Wikipedia
euwiki
https://eu.wikipedia.org/wiki/Azala
MediaWiki 1.44.0-wmf.6
first-letter
Media
Berezi
Eztabaida
Lankide
Lankide eztabaida
Wikipedia
Wikipedia eztabaida
Fitxategi
Fitxategi eztabaida
MediaWiki
MediaWiki eztabaida
Txantiloi
Txantiloi eztabaida
Laguntza
Laguntza eztabaida
Kategoria
Kategoria eztabaida
Atari
Atari eztabaida
Wikiproiektu
Wikiproiektu eztabaida
Txikipedia
Txikipedia eztabaida
Zerrenda
Zerrenda eztabaida
TimedText
TimedText talk
Modulu
Modulu eztabaida
Topic
Otsailaren 9
0
731
9993834
9979544
2024-12-08T18:15:03Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993834
wikitext
text/x-wiki
'''Otsailaren 9'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrogeigarren [[egun]]a da. 325 egun falta dira urtea amaitzeko, 326 egun [[bisurte]]etan.
{{eguneko-goiburua|2|9}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1976]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Víctor Legorburu Ibarretxe [[Galdakao]]ko alkatea erail zuen.
* [[2005]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Madril]]go konferentzia zentroan bonba-auto bat jarri zuen 31 pertsona zaurituz.
* [[2009]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[bonba-auto]]a eztandarazi du [[Euskal Y-a|Euskal Yaren]] enpresa baten aurka [[Madril]]en.
* [[2011]] – [[Sortu]] alderdi politikoa [[Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa|Espainiako Barne Ministerioan]] erregistratu zen.
=== Mundua ===
* [[1863]] – [[Geneva]]n bildutako komite batek [[Gurutze Gorria]] sortzea erabaki zuen.
* [[1915]] – [[Lehen Mundu Gerra]]n, [[Suezko kanala]] itxi egin zuten itsasontzi neutralentzat.
* [[1934]] – [[Grezia]]k, [[Turkia]]k, [[Errumania]]k eta [[Jugoslavia]]k [[Balkanetako Ituna]] sinatu zuten, mugetako segurtasuna bermatzeko.
* [[1943]] – [[Guadalcanalgo kanpaina]] amaitu zen.
* [[1946]] – [[Nazio Batuen Erakundea]]k [[Francisco Franco|Francoren]] erregimena gaitzetsi zuen eta honi erakundean sartzea debekatu zion.
* [[1990]] – [[Berlingo harresia|Berlingo Harresia]] eraisteko obrak hasi ziren [[Alemania]]n.
* [[1991]] – Gehiengo zabalez onartu zen [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBrekiko]] [[Lituania]]ren independentzia, bi egun geroago parlamentuan berretsia.
* [[2009]] – Hamazazpi urtez koman egon ondoren [[Eluana Englaro]] hil da, ospitaleko medikuek zunda bidezko elikadura murriztean.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1969]] – [[Boeing 747]] hegazkinak bere lehen hegaldia egin zuen.
* [[1971]] – [[Apollo 14]] espaziontzia [[Lurra|Lurrera]] itzuli zen.
* [[1996]] – [[Darmstadt]]-en (Alemania) [[Kopernizio|Ununbio]] elementuaren [[atomo]]a aurkitu zuten.
* [[2004]] – [[Finlandia]] [[European Southern Observatory]]ko (ESO) hamaikagarren kidea bihurtu zen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[2020]] –
** [[Euskal derbia|Euskal Futbol Derbia]] [[Anoeta estadioa]]n: [[Real Sociedad|Erreala]] 2 – [[Athletic|Athletic Club]] 1
** [[Espainiako Emakumezkoen Futbol Superkopa]]ren lehen edizioaren finala: [[Bartzelona Futbol Kluba (emakumezkoen taldea)|FC Barcelona]] 10 – [[Real Sociedad (emakumezkoen taldea)|Real Sociedad]] 1
=== Mundua ===
* [[1895]] – [[William G. Morgan]]ek [[boleibol]]a asmatu zuen [[Massachusetts]]-en ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]).
* [[1900]] – [[Dwight F. Davis]] [[tenis]]lari estatubatuarrak bere izeneko urteroko munduko txapelketa sortu zuen ([[Davis Kopa]]).
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1685]] – [[Frantzisko Antonio Agirre]], Montehermosoko II. markesa, arabar aitoren seme eta politikaria (h. [[1745]]).
* [[1865]] – [[Polonia Etxeberria]], [[Eibar]]ko neskentzako lehen eskolako maistra (h. [[1947]]).
* [[1879]] – [[Santiago González Tablas]], nafar militarra eta [[Zeuta]]ko erregularren teniente-kolonela (h. [[1922]]).
* [[1881]] – [[Alberto Novión]], euskal jatorriko argentinar antzerkigilea, [[Baiona]]n (h. [[1937]]).
* [[1883]] - [[Alejandro Valdés Goikoetxea]], euskal musikaria (h. [[1956]]).
* [[1893]] – [[Joakin Aldabe]], ''Mokozorrotz'', euskal idazle eta olerkigilea (h. [[1971]]).
* [[1894]] –
** [[Manuel Lekuona]], gipuzkoar idazlea, apaiza eta [[Zerrenda:Euskaltzainak|euskaltzaina]] (h. [[1987]]).
** [[Alejandro María Olazaran]], ''Hilario Olazaran de Estella'', nafar organo-jotzailea, musikagilea eta piano, txistu eta danbolineko irakaslea (h. [[1973]]).
* [[1900]] – [[Enrike Renteria]], euskal herritar margolaria (h. [[1982]]).
* [[1907]] – [[Gerardo Bilbao]], bizkaitar futbolaria (h. [[1982]]).
* [[1910]] – [[Tomás Garicano]], nafar militar eta politikaria (h. [[1988]]).
* [[1914]] - [[Maria Oianguren]], ''Txantxote'', gipuzkoar hezitzaile eta euskaltzalea, [[Bergara]]ko lehen ikastolaren sortzailea (h. [[2000]]).
* [[1915]] – [[Simon Arrieta|Simon Arrieta Arostegi]], [[bergara]]r margolaria (h. [[1969]]).
* [[1917]] – [[Carlos Sáenz de la Calzada]], euskal hiritarra, biologoa eta geografoa, frankismoan erbesteratua (h. [[1995]]).
* [[1918]] – [[Irene Ibaibarriaga]], bizkaitar erraketista (h. [[2014]]).
* [[1932]] – [[Gérard Murillo]], euskal herritar errugbi jokalari, teknikari eta sustatzailea, [[Paris]]en (h. [[2023]]).
* [[1943]] – [[Jesus Riaño]], gipuzkoar kirol-kazetaria (h. [[2021]]).
* [[1947]] –
** [[Nicolás Estéfano]], ''Bara'', [[Athletic|Athleticeko]] futbolaria (h. [[2016]]).
** [[Pablo González de Langarika]], bilbotar poeta eta editorea (h. [[2016]]).
* [[1948]] – [[Joxe Manuel Odriozola]], gipuzkoar idazlea.
* [[1952]] – [[Iñaki Zabaleta]], nafar idazlea, kazetaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea.
* [[1957]] – [[Iñaki Ezkerra]], bizkaitar gaztelaniazko idazlea, kazetaria eta [[Ermuko Foroa|Ermuko Foroko]] lehendakari ohia.
* [[1962]] –
** [[Norberto de la Mata]], bizkaitar abokatu eta zigor-zuzenbideko katedraduna.
** [[Carlos Terrazas]], bizkaitar futbol entrenatzailea.
* [[1964]] – [[Ernesto Valverde]], arabar futbolari ohia eta entrenatzailea, [[Cáceresko probintzia|Cáceresen]].
* [[1968]] – [[Luis Maria Urizar]], gipuzkoar txirrindulari ohia.
* [[1971]] – [[Luis Pérez Pascual]], gipuzkoar futbolari ohia.
* [[1974]] –
** [[Ander Gil]], bizkaitar politikaria.
** [[Helena Resano]], nafar kazetari eta telebista-aurkezlea.
* [[1975]] – [[Raúl (abeslaria)|Raúl]], arabar pop abeslaria.
* [[1979]] – [[Álvaro Martínez Aginaga]], nafar futbolaria.
* [[1980]] – [[David Movilla]], bizkaitar futbol entrenatzailea.
* [[1983]] –
** [[Mikel Arruabarrena]], gipuzkoar futbolaria.
** [[Aratz Mendizabal|Aratz Mendizabal, ''Mendizabal I.a'']], gipuzkoar futbolari ohia.
* [[1990]] – [[Eder Vilarchao]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1992]] – [[Ander Zabala]], bizkaitar arraunlaria.
* [[1994]] – [[Lucas Egibar]], gipuzkoar [[snowboard]]laria.
* [[1995]] – [[Ignacio Solorzano]], gipuzkoar izotz hockey jokalaria.
* [[1998]] – [[Adrián Aranguren]], nafar futbolaria.
* [[1999]] – [[Jon Gisasola]], ''Zelai V.a'', bizkaitar harri-jasotzailea.
* [[2000]] – [[Idoia Arrazubi]], nafar futbolaria.
* [[2005]] - [[Aimar Bikandi]], bizkaitar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1471]] – [[Elisabetta Gonzaga]], Italiar Pizkundeko aitoren alaba (h. [[1526]]).
* [[1711]] – [[Luis Vicente de Velasco]], [[Espainiako Itsas Armada]]ko komandantea, errege ontzien kapitain bezala nabarmendua (h. [[1762]]).
* [[1737]] – [[Thomas Paine]], britainiar-estatubatuar pentsalari politiko, iraultzaile, ilustratu eta liberala, [[anarkismo]]aren aitzindaria (h. [[1809]]).
* [[1772]] – [[Frans Mikael Franzen]], suedierazko finlandiar poeta (h. [[1847]]).
* [[1773]] – [[William Henry Harrison]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 9. presidentea]] (h. [[1841]]).
* [[1783]] – [[Vasili Zhukovski]], errusiar olerkaria (h. [[1852]]).
* [[1827]] – [[William Dwight Whitney]], estatubatuar hizkuntzalaria (h. [[1894]]).
* [[1830]] – [[Abdulaziz I.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (h. [[1876]]).
* [[1852]] – [[Louisa Emily Dobrée]], frantziar-irlandar idazlea (h. [[1915]]).
* [[1854]] – [[Aletta Jacobs]], herbeeretako mediku, bakezale, sufragista, emakumeen eskubideen aldeko aktibista eta asmatzailea (h. [[1929]]).
* [[1863]] – [[Anthony Hope]], ingeles idazlea (h. [[1933]]).
* [[1865]] – [[Erich Dagobert von Drygalski]], alemaniar geografo, geofisikari, botaniko eta zientzialari polarra (h. [[1949]]).
* [[1867]] – [[Söseki Natsume]], japoniar idazlea (h. [[1916]]).
* [[1874]] – [[Vsevolod Meyerhold]], errusiar eta sobietar antzerkiko zuzendari, aktore eta ekoizlea (h. [[1940]]).
* [[1884]] – [[Josep Carner]], ''poeta katalanen printzea'', kataluniar poeta, kazetari, antzerkigile eta itzultzailea (h. [[1970]]).
* [[1885]] – [[Alban Berg]], austriar musikagilea (h. [[1945]]).
* [[1891]] –
** [[Ronald Colman]], ingeles aktorea (h. [[1958]]).
** [[Pietro Nenni]], italiar sozialismoaren lider historikoa (h. [[1980]]).
* [[1892]] – [[Fiodor Raskolnikov]], errusiar militante [[boltxebike]]a (h. [[1939]]).
* [[1893]] – [[Georgios Athanasiadis-Novas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1987]]).
* [[1902]] –
** [[Léon M´Ba]], [[Gabon]]go lehenengo presidentea (h. [[1967]]).
** [[Ofelia Rodríguez Acosta]], kubatar idazle, kazetari, feminista eta ekintzailea (h. [[1975]]).
* [[1907]] – [[Harold Scott MacDonald Coxeter]], britainiar matematikaria (h. [[2003]]).
* [[1909]] –
** [[Carmen Miranda]], luso-brasildar sanba-abeslaria eta aktorea (h. [[1955]]).
** [[Rob-Vel]], frantziar komikigilea (h. [[1991]]).
** [[Dean Rusk]], estatubatuar politikaria (h. [[1994]]).
* [[1910]] – [[Jacques Monod]], frantziar biologoa, 1965eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1976]]).
* [[1912]] - [[Marianne Baum]], nazismoaren aurka jardun zuen erresistente alemaniarra, [[Plötzensee (espetxea)|Baum erresistentzia]] taldearen sortzailea (h. [[1942]]).
* [[1917]] – [[Joseph Conombo]], [[Volta Garaia|Volta Garaiko]] lehen ministroa (h. [[2008]]).
* [[1920]] – [[Fred Allen]], zeelandaberritar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2012]]).
* [[1923]] –
** [[Brendan Behan]], [[irlandako gaelera|gaeleraz]] eta ingelesez idatzi zuen irlandar poeta, idazle eta dramagilea (h. [[1964]]).
** [[André Gorz]], austriar-frantziar idazle eta filosofoa (h. [[2007]]).
** [[Fernanda de Utrera]], andaluziar flamenko-kantaria (h. [[2006]]).
* [[1926]] – [[Garret FitzGerald]], Irlandako [[Taoiseach]]a (h. [[2011]]).
* [[1928]] – [[Rinus Michels]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2005]]).
* [[1931]] –
** [[Thomas Bernhard]], austriar idazlea (h. [[1989]]).
** [[Josef Masopust]], txekiar futbolaria (h. [[2015]]).
** [[Robert Morris]], estatubatuar artista bisuala, artista kontzeptuala eta idazlea (h. [[2018]]).
* [[1932]] – [[Gerhard Richter]], alemaniar margolaria.
* [[1938]] – [[Jovette Marchessault]], kanadar margolari, eskultore, eleberrigile eta antzerkigilea (h. [[2012]]).
* [[1940]] –
** [[John Maxwell Coetzee|J.M.Coetzee]], hegoafrikar idazlea, 2003ko [[Literaturako Nobel Saria]].
** [[María Teresa Uribe]], kolonbiar soziologoa (h. [[2019]]).
* [[1942]] –
** [[Manuel Castells]], soziologia eta hiri eta lurralde planeamenduko irakaslea [[Kaliforniako Unibertsitatea Berkeleyn|Berkeley-ko Unibertsitatean]].
** [[Carole King]], estatubatuar abeslari, pianista eta musikagilea.
* [[1943]] –
** [[Joe Pesci]], estatubatuar aktorea, musikaria eta umorista.
** [[Joseph Stiglitz|Joseph E. Stiglitz]], estatubatuar ekonomialari eta idazlea, 2001eko [[Ekonomiako Nobel Saria]].
* [[1944]] –
** [[Manuela Carmena]], espainiar politikari eta epaile ohia, [[Madril]]go alkatea.
** [[Alice Malsenior Walker]], estatubatuar idazlea.
* [[1945]] –
** [[Mia Farrow]], estatubatuar aktorea.
** [[Yoshinori Ohsumi]], japoniar biologoa, 2016ko [[Medikuntzako Nobel Saria]].
* [[1946]] – [[Marie France]], frantziar abeslari eta aktore transexuala.
* [[1947]] –
** [[Nicanor de Carvalho]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2018]]).
** [[Erik Olin Wright]], estatubatuar soziologoa, [[marxismo analitiko]]aren ordezkari nagusietakoa (h. [[2019]]).
* [[1949]] – [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (h. [[2024]]).
* [[1950]] – [[Javier Mariscal]], espainiar industria diseinugile eta komikigilea.
* [[1953]] –
** [[Ciarán Hinds]], irlandar aktorea.
** [[Michèle Rivasi]], frantziar politikaria (h. [[2023]]).
** [[Lawrence Venuti]], estatubatuar itzulpengintzaren teorialari eta kritikoa.
* [[1957]] – [[Ruy Ramos]], brasildar-japoniar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1958]] – [[Sandy Lyle]], eskoziar golfari ohia.
* [[1959]] –
** [[Ali Bongo Ondimba]], [[Gabon]]go presidentea.
** [[Filipe Nyusi]], [[Mozambike]]ko presidentea.
* [[1960]] –
** [[Antonia Dell'Atte]], italiar modelo ohia eta aurkezlea.
** [[Peggy Whitson]], estatubatuar biokimikaria eta NASAko astronauta, [[ibilaldi espazial]] gehien egin dituen emakumezkoa .
* [[1963]] –
** [[Lolo Ferrari]], frantziar dantzaria, abeslaria eta aktore pornografikoa (h. [[2000]]).
** [[Khalida Jarrar]], palestinar politikaria eta ekintzaile feminista ezkertiarra.
* [[1965]] – [[Velimir Perasović]], saskibaloi-jokalari ohia eta saskibaloi-entrenatzailea.
* [[1969]] – [[Pavel Tonkov]], [[errusiar]] txirrindulari ohia.
* [[1971]] –
** [[Adeline Blondieau]], frantziar aktorea.
** [[Xabier Iriondo]], italiar musikaria.
* [[1973]] – [[Svetlana Boginskaya]], bielorrusiar gimnasta ohia.
* [[1974]] –
** [[Jordi Cruyff]], kataluniar-herbehereetar futbolari ohia.
** [[François Abeli Muhoya Mutchapa]], kongoar elizgizona.
* [[1975]] – [[Kurt-Asle Arvesen]], norvegiar txirrindulari ohia.
* [[1978]] – [[Laurel Hubbard]], zeelandaberritar pisu-jasotzailea, [[Olinpiar Jokoak|Olinpiar Jokoetan]] parte hartu duen lehenengo [[Transexualismo|emakume transgeneroa]].
* [[1979]] – [[Zhang Ziyi]], txinatar aktorea.
* [[1980]] – [[Angelos Charisteas]], futbolari greziarra.
* [[1981]] – [[Tom Hiddleston]], ingeles zinema, telebista eta antzerkiko aktorea.
* [[1982]] – [[Estiven Vélez]], kolonbiar futbolari ohia.
* [[1983]] - [[Celia Freijeiro]], galiziar ekoizlea.
* [[1984]] –
** [[Pilar Carracelas]], kataluniar kazetaria.
** [[Kiko Rivera|''Kiko'' Rivera, ''Paquirrín'']], espainiar hedabideetako pertsonaia mediatikoa.
* [[1985]] – [[Daniela Blume]], kataluniar kazetaria eta dantzaria.
* [[1987]] –
** [[Michael B. Jordan]], estatubatuar aktorea.
** [[Rose Leslie]], eskoziar aktorea.
* [[1990]] – [[Camille Winbush]], estatubatuar aktorea.
* [[1993]] – [[Wataru Endo]], japoniar futbolaria.
* [[1996]] – [[Lola Le Lann]], frantziar aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1923]] – [[Cesáreo Sanz Escartín]], nafar politikari karlista eta militarra, [[Madril]]en (j. [[1844]]).
* [[1928]] – [[Luis Otxaran]], bizkaitar argazkilari eta eleberrigilea (j. [[1858]]).
* [[1945]] – [[Filipe Etxebarria]], bizkaitar idazlea eta itzultzailea eta apaiz [[karmeldar]]ra, [[Lima]]n (j. [[1898]]).
* [[1947]] – [[Gustavo Maeztu]], euskal margolari [[kostunbrismo|kostunbrista]] (j. [[1887]]).
* [[1966]] – [[Ignacio Hidalgo de Cisneros]], arabar militarra, [[Bukarest]]en (j. [[1894]]).
* [[1983]] – [[Mercedes Zubikaray]], gipuzkoar erraketista (j. [[1920]]).
* [[1992]] – [[Juanita Ibaibarriaga]], bizkaitar euskaltzalea eta ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[1995]] – [[Imanol Lertxundi]], militante ezkertiar eta abertzalea, bihotzekoz Ertzaintzaren karga baten ondoren (j. [[1926]]).
* [[2008]] – [[Genaro Zelaieta]], nafar futbolaria (j. [[1954]]).
* [[2010]] –
** [[Jon Etxeandia Zorroza]], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], poeta eta idazlea (j. [[1962]]).
** [[Seber Ormaza]], euskal herritar politikari eta abestigilea (j. [[1925]]).
* [[2018]] –
** [[Adrián Amantegi]], bizkaitar enpresaburua, [[Mañariko Harrobiak|Mañariko Harrobi]]en jabea (j. [[1928]]).
** [[Jesús Larralde]], nafar farmakologoa (j. [[1920]]).
* [[2022]] –
** [[Julene Eguzkizaga]], bizkaitar maistra (j. [[1928]]).
** [[Jean-Marc Orgogozo]], lapurtar neuropsikiatra eta ikertzailea, [[Bordele]]n (j. [[1949]]).
=== Mundua ===
* [[1199]] – [[Minamoto no Yoritomo]], [[Kamakura shogunerria]] edo [[shogunerri|bakufuaren]] sortzailea (j. [[1147]]).
* [[1450]] – [[Agnès Sorel|Agnès Sorel, ''Dame de beauté'']], frantziar noblea (j. [[circa|c.]] [[1422]])
* [[1555]] – [[Christian Egenolff]], [[Frankfurt am Main|Frankfurteko]] lehendabiziko inprimatzaile eta argitaratzaile garrantzitsua (j. [[1502]]).
* [[1588]] – [[Álvaro de Bazán]], espainiar militar eta almirantea (j. [[1526]]).
* [[1619]] – [[Lucilio Vanini]], italiar filosofo, fisikari eta librepentsalaria, libertinaje intelektualaren ordezkari nagusienetarikoa (j. [[1585]]).
* [[1670]] – [[Frederiko III.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1609]]).
* [[1675]] – [[Gerrit Dou]], herbeheretar margolaria, [[Herbehereetako Urrezko Aroa|Herbehereetako Urrezko Arokoa]] (j. [[1613]]).
* [[1815]] – [[Ellen Hutchins]], irlandar botanikari aitzindaria (j. [[1785]]).
* [[1824]] – [[Anna Katharina Emmerick]], alemaniar lekaimea (j. [[1774]]).
* [[1857]] – [[Dionysios Solomos]], [[Grezia]]ko poeta nazionala (j. [[1798]]).
* [[1871]] – [[Martha Haines Butt]], estatubatuar idazle eta sufragista (j. [[1833]]).
* [[1874]] –
** [[Jules Michelet]], frantziar historialari eta idazlea (j. [[1798]]).
** [[Ségurreko kondesa]], errusiar jatorriko frantziar idazlea (j. [[1799]]).
* [[1881]] – [[Fedor Dostoievski|Fiodor Dostojevski]], errusiar idazlea (j. [[1821]]).
* [[1891]] – [[Johan Jongkind]], herbeheretar margolaria (j. [[1819]]).
* [[1894]] – [[Maxime Du Camp]], frantziar idazle eta argazkilaria (j. [[1822]]).
* [[1905]] – [[Adolph Menzel]], alemaniar margolaria (j. [[1815]]).
* [[1908]] – [[Clara Corral]], galiziar poeta (j. [[1847]]).
* [[1924]] – [[Nils Kjær]], norvegiar idazlea (j. [[1870]]).
* [[1926]] –
** [[Bella Duffy]], irlandar idazle eta itzultzailea (j. [[1845]]).
** [[Larisa Reisner]], Polonian jaiotako errusiar [[boltxebike]]a (j. [[1895]]).
* [[1927]] – [[Charles Doolittle Walcott]], estatubatuar paleontologo eta naturalista, [[Burgess Shale]] aztarnategiaren aurkitzailea (j. [[1850]]).
* [[1936]] – [[Caroline Furness]], estatubatuar astronomoa (j. [[1869]]).
* [[1938]] – [[Axel Paulsen]], norvegiar izotz-gaineko patinatzailea (j. [[1855]]).
* [[1941]] – [[Elizabeth von Arnim]], ingeles idazlea (j. [[1866]]).
* [[1942]] – [[Lauri Kristian Relander]], [[Finlandia]]ko presidentea (j. [[1883]]).
* [[1943]] – [[Alice Archenhold]], alemaniar astronomoa (j. [[1874]]).
* [[1957]] – [[Miklós Horthy]], [[Hungaria]]ko erregeordea (j. [[1868]]).
* [[1960]] –
** [[Alexandre Benois]], errusiar margolari eta eszenografoa (j. [[1870]]).
** [[Ernő Dohnányi]], hungariar musikagile, piano-jotzaile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1877]]).
** [[Mariam Gariquli|Mariam Tatexvili-Ratiani, ''Mariam Gariquli'']], georgiar idazle eta aktorea (j. [[1883]]).
* [[1963]] – [[Abdul Karim Kassem]], [[Irak]]eko militar eta buruzagia (j. [[1914]]).
* [[1977]] – [[Sergei Iliuxin]], sobietar hegazkinen diseinatzailea (j. [[1894]]).
* [[1978]] – [[Costante Girardengo]], ''Campionissimo '', italiar txirrindularia (j. [[1893]]).
* [[1979]] – [[Dennis Gabor]], hungariar-britainiar fisikaria, 1971ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1900]]).
* [[1981]] – [[Bill Haley]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren sortzaileetako bat (j. [[1925]]).
* [[1984]] – [[Juri Andropov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] burua (j. [[1914]]).
* [[1989]] – [[Osamu Tezuka]], japoniar komikigile eta film ekoizlea (j. [[1928]]).
* [[1991]] – [[Daigoro Kondo]], japoniar futbolaria (j. [[1917]]).
* [[1994]] – [[Howard Martin Temin]], estatubatuar biologoa, 1975eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]).
* [[1995]] – [[James William Fulbright]], estatubatuar hezitzaile eta politikaria (j. [[1905]]).
* [[1996]] – [[August Kühn]], alemaniar idazlea (j. [[1936]]).
* [[1997]] – [[Fritz Grasshoff]], alemaniar idazlea (j. [[1913]]).
* [[1998]] – [[Halldór Laxness]], islandiar idazlea, 1955eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1902]]).
* [[2001]] – [[Herbert Simon]], estatubatuar ekonomista eta zientzialaria, 1978ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1916]]).
* [[2002]] – [[Margaret Windsor]], Ingalaterrako [[Jurgi VI.a Erresuma Batukoa|Jurgi VI]].aren eta Elisabete Erregina Amaren bigarren alaba (j. [[1930]]).
* [[2003]] – [[Herma Bauma]], austriar kirolaria, xabalina jaurtiketan espezialista (j. [[1915]]).
* [[2006]] – [[Phil Brown]], estatubatuar aktorea (j. [[1916]]).
* [[2007]] – [[Alejandro Finisterre]], galiziar asmatzailea eta editorea, [[mahai-futbol|futbolinaren]] asmatzailea (j. [[1919]]).
* [[2009]] – [[Eluana Englaro]], auto istripu larri baten ondorioz hamazazpi urtez koman egon zen italiar emakumea (j. [[1970]]).
* [[2010]] – [[Walter Frederick Morrison]], estatubatuar asmatzailea, ''frisbee''aren asmatzailea (j. [[1920]]).
* [[2018]] –
** [[Jóhann Jóhannsson]], islandiar konpositorea (j. [[1969]]).
** [[Alfonso Lacadena]], espainiar hizkuntzalari eta ikerlaria, [[epigrafia]]n aditua (j. [[1964]]).
* [[2019]] –
** [[Cadet (raperoa)|Cadet]], britainiar raperoa (j. [[1990]]).
** [[Aina Moll Marquès]], Herrialde Katalanetako filologo eta politikaria (j. [[1930]]).
** [[Tomi Ungerer]], frantziar marrazkilari eta ilustratzailea (j. [[1931]]).
** [[Patricia Nell Warren]], estatubatuar idazlea (j. [[1936]]).
* [[2020]] –
** [[Mirella Freni]], italiar opera sopranoa (j. [[1935]]).
** [[David Gistau]], espainiar telebista-gidoilaria, bidaia berri-emailea, zutabegilea eta eleberrigilea (j. [[1970]]).
* [[2021]] – [[Chick Corea]], estatubatuar jazz-musikako piano-jotzailea (j. [[1941]]).
* [[2022]] –
** [[Sebastian Bieniek]], alemaniar gidoilari, ekoizle, margolari, aktore eta zinema zuzendaria (j. [[1975]]).
** [[Betty Davis]], estatubatuar funk eta soul musikaren emakume abeslaria (J. [[1944]]).
** [[Alicia Hermida]], espainiar aktorea eta interpretazio-irakaslea (j. [[1932]]).
** [[Ian McDonald]], ingeles musikaria, ''[[King Crimson]]'' eta ''[[Foreigner]]'' taldeen sortzailea (j. [[1946]]).
* [[2023]] – [[Charlie Faulkner]], galestar errugbilaria (j. [[1941]]).
* [[2024]] – [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Akier eta Ania.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Otsailaren 8]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Otsailaren 10]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
4j2qssaglxhqtm83ukr1v10di84elsd
Otsailaren 21
0
743
9993558
9860500
2024-12-08T15:07:22Z
Lainobeltz
56334
/* Euskal Herria */
9993558
wikitext
text/x-wiki
'''Otsailaren 21'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrogeita hamabigarren [[egun]]a da. 313 egun falta dira urtea amaitzeko, 314 egun [[bisurte]]etan.
{{eguneko-goiburua|2|21}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1468]] – [[Elorrioko gudua|Elorrion]] [[ganboatar]]ren bandoko Marzana etxeko gizonak eta haien aliatuek [[oinaztar]]rak menderatu zituzten.
* [[1874]] – Karlistek [[Bilboko setioa (1874)|Bilboko setioa]] hasi zuten [[Bigarren Karlistaldia]]n. Maiatzaren 2ra arte iraun zuen. Setioan zehar, karlistek hiria bonbardatu zuten.
=== Mundua ===
* [[1848]] – [[Agiri Komunista|Manifestu Komunista]] lehen aldiz argitaratu zen
* [[1916]] – [[Verdungo gudua]] hasi zen, [[Lehen Mundu Gerra]]ko luzeena eta historiako gogorrenetakoa.
* [[1965]] – [[Malcolm X]] [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] politikari afroamerikarra hil zuten.
* [[1972]] – [[1972ko Richard Nixonen Txinarako bisita|Richard Nixonen Txinarako bisita ospetsua]], AEBtako presidente baten lehena, hasi zen.
* [[2006]] – [[E.On]] konpainiak [[Endesa]] erosteko eskaintza egin zuen, aurretiaz [[Gas Natural]]ek eginikoan baino %29 gehiago ordainduz.
* [[2023]] – Errusiak ''[[START Berria]]'' arma nuklearrak murrizteko tratatuan parte hartzeari utzi zion.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[2002]] – Euskara desagertzeko arriskuan zegoela argitaratu zuen [[UNESCO]]k. ''Arriskuan dauden munduko hizkuntzen atlas berritua'' izeneko txostena argitaratu zuten eta bertan jaso zenez, Hego Euskal Herrian arriskuan zen euskara, baina Ipar Euskal Herrian "desagertzeko arrisku bizian".
=== Mundua ===
* [[2003]] – ''[[Gods and Generals]]'' filma estreinatu zen, [[Ronald F. Maxwell]]ek zuzendu eta [[Jeff Daniels]], [[Stephen Lang]] eta [[Robert Duvall]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1885eko Home Nations Txapelketa]] eten egin zen. Ez zen beraz txapeldunik izendatu.
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1722]] – [[Andrés Agustín Orbe]], lehendabiziko [[Valdespinako markesgoa|Valdespinako markesa]] (h. [[1754]]).
* [[1744]] – [[Joseph-Jacques Loison]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa, [[Saint-Michel-de-Maurienne]]n (h. [[1820]]).
* [[1773]] – [[Migel Antonio Zumalakarregi]], gipuzkoar politikaria (h. [[1846]]).
* [[1798]] – [[Lubize|Pierre-Michel Martin, ''Lubize'']], lapurtar antzerkigile eta libretista (h. [[1863]]).
* [[1802]] – [[José Félix Allende-Salazar]], bizkaitar militar eta politikaria (h. [[1893]]).
* [[1803]] – [[Pedro Egaña]], arabar politikaria (h. [[1885]]).
* [[1885]] – [[Tomás Jiménez Gutiérrez]], nafar musikagilea eta apaiza (h. [[1957]]).
* [[1897]] – [[José Daniel Lacalle]], euskal herritar militarra, Espainiako Aire Ministroa (h. [[1981]]).
* [[1904]] – [[Mariano Juaristi]], ''Atano III.a'', [[esku-huskako pilota|esku huskako]] gipuzkoar pilotaria, sekula izan den onenetakoa (h. [[2001]]).
* [[1905]] – [[Manuel Ibarra]], bizkaitar futbolaria (h. [[1990]]).
* [[1914]] – [[Juan Eraso]], nafar musikari eta abesbatza zuzendaria (h. [[2002]]).
* [[1922]] – [[Carmen Balenziaga]], gipuzkoar aktorea (h. [[2000]]).
* [[1928]] –
** [[Óscar Elgezabal]], bizkaitar txirrindularia (h. [[2018]]).
** [[José Ibarburu]], gipuzkoar arraunlaria (h. [[2018]]).
* [[1929]] – [[Imanol Laspiur]], gipuzkoar idazlea (h. [[1998]]).
* [[1934]] – [[Manuel Etura]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1946]] –
** [[Arantxa Madariaga Iragorri]], gipuzkoar irakaslea eta euskaltzalea.
** [[Francisco Purroy|Pantxo Purroy]], nafar zoologia doktorea, katedratikoa, idazlea eta kazetaria.
* [[1959]] – [[Christian Abart]], lapurtar antzezlea.
* [[1962]] – [[Cristina Garmendia]], donostiar biologoa eta enpresaria.
* [[1966]] –
** [[Enrique Ayúcar]], bizkaitar futbolari ohia.
** [[Roberto Martínez Celigüeta]], nafar futbolari ohia.
* [[1969]] –
** [[Marc Armspach]], euskal komikigilea, [[Bordele]]n.
** [[Jon Lazkano Agirre|Jon Lazkano]], gipuzkoar alpinista.
* [[1972]] – [[Erkaitz Elkoroiribe]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1974]] –
** [[Iván Campo]], gipuzkoar futbolari ohia.
** [[Lolo Encinas]], gipuzkoar saskibaloi entrenatzaile ohia.
* [[1975]] –
** [[Iban Arantzabal]], gipuzkoar filologo, blogari eta kazetaria.
** [[Eneko Knörr]], teknologiaren munduko ekintzaile arabarra.
* [[1977]] –
** [[Aitor Blanco]], arabar futbolaria.
** [[Imanol Epelde|Imanol Epelde Pagola]], gipuzkoar euskara irakaslea, idazlea, blogari, musikagile eta youtuberra.
* [[1979]] – [[Jon Barberena]], nafar idazlea eta bertsolaria (h. [[2019]]).
* [[1983]] – [[Sylvain Franco]], lapurtar futbolari ohia.
* [[1989]] – [[Jon Insausti]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] gipuzkoar politikaria.
* [[1990]] – [[Irene San Sebastián]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[1993]] –
** [[Ana Rubio]], gipuzkoar igerilari paralinpikoa.
** [[Jon Tena]], gipuzkoar futbolaria.
* [[1997]] – [[Ander Torriko]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria.
* [[1999]] –
** [[Unai Dufur]], nafar futbolaria.
** [[Miren Garmendia]], gizpukoar traineru-patroia.
* [[2003]] - [[Andoni Arzak]], gipuzkoar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1591]] – [[Gérard Desargues]], frantziar ingeniaria eta matematikaria.
* [[1621]] – [[Rebecca Nurse]], [[Salemgo sorginkeria prozesua|Salememgo sorginkeria prozesuan]] sorginkeria leporatuta urkatu zuren emakumea (h. [[1692]]).
* [[1728]] – [[Petri III.a Errusiakoa]], [[Errusia]]ko tsarra (h. [[1762]]).
* [[1779]] – [[Friedrich Carl von Savigny]], alemaniar legelari eta historialaria (h. [[1861]]).
* [[1791]] – [[Carl Czerny]], austriar musikagile, irakaslea eta piano-jotzailea (h. [[1857]]).
* [[1792]] – [[Antonio López de Santa Anna]], mexikar militarra eta politikaria (h. [[1876]]).
* [[1801]] – [[John Henry Newman]], ingeles teologo, idazle eta kardinala (h. [[1890]]).
* [[1815]] –
** [[Charles Frederick Henningsen]], anglo-estatubatuar idazle eta mertzenarioa (h. [[1877]]).
** [[Ernest Meissonier]], frantziar margolaria (h. [[1891]]).
* [[1817]] – [[José Zorrilla]], espainiar antzerkigilea (h. [[1893]]).
* [[1821]] – [[Lola Montez]], irlandar dantzari, aktore eta kortesana (h. [[1861]]).
* [[1836]] – [[Léo Delibes]], frantziar musikagilea (h. [[1891]]).
* [[1838]] – [[Josef Popper-Lynkeus]], austriar soziofilosofo, ingeniari eta idazlea (h. [[1921]]).
* [[1844]] – [[Charles-Marie Widor]], frantziar musikagilea, organo-jotzailea eta irakaslea (h. [[1937]]).
* [[1856]] – [[Paul Puhallo von Brlog]], Austria-Hungariako armadaren Jeneral serbo-kroaziarra (h. [[1926]]).
* [[1857]] – [[Jules de Trooz]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1907]]).
* [[1859]] – [[Mikhail Rodzianko]], errusiar politikari liberal-kontserbakorra (h. [[1924]]).
* [[1866]] – [[August von Wassermann]], alemaniar bakteriologoa (h. [[1925]]).
* [[1870]] – [[Manuel Gómez-Moreno]], espainiar historialaria eta arkeologoa (h. [[1970]]).
* [[1875]] – [[Jeanne Calment]], dakigula orain arte gehien bizi izan den gizakia, 122 urte eta 164 egunekin (h. [[1997]]).
* [[1876]] – [[Joseph Meister]], [[Amorru (gaixotasuna)|amorruaren]] txertoa lehenengoz hartu zuen gizakia eta infekzio horri arrakastaz aurre egin zion lehena (h. [[1940]]).
* [[1885]] – [[Sacha Guitry]], frantziar aktore, zuzendari, gidoilari eta antzerkigilea (h. [[1957]]).
* [[1888]] – [[José Félix Estigarribia]], [[Paraguai]]ko presidente eta diktadorea (h. [[1940]]).
* [[1891]] – [[Seán Heuston]], irlandar errepublikarra, [[Pazko matxinada|1916ko Pazko Matxinadako]] buruzagietako bat (h. [[1916]]).
* [[1893]] –
** [[Gunnar Malmquist]], suediar astronomoa (h. [[1982]]).
** [[Andrés Segovia]], Salobreñako I. markesa, espainiar gitarrista (h. [[1987]]).
* [[1895]] – [[Henrik Dam]], daniar biokimikari eta fisiologoa, 1943ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1976]]).
* [[1897]] – [[Henry Everard]], [[Rhodesia]]ko presidentea (h. [[1980]]).
* [[1900]] – [[Madeleine Renaud]], frantziar antzezlea (h. [[1994]]).
* [[1903]] –
** [[Anais Nin]], frantziar-estatubatuar idazlea (h. [[1977]]).
** [[Raymond Queneau]], frantziar idazlea (h. [[1976]]).
* [[1904]] – [[Aleksei Kosygin]], sobietar politikaria (h. [[1980]]).
* [[1907]] – [[W. H. Auden]], ingeles poeta, XX. mendeko poetarik handienetarikotzat hartua (h. [[1973]]).
* [[1908]] – [[Svatopluk Čech]], txekiar poeta eta eleberrigilea (h. [[1908]]).
* [[1912]] – [[Nikita Magaloff]], errusiar-suitzar pianista (h. [[1992]]).
* [[1917]] – [[Victor Marijnen]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1975]]).
* [[1921]] – [[John Rawls]], estatubatuar filosofo eta irakaslea (h. [[2002]]).
* [[1922]] – [[Pierre Hadot]], frantziar filosofo, filologo eta historialaria (h. [[2010]]).
* [[1924]] –
** [[Thelma Estrin]], estatubatuar informatikaria, [[Ingeniaritza biomediko|ingeniaritza biomedikoan]] eta [[Sistema aditu|sistema adituetan]] aitzindaria (h. [[2014]]).
** [[Robert Mugabe]], [[Zimbabwe]]ko presidentea, gutxiengo zurien aginteari amaiera eman zion askapen mugimenduaren buruzagietako bat (h. [[2019]]).
** [[José de Lima]], brasildar elizgizona (h. [[2013]]).
* [[1925]] –
** [[Tom Gehrels]], estatubatuar astronomoa (h. [[2011]]).
** [[Sam Peckinpah]], estatubatuar zinema zuzendari eta zinema, antzerki eta telebistako gidoigilea (h. [[1984]]).
* [[1927]] – [[Hubert de Givenchy]], frantziar jostuna (h. [[2018]]).
* [[1928]] –
** [[Amparo Dávila]], mexikar idazlea (h. [[2020]]).
** [[Martim Francisco]], brasildar futbol entrenatzailea, 4-2-4aren asmatzailea (h. [[1982]]).
** [[Elisa Mújica]], kolonbiar idazlea (h. [[2003]]).
* [[1929]] –
** [[Arturo Fernández]], espainiar aktore eta telebista aurkezlea (h. [[2019]]).
** [[Roberto Gómez Bolaños]], ''Chespirito'', mexikar aktore, idazle, gidoilari, musikagile, zuzendari eta telebista ekoizlea (h. [[2014]]).
* [[1930]] – [[Enrique Tábara]], ekuadortar marrazkigilea (h. [[2021]]).
* [[1933]] –
** [[Bob Rafelson]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (h. [[2022]]).
** [[Nina Simone]], estatubatuar abeslari, konpositore, piano jotzaile eta giza eskubideen aldeko aktibista (h. [[2003]]).
* [[1937]] – [[Harald V.a Norvegiakoa]], [[Norvegia]]ko erregea.
* [[1938]] – [[Lester Bird]], [[Antigua eta Barbuda]]ko 2. lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[1940]] –
** [[Bruno Bolchi]], italiar futbolaria eta futbol entrenatzailea (h. [[2022]]).
** [[John Lewis]], estatubatuar ekintzaile eta politikaria, [[Eskubide zibil eta politikoak|Eskubide zibil eta politikoen]] aldeko buruzagia (h. [[2020]]).
* [[1941]] – [[Victoria Camps]], kataluniar filosofoa.
* [[1942]] – [[Margarethe von Trotta]], alemaniar aktorea, zinema zuzendaria eta gidoilaria, [[Alemaniako Zinema Berria]]ren ordezkarietako bat.
* [[1946]] –
** [[Anthony Daniels]], britainiar aktorea.
** [[Alan Rickman]], britainiar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2016]]).
* [[1950]] – [[Sahle-Work Zewde]], [[Etiopia]]ko presidentea, kargua betetzen duen lehen emakumea.
* [[1951]] –
** [[Humberto Gatica]], txiletar-estatubatuar grabazio ingeniaria, nahasketa ingeniaria eta disko ekoizlea.
** [[Armand Vaquerin]], frantziar errugbilaria (h. [[1993]]).
* [[1953]] – [[William Petersen]], estatubatuar aktore eta ekoizlea.
* [[1955]] –
** [[Kelsey Grammer]], estatubatuar aktore, komediante, produktore, zuzendari, idazle, abeslari eta aktibista.
** [[Josep Piqué]], [[PP]]ko kataluniar politikaria (h. [[2023]]).
* [[1957]] –
** [[Carlos Renato Frederico]], brasildar futbolari ohia.
** [[Divi Kervella]], bretainiar idazle, itzultzaile eta hizkuntzalaria (h. [[2017]]).
* [[1958]] – [[Mary Chapin Carpenter]], estatubatuar country eta folk musika kantautorea.
* [[1959]] – [[Ángel José Sarrapio]], espainiar txirrindulari ohia.
* [[1961]] – [[Abhijit Banerjee]], indiar ekonomialaria, 2019ko [[Ekonomiako Nobel Saria]].
* [[1962]] –
** [[Chuck Palahniuk]], estatubatuar eleberrigile eta freelance kazetaria.
** [[David Foster Wallace]], estatubatuar idazle eta irakaslea (h. [[2008]]).
* [[1965]] – [[Evair]], brasildar futbolari ohia.
* [[1968]] –
** [[Dan Calichman]], estatubatuar futbolari ohi eta entrenatzailea.
** [[Donizete Oliveira]], brasildar futbolari ohia.
* [[1969]] – [[Aunjanue Ellis]], estatubatuar aktorea.
* [[1972]] – [[Miyuki Okabe]], japoniar jatorriko brasildar telekomunikazio ingeniari elektronikoa eta abenturazalea.
* [[1973]] – [[Elsa Girardot]], ezpata modalitateko frantziar eskrimalaria (h. [[2017]]).
* [[1977]] – [[Jonathan Safran Foer]], estatubatuar eleberrigilea.
* [[1979]] –
** [[Ayumi Hara]], japoniar futbolari ohia.
** [[Jennifer Love Hewitt]], estatubatuar aktore eta abeslaria.
** [[Jordan Peele]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea, aktorea eta umorista.
* [[1980]] – [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Erregea.
* [[1981]] – [[Floor Jansen]], herbeheretar musikaria, ''[[Nightwish]]'' taldeko abeslaria.
* [[1983]] –
** [[Daniel Ek]], suediar enpresaburu eta teknologoa, ''[[Spotify]]''ren sortzaile-kidea.
** [[Mélanie Laurent]], frantziar aktore, zuzendari eta idazlea.
** [[Michelle Suárez Bértora]], uruguaitar abokatu, politikari, idazle eta ekintzaile transexuala.
* [[1985]] – [[Georgios Samaras]], greziar futbolaria.
* [[1986]] – [[Carmen Moore]], estatubatuar aktorea eta modelo eta aktore pornografikoa (h. [[2018]]).
* [[1987]] –
** [[Eniola Aluko]], anglo-nigeriar futbolari ohia, komentarista eta exekutiboa.
** [[Elliot Page]], kanadar aktorea.
* [[1989]] – [[Corbin Bleu]], estatubatuar pop-abeslaria.
* [[1992]] – [[Jonathan Nanizayamo]], kongoar futbolaria.
* [[1996]] – [[Sophie Turner]], ingeles aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1652]] – [[Beltran Velez Gebarakoa]], euskal herritar politikaria.
* [[1913]] – [[Isidro Alegria]], nafar musikaria, [[Santander]]ren (j. [[1852]]).
* [[1936]] – [[Faustin Bentaberri]], euskal musikaria, dantzaria eta koreografoa (j. [[1869]]).
* [[1938]] – [[Carlos de Haya]], bizkaitar hegazkinlaria, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibil]] garaian matxinoen alde egin zuena, [[Teruel]]en (j. [[1902]]).
* [[1954]] – [[Jacinto Clavería]], nafar apaiz eta idazlea (j. [[1885]]).
* [[1967]] – [[Ramón Iribarren]], gipuzkoar bide, ubide eta portuetako ingeniaria, [[Madril]]en (j. [[1900]]).
* [[1984]] – [[Fernando Remacha]], nafar musikagilea (j. [[1898]]).
* [[1988]] – [[Maurice Abeberri]], euskal abokatua eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] kultur eta kirolako pertsona nabarmena (j. [[1926]]).
* [[2001]] – [[Bitoriano Gandiaga]], bizkaitar fraile frantziskotar eta olerkaria (j. [[1928]]).
* [[2017]] – [[Jean Abeberri|''Koko'' Abeberri]], euskal ekintzailea, abokatua lanbidez (j. [[1932]]).
* [[2023]] –
** [[Eugenio Otsoa]], gipuzkoar politikari abertzalea eta euskaltzalea (j. [[1951]]).
** [[Uri Ruiz Bikandi]], bizkaitar irakaslea, hezitzailea eta idazlea (j. [[1950]]).
=== Mundua ===
* [[1184]] – [[Minamoto no Yoshinaka]], [[Japoniako historia]]ko Heian garaiko [[samurai]]a (j. [[1154]]).
* [[1437]] – [[Jakobo I.a Eskoziakoa]], [[Eskoziako Erresuma]]ko erregea (j. [[1394]]).
* [[1467]] – [[Piero Raimondo Zacosta]], [[Maltako Ordena|Jerusalemgo San Joan Ordena]]ren 38. Maisu handia (j. [[1404]]).
* [[1513]] – [[Julio II.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1443]]).
* [[1543]] – [[Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi]], [[Adal Sultanerria|Adal Sultanerriko]] imam eta jenerala (j. [[circa|c.]] [[1506]]).
* [[1624]] – [[Dirk van Baburen]], herbeheretar margolaria.
* [[1677]] – [[Baruch Spinoza]], holandar filosofo judu [[sefardi]]a, [[kartesianismo]] kritikoaren oinordekoa (j. [[1632]]).
* [[1730]] – [[Benedikto XIII.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1649]]).
* [[1824]] – [[Eugène de Beauharnais]], frantziar printze eta militarra (j. [[1781]]).
* [[1833]] – [[Josefa Amar Borbón]], espainiar pedagogoa eta Ilustrazioko idazlea (j. [[1749]]).
* [[1865]] – [[Constant Troyon]], frantziar margolaria (j. [[1810]]).
* [[1866]] – [[Manuel Felipe de Tovar]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1803]]).
* [[1868]] – [[Giuseppe Abbati]], italiar margolaria (j.[[1836]])
* [[1871]] – [[Justin Cénac-Moncaut]], frantziar idazle eta historialaria (j. [[1814]]).
* [[1879]] – [[Pieter Philip van Bosse]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1809]]).
* [[1894]] – [[Gustave Caillebotte]], frantziar margolaria (j. [[1848]]).
* [[1897]] – [[Augustine-Malvina Blanchecotte]], frantziar idazlea (j. [[1830]]).
* [[1908]] – [[Harriet Hosmer]], estatubatuar eskultorea (j. [[1830]]).
* [[1911]] – [[Isidre Nonell]], kataluniar margolari eta marrazkigilea (j. [[1872]]).
* [[1912]] – [[Osborne Reynolds]], britainiar ingeniaria (j. [[1842]]).
* [[1919]] –
** [[Kurt Eisner]], alemaniar politikaria (j. [[1867]]).
** [[Mary Edwards Walker]], estatubatuar feminista, abolitzailea, ustezko espioia, gerrako gatibua eta zirujaua (j. [[1832]]).
* [[1926]] – [[Heike Kamerlingh Onnes]], herbeheretar fisikaria, 1913ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1853]]).
* [[1934]] – [[Augusto César Sandino]], nikaraguar iraultzailea (j. [[1895]]).
* [[1938]] – [[George Ellery Hale]], estatubatuar eguzki astronomoa (j. [[1868]]).
* [[1941]] – [[Frederick Grant Banting]], kanadar fisiologoa, 1923ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1891]]).
* [[1945]] – [[Eric Liddell]], eskoziar korrikalari, errugbi jokalari eta misiolaria (j. [[1902]]).
* [[1958]] – [[Henryk Arctowski]], poloniar zientzialari eta esploratzailea (j. [[1871]]).
* [[1960]] – [[Jacques Becker]], frantziar zinema zuzendari eta gidoilaria (j. [[1906]]).
* [[1965]] – [[Malcolm X]], ministro musulman afrikar-amerikarra, beltzen eskubideen aldeko borrokalaria, eraila (j. [[1925]]).
* [[1968]] – [[Howard Florey]], australiar farmakologo eta patologoa, 1945eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1898]]).
* [[1972]] –
** [[Bronislava Nijinska]], poloniar-errusiar-sovietar-estatubatuar ballet-dantzaria, koreografoa, eta baleteko maistra (j. [[1891]]).
** [[Eugène Tisserant]], frantziar kardinala (j. [[1884]]).
* [[1977]] – [[Seán Ó Ríordáin]], [[irlandako gaelera|irlanderaz]] idatzi zuen irlandar olerkaria (j. [[1916]]).
* [[1980]] – [[Alfred Andersch]], alemaniar idazlea (j. [[1914]]).
* [[1984]] –
** [[Emilio Rodríguez]], espainiar txirrindularia (j. [[1923]]).
** [[Mikhail Xolokhov]], errusiar idazlea, 1965eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1905]]).
* [[1987]] – [[Jean Stoetzel]], frantziar psikologo eta soziologoa (j. [[1910]]).
* [[1988]] – [[Cornelis van Eesteren]], holandar arkitektoa (j. [[1897]]).
* [[1989]] – [[Sándor Márai]], hungariar idazlea (j. [[1900]]).
* [[1991]] – [[Margot Fonteyn]], ingeles ballet dantzaria (j. [[1919]]).
* [[1993]] – [[Inge Lehmann]], daniar sismologoa (j. [[1888]]).
* [[1996]] – [[Morton Gould]], estatubatuar orkestra zuzendari eta musikagilea (j. [[1913]]).
* [[1999]] –
** [[Gertrude Belle Elion]], estatubatuar biokimikari eta farmakologista, 1988ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1918]]).
** [[Walter Lini]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1942]]).
* [[2000]] –
** [[Constance Cummings-John]], sierraleondar hezitzailea eta politikaria, Afrikan udal kontseilu batean sartu zen lehen emakumea (j. [[1918]]).
** [[Antonio Díaz-Miguel]], espainiar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (j. [[1934]]).
* [[2003]] – [[Eddie Thomson]], eskoziar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1947]]).
* [[2004]] –
** [[Svava Jakobsdóttir]], islandiar idazlea (j. [[1930]]).
** [[Irina Press]], sobietar atleta (j. [[1939]]).
* [[2005]] – [[Guillermo Cabrera Infante]], kubatar idazle eta zinemarako gidoi-egilea (j. [[1929]]).
* [[2007]] – [[Idoia Rodríguez Buján]], nazioarteko bake-misio batean hildako lehen espainiar emakume militarra (j. [[1983]]).
* [[2009]] – [[Wilton G.S. Sankawulo]], [[Liberia]]ko estatuburua (j. [[1937]]).
* [[2011]] – [[Odón Alonso]], espainiar orkestra-zuzendaria (j. [[1925]]).
* [[2017]] – [[Kenneth Arrow]], estatubatuar ekonomialaria, 1972ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1921]]).
* [[2019]] –
** [[Stanley Donen]], estatubatuar zinemagilea (j. [[1924]]).
** [[Jackie Shane]], estatubatuar soul eta rhythm and blues abeslaria (j. [[1940]]).
** [[Peter Tork]], estatubatuar musikari eta aktorea, ''The Monkees'' taldeko kidea (j. [[1942]]).
* [[2020]] – [[Camila María Concepción]], estatubatuar gidoilaria eta pertsona transgeneroen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1991]]).
* [[2022]] – [[Miguel Ángel Gallardo]], katalan marrazkilaria (j. [[1955]]).
* [[2023]] –
** [[Amancio Amaro]], espainiar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1939]]).
** [[Simone Segouin]], [[Frantziako Erresistentzia|Frantziako Erresistentziako]] borrokalaria (j. [[1925]]).
* [[2024]] –
** [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]).
** [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[UNESCO]]k izendatuta, [[ama hizkuntzaren nazioarteko eguna]].
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Oskarbi eta Lain.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Otsailaren 20]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Otsailaren 22]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
a9hgkx2eu2ig8ofdzyrvhgnlskprxwz
2004
0
787
9993566
9991418
2024-12-08T15:23:03Z
Lainobeltz
56334
/* Apirila */
9993566
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
* ''Ur edangarriaren nazioarteko urtea''
* ''Irrisaren nazioarteko urtea
----
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[Martxoaren 13]]a – Miguel José de la Peña eta polizia espainola zen bere aitak [[Angel Berruetaren hilketa|Angel Berrueta hil zuten]] Iruñeko Donibane auzoko bere okindegian, [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|M11ko Madrilgo atentatuak]] ETAri leporatzen zizkion kartel bat jartzeari uko egin ziola eta.
* [[Martxoaren 14]]a – Kontxi Santxis bihotzekoak jota hil zen ertzaintzak kontzentrazio baten aurka egindako karga baten ondoren. Protesta aurreko egunean Iruñean gertatutako [[Angel Berruetaren hilketa]] salatzeko zegoen deituta.
* [[Apirilaren 3]]a – Emakume bat hil zen [[Bilbo]]ko Sabino Arana etorbidean, [[Bilboko tranbia|tranbiak]] harrapatuta.
* [[Ekainaren 21]]a – Erdiko hatza erakutsiz iraindu zituen [[Gasteiz]]en Espaniako errege [[Juan Carlos I.a]]k haren aurka protestan zeuzkanak, amorratuta.
* [[Irailaren 18]]a – [[Lizoainibar-Arriasgoiti]]n 4,6 graduko [[2004ko Lizoaingo lurrikara|lurrikara gertatu zen]]. Ez zuen hildako edo zauriturik eragin.
* [[Irailaren 21]]a – Gelako kideen mehatxu eta tratu txarrengatik [[Jokin Zeberioren suizidioa|bere buruaz beste egin zuen]] Jokin izeneko gazte [[Hondarribia]]r batek.
* [[Urriaren 30]]a – Manifestaldia [[Hondarribia]]n, Jokinen omenez.
* [[Azaroaren 5]]a – [[Juan Mari Arzak]], [[Karlos Argiñano]], [[Pedro Subijana]] eta [[Martin Berasategi]]k, Auzitegi Nazionalean deklaratu zuten, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAri]] eginiko ustezko ordainketengatik.
* [[Azaroaren 14]]a – [[Donostia]], [[Batasuna]]k "Orain herria, Orain bakea" ekarpen politikoa aurkeztu zuen [[Anoeta (argipena)|Anoetako]] belodromoan.
=== Mundua ===
* [[Urtarrilaren 3]]a – Flash Airlines konpainiako 604 hegaldiak istripua izan zuen [[Egipto]]ko kostaldean eta [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorrira]] erori zen, 148 hildako.
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elisabet II.a Ingalaterrakoa]] erreginak [[Queen Mary 2]] itsasontzia bataiatu zuen.
* [[Otsailaren 1]]a – [[Saudi Arabia]]ko [[Mina]] hiriko erromesaldian egondako jende pilaketa baten ondoren 251 hildako.
* [[Otsailaren 5]]a – [[Haiti]]n [[2004 Haitiko estatu-kolpea|egindako estatu-kolpea]] hasi zen, otsailaren 29an [[Jean-Bertrand Aristide]] boteretik kendu zuena.
* [[Otsailaren 6]]a – Suizida batek 43 hildako eragin zituen [[Mosku]]ko metroan, soinean zeraman bonba leherrarazita.
* [[Otsailaren 10]]a – [[Frantzia]]ko parlamentuak eskoletatik ikur erlijiosoak debekatzen zituen legea onartu zuen.
* [[Otsailaren 12]]a – [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[San Frantzisko (Kalifornia)]] hiriak sexu bereko bikoteak ezkontzen hasi zen, herrialdean horretarako legedirik ez zuten arren.
* [[Otsailaren 18]]a – Petrolioa eta gai kimikoak zeramatzan merkantzia tren baten istripua [[Iran]]en, 320 hildako.
* [[Otsailaren 20]]a – Kontserbakorrek [[Iran]]go hauteskundeak irabazi zituzten.
* [[Otsailaren 24]]a – [[Richter eskala]]n [[2004ko Al-Hoceimako lurrikara|6,5 graduko lurrikara batek]] 628 eta 631 hildako artean eragin zituen [[Maroko]]n.
* [[Otsailaren 29]]a – [[Jean-Bertrand Aristide]], [[Haiti]]ko presidenteak, dimisioa aurkeztu zuen, bere aurkako protestak zirela eta.
* [[Martxoaren 11]] – [[Madril]]en, [[Espainia]]n izan den [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|atentaturik larrienaren]] ondorioz, 190 hildako eta 1400etik gora zauritu izan ziren. [[Al Kaida|Al Qaeda]] talde terrorista izan zen triskantzaren egilea.
* [[Martxoaren 14]]a -
** [[José Luis Rodríguez Zapatero]]k [[2004ko Espainiako hauteskunde orokorrak|Espainiako hauteskundeak]] irabazi zituen.
** [[Vladimir Putin]]ek [[Errusia]]ko hauteskundeak errez irabazi zituen.
* [[Martxoaren 29]]a – [[Irlandako Errepublika]]n eremu itxi eta jatetxeetan erretzea debekatzen zuen legea indarrean jarri zen.
* [[Apirilaren 3]]a – Ustezko [[Al Kaida|Al Qaedako]] kideak gordetzeko erabiltzen zuten etxebizitza baten leherketa [[Madril]]en, sei hildako.
* [[Apirilaren 17]]a – Helikoptero [[israel]]darrek jaurtitako misilek [[Hamas]]eko burua zen [[Abdel Aziz al-Rantissi]] hil zuten.
* [[Apirilaren 22]]a – Produktu kimikoak zeramatzaten bi trenek elkar jo zuten [[Ipar Korea]]n, 161 hildako eta 1.300 zauritu.
* [[Apirilaren 28]]a – [[Abu Ghraib]]en soldadu estatubatuarrek eginiko torturen berri lehen aldiz eman zuen telebista saio batek.
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Europar Batasuna|Europar Batasunera]] hamar herri berri sartu ziren. [[Polonia]], [[Eslovakia]], [[Malta]], [[Zipre]], [[Hungaria]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]] eta [[Eslovenia]].
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Txetxenia]]ko presidentea, Akhmad Kadyrov, mina baten leherketaren ondoren hil zen.
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Nick Berg]] [[Irak]]era lan egitera joandako [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarrari]] lepoa mozten ziotela erakusten zuen bideo bat kaleratu zuen bahitu zuen talde terroristak.
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Paris]]go [[Charles de Gaulle]] aireportuko 2E terminaleko sabaia behera etorri zen, sei hildako eraginez.
* [[Ekainaren 6]]a – [[Normandia]]n [[Bigarren Mundu Gerra]]n egondako batailaren 60. urteurrena ospatu zen.
* [[Abuztuaren 1]]a – Sutea [[Asuncion]], ([[Paraguai]]), hiriko supermerkatu baten. 400 hildako eta 100 desagertu.
* [[Irailaren 1]]a – [[Txetxenia]]ko errebelde talde batek [[Ipar Osetia]]ko [[Beslan]] hiriko eskola bat eraso zuen, 1.500 haur eta irakasle gatibu harturik.
* [[Irailaren 3]]a – [[Errusiako Lurreko Armada|Errusiar ejerzitoak]] [[Beslango eskolako sarraskia|Beslan hiriko eskolaren aurkako erasoa]] biolentziaz eteten du. 335 hildako, euretariko gehienak haurrak.
* [[Irailaren 25]]a – [[Jeanne]] hurakaiak [[Haiti]]n lur hartu zuen, 3.000 hildakotik gora eraginez.
* [[Irailaren 29]]a – [[Enrique Rodriguez Galindo]] [[GAL]]en buru eta [[Intxaurrondoko kuartela|Intxaurrondoko kuarteleko]] [[tortuta|torturen]] erantzulea aske uztea erabaki zuen [[Espainia]]ko [[PSOE]]ren gobernuak.
* [[Urriaren 1]]a – [[Enrique Rodriguez Galindo]] [[GAL]]en burua, [[PSOE]]ren gobernuak aginduta, espetxetik atera zen. 75 urteko zigorretik bost baino gutxiago bete zituen.
* [[Urriaren 8]]a – Bonba leherketak [[Egipto]]ko [[Taba]] herrian. 34 hildako.
* [[Urriaren 29]]a – [[Europar Batasuna]]ko herrialdeek [[Europako Konstituzio]]a sinatu zuten.
* [[Urriaren 31]] – [[Tabaré Vazquez]] ezkertiarra aukeratu zuten [[Uruguai]]ko presidente.
* [[Azaroaren 2]]a – [[George W. Bush]]ek [[2004ko Ameriketako Estatu Batuetako hauteskundeak]] irabazi zituen.
* [[Azaroaren 15]]a – [[Andorra]]k lankidetza hitzarmena sinatu zuen [[Europar Batasuna]]rekin.
* [[Abenduaren 7]]a – Hamid Karzai [[Afganistan]]go presidente aukeratu zuten.
* [[Abenduaren 26]]a – Richter eskalan [[2004ko Indiako ozeanoko lurrikara|9,3 graduko indarra izan zuen lurrikara]], [[Sumatra]]ko kostatik gertu. Lurrikarak eta ondoren sorturiko [[tsunami]]ak 290.000 hildako eragin zituen, [[India]], [[Indonesia]], [[Thailandia]], [[Sri Lanka]], [[Myanmar|Birmania]] eta [[Malaisia]]n.
* [[Abenduaren 30]]a – [[Buenos Aires]]eko Republica Cromagnon diskotetan egondako suteak 194 hildako utzi zituen
* [[Abenduaren 31]] – [[Ukraina]]ko presidentea zen [[Viktor Yanukovich]]ek dimisioa aurkeztu zuen.
== Ekonomia ==
* [[Apirilaren 19]]a – [[Bilbao Exhibition Centre]] inauguratu zuten [[Barakaldo]]n.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[Martxoaren 28]]a – [[2004ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Xabier Silveira]]k jantzi zuen txapela bigarren aldiz.
* [[Apirilaren 25]]a – [[2004ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]n [[Asier Otamendi]]k jantzi zuen txapela.
* [[Abenduaren 19]]a – [[2004ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ren finala [[Igor Elortza]]k irabazi zuen, aurreko hiru edizioetan legez.
=== Mundua ===
* [[Abuztuaren 22]]a – "Garrasia" eta "Madonna", [[Edvard Munch]] [[norvegia]]rraren bi margolan, lapurtu zituzten egunez [[Oslo]]ko museotik.
== Zientzia eta teknologia ==
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[NASA]]ren [[Spirit]] sunda, [[Marte|Martitzen]] lurreratu zen.
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[NASA]]ren [[Opportunity]] sunda, [[Marte|Martitzen]] lurreratu zen.
* [[Martxoaren 15]]a – [[Neptuno (planeta)|Neptunoz]] gain dagoen objektu bat topatu dutela argitara ematen du zientzialari talde batek. Objektuaren behin behineko izena [[90377 Sedna]] da.
* [[Ekainaren 8]]a – [[2004ko Artizarraren trantsitua|Artizarraren lehen iragatea]] [[milurteko]] honetan, [[2004ko Artizarraren trantsitua|hurrengoa]] 2012ko ekainaren 12an.
* [[Uztailaren 1]]a – [[Cassini-Huygens]] espazio-ontzia [[Saturno (planeta)|Saturnora]] ailegatu zen.
== Kirolak ==
* [[2004ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Atenas]], [[Grezia]]; [[Abuztuaren 13]]a – [[Abuztuaren 29]]a).
** [[2004ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|32 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 13 kiroletan, [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko selekzioekin. Lehendabizikoz historian emakume gehiago joan ziren gizonezkoak baino.
* [[Otsailaren 19]]a – [[2004ko Andaluziako Itzulia]]: [[Juan Carlos Domínguez]] irabazle.
* [[Martxoaren 27]]a – [[2004ko Sei Nazioen Txapelketa]] amaitu zen. [[Frantziako errugbi selekzioa|Frantziak]] bere 14. txapelketa eskuratu zuen partida denak irabazita. [[Imanol Hariñordoki]] baionarrak lau entsegu lortu zituen.
* [[Apirilaren 9]]a – [[2004ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Denis Menxov]] irabazle.
* [[Apirilaren 11]] – [[2004ko Paris-Roubaix]] – Magnus Backstedt suediarra irabazle.
* [[Maiatzaren 30]]a -
** [[Damiano Cunego]]k [[2004ko Italiako Giroa]] irabazi zuen.
** [[2004ko Nafarroako Itzulia]]: Alexei Bugrov irabazle.
* [[Ekainaren 6]]a – [[2004ko Euskal Bizikleta]]: [[Roberto Heras]] irabazle.
* [[Ekainaren 13]]a – [[Juan Martinez de Irujo|Martinez de Irujok]] [[2004ko Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia]] irabazi zuen.
* [[Uztailaren 4]]a – [[Grezia]]k [[Portugal]]i 1-0 irabazi zion, [[UEFA Euro 2004|Europako Futbol Kopako finalean]].
* [[Uztailaren 7]]a – [[2004ko Nafarroako lau eta erdiko txapelketa]]n [[Patxi Ruiz]]ek jantzi zuen txapela.
* [[Uztailaren 25]]a – [[Lance Armstrong]]ek seigarren aldiz irabazi zuen [[2004ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourra]]. 2012an garaipen hau baliogabe geldituko zen, dopatzeagatik.
* [[Abuztuaren 7]]a – [[2004ko Donostia Klasikoa]]: [[Miguel Ángel Martín Perdiguero]] irabazle.
* [[Irailaren 19]]a – [[Urdaibai Arraun Elkartea|Urdaibai Arraun]] taldeak [[San Miguel Liga|TKE liga]] irabazi zuen [[Noja]]n ([[Kantabria]]).
* [[Irailaren 26]]a – [[2004ko Espainiako Itzulia]]: [[Roberto Heras]] irabazle.
* [[Abenduaren 26]]a – [[EPELen lau eta erdiko txapelketa, 2004koa|2004ko Lau eta erdiko Pilota Txapelketa]]: [[Aimar Olaizola|Olaizola II.a]] garaile.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Miha Fontaine]], kanadar estilo libreko eskiatzailea.
* [[Urtarrilaren 6]]a - [[Aimar Peña]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 8]]a - [[Eneko Astigarraga]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[Kaitlyn Maher]], estatubatuar aktore eta umorista.
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Iñigo Ariztimuño López]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Mohamed-Ali Cho]], frantziar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Ingrid Alexandra Norvegiakoa]], [[Norvegia]]ko printzesa.
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Tyler Armstrong]], estatubatuar mendizalea, 9 urte zituela [[Aconcagua]] igo zuen pertsonarik gazteena.
* [[Urtarrilaren 24]]a - [[Ander Sánchez Fernández De Larrea]], arabar futbolaria.
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 12]]a - [[Beñat Garaiar]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Otsailaren 18]]a – [[Su Yiming]], txinatar snowboarderra.
* [[Otsailaren 19]]a – [[Millie Bobby Brown]], espainian jaiotako britainiar aktorea.
* [[Otsailaren 19]]a - [[Naiara Rodríguez]], arabar saskibaloi jokalari paralinpikoa.
* [[Otsailaren 20]]a - [[Aimar Peñalver]], nafar futbolaria.
* [[Otsailaren 26]]a – [[Bibisara Assaubayeva]], kazakhstandar xake jokalaria, Nazioarteko Maistraren eta Emakumezko Maistra Handiaren tituluak irabazi dituen gazteena eta lehen emakume musulmana.
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 3]]a – [[Ander Astralaga]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 8]]a - [[Ibon Sánchez]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 16]]a - [[Ieltxu Garcia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 24]]a – [[Miguel Barandalla]], nafar futbolaria.
* [[Martxoaren 26]]a - [[Lander Olasagasti]], gipuzkoar futbolaria.
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 4]]a - [[Ander Barck]], bizkaitar futbolaria.
* [[Apirilaren 12]]a – [[Yoel Baigorri]], nafar futbolaria.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Julen Jon Guerrero]], bizkaitar futbolaria.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Egoitz Muñoz]], arabar futbolaria.
* [[Apirilaren 19]]a – [[Marvin De Lima]], lapurtar futbolaria.
* [[Apirilaren 21]]a - [[Félix Garreta]], kataluniar futbolaria.
* [[Apirilaren 22]]a - [[Manex Gibelalde]], gipuzkoar futbolaria.
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Charli D'Amelio]], estatubatuar [[TikTok|tik toklaria]].
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Ainhoa Colino]], bizkaitar ibiltaria.
* [[Maiatzaren 18]]a - [[Maite Zubieta]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 21]]a - [[Hodei Arrillaga]], gipuzkoar futbolaria.
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 8]]a - [[Eñaut Lete]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Ekainaren 10]]a – [[Nahia Zudaire]], gipuzkoar igerilari paralinpikoa.
* [[Ekainaren 17]]a - [[Ekain Orobengoa]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Ekainaren 19]]a – [[Millie Gibson]], ingeles aktorea.
* [[Ekainaren 23]]a - [[Alexandra Trusova]], errusiar izotz-gaineko patinatzaile artistikoa.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Ainhoa Azpitarte]], bizkaitar abeslaria, futbolaria eta aktorea.
* [[Ekainaren 28]]a – [[Johaneko Louis-Jean]], lapurtar futbolaria.
* [[Ekainaren 29]]a - [[Jakes Gorosabel]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Ekainaren 29]]a - [[Markel Ruiz]], arabar futbolaria.
* [[Ekainaren 30]]a - [[Luken Beitia]], gipuzkoar futbolaria.
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 18]]a – [[Lander Arenal]], bizkaitar futbolaria.
* [[Uztailaren 22]]a - [[Iker Galindo]], gipuzkoar futbolaria.
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 5]]a - [[Ugaitz Amundarain]], gipuzkoar aktorea eta idazlea.
* [[Abuztuaren 18]]a - [[Ander Cepas]], gipuzkoar mahai-tenislari paralinpikoa.
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Asier Ros]], nafar atleta.
==== Iraila ====
* [[Irailaren 1]]a - [[Mikel Montero]], bizkaitar futbolaria.
* [[Irailaren 25]]a – [[Haizea Oses]], gipuzkoar eskalatzailea.
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Ibon Badiola]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urriaren 5]]a - [[Daniel Lyubomirov]], bulgariar-nafar futbolaria.
* [[Urriaren 26]]a - [[Mikel Unzilla]], nafar txirrindularia.
* [[Urriaren 30]]a – [[Asier Otsanbela]], nafar futbolaria.
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 1]]a – [[Javier Elías]], espainiar futbolaria.
* [[Azaroaren 1]]a - [[Mikel Santos Linares]], bizkaitar futbolaria.
* [[Azaroaren 1]]a – [[Eneritz Vadillo]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Azaroaren 7]]a – [[Kokomo Murase]], japoniar snowboarderra.
* [[Azaroaren 11]] – [[César Palacios Pérez]], nafar futbolaria.
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a - [[Xabier Cerro]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Abenduaren 4]]a - [[Ekaitz Redondo]], bizkaitar futbolaria.
* [[Abenduaren 14]]a - [[Unai Hernández Lorenzo]], kataluniar futbolaria.
* [[Abenduaren 20]]a – [[Carmen Garay]], bizkaitar surflaria.
* [[Abenduaren 27]]a – [[Patricia Arbués]], espainiar haur aktorea.
* [[Abenduaren 28]]a - [[Aser Palacios]], bizkaiar futbolaria.
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Irati Artzelus]], gipuzkoar trikitilaria.
* [[Malen Azpirotz]], gipuzkoar aktorea.
* [[Dara McAnulty]], iparirlandar naturalista, idazle eta ekologista.
* [[Olalla Martínez]], galiziar traineru-estropadetako patroia.
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Bittor Arana]], bizkaitar aktibista (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Pepe Carrol]], espainiar ilusionista eta telebista aurkezlea (j. [[1957]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Piotr Kowalski]], poloniar jatorriko frantziar artista (j. [[1927]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Ingrid Thulin]], suediar antzezlea (j. [[1926]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Christian Belaskain]], lapurtar errugbilaria (j. [[1953]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Norberto Bobbio]], italiar filosofo eta politologoa (j. [[1909]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Olga Ladyzhenskaya]], [[sobiet]]ar matematikaria (j. [[1922]]).
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Joaquín Nin-Culmell]], kubatar musikagilea eta pianista (j. [[1908]]).
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Kalevi Sorsa]], [[Finlandia]]ko lehen ministroa (j. [[1930]]).
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[José Luis Ortega Monasterio]], euskal jatorriko kataluniar musikagilea, habanera konpositore handienetako bat (j. [[1918]]).
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Patricia Rex]], niuetar politikaria (j. [[1918]]).
* [[Urtarrilaren 23]]a – [[Helmut Newton]], alemaniar moda-argazkilaria (j. [[1920]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Leônidas da Silva]], brasildar futbolaria (j. [[1913]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Fanny Blankers-Koen|Fanny Blankers-Koen, ''Etxekoandre hegalaria'']], herbehereetar atleta, [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Olinpiar Jokoetan]] lau urrezko dominaren irabazle (j. [[1918]]).
* [[Urtarrilaren 27]]a – [[Felipe Ruiz Martín]], espainiar historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]k honoris causa doktore izendatua (j. [[1915]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Janet Frame]], zeelandaberritar eleberrigilea, ipuingilea eta poeta (j. [[1924]]).
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Jean-Baptiste Intzegarai]], euskal txirrindularia (j. [[1908]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Alvaro d'Ors]], kataluniar legelaria, [[erromatar zuzenbide]]an aditua (j. [[1915]]).
* [[Otsailaren 4]]a - [[Valentina Borok]], ukrainar-sobietar matematikaria, [[ekuazio diferentzial partzial]]etan egindako lanagatik ezaguna (j. [[1931]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Hilda Hilst]], brasildar poeta, kronista, eleberrigile eta antzerkigilea (j. [[1930]]).
* [[Otsailaren 6]]a - [[Margarita Landi]], espainiar kazetaria (j. [[1918]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Marcos Kaplan]], argentinar soziologoa (j. [[1927]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Shirley Strickland]], abiadura eta hesidun lasterketetan espezializatutako australiar atleta (j. [[1925]]).
* [[Otsailaren 13]]a – [[Javier Bello-Portu]], gipuzkoar musikagile eta orkestra zuzendaria (j. [[1920]]).
* [[Otsailaren 14]]a – [[Marco Pantani]], italiar txirrindularia, historiako igotzailerik onenetakoa (j. [[1970]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[Helena Kolody]], brasildar poeta eta irakaslea (j. [[1912]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[José López Portillo]], [[Mexiko]]ko presidentea (j. [[1920]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Jean Rouch]], frantziar etnografoa eta zinemagilea (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Svava Jakobsdóttir]], islandiar idazlea (j. [[1930]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Irina Press]], sobietar atleta (j. [[1939]]).
* [[Otsailaren 24]]a – [[Antonio Garrigues Díaz-Cañabate]], espainiar legegizon eta diplomatikoa (j. [[1904]]).
* [[Otsailaren 26]]a – [[Boris Trajkovski]], [[Mazedoniako Errepublika]]ko presidentea (j. [[1956]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Carmen Laforet]], espainiar eleberrigilea (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Harold Bernard St. John]], [[Barbados]]ko lehen ministroa (j. [[1931]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 2]]a – [[Mercedes McCambridge]], estatubatuar aktorea (j. [[1916]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Alberto Miralles]], espainiar idazle, antzerki egile, egokitzaile eta zuzendaria (j. [[1940]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Fernando Lázaro Carreter]], espainiar hizkuntzalaria (j. [[1923]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Claude Nougaro]], frantziar abeslari eta letragilea, jazz arloan espezializatuta (j. [[1929]]).
* [[Martxoaren 5]]a – [[Masanori Tokita]], japoniar futbolaria (j. [[1925]]).
* [[Martxoaren 6]]a - [[Luisa Villalta Gomez]], galiziar idazlea, filologoa eta biolin-jotzailea (j. [[1957]]).
* [[Martxoaren 7]]a – [[Maria Juana Gesalaga]], gipuzkoar errepresaliatu politikoa izan zen [[Ravensbrück]]eko kontzentrazio-esparruan (j. [[1907]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Kit Connor]], britainiar aktorea.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Franz König]], austrial kardinala (j. [[1905]]).
* [[Martxoaren 15]]a – [[John A. Pople]], britainiar kimikari teorikoa, 1998ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1925]]).
* [[Martxoaren 15]]a – [[William Hayward Pickering]], estatubatuar fisikaria, espazioko ikerketetan aditua (j. [[1910]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Juliana I.a Herbehereetakoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] erregina (j. [[1909]]).
* [[Martxoaren 22]]a – [[Janet Akyüz Mattei]], turkiar-estatubatuar astronomoa (j. [[1943]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Andolin Eguzkitza]], bizkaitar idazlea, irakaslea eta euskaltzaina (j. [[1953]]).
* [[Martxoaren 26]]a – [[Takeshi Kamo]], japoniar futbolaria (j. [[1915]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Larry Trask]], [[Euskal hizkuntzalaritza|euskal hizkuntzalari]] estatubatuarra (j. [[1944]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Peter Ustinov]], ingeles aktore, idazle eta antzerkigilea (j. [[1921]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 2]]a – [[Lynne Karen Deutsch]], estatubatuar astrofisikaria, [[izpi infragorri]]en astronomian espezializatua (j. [[1956]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Johañe Epherre]], zuberoar euskaltzale eta elizgizona (j. [[1931]]).
* [[Apirilaren 12]]a – [[Juanito Valderrama]], espainiar [[flamenko]] kantaria, Espainiako kopla-abeslari nagusietako bat (j. [[1916]]).
* [[Apirilaren 18]]a – [[Kamisese Mara]], [[Fiji]]ko presidentea (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Yosu Arketa]], bizkaitar frantziskotar apaiza (j. [[1932]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Estee Lauder]], izen bereko kosmetika enpresaren sortzailea (j. [[1906]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Iñaki Linazasoro]], gipuzkoar idazlea (j. [[1931]]).
* [[Apirilaren 29]]a – [[Manuela Manzanares]], espainiar arabista (j. [[1910]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Manex Goihenetxe]], baxenafar historialari, kultur eragile eta politikaria (j. [[1942]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Jesus Larrañaga Lizarralde]], [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatibetako]] sortzailetako bat (j. [[1926]]).
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Akhmad Kadirov]], [[Txetxenia|Txetxeniar Errepublikako]] presidentea, eraila (j. [[1951]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Gloria Anzaldúa]], estatubatuar akademikoa, aktibista politiko chicanoa, feminista, idazlea eta poeta (j. [[1942]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Clint Warwick]], ingeles musikaria, ''[[The Moody Blues]]'' taldeko baxu-jotzailea (j. [[1940]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Tony Randall]], estatubatuar aktorea (j. [[1921]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Antonio Segura]], bizkaitar botanikaria (j. [[1921]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Elvin Jones]], estatubatuar jazz bateria-jotzailea (j. [[1927]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Vladislav Terziul]], ukrainar alpinista (j. [[1953]]).
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Anastasio Arrinda]], bizkaitar apaiza, euskal idazlea eta ikerlaria (j. [[1912]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Ramón Margalef]], kataluniar ekologoa (j. [[1919]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Nikolai Txernikh]], sobietar eta ukrainar astronomoa (j. [[1931]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Xabier Ortiz de Luzuriaga]], mendi bizikletako gipuzkoar txirrindularia (j. [[1984]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Umberto Agnelli]], automobilgintzako enpresaburu italiarra (j. [[1934]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Juan Artzamendi]], gipuzkoar musikagilea (j. [[1927]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 2]]a – [[Nikolái Giaúrov]], bulgariar opera-abeslaria, baxua (j. [[1929]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Tesfaye Gebre Kidan]], [[Etiopia]]ko presidentea (j. c. [[1935]]).
* [[Ekainaren 4]]a – [[Nino Manfredi]], italiar aktorea (j. [[1921]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Fernando Manzaneque]], ''Manzaneque de la Mancha'', espainiar txirrindularia (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Ronald Reagan]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 40. Presidentea]] eta aktorea (j. [[1911]]).
* [[Ekainaren 8]]a - [[Nuria Torray]], kataluniar aktorea (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Ray Charles]], soul, rhythm and blues eta jazzeko estatubatuar kantari, saxo-jole eta piano-jolea (j. [[1930]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Xenofon Zolotas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1904]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Egon von Fürstenberg]], alemaniar moda diseinatzailea (j. [[1946]]).
* [[Ekainaren 14]]a – [[Juan Mari Mujika|Juan Mari ''Musti'' Mujika]], [[zumarraga]]r futbolaria (j. [[1963]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Thanom Kittikachorn]], [[Thailandia]]ko diktadorea (j. [[1911]]).
* [[Ekainaren 17]]a – [[Jacek Kuroń]], poloniar historialari eta politikaria (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 19]]a – [[Esther Nirina]], madagaskartar poeta (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Leonel de Moura Brizola]], brasildar politikaria (j. [[1922]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Imanol Larzabal|Imanol]], [[euskal abeslari|euskal egile abeslaria]] (j. [[1947]]).
* [[Ekainaren 26]]a – [[Naomi Shemer]], israeldar musikari eta kantautorea, ''"Israelgo kantu eta poesiaren lehen dama"'' (j. [[1930]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a – [[Marlon Brando]], estatubatuar aktorea, XX. mendeko hoberenetarikoa (j. [[1924]]).
* [[Uztailaren 2]]a – [[Sophia de Mello Breyner]], portugaldar idazlea, XX. mendeko portugalgo olerkaririk handienetakoa (j. [[1919]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Andrian Nikolaev]], [[sobietar]] kosmonauta (j. [[1929]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Thomas Klestil]], [[Austria]]ko presidentea (j. [[1932]]).
* [[Uztailaren 8]]a - [[Oihane Errazkin]], gipuzkoar [[ETA]]kidea (j. [[1973]]).
* [[Uztailaren 10]]a – [[Maria de Lourdes Pintasilgo]], [[Portugal]]go lehen ministroa (j. [[1930]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Laurance Rockefeller]], estatubatuar filantropoa (j. [[1910]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Augustin Zubikarai]], bizkaitar apaiza eta euskal idazlea (j. [[1914]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Carlos Kleiber]], alemaniar-austriar orkestra-zuzendaria (j. [[1930]]).
* [[Uztailaren 15]]a – [[Hugh Shearer]], [[Jamaika]]ko lehen ministroa (j. [[1923]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Mildred Dolson]], kanadar atleta, 4x100 metroko proban aditua (j. [[1918]]).
* [[Uztailaren 20]]a – [[Antonio Gades]], espainiar dantzaria (j. [[1936]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Jerrald Goldsmith]], estatubatuar musikagilea (j. [[1929]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Edward B. Lewis]], estatubatuar genetikaria, 1995eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1918]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Carmina Ordóñez]], ''papel-couché'' deritzon prentsaren protagonista nabarmena (j. [[1955]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Serge Reggiani]], italiar antzezlea eta kantaria (j. [[1922]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Peporro]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1929]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Francis Crick]], britainiar biologo eta irakaslea, 1962ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1916]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Tiziano Terzani]], italiar kazetari eta idazlea, gerra-berriemailea (j. [[1938]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Laura Betti]], italiar aktorea (j. [[1927]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Líber Seregni]], uruguaitar militarra eta politikaria (j. [[1916]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Henri Cartier-Bresson]], frantziar argazkilaria, [[fotokazetaritza]]ren sortzailea (j. [[1908]]).
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Pierre de Chevigné]], frantziar militar eta politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko presidentea]] (j. [[1909]]).
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Fumio Watanabe]], japoniar aktorea (j. [[1929]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Fay Wray]], kanadar-estatubatuar aktorea (j. [[1907]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – Sir [[Godfrey Newbold Hounsfield|Godfrey Hounsfield]], ingeles ingeniari elektriko eta asmatzailea, 1979ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Sebastián Ontoria]], gipuzkoar futbolari, gudari eta gerra-presoa (j. [[1920]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Julia Child]], estatubatuar telebistako sukaldaria, idazlea eta aurkezlea (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Czesław Miłosz]], poloniar idazlea, 1980ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1911]]).
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Sune Bergström]], suediar biokimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1916]]).
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Thea Astley]], australiar idazlea (j. [[1925]]).
* [[Abuztuaren 18]]a – [[Elmer Bernstein]], estatubatuar konposatzailea (j. [[1922]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Ota Šik]], txekiar ekonomialaria, [[Pragako Udaberria|Pragako 1968ko Udaberriko]] buruzagietako bat (j. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Jesús Gallego Rodríguez]], [[Gaztela]]n jaiotako donostiar margolaria eta irakaslea (j. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Juan Manuel Ugarte Eléspuru]], perutar margolari, eskultore, historialari eta idazlea (j. [[1911]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Elisabeth Kübler-Ross]], suitzar-estatubatuar psikiatra eta idazlea (j. [[1926]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Eduardo Ramírez Villamizar]], kolonbiar eskultore eta pintorea (j. [[1923]]).
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Laura Branigan]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1952]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Fred Lawrence Whipple]], estatubatuar astronomoa (j. [[1906]]).
* [[Abuztuaren 31]] - [[Santiago Pérez Luzuriaga]], ''Pachi'', bizkaitar futbolaria (j. [[1917]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 2]]a – [[Joan Oró]], kataluniar biokimikaria (j. [[1923]]).
* [[Irailaren 5]]a – [[Federico Etxebarria Uribe]], bilbotar margolaria (j. [[1911]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Manuel María]], galizierazko olerkaria, Galizian izan den olerkari handienetako bat (j. [[1929]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Matías Prats Cañete]], espainiar kazetaria, [[NO-DO]]ren ahotsa izateagatik eta [[futbol]]ean eta [[tauromakia]]n egindako lanengatik ezaguna (j. [[1913]]).
* [[Irailaren 10]]a – [[Mari Carmen Madariaga|Mari Carmen Madariaga, ''Arrati'']], bizkaitar erraketista (j. [[1927]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Rota Onorio]], kiribatiar politikaria (j. [[1919]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Daouda Malam Wanké]], [[Niger]]ko presidentea (j. [[1946]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Johnny Ramone]], estatubatuar musikaria, ''[[The Ramones]]'' taldeko gitarra-jotzailea (j. [[1948]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Cyriel Barbary]], [[Lehen Mundu Gerra]]n parte hartu zuen bizirik geratzen zen azken belgikarra, 105 urterekin (j. [[1899]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Ramón Gabilondo]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1913]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[Russ Meyer]], estatubatuar zinema-zuzendaria (j. [[1922]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Carmen Adarraga]], gipuzkoar saskibaloilari, eskubaloilari eta belar-hockeylaria (j. [[1921]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Brian Clough]], ingeleses futbolari eta entrenatzailea, historiako entrenatzaile hoberenetakoa (j. [[1935]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Georges Laplace]], frantziar arkeologoa, [[Goi Paleolitoa]]n aditua (j. [[1918]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Jokin Zeberioren suizidioa|Jokin Zeberio]], 14 urte zituelarik eta [[eskola jazarpen]]a pairatu eta gero suizidatu egin zen gipuzkoar gaztea (j. [[1990]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Guy d'Arcangues]], lapurtar poeta (j. [[1924]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Edward Larrabee Barnes]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1915]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Françoise Sagan]], frantziar idazlea (j. [[1935]]).
* [[Irailaren 26]]a – [[Manuel Agud Querol]], euskal hizkuntzalaria (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Mulk Raj Anand]], indiar idazlea (j. [[1905]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[FannyAnn Eddy]], sierraleonar LGBT ekintzailea (j. [[1974]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Richard Avedon]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1923]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[Janet Leigh]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]).
* [[Urriaren 4]]a – [[Martin Ugalde]], gipuzkoar kazetaria, euskal idazlea eta politikaria (j. [[1921]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Maurice Wilkins]], zeelandaberritar-britainiar biofisikaria, 1962ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1916]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Veríssimo Correia Seabra]], [[Ginea-Bissau]]ko estatuburua (j. [[1947]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Jacques Derrida]], frantziar filosofoa, dekonstrukzioaren kontzeptua garatu zuen lehena (j. [[1930]]).
* [[Urriaren 10]]a – [[Christopher Reeve]], estatubatuar aktorea (j. [[1952]]).
* [[Urriaren 11]] – [[Delia Lauroba]], gipuzkoar abertzalea, [[Emakume Abertzale Batza]] taldeko kidea (j. [[1909]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Antonio Zubiaurre]], 21 urtez [[Alkiza]]ko alkatea (j. [[1956]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Ekei Essien Oku]], nigeriar liburuzain, historialari eta idazlea (j. [[1924]]).
* [[Urriaren 19]]a – [[Kenneth E. Iverson]], kanadar ordenagailu programatzailea (j. [[1920]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Kepa Derteano]], bizkaitar idazlea, kazetaria eta poeta (j. [[1923]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[Jokin Ormaetxea]], gipuzkoar txirrindularia, auto istripuan (j. [[1980]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 2]]a – [[Theo van Gogh]], herbeheretar zinema zuzendari, telebista ekoizle, aktore eta prentsako idazlea, eraila (j. [[1957]]).
* [[Azaroaren 2]]a – [[Zayed bin Sultan Al Nahyan]], [[Abu Dhabi]]ko emirra eta [[Arabiar Emirerri Batu]]etako aita sortzailea eta lehen estatuburua (j. [[1918]]).
* [[Azaroaren 8]] – [[Francisca Bartolozzi]], nafar kartelgile, marrazkilari, margolari, idazle eta haur-ipuinen ilustratzailea, [[Madril]]en (j. [[1908]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Stieg Larsson]], suediar idazle eta kazetaria, ''[[Millennium Trilogia|Millennium]]'' trilogiagatik ezaguna (j. [[1954]]).
* [[Azaroaren 11]] – [[Jassir Arafat|Yasser Arafat]], [[Palestina]]ko buruzagia eta 1994ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1929]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Daniel Gil]], espainiar diseinatzailea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 18]]a – [[Alfred Maseng]], [[Vanuatu]]ko presidentea.
* [[Azaroaren 19]]a – [[John Vane]], britainiar farmakologoa, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1927]]).
* [[Azaroaren 20]]a – [[Currito|José María González Barea, ''Currito'']], bizkaitar sukaldaria (j. [[1931]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Arthur Hailey]], britainiar-kanadar eleberrigilea (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Philippe de Broca]], frantziar zinemagilea (j. [[1933]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Hans Schaffner]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1908]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Lauriston Taylor]], estatubatuar ikertzailea (j. [[1902]]).
* [[Azaroaren 27]]a – [[Gunder Hägg]], suediar atleta (j. [[1918]]).
* [[Azaroaren 29]]a – [[Ugo Ferrante]], italiar futbolaria (j. [[1945]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 1]]a – [[Bernardo Lippe-Biesterfeldekoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] printze ezkontidea (j. [[1911]]).
* [[Abenduaren 1]]a – [[Norman Newell]], britainiar musika ekoizlea (j. [[1919]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Alicia Markova]], britainiar dantzaria (j. [[1910]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[Raymond Goethals]], belgikar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1921]]).
* [[Abenduaren 5]]a – [[Rosita Arregi]], bizkaitar erraketista (j. [[1922]]).
* [[Abenduaren 15]]a – [[Lucien Musset]], frantziar historialaria (j. [[1922]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Tom Wesselmann]], estatubatuar [[pop art]] margolari eta eskultorea (j. [[1931]]).
* [[Abenduaren 19]]a – [[Herbert C. Brown]], estatubatuar kimikaria, 1979ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1912]]).
* [[Abenduaren 19]]a – [[Renata Tebaldi]], italiar sopranoa (j. [[1922]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Juan Barjola]], espainiar margolaria (j. [[1919]]).
* [[Abenduaren 23]]a – [[P. V. Narasimha Rao]], [[India]]ko lehen ministroa (j. [[1921]]).
* [[Abenduaren 23]]a – [[Anne Truitt]], estatubatuar eskultorea (j. [[1921]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Eneko Arieta]], euskal herritar futbolaria (j. [[1933]]).
* [[Abenduaren 28]]a – [[Susan Sontag]], estatubatuar idazlea (j. [[1933]]).
* [[Abenduaren 29]]a – [[Julius Axelrod]], estatubatuar biokimikaria, 1970eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1912]]).
* [[Abenduaren 30]]a – [[Artie Shaw]], estatubatuar klarinete-jotzaile, musikagile, aktore eta egilea (j. [[1910]]).
* [[Abenduaren 31]] – [[Gérard Debreu]], frantziar ekonomialaria, 1983ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1921]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Urri]]a – [[Xabier Ormazabal]], gipuzkoar alpinista, [[Cho Oyu]] igo ondoren jaitsieran (j. [[1981]]).
* [[Urri]]a – [[Valentín Barragán]], nafar mutildantzari, dantza irakasle eta folklorista (j. [[circa|c.]] [[1948]]).
* [[Pedro Irizar]], euskal hizkuntzalaria eta gaztelaniazko idazlea (j. [[1910]]).
* [[Dominick Arduin]], frantziar esploratzailea, [[Iparburu]]ra eskiatzen joaten saiatu baina bidean desagertu zena (j. [[1961]]).
* [[Saizo Saito]], japoniar futbolaria (j. [[1908]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[David J. Gross]], [[H. David Politzer]], [[Frank Wilczek]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Aaron Ciechanover]], Avram Hershko, [[Irwin Rose]]
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Elfriede Jelinek]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Linda B. Buck]], [[Richard Axel]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Finn E. Kydland]], [[Edward C. Prescott]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Wangari Maathai]]
----
{{Denbora unitate aurkibidea}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2004| ]]
60u7w23i35u853aeo9jx85bqgj1upqt
2003
0
813
9993557
9963922
2024-12-08T15:07:05Z
Lainobeltz
56334
/* Otsaila */
9993557
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herrian ===
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] 24 alkatek [[intsumisio]]a iragarri zuten, publikoki adieraziz [[Nafarroako Gobernua]]ren Ikurren Legea eta Euskararen Foru Dekretua ez zituztela beteko.
* [[Otsailaren 20]]a – Del Olmo epaileak eta orduko [[Espainia]]ko Gobernuak agindu zuten ''[[Euskaldunon Egunkaria]]'' ixtea, oraindik argitu ez dituzten salaketa batzuengatik.
* [[Otsailaren 22]]a – [[Donostia]]n manifestazio erraldoia burutu zuten ''Egunkaria''ren aurkako erasoa salatzeko, historiako handienetarikoa.
* [[Martxoaren 6]]a – [[Portugalete]]n [[Metro Bilbao]]ren obrak hasi ziren.
* [[Apirilaren 29]]a – [[Udalbiltza]]ko zortzi kide atxilotu eta haren egoitzak ixteko agindu zuen [[Baltasar Garzón]] epaileak. 22 lagun auzipetu zituzten "dena da ETA" doktrinapean, haietarik hemeretzi udal hautetsiak eta hiru langileak. 2011n guztiak absolbitu zituen [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]k.
* [[Maiatzaren 3]]an – Udal hauteskundeetara aurkeztutako 241 herri plataforma legez kanpo utzi zituzten Hego Euskal Herrian. Hala ere, 150.000 pertsonak baino gehiagok ilegalizatutako zerrenden boto-paperak sartu zituzten hautetsontzietan desobedientzia ariketa gisa.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[2003ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak]].
* [[Irailaren 30]]a – [[Artozki]] herria eraitsi zuten hondeamakinek, Itoizko solidarioen erresistentzia ekintzen erdian. [[Itoizko urtegia]] eraikitzean herria urpean uzteko asmoa zuen [[Nafarroako Gobernua]]k.
* [[Azaroaren 8]]a – [[Baiona]]ko [[trenbide]]etan [[mus]] txapelketa antolatu zuten [[Demokrazia Euskal Herriarentzat|Demoek]]. [[Société Nationale des Chemins de fer Français|SNFC]] tren konpainiak euskara erabil zezan galdatzeko ekintza honetan, hainbat orduz trenak gelditzea lortu zuten, poliziak trenbidetik kanporatu eta 63 kide atxilotu zituen arte.
=== Munduan ===
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Lula da Silva|Luiz Inácio Lula da Silva]], [[Brasil]]go presidente aukeratu zuten.
* Udal eta Foru hauteskundeak Hegoaldeko herrialdeetan.
* [[Otsailaren 1]] – [[Columbia espazio anezkaren istripua]]n zazpi astronauta hil ziren.
* [[Otsailaren 4]]a – [[Serbia eta Montenegro]]ko konstituzioa indarrean sartu zuen
* [[Otsailaren 15]]a – [[Irak]]eko gerratearen aurkako protestek mundu mailan 25 milioi pertsonen atxikimendua lortu zuten. [[Munduko Foro Soziala]]k bultzatuta, milaka eragile koordinatu ziren mundu mailan [[AEB]]en eta bere aliatuen aurka.
* [[Martxoaren 15]]a –
** [[Hu Jintao]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] Errepublika Popularreko presidente aukeratu zuten.
** 25 milioi pertsona atera ziren kalera 100 herrialde baino gehiagotan, [[2003ko Irakeko inbasioa|Irakeko inbasioaren]] aurka. [[Munduko Foro Soziala]]k bultzatuta, milaka eragile koordinatu ziren mundu mailan [[AEB]]en eta bere aliatuen aurka.
* [[Martxoaren 16]]a – [[George W. Bush]], [[Tony Blair]] eta [[José María Aznar|Jose Maria Aznar]], [[Azoreak|Azoreetan]] bildu ziren, geroago [[Azoreesetako Hirukotea]] esaerari hasiera eman zion bilera hark.
* [[Martxoaren 17]]a – [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] ultimatuma [[Irak]]i. [[Sadam Hussein]]ek alde egiten ez badu, gerra hasiko dela dio [[George Bush]]ek.
* [[Martxoaren 19]]a – Lehen bonbak [[Irak]]eko hiriburuan jausten dira.
* [[Martxoaren 20]]a – [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] gidaritzapean nazioarteko hainbat herriek osatutako armada batek [[Irak]] inbaditu zuen.
* [[Maiatzaren 1]]a – [[George Bush]]ek [[Irakeko Gerra]] amaitutzat ematen du.
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Casablanca]]ko hiri marokoarrean eraso terrorista, 33 hildako eta 100 zauritu.
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Indonesia]]ko armadak [[Aceh]]eko independentisten aurkako ofentsiba bati ekin zion.
* [[Maiatzaren 21]]a – Lurrikara [[Aljeria]]n, 2200 hildako.
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Ukrainian-Mediterranean Airlines konpainiaren 4230 hegaldia]] Pilav mendian erori zen, Trabzongo aireportutik gertu. Hegazkinean 75 pertsona zeuden, horietatik 62 militar espainiarrak. Guztiak hil ziren.
* [[Uztailaren 8]]a – [[Europa]]ko lehen konstituzioa aurkeztu zen.
* [[Uztailaren 18]]a – [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] defentsa ministerioko zientzialaria zen [[David Kelly]] hilda aurkitu zuten.
* [[Uztailaren 22]]a – [[ETA]]k [[2003ko Benidorm eta Alacanteko atentatuak|Benidorm eta Alacanten bi bonba lehertu zituen]].
* [[Abuztuaren 25]]a – Bi bonba leherketek 52 hildako [[India]]n.
* [[Irailaren 10]]a – [[Suedia]]ko kanpo arazoetarako ministroa, [[Anna Lindh]], arma zuriz eraso eta hurrengo egunean hil zen.
* [[Urriaren 3]]a – [[Kalifornia]]ko estatu estatubatuarrak [[Arnold Schwarzenegger]] aukeratu zuen gobernari.
* [[Azaroaren 15]]a – Bonba leherketak [[Istanbul]]en, 25 hildako eta 300 zauritutik gora.
* [[Azaroaren 20]]a – Bonba erasoak [[Istanbul]]go [[HSBC]] banku eta Britaniar kontsulatuaren aurka.
* [[Abenduaren 13]]a – [[Saddam Hussein]] diktadorea atxilotu zuten [[Irak]]en.
* [[Abenduaren 26]]a – [[2003ko Bamgo lurrikara|Lurrikara oso indartsua Iranen]], 40.000 hildakotik gora [[Bam (Iran)|Bam]] hirian.
== Arte eta kultura ==
* [[Martxoaren 30]]a – [[2003ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Amets Arzallus]]ek jantzi zuen txapela laugarren urtez jarraian.
* [[Apirilaren 4]]tik [[apirilaren 13]]ra [[2003ko Korrika|13. Korrika]] ospatu zen, [[Maule]] eta [[Iruñea]] artean.
* [[Ekainaren 1]]a – [[2003ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Zigor Enbeita]]k jantzi zuen txapela.
* [[Ekainaren 21]]a – ''[[Berria]]'' egunkariak lehen zenbakia kaleratu zuen, [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]k itxiarazi berria zuen ''[[Euskaldunon Egunkaria]]'' ordezkatzeko.
* [[Irailaren 21]]a – ''[[Euskal pilota: larrua harriaren kontra]]'' filma estreinatu zuen [[Julio Medem]] zuzendari [[donostia]]rrak [[Donostiako Zinemaldia|Zinemaldian]].
* [[Abenduaren 14]]a – [[2003 urteko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa|2003ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan]] [[Maialen Lujanbio]]k jantzi zuen txapela.
== Zientzia eta teknologia ==
* [[Otsailaren 1]]a – [[Columbia]] transbordadoreak eztanda egin zuen [[Lurra|Lurrera]] itzultzean, 7 kosmonauta hilez.
* [[Otsailaren 14]]a – [[Dolly ardia]], klonatutako lehen [[ugaztun]]a, ardi helduetan oso ohikoa den biriketako gaitz baten ondorioz sakrifikatu zuten.
* [[Apirilaren 14]]a – Giza genoma %99eko zehaztasunarekin ikertu dela aditzera ematen da.
* [[Maiatzaren 28]]a – Klonaturiko lehen zaldia jaio zen, Prometea.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] [[Hiru Arroiletako presa|Hiru Arroiletako urtegia]] urez betetzen hasi ziren, 100 metroko altueraraino.
* [[Uztailaren 5]]a – Nazioarteko Osasun Organizazioak, [[Neumonia atipikoa]] kontrolatutzat eman zuen.
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Lurra]] eta [[Marte|Martitz]] 50.000 urtean izandako distantziarik txikienean izan ziren elkarrengandik.
* [[Urriaren 13]]a – [[Txinako Herri Errepublika|Txinak]] espaziora bidalitako lehen zunda [[Shenzhou 5]].
* [[Urriaren 24]]a – [[Concorde]] hegazkin supersonikoak bere azken hegaldia egin zuen.
* [[Azaroaren 9]]a – [[Ilargia|Ilargi]] [[eklipse]]a, [[Europa]] eta [[Amerika]]n
* [[Azaroaren 23]]a – [[Eguzkia|Eguzki]] [[eklipse]] osoa, [[Antartika]]n.
* [[Abenduaren 25]]a – [[Marte|Martitzen]] lurreratu behar zuen [[Beagle 2]] espazio ontzia, atmosferan desegin zen.
== Kirolak ==
* [[Otsailaren 2]]a – [[2003ko Gizonezkoen Munduko Eskubaloi txapelketa]] bukatu zen [[Portugal]]en. [[Kroazia]]ko selekzioa izan zen garailea.
* [[Otsailaren 20]]a – [[2003ko Andaluziako Itzulia]]: [[Javier Pascual Llorente]] espainiarra garaile.
* [[Apirilaren 11]] – [[2003ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Iban Mayo]] garaile.
* [[Apirilaren 13]]a – [[2003ko Paris-Roubaix]]: Peter Van Petegem belgikarrak irabazle.
* [[Ekainaren 1]]a -
** [[2003ko Italiako Giroa]]: [[Gilberto Simoni]] irabazle.
** [[2003ko Nafarroako Itzulia]]: Santiago Segú Pombo irabazle.
* [[Ekainaren 8]]a – [[2003ko Euskal Bizikleta]] bukatu zen: [[José Antonio Pecharromán]] izan zen garailea.
* [[Uztailaren 20]]a – [[2003ko Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia]]ren finala: [[Patxi Ruiz]] txapeldun, [[Aimar Olaizola|Olaizola II.aren]] aurka 22-7 irabazi ondoren.
* [[Uztailaren 25]]a – [[2003ko Frantziako Tourreko 16. etapa]] [[Paue]]n hasi eta [[Baiona]]n amaitu zen. Etapak 197,5 kilometro zituen, eta [[Tyler Hamilton]] (CSC) estatubatuarrak irabazi zuen.
* [[Uztailaren 27]]a – [[Lance Armstrong]]ek bostgarren aldiz irabazi zuen [[Frantziako Tourra]]. 2012an titulu hau baliogabe geldituko zen, dopinagatik.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[2003ko Donostia Klasikoa]]: [[Paolo Bettini]] irabazle.
* [[Irailaren 28]]a – [[2003ko Espainiako Itzulia]]: [[Roberto Heras]] garaile.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Greta Thunberg]], suediar ikasle eta aktibista politikoa.
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Nicolás Alustiza]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Urtarrilaren 7]]a - [[Iñaki Rupérez]], nafar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Endika Buján]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 18]]a - [[Judeline]], espainiar abeslaria.
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Dánae Riaño]], gipuzkoar abeslari eta aktorea.
* [[Urtarrilaren 27]]a – [[Hugo Rincón]], nafar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Jon García Fuentes]], nafar futbolaria.
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 6]]a – [[Markel Fernandez]], bizkaitar atleta.
* [[Otsailaren 7]]a - [[Alice D'Amato]], italiar gimnasta artistikoa.
* [[Otsailaren 10]]a – [[Erlantz Palacín]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 20]]a – [[Olivia Rodrigo]], estatubatuar aktorea, abeslaria eta abestigilea.
* [[Otsailaren 21]]a - [[Andoni Arzak]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Otsailaren 23]]a - [[Giorgia Villa]], italiar gimnasta artistikoa.
* [[Otsailaren 26]]a – [[Aimar Duñabeitia]], bizkaitar futbolaria.
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 1]]a – [[Iker Varela]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 3]]a - [[Jon Merino]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Martxoaren 5]]a – [[Nicolás Serrano]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 8]]a – [[Udane Bilbao]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Martxoaren 9]]a – [[Sunisa Lee]], estatubatuar gimnasta artistikoa.
* [[Martxoaren 12]]a – [[Aitor Fraga]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Martxoaren 21]]a - [[Elisa Iorio]], italiar gimnasta artistikoa.
* [[Martxoaren 24]]a – [[Luis Bilbao]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 28]]a – [[Unax Agote]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Martxoaren 28]]a – [[Hubert Kós]], hungariar igerilaria.
* [[Martxoaren 28]]a – [[Pháo]], vietnamdar rap abeslaria eta ekoizlea.
* [[Martxoaren 29]]a – [[Beñat Gerenabarrena]], bizkaitar futbolaria.
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 2]]a – [[Unai Goti]], bizkaitar futbolaria.
* [[Apirilaren 5]]a - [[Aitor Agirre Egaña]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Ibon Ispizua]], bizkaitar futbolaria.
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Álvaro Marín]], nafar futbolaria.
* [[Maiatzaren 2]]a - [[Ane Elexpuru]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Carlos Alcaraz]], espainiar tenislaria.
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Jon De Luis]], nafar futbolaria.
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Noa Fontanals]], kataluniar aktorea.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Unai Gómez]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 26]]a - [[Eneko Ortiz]], espainiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 30]]a - [[Oier Ibarretxe]], bizkaitar boxeolaria.
* [[Maiatzaren 31]] – [[Iraia Mendia]], gipuzkoar atleta, lasterkaria.
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 2]]a - [[Nurgyul Salimova]], bulgariar xake jokalaria.
* [[Ekainaren 4]]a – [[Mireia Arriazu]], nafar txirrindularia.
* [[Ekainaren 4]]a – [[Julene Bouzo]], bizkaitar atleta, gorako jauzian aditua.
* [[Ekainaren 11]] – [[Alejandro Rego]], bizkaitar futbolaria.
* [[Ekainaren 18]]a – [[Maider Castellano]], arabar saskibaloi jokalaria.
* [[Ekainaren 20]]a – [[Lur Florido]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Ekainaren 23]]a – [[Iker Aldai]], bizkaitar futbolaria.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Amber Dútta]], italiar aktore eta dantzaria.
* [[Ekainaren 28]]a - [[Ander Izagirre Zestoa]], bizkaitar futbolaria.
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 3]]a – [[Pablo Marín]], espainiar futbolaria.
* [[Uztailaren 6]]a – [[Irati Martin]], bizkaitar futbolaria.
* [[Uztailaren 7]]a – [[Unai Zubeldia]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Uztailaren 10]]a - [[Ariane Toro]], bizkaitar judoka.
* [[Uztailaren 12]]a – [[Major Dodson]], estatubatuar aktorea.
* [[Uztailaren 28]]a – [[Asier Pérez Moreno]], nafar futbolaria.
* [[Uztailaren 31]] – [[Txell Alarcón]], kataluniar saskibaloi jokalaria.
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Sergio López Revilla]], bizkaitar futbolaria.
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Ibai Sanz]], bizkaitar futbolaria.
* [[Abuztuaren 28]]a – [[Naroa Fernández]], nafar txirrindularia.
==== Iraila ====
* [[Irailaren 1]]a – [[Alex Padilla]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Irailaren 4]]a – [[Aimar González De Heredia]], arabar futbolaria.
* [[Irailaren 7]]a – [[Sangay Tenzin]], bhutandar igerilaria.
* [[Irailaren 8]]a – [[Haimar Etxeberria]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Irailaren 9]]a - [[Clara Pinedo]], bizkaitar futbolaria.
* [[Irailaren 13]]a – [[Raúl Chasco]], nafar futbolaria.
* [[Irailaren 29]]a - [[Eneko Ebro]], bizkaitar futbolaria.
* [[Irailaren 29]]a - [[Julen Lartitegi]], bizkaitar futbolaria.
==== Urria ====
* [[Urriaren 5]]a - [[Eden Golan]], errusiar-israeldar abeslaria.
* [[Urriaren 6]]a - [[Javier Sola Gascón]], nafar futbolaria.
* [[Urriaren 9]]a – [[Carlos González Pascual]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urriaren 18]]a – [[Alejandro Balde]], kataluniar futbolaria.
* [[Urriaren 23]]a – [[Christian Mutilva]], nafar futbolaria.
* [[Urriaren 24]]a – [[Ane Mintegi]], gipuzkoar tenis jokalaria.
* [[Urriaren 30]]a – [[Oier Gastesi]], nafar futbolaria.
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 3]]a – [[Julen Agirre]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Emma Aicher]], alemaniar-suediar eskiatzaile alpinoa.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Ibai Asenjo]], bizkaitar futbolaria.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Mikel Jauregizar]], bizkaitar futbolaria.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Salma Paralluelo]], espainiar abiadura-lasterkari ohia eta futbolaria.
* [[Azaroaren 25]]a – [[Tao Gey-Emparan]], lapurtar eskubaloi jokalaria.
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 1]]a – [[Hugo Aznar]], nafar txirrindularia.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Haizea Urretabizkaia]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria.
* [[Abenduaren 24]]a - [[Luna Pamies]], espainiar aktorea.
* [[Abenduaren 28]]a – [[Irantzu Solaguren]], bizkaitar txirrindularia.
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Ekiñe Casado]], gipuzkoar kantautorea.
* [[Laiene Pikabea]], gipuzkoar herri kirolaria, aizkora proban aritzen dena.
* [[Leire Garai]], arabar pilotaria.
* [[Mikel Guridi]], kolonbiar-gipuzkoar automobilismo-pilotua.
* [[Nexgraff]], gipuzkoar artista horma-irudi egilea.
* [[Sua Enparantza]], gipuzkoar dantzari eta aktorea.
* [[Saoi O'Connor]], irlandar klima-ekintzailea.
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Jose Maria Mendiola]], gipuzkoar idazle eta enpresaria (j. [[1929]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Monique Wittig]], frantziar idazlea eta teoriko feminista, lesbofeminismoari funtsezko ekarpena egin ziona (j. [[1935]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Segundo Galarza]], Portugalen ibili zen euskal piano-jotzaile eta musikagilea (j. [[1924]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Alicia García-Salcedo González]], asturiar abokatu katolikoa, Asturiasen jardun zuen lehen emakume abokatua (j. [[1903]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Roy Jenkins]], britainiar politikaria, politikarien biografoa eta [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko]] presidentea (j. [[1920]]).
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Mickey Finn]], ingeles bateria-jotzailea, ''[[T. Rex (taldea)|T. Rex]]'' taldeko kidea (j. [[1947]]).
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Maurice Pialat]], frantziar zinema-zuzendari eta gidoigilea (j. [[1925]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Leopoldo Galtieri]], [[Argentina]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Maurice Gibb]], britainiar musikari, abeslari, egile abeslari eta disko ekoizlea (j. [[1949]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Linda Braidwood]], estatubatuar arkeologoa, historiaurrean aditua (j. [[1909]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Jeannette Campbell]], lapurtar-argentinar igerilaria (j. [[1916]]).
* [[Urtarrilaren 17]]a – [[Richard Crenna]], estatubatuar aktorea (j. [[1926]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Françoise Giroud]], frantziar kazetari, idazle eta gidoilaria (j. [[1916]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a - [[Francis Gaudeul]], lapurtar militarra eta arkeologoa (j. [[1911]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Gianni Agnelli]], italiar enpresaburua eta [[Fiat]] enpresaren akziodun nagusia (j. [[1921]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[Valeri Brumel]], errusiar [[gorako jauzilari]]a (j. [[1942]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[Hugh Trevor-Roper]], ingeles historialaria (j. [[1914]]).
* [[Urtarrilaren 27]]a – [[Henryk Jabłoński]], [[Polonia]]ko estatuburua (j. [[1909]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Lee Yoo-hyung]], hegokorear futbolaria (j. [[1911]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a, [[Columbia (anezka)|Columbia espazio anezkaren]] istripuan:
** [[Kalpana Chawla]], indiar jatorriko estatubatuar astronauta (j. [[1962]]).
** [[Ilan Ramon]], israeldar borroka hegazkinlari eta astronauta (j. [[1954]]).
** [[Laurel Blair Salton Clark]], estatubatuar zirujaua eta astronauta (j. [[1961]])
* [[Otsailaren 2]]a – [[Eizo Yuguchi]], japoniar futbolaria (j. [[1945]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Lana Clarkson]], estatubatuar aktore eta modeloa (j. [[1962]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[José Craveirinha]], mozambiketar kazetari, olerkari eta ipuingilea (j. [[1922]]).
* [[Otsailaren 7]]a – [[Augusto Monterroso]], hondurar-guatemalar idazlea (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Joseba Pagazaurtundua]], Andoaingo Udaltzaingoaren burua, [[ETA]]k eraila (j. [[1957]]).
* [[Otsailaren 9]]a – [[Herma Bauma]], austriar kirolaria, xabalina jaurtiketan espezialista (j. [[1915]]).
* [[Otsailaren 12]]a – [[Emilio Romero Gómez]], espainiar idazle eta kazetaria (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 13]]a – [[Javier Arriola Lizarralde]], ''Arriola IV.a'', gipuzkoar eusko pilotaria (j. [[1934]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[José María Cabodevilla]], nafar idazle eta teologoa (j. [[1928]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Maurice Blanchot]], frantziar idazle, filosofo eta literatura-teorikoa (j. [[1907]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Eddie Thomson]], eskoziar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1947]]).
* [[Otsailaren 23]]a – [[Robert King Merton]], estatubatuar soziologoa (j. [[1910]]).
* [[Otsailaren 24]]a – [[Alberto Sordi]], italiar aktorea, zine zuzendaria eta gidoigilea (j. [[1920]]).
* [[Otsailaren 27]]a – [[Wolfgang Larrazábal]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1911]]).
* [[Otsailaren 27]]a – [[Fred Rogers]], estatubatuar telebista-aurkezlea, musikaria, txotxongilolaria, idazlea, ekoizlea eta eliz ministro presbiterianoa, ''Mister Rogers' Neighborhood'' saioaren sortzailea (j. [[1928]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 3]]a – [[Goffredo Petrassi]], italiar musikagilea (j. [[1904]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Peter Smithson]], britainiar arkitektoa (j. [[1923]]).
* [[Martxoaren 4]]a - [[Fedora Barbieri]], italiar mezzosopranoa eta aktorea (j. [[1920]]).
* [[Martxoaren 9]] – [[Miren Arenaza]], ''Vasquita II '', gipuzkoar erraketista (j. [[1915]]).
* [[Martxoaren 12]]a – [[Zoran Đinđić]], [[Serbia]]ko lehen ministroa, eraila (j. [[1952]]).
* [[Martxoaren 12]]a – [[Howard Fast]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1914]]).
* [[Martxoaren 12]]a – [[Andrei Kivilev]], kazakhstandar txirrindularia (j. [[1973]]).
* [[Martxoaren 14]]a – [[Gotzon Aulestia]], bizkaitar musikagilea, organista eta abesbatza zuzendaria (j. [[1940]]).
* [[Martxoaren 16]]a – [[Rachel Corrie]], Nazioarteko Elkartasuneko Mugimenduko estatubatuar kidea, [[Israel]]go armadako bulldozer batek azpian hartuta [[Gazako zerrenda]]n (j. [[1979]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Elisa Mújica]], kolonbiar idazlea (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Jose Maria Satrustegi]], nafar etnografoa, idazlea, itzultzailea, euskalaria eta apaiza (j. [[1930]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Tadao Horie]], japoniar futbolaria (j. [[1913]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Ignacio Etxarri]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1932]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Michael Jeter]], estatubatuar aktore eta komediantea (j. [[1952]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Valentin Pavlov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1937]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Harold Scott MacDonald Coxeter]], britainiar matematikaria (j. [[1907]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Eduardo Urkulo]], euskal herritar margolari eta eskultorea (j. [[1938]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 2]]a – [[Terenci Moix]], kataluniar idazlea (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Anita Borg]], estatubatuar informatikaria, Emakumearen eta Teknologiaren Institutuaren sortzailea (j. [[1949]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Maurice Kouandété]], [[Dahomey]]ko presidentea (j. [[1932]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[José Couso]], [[Telecinco]] espainiar telebista kate pribatuaren kameralaria (j. [[1966]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Jorge Oteiza]], [[orio]]tar eskultore eta arte-teorilaria, [[Eduardo Txillida|Txillidarekin]] batera XX. mendeko euskal herritar eskultorerik garrantzitsuena (j. [[1908]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Dionisio Blanco]], bizkaitar margolaria (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Chumy Chúmez]], gipuzkoar marrazkilari eta idazlea (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Miren Gezala]], [[Emakume Abertzale Batza]]ko kidea, [[Euskal Pizkundea|Euskal Pizkundeko]] partaidea, irakaslea, dantzaria eta antzezlea (j. [[1912]]).
* [[Apirilaren 16]]a – [[Isao Iwabuchi]], japoniar futbolaria (j. [[1933]]).
* [[Apirilaren 17]]a – [[Paul Getty]], filantropoa (j. [[1932]]).
* [[Apirilaren 17]]a – [[Koji Kondo]], japoniar futbolaria (j. [[1972]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Bernard Katz]], Alemanian jaioa britainiar sendagile eta biofisikaria, 1970eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1911]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Nina Simone]], estatubatuar abeslari, konpositore, piano jotzaile eta giza eskubideen aldeko aktibista (j. [[1933]]).
* [[Apirilaren 25]]a – [[Pierre Pradier]], Euskal Herrian jaiotako mediku anestesista (j. [[1933]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Yun Hyon-seok]], [[Hego Korea]]ko giza eskubideen aldeko ekintzaile eta poeta homosexuala (j. [[1984]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Dorothee Sölle]], alemaniar teologo eta poeta protestantea (j. [[1929]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[Carmelo Morales]], euskal txirrindularia (j. [[1930]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Wim van Est]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1923]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Walter Sisulu]], hegoafrikar politikaria, [[apartheid]]aren kontrako ekintzailea (j. [[1912]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Velta Rūķe-Draviņa]], letoniar-suediar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1917]]).
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Antonio Ibáñez Freire]], arabar militar eta politikaria (j. [[1913]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[José Manuel Lara Hernández]], espainiar argitaratzailea, Planeta argitaletxearen sortzailea (j. [[1914]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Noel Redding]], ingeles rock musikaria, ''[[The Jimmy Hendrix Experience]]'' taldeko baxu-jotzailea (j. [[1945]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Sadruddin Aga Khan]], [[Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataritza|Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataria]] (j. [[1933]]).
* [[Maiatzaren 14]]a – [[Wendy Hiller]], ingeles aktorea (j. [[1912]]).
* [[Maiatzaren 14]]a – [[Robert Stack]], estatubatuar aktorea (j. [[1919]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[June Carter]], estatubatuar abeslari, egile abeslari, musikari eta aktorea (j. [[1929]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Rik Van Steenbergen]], belgikar txirrindularia, historiako handienetako bat (j. [[1924]]).
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Walter Höllerer]], alemaniar idazlea (j. [[1922]]).
* [[Maiatzaren 22]]a - [[Elula Perrin]], frantziar idazlea eta diskoteka-jabea, 1970 eta 1980ko hamarkadetako lesbiana-gauaren munduko pertsonaia (j. [[1929]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Luciano Berio]], italiar musikagilea (j. [[1925]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Ilya Prigogine]], belgikar kimikaria, 1977ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1917]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Martha Scott]], estatubatuar aktorea (j. [[1912]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 6]]a – [[Iñigo Aranzadi]], nafar ingeniari agronomo, kazetari eta idazlea, etnologian aditua (j. [[1922]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Antonio Orbe]], gipuzkoar teologo jesuita, [[Patristika]]n aditua (j. [[1917]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Gregory Peck]], estatubatuar aktorea (j. [[1916]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Guy Lux]], frantziar kazetaria, irratian eta telebistan aritutakoa (j. [[1919]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Hume Cronyn]], kanadar estatubatuar aktorea (j. [[1918]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Rudolf de Rijk]], herbehereetar hizkuntzalaria, euskal gramatikan aditua (j. [[1937]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Georg Henrik von Wright]], finlandiar filosofo eta idazlea (j. [[1916]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Leon Lasa]], [[beasain]]dar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1933]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Piet Dankert]], herbeheretar politikaria, [[Europako Legebiltzarra]]ko presidentea (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Leon Uris]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1924]]).
* [[Ekainaren 26]]a – [[Isaac Schapera]], britainiar antropologoa (j. [[1905]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Katharine Hepburn|Katherine Hepburn]], estatubatuar aktorea (j. [[1905]]).
* [[Ekainaren 30]]a – [[Buddy Hackett]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1924]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a - [[Chicho Sánchez Ferlosio]], espainiar kantautorea (j. [[1940]]).
* [[Uztailaren 4]]a – [[Barry White]], estatubatuar abeslaria (j. [[1944]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Kathleen Raine]], britainiar poeta (j. [[1908]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Jean Seignalet]], frantziar mediku eta ikertzailea, [[immunologia]]n aditua (j. [[1936]]).
* [[Uztailaren 14]]a – [[Compay Segundo]], kubatuar musikari eta konpositorea (j. [[1907]]).
* [[Uztailaren 15]]a – [[Roberto Bolaño]], txiletar idazle eta poeta (j. [[1953]]).
* [[Uztailaren 15]]a – [[Luz Zalduegi]], bizkaitar albaitaria, albaitaritza ikasketak amaitu zituen Euskal Herriko lehen emakumea eta estatuko hirugarrena (j. [[1914]]).
* [[Uztailaren 16]]a – [[Celia Cruz]], kubatar abeslaria (j. [[1925]]).
* [[Uztailaren 16]]a – [[Carol Shields]], kanadar idazlea (j. [[1935]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Rosalyn Tureck]], estatubatuar piano-jotzaile eta klabizenbalo-jotzailea (j. [[1914]]).
* [[Uztailaren 19]]a - [[Elena Caffarena]], txiletar abokatua, legelaria, politikaria eta ekintzailea (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Maruchi Fresno]], espainiar aktorea (j. [[1916]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Pierre Graber]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1908]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Julen Lekuona]], euskal idazlea, abeslaria, eta musikagilea (j. [[1938]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Jude Milhon]], estatubatuar hacker eta egilea (j. [[1939]]).
* [[Uztailaren 25]]a – [[Erik Brann]], estatubatuar gitarra-jotzailea, ''[[Iron Butterfly]]'' taldeko kidea (j. [[1950]]).
* [[Uztailaren 25]]a – [[John Schlesinger]], ingeles zinema zuzendaria (j. [[1926]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Bob Hope]], estatubatuar aktorea (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[Silbestre Elezkano]], ''Txilibrin '', bizkaitar dantzari, koplari, panderetari eta alboka-egilea, XX. mendeko [[alboka]]ri garrantzitsuenetariko bat (j. [[1912]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Guido Crepax]], italiar komikigilea (j. [[1933]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Javier Garro]], nafar dentista eta [[Osasunako presidenteen zerrenda|Osasunako presidentea]] (j. [[1933]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Marie Trintignant]], frantziar aktorea (j. [[1962]]).
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Joseph Saidu Momoh]], [[Sierra Leona]]ko presidentea (j. [[1937]]).
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Dorotea Barnés]], nafar kimikaria (j. [[1904]]).
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Frederick Chapman Robbins]], estatubatuar sendagilea, 1954ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1916]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Manuel Mur]], galiziar zinema-zuzendaria eta idazlea (j. [[1908]]).
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Pierre Vilar]], frantziar historialari eta hispanista (j. [[1906]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Ángel Galíndez]], bizkaitar ingeniari agronomoa, [[Bilboalde]]ko ur-horniduran funtsezko papera izan zuena, eta [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|Bizkaiko Bankuko]] presidentea (j. [[1918]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Felipe Gómez Alonso]], [[salamanca]]r kazetaria eta argitaratzailea, gerraondoko Nafarroa Garaiko euskaltasunaren erreferentea (j. [[1903]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Walter J. Ong]], estatubatuar hezitzailea, abadea, maisua, historiatzaile kulturala, linguista eta filosofoa (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 14]] – [[Helmut Rahn]], alemaniar futbolaria (j. [[1929]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Idi Amin]], [[Uganda]]ko presidente eta diktadorea, giza-eskubideen bortxaketagatik ezaguna (j. {{circa|[[1925]]}}).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Sebastian Salaberria]], gipuzkoar bertsolaria eta euskal idazlea (j. [[1915]]).
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Roland Giguère]], [[quebec]]tar olerkari, margolari eta grabatzailea (j. [[1929]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Carlos Roberto Reina]], [[Honduras]]ko presidentea (j. [[1926]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Imperio Argentina]], hispaniar-argentinar aktorea, abeslaria eta dantzaria (j. [[1910]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Selfixhe Ciu]], albaniar idazle eta itzultzailea (j. [[1918]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Miquel Alamar]], ''Panotxa'', espainiar estatuko [[LGBT]] mugimenduko militante aintzindaria (j. [[1946]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Wilfred Thesiger]], britainiar esploratzailea (j. [[1910]]).
* [[Abuztuaren 25]]a – [[José Antonio Sáenz de Santamaría]], espainiar militarra, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] bando kolpista matxinatuaren alde borrokatu zena (j. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Keith James Laidler]], britainiar kimikaria (j. [[1916]]).
* [[Abuztuaren 28]]a – [[Peter Hacks]], eslovakiar jatorriko alemaniar idazlea (j. [[1928]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Ricardo Muruzabal]], espainiar futbolaria (j. [[1951]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Vladimír Vašíček]], txekiar margolaria, pintura moderno eta pintura abstraktuan aitzindari bere herrialdean (j. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Charles Bronson]], estatubatuar aktorea (j. [[1921]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Mario Onaindia]], euskal herritar politikari sozialista, idazlea eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] izandakoa (j. [[1948]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 1]]a – [[Ramón Serrano Súñer]], espainiar politikari frankista (j. [[1901]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Warren Zevon]], estatubatuar rock abeslari, abestigile eta musikagilea (j. [[1947]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Leni Riefenstahl]], alemaniar atleta, aktore, zinema zuzendaria eta argazkilaria (j. [[1902]]).
* [[Irailaren 9]]a – [[Edward Teller]], hungariar-estatubatuar fisikaria, ''[[bonba termonuklear|hidrogeno bonbaren]] aita'' (j. [[1908]]).
* [[Irailaren 9]]a – [[Marthe Vogt]], alemaniar neurozientzialaria (j. [[1903]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Anna Lindh]], suediar politikaria (j. [[1957]]).
* [[Irailaren 11]] – [[John Ritter]], estatubatuar aktorea (j. [[1948]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[Johnny Cash]], estatubatuar country, gospel, rock and roll eta rockabilly egile abeslari eta gitarrista, historiako handienetakoa (j. [[1932]]).
* [[Irailaren 13]]a – [[Julena Steinheider Duncombe]], estatubatuar zientzialaria, astronomoa (j. [[1911]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Xabier Gorostiaga]], bilbotar jesuita, irakaslea eta garapenari lotutako gaietan aditua (j. [[1935]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Slim Dusty]], australiar country musikaria (j. [[1927]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Félix Bergèze]], lapurtar errugbilaria (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Ignacio Arozena]], donostiar idazlea eta Historia katedraduna Bermeoko Batxilergo Institutuan (j. [[1931]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Rosita Segovia]], dantza klasikoko eta dantza espainiarreko dantzari katalana, koreografoa eta dantza espainiarreko irakaslea (j. [[1922]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[Franco Modigliani]], italiar-estatubatuar ekonomista, 1985eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1918]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Donald O'Connor]], estatubatuar dantzari, abeslari eta aktorea (j. [[1925]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Althea Gibson]], estatubatuar tenislari eta golflaria, tenis txapelketa bat jokatu zuen lehen kirolari afro-amerikarra (j. [[1927]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Elia Kazan]], greziar jatorriko estatubatuar zinemagilea (j. [[1909]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Bixente Barandiaran]], euskal idazlea (j. [[1917]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[William Steig]], estatubatuar haur literaturako marrazkilari, ilustratzaile eta idazlea (j. [[1907]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Annalena Tonelli]], italiar misiolari katoliko eta ekintzailea (j. [[1943]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Javier Urquijo]], bilbotar margolaria (j. [[1939]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Bertram Brockhouse]], kanadar zientzialaria, 1994ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1918]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Karlos Mahoma|Karlos ''Mahoma'']], [[RIP (musika taldea)|RIP]] taldeko abeslari nagusia (j. [[1959]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Moktar Ould Daddah]], lehendabiziko [[Mauritania]]ko presidentea (j. [[1924]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Salvador Beuntza]], nafar margolari eta irakaslea (j. [[1932]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Juana Doña]], espainiar buruzagi komunista, feminista, sindikalista eta idazlea (j. [[1918]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Manuel Vázquez Montalbán]], kataluniar idazle eta kazetaria (j. [[1939]]).
* [[Urriaren 19]]a – [[Jaime Allende]], euskal belar hockey jokalaria (j. [[1924]]).
* [[Urriaren 19]]a – [[Alija Izetbegović]], lehendabiziko [[Bosnia-Herzegovina]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Soong Mei-ling]], [[Txinako Errepublika]]ko lehen dama (j. [[circa|c.]] [[1897]]).
* [[Urriaren 25]]a – [[Gonzalo Nardiz]], euskal herritar politikaria (j. [[1905]]).
* [[Urriaren 26]]a – [[Elem Klimov]], [[sobiet]]ar zinemagilea (j. [[1933]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Joan Perucho]], kataluniar idazlea (j. [[1920]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Franco Corelli]], italiar tenorra (j. [[1921]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Angel Gaztelu]], nafar poeta eta historialaria (j. [[1914]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 1]]a – [[Daishiro Yoshimura]], japoniar futbolaria (j. [[1947]]).
* [[Azaroaren 2]]a – [[Xela Arias]], galiziar idazle, poeta eta itzultzailea (j. [[1962]]).
* [[Azaroaren 2]]a – [[Fernando Vizcaíno Casas]], espainiar idazlea (j. [[1926]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Rachel de Queiroz]], brasildar idazlea eta Brasilgo gobernuan kargu batean egondako lehenengo emakumea (j. [[1910]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Pablo Elgezabal]], ''Kirru'', guraso euskaldundun kubatar pilotaria (j. [[1907]]).
* [[Azaroaren 8]]a – [[Beñat Mendisko]], ''Beñat Karrika'', lapurtar idazlea (j. [[1917]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Art Carney]], estatubatuar aktorea (j. [[1918]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Mario Merz]], italiar margolari eta eskultorea, ''Art povera'' mugimenduaren pintore aipagarrienetako bat (j. [[1925]]).
* [[Azaroaren 10]]a – [[Canaan Banana]], lehendabiziko [[Zimbabwe]]ko presidentea (j. [[1936]]).
* [[Azaroaren 11]] – [[Miquel Martí i Pol]], kataluniar poeta, idazle eta itzultzailea izan zen, XX. mendeko ezagunenetakoa (j. [[1929]]).
* [[Azaroaren 15]]a – [[Mohamed Xukri]], [[Rif]] aldeko idazle eta eleberrigilea (j. [[1935]]).
* [[Azaroaren 18]]a – [[Jose Luis Aresti]], bizkaitar hegazkinlaria (j. [[1917]]).
* [[Azaroaren 20]]a – [[David Dacko]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehendabiziko presidentea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 22]]a – [[Mario Beccaria]], italiar politikari [[Kristau demokrazia|kristau demokrata]] (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 28]]a – [[Jean Etxeberri-Aintxart]], euskal herritar politikaria eta notarioa, [[Ipar Euskal Herri]]ko lehen diputatu eta kontseilari nagusi abertzalea (j. [[1914]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Marco Antonio Sanz de Acedo]], ''Eskroto / Gavilán'', ''[[Tijuana In Blue|Tijuana in Blue]]'' taldeko abeslaria (j. [[1965]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Gertrude Ederle]], estatubatuar igerilaria, [[Mantxako kanala]] igerian zeharkatu zuen lehen emakumea (j. [[1905]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a – [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón]], espainiar idazlea eta poeta (j. [[1954]]).
* [[Abenduaren 3]]a – [[David Hemmings]], ingeles aktore, zinema zuzendari, ekoizle eta abeslaria (j. [[1941]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[José María Jiménez]], ''El Chaba'', espainiar txirrindularia (j. [[1971]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Ahmadou Kourouma]], [[mandinga]] jatorriko bolikostar eleberrigilea (j. [[1927]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Heydar Aliev]], [[Azerbaijan]]go presidentea (j. [[1923]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Fadwa Tuqan]], palestinar poeta, mundu arabiarrean "''Palestinako poeta''" bezala ezaguna (j. [[1917]]).
* [[Abenduaren 19]]a – [[Hope Lange]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]).
* [[Abenduaren 24]]a – [[Hugo Argüelles]], mexikar idazle eta antzerkigilea (j. [[1932]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Alan Bates]], ingeles aktorea (j. [[1934]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Juan García Ponce]], mexikar idazle, itzultzaile eta arte-kritikaria (j. [[1932]]).
* [[Abenduaren 28]]a – [[Guy Héraud]], frantziar politikari eta legelaria (j. [[1920]]).
* [[Abenduaren 30]]a – [[Nora Heysen]], australiar margolaria, ''Archibald erretratu saria'' irabazi zuen lehen emakumea (j. [[1911]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Irail]]a – [[Arturo Sáenz de la Calzada]], arabar arkitektoa (j. [[1907]]).
* [[Fernando Casado]], ''Casado'', euskal herritar pilotaria (j. [[1943]]).
* [[Jose Antonio Garate]], gipuzkoar kazetaria (j. [[1914]]).
* [[Polixene Trabudua]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] mitinlari ospetsua (j. [[1912]]).
* Santiago Hernández Redondo, ''[[Txantxillo]]'', donostiar xilofono-jole eta eskalea, pertsonaia herrikoia (j. [[1927]]).
* [[Edmundo Flores]], mexikar ingeniaria eta idazlea (j. [[1919]]).
* [[Jelena Janku]], margolari eta hezur-irarle [[txuktxi]]a (j. [[1930]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Alexei Alexeevitx Abrikosov]], [[Vitali Ginzburg|Vitaly Lazarevich Ginzburg]], [[Anthony James Leggett]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: Peter Agre, Roderick MacKinnon
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[John Maxwell Coetzee]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Paul Lauterbur]], Sir [[Peter Mansfield]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Robert F. Engle]], [[Clive W. J. Granger]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: Shirin Ebadi
----
{{Denbora unitate aurkibidea}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2003| ]]
f6q3m8o56kkah0h6buyvpgdtr63sbeq
1628
0
955
9993779
9524335
2024-12-08T17:30:00Z
Artegia
65203
/* Jaiotzak */
9993779
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Arte eta kultura ===
=== Zientzia eta teknologia ===
=== Kirolak ===
== Jaiotzak ==
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[François-Henry de Montmorency-Bouteville]], Luxenburgoko dukea eta Frantziako mariskala (h. [[1695]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Charles Perrault]], idazle [[paris]]tarra (h. [[1703]]).
* [[Martxoaren 10]]a – [[Marcello Malpighi]], italiar sendagilea eta anatomista (h. [[1694]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[François Girardon]], frantses eskultorea (h. [[1715]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Sofia Amalia Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Brunswick-Lüneburg]]eko dukesa eta [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (h. [[1685]]).
* [[Apirilaren 25]]a – [[William Temple]], ingeles diplomatikoa eta idazlea (h. [[1699]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Carlo Cignani]], italiar margolaria (h. [[1719]]).
* [[Abuztu]]a – [[Pedro de Mena]], espainiar eskultorea (h. [[1688]]).
* [[Azaro]]a – [[John Bunyan]], ingeles teologo eta idazlea (h. [[1688]]).
== Heriotzak ==
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Francisco Ribalta]], kataluniar pintorea (j. [[1565]]).
* [[Otsailaren 24]]a – [[Juan de Mendoza]], espainiar noble eta militarra, [[Nafarroako erregeorde]]a.
* [[Abuztuaren 23]]a – [[George Villiers (Buckinghamgo 1. dukea)]], ingeles gortesaua, estatuko gizona eta arteetako patroia, [[Jakue I.a Ingalaterrakoa]] erregearen begikoa eta beharbada maitalea (j. [[1592]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Palma Gaztea]], italiar margolaria (j. [[1549]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[François de Malherbe]], frantses olerkaria (j. [[1555]]).
* [[Hirano Nagayasu]], japoniar [[samurai]]a (j. [[1559]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1628| ]]
q6hj0xhsk896f0krasktr4hnpvhn2yk
1719
0
1046
9993789
9524427
2024-12-08T17:33:14Z
Artegia
65203
/* Heriotzak */
9993789
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Arte eta kultura ===
=== Zientzia eta teknologia ===
=== Kirolak ===
== Jaiotzak ==
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Miguel Muzkitz]], nafar politikaria (h. [[1785]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Johann Wilhelm Ludwig Gleim]], alemaniar idazlea (h. [[1803]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Michel-Jean Sedaine]], frantziar dramagilea (h. [[1797]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Étienne François de Choiseul]], frantziar politikaria (h. [[1785]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Pedro González de Castejón]], nafar itsas gizona, [[Espainiako Itsas Armada]]n teniente-jenerala (h. [[1783]]).
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Pedro Pablo Abarca de Bolea]], X. Arandako kondea, espainiar noble, militar eta estatu-politikaria (h. [[1798]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Abraham Gotthelf Kästner]], alemaniar matematikaria (h. [[1800]]).
* [[Urriaren 20]]a – [[Gottfried Achenwall]], alemaniar filosofo eta estatistikaria, [[estatistika]]ren asmatzaileetako bat (h. [[1772]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Leopold Mozart]], alemaniar konpositorea, [[Wolfgang Amadeus Mozart]]en aita (h. [[1787]]).
== Heriotzak ==
* [[Apirilaren 15]] – [[Françoise de Maintenon]], frantziar emakume noblea (j. [[1635]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Carlo Cignani]], italiar margolaria (j. [[1628]]).
* [[Irailaren 19]]an lurperatua – [[Jan Weenix]], herbeheretar margolaria (j. [[1641]]-[[1649]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Jean Orry]], [[Espainia]]ren zerbitzuan izan zen frantses ekonomialaria (j. [[1652]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Bernard Renau Elizagarai]], nafar ingeniari eta militarra (j. [[1652]]).
* [[Urriaren 7]]a – [[Pierre Raymond de Montmort]], frantziar [[matematikari]]a (j. [[1678]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Arnold Houbraken]], herbeheretar margolari eta idateologj. [[1660]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Pasquier Quesnel]], frantses teologo jansenista (j. [[1634]]).
* [[Abenduaren 31]]a – [[John Flamsteed]], ingeles astronomoa (j. [[1646]]).
* [[Renaud-Bertrand Elizagarai]], [[Frantziako Erresuma]]ko militarra (j. [[1652]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1719| ]]
j9lsrhuv8zaenjuyeub1x2tyfbpgmqs
1833
0
1160
9993828
9988420
2024-12-08T18:12:18Z
Eliatxo
96586
/* Jaiotzak */
9993828
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Urriaren 2]]a -Egun hartan bertan [[Lehen Karlistaldia|Lehen Gerra Karlista]] hasi zen.
* [[Azaroaren 14]]a – [[Tomas Zumalakarregi]] Don Carlosen aldeko ejerzitoaren komandante nagusi izendatu zuten [[Lizarra]]n.
=== Arte eta kultura ===
=== Zientzia eta teknologia ===
=== Kirolak ===
== Jaiotzak ==
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Eugen Dühring]], alemaniar ekonomialaria eta filosofoa (h. [[1921]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Vicente Manterola]], euskal herritar apaiza, politikaria eta idazlea (h. [[1891]]).
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Charles George Gordon]], britainiar militar eta administratzaile koloniala (h. [[1885]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[José María de Pereda]], kantabriar eleberrigilea (h. [[1906]]).
* [[Otsailaren 19]]a – [[Élie Ducommun]], suitzar kazetaria, 1902ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1906]]).
* [[Otsailaren 22]]a – [[Rebecca Sophia Clarke]], estatubatuar idazlea (h. [[1906]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Alfred von Schlieffen]], alemaniar mariskala (h. [[1913]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Agripina Samper Agudelo]], kolonbiar poeta (h. [[1892]]).
* [[Martxoaren 10]]a – [[Pedro Antonio de Alarcón]], espainiar idazlea (h. [[1891]]).
* [[Martxoaren 22]]a – [[Manuel Ruiz Zorrilla]], espainiar politikaria (h. [[1895]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Justo Egozkue]], nafar geologo eta ingeniaria (h. [[1900]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Antoine Vollon]], frantziar margolaria (h. [[1900]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[José Gallostra]], nafar politikari eta legelaria (h. [[1888]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Ferdinand Paul Wilhelm Richthofen]], ''Richthofengo baroia'', alemaniar geografo eta geologoa (h. [[1895]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Johannes Brahms]], alemaniar musikagilea (h. [[1897]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Manuel Murguía]], galiziar idazle eta historialaria (h. [[1923]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Segismundo Moret]], espainiar politikari [[liberalismo|liberala]] (h. [[1913]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Bernabe Garamendi]], bizkaitar eskultorea (h. [[1898]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Therese Brummer]], danimarkar idazlea (h. [[1896]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Léon Bonnat]], lapurtar margolari errealista (h. [[1922]]).
* [[Uztailaren 1]]a – [[Eliška Pešková]], txekiar aktore eta antzerkigilea (h. [[1895]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Félicien Rops]], belgikar margolari, ilustratzaile eta karikaturagilea (h. [[1898]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[Pedro Biteri]], gipuzkoar idazlea, aberats eta filantropo ospetsua (h. [[1908]]).
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Benjamin Harrison]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] 23. presidentea (h. [[1901]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Odoardo Borrani]], italiar margolaria (h. [[1905]]).
* [[Abuztuaren 28]]a – [[Edward Burne-Jones]], britainiar margolaria(h. [[1898]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Paul Raymond]], frantziar artxibozain eta historialaria (h. [[1878]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Victor Bernard Derrecagaix]], euskaldun jatorriko frantziar militarra (h. [[1920]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Ramón Blanco]], euskal militar eta politikaria (h. [[1906]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Ernesto Teodoro Moneta]], italiar kazetari, abertzale, iraultzaile eta bakezalea, 1907ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1918]]).
* [[Urriaren 21]]a – [[Alfred Nobel]], suediar kimikari eta ingeniaria, [[dinamita]]ren asmatzailea eta [[Nobel Sariak|Nobel Sarien]] sortzailea (h. [[1896]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Jonas Lie (idazlea)|Jonas Lie]], norvegiar idazlea (h. [[1908]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Aleksandr Borodin]], errusiar musikagilea (h. [[1887]]).
* [[Azaroaren 19]]a – [[Wilhelm Dilthey]], alemaniar filosofoa eta historialaria (h. [[1911]]).
* [[Azaroaren 22]]a – [[Martha Haines Butt]], estatubatuar idazle eta sufragista (h. [[1871]]).
* [[Abenduaren 3]]a – [[Carlos Juan Finlay]], kubatar epidemiologoa, [[sukar hori]]a transmititzen den modua aurkitu zuena (h. [[1915]]).
* [[Abenduaren 4]]a – [[François-Antoine Jauffret]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (h. [[1902]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[Alexandre-Eugène Bouët]], lapurtar militarra (h. [[1887]]).
* [[Abenduaren 15]]a – [[Valeriano Domínguez Bécquer]], espainiar pintorea (h. [[1870]]).
* [[Abenduaren 16]]a – [[Károly Lotz]], alemaniar-hungariar margolaria (h. [[1904]]).
* [[Abenduaren 22]]a – [[Marko Vovtxok]], ukrainar idazle eta itzultzailea (h. [[1907]]).
* [[Barbare Jorjadze]], georgiar printzesa, idazlea eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[1895]]).
* [[Josefa Antúnez]], espainiar jostuna, brodatzailea (h. [[1904]]).
* [[Matilde Cherner]], espainiar idazle eta kazetaria, errepublikazalea eta legezko [[prostituzio]]arekin kritiko agertu zen emakume aitzindaria (h. [[1880]]).
== Heriotzak ==
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[Adrien-Marie Legendre]], frantziar matematikaria (j. [[1752]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Marie-Antoine Carême]], ''sukaldarien errege eta erregeen sukaldaria'', frantziar okin eta sukaldaria (j. [[1784]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Fausto Elhuyar]], lapurtar jatorriko zientzialaria (j. [[1755]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Josefa Amar Borbón]], espainiar pedagogoa eta Ilustrazioko idazlea (j. [[1749]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Jean-Pierre Arraing]], zuberotar abokatu eta politikaria (j. [[1756]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[William Thompson]], irlandar ekonomialaria (j. [[1775]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Adamantios Korais]], greziar humanista, Greziako literatura modernoaren aitzindaria (j. [[1748]]).
* [[Uztailaren 5]]a – [[Joseph-Nicéphore Niepce]], frantziar fisikari eta kimikaria (j. [[1765]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Pierre-Narcisse Guérin]], frantziar margolaria (j. [[1774]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Hannah More]], ingeles idazlea eta filantropoa (j. [[1745]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Ram Mohan Roy]], [[Bengala]]ko erlijio gizona (j. [[1772]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Fernando VII.a Espainiakoa]], [[Espainiako errege-erreginen zerrenda|Espainiako erregea]] (j. [[1784]]).
* [[Urriaren 1]]a – [[Luísa Todi]], portugaldar [[mezzosoprano]]a (j. [[1753]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Santos Ladron de Zegama]], nafar militarra (j. [[1784]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Jean-Baptiste Jourdan]], frantziar mariskala (j. [[1762]]).
* [[Abenduaren 9]]a – [[Dominique Joseph Garat]], lapurtar abokatu, kazetari eta filosofoa (j. [[1749]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Kaspar Hauser]], jatorri iluneko alemaniar pertsonaia (j. [[circa|c.]] [[1812]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1833| ]]
aoj8ktzq1c4lixmyjk31omi055v67c5
1840
0
1167
9993919
9975832
2024-12-08T19:40:46Z
Eliatxo
96586
/* Jaiotzak */
9993919
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Arte eta kultura ===
=== Zientzia eta teknologia ===
=== Kirolak ===
== Jaiotzak ==
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Aita Damian]], belgikar misiolaria (h. [[1889]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Gumersindo Vicuña]], bizkaitar politikari, matematikari, ingeniari eta irakaslea (h. [[1890]]).
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Antonieta de Bèucaire]], okzitaniar idazlea (h. [[1865]]).
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Sophia Jex-Blake]], ingeles irakasle, fisikari eta feminista, emakumeak Unibertsitatera sartzearen liderra (h. [[1912]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[John Boyd Dunlop]], eskoziar asmatzailea, ibilgailuentzako [[pneumatiko]]aren asmatzailea (h. [[1921]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Hiram Stevens Maxim]], estatubatuar asmatzailea (h. [[1916]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Per Teodor Cleve]], suediar kimikari, biologo eta mineralogoa, holmio eta tulio elementu kimikoen aurkitzailea (h. [[1905]]).
* [[Otsailaren 22]]a – [[August Bebel]], alemaniar politikaria, [[Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata]]ren sortzailea (h. [[1913]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Carl Menger]], [[austriar eskola]] sortu zuen ekonomialaria (h. [[1921]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Joseph Buruzagia]], Nez Percé indiarren buruzagia (h. [[1904]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Patrizio Antonio Orkaiztegi]], euskal idazlea eta argitaratzailea (h. [[1924]]).
* [[Martxoaren 19]]a – [[La Serneta]], espainiar flamenko-abeslaria eta gitarra-jotzailea (h. [[1912]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Emin Paxa]], alemaniar bidaiaria eta kolonizatzailea (h. [[1892]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Charles Booth]], britainiar gizarte-ikertzailea, [[Positibismo|positibista]] eta erreformatzailea (h. [[1916]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Emile Zola]], frantziar idazlea (h. [[1902]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Odilon Redon]], frantziar marrazkilaria eta pintorea (h. [[1916]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Cora L. V. Scott]], estatubatuar espiritista eta mediuma (h. [[1923]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Edward Whymper]], ingeles mendigoizale eta artista (h. [[1911]]).
* [[Apirilaren 30]]a – [[Etiene Lapeire]], euskal idazle eta apaiza (h. [[1930]]).
* [[Maiatzaren 3]]a – [[Cruz Otxoa de Zabalegi]], nafar elizgizona, legegilea eta politikari [[karlismo|karlista]] (h. [[1911]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Piotr Ilitx Txaikovski]], errusiar musikagilea (h. [[1893]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Rafael Murga Mugartegi]], bizkaitar idazlea (h. [[1905]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Mariana Angélica de Andrade]], portugaldar poeta (h. [[1882]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Alphonse Daudet]], frantziar idazlea (h. [[1897]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Germán Gamazo]], espainiar abokatu eta politikaria, ''[[Gamazada]]'' izeneko matxinada sortarazi zuena (h. [[1901]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Hans Makart]], austriar margolaria (h. [[1884]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Thomas Hardy]], britainiar idazlea (h. [[1928]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Karlota Belgikakoa]], [[Mexiko]]ko enperadorea (h. [[1927]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Theodor Philipsen]], daniar margolaria (h. [[1920]]).
* [[Ekainaren 24]]a – [[Émile Duclaux]], frantziar biokimikaria (h. [[1904]]).
* [[Uztaila]] – [[Ramón Artagaveytia]], [[RMS Titanic]] itsasontzian hildako euskal jatorriko uruguaiarra (h. [[1912]]).
* [[Uztailaren 8]]a – [[Manuel de Arriaga]], [[Portugal]]go lehendabiziko presidentea (h. [[1917]]).
* [[Uztailaren 14]]a – [[Buenaventura Iñigitz]], nafar organo-jotzaile eta musikagilea (h. [[1902]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Edward Drinker Cope]], estatubatuar paleontologoa (h. [[1897]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Ramón de Errazu]], euskal jatorriko mexikar arte bildumagilea (h. [[1904]]).
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Federico Etxebarria]], bizkaitar industrialaria eta [[enpresaburu]]a (h. [[1932]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Aristides Artiñano]], euskal herritar historialaria eta kazetaria (h. [[1911]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Jeanna Bauck]], suediar-alemaniar margolaria (h. [[1926]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[Emilia Dilke|Lady Dilke]], britainiar idazle, arte-historialari, feminista eta sindikalista (h. [[1904]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[Giovanni Verga]], italiar idazlea (h. [[1922]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Murad V.a]], [[Otomandar Inperio]]ko sultana (h. [[1904]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Serafin Baroja]], euskal idazlea (h. [[1912]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Joan II.a Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (h. [[1929]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Friedrich Kohlrausch (fisikaria)|Friedrich Kohlrausch]], alemaniar fisikaria (h. [[1910]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Ferdinand Sarrien]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1915]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Enric d'Ossó]], espainiar apaiza, santu izendatua, Jesusen Teresaren Lagundiko Ahizpen Kongregazioaren sortzailea (h. [[1896]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Joan Iturralde Suit]], nafar historialari, idazle, artista eta euskalaria. [[Nafarroako Euskal Elkargoa|Nafarroako Euskara Elkargoko]] kide ere izan zen (h. [[1909]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Enrique Zappino Moreno]], espainiar militarra (h. [[1914]]).
* [[Urriaren 25]]a – [[Helen Blanchard]], estatubatuar asmatzailea, [[Josteko makina|josteko makinei]] lotutako asmakizun ugarirengatik ezaguna (h. [[1922]]).
* [[Azaroaren 10]]a – [[Zitella Cocke]], estatubatuar poeta, saiakeragile, musikari eta irakaslea (h. [[1929]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Auguste Rodin]], frantziar eskultorea (h. [[1917]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Claude Monet]], frantziar margolaria (h. [[1926]]).
* [[Azaroaren 15]]a – [[May Agnes Fleming]], kanadar eleberrigilea (h. [[1880]]).
* [[Azaroaren 19]]a – [[Aleksandr Kovalevski]], errusiar biologoa eta enbriologoa (h. [[1901]]).
* [[Azaroaren 20]]a – [[Saturnino Bellido]], nafar bide, ubide eta portuetako ingeniaria (h. [[1920]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Namık Kemal]], turkiar idazlea (h. [[1888]]).
* [[Abenduaren 23]]a – [[Pello Errota|Pedro Jose Elizegi Maiz, ''Pello Errota'']], euskal bertsolaria (h. [[1919]]).
* [[Amerikar Zaldi]], oglala leinuko [[siux]] tribu indiarreko buruzagia (h. [[1908]]).
* [[Isidoro Fernández Flórez]], ''Fernanflor'', madrildar idazle eta umorista (h. [[1902]]).
== Heriotzak ==
* [[Urtarrilaren 6]]a – [[Frances Burney]], ingeles eleberrigile satiriko, egunkarietako idazle eta antzerkigilea (j. [[1752]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Johann Friedrich Blumenbach]], alemaniar mediku, fisiologo eta antropologoa (j. [[1752]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Diodata Saluzzo Roero]], italiar idazlea (j. [[1774]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Juan Mateo Zabala]], [[euskal idazle]]a (j. [[1777]]).
* [[Martxoaren 2]]a – [[Heinrich Wilhelm Matthäus Olbers]], alemaniar fisikari eta astronomoa (j. [[1758]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]], Maria Muñoz, bilbotar ongilea (j. [[1777]]).
* [[Apirilaren 11]] – [[Martin Laffitte]], lapurtar politikaria (j. [[1773]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Luis Fernández de Córdova]], espainiar militar eta politikaria (j. [[1798]]).
* [[Apirilaren 25]]a – [[Siméon Denis Poisson]], frantziar matematikari eta fisikaria (j. [[1781]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Andreas Zaimis]], [[Grezia]]ko estatuburua (j. [[1791]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Caspar David Friedrich]], alemaniar margolari [[erromantizismo|erromantikoa]] (j. [[1774]]).
* [[Maiatzaren 14]]a – [[Carl Ludvig Engel]], alemaniar arkitektoa (j. [[1778]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Niccolò Paganini]], italiar biolin-jotzaile, biolajole, gitarra-jotzaile eta musikagilea (j. [[1782]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Frederiko-Gilen III.a Prusiakoa]], [[Prusia]]ko erregea (j. [[1770]]).
* [[Ekainaren 19]]a – [[Pierre-Joseph Redouté]], belgikar botanikari eta margolaria (j. [[1759]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Lucien Bonaparte]], [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I.aren]] anaia (j. [[1775]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Carl Blechen]], alemaniar margolaria (j. [[1798]]).
* [[Abuztuaren 25]]a – [[Karl Leberecht Immermann]], alemaniar idazlea (j. [[1796]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Maria Guadalupe Moncada]], mexikar margolaria (j. [[1772]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[José Gaspar Rodríguez de Francia]], [[Paraguai]]ko diktadorea (j. [[1766]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Anne Lister]], [[Yorkshire]]ko lur-jabe, egunerokoen idazle, alpinista eta bidaiaria (j. [[1791]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[Étienne Macdonald]], frantziar mariskala (j. [[1765]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Louis de Bonald]], frantziar filosofo eta politikari kontraiuraultzailea (j. [[1754]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Franz Bauer]], austriar mikroskopiolari, naturalista eta ilustratzailea (j. [[1758]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Kōkaku enperadorea]], [[Japonia]]ko enperadorea (j. [[1771]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Jean-Étienne Esquirol]], frantziar psikiatra (j. [[1772]]).
* [[Abenduaren 13]]a – [[Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais]], frantziar xakelaria, XIX. mendeko xakelari onenetakoa (j. [[circa|c.]] [[1796]])
* [[Felipe Agustin Otaegi]], gipuzkoar idazlea (j. [[1767]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1840| ]]
rhi0wq5mzsexd04x6r2fb01qjlzrm8p
1871
0
1198
9993833
9869358
2024-12-08T18:14:07Z
Eliatxo
96586
/* Urtarriletik ekainera */
9993833
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Maiatzaren 10]]a – [[Frankfurteko hitzarmena (1871)|Frankfurteko hitzarmena]] sinatu zen. Frantzia-Prusia gerrari bukaera ematen.
* [[Urriaren 8]]a – [[Chicagoko Sute Handia]] piztu zen.
* [[Azaroaren 27]]a – Espainiarrek [[Habana]]ko zortzi medikuntza ikasle exekutatu zituzten [[Kuba]]n, eta beste dozenaka espetxeratu. Fusilatu guztiak 21 urtetik beherakoak ziren.
== Arte eta kultura ==
* [[Martxoaren 16]]a – ''[[Marina (opera)|Marina]]'', [[Emilio Arrieta]] nafar konposatzailearen musika eta Francisco Camprodónen eta Miguel Ramos Carriónen libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madrilgo Errege Antzokia]]n.
* [[Abenduaren 24]]a – ''[[Aida]]'', [[Giuseppe Verdi]]ren musika eta [[Antonio Ghislanzoni]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Kairo]]ko [[Khedivear Opera Antzokia]]n.
== Zientzia eta teknologia ==
== Kirolak ==
* [[Martxoaren 27]]a – [[Nazioarteko lehen errugbi partida]] historian jokatu zuten [[Eskoziako errugbi selekzioa|Eskozia]]k eta [[Ingalaterrako errugbi selekzioa|Ingalaterra]]k. Eskoziak irabazi zuen.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Anne Sewell Young]], estatubatuar astronomia-irakaslea (h. [[1961]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Federigo Enriques]], italiar matematikaria (h. [[1946]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Remigio Gandasegi]], euskal artzapezpikua (h. [[1937]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Émile Borel]], frantziar matematikaria eta politikaria (h. [[1956]]).
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Ricardo Baroja]], Euskal Herrian bizitako espainiar margolaria, grabatzailea eta idazlea (h. [[1953]]).
* [[Urtarrilaren 17]]a – [[Nicolae Iorga]], Errumaniako lehen ministroa (h. [[1940]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a - [[Ramon Carmona Urrutia]], nafar eskultore marmolista (h. [[1929]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 2]]a – [[Olga Preobrajenska]], errusiar-fratziar dantzaria (h. [[1962]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Friedrich Ebert]], [[Weimarko Errepublika]]ko lehen lehendakaria (h. [[1925]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Adelina Méndez de la Torre]], asturiar maistra, pedagogoa eta intelektuala, Bilboko hezkuntzaren antolaketan eragin handia izandakoa (h. [[1960]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Udny Yule]], britaniar estatistikaria (h. [[1951]]).
* [[Otsailaren 25]]a – [[Lesia Ukrainka]], ukrainierazko poeta eta antzerkigilea (h. [[1913]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 3]]a – [[Maurice Garin]], frantziar txirrindularia, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourreko]] lehen garailea (h. [[1957]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Heinrich Mann]], alemaniar idazlea (h. [[1950]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 3]]a – [[Julio Urkixo]], bizkaitar idazle, euskalari eta testu biltzaile eta editorea (h. [[1950]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Orfilia Rico]], uruguaiar aktorea (h. [[1936]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Domitila de Carvalho]], portugaldar medikua, irakaslea, idazlea eta politikaria, [[Coimbrako Unibertsitatea|Coimbrako Unibertsitatera]] joan zen lehen emakumea (h. [[1966]]).
* [[Apirilaren 13]]a – [[Alexander Forbes Irvine Forbes]], hegoafrikar astronomoa (h. [[1959]]).
* [[Apirilaren 14]]a – [[Baleriano Mokoroa]], euskal idazlea (h. [[1941]]).
* [[Apirilaren 14]]a – [[Antonio Paoli]], puertorricar opera kantaria, ospea lortutako lehen tenore puertorricarra (h. [[1946]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Jorge Meléndez]], [[El Salvador]]ko presidentea (h. [[1953]]).
* [[Apirilaren 16]]a – [[John Millington Synge]], irlandar idazle, olerkari, antzerkigile eta folklore biltzailea (h. [[1909]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Ioannis Metaxas]], greziar militar, politikari eta diktadorea (h. [[1941]]).
* [[Apirilaren 29]]a – [[William Stern]], alemaniar filosofoa eta psikologoa (h. [[1938]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 3]]a – [[Mari Cruz Guruzeta]], bizkaitar emagina eta Areatzako [[Emakume Abertzale Batza]] erakundearen sortzailea (h. [[1934]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Victor Grignard]], frantziar kimikaria, 1912ko [[Kimikako Nobel saria]] (h. [[1935]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Emiliano Chamorro Vargas]], Nikaraguako presidentea (h. [[1966]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Mariano Fortuny Madrazo]], espainiar margolari, asmatzaile, grabadore, argazkilari, diseinatzaile, enpresari eta eszenografoa (h. [[1949]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Wilhelm von Opel]], alemaniar ingeniaria, [[Opel]] automobil enpresaren sortzaileetako bat (h. [[1948]]).
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Paskual Bernardino Biguria]], ''Prantzisko Elizondarra'', nafar apaiza eta euskal idazlea (h. [[1932]]).
* [[Maiatzaren 24]]a – [[Rosario Pino]], espainiar antzerki aktore eta txirrindulari afizionatua (h. [[1933]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Camille Huysmans]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1968]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Georges Rouault]], frantziar margolari espresionista (h. [[1958]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 5]]a – [[Michele Angiolillo]], italiar anarkista (h. [[1897]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Aloys Van de Vyvere]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1961]]).
* [[Ekainaren 17]]a – [[James Weldon Johnson]], estatubatuar idazle, poeta, kazetari, kritiko, abokatu eta antropologoa (h. [[1938]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 3]]a – [[William Henry Davies]], ingelesez idatzi zuen galestar poeta (h. [[1940]]).
* [[Uztailaren 5]]a – [[Claus Schilling]], Dachau kontzentrazio esparruan presoekin esperimentuak egin zituen alemaniar medikua (h. [[1946]]).
* [[Uztailaren 8]]a – [[Walter Breisky]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[1944]]).
* [[Uztailaren 10]]a – [[Marcel Proust]], frantziar idazlea (h. [[1922]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Pedro Echeverría]], argentinar pilotaria.
* [[Uztailaren 15]]a – [[Henryk Arctowski]], poloniar zientzialari eta esploratzailea (h. [[1958]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Lyonel Feininger]], alemaniar-estatubatuar margolaria eta marrazkilaria (h. [[1956]]).
* [[Uztailaren 17]]a - [[Ethel Shakespear]], britainiar geologo, funtzionario publiko eta filantropoa (h. [[1946]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[Giacomo Balla]], italiar margolari, arte irakasle eta olerkaria (h. [[1958]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Guglielmo Ferrero]], italiar historialari, kazetari, saiakeragile eta eleberrigilea (h. [[1942]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Ovide Decroly]], belgikar mediku, pedagogo eta hezitzailea (h. [[1932]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Elvira Zulueta]], arabar aristokrata (h. [[1917]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Martín Rodríguez Seminario]], nafar musikagile eta ganberako maisua (h. [[1961]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Karl Liebknecht]], alemaniar sozialista, Alemaniako Alderdi Komunistaren sortzaileetako bat (h. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Guangxu]], [[Txina]]ko enperadorea (h. [[1908]]).
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Grafton Elliot Smith]], ingeles anatomista, arkeologo eta etnologoa (h. [[1937]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Orville Wright]], estatubatuar hegazkin egile eta hegazkin pilotua, bere anaia [[Wilbur Wright|Wilburrekin]] batera hegazkinaren asmatzailetzat hartua (h. [[1948]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Leonid Andreiev]], errusiar idazlea (h. [[1919]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Sofia Panina]], errusiar politikari eta filantropo liberala (h. [[1956]]).
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Theodore Dreiser]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1945]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Albert Lebrun]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako Errepublikako 15. presidentea]] (h. [[1950]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Jack Butler Yeats]], irlandar margolaria (h. [[1957]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Ernest Rutherford]], zeelandaberritar fisikari eta kimikaria, [[fisika nuklear]]raren aita eta 1908ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1937]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 5]]a – [[Friedrich Akel]], [[Estonia]]ko estatuburua (h. [[1941]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Mary Hallock-Greenewalt]], estatubatuar asmatzailea eta piano-jotzailea (h. [[1950]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Marguerite Moreno]], frantziar aktorea, [[Comédie Française]]ko kide garrantzitsua (h. [[1948]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[František Kupka]], txekiar margolari eta artista grafikoa (h. [[1957]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Grazia Deledda]], italiar idazlea eta [[1926]]ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1936]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Gerardo Machado]], [[Kuba]]ko presidentea (h. [[1939]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Pietro Badoglio]], [[Italiako Erresuma]]ko lehen ministroa (h. [[1956]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 2]]a – [[Cordell Hull]], estatubatuar politikaria, 1945eko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1955]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[Stijn Streuvels]], flandriar idazlea (h. [[1969]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Alexander von Zemlinsky]], austriar musikagile eta orkestra-zuzendaria (h. [[1942]]).
* [[Urriaren 19]]a – [[Fiodor Dan]], errusiar mentxebike judua (h. [[1947]]).
* [[Urriaren 26]]a – [[Joaquín Chapaprieta]], Espainiako Ministroen Kontseiluko Presidentea (h. [[1951]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Beatriz Pinheiro]], portugaldar idazle, poeta, editore eta intelektuala eta Portugalgo emakumeen emantzipazio mugimendu modernoaren aitzindaria (h. [[1922]]).
* [[Urriaren 30]]a – [[Paul Valéry]], frantziar olerkaria (h. [[1945]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 1]]a – [[Stephen Crane]], estatubatuar olerkaria (h. [[1900]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Florentzio Axpe]], euskal apaiza (h. [[1957]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Florence Rena Sabin]], estatubatuar medikua, emakume aitzindaria zientzia arloan (h. [[1953]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Luigi Sturzo]], italiar politikaria, soziologoa eta apaiza (h. [[1959]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Augusto Weberbauer]], alemaniar naturalista, botanikari eta unibertsitateko irakaslea, XX. mendeko botanikari garrantzitsuenetakoa (h. [[1948]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a – [[Javier Prado y Ugarteche]], perutar historialari, filosofo, abokatu eta politikaria (h. [[1921]]).
* [[Abenduaren 13]]a – [[Emily Carr]], kanadar artista eta idazlea (h. [[1945]]).
* [[Abenduaren 29]]a – [[Giuseppe Motta]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1940]]).
* [[Abenduaren 31]] – [[María Villén]], espainiar pedagogoa eta irakaslea, Bigarren Errepublikako maistra (h. [[1961]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Martzelino Baskaran]], ''Sumendixa'', gipuzkoar armagile eta politikaria (h. [[1952]]).
* [[Salbat Darritxon]], ''Behaska'', lapurtar pilotaria (h. [[1941]]).
* [[Edith Alleyne Sinnotte]], anglo-australiar esperantozko idazlea (h. [[1947]]).
* [[Dina Alma de Paradeda]], brasildar ''socialite''a eta izenez ezagutzen den lehenengo emakume transgeneroetako bat (h. [[1906]]).
== Heriotzak ==
==== Urtarriletik ekainera ====
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Eduardo Zamakois]], Euskal Herriko margolaria (j. [[1841]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Henriette d'Angeville]], [[Mont Blanc]] gailurrera iritsi zen bigarren emakumea (j. [[1794]]).
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Jan Jacob Rochussen]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1797]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Jeanne Villepreux-Power]], frantziar itsas-biologo aitzindaria (j. [[1794]]).
* [[Urtarrilaren 30]]a – [[Marie-Pauline Soyer]], frantziar grabatzailea (j. [[1786]]).
* [[Otsailaren 1]]a – [[Alexander Serov]], errusiar musikagilea (j. [[1820]]).
* [[Otsailaren 2]]a – [[József Eötvös]], hungariar idazle eta politikaria (j. [[1813]]).
* [[Otsailaren 7]]a – [[Heinrich Steinweg]], Alemanian jaiotako Estatu Batuetako piano-egilea (j. [[1797]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Moritz von Schwind]], austriar margolaria (j. [[1804]]).
* [[Otsailaren 9]]a – [[Martha Haines Butt]], estatubatuar idazle eta sufragista (j. [[1833]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Étienne Constantin de Gerlache]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1785]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Gaspard-Théodore-Ignace de la Fontaine]], [[Luxenburgoko lehen ministro]]a (j. [[1787]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Justin Cénac-Moncaut]], frantziar idazle eta historialaria (j. [[1814]]).
* [[Martxoaren 23]]a – [[Domingo Ereño]], bizkaitar apaiza (j. [[1811]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Jules Balasque]], lapurtar historialaria (j. [[1815]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Paul Barroilhet]], lapurtar opera abeslaria, baritonoa (j. [[1810]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Francisco Javier de Istúriz]], [[Espainiako presidente]]a (j. [[1790]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Émile Deschamps]], frantziar poeta (j. [[1791]]).
* [[Apirilaren 27]] – [[Sigismund Thalberg]], suitzar musikagilea eta pianojolea (j. [[1812]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[John Herschel]], ingeles matematikari, [[astronomo ospetsuak|astronomo]] eta kimikaria (j. [[1792]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Celedonio de Uribe]], gipuzkoar bide, ubide eta portuetako ingeniaria (j. [[1823]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Daniel Auber]], frantziar operagilea (j. [[1782]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Anselme Payen]], frantziar kimikaria (j. [[1795]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Jarosław Dąbrowski]], poloniar militarra (j. [[1838]]).
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Jose Matia]], euskal enpresari eta filantropoa (j. [[1806]]).
* [[Ekainaren 9]]a – [[Anna Atkins]], ingeles botanikari eta argazkilaria (j. [[1799]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Jean-Eugène Robert-Houdin]], frantziar erlojugile, ilusionista eta magoa (j. [[1805]]).
* [[Ekainaren 27]]a – [[Anna Sundström]], Suediako lehen emakume kimikaritzat hartua (j. [[1785]]).
==== Uztailetik abendura ====
* [[Uztailaren 5]]a – [[Cristina Trivulzio]], Italiaren independentziaren alde egin zuen italiar aristokrata (j. [[1808]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[Louis-Joseph Papineau]], kanadar politikaria (j. [[1786]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Jakub Kryštof Rad]], suitzar fisikaria eta industria zuzendaria, [[azukre-koxkor]]ren "asmatzailetzat" hartua (j. [[1799]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Charles Babbage]], ingeles matematikari, filosofo eta ingeniaria, konputagailu programagarrien kontzeptuaren sortzailea (j. [[1791]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Roderick Murchison]], eskoziar geologoa, [[Siluriar]] sistema ikertu zuen lehena (j. [[1792]]).
* [[Abenduaren 3]]a – [[Bernard-Romain Julien]], lapurtar litografo eta grabatzailea (j. [[1802]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Jose Maria Etxeandia]], euskal jatorriko mexikar agintaria.
* [[Manuel Irujo Apeztegi]], nafar abokatua eta politikaria (j. [[1803]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1871| ]]
iyah6rascj1fd0e0rc60gz1n8oc5jqa
1929
0
1256
9993924
9986769
2024-12-08T19:42:46Z
Eliatxo
96586
/* Abendua */
9993924
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunak]] [[Leon Trotski|Leon Trotski]] erbesteratu zuen.
* [[Otsailaren 9]]: [[Litvinov Protokoloa]] sinatu zuten Moskun Sobietar Batasunak, Polonia, Estoniak, Errumaniak eta Letoniak. Itunak gerra agresiboa debekatzen zuen, Briand-Kellog itunak bezala.
* [[Otsailaren 11]]: Italiak eta [[Egoitza Santua]]k [[Laterango Ituna]] sinatu zuten, Vatikanoaren eta Italiaren arteko harremanak normalizatuz.
* [[Martxoaren 28]]: Japoniako tropek Txina utzi zuten, [[Jinango gertakaria]]rekin amaituz.
* [[Apirilaren 3]]: [[Persia]]k Litvinov Protokoloa sinatu zuen.
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Canberra]] izendatu zuten [[Australia]]ko hiriburu.
* [[Ekainaren 7]]a – [[Vatikano Hiria]] estatu burujabe bihurtu zen.
* [[Abuztuaren 31]]: [[Young Plana]]k, Lehen Mundu Gerrako kalte-ordainak kalkulatzeko egindakoa, Alemaniaren zorra 26.350.000.000 [[dolar estatubatuar]] zela kalkulatu zuen, eta 58 urte eta erdi eman zizkion ordaintzeko. Plan honek [[Dawes Plana]] ordezkatu zuen.
* [[Urriaren 18]]a – [[Kanada]]n emakumeek pertsona juridiko estatusa eskuratu zuten.
* [[Urriaren 24]]a – [[1929ko kraxa|Ostegun Beltza]]: [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBek]] beste estatuetara zabalduko zen krisi ekonomiko itzela jaso zuten, burtsako espekulazioa zela eta.
== Arte eta kultura ==
* [[Laurel eta Hardy]] bikote komikoak ''"Big Business"'' eta ''"Liberty"'' pelikulak aurkeztu zituen.
* [[Luis Buñuel]] espainiarrak ''"Un chien andalou"'' filma estreinatu zuen.
* "[[Popeye]]" pertsonaia lehenengo aldiz azaldu zen [[komiki]] batean.
== Zientzia eta teknologia ==
== Kirolak ==
* [[Ekainaren 30]]a – [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako futbol ligaren]] lehenenego edizioa amaitu zen. [[Athletic Club de Bilbao]] hirugarren postuan gelditu zen eta [[Real Sociedad]] laugarren. Liga hartako golegile nagusia edo "pitxitxia" [[Paco Bienzobas]] jokalari txuri-urdina izan zen.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Sergio Leone]], italiar gidoilari, ekoizle eta zinema zuzendaria, [[spaghetti western]] azpigeneroaren sortzailetzat joa (h. [[1989]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Gordon Moore]], estatubatuar ekintzaile, kimiko, filantropo, ingeniari eta fisikaria, [[Intel]]en sortzaileetako bat eta [[Mooreren legea]]ren egilea (h. [[2023]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Amitai Etzioni]], israeldar-estatubatuar soziologoa (h. [[2023]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Günter Schabowski]], alemaniar [[Alemaniako Alderdi Sozialista Batua|SEDaren]] kidea (h. [[2015]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Ignacio Garate]], bizkaitar futbolaria (h. [[2007]]).
* [[Urtarrilaren 6]]a – [[Babrak Karmal]], [[Afganistan]]go presidentea (h. [[1996]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Ulu Grosbard]], belgikar-estatubatuar zinema-zuzendaria (h. [[2012]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Heiner Müller]], alemaniar antzerkigilea (h. [[1995]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Ronnie Allen]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2001]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Martin Luther King]], estatubatuar politikari eta giza eskubideen ekintzailea, 1964ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1968]]).
* [[Urtarrilaren 18]]a - [[Joaquín Aguirre Bellver]], espainiar kazetari eta idazlea (h. [[2005]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Sarah Maldoror]], frantziar gidoigile eta zuzendaria (h. [[2020]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Nel Noddings]], estatubatuar feminista, pedagogo eta filosofoa (h. [[2022]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Jimmy Cobb]], estatubatuar jazz musikaria (h. [[2020]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Ddiddue Epherre]], zuberoar euskaltzale eta elizgizona (h. [[1974]]).
* [[Urtarrilaren 23]]a – [[John Polanyi]], alemaniar-kanadar kimikaria, 1986ko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (h. [[2024]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[Jules Feiffer]], estatubatuar marrazkilaria.
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Claes Oldenburg]], suediar-estatubatuar eskultorea (h. [[2022]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Iñaki Aginaga Beristain]], gipuzkoar intelektual, ikertzaile eta politikaria (h. [[2021]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Isamu Akasaki]], japoniar ingeniari eta fisikaria, 2014ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Peter Diener]], germano-suitzar alpinista.
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Józef Gara]], poloniar meatzaria, desagertzeko arriskuan dagoen [[wymysorys]] hizkuntzan olerkiak eta kantak idatzi zituena (h. [[2013]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Elio Petri]], italiar zinema zuzendaria (h. [[1982]]).
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Rudolf Mössbauer]], alemaniar fisikaria, 1961eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2011]]).
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Jean Simmons]], britainiar aktorea (h. [[2010]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Maria Angeles Mezkiritz]], nafar historialaria.
* [[Otsailaren 2]]a – [[George Band]], ingeles alpinista (h. [[2011]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Imanol Zeziaga]], euskal herritar futbolaria (h. [[2010]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Camilo Torres Restrepo]], kolonbiar apaiza, [[Askapenaren teologia|Askapenaren Teologiaren]] aitzindaria eta [[ELN-UC|ELNko]] kidea (h. [[1966]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Reino Börjesson]], suediar futbolaria (h. [[2023]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Lukas Larraza]], nafar atleta, krosean espezialista (h. [[2020]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Fred Sinowatz]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[2008]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Isabel Echarri]], nafar artista garaikidea (h. [[2022]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Jerrald Goldsmith]], estatubatuar musikagilea (h. [[2004]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Albert Azarian]], armeniar gimnasta (h. [[2023]]).
* [[Otsailaren 13]]a – [[Omar Torrijos]], panamar militarra eta politikaria (h. [[1981]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[Graham Hill]], ingeles auto pilotua, [[Hiruko Koroa (automobilismoa)|Hiruko Koroa]] irabazi duen pilotu bakarra (h. [[1975]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Luis Ruiz de Gopegui]], espainiar fisikari eta idazlea, [[NASA]]ren arduraduna Espainian (h. [[2019]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Alejandro Jodorowski]], txiletar zinema- eta antzerki-zuzendaria.
* [[Otsailaren 18]]a – [[Len Deighton]], ingeles idazlea.
* [[Otsailaren 18]]a – [[Agustin González Azilu]], nafar musikagilea (h. [[2023]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Arturo Fernández]], espainiar aktore eta telebista aurkezlea (h. [[2019]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Roberto Gómez Bolaños]], ''Chespirito'', mexikar aktore, idazle, gidoilari, musikagile, zuzendari eta telebista ekoizlea (h. [[2014]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Imanol Laspiur]], gipuzkoar idazlea (h. [[1998]]).
* [[Otsailaren 23]]a – [[Aleksi II.a Moskukoa]], Moskuko eta Errusia guztietako XV. patriarka, Errusiako Eliza ortodoxoaren burua (h. [[2008]]).
* [[Otsailaren 23]]a – [[Mari Beraza]], gipuzkoar erraketista (h. [[1986]]).
* [[Otsailaren 24]]a – [[Modesta Lavana]], mexikar sendalari, aktibista, ehule eta itzultzailea (h. [[2010]]).
* [[Otsailaren 25]]a – [[Nati Bilbao Onaindia]], trikiti musikako panderojolea, abeslaria, tabernaria eta sukaldaria eta Durangoko bonbardaketaren lekukoa (h. [[2023]]).
* [[Otsailaren 25]]a – [[Jesús Morales Erostarbe]], euskal txirrindularia.
* [[Otsailaren 26]]a – [[Enriqueta Duarte]], argentinar igerilaria, [[Mantxako kanala|Mantxako Kanala]] zeharkatu zuen lehen emakume latinoamerikarra.
* [[Otsailaren 28]]a – [[Frank Gehry]], kanadar-estatubatuar arkitektoa.
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 1]]a – [[José Ángel Sánchez Asiain]], bizkitar enpresaburu eta ekonomialaria (h. [[2016]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Bernard Haitink]], herbeheretar orkestra zuzendaria (h. [[2021]]).
* [[Martxoaren 5]]a – [[J. B. Lenoir]], estatubatuar abeslari, konpositore eta gitarrista (h. [[1967]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Nicolas Bouvier]], frantziar, idazle, argazkilari eta bidaiaria (h. [[1998]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Luis Fraca Royo]], gipuzkoar musikagilea.
* [[Martxoaren 6]]a – [[Günter Kunert]], alemaniar idazlea (h. [[2019]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Hebe Camargo]], brasildar aktorea, abeslaria eta telebistako aurkezlea (h. [[2012]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Peter L. Berger]], estatubatuar teologo luteranoa eta soziologoa (h. [[2017]]).
* [[Martxoaren 18]]a – [[Christa Wolf]], [[Ekialdeko Alemania]]ko eleberrigile, entsegulari eta zinema gidoilaria (h. [[2011]]).
* [[Martxoaren 19]]a – [[Miquel Martí i Pol]], kataluniar poeta, idazle eta itzultzailea izan zen, XX. mendeko ezagunenetakoa (h. [[2003]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Arna Mer-Khamis]], israeldar ekintzaile politikoa eta giza eskubideen defendatzailea (h. [[1995]]).
* [[Martxoaren 22]]a – [[Yayoi Kusama]], japoniar artista garaikidea.
* [[Martxoaren 23]]a – [[Roger Bannister]], britainiar atleta ohia, [[milia]] bateko lasterketan lau minututik beherako marka egin zuen lehena (h. [[2018]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Jose Mari Gorrotxategi]], gipuzkoar gozogile eta [[gozogintza]]n ikertzaile eta sortzailea (h. [[2019]]).
* [[Martxoaren 25]]a – [[Manuel Riu Riu]], kataluniar historialaria, Iberiar penintsulako Erdi Aroko historiaren ikertzaile nagusietako bat (h. [[2011]]).
* [[Martxoaren 25]]a – [[Jean Schramme]], belgikar mertzenarioa (h. [[1988]]).
* [[Martxoaren 25]]a – [[Cecil Taylor]], estatubatuar jazzeko piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[2018]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Anne Ramsey]], estatubatuar aktorea (h. [[1988]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Lennart Meri]], estoniar idazle, zinemagile eta politikaria (h. [[2006]]).
* [[Martxoaren 31]] - [[Elula Perrin]], frantziar idazlea eta diskoteka-jabea, 1970 eta 1980ko hamarkadetako lesbiana-gauaren munduko pertsonaia (h. [[2003]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 1]]a – [[Marcel Amont]], [[chanson]] eta abesti herrikoiaren alorreko kantautore eta musikagile frantziarra (h. [[2023]]).
* [[Apirilaren 1]]a – [[Milan Kundera]], txekiar idazlea (h. [[2023]]).
* [[Apirilaren 1]]a – [[Jane Powell]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (h. [[2021]]).
* [[Apirilaren 3]]a – [[Poul Schlüter]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Hugo Claus]], belgikar idazlea (h. [[2008]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Ivar Giaever]], norvegiar fisikaria, 1973ko [[Fisikako Nobel Saria]].
* [[Apirilaren 5]]a – [[Nigel Hawthorne]], ingeles aktorea (h. [[2001]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Edison Denisov]], [[sobiet]]ar musikagilea (h. [[1996]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[André Previn]], alemaniar-estatubatuar musikagile, pianista eta orkestra zuzendaria (h. [[2019]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Jristos Sartzetakis]], [[Grezia]]ko presidentea (h. [[2022]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Gabriel Caruana]], [[zeramika]]n berezitutako maltar artista ezagunetakoa (h. [[2018]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Bob Denard]], frantziar mertzenarioa (h. [[2007]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Bartolomé Benassar]], frantziar historialari eta hispanista (h. [[2018]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Jacques Brel]], belgikar abeslari, kantautore eta aktorea (h. [[1978]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Fred Hollows]], australiar oftalmologoa (h. [[1993]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Lúcio Lara]], [[Angola]]ko jarduneko presidentea (h. [[2016]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Yozo Aoki]], japoniar futbolaria (h. [[2014]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Mike Hawthorn]], britainiar auto gidaria (h. [[1959]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Ann Sullivan]], estatubatuar animatzailea (h. [[2020]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Max von Sydow]], suediar aktorea (h. [[2020]]).
* [[Apirilaren 13]]a – [[Joxe Agirre]], ''Oranda'', azpeitiar bertsolaria (h. [[2012]]).
* [[Apirilaren 14]]a – [[Chadli Bendjedid]], [[Aljeria]]ko presidentea (h. [[2012]]).
* [[Apirilaren 17]]a – [[Mariama Bâ]], senegaldar eleberrigilea, irakaslea eta feminista (h. [[1981]]).
* [[Apirilaren 19]]a - [[Felipe Eraña]], bizkaitar futbolaria (h. [[2009]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Michael Atiyah]], britainiar matematikaria (h. [[2019]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Guillermo Cabrera Infante]], kubatar idazle eta zinemarako gidoi-egilea (h. [[2005]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Bibiñe Belaustegigoitia]], bizkaitar tenislaria.
* [[Apirilaren 23]]a – [[George Steiner]], frantziar-estatubatuar literatura kritikari, saiakeragile, filosofo, eleberri idazle eta irakaslea (h. [[2020]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Nina Romaxkova]], disko jaurtiketan espezializatutako [[sobiet]]ar atleta (h. [[2016]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[André Robert]], kanadar zientzialaria (h. [[1993]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[Rogelio Salmona]], kolonbiar arkitektoa (h. [[2007]]).
* [[Apirilaren 29]]a – [[Walter Kempowski]], alemaniar idazlea (h. [[2007]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Ralf Dahrendorf]], britainiar-alemaniar filosofoa, soziologoa, politologoa eta politikoa (h. [[2009]]).
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Miguel Etchecolatz]], argentinar polizia, genozida kondenatua eta errepresorea (h. [[2022]]).
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Azzeddine Laraki]], [[Maroko]]ko lehen ministroa [[1986]]tik [[1992]]ra (h. [[2010]]).
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (h. [[2024]]).
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Édouard Balladur]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]].
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Jigme Dorji Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Erregea (h. [[1972]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Audrey Hepburn]], belgikar-ingeles aktorea (h. [[1993]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Roland Giguère]], [[quebec]]tar olerkari, margolari eta grabatzailea (h. [[2003]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Ronald Golias]], brasildar aktorea (h. [[2005]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Kenneth Cook]], australiar eleberrigile, kazetari, zinema zuzendari eta politikaria (h. [[1987]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Paul Lauterbur]], estatubatuar kimikaria, 2003ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2007]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Osvaldo Dragún]], argentinar dramagilea (h. [[1999]]).
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Miyoshi Umeki]], japoniar-estatubatiar abeslari eta aktorea (h. [[2007]]).
* [[Maiatzaren 10]]a – [[Antonine Maillet]], kanadar eleberrigilea eta antzerkigilea.
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Ágnes Heller]], hungariar filosofoa (h. [[2019]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Sam Nujoma]], [[Namibia]]ko presidentea.
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Juan Muñoz Martín]], espainiar haur literaturaren alorrean idazlea (h. [[2023]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – Fra' [[Andrew Bertie]], [[Maltako Ordena]]ko Printze eta Maisu Nagusia (h. [[2008]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Fernando Cebrián]], euskal aktorea (h. [[2009]]).
* [[Maiatzaren 15]]a – [[Otar Patsatsia]], [[Georgia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Betty Carter]], estatubatuar jazz abeslaria (h. [[1998]]).
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Adrienne Rich]], estatubatuar idazle feminista (h. [[2012]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Jean-Denis Bredin]], frantziar abokatu eta idazlea (h. [[2021]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Miren Jone Azurza]], gipuzkoar kazetaria, euskarazko kazetaritza modernoaren aitzindaria (h. [[2022]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Jose Maria Mendiola]], gipuzkoar idazle eta enpresaria (h. [[2003]]).
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Bobi Jones]], galestar idazlea (h. [[2017]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Beverly Sills]], estatubatuar sopranoa (h. [[2007]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[François Leterrier]], frantziar zinema zuzendaria eta aktorea (h. [[2020]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Catherine Sauvage]], frantziar abeslaria (h. [[1998]]).
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2024]]).
* [[Maiatzaren 30]]a - [[Nélida Roca]], argentinar vedettea eta errebistako aktorea (h. [[1999]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 1]]a – [[Jahanara Arzu]], bangladeshtar poeta elebiduna, bengaleraz eta ingelesez idazten duena.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Nargis Dutt]], indiar zinema aktore eta abeslaria (h. [[1981]]).
* [[Ekainaren 2]]a - [[Roser Berdagué]], kataluniar itzultzailea.
* [[Ekainaren 3]]a – [[Werner Arber]], suitzar mikrobiologoa, 1978ko [[Medikuntzako Nobel Saria]].
* [[Ekainaren 4]]a – [[Karolos Papoulias]], [[Grezia]]ko presidentea (h. [[2021]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Albert Kalonji]], kongotar politikaria, [[Hego Kasai]]ko enperadorea (h. [[2015]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Jose Antonio Retolaza]], euskal idazlea, euskaltzalea, apaiza eta ohorezko [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]], ''[[Kili-Kili]]'' aldizkariaren sortzailea (h. [[2014]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Julian Ugarte]], euskal aktorea (h. [[1987]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Antonio Carbajal]], mexikar futbol atezaina (h. [[2023]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[John Turner]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[James McDivitt]], estatubatuar astronauta (h. [[2022]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Edward Osborne Wilson]], biologo, entomologo eta mundu mailako ospeko mirmekologoa (h. [[2021]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Anne Frank]], alemaniar judua, [[Anne Franken egunkaria|idatzi zuen egunkaria]] dela-eta ezaguna Bigarren Mundu Gerran [[nazi]]engandik ihesi ezkutuan zela (h. [[1945]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Alan Civil]], britainiar [[tronpa (musika tresna)|tronpa]] jolea (h. [[1989]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Sabah Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko emirra (h. [[2020]]).
* [[Ekainaren 17]]a – [[Tigran Petrosian]], sobietar armeniar xake jokalaria (h. [[1984]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Jürgen Habermas]], alemaniar soziologo eta filosofoa, [[teoria kritiko]]aren eta [[pragmatismo]]aren bultzatzailea.
* [[Ekainaren 20]]a - [[Bonnie Bartlett]], estatubatuar aktorea.
* [[Ekainaren 23]]a – [[June Carter]], estatubatuar abeslari, egile abeslari, musikari eta aktorea (h. [[2003]]).
* [[Ekainaren 23]]a – [[Henri Pousseur]], belgikar musikagilea eta musikaren teorikoa (h. [[2009]]).
* [[Ekainaren 24]]a – [[Jean-Baptiste Hachème]], [[Dahomey]]ko presidentea (h. [[1998]]).
* [[Ekainaren 24]]a – [[Carolyn Shoemaker]], estatubatuar astronomoa, gizabanako batek aurkitutako kometa gehienen errekorra edukitakoa (h. [[2021]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Jean-Joseph Sanfourche]], frantziar margolari, poeta, diseinatzaile eta eskultorea (h. [[2010]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Antonio Ferraz]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[Ekainaren 29]]a – [[Oriana Fallaci]], italiar kazetaria eta idazlea (h. [[2006]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Alexandre Lagoya]], egiptoar-frantziar gitarrista, nazioarteko gitarrista bakarlari ospetsuenetako bat (h. [[1999]]).
* [[Ekainaren 30]]a – [[Juan Ignacio Uria]], gipuzkoar politikaria, [[zkoitia]]ko alkatea (h. [[2015]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a – [[Gerald Edelman]], estatubatuar biokimikaria, 1972ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2014]]).
* [[Uztailaren 2]]a – [[Imelda Marcos]], filipinar politikaria eta [[Ferdinand Marcos]] diktadorearen alarguna.
* [[Uztailaren 3]]a – [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (h. [[2024]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Hélène Carrère d'Encausse]], frantziar historialaria eta politologoa (h. [[2023]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Felix Murga]], arabar apaiz, arkeologo eta etnografoa (h. [[2001]]).
* [[Uztailaren 8]]a – [[Shirley Ann Grau]], estatubatuar idazlea (h. [[2020]]).
* [[Uztailaren 9]]a – [[Hassan II.a Marokokoa]], [[Maroko]]ko erregea (h. [[1999]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Monte Hellman]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle, idazle eta muntatzailea (h. [[2021]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Awang Usman]], malaysiar idazle eta poeta (h. [[2001]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Pedro Iturralde]], nafar jazz-musikaria (h. [[2020]]).
* [[Uztailaren 15]]a – [[Ignacio Azkarate]], bizkaitar futbolaria ohia.
* [[Uztailaren 16]]a – [[Carmelo Bernaola]], euskal konpositorea (h. [[2002]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[Antonio Álvarez Solís]], espainiar kazetaria, Euskal Herrian lan egindakoa (h. [[2020]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[José Espartza]], ''Espartza'', nafar pilotaria (h. [[2018]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[John Hejduk]], estatubatuar arkitektoa (h. [[2000]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Emmanuel Le Roy Ladurie]], frantziar historialari modernista (h. [[2023]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Luigi Pistilli]], italiar aktorea (h. [[1996]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[José Glaria]], ''Glaria I '', nafar futbolaria (h. [[2006]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Amu Djoleto]], ghanatar idazlea.
* [[Uztailaren 27]]a – [[Jean Baudrillard]], frantziar soziologo, filosofo, argazkilari eta pentsalari politikoa (h. [[2007]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Jack Higgins]], ingeles eleberrigilea (h. [[2022]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Jacqueline Bouvier Kennedy]], Ameriketako Estatu Batuetako [[lehen dama]] (h. [[1994]]).
* [[Uztailaren 29]]a – [[Alfred Teinitzer]], austriar futbolaria (h. [[2021]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Iñigo Cavero]], gipuzkoar politikari, abokatu eta noblea (h. [[2002]]).
* [[Abuztuaren 2]]a – [[José Afonso]], portugaldar abeslari, letragile eta idazlea (h. [[1987]]).
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Kateb Yacine]], aljeriar olerkari, eleberrigile eta antzerkigilea (h. [[1989]]).
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (h. [[2024]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Trinido Vaqueriza]], gipuzkoar arraunlari ohia.
* [[Abuztuaren 8]]a – [[José Luis Borau]], espainiar zinema zuzendari, ekoizle, aktore eta gidoigilea (h. [[2012]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Luis García Meza Tejada]], [[Bolivia]]ko diktadorea (h. [[2018]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Charles Moore]], estatubatuar atleta (h. [[2020]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Bill Evans (piano-jotzailea)|Bill Evans]], estatubatuar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[1980]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Helmut Rahn]], alemaniar futbolaria (h. [[2003]]).
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Johañe Pitrau]], nekazarien buruzagia, kristau militante ezkertiarra eta sindikalista zuberoarra (h. [[1975]]).
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Francis Gary Powers]], estatubatuar hegazkinlari eta espioia, [[U-2ren istripua]]ren protagonista (h. [[1977]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Zoltán Czibor]], hungariar futbolaria (h. [[1997]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Vera Miles]], estatubatuar aktorea.
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Peter Thomson]], australiar golfaria (h. [[2018]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Jassir Arafat|Yasser Arafat]], [[Palestina]]ko buruzagia eta Bakearen [[Nobel Sariak|Nobel Sariduna]] (h. [[2004]]).
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Ira Levin]], estatubatuar eleberrigile, antzerkigile eta abesti egilea (h. [[2007]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Fernando Redón]], iruindar arkitektoa (h. [[2016]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Julio Ramón Ribeyro]], perutar idazlea, XX. mendeko perutar idazle gailenetako bat (h. [[1994]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Osamu Yamaji]], japoniar futbolaria (h. [[2021]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 2]]a – [[Jose Luis Orbegozo]], euskal enpresaburua eta [[Real Sociedad|Errealako]] presidentea (h. [[2010]]).
* [[Irailaren 3]]a – [[Carlo Clerici]], italiar jatorriko suitzar txirrindularia (h. [[2007]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Elizabeth Roemer]], kometa eta asteroideen ikerketan espezializatutako estatubatuar astronomoa (h. [[2016]]).
* [[Irailaren 5]]a – [[Bob Newhart]] estatubatuar komediante eta aktorea (h. [[2024]]).
* [[Irailaren 5]]a – [[Andrian Nikolaev]], [[sobietar]] kosmonauta (h. [[2004]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Yves Lacoste]], frantziar geografoa.
* [[Irailaren 7]]a – [[T. P. McKenna]], irlandar aktorea (h. [[2011]]).
* [[Irailaren 8]]a – [[Kontxi Belandia Lekue]], bizkaitar euskaltzalea (h. [[2020]]).
* [[Irailaren 9]]a – [[Claude Nougaro]], frantziar abeslari eta letragilea, jazz arloan espezializatuta (h. [[2004]]).
* [[Irailaren 10]]a – [[Arnold Palmer]], estatubatuar golfaria (h. [[2016]]).
* [[Irailaren 13]]a – [[Nikolái Giaúrov]], bulgariar opera-abeslaria, baxua (h. [[2004]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Larry Collins]], estatubatuar idazle eta kazetaria (h. [[2005]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Halina Birenbaum]], [[Holokaustoa|Holokaustotik]] bizirik atera den idazle, poeta, itzultzaile eta aktibista.
* [[Irailaren 15]]a - [[Renée Gailhoustet]], frantziar arkitekto eta hirigilea (h. [[2023]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Murray Gell-Mann]], estatubatuar fisikaria, 1969ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2019]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[John Julius Norwich]], britaniar historialaria eta idazlea (h. [[2018]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Jamshid ben Abdullah]], [[Zanzibar]]go azken sultana.
* [[Irailaren 17]]a – [[Stirling Moss]], britainiar auto-pilotua (h. [[2020]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Anne Meara]], estatubatuar aktorea eta komediagilea, ''Stiller eta Meara'' bikoteko kidea (h. [[2015]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Taviani anaiak|Vittorio Taviani]], italiar zinema zuzendaria (h. [[2018]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Héctor Alterio]], argentinar aktorea.
* [[Irailaren 21]]a – [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (h. [[2024]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Sándor Kocsis]], hungariar futbolaria (h. [[1979]]).
* [[Irailaren 21]]a – [[Dick Tooth]], australiar errugbilaria (h. [[2020]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Paul-Marie Lapointe]], kanadar olerkari eta kazetaria (h. [[2011]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Carlo Ubbiali]], italiar motoziklismoko pilotua (h. [[2020]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[Johan Claassen]], hegoafrikar errugbilaria (h. [[2019]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Peporro]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2004]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[Barbara Walters]], estatubatuar kazetari eta autore, telebistako kazetaritza femeninoaren aitzindaria (h. [[2022]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Cosme Barrutia]], euskal txirrindularia (h. [[2005]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza, ''Txillardegi'']], donostiar hizkuntzalari, idazle eta politikaria (h. [[2012]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Lata Mangeshkar]], indiar abeslaria (h. [[2022]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (h. [[2024]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Miguel Bidaurreta]], nafar txirrindulari ohia.
* [[Irailaren 29]]a – [[Bernard Dort]], frantziar antzerki-kritikaria (h. [[1994]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Kjell Askildsen]], norvegiar idazlea (h. [[2021]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Mir Hazar Khan Khoso]], [[Pakistan]]go lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Dorothee Sölle]], alemaniar teologo eta poeta protestantea (h. [[2003]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 5]]a – [[Richard F. Gordon Jr.]], estatubatuar astronauta (h. [[2017]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Manuel María]], galizierazko olerkaria, Galizian izan den olerkari handienetako bat (h. [[2004]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Betty Boothroyd]], britainiar politikaria, komunen Ganberako lehendakaritzako lehen emakumezkoa (h. [[2023]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Juan Trabudua Aretxabaleta]], bizkaitar [[idi-proba]]laria.
* [[Urriaren 13]]a – [[Izetta Roberts Cooper]], liberiar liburuzain eta idazlea.
* [[Urriaren 13]]a – [[Richard Howard]], estatubatuar poeta eta itzultzailea (h. [[2022]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Paquita Rico]], espainiar aktorea, abeslaria eta dantzaria (h. [[2017]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Hubert Dreyfus]], estatubatuar filosofoa (h. [[2017]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Milorad Pavic (idazlea)|Milorad Pavic]], serbiar idazlea (h. [[2009]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[John Solomon]], australiar errugbilaria (h. [[2020]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]], [[Nikaragua]]ko presidentea, [[Erdialdeko Amerika]]n kargu horretara iritsitako lehenbiziko emakumezkoa.
* [[Urriaren 21]]a – [[Ursula Kroeber Le Guin]], estatubatuar idazlea (h. [[2018]]).
* [[Urriaren 21]]a – [[George Stinney]], 14 urterekin, XX. mendean Estatu Batuetan exekutatu zuten pertsonarik gazteena (h. [[1944]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Lev Jaxin]], [[sobiet]]ar futbolaria, historiako atezainik hoberenetarikoa (h. [[1990]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[George Crumb]], estatubatuar musika klasiko moderno eta abangoardiako musikagilea (h. [[2022]]).
* [[Urriaren 27]]a – [[Mikela Gastesi]], nafar irakasle eta euskaltzalea, Iruñean lehedabiziko ikastolaren sorkuntzan eta zuzendaritzan parte hartu zuena (h. [[1997]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Joan Plowright]], ingeles aktorea.
* [[Urriaren 29]]a – [[Jevgeni Primakov]], [[Errusia]]ko lehen ministroa (h. [[2015]]).
* [[Urriaren 31]] – [[Bud Spencer]], italiar aktorea (h. [[2016]]).
* [[Urriaren 31]] – [[Fumio Watanabe]], japoniar aktorea (h. [[2004]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 1]]a – [[Ernst Lossa]], 14 urte zituenean [[nazi]]ek erail zuten gazte [[yeniche]]a (h. [[1944]]).
* [[Azaroaren 2]]a – [[Muhammad Rafiq Tarar]], [[Pakistan]]go presidentea (h. [[2022]]).
* [[Azaroaren 2]]a – [[Richard Edward Taylor]], kanadar fisikaria eta [[Stanford Unibertsitatea|Stanford Unibertsitateko]] irakaslea, 1990eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2018]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Emilio Aragón Bermúdez|Emilio Aragón Bermúdez, ''Miliki'']], espainiar pailazoa, abeslaria eta telebista aurkezlea (h. [[2012]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Shakuntala Devi]], ''Emakume konputagailua'', indiar idazlea giza kalkulagailua (h. [[2013]]).
* [[Azaroaren 5]]a – [[Lennart Johansson]], suediar kirol zuzendaria (h. [[2019]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Eric Kandel]], austriar-estatubatuar psikiatriako sendagile espezialista, neurozientifiko eta irakaslea, 2000ko [[Medikuntzako Nobel Saria]].
* [[Azaroaren 7]]a – [[Urien Wiliam]], galestar idazle eta antzerkigilea (h. [[2006]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Jacques Allières]], frantziar hizkuntzalari poliglota eta Ohorezko euskaltzaina (h. [[2000]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Imre Kertész]], hungariar idazlea, 2002ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2016]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Aleksandra Pakhmutova]], errusiar konposatzailea.
* [[Azaroaren 11]] – [[Hans Magnus Enzensberger]], alemaniar kazetari, poeta eta saiakera idazlea (h. [[2022]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Michael Ende]], alemaniar idazlea (h. [[1995]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Grace Kelly]], estatubatuar aktore, dantzari eta abeslaria, [[Monako]]ko printzesa (h. [[1982]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Ramon Etxarren Izturitz]], gasteiztar apezpiku aurrerakoia (h. [[2014]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Jaime Gil de Biedma]], gaztelaniazko kataluniar olerkaria (h. [[1990]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Alfonso Irigoien]], bilbotar euskalaria, euskal idazlea, olerkaria, margolaria eta eskultorea (h. [[1996]]).
* [[Azaroaren 15]]a – [[Ed Asner]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]).
* [[Azaroaren 21]]a – [[Niall Tóibín]], irlandar aktorea (h. [[2019]]).
* [[Azaroaren 22]]a – [[Xohana Torres]], galiziar poeta, dramaturgo eta idazlea (h. [[2017]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Branko Elsner]], esloveniar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2012]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 6]]a – [[Nikolaus Harnoncourt]], austriar orkestra-zuzendaria (h. [[2016]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[King Moody]], estatubatuar aktorea (h. [[2001]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[Alain Tanner]], suitzar zinemagilea (h. [[2022]]).
* [[Abenduaren 9]]a – [[John Cassavetes]], estatubatuar zinema zuzendari eta aktorea, zinema independientearen aitzindaria (h. [[1989]]).
* [[Abenduaren 9]]a – [[Bob Hawke]], [[Australia]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Sir Kenneth MacMillan]], ingeles balleteko-dantzaria eta koreografoa (h. [[1992]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[John James Osborne]], ingeles antzerkigile eta aktorea (h. [[1994]]).
* [[Abenduaren 13]]a – [[Christopher Plummer]], kanadar antzerki, telebista eta zinemako aktorea (h. [[2021]]).
* [[Abenduaren 14]]a – [[Bill Felstiner]], [[zuzenbidearen soziologia]]n aditua, mendigoizalea, kooperantea eta iheslarien laguntzailea.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Fernando Sebastián Aguilar]], espainiako artzapezpikua, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]] (h. [[2019]]).
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Józef Glemp]], poloniar kardinala (h. [[2013]]).
* [[Abenduaren 18]]a – [[Iker Larrauri]], mexikar museologoa, antropologoa, arkitektoa eta artista plastikoa (h. [[2021]]).
* [[Abenduaren 19]]a – [[Paul Nizon]], suitzar idazlea.
* [[Abenduaren 20]]a – [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]).
* [[Abenduaren 20]]a – [[Milan Panić]], [[Serbia eta Montenegro]]ko lehen ministroa.
* [[Abenduaren 22]]a – [[Hugo Loetscher]], suitzar idazlea (h. [[2009]]).
* [[Abenduaren 23]]a – [[Chet Baker]], estatubatuar jazz-musikagilea (h. [[1988]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Lucio Muñoz]], espainiar margolaria (h. [[1998]]).
* [[Abenduaren 29]]a – [[Ali Hassan Kuban]], egiptoar kantari, klarinete-jotzaile eta musikagilea (h. [[2001]]).
* [[Abenduaren 30]]a – [[José Ignacio Ruiz|José Ignacio Ruiz Olabuénaga]], bizkaitar soziologo, irakasle eta ikerlaria (h. [[2014]]).
* [[Abenduaren 31]] – [[Francesco Alberoni]], italiar soziologoa, kazetaria eta soziologia katedraduna (h. [[2023]]).
* [[Abenduaren 31]] – [[Doug Anthony]], australiar politikaria (h. [[2020]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Basilio Sarobe Aldabe]], nafar apaiza, euskaltzalea eta itzultzailea (h. [[2019]]).
* [[Elena Arregui Cruz-López]], gipuzkoar arkitektoa (h. [[2018]]).
* [[Elisa Kaltzada]], bizkaitar ekintzailea eta euskaltzalea (h. [[2022]]).
* [[Felix Elejalde]], nafar irakaslea, idazlea eta dibulgatzailea (h. [[2014]]).
* [[Iñaki Larramendi]], gipuzkoar aktibista, [[Ekin (historikoa)|Ekin taldearen]] eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] sortzaileetako bat (h. [[2022]]).
* [[Isaac Santesteban]], nafar espeleologoa, Euskal Herriko [[espeleologia]]ren aintzindaria (h. [[2022]]).
* [[Isabel Bakedano]], nafar margolaria (h. [[2018]]).
* [[Jesús María Duñabeitia|Jesús María ''Beti'' Duñabeitia]], bilbotar politikaria, historian [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] eta [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic Clubeko]] presidentea izandako bakarra (h. [[2013]]).
* [[Joxe Landa]], gipuzkoar baserritarra, eguraldi iragarle gisa egindako lanagatik ezaguna.
* [[Juan Bautista Perurena]], nafar artzain, ikazkin eta bertsolaria (h. [[2017]]).
* [[Koro Arizmendi]], Mexikon erbesteratuko euskal odontologoa, beste herrialdetako erbesteratuei laguntzeagatik eta [[EZLN|zapatistekin]] kolaboratzeagatik ezaguna (h. [[2017]]).
* [[Martin Ezkurra]], nafar botileroa (h. [[2018]]).
* [[Mary Begoña]], bizkaitar aktorea.
* [[Pedro Manuel Grazenea|Pedro Manuel Grazenea, ''Elgorriaga'']], nafar erremontelaria (h. [[2017]]).
* [[Rafael Huerta]], bizkaitar eskultore eta arte irakaslea.
* [[Ramón Alberdi]], gipuzkoar historialari eta apaiza (h. [[2009]]).
* [[Ramon Zulaika]], gaztelaniazko donostiar idazlea (h. [[2009]]).
* [[Sabina de la Cruz]], bizkaitar irakaslea, idazlea eta [[Blas Otero|Blas de Oteroren]] alarguna (h. [[2020]]).
* [[Solita Apaolaza]], gipuzkoar sendalari edo petrikiloa (h. [[2021]]).
* [[Tachia Quintanar]], euskal herritar olerkaria.
* [[Josefina Lamberto]], memoria historikoaren aldeko ekintzaile nafarra (h. [[2022]]).
* [[Emilia Gomez|Emilia Gomez, ''Emi la Raquetista'']], valentziar erraketista, aitzindaria emakumezkoen pilota jokoan.
* [[Enrique Vallespí Pérez]], espainiar historialaria, prehistoriadorea eta arkeologoa (h. [[2021]]).
* [[Fawzia Assaad]], egiptoar filosofoa eta frantsesezko eta arabierazko eleberrigilea.
* [[Bazilio Olara-Okello]], [[Uganda]]ko presidentea (h. [[1990]]).
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Clotilde García del Castillo]], [[Joaquín Sorolla]]ren emaztea eta musa eta [[Sorolla museoa|Sorolla Museoaren]] sortzailea (j. [[1865]]).
* [[Urtarrilaren 6]] – [[Elizabeth Bisland]], estatubatuar kazetari eta idazlea (j. [[1861]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Fermin Imaz]], donostiar bertsolaria eta bertso-jartzailea (j. [[1879]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Wyatt Earp]], estatubatuar pistolaria, jokalaria eta polizia ofiziala (j. [[1848]]).
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Fernand Isidore Widal]], frantziar fisikaria eta bakteriologoa (j. [[1862]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Liang Qichao]], txinatar politikaria (j. [[1873]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Dominika Eristavi]], georgiar idazle eta itzultzailea (j. [[1864]]).
* [[Urtarrilaren 30]]a – [[Fiacro Iraizotz]], nafar poeta, antzerkigile eta libretista (j. [[1860]]).
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Evaristo Bustintza|Evaristo Bustintza, ''Kirikiño'']], bizkaitar idazlea (j. [[1866]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 6]]a – [[Maria Kristina Austriakoa]], Espainiako erregina ezkontidea (j. [[1858]]).
* [[Otsailaren 7]]a - [[Petra Lekuona]], [[Oiartzun]] herriko ongilea (j. [[1848]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Joan II.a Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1840]]).
* [[Otsailaren 19]]a – [[Joseph Boussinesq]], frantziar matematikari eta fisikaria, [[fluidoen mekanika]]n aditua (j. [[1842]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Edward L. Atkinson]], britainiar itsas zirujaua eta [[Antartika]]ko esploratzailea (j. [[1881]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 11]] – [[Eusebio López]], nafar inprimatzailea (j. [[1846]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Ferdinand Foch]], [[Frantzia]]ko Mariskal Nagusia (j. [[1851]]).
* [[Martxoaren 21]]a – [[Otto Liebe]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1860]]).
* [[Martxoaren 25]]a – [[Otokar Březina]], txekiar olerkari sinbolista eta saiakeragilea (j. [[1868]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 4]]a – [[Karl Benz]], alemaniar ingeniaria, [[automobil|autoaren]] asmatzaileetako bat (j. [[1844]]).
* [[Apirilaren 18]]a – [[Evaristo Bozas]], gipuzkoar kazetari eta gaztelerazko idazlea (j. [[1886]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Charles Allan Gilbert]], estatubatuar artista eta ilustratzailea (j. [[1873]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[José María Pascual del Pobil]], espainiar aristokrata eta politikaria, [[Bizkai]]ko gobernadore zibila (j. [[1847]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Caroline Rémy de Guebhard]], frantziar anarkista, kazetaria eta feminista (j. [[1855]]).
* [[Apirilaren 25]]a - [[George Cockram]], eskoziar futbolaria, Athleticen aritutakoa (j. [[1870]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Austin Stack]], [[irlandar errepublikanismo|irlandar errepublikarra]] (j. [[1879]]).
* [[Apirilaren 29]]a – [[Pepe Artola]], gipuzkoar idazlea (j. [[1864]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Charles Horton Cooley]], estatubatuar soziologoa (j. [[1864]]).
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Jean Irazabal (militarra)|Jean Irazabal]], baxenafar militarra (j. [[1851]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Arthur Scherbius]], alemaniar ingeniari elektrikoa, [[Enigma (kriptografia)|Enigma makinaren]] asmatzailea (j. [[1878]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Gerard Portielje]], genero paisaietako belgikar margolaria (j. [[1856]]).
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Archibald Primrose (Roseberyko V. kondea)]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1847]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Ernest Monis]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1846]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 6]]a – [[Richard Réti]], txekiar xakelaria (j. [[1889]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Henri Gervex]], frantziar margolaria (j. [[1852]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 3]]a – [[Pascal Dagnan-Bouveret]], frantziar margolaria (j. [[1852]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Robert Henri]], estatubatuar margolaria (j. [[1865]])
* [[Uztailaren 15]]a – [[Hugo von Hofmannsthal]], austriar olerkari eta antzerki-idazlea (j. [[1874]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Emile Berliner]], alemaniar asmatzailea (j. [[1851]]).
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Bitor Garitaonandia]], euskal idazlea eta jesuita (j. [[1876]]).
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Thorstein Veblen]], estatubatuar ekonomialaria eta soziologoa (j. [[1857]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Millicent Garrett Fawcett]], ingeles politikaria, idazlea eta ekonomialaria, emakumeen aldeko eskubideak bultatzailea (j. [[1847]]).
* [[Abuztuaren 10]]a – [[Aletta Jacobs]], herbeeretako mediku, bakezale, sufragista, emakumeen eskubideen aldeko aktibista eta asmatzailea (j. [[1854]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Frank van der Stucken]], belgiar-estatubatuar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1858]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Sergei Pavlovitx Diagilev]], errusiar artista (j. [[1872]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[Karel van de Woestijne]], flandriar idazlea (j. [[1878]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 9]]a – [[Francisco Garate Aranguren|Francisco Garate]], gipuzkoar elizgizon jesuita (j. [[1857]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[Rainis]], letonierazko olerkaria (j. [[1865]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[Richard Zsigmondy]], austriar kimikaria eta [[1925]]eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1865]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Tanaka Giichi]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (j. [[1864]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Antoine Bourdelle]], frantziar eskultorea (j. [[1861]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[Gustav Stresemann]], [[Alemaniako kantziler]]ra eta 1926ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1878]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Jacek Malczewski]], poloniar margolaria (j. [[1854]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Domingo Elizondo]], nafar ongile eta enpresaburua (j. [[1848]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Léon Delacroix]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1867]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Alfred Mills]], ingeles futbolaria (j. [[1874]]).
* [[Urriaren 22]] – [[Secundino Esnaola]], gipuzkoar abesbatza zuzendaria eta musikagilea (j. [[1878]]).
* [[Urriaren 26]]a – [[Arno Holz]], alemaniar idazlea (j. [[1863]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Bernhard von Bülow]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1849]]).
* [[Urriaren 31]] – [[António José de Almeida]], [[Portugal]]go presidente eta lehen ministroa (j. [[1866]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 3]]a – [[Olav Aukrust]], norvegiar olerkaria (j. [[1883]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Max Badengoa]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1867]]).
* [[Azaroaren 8]]a - [[Ramon Carmona Urrutia]], nafar eskultore marmolista (j. [[1871]]).
* [[Azaroaren 17]]a – [[Herman Hollerith]], estatubatuar asmatzailea (j. [[1860]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Robustiano Ortuzar]], euskal idazlea (j. [[1883]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Georges Clemenceau]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako Errepublikako Lehen Ministroa]] (j. [[1841]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a – [[Zitella Cocke]], estatubatuar poeta, saiakeragile, musikari eta irakaslea (j. [[1840]]).
* [[Abenduaren 5]]a – [[Oscar Björck]], suediar margolaria eta Suediako Arteen Errege Akademiako irakaslea (j. [[1860]]).
* [[Abenduaren 15]]a – [[Marie Hankel]], Esperanto literaturako alemaniar idazlea (j. [[1844]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Manuel Gomes da Costa]], [[Portugal]]go presidentea (j. [[1863]]).
* [[Abenduaren 20]]a – [[Émile Loubet]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako presidentea]] (j. [[1838]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Lorenzo Fernandez de Viana]], arabar eskultorea (j. [[1866]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Urri]]a – [[Federiko Garralda]], nafar albaitari eta euskal idazlea (j. [[1881]]).
* [[Celestino Peralta]], ''Celestino María de Caparroso'', nafar apaiz eta hizkuntzalaria (j. [[1879]]).
* [[Eulogio Serdán]], historialaria, kazetaria eta [[Gasteiz]]ko alkatea (j. [[1853]]).
* [[Jeronima Uriarte Elizalde]], nafar filantropoa (j. [[1855]]).
* [[Pierre Harizpe]], lapurtar idazlea eta apaiza (j. [[1854]]).
* [[Franciszek Rychnowski]], poloniar kimikaria (j. [[1850]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Louis de Broglie|Louis-Victor Pierre Raymond de Broglie]] printzea
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Arthur Harden]] eta [[Hans Karl August Simon von Euler-Chelpin]]
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Thomas Mann]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Christiaan Eijkman]] eta Sir [[Frederick Gowland Hopkins]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Frank B. Kellogg]]
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1929| ]]
1101ht2k7iptsnd8wite5lwsi1gvnyf
1992
0
1319
9993611
9983877
2024-12-08T16:06:36Z
Lainobeltz
56334
/* Ekaina */
9993611
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[Otsailaren 6]]a – [[ETA]]k [[Cruz Verde plazako atentatua|Madrilgo Cruz Verde plazan bonba-auto bat eztandarazi zuen]].
* [[Otsailaren 18]]a – [[Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea|HASI]] alderdi [[Abertzaletasun|abertzale]] [[Sozialismo|sozialistaren]] disoluzioa.
* [[Martxoaren 29]]a – [[ETA]]ren zuzendaritza atxilotu zuten Bidarten, Lapurdin. Frantziako eta Espainiako Poliziek elkarlanean egindako operazioan. [[Francisco Mujika Garmendia]] "Pakito", [[Jose Luis Álvarez Santacristina]] "Txelis" eta [[Joseba Arregi Erostarbe]] "Fiti" atxilotu zituzten.
* [[Apirilaren 30]]a – Gendarmeek Eric Lexardoi gazte [[Ortzaize|ortzaiztarra]], [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] lehen [[intsumisio|intsumisoa]] atxilotu zuten. Bi egunen buruan [[Patxa]] kolektiboak deitutako Martxa Antimilitaristan Jean François Lefort Lof eta Nikolas Padrones intsumisoak ere atxilotu zituzten.
* [[Abenduaren 14]]a – Nafarroa Garaikoren [[Aranguren]]go bailarako 500 auzokide autoinkulpatu egin ziren makro epaiketa batean epaitu behar zituzten bi herrikiderekin batera.
=== Mundua ===
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Su-eten]]a sinatu zuten [[Jugoslavia]]ko eta [[Kroazia]]ko indar armatuek, [[Nazio Batuen Erakundea]]k bultzatuta.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] harremanak berrezarri zituzten [[Errusia]]rekin.
* [[Otsailaren 7]]a – [[Maastrichteko Ituna]] izenpetu zuten, [[Europar Batasuna]]ren sorrera ahalbidetu zuena.
* [[Martxoaren 3]]a – [[Bosnia-Herzegovina]]k independentzia aldarrikatu zuen.
* [[Martxoaren 12]]a – [[Errepublika]]ren aldarrikapena [[Maurizio]]n.
* [[Apirilaren 1]]a – [[Bosniako gerra]] hasi zen, ia hiru urtez luzatu zena, [[Serbia]]k herrialde hartako independentziaren aurka eginez.
* [[Apirilaren 29]]a – [[Rodney King]] jipoitu zuten polizien absoluzioak haserrea piztu eta [[1992ko Los Angelesko istiluak|istilu larriak eragin zituen]] Los Angelesen.
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Georgia]]ko polizia eta Guardia Nazionaleko unitateak [[Abkhazia]]ren gaineko gobernuaren kontrola berrezartzeko bidali zituzten, [[Abkhaziako Gerra (1992-1993)|Abkhaziako Gerra]] hasiz.
* [[Irailaren 12]]a – [[Abimael Guzman]] atxilotu zuten [[Lima]]n ([[Peru]]), [[Peruko Alderdi Komunista]]ren [[gerrilla]] [[maoismo|maoistako]] burua zena.
* [[Irailaren 16]]a – [[John Major]]ren gobernu [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|kontserbadoreak]] [[libera esterlina]] [[truke-tasen mekanismo]]tik atera zuenez geroko [[Asteazken Beltza]]
* [[Azaroaren 11]]a – [[Iparretarrak]] taldeak lehergailu bat leherrarazi zuen Landetako [[Akize]] herriko suprefeturan eta kalte handiak eragin zituen. Akizeko epaitegian beste lehergailu bat jartzera zihoazen hiru kide atxilotu zituzten.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Alcàsserko krimena]]: Míriam, Toñi eta Desirée nerabeak bahitu, bortxatu, torturatu eta hil zituzten.
* [[Abenduaren 25]]a – [[Slobodan Milošević]] neokomunista [[Serbia]] eta [[Montenegro]]ko lehendakari aukeratu zuten.
== Arte eta kultura ==
* "[[Gozategi]]" eta "[[Sorotan Bele]]"euskal [[musika]] talde ospetsu eta beteranoak sortu zituzten.
* [[Julio Medem]]ek "[[Behiak (filma)|Vacas]]" pelikula estreinatu zuen.
* [[1992ko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ko garailea [[Jon Enbeita]] izan zen, [[1990eko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa|aurreko edizioan]] legez.
* [[Apirilaren 5]]a – [[1992ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Manolo Arozena]]k bere hirugarren txapela jantzi zuen.
* [[Maiatzaren 3]]a – [[1992ko Prudentzio Deuna Bertso Saria]]n [[Rikardo Gonzalez de Durana]] izan zen irabazlea.
== Zientzia eta teknologia ==
* [[Ekainaren 3]] eta [[Ekainaren 14|14]] artean- [[Lurraren Goi Bilera]]k [[Ingurumen eta Garapenari buruzko Rioko Deklarazioa]] eman zuen.
== Kirolak ==
* [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Albertville]], [[Frantzia]]; [[otsailaren 8]]a – [[otsailaren 23]]a).
** [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|2 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] kirol bakarrean, [[Espainia]]ko selekzioarekin.
* [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Bartzelona]], [[Espainia]]; [[uztailaren 25]]a – [[abuztuaren 9]]a).
** [[1992ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|95 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 17 kiroletan, [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko selekzioekin.
** [[Uztailaren 4]] eta [[Uztailaren 5|5ean]] Olinpiar Jokoen harira [[traineru estropada]] jokatu zen, traineruak Olinpiar Jokoetan izan diren aldi bakarra.
* [[Apirilaren 4]]a - [[1992ko Nafarroako Foru Erkidegoko Saria]]n [[Julian Gorospe]] bizkaitarra izan zen garailea, Lizarrako helmugan [[Jean-François Bernard]] taldekide frantziarraren eskutik helduta iritisi zelarik.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelona]] futbol taldeak lehenengo [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]] irabazi zuen, [[UC Sampdoria]] talde [[italia]]rra garaituta.
* [[Maiatzaren 31]] – [[1992ko Nafarroako Itzulia]]: [[Agustin Sagasti]] irabazle.
* [[Ekainaren 6]]a – [[Frantziako errugbi txapelketa]]ren finala: R.C.Toulon taldeak [[Biarritz Olympique]] 19-14 menderatu zuen.
* [[Uztailaren 4]]a – [[1992ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourraren]] lehenengo etapa [[Donostia]]ko hiritik abiatu zen.
* [[Irailaren 16]]a – [[Amaia Aranzabal]] gipuzkoarra [[Cho Oyu]] mendira (8.201 m) iritsi zen, [[zortzimilako]] bat lortzen lehenengo euskal emakumea bilakatuz. 8 egun eroago, [[Pilar Ganuza]] tontor bera zapaldu zuen, zortzimilako bat lortzen lehendabiziko emakume nafar bihurtu zena.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Aiala Uribelarrea]], bizkaitar traineru estropadetako patroia.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Jon Aurtenetxe]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Aniela Rodriguez]], mexikar narratzailea eta poeta.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Eneko Zabaleta]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Naiara Beristain]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Sabin Merino]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Suki Waterhouse]], ingeles aktore eta modeloa.
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Aitor Albizua]], bizkaitar telebista aurkezlea.
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Cristina Cornejo]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[Tania Fernández García]], galiziar piraguista.
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Jaan Roose]], estoniar kirolaria, [[Slackline]]-an aditua.
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Uxue Garmendia]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Alexander Vallejo]], arabar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Mac Miller]], estatubatuar rapeatzailea, abeslaria eta musika ekoizlea (h. [[2018]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a - [[Erika Rodríguez Horrillo]], gipuzkoar aktore, teatrologo eta eszenografoa.
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Garazi Arregi]], euskal saskibaloi-jokalaria.
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Sara Sálamo]], espainiar aktorea.
* [[Urtarrilaren 23]]a – [[Leyre Fernández]], nafar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Marko Dmitrović]], serbiar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Ainize Barea|Ainize Barea, ''Peke'']], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Irati Bilbao]], bizkaitar jazz musikaria eta abeslaria.
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Dorleta Eskamendi]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Otsailaren 2]]a – [[Unai Bustinza]], ''Bustinza'', bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 3]]a – [[Daniel Schmidt]], japoniar futbolaria.
* [[Otsailaren 5]]a – [[Neymar]], brasildar futbolaria.
* [[Otsailaren 5]]a – [[Kejsi Tola]], albaniar abeslaria.
* [[Otsailaren 7]]a – [[Marco Sangalli]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Otsailaren 8]]a – [[Ander Capa]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 9]]a – [[Ander Zabala]], bizkaitar arraunlaria.
* [[Otsailaren 10]]a - [[Pauline Ferrand-Prévot]], frantziar txirrindularia, errepidean, ziklo-krosean eta mendi txirrindularitzan lehiatzen dena.
* [[Otsailaren 10]]a – [[Kevin Mayer]], frantziar atleta.
* [[Otsailaren 11]] – [[Xabi Igoa]], arabar bertsolaria.
* [[Otsailaren 11]] – [[Amaia Lanbarri]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 11]] – [[Taylor Lautner]], estatubatuar aktorea.
* [[Otsailaren 14]]a – [[Christian Eriksen]], daniar futbolaria.
* [[Otsailaren 14]]a – [[Peio Goikoetxea]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Otsailaren 15]]a – [[Johanna Hyöty]], finlandiar tenislaria.
* [[Otsailaren 17]]a – [[Garazi Sánchez]], bizkaitar surflaria.
* [[Otsailaren 19]]a – [[Kerman Lejarraga]], bizkaitar boxeolaria.
* [[Otsailaren 21]]a – [[Jonathan Nanizayamo]], kongoar futbolaria.
* [[Otsailaren 22]]a – [[Sergio Rodríguez Reche]], nafar txirrindularia.
* [[Otsailaren 22]]a – [[Haris Seferović]], suitzar futbolaria.
* [[Otsailaren 23]]a – [[Ugaitz Agirre]], gipuzkoar idazlea.
* [[Otsailaren 27]]a – [[Massimo Stano]], italiar atleta.
* [[Otsailaren 27]]a – [[Jimmy Vicaut]], frantziar atleta, [[100 metroko lasterketa|100]] eta [[200 metroko lasterketa|200]] metrotan aditua.
* [[Camilla Pang]], britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 2]]a – [[Jon Jaunarena]], nafar pilotaria.
* [[Martxoaren 2]]a – [[Gorka Magunazelaia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 5]]a – [[Macarena Achaga]], argentinar modelo, aktore, abeslari eta telebista aurkezlea.
* [[Martxoaren 6]]a – [[Gloria Rodríguez Sánchez]], espainiar txirrindularia, pistan aditua.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Yulema Corres]], arabar futbolaria.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Iñigo Eguaras]], nafar futbolaria.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Bel Powley]], ingeles aktorea.
* [[Martxoaren 10]]a – [[Natali Germanotta]], estatubatuar moda-diseinatzailea eta estilista.
* [[Martxoaren 10]]a – [[Emily Osment]], estatubatuar aktore, abeslari eta konpositorea.
* [[Martxoaren 11]] - [[Juana Dolores]], katalanezko idazlea eta aktorea.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Sarah Buschmann]], frantziar fantasiazko-eleberrigile eta ipuingilea.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Thomas Dos Santos]], lapurtar futbolaria.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Ozuna]], puertorricar trap latino eta reggaeton abeslaria.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Kaya Scodelario]], ingeles modelo eta aktorea.
* [[Martxoaren 14]]a – [[Ami Sugita]], japoniar futbolaria.
* [[Martxoaren 16]]a – [[Mikel Iturria]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Martxoaren 16]]a – [[Kim Mi-soo]], hegokorear aktore eta modeloa (h. [[2022]]).
* [[Martxoaren 17]]a - [[Sara González Lolo]], asturiar patin-hockeyko jokalaria.
* [[Martxoaren 17]]a - [[Pauline Peyraud-Magnin]], frantziar futbolaria.
* [[Martxoaren 18]]a – [[Pedro Astray]], arabar futbolaria.
* [[Martxoaren 20]]a – [[Lara Arruabarrena]], gipuzkoar tenislaria.
* [[Martxoaren 21]]a – [[Karolína Plíšková]], txekiar tenislaria.
* [[Martxoaren 23]]a – [[Kyrie Irving]], estatubatuar-australiar saskibaloi jokalaria.
* [[Martxoaren 26]]a – [[Stoffel Vandoorne]], 1 Formulako belgikar pilotua.
* [[Martxoaren 28]]a – [[Berta Vázquez]], ukraniar aktore eta abeslaria.
* [[Martxoaren 29]]a – [[Ander Barrenetxea Uriarte|Ander Barrenetxea]], bizkaitar txirrindularia.
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 1]]a – [[Lola Indigo]], espainiar abeslaria, musikagilea eta dantzaria.
* [[Apirilaren 5]]a – [[Shintaro Kurumaya]], japoniar futbolaria.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Mathew Ryan]], australiar futbolaria.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Lucas Velasco]], argentinar aktorea, abeslaria eta modeloa.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Jon Arzamendi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Sadio Mané]], senegaldar futbolaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Nerea Reparaz]], nafar kazetaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Daisy Ridley]], britainiar aktorea.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Yoel Sola]], nafar futbolaria.
* [[Apirilaren 12]]a – [[Chad le Clos]], hegoafrikar igerilaria.
* [[Apirilaren 13]]a – [[George North]], britainiar errugbi jokalaria.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Mariñe Arbeo]], gipuzkoar artista eta ilustratzailea.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Naoise Dolan]], irlandar idazlea.
* [[Apirilaren 15]]a – [[John Guidetti]], suediar futbolaria.
* [[Apirilaren 15]]a – [[Daniel Ruiz Vives]], nafar motoziklista ohia.
* [[Apirilaren 16]]a – [[Valentina Bellè]], italiar aktorea eta modeloa.
* [[Apirilaren 17]]a – [[Karlo Bručić]], kroaziar futbolaria.
* [[Apirilaren 18]]a – [[Chloe Bennet]], estatubatuar aktore eta abeslaria.
* [[Apirilaren 19]]a – [[Marko Todorović]], montenegroar saskibaloi jokalaria.
* [[Apirilaren 20]]a – [[Gigi Gorgeous]], kanadar modelo eta aktorea.
* [[Apirilaren 23]]a – [[Borja Angoitia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Apirilaren 24]]a - [[Laura Gil]], espainiar saskibaloi-jokalaria.
* [[Apirilaren 25]]a - [[Adria Arjona]], puertorricar aktorea.
* [[Apirilaren 25]]a – [[María Cumplido]], espainiar matematikari eta ikertzailea.
* [[Apirilaren 27]]a – [[Apolonia Lapiedra]], espainiar aktore pornografikoa.
* [[Apirilaren 27]]a – [[Enric Saborit]], kataluniar futbolaria.
* [[Apirilaren 30]]a – [[Marc-André ter Stegen]], alemaniar futbolaria.
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Gulinazha]], [[uigur]] etniako txinatar aktore eta modeloa.
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Alexander Callens]], perutar futbolaria.
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Oihana Aldai]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Maiatzaren 7]]a - [[Natalia Rodriguez (aktorea)|Natalia Rodriguez]], espainiar aktorea.
* [[Maiatzaren 8]]a - [[Olivia Culpo]], estatubatuar influencerra, aktorea, eta modeloa, 2012ko ''Miss Unibertso''.
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Aitor Irusta]], bizkaitar pilotaria.
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Cris Lizarraga]], bizkaitar abeslaria.
* [[Maiatzaren 11]] – [[Thibaut Courtois]], belgikar futbol atezaina.
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Koldo Berasaluze]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Mikel Cuberia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Fernando Pacheco Flores]], espainiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Sam Smith]], britainiar abeslari eta konpositorea.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Cate Campbell]], malawiar jatorriko australiar igerilaria.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Jack Gleeson]], irlandar aktorea.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Gerónimo Rulli]], argentinar futbolaria.
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Shoma Doi]], japoniar futbolaria.
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Cristian Portu]], espainiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Danielle Arciniegas]], kolonbiar aktore, modelo eta abeslaria.
* [[Maiatzaren 24]]a – [[Cristian Ganea]], errumaniar futbolaria.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Stefi Troguet]], andorratar alpinista.
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Mikel Juaristi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Jeison Murillo]], kolonbiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Olatz Aldalur]], traineru estropadetako gipuzkoar patroia.
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Manuela Lareo]], arabar futbolaria.
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Marta Luna]], nafar futbolaria.
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 1]]a – [[Sara Nieves Matheu García]], espainiar matematikari, ingeniari informatiko, irakasle eta ikertzailea, zibersegurtasunean espezializatua.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Alejandra Onieva]], espainiar aktorea.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Rubén Sobrino]], espainiar futbolaria.
* [[Ekainaren 3]]a – [[Mario Götze]], alemaniar futbolaria.
* [[Ekainaren 3]]a – [[Monika Linkytė]], lituaniar abeslaria.
* [[Ekainaren 4]]a – [[Lux Pascal]], estatubatuar-txiletar emakume aktorea.
* [[Ekainaren 7]]a – [[Sara Lee (borrokalaria)|Sara Lee]], estatubatuar borrokalari profesionala (h. [[2022]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Kate Upton]], estatubatuar top-modela.
* [[Ekainaren 11]] – [[Julian Alaphilippe]], frantziar txirrindularia.
* [[Ekainaren 11]] - [[Eneritz Mancisidor]], bizkaitar filologo, irakasle eta politikaria.
* [[Ekainaren 12]]a – [[Poppy Cleall]], ingeles errugbilaria.
* [[Ekainaren 12]]a – [[Philippe Coutinho]], brasildar futbolaria.
* [[Ekainaren 14]]a – [[Ben Halloran]], australiar futbolaria.
* [[Ekainaren 14]]a – [[Daryl Sabara]], estatubatuar aktorea.
* [[Ekainaren 15]]a – [[Mohamed Salah]], egiptoar futbolaria.
* [[Ekainaren 17]]a – [[Mujinga Kambundji]], suitzar atleta da, abiadurazko lasterketatan aditua.
* [[Ekainaren 21]]a – [[Alisa Krylova]], errusiar supermodelo, kazetari eta idazlea.
* [[Ekainaren 24]]a – [[David Alaba]], austriar futbolaria.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Stuart Hogg]], eskoziar errugbilaria.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Joseba Zaldua]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Ekainaren 26]]a – [[Tania Calvo]], arabar pistako-txirrindularia.
* [[Ekainaren 26]]a – [[Jennette McCurdy]], estatubatuar aktorea eta abeslaria.
* [[Ekainaren 28]]a – [[Elaine Thompson-Herah]], jamaikar atleta.
* [[Ekainaren 28]]a - [[Gemma Triay]], espainiar padel-jokalaria.
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 2]]a – [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria.
* [[Uztailaren 2]]a – [[Toufik-de-Planoise]], frantziar anarkista antifaxista, sindikalista, eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Aitor Kortabitarte]], bizkaitar futbolaria.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Alejandro Maestresalas]], nafar futbolaria.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Nathalia Ramos]], espainiar-estatubatuar aktorea.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Kristin Tattar]], estoniar [[disko golf]]laria.
* [[Uztailaren 6]]a – [[Nino Galović]], kroaziar futbolaria.
* [[Uztailaren 7]]a – [[Jedet]], espainiar emakumezko modelo, abeslari eta aktore transgeneroa.
* [[Uztailaren 9]]a – [[Margaret Satupai]], samoar atleta, pisu eta disko jaurtiketan aditua.
* [[Uztailaren 10]]a – [[Victor Fuchs]], frantziar futbolaria.
* [[Uztailaren 11]] – [[Carolyn Genzkow]], alemaniar aktorea.
* [[Uztailaren 12]]a – [[Larrissa Miller]], australiar gimnasta artistikoa.
* [[Uztailaren 13]]a – [[David Soto Ruiz]], nafar futbolaria.
* [[Uztailaren 14]]a – [[Irantzu García]], euskal [[curling]]-jokalaria.
* [[Uztailaren 14]]a – [[Itsasne Larruskain]], bizkaitar irakaslea eta futbolaria.
* [[Uztailaren 15]]a – [[Anna Tsukishima]], japoniar emakumezko aktore pornografiko transgeneroa.
* [[Uztailaren 16]]a – [[Ander Plazaola]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[Uztailaren 16]]a – [[Jarosław Zyskowski]], poloniar saskibaloi jokalaria.
* [[Uztailaren 18]]a – [[Alain González Estíbalez]], arabar txirrindularia.
* [[Uztailaren 22]]a – [[Selena Gomez]], estatubatuar abeslari eta telebistako aktorea.
* [[Uztailaren 23]]a – [[Iker Tainta]], nafar esku huskako pilotaria.
* [[Uztailaren 25]]a – [[Izaskun García]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria.
* [[Uztailaren 26]]a – [[Marika Koroibete]], fijitar errugbilaria.
* [[Uztailaren 27]]a – [[Hanae Shibata]], japoniar futbolaria.
* [[Uztailaren 29]]a – [[Jessy Trémoulière]], frantziar errugbi jokalaria.
* [[Uztailaren 30]]a – [[Fabiano Caruana]], italo-estatubatuar xakelaria.
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Kevin McDowell]], estatubatuar triatleta.
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Ane Pescador]], gipuzkoar arraunlaria, bost aldiz Kontxako Bandera eta beste bost aldiz Traineruen Ligaren irabazle.
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Cole Sprouse]], estatubatuar aktorea.
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Dylan Sprouse]], estatubatuar aktorea.
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Lauriane Lissar]], lapurtar errugbilaria.
* [[Abuztuaren 6]]a - [[Natsumi Tsunoda]], japoniar judo borrokalaria.
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Simon Yates]], ingeles txirrindularia.
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Ane Labaka]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[María España Almendro]], espainiar saskibaloi-jokalaria.
* [[Abuztuaren 11]] – [[Gracia Alonso de Armiño]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria.
* [[Abuztuaren 11]] – [[Heuss l'Enfoiré]], frantziar rap abeslari eta aktorea.
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Cara Delevingne]], ingeles modelo eta aktorea.
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Ander Barinaga-Rementeria]], gipuzkoar aktorea eta ekoizlea.
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Giovanni Prinzi]], italiar artista eta grabatzailea.
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Nagore Elu]], bizkaitar biokimikari eta eta zientzia dibulgatzailea.
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Neslihan Atagül]], turkiar aktorea.
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Demi Lovato|''Demi'' Lovato]], estatubatuar aktorea eta abeslaria.
* [[Abuztuaren 25]]a – [[Irene Sánchez-Escribano]], espainiar lasterkaria, oztopo lasterketatan eta krosean aditua.
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Phùng Trương Trân Đài]], vietnamdar emakumezko edertasun modelo transgeneroa.
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Carissa Moore]], hawaiiar surflaria, lau aldiz [[ASP World Tour|ASPko Munduko Surf Txapelketaren]] irabazle.
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Kim Petras]], alemaniar pop eta a capella abeslari eta letragilea.
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Elena Rivera]], espainiar aktorea eta abeslaria.
==== Iraila ====
* [[Irailaren 3]]a – [[Jon Ander Aranburu]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria.
* [[Irailaren 5]]a – [[Ane Miren Martínez de Lahidalga]], arabar futbolaria.
* [[Irailaren 7]]a – [[Gizem Karaca]], turkiar aktorea eta modeloa.
* [[Irailaren 8]]a – [[Ane Barandiaran]], gipuzkoar sofbol jokalaria.
* [[Irailaren 8]]a – [[Sakiko Ikeda]], japoniar futbolaria.
* [[Irailaren 10]]a – [[Ainara Elbusto]], nafar txirrindularia.
* [[Irailaren 12]]a – [[Mahmood]], italiar abeslari eta musikagilea.
* [[Irailaren 13]]a – [[Adrian González Velasco]], espainiar txirrindularia.
* [[Irailaren 15]]a – [[Camélia Jordana]], frantziar abeslari eta aktorea.
* [[Irailaren 16]]a – [[Nick Jonas]], estatubatuar abeslari, musikagile, aktore eta musika ekoizlea.
* [[Irailaren 17]]a – [[Quay Dash]], estatubatuar emakumezko rapeatzaile eta abestigile transgeneroa.
* [[Irailaren 17]]a – [[Jelena Jakovixina]], errusiar alpetar eskiatzailea.
* [[Irailaren 18]]a – [[Kendra Harrison]], estatubatuar atleta.
* [[Irailaren 19]]a – [[Lisa Ecker]], austriar gimnasta artistikoa.
* [[Irailaren 20]]a – [[Ondřej Balvín]], txekiar saskibaloi jokalaria.
* [[Irailaren 21]]a – [[Maria Muzytxuk]], ukrainar xake jokalaria, [[Emakumezkoen munduko xake txapelketa|emakumezkoen munduko xake txapeldun]] izandakoa.
* [[Irailaren 22]]a – [[Daniela Ospina]], kolonbiar modeloa, boleibol jokalaria eta enpresaria.
* [[Irailaren 23]]a – [[Loïc Chetout]], lapurtar txirrindularia.
* [[Irailaren 24]]a – [[Stav Strashko]], ukrainar-israeldar modeloa eta aktorea.
==== Urria ====
* [[Urriaren 4]]a – [[Rupi Kaur]], kanadar poeta, idazle eta aktibista feminista.
* [[Urriaren 4]]a – [[Yoly Saa]], galiziar maistra, egile-abeslaria, musikagilea eta letragilea.
* [[Urriaren 7]]a – [[Idoia Etxeberria Ikutza]], gipuzkoar harri-jasotzailea.
* [[Urriaren 11]] – [[Cardi B]], estatubatuar abeslaria eta aktorea.
* [[Urriaren 11]] – [[Joseba Díez Antxustegi]], arabar abokatua eta [[EAJ]]ko politikaria.
* [[Urriaren 18]]a – [[John John Florence]], hawaiiar surflaria.
* [[Urriaren 18]]a – [[Cristian Gilés]], nafar futbolaria.
* [[Urriaren 21]]a – [[Egoitz Fernández]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Urriaren 21]]a – [[Hari Nef]], estatubatuar aktore, modelo eta idazle transgeneroa.
* [[Urriaren 22]]a – [[Rubén Pardo]], espainiar futbolaria.
* [[Urriaren 23]]a – [[Jugatx Astorkia]], bizkaitar artista eta ikertzailea.
* [[Urriaren 25]]a – [[Andoni Aretxabaleta]], bizkaitar pilotaria.
* [[Urriaren 26]]a – [[Mayada Al-Sayad]], alemaniar-palestinar atleta, distantzia luzeko lasterketetan aditua.
* [[Urriaren 26]]a – [[Paula Púa]], espainiar ''stand-up'' komikoa eta gidoilaria.
* [[Urriaren 29]]a – [[Michael Copper]], estatubatuar umorista eta abeslaria.
* [[Urriaren 29]]a – [[Amaiur Esnaola]], [[EHU]]ko ikertzaile biologoa.
* [[Urriaren 30]]a – [[Édouard Louis]], frantziar idazle eta intelektuala.
* [[Urriaren 30]]a – [[Greeicy Rendón|Greeicy]], kolonbiar aktorea eta abeslaria.
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 4]]a – [[Sandra Paños]], espainiar futbolaria.
* [[Azaroaren 6]]a – [[Oihane Mendizabal]], gipuzkoar arkeologoa.
* [[Azaroaren 7]]a – [[Aubrey Kate]], estatubatuar emakumezko aktore pornografiko transexuala.
* [[Azaroaren 7]]a – [[Jon Manuel Vega]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Azaroaren 11]] - [[Elena Herraiz]], espainiar hizkuntzalaria da eta youtuberra.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Piyada Inthavong]], laostar emakumezko modelo transgeneroa.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Zigor Martínez]], arabar izotz hockey jokalaria.
* [[Azaroaren 18]]a - [[Asier Barahona]], espainiar futbolaria.
* [[Azaroaren 18]]a – [[Emanuel Buchmann]], alemaniar txirrindularia.
* [[Azaroaren 18]]a - [[Queralt Casas]], kataluniar saskibaloi-jokalaria.
* [[Azaroaren 19]]a – [[Koldo Olabarri]], bizkaitar aktorea.
* [[Azaroaren 20]]a - [[Colleen Quigley]], estatubatuar atleta, distantzia ertaineko lasterketetan eta 3.000 metrotako hesi-lasterketan aditua.
* [[Azaroaren 21]]a – [[Conor Maynard]], britainiar abeslari eta konpositorea.
* [[Azaroaren 21]]a – [[Adrian Otaegi]], gipuzkoar golfaria.
* [[Azaroaren 22]]a – [[Geoffrey Kamworor]], kenyar atleta, [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeetan]] aditua.
* [[Azaroaren 23]]a – [[Miley Cyrus]], estatubatuar abeslari eta aktorea.
* [[Azaroaren 26]]a – ''[[Anuel AA]]'', puertorricar abeslaria.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra.
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a – [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria.
* [[Abenduaren 5]]a – [[Zion Moreno]], mexikar-estatubatuar aktorea.
* [[Abenduaren 6]]a – [[Lilian Calmejane]], frantziar txirrindularia.
* [[Abenduaren 6]]a – [[Iker Guarrotxena]], bizkaitar futbolaria.
* [[Abenduaren 8]]a – [[Esther González]], espainiar futbolaria.
* [[Abenduaren 9]]a – [[Erika Hilton]], brasildar politikaria eta pertsona beltzen eta LGBT eskubideen aldeko ekintzailea.
* [[Abenduaren 11]] – [[Gen Shoji]], japoniar futbolaria.
* [[Abenduaren 13]]a – [[Jon Ander Insausti]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Marina Agoues]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Ryo Miyaichi]], japoniar futbolaria.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Claudia Traisac]], espainiar aktorea.
* [[Abenduaren 15]]a – [[Daria Dugina]], errusiar kazetari eta ekintzaile politikoa (h. [[2022]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria.
* [[Abenduaren 17]]a – [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa.
* [[Abenduaren 19]]a – [[Iker Muniain]], [[Athletic]]eko nafar futbolaria.
* [[Abenduaren 19]]a – [[Nasser Saleh]], marokoar jatorriko espainiar aktorea.
* [[Abenduaren 20]]a – [[Gorka Luariz-Aierdi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Abenduaren 23]]a – [[Mario Barco]], nafar futbolaria.
* [[Abenduaren 25]]a – [[Beñat Urretabizkaia|Beñat Urretabizkaia, ''Urretabizkaia II.a'']], gipuzkoar esku huskako pilotari eta entrenatzailea.
* [[Abenduaren 28]]a – [[Lara van Ruijven]], herbehereetar [[pista laburreko abiadura-patinaje|pista laburreko abiadura-patinatzailea]] (h. [[2020]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Ana Zamorano]], bizkaitar bidaiaria.
* [[Andrea González Caballero]], bizkaitar gitarra klasiko jolea.
* [[Eñaut Zubizarreta]], gipuzkoar musikagilea.
* [[Garazi Esnaola]], gipuzkoar musikaria eta piano-jolea.
* [[Guiomar Puerta]], bizkaitar aktorea.
* [[Helena Azkarragaurizar]], gipuzkoar marrazkilaria eta diseinatzailea.
* [[Josu Narbarte]], gipuzkoar arkeologoa.
* [[Kattalin Saint-Marie]], baxenafar soziologoa.
* [[Mikel Iraeta]], gipuzkoar musikaria.
* [[Nerea Apodaka]], arabar artista plastikoa.
* [[Nerea Zusberro]], kirol kazetaritzako aditu eta esatari gipuzkoarra.
* [[Peio Ormazabal]], bizkaitar bertsolaria.
* [[Saats Karasatorre]], nafar bertsolaria.
* [[Santi Balderas]], bizkaitar abokatu, legelari eta unibertsitate-irakaslea.
* [[Sara Berasaluce]], arabar argazkilaria.
* [[Unai Mendizabal]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[Urtzi Alea]], bizkaitar irakasle, gizarte-hezitzaile eta politikaria.
* [[Usue Egia]], bizkaitar ilustratzailea.
* [[Yeray Vázquez]], bizkaitar aktorea.
* [[Helin Bölek]], turkiar abeslaria eta ekintzailea (h. [[2020]]).
* [[Irene Moray]], kataluniar zinema-argazkilaria eta zuzendaria.
* [[Isabel Pérez Dobarro]], galiziar piano-jotzailea.
* [[Zahra Joya]], [[hazara]] etniako afganiar kazetaria.
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Grace Hopper]], ''Amazing Grace'', estatubatuar zientzialaria eta matematikaria, historiako lehen [[konpiladore]]aren egilea (j. [[1906]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Judith Anderson]], australiar-estatubatuar antzezlea (j. [[1897]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Maria Teresa Bonilla i Elias]], kataluniar albaitaria (j. [[1918]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Abderrahim Bouabid]], marokoar abokatu eta politikaria (j. [[1922]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Nicolas Schöffer]], hungariar eskultorea eta artearen teorialaria (j. [[1912]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (j. [[1910]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Wiktor Ostrowski]], poloniar alpinista (j. [[1905]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Manuel Hernández Mompó]], espainiar margolaria (j. [[1927]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[José Ferrer]], puertoricoar aktorea (j. [[1912]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Mikel Aiestaran Elizalde|Mikel Aiestaran]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1910]]).
* [[Otsailaren 1]]a – [[Jean Hamburger]], frantziar medikua, [[nefrologia]]ren aitzindaria eta Nefrologiako Nazioarteko Elkartearen sortzailea (j. [[1909]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Mário Peixoto]], brasildar zinemagilea (j. [[1908]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Erich Andres]], alemaniar argazkilaria, Espainiako Gerra Zibilean Euskal Herrian argazkiak ateratakoa (j. [[1905]]).
* [[Otsailaren 9]]a – [[Juanita Ibaibarriaga]], bizkaitar euskaltzalea eta ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Alex Haley]], estatubatuar idazlea (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Veneranda Manzano]], espainiar maistra eta politika, Bigarren Errepublikako diputatua (j. [[1893]]).
* [[Otsailaren 12]]a – [[Joxe Migel Zumalabe]], gipuzkoar matematikari, irakasle, aparejadore, lexikografo, euskaltzale eta pintorea (j. [[1906]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[María Elena Moyano]], ''Madre Coraje'', perutar borrokalari soziala, eraila (j. [[1958]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[William Schuman]], estatubatuar musikagile eta pedagogoa (j. [[1910]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Angela Carter]], ingeles kazetari eta eleberrigilea (j. [[1940]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Jânio Quadros]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Sylvain Arend]], belgikar astronomoa (j. [[1902]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Samivel]], frantziar diseinatzailea, margolaria eta idazlea (j. [[1907]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Roberto D'Aubuisson]], salvadortar militarra eta politikaria (j. [[1943]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Pierre Dervaux]], frantziar orkestra-zuzendaria (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Dick York]], estatubatuar aktorea (j. [[1928]]).
* [[Otsailaren 27]]a – [[Algirdas Julius Greimas]], lituaniar-frantziar hizkuntzalaria (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]], kataluniar idazle eta kazetaria (j. [[1909]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Ferenc Karinthy]], hungariar eleberrigile, antzerkigile, kazetari, itzultzaile eta waterpolo jokalaria (j. [[1921]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 2]]a – [[Sandy Dennis]], estatubatuar aktorea (j. [[1937]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Lella Lombardi]], italiar auto-pilotua, [[1 Formula]]n parte hartu duten bost emakumeetako bat (j. [[1941]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Néstor Almendros]], kataluniar argazki-zuzendaria (j. [[1930]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Mary Osborne]], estatubatuar jazzeko-gitarrista, abeslaria eta gitarra fabrikatzailea (j. [[1921]]).
* [[Martxoaren 5]]a – [[Giuseppe Olmo]], italiar txirrindularia (j. [[1911]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Maria Helena Vieira da Silva]], portugaldar-frantziar margolaria (j. [[1908]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[Menahem Begin]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministroa]] (j. [[1913]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[James Brooks (margolaria)|James Brooks]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]).
* [[Martxoaren 10]]a – [[Luis Usoz]], euskal [[belar hockey]] jokalaria (j. [[1932]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Richard Brooks]], estataubatuar film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1912]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Rafael Ruiz Balerdi]], euskal margolaria (j. [[1934]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Joaquín Satrustegi]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1909]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Erika Groth-Schmachtenberger]], alemaniar argazkilaria (j. [[1906]]).
* [[Martxoaren 14]]a – [[Jean Poiret]], frantziar antzezle eta antzerki-idazlea (j. [[1926]]).
* [[Martxoaren 16]]a – [[Roger Lemelin]], frantsesezko kanadar nobelagilea (j. [[1919]]).
* [[Martxoaren 16]]a – [[Yves Rocard]], frantziar fisikaria (j. [[1903]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Manuel Ferreira]], portugaldar idazlea (j. [[1917]]).
* [[Martxoaren 18]]a – [[Antonio Molina]], [[flamenko]] eta koplako andaluziar abeslaria (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Lina Bo Bardi]], italiar-brasildar arkitekto-modernoa (j. [[1914]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Georges Delerue]], frantziar musikagilea (j. [[1925]]).
* [[Martxoaren 21]]a – [[Claude Bricage]], frantziar argazkilaria (j. [[1939]]).
* [[Martxoaren 23]]a – [[Friedrich Hayek]], britainiar ekonomista, 1974ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1899]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Isidoro Bastarrika]], euskal idazlea (j. [[1931]]).
* [[Martxoaren 26]]a – [[Rihei Sano]], japoniar futbolaria (j. [[1912]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Casto Intza]], nafar musikologoa (j. [[1894]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Paul Henreid]], estatubatuar zinema-aktore eta zuzendaria (j. [[1908]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 3]]a – [[Juan García Hortelano]], espainiar idazlea (j. [[1928]]).
* [[Apirilaren 4]]a – [[Sammy Reshevsky]], poloniar-estatubatuar xake-jokalaria (j. [[1911]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Takeshi Inoue]], japoniar futbolaria (j. [[1928]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Isaac Asimov]], errusiar jatorriko estatubatuar idazle eta biokimikaria, [[zientzia-fikzio|zientzia fikzio]] eta zientzia dibulgazioan autore arrakastatsua (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Yang Kyoungjong]], [[korea]]r soldadua (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Mariano Aguilar Navarro]], espainiar legelari, irakasle eta politikaria (j. [[1916]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Daniel Bovet]], suitzar botikaria, 1957ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1907]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Antonio Gezuraga Besangitz]], bizkaitar-estatubatuar ingeniaria, AEBtako Itsas Armadan eta NASAn aritutakoa (j. [[1919]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Peter Dennis Mitchell]], ingeles kimikaria, 1978ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 18]]a – [[Maurizio Elizalde]], nafar txistularia, Euskal Herriko txistulari eta txistu-egilerik handienetakoa (j. [[1915]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Benny Hill]], ingeles aktore eta umorista (j. [[1924]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Väinö Linna]], finlandiar idazle eta hizkuntzalaria (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Jean Pierre Zubiria]], lapurtar poeta (j. [[1902]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Satyajit Ray]], indiar zinema zuzendaria, margolaria eta idazlea (j. [[1921]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Sigfrido Koch]], donostiar argazkilaria eta idazlea (j. [[1936]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Olivier Messiaen]], frantziar musikagilea, organista eta irakaslea (j. [[1908]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Gerard O'Neill]], estatubatuar fisikaria (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[Francis Bacon (margolaria)|Francis Bacon]], irlandar margolaria (j. [[1909]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Margarita Wallmann]], alemaniar-austriar-argentinar dantzari, koreografo, diseinatzaile eta zuzendari eszenikoa (j. [[1904]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Maximino Castiñeiras]], galiziar poeta eta politikaria (j. [[1906]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Jean Vauthier]], frantziar antzerkigilea (j. [[1910]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Marlene Dietrich]], alemaniar aktore eta abeslaria (j. [[1901]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Pedro Gómez Valderrama]], kolonbiar idazlea, kazetaria eta diplomatikoa (j. [[1923]]).
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Sergei Obraztsov]], errusiar [[txotxongilo]] maisua (j. [[1901]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Macário Santiago Kastner]], ingeles musikologo, pedagogo eta instrumentu-jotzailea (j. [[1908]]).
* [[Maiatzaren 12]] edo [[Maiatzaren 13|13a]] – [[Wanda Rutkiewicz]], poloniar alpinista, inoizko emakume alpinistarik onenetarikoa (j. [[1943]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Anthony Accardo]], estatubatuar mafiosoa (j. [[1906]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Abraham Moles]], frantziar komunikazioaren-teorialaria (j. [[1920]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Giovanni Falcone]], italiar magistratua, [[mafia]]ren aurka aritutakoa (j. [[1939]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Atahualpa Yupanqui]], argentinar kantautore, gitarrajole, antropologo eta idazlea (j. [[1908]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Javier Basilio]], espainiar kazetaria (j. [[1928]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Karl Carstens]], [[Alemania|Alemaniako Errepublika Federaleko]] presidentea (j. [[1914]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Antoni Zygmund]], poloniar-estatubatuar matematikaria (j. [[1900]]).
* [[Maiatzaren 31]] – [[Iosu Expósito|Iosu Exposito]], [[Eskorbuto]] punk taldeko gitarra-jotzaile eta abeslaria (j. [[1960]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 3]]a – [[Robert Morley]], ingeles aktorea (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Jesus Izagirre]], euskal herritar futbolari eta pilotaria (j. [[1906]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Josean Alkorta]], gipuzkoar kirol kazetari eta irrati esataria (j. [[1947]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Morris Kline]], estatubatuar matematika irakaslea eta historiari eta psikologiari buruzko idazlea (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Rafael Orozco Maestre]], kolonbiar abeslari, aktore eta musikagilea (j. [[1954]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Serge Daney]], frantziar kazetari eta zinema-kritikaria (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Pumpuang Duangjan]], thailandiar abeslari eta aktorea (j. [[1961]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Jean Aerts]], belgikar txirrindularia (j. [[1907]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[María Blanca Ferrer García]], nafar abokatua, kazetaria eta idazlea (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Brett Whiteley]], australiar pintorea (j. [[1939]]).
* [[Ekainaren 17]]a – [[Jose Luis Aldecoa]], bizkaitar margolari, ingeniari, poeta eta abeslaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Joan Fuster]], [[katalan]]ezko valentziar idazlea (j. [[1922]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Li Xiannian]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidentea (j. [[1909]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Juan Antonio Frade]], ''K-Toño'', bizkaitar margolari, karikaturagile eta kazetaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[James Stirling]], eskoziar arkitektoa (j. [[1926]]).
* [[Ekainaren 27]]a - [[María Abrisqueta de Zulueta]], gipuzkoar idazle eta pedagogoa, Espainian eta Kuban [[Gidaritza]]ren sortzailetzat hartua (j. [[1911]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Mikhail Tal]], letoniar xake-jokalaria, xakearen historian izan den jokalari argi eta intuitiboenetako bat (j. [[1936]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Mohamed Boudiaf]], [[Aljeria]]ko presidentea (j. [[1919]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a – [[Franco Cristaldi]], italiar zinema-zuzendari eta produktorea (j. [[1924]]).
* [[Uztailaren 1]]a – [[Daniel Moyano]], argentinar idazlea, kazetaria eta musikagilea (j. [[1930]]).
* [[Uztailaren 2]]a – [[Camarón de la Isla]], espainiar flamenko-abeslaria, [[flamenko]]-abeslari handienetakoa (j. [[1950]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Luigi Marchisio]], italiar txirrindularia (j. [[1909]]).
* [[Uztailaren 4]]a – [[Astor Piazzolla]], argentinar musikagile eta bandoneoi-jotzailea (j. [[1921]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Micaela Feldman de Etchebehere]], argentinar militante anarkista eta feminista (j. [[1902]]).
* [[Uztailaren 9]]a - [[Raimundo Fernández-Cuesta]], eskuin muturreko politikari, abokatu eta notario espainiarra (j. [[1896]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Deng Yingchao]], txinatar politikaria (j. [[1904]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Caroline Miller]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Eduardo López Albizu]], bizkaitar sindikalista eta politikaria, [[Patxi López]] lehendakariaren aita (j. [[1931]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Urtain|José Manuel Ibar Aspiazu, ''Urtain'']], gipuzkoar boxeolaria, bere buruaz beste eginda (j. [[1943]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Kattalin Agirre]], lapurtar [[mugalari]]a eta Bigarren Mundu Gerran Erresistentziako kidea (j. [[1897]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Maria Bassó]], espainiar aktorea (j. [[1901]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (j. [[1898]]).
* [[Uztailaren 25]]a – [[Philippe Lamour]], frantziar abokatua (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Rafael Medina Vilallonga]], andaluziar politikari eta abokatua (j. [[1905]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[Joe Shuster]], kanadar komikigilea, ''[[Superman]]''en sortzaileetako bat (j. [[1914]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Margarita Aliger]], sobietar poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzailea (j. [[1915]]).
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Michel Berger]], frantziar musikagilea (j. [[1947]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Juan David García Bacca]], euskal-venezuelar filosofo eta irakaslea (j. [[1901]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Robert Muldoon]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] lehen ministroa (j. [[1921]]).
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Francisco Fernández Ordóñez]], espainiar politikari eta abokatua (j. [[1930]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[John Cage]], estatubatuar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 18]]a – [[John Sturges]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1910]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Jean-Albert Grégoire]], [[automobilgintza]]ren sustatzaile eta idazle frantziarra (j. [[1899]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Jean Hubeau]], frantziar musikagile, irakasle eta piano-jotzailea (j. [[1917]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Isidro Langara]], euskal herritar futbolaria (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Kasilda Hernáez]], ''Kasi'', gipuzkoar anarkista ezaguna eta [[Felix Likiniano]]ren laguna (j. [[1914]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 2]]a – [[Baltasar Belenguer Hervás]], espainiar boxeolaria, munduko titulua lortu zuen lehen espainiarra (j. [[1911]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[Barbara McClintock]], estatubatuar genetista eta botanikaria, 1983ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1902]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Fernando Otazu]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1920]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[Anthony Perkins]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Larbi Benbarek]], frantziar futbolaria (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[André Jacquemin]], frantziar margolari eta grabatzailea (j. [[1904]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Pedro Bilbao]], [[getxo]]ztar medikua (j. [[1909]]).
* [[Irailaren 19]]a - [[Alfredo Sada]], nafar eskultorea (j. [[1949]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Carlos Alcolea]], espainiar margolaria (j. [[1949]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Musa Anter]], idazle, poeta eta ekintzaile intelektual [[Kurdistan|kurdu]]a, nazionalismo kurduaren figura nagusienetakotzat joa (j. [[1920]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[Mary Santpere]], katalan antzerki- eta zinema-antzezlea (j. [[1913]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[César Manrique]], kanariar artista (j. [[1919]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Petra Kelly]], alemaniar feminista, bakezale eta aktibista, bikotekideak eraila (j. [[1947]]).
* [[Urriaren 2]]a – [[Bogdan Suchodolski]], poloniar filosofoa (j. [[1903]]).
* [[Urriaren 4]]a – [[Denny Hulme]], zeelandaberritar [[1 Formula]]ko auto-gidaria, munduko txapelduna 1967an (j. [[1936]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Cornelis Berkhouwer]], herbeheretar politikaria, [[Europako Legebiltzarra]]ko presidentea (j. [[1919]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Denholm Elliott]], ingeles aktorea (j. [[1922]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1913]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Marta Grau]], kataluniar aktorea (j. [[1890]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Juanma Suárez]], [[Eskorbuto (musika taldea)|Eskorbuto]] taldeko baxu-jotzaile eta abeslaria (j. [[1962]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Shirley Booth]], estatubatuar aktorea (j. [[1898]]).
* [[Urriaren 21]]a – [[Lillemor Aars]], norvegiar zeramikaria (j. [[1904]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[Luis Rosales]], espainiar olerkaria (j. [[1910]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Sir Kenneth MacMillan]], ingeles balleteko-dantzaria eta koreografoa (j. [[1929]]).
* [[Urriaren 30]]a - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (j. [[1925]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 2]]a – [[Robert Arneson]], estatubatuar eskultorea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Hanya Holm]], alemaniar-estatubatuar koreografoa, dantzaria eta irakaslea, [[dantza moderno]]aren aitzindaria (j. [[1893]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Eugene Avtsine Aveline]], frantziar idazlea (j. [[1901]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Luisa Moreno]], Estatu Batuetako langileen mugimenduaren buru bat eta gizarte aktibista (j. [[1907]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[José Luis Sáenz de Heredia]], espainiar zinema-zuzendaria (j. [[1911]]).
* [[Azaroaren 5]]a – [[Jan Hendrik Oort]], [[frisia]]r astronomoa (j. [[1900]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (j. [[1921]]).
* [[Azaroaren 10]]a – [[Chuck Connors]], estatubatuar saskibaloi jokalari, beisbol jokalari eta aktorea (j. [[1921]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Giulio Carlo Argan]], italiar artearen eta arkitekturaren historiako kritikaria (j. [[1909]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Ronnie Bond]], ingeles bateria-jotzailea, ''[[The Troggs]]'' taldeko kidea (j. [[1940]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Lucrecia Pérez]], Madrilen eraildako emakume dominikar beltza, arrazismo eta xenofobiaren lehenengo biktima aitortua Espainian (j. [[1959]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Ernst Happel]], austriar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1925]]).
* [[Azaroaren 17]]a – [[Audre Lorde]], afroamerikar idazle, feminista, lesbiana eta eskubide zibilen aldeko ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[Azaroaren 19]]a – [[Dora Ibarburu]], euskal uruguaitar erizain eta irakaslea (j. [[1918]]).
* [[Azaroaren 21]]a – [[Kaysone Phomvihane]], [[Laos]]ko presidentea (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Roy Acuff]], estatubatuar abeslari, biolin-jotzaile eta abesti-idazlea (j. [[1903]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Xavier Darasse]], frantziar musikaria (j. [[1934]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Rosalind Tanner]], britainiar matematikaria eta matematikaren historialaria (j. [[1900]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Joseph Arthur Ankrah]], [[Ghana]]ko presidentea (j. [[1915]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Pearse Jordan]], [[Irlandako Armada Errepublikarra (argipena)|IRAko]] boluntarioa, [[Royal Ulster Constabulary|Ulsterko Errege Poliziako]] ofizial batek eraila (j. [[1969]]).
* [[Azaroaren 28]]a – [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (j. [[1917]]).
* [[Azaroaren 29]]a – [[Jean Dieudonné]], frantziar matematikaria, [[Nicolas Bourbaki|Bourbaki]] taldearen sortzaileetariko bat (j. [[1906]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Peter Blume]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Jorge Donn]], argentinar dantzaria (j. [[1947]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Àngels Ferrer i Sensat]], kataluniar maistra, pedagogoa eta Natur Zientzietako katedraduna (j. [[1904]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 2]]a – [[Henri Arvon]], frantziar ideien-historialaria, [[anarkismo]]an eta mugimendu libertarioan aditua (j. [[1914]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Gerardo López de Gereñu]], arabar etnografoa (j. [[1904]]).
* [[Abenduaren 10]]a – [[Celia Gámez]], espainiar-argentinar aktorea eta dantzaria (j. [[1905]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Suzanne Lilar]], frantsesezko belgikar idazlea (j. [[1901]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Juan José Mieza]], bizkaitar futbolaria (j. [[1915]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Stella Adler]], estatubatuar antzezle eta irakaslea (j. [[1901]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[José María González-Sinde]], espainiar zinema-ekoizle eta zinema-zuzendaria (j. [[1941]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (j. [[1904]]).
* [[Abenduaren 24]]a – [[Peyo]], belgikar komikigilea, "[[Pottokiak]]" (''Les Schtroumpfs'') komiki sortaren egilea (j. [[1928]]).
* [[Abenduaren 26]] – [[John George Kemeny]], hungariar-estatubatuar matematikari, informatikari eta hezitzailea, [[BASIC]] lengoaiaren garatzaileetako bat (j. [[1926]]).
* [[Abenduaren 26]]a – [[Nikita Magaloff]], errusiar-suitzar pianista (j. [[1912]]).
* [[Abenduaren 26]]a – [[María Bruguera Pérez]], espainiar militante libertarioa eta aktibista feminista (j. [[1913]]).
* [[Abenduaren 28]]a – [[Vicente Gerbasi]], venezuelar olerkigile eta saiakeragilea (j. [[1913]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Itziar Mujika Irastorza]], gipuzkoar abertzalea eta irakaslea (j. [[1904]]).
* [[Jesus Gaztañaga]], euskal idazlea (j. [[1932]]).
* [[Juan Bautista Kortajarena]], ''Batista Ondartza'', gipuzkoar bertsolaria (j. [[1903]]).
* [[Lucas Alberdi]], euskal herritar eskultore eta margolaria, damaskinatugintzan aditua (j. [[1906]]).
* [[Macaria Iriarte]], arabar ipuin eta kontakizun folklorikoen kontalaria (j. [[1901]]).
* [[Nemesio Tamayo]], bizkaitar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1908]]).
* [[Elizabeth Watson]], eskoziar [[sufragista]] eta gaita-jotzailea (j. [[1900]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Georges Charpak]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Rudolph A. Marcus]]
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Derek Walcott]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Edmond Henri Fischer|Edmond H. Fischer]], [[Edwin Krebs|Edwin G. Krebs]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Gary Becker]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Rigoberta Menchú|Rigoberta Menchu]]
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1992| ]]
9nbwy309gvq62jprvontsy6z3jqo0qz
9993627
9993611
2024-12-08T16:13:11Z
Lainobeltz
56334
/* Abuztua */
9993627
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[Otsailaren 6]]a – [[ETA]]k [[Cruz Verde plazako atentatua|Madrilgo Cruz Verde plazan bonba-auto bat eztandarazi zuen]].
* [[Otsailaren 18]]a – [[Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea|HASI]] alderdi [[Abertzaletasun|abertzale]] [[Sozialismo|sozialistaren]] disoluzioa.
* [[Martxoaren 29]]a – [[ETA]]ren zuzendaritza atxilotu zuten Bidarten, Lapurdin. Frantziako eta Espainiako Poliziek elkarlanean egindako operazioan. [[Francisco Mujika Garmendia]] "Pakito", [[Jose Luis Álvarez Santacristina]] "Txelis" eta [[Joseba Arregi Erostarbe]] "Fiti" atxilotu zituzten.
* [[Apirilaren 30]]a – Gendarmeek Eric Lexardoi gazte [[Ortzaize|ortzaiztarra]], [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] lehen [[intsumisio|intsumisoa]] atxilotu zuten. Bi egunen buruan [[Patxa]] kolektiboak deitutako Martxa Antimilitaristan Jean François Lefort Lof eta Nikolas Padrones intsumisoak ere atxilotu zituzten.
* [[Abenduaren 14]]a – Nafarroa Garaikoren [[Aranguren]]go bailarako 500 auzokide autoinkulpatu egin ziren makro epaiketa batean epaitu behar zituzten bi herrikiderekin batera.
=== Mundua ===
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Su-eten]]a sinatu zuten [[Jugoslavia]]ko eta [[Kroazia]]ko indar armatuek, [[Nazio Batuen Erakundea]]k bultzatuta.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] harremanak berrezarri zituzten [[Errusia]]rekin.
* [[Otsailaren 7]]a – [[Maastrichteko Ituna]] izenpetu zuten, [[Europar Batasuna]]ren sorrera ahalbidetu zuena.
* [[Martxoaren 3]]a – [[Bosnia-Herzegovina]]k independentzia aldarrikatu zuen.
* [[Martxoaren 12]]a – [[Errepublika]]ren aldarrikapena [[Maurizio]]n.
* [[Apirilaren 1]]a – [[Bosniako gerra]] hasi zen, ia hiru urtez luzatu zena, [[Serbia]]k herrialde hartako independentziaren aurka eginez.
* [[Apirilaren 29]]a – [[Rodney King]] jipoitu zuten polizien absoluzioak haserrea piztu eta [[1992ko Los Angelesko istiluak|istilu larriak eragin zituen]] Los Angelesen.
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Georgia]]ko polizia eta Guardia Nazionaleko unitateak [[Abkhazia]]ren gaineko gobernuaren kontrola berrezartzeko bidali zituzten, [[Abkhaziako Gerra (1992-1993)|Abkhaziako Gerra]] hasiz.
* [[Irailaren 12]]a – [[Abimael Guzman]] atxilotu zuten [[Lima]]n ([[Peru]]), [[Peruko Alderdi Komunista]]ren [[gerrilla]] [[maoismo|maoistako]] burua zena.
* [[Irailaren 16]]a – [[John Major]]ren gobernu [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|kontserbadoreak]] [[libera esterlina]] [[truke-tasen mekanismo]]tik atera zuenez geroko [[Asteazken Beltza]]
* [[Azaroaren 11]]a – [[Iparretarrak]] taldeak lehergailu bat leherrarazi zuen Landetako [[Akize]] herriko suprefeturan eta kalte handiak eragin zituen. Akizeko epaitegian beste lehergailu bat jartzera zihoazen hiru kide atxilotu zituzten.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Alcàsserko krimena]]: Míriam, Toñi eta Desirée nerabeak bahitu, bortxatu, torturatu eta hil zituzten.
* [[Abenduaren 25]]a – [[Slobodan Milošević]] neokomunista [[Serbia]] eta [[Montenegro]]ko lehendakari aukeratu zuten.
== Arte eta kultura ==
* "[[Gozategi]]" eta "[[Sorotan Bele]]"euskal [[musika]] talde ospetsu eta beteranoak sortu zituzten.
* [[Julio Medem]]ek "[[Behiak (filma)|Vacas]]" pelikula estreinatu zuen.
* [[1992ko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ko garailea [[Jon Enbeita]] izan zen, [[1990eko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa|aurreko edizioan]] legez.
* [[Apirilaren 5]]a – [[1992ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Manolo Arozena]]k bere hirugarren txapela jantzi zuen.
* [[Maiatzaren 3]]a – [[1992ko Prudentzio Deuna Bertso Saria]]n [[Rikardo Gonzalez de Durana]] izan zen irabazlea.
== Zientzia eta teknologia ==
* [[Ekainaren 3]] eta [[Ekainaren 14|14]] artean- [[Lurraren Goi Bilera]]k [[Ingurumen eta Garapenari buruzko Rioko Deklarazioa]] eman zuen.
== Kirolak ==
* [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Albertville]], [[Frantzia]]; [[otsailaren 8]]a – [[otsailaren 23]]a).
** [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|2 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] kirol bakarrean, [[Espainia]]ko selekzioarekin.
* [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Bartzelona]], [[Espainia]]; [[uztailaren 25]]a – [[abuztuaren 9]]a).
** [[1992ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|95 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 17 kiroletan, [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko selekzioekin.
** [[Uztailaren 4]] eta [[Uztailaren 5|5ean]] Olinpiar Jokoen harira [[traineru estropada]] jokatu zen, traineruak Olinpiar Jokoetan izan diren aldi bakarra.
* [[Apirilaren 4]]a - [[1992ko Nafarroako Foru Erkidegoko Saria]]n [[Julian Gorospe]] bizkaitarra izan zen garailea, Lizarrako helmugan [[Jean-François Bernard]] taldekide frantziarraren eskutik helduta iritisi zelarik.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelona]] futbol taldeak lehenengo [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]] irabazi zuen, [[UC Sampdoria]] talde [[italia]]rra garaituta.
* [[Maiatzaren 31]] – [[1992ko Nafarroako Itzulia]]: [[Agustin Sagasti]] irabazle.
* [[Ekainaren 6]]a – [[Frantziako errugbi txapelketa]]ren finala: R.C.Toulon taldeak [[Biarritz Olympique]] 19-14 menderatu zuen.
* [[Uztailaren 4]]a – [[1992ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourraren]] lehenengo etapa [[Donostia]]ko hiritik abiatu zen.
* [[Irailaren 16]]a – [[Amaia Aranzabal]] gipuzkoarra [[Cho Oyu]] mendira (8.201 m) iritsi zen, [[zortzimilako]] bat lortzen lehenengo euskal emakumea bilakatuz. 8 egun eroago, [[Pilar Ganuza]] tontor bera zapaldu zuen, zortzimilako bat lortzen lehendabiziko emakume nafar bihurtu zena.
== Jaiotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Aiala Uribelarrea]], bizkaitar traineru estropadetako patroia.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Jon Aurtenetxe]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Aniela Rodriguez]], mexikar narratzailea eta poeta.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Eneko Zabaleta]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Naiara Beristain]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Sabin Merino]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Suki Waterhouse]], ingeles aktore eta modeloa.
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Aitor Albizua]], bizkaitar telebista aurkezlea.
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Cristina Cornejo]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[Tania Fernández García]], galiziar piraguista.
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Jaan Roose]], estoniar kirolaria, [[Slackline]]-an aditua.
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[Uxue Garmendia]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Alexander Vallejo]], arabar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Mac Miller]], estatubatuar rapeatzailea, abeslaria eta musika ekoizlea (h. [[2018]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a - [[Erika Rodríguez Horrillo]], gipuzkoar aktore, teatrologo eta eszenografoa.
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Garazi Arregi]], euskal saskibaloi-jokalaria.
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Sara Sálamo]], espainiar aktorea.
* [[Urtarrilaren 23]]a – [[Leyre Fernández]], nafar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Marko Dmitrović]], serbiar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Ainize Barea|Ainize Barea, ''Peke'']], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Irati Bilbao]], bizkaitar jazz musikaria eta abeslaria.
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Dorleta Eskamendi]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Otsailaren 2]]a – [[Unai Bustinza]], ''Bustinza'', bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 3]]a – [[Daniel Schmidt]], japoniar futbolaria.
* [[Otsailaren 5]]a – [[Neymar]], brasildar futbolaria.
* [[Otsailaren 5]]a – [[Kejsi Tola]], albaniar abeslaria.
* [[Otsailaren 7]]a – [[Marco Sangalli]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Otsailaren 8]]a – [[Ander Capa]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 9]]a – [[Ander Zabala]], bizkaitar arraunlaria.
* [[Otsailaren 10]]a - [[Pauline Ferrand-Prévot]], frantziar txirrindularia, errepidean, ziklo-krosean eta mendi txirrindularitzan lehiatzen dena.
* [[Otsailaren 10]]a – [[Kevin Mayer]], frantziar atleta.
* [[Otsailaren 11]] – [[Xabi Igoa]], arabar bertsolaria.
* [[Otsailaren 11]] – [[Amaia Lanbarri]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 11]] – [[Taylor Lautner]], estatubatuar aktorea.
* [[Otsailaren 14]]a – [[Christian Eriksen]], daniar futbolaria.
* [[Otsailaren 14]]a – [[Peio Goikoetxea]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Otsailaren 15]]a – [[Johanna Hyöty]], finlandiar tenislaria.
* [[Otsailaren 17]]a – [[Garazi Sánchez]], bizkaitar surflaria.
* [[Otsailaren 19]]a – [[Kerman Lejarraga]], bizkaitar boxeolaria.
* [[Otsailaren 21]]a – [[Jonathan Nanizayamo]], kongoar futbolaria.
* [[Otsailaren 22]]a – [[Sergio Rodríguez Reche]], nafar txirrindularia.
* [[Otsailaren 22]]a – [[Haris Seferović]], suitzar futbolaria.
* [[Otsailaren 23]]a – [[Ugaitz Agirre]], gipuzkoar idazlea.
* [[Otsailaren 27]]a – [[Massimo Stano]], italiar atleta.
* [[Otsailaren 27]]a – [[Jimmy Vicaut]], frantziar atleta, [[100 metroko lasterketa|100]] eta [[200 metroko lasterketa|200]] metrotan aditua.
* [[Camilla Pang]], britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 2]]a – [[Jon Jaunarena]], nafar pilotaria.
* [[Martxoaren 2]]a – [[Gorka Magunazelaia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 5]]a – [[Macarena Achaga]], argentinar modelo, aktore, abeslari eta telebista aurkezlea.
* [[Martxoaren 6]]a – [[Gloria Rodríguez Sánchez]], espainiar txirrindularia, pistan aditua.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Yulema Corres]], arabar futbolaria.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Iñigo Eguaras]], nafar futbolaria.
* [[Martxoaren 7]]a – [[Bel Powley]], ingeles aktorea.
* [[Martxoaren 10]]a – [[Natali Germanotta]], estatubatuar moda-diseinatzailea eta estilista.
* [[Martxoaren 10]]a – [[Emily Osment]], estatubatuar aktore, abeslari eta konpositorea.
* [[Martxoaren 11]] - [[Juana Dolores]], katalanezko idazlea eta aktorea.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Sarah Buschmann]], frantziar fantasiazko-eleberrigile eta ipuingilea.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Thomas Dos Santos]], lapurtar futbolaria.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Ozuna]], puertorricar trap latino eta reggaeton abeslaria.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Kaya Scodelario]], ingeles modelo eta aktorea.
* [[Martxoaren 14]]a – [[Ami Sugita]], japoniar futbolaria.
* [[Martxoaren 16]]a – [[Mikel Iturria]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Martxoaren 16]]a – [[Kim Mi-soo]], hegokorear aktore eta modeloa (h. [[2022]]).
* [[Martxoaren 17]]a - [[Sara González Lolo]], asturiar patin-hockeyko jokalaria.
* [[Martxoaren 17]]a - [[Pauline Peyraud-Magnin]], frantziar futbolaria.
* [[Martxoaren 18]]a – [[Pedro Astray]], arabar futbolaria.
* [[Martxoaren 20]]a – [[Lara Arruabarrena]], gipuzkoar tenislaria.
* [[Martxoaren 21]]a – [[Karolína Plíšková]], txekiar tenislaria.
* [[Martxoaren 23]]a – [[Kyrie Irving]], estatubatuar-australiar saskibaloi jokalaria.
* [[Martxoaren 26]]a – [[Stoffel Vandoorne]], 1 Formulako belgikar pilotua.
* [[Martxoaren 28]]a – [[Berta Vázquez]], ukraniar aktore eta abeslaria.
* [[Martxoaren 29]]a – [[Ander Barrenetxea Uriarte|Ander Barrenetxea]], bizkaitar txirrindularia.
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 1]]a – [[Lola Indigo]], espainiar abeslaria, musikagilea eta dantzaria.
* [[Apirilaren 5]]a – [[Shintaro Kurumaya]], japoniar futbolaria.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Mathew Ryan]], australiar futbolaria.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Lucas Velasco]], argentinar aktorea, abeslaria eta modeloa.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Jon Arzamendi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Sadio Mané]], senegaldar futbolaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Nerea Reparaz]], nafar kazetaria.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Daisy Ridley]], britainiar aktorea.
* [[Apirilaren 10]]a – [[Yoel Sola]], nafar futbolaria.
* [[Apirilaren 12]]a – [[Chad le Clos]], hegoafrikar igerilaria.
* [[Apirilaren 13]]a – [[George North]], britainiar errugbi jokalaria.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Mariñe Arbeo]], gipuzkoar artista eta ilustratzailea.
* [[Apirilaren 14]]a – [[Naoise Dolan]], irlandar idazlea.
* [[Apirilaren 15]]a – [[John Guidetti]], suediar futbolaria.
* [[Apirilaren 15]]a – [[Daniel Ruiz Vives]], nafar motoziklista ohia.
* [[Apirilaren 16]]a – [[Valentina Bellè]], italiar aktorea eta modeloa.
* [[Apirilaren 17]]a – [[Karlo Bručić]], kroaziar futbolaria.
* [[Apirilaren 18]]a – [[Chloe Bennet]], estatubatuar aktore eta abeslaria.
* [[Apirilaren 19]]a – [[Marko Todorović]], montenegroar saskibaloi jokalaria.
* [[Apirilaren 20]]a – [[Gigi Gorgeous]], kanadar modelo eta aktorea.
* [[Apirilaren 23]]a – [[Borja Angoitia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Apirilaren 24]]a - [[Laura Gil]], espainiar saskibaloi-jokalaria.
* [[Apirilaren 25]]a - [[Adria Arjona]], puertorricar aktorea.
* [[Apirilaren 25]]a – [[María Cumplido]], espainiar matematikari eta ikertzailea.
* [[Apirilaren 27]]a – [[Apolonia Lapiedra]], espainiar aktore pornografikoa.
* [[Apirilaren 27]]a – [[Enric Saborit]], kataluniar futbolaria.
* [[Apirilaren 30]]a – [[Marc-André ter Stegen]], alemaniar futbolaria.
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Gulinazha]], [[uigur]] etniako txinatar aktore eta modeloa.
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Alexander Callens]], perutar futbolaria.
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Oihana Aldai]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Maiatzaren 7]]a - [[Natalia Rodriguez (aktorea)|Natalia Rodriguez]], espainiar aktorea.
* [[Maiatzaren 8]]a - [[Olivia Culpo]], estatubatuar influencerra, aktorea, eta modeloa, 2012ko ''Miss Unibertso''.
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Aitor Irusta]], bizkaitar pilotaria.
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Cris Lizarraga]], bizkaitar abeslaria.
* [[Maiatzaren 11]] – [[Thibaut Courtois]], belgikar futbol atezaina.
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Koldo Berasaluze]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Mikel Cuberia]], bizkaitar futbolaria.
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Fernando Pacheco Flores]], espainiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Sam Smith]], britainiar abeslari eta konpositorea.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Cate Campbell]], malawiar jatorriko australiar igerilaria.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Jack Gleeson]], irlandar aktorea.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Gerónimo Rulli]], argentinar futbolaria.
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Shoma Doi]], japoniar futbolaria.
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Cristian Portu]], espainiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Danielle Arciniegas]], kolonbiar aktore, modelo eta abeslaria.
* [[Maiatzaren 24]]a – [[Cristian Ganea]], errumaniar futbolaria.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Stefi Troguet]], andorratar alpinista.
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Mikel Juaristi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Jeison Murillo]], kolonbiar futbolaria.
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Olatz Aldalur]], traineru estropadetako gipuzkoar patroia.
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Manuela Lareo]], arabar futbolaria.
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Marta Luna]], nafar futbolaria.
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 1]]a – [[Sara Nieves Matheu García]], espainiar matematikari, ingeniari informatiko, irakasle eta ikertzailea, zibersegurtasunean espezializatua.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Alejandra Onieva]], espainiar aktorea.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Rubén Sobrino]], espainiar futbolaria.
* [[Ekainaren 3]]a – [[Mario Götze]], alemaniar futbolaria.
* [[Ekainaren 3]]a – [[Monika Linkytė]], lituaniar abeslaria.
* [[Ekainaren 4]]a – [[Lux Pascal]], estatubatuar-txiletar emakume aktorea.
* [[Ekainaren 7]]a – [[Sara Lee (borrokalaria)|Sara Lee]], estatubatuar borrokalari profesionala (h. [[2022]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Kate Upton]], estatubatuar top-modela.
* [[Ekainaren 11]] – [[Julian Alaphilippe]], frantziar txirrindularia.
* [[Ekainaren 11]] - [[Eneritz Mancisidor]], bizkaitar filologo, irakasle eta politikaria.
* [[Ekainaren 12]]a – [[Poppy Cleall]], ingeles errugbilaria.
* [[Ekainaren 12]]a – [[Philippe Coutinho]], brasildar futbolaria.
* [[Ekainaren 14]]a – [[Ben Halloran]], australiar futbolaria.
* [[Ekainaren 14]]a – [[Daryl Sabara]], estatubatuar aktorea.
* [[Ekainaren 15]]a – [[Mohamed Salah]], egiptoar futbolaria.
* [[Ekainaren 17]]a – [[Mujinga Kambundji]], suitzar atleta da, abiadurazko lasterketatan aditua.
* [[Ekainaren 21]]a – [[Alisa Krylova]], errusiar supermodelo, kazetari eta idazlea.
* [[Ekainaren 24]]a – [[David Alaba]], austriar futbolaria.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Stuart Hogg]], eskoziar errugbilaria.
* [[Ekainaren 24]]a – [[Joseba Zaldua]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Ekainaren 26]]a – [[Tania Calvo]], arabar pistako-txirrindularia.
* [[Ekainaren 26]]a – [[Jennette McCurdy]], estatubatuar aktorea eta abeslaria.
* [[Ekainaren 28]]a – [[Elaine Thompson-Herah]], jamaikar atleta.
* [[Ekainaren 28]]a - [[Gemma Triay]], espainiar padel-jokalaria.
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 2]]a – [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria.
* [[Uztailaren 2]]a – [[Toufik-de-Planoise]], frantziar anarkista antifaxista, sindikalista, eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Aitor Kortabitarte]], bizkaitar futbolaria.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Alejandro Maestresalas]], nafar futbolaria.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Nathalia Ramos]], espainiar-estatubatuar aktorea.
* [[Uztailaren 3]]a – [[Kristin Tattar]], estoniar [[disko golf]]laria.
* [[Uztailaren 6]]a – [[Nino Galović]], kroaziar futbolaria.
* [[Uztailaren 7]]a – [[Jedet]], espainiar emakumezko modelo, abeslari eta aktore transgeneroa.
* [[Uztailaren 9]]a – [[Margaret Satupai]], samoar atleta, pisu eta disko jaurtiketan aditua.
* [[Uztailaren 10]]a – [[Victor Fuchs]], frantziar futbolaria.
* [[Uztailaren 11]] – [[Carolyn Genzkow]], alemaniar aktorea.
* [[Uztailaren 12]]a – [[Larrissa Miller]], australiar gimnasta artistikoa.
* [[Uztailaren 13]]a – [[David Soto Ruiz]], nafar futbolaria.
* [[Uztailaren 14]]a – [[Irantzu García]], euskal [[curling]]-jokalaria.
* [[Uztailaren 14]]a – [[Itsasne Larruskain]], bizkaitar irakaslea eta futbolaria.
* [[Uztailaren 15]]a – [[Anna Tsukishima]], japoniar emakumezko aktore pornografiko transgeneroa.
* [[Uztailaren 16]]a – [[Ander Plazaola]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[Uztailaren 16]]a – [[Jarosław Zyskowski]], poloniar saskibaloi jokalaria.
* [[Uztailaren 18]]a – [[Alain González Estíbalez]], arabar txirrindularia.
* [[Uztailaren 22]]a – [[Selena Gomez]], estatubatuar abeslari eta telebistako aktorea.
* [[Uztailaren 23]]a – [[Iker Tainta]], nafar esku huskako pilotaria.
* [[Uztailaren 25]]a – [[Izaskun García]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria.
* [[Uztailaren 26]]a – [[Marika Koroibete]], fijitar errugbilaria.
* [[Uztailaren 27]]a – [[Hanae Shibata]], japoniar futbolaria.
* [[Uztailaren 29]]a – [[Jessy Trémoulière]], frantziar errugbi jokalaria.
* [[Uztailaren 30]]a – [[Fabiano Caruana]], italo-estatubatuar xakelaria.
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Kevin McDowell]], estatubatuar triatleta.
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Ane Pescador]], gipuzkoar arraunlaria, bost aldiz Kontxako Bandera eta beste bost aldiz Traineruen Ligaren irabazle.
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Cole Sprouse]], estatubatuar aktorea.
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Dylan Sprouse]], estatubatuar aktorea.
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Lauriane Lissar]], lapurtar errugbilaria.
* [[Abuztuaren 6]]a - [[Natsumi Tsunoda]], japoniar judo borrokalaria.
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Simon Yates]], ingeles txirrindularia.
* [[Abuztuaren 8]]a - [[Tamara Andrés]], galiziar idazlea eta itzultzailea.
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Ane Labaka]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[María España Almendro]], espainiar saskibaloi-jokalaria.
* [[Abuztuaren 11]] – [[Gracia Alonso de Armiño]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria.
* [[Abuztuaren 11]] – [[Heuss l'Enfoiré]], frantziar rap abeslari eta aktorea.
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Cara Delevingne]], ingeles modelo eta aktorea.
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Ander Barinaga-Rementeria]], gipuzkoar aktorea eta ekoizlea.
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Giovanni Prinzi]], italiar artista eta grabatzailea.
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Nagore Elu]], bizkaitar biokimikari eta eta zientzia dibulgatzailea.
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Neslihan Atagül]], turkiar aktorea.
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Demi Lovato|''Demi'' Lovato]], estatubatuar aktorea eta abeslaria.
* [[Abuztuaren 25]]a – [[Irene Sánchez-Escribano]], espainiar lasterkaria, oztopo lasterketatan eta krosean aditua.
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Phùng Trương Trân Đài]], vietnamdar emakumezko edertasun modelo transgeneroa.
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Carissa Moore]], hawaiiar surflaria, lau aldiz [[ASP World Tour|ASPko Munduko Surf Txapelketaren]] irabazle.
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Kim Petras]], alemaniar pop eta a capella abeslari eta letragilea.
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Elena Rivera]], espainiar aktorea eta abeslaria.
==== Iraila ====
* [[Irailaren 3]]a – [[Jon Ander Aranburu]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria.
* [[Irailaren 5]]a – [[Ane Miren Martínez de Lahidalga]], arabar futbolaria.
* [[Irailaren 7]]a – [[Gizem Karaca]], turkiar aktorea eta modeloa.
* [[Irailaren 8]]a – [[Ane Barandiaran]], gipuzkoar sofbol jokalaria.
* [[Irailaren 8]]a – [[Sakiko Ikeda]], japoniar futbolaria.
* [[Irailaren 10]]a – [[Ainara Elbusto]], nafar txirrindularia.
* [[Irailaren 12]]a – [[Mahmood]], italiar abeslari eta musikagilea.
* [[Irailaren 13]]a – [[Adrian González Velasco]], espainiar txirrindularia.
* [[Irailaren 15]]a – [[Camélia Jordana]], frantziar abeslari eta aktorea.
* [[Irailaren 16]]a – [[Nick Jonas]], estatubatuar abeslari, musikagile, aktore eta musika ekoizlea.
* [[Irailaren 17]]a – [[Quay Dash]], estatubatuar emakumezko rapeatzaile eta abestigile transgeneroa.
* [[Irailaren 17]]a – [[Jelena Jakovixina]], errusiar alpetar eskiatzailea.
* [[Irailaren 18]]a – [[Kendra Harrison]], estatubatuar atleta.
* [[Irailaren 19]]a – [[Lisa Ecker]], austriar gimnasta artistikoa.
* [[Irailaren 20]]a – [[Ondřej Balvín]], txekiar saskibaloi jokalaria.
* [[Irailaren 21]]a – [[Maria Muzytxuk]], ukrainar xake jokalaria, [[Emakumezkoen munduko xake txapelketa|emakumezkoen munduko xake txapeldun]] izandakoa.
* [[Irailaren 22]]a – [[Daniela Ospina]], kolonbiar modeloa, boleibol jokalaria eta enpresaria.
* [[Irailaren 23]]a – [[Loïc Chetout]], lapurtar txirrindularia.
* [[Irailaren 24]]a – [[Stav Strashko]], ukrainar-israeldar modeloa eta aktorea.
==== Urria ====
* [[Urriaren 4]]a – [[Rupi Kaur]], kanadar poeta, idazle eta aktibista feminista.
* [[Urriaren 4]]a – [[Yoly Saa]], galiziar maistra, egile-abeslaria, musikagilea eta letragilea.
* [[Urriaren 7]]a – [[Idoia Etxeberria Ikutza]], gipuzkoar harri-jasotzailea.
* [[Urriaren 11]] – [[Cardi B]], estatubatuar abeslaria eta aktorea.
* [[Urriaren 11]] – [[Joseba Díez Antxustegi]], arabar abokatua eta [[EAJ]]ko politikaria.
* [[Urriaren 18]]a – [[John John Florence]], hawaiiar surflaria.
* [[Urriaren 18]]a – [[Cristian Gilés]], nafar futbolaria.
* [[Urriaren 21]]a – [[Egoitz Fernández]], bizkaitar txirrindularia.
* [[Urriaren 21]]a – [[Hari Nef]], estatubatuar aktore, modelo eta idazle transgeneroa.
* [[Urriaren 22]]a – [[Rubén Pardo]], espainiar futbolaria.
* [[Urriaren 23]]a – [[Jugatx Astorkia]], bizkaitar artista eta ikertzailea.
* [[Urriaren 25]]a – [[Andoni Aretxabaleta]], bizkaitar pilotaria.
* [[Urriaren 26]]a – [[Mayada Al-Sayad]], alemaniar-palestinar atleta, distantzia luzeko lasterketetan aditua.
* [[Urriaren 26]]a – [[Paula Púa]], espainiar ''stand-up'' komikoa eta gidoilaria.
* [[Urriaren 29]]a – [[Michael Copper]], estatubatuar umorista eta abeslaria.
* [[Urriaren 29]]a – [[Amaiur Esnaola]], [[EHU]]ko ikertzaile biologoa.
* [[Urriaren 30]]a – [[Édouard Louis]], frantziar idazle eta intelektuala.
* [[Urriaren 30]]a – [[Greeicy Rendón|Greeicy]], kolonbiar aktorea eta abeslaria.
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 4]]a – [[Sandra Paños]], espainiar futbolaria.
* [[Azaroaren 6]]a – [[Oihane Mendizabal]], gipuzkoar arkeologoa.
* [[Azaroaren 7]]a – [[Aubrey Kate]], estatubatuar emakumezko aktore pornografiko transexuala.
* [[Azaroaren 7]]a – [[Jon Manuel Vega]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Azaroaren 11]] - [[Elena Herraiz]], espainiar hizkuntzalaria da eta youtuberra.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Piyada Inthavong]], laostar emakumezko modelo transgeneroa.
* [[Azaroaren 13]]a – [[Zigor Martínez]], arabar izotz hockey jokalaria.
* [[Azaroaren 18]]a - [[Asier Barahona]], espainiar futbolaria.
* [[Azaroaren 18]]a – [[Emanuel Buchmann]], alemaniar txirrindularia.
* [[Azaroaren 18]]a - [[Queralt Casas]], kataluniar saskibaloi-jokalaria.
* [[Azaroaren 19]]a – [[Koldo Olabarri]], bizkaitar aktorea.
* [[Azaroaren 20]]a - [[Colleen Quigley]], estatubatuar atleta, distantzia ertaineko lasterketetan eta 3.000 metrotako hesi-lasterketan aditua.
* [[Azaroaren 21]]a – [[Conor Maynard]], britainiar abeslari eta konpositorea.
* [[Azaroaren 21]]a – [[Adrian Otaegi]], gipuzkoar golfaria.
* [[Azaroaren 22]]a – [[Geoffrey Kamworor]], kenyar atleta, [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeetan]] aditua.
* [[Azaroaren 23]]a – [[Miley Cyrus]], estatubatuar abeslari eta aktorea.
* [[Azaroaren 26]]a – ''[[Anuel AA]]'', puertorricar abeslaria.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea.
* [[Azaroaren 27]]a – [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra.
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 3]]a – [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria.
* [[Abenduaren 5]]a – [[Zion Moreno]], mexikar-estatubatuar aktorea.
* [[Abenduaren 6]]a – [[Lilian Calmejane]], frantziar txirrindularia.
* [[Abenduaren 6]]a – [[Iker Guarrotxena]], bizkaitar futbolaria.
* [[Abenduaren 8]]a – [[Esther González]], espainiar futbolaria.
* [[Abenduaren 9]]a – [[Erika Hilton]], brasildar politikaria eta pertsona beltzen eta LGBT eskubideen aldeko ekintzailea.
* [[Abenduaren 11]] – [[Gen Shoji]], japoniar futbolaria.
* [[Abenduaren 13]]a – [[Jon Ander Insausti]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Marina Agoues]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Ryo Miyaichi]], japoniar futbolaria.
* [[Abenduaren 14]]a – [[Claudia Traisac]], espainiar aktorea.
* [[Abenduaren 15]]a – [[Daria Dugina]], errusiar kazetari eta ekintzaile politikoa (h. [[2022]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria.
* [[Abenduaren 17]]a – [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa.
* [[Abenduaren 19]]a – [[Iker Muniain]], [[Athletic]]eko nafar futbolaria.
* [[Abenduaren 19]]a – [[Nasser Saleh]], marokoar jatorriko espainiar aktorea.
* [[Abenduaren 20]]a – [[Gorka Luariz-Aierdi]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Abenduaren 23]]a – [[Mario Barco]], nafar futbolaria.
* [[Abenduaren 25]]a – [[Beñat Urretabizkaia|Beñat Urretabizkaia, ''Urretabizkaia II.a'']], gipuzkoar esku huskako pilotari eta entrenatzailea.
* [[Abenduaren 28]]a – [[Lara van Ruijven]], herbehereetar [[pista laburreko abiadura-patinaje|pista laburreko abiadura-patinatzailea]] (h. [[2020]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Ana Zamorano]], bizkaitar bidaiaria.
* [[Andrea González Caballero]], bizkaitar gitarra klasiko jolea.
* [[Eñaut Zubizarreta]], gipuzkoar musikagilea.
* [[Garazi Esnaola]], gipuzkoar musikaria eta piano-jolea.
* [[Guiomar Puerta]], bizkaitar aktorea.
* [[Helena Azkarragaurizar]], gipuzkoar marrazkilaria eta diseinatzailea.
* [[Josu Narbarte]], gipuzkoar arkeologoa.
* [[Kattalin Saint-Marie]], baxenafar soziologoa.
* [[Mikel Iraeta]], gipuzkoar musikaria.
* [[Nerea Apodaka]], arabar artista plastikoa.
* [[Nerea Zusberro]], kirol kazetaritzako aditu eta esatari gipuzkoarra.
* [[Peio Ormazabal]], bizkaitar bertsolaria.
* [[Saats Karasatorre]], nafar bertsolaria.
* [[Santi Balderas]], bizkaitar abokatu, legelari eta unibertsitate-irakaslea.
* [[Sara Berasaluce]], arabar argazkilaria.
* [[Unai Mendizabal]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[Urtzi Alea]], bizkaitar irakasle, gizarte-hezitzaile eta politikaria.
* [[Usue Egia]], bizkaitar ilustratzailea.
* [[Yeray Vázquez]], bizkaitar aktorea.
* [[Helin Bölek]], turkiar abeslaria eta ekintzailea (h. [[2020]]).
* [[Irene Moray]], kataluniar zinema-argazkilaria eta zuzendaria.
* [[Isabel Pérez Dobarro]], galiziar piano-jotzailea.
* [[Zahra Joya]], [[hazara]] etniako afganiar kazetaria.
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Grace Hopper]], ''Amazing Grace'', estatubatuar zientzialaria eta matematikaria, historiako lehen [[konpiladore]]aren egilea (j. [[1906]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Judith Anderson]], australiar-estatubatuar antzezlea (j. [[1897]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Maria Teresa Bonilla i Elias]], kataluniar albaitaria (j. [[1918]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Abderrahim Bouabid]], marokoar abokatu eta politikaria (j. [[1922]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Nicolas Schöffer]], hungariar eskultorea eta artearen teorialaria (j. [[1912]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (j. [[1910]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Wiktor Ostrowski]], poloniar alpinista (j. [[1905]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Manuel Hernández Mompó]], espainiar margolaria (j. [[1927]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[José Ferrer]], puertoricoar aktorea (j. [[1912]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Mikel Aiestaran Elizalde|Mikel Aiestaran]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1910]]).
* [[Otsailaren 1]]a – [[Jean Hamburger]], frantziar medikua, [[nefrologia]]ren aitzindaria eta Nefrologiako Nazioarteko Elkartearen sortzailea (j. [[1909]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Mário Peixoto]], brasildar zinemagilea (j. [[1908]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Erich Andres]], alemaniar argazkilaria, Espainiako Gerra Zibilean Euskal Herrian argazkiak ateratakoa (j. [[1905]]).
* [[Otsailaren 9]]a – [[Juanita Ibaibarriaga]], bizkaitar euskaltzalea eta ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Alex Haley]], estatubatuar idazlea (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Veneranda Manzano]], espainiar maistra eta politika, Bigarren Errepublikako diputatua (j. [[1893]]).
* [[Otsailaren 12]]a – [[Joxe Migel Zumalabe]], gipuzkoar matematikari, irakasle, aparejadore, lexikografo, euskaltzale eta pintorea (j. [[1906]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[María Elena Moyano]], ''Madre Coraje'', perutar borrokalari soziala, eraila (j. [[1958]]).
* [[Otsailaren 15]]a – [[William Schuman]], estatubatuar musikagile eta pedagogoa (j. [[1910]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Angela Carter]], ingeles kazetari eta eleberrigilea (j. [[1940]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Jânio Quadros]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Sylvain Arend]], belgikar astronomoa (j. [[1902]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Samivel]], frantziar diseinatzailea, margolaria eta idazlea (j. [[1907]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Roberto D'Aubuisson]], salvadortar militarra eta politikaria (j. [[1943]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Pierre Dervaux]], frantziar orkestra-zuzendaria (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Dick York]], estatubatuar aktorea (j. [[1928]]).
* [[Otsailaren 27]]a – [[Algirdas Julius Greimas]], lituaniar-frantziar hizkuntzalaria (j. [[1917]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]], kataluniar idazle eta kazetaria (j. [[1909]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Ferenc Karinthy]], hungariar eleberrigile, antzerkigile, kazetari, itzultzaile eta waterpolo jokalaria (j. [[1921]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 2]]a – [[Sandy Dennis]], estatubatuar aktorea (j. [[1937]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Lella Lombardi]], italiar auto-pilotua, [[1 Formula]]n parte hartu duten bost emakumeetako bat (j. [[1941]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Néstor Almendros]], kataluniar argazki-zuzendaria (j. [[1930]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Mary Osborne]], estatubatuar jazzeko-gitarrista, abeslaria eta gitarra fabrikatzailea (j. [[1921]]).
* [[Martxoaren 5]]a – [[Giuseppe Olmo]], italiar txirrindularia (j. [[1911]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Maria Helena Vieira da Silva]], portugaldar-frantziar margolaria (j. [[1908]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[Menahem Begin]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministroa]] (j. [[1913]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[James Brooks (margolaria)|James Brooks]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]).
* [[Martxoaren 10]]a – [[Luis Usoz]], euskal [[belar hockey]] jokalaria (j. [[1932]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Richard Brooks]], estataubatuar film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1912]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Rafael Ruiz Balerdi]], euskal margolaria (j. [[1934]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Joaquín Satrustegi]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1909]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Erika Groth-Schmachtenberger]], alemaniar argazkilaria (j. [[1906]]).
* [[Martxoaren 14]]a – [[Jean Poiret]], frantziar antzezle eta antzerki-idazlea (j. [[1926]]).
* [[Martxoaren 16]]a – [[Roger Lemelin]], frantsesezko kanadar nobelagilea (j. [[1919]]).
* [[Martxoaren 16]]a – [[Yves Rocard]], frantziar fisikaria (j. [[1903]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Manuel Ferreira]], portugaldar idazlea (j. [[1917]]).
* [[Martxoaren 18]]a – [[Antonio Molina]], [[flamenko]] eta koplako andaluziar abeslaria (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Lina Bo Bardi]], italiar-brasildar arkitekto-modernoa (j. [[1914]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Georges Delerue]], frantziar musikagilea (j. [[1925]]).
* [[Martxoaren 21]]a – [[Claude Bricage]], frantziar argazkilaria (j. [[1939]]).
* [[Martxoaren 23]]a – [[Friedrich Hayek]], britainiar ekonomista, 1974ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1899]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Isidoro Bastarrika]], euskal idazlea (j. [[1931]]).
* [[Martxoaren 26]]a – [[Rihei Sano]], japoniar futbolaria (j. [[1912]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Casto Intza]], nafar musikologoa (j. [[1894]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Paul Henreid]], estatubatuar zinema-aktore eta zuzendaria (j. [[1908]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 3]]a – [[Juan García Hortelano]], espainiar idazlea (j. [[1928]]).
* [[Apirilaren 4]]a – [[Sammy Reshevsky]], poloniar-estatubatuar xake-jokalaria (j. [[1911]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Takeshi Inoue]], japoniar futbolaria (j. [[1928]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Isaac Asimov]], errusiar jatorriko estatubatuar idazle eta biokimikaria, [[zientzia-fikzio|zientzia fikzio]] eta zientzia dibulgazioan autore arrakastatsua (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Yang Kyoungjong]], [[korea]]r soldadua (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Mariano Aguilar Navarro]], espainiar legelari, irakasle eta politikaria (j. [[1916]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Daniel Bovet]], suitzar botikaria, 1957ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1907]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Antonio Gezuraga Besangitz]], bizkaitar-estatubatuar ingeniaria, AEBtako Itsas Armadan eta NASAn aritutakoa (j. [[1919]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Peter Dennis Mitchell]], ingeles kimikaria, 1978ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 18]]a – [[Maurizio Elizalde]], nafar txistularia, Euskal Herriko txistulari eta txistu-egilerik handienetakoa (j. [[1915]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Benny Hill]], ingeles aktore eta umorista (j. [[1924]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Väinö Linna]], finlandiar idazle eta hizkuntzalaria (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Jean Pierre Zubiria]], lapurtar poeta (j. [[1902]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Satyajit Ray]], indiar zinema zuzendaria, margolaria eta idazlea (j. [[1921]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Sigfrido Koch]], donostiar argazkilaria eta idazlea (j. [[1936]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Olivier Messiaen]], frantziar musikagilea, organista eta irakaslea (j. [[1908]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Gerard O'Neill]], estatubatuar fisikaria (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[Francis Bacon (margolaria)|Francis Bacon]], irlandar margolaria (j. [[1909]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Margarita Wallmann]], alemaniar-austriar-argentinar dantzari, koreografo, diseinatzaile eta zuzendari eszenikoa (j. [[1904]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Maximino Castiñeiras]], galiziar poeta eta politikaria (j. [[1906]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Jean Vauthier]], frantziar antzerkigilea (j. [[1910]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Marlene Dietrich]], alemaniar aktore eta abeslaria (j. [[1901]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Pedro Gómez Valderrama]], kolonbiar idazlea, kazetaria eta diplomatikoa (j. [[1923]]).
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Sergei Obraztsov]], errusiar [[txotxongilo]] maisua (j. [[1901]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Macário Santiago Kastner]], ingeles musikologo, pedagogo eta instrumentu-jotzailea (j. [[1908]]).
* [[Maiatzaren 12]] edo [[Maiatzaren 13|13a]] – [[Wanda Rutkiewicz]], poloniar alpinista, inoizko emakume alpinistarik onenetarikoa (j. [[1943]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Anthony Accardo]], estatubatuar mafiosoa (j. [[1906]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Abraham Moles]], frantziar komunikazioaren-teorialaria (j. [[1920]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Giovanni Falcone]], italiar magistratua, [[mafia]]ren aurka aritutakoa (j. [[1939]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Atahualpa Yupanqui]], argentinar kantautore, gitarrajole, antropologo eta idazlea (j. [[1908]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Javier Basilio]], espainiar kazetaria (j. [[1928]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Karl Carstens]], [[Alemania|Alemaniako Errepublika Federaleko]] presidentea (j. [[1914]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Antoni Zygmund]], poloniar-estatubatuar matematikaria (j. [[1900]]).
* [[Maiatzaren 31]] – [[Iosu Expósito|Iosu Exposito]], [[Eskorbuto]] punk taldeko gitarra-jotzaile eta abeslaria (j. [[1960]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 3]]a – [[Robert Morley]], ingeles aktorea (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Jesus Izagirre]], euskal herritar futbolari eta pilotaria (j. [[1906]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Josean Alkorta]], gipuzkoar kirol kazetari eta irrati esataria (j. [[1947]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Morris Kline]], estatubatuar matematika irakaslea eta historiari eta psikologiari buruzko idazlea (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Rafael Orozco Maestre]], kolonbiar abeslari, aktore eta musikagilea (j. [[1954]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Serge Daney]], frantziar kazetari eta zinema-kritikaria (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Pumpuang Duangjan]], thailandiar abeslari eta aktorea (j. [[1961]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Jean Aerts]], belgikar txirrindularia (j. [[1907]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[María Blanca Ferrer García]], nafar abokatua, kazetaria eta idazlea (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Brett Whiteley]], australiar pintorea (j. [[1939]]).
* [[Ekainaren 17]]a – [[Jose Luis Aldecoa]], bizkaitar margolari, ingeniari, poeta eta abeslaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Joan Fuster]], [[katalan]]ezko valentziar idazlea (j. [[1922]]).
* [[Ekainaren 21]]a – [[Li Xiannian]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidentea (j. [[1909]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Juan Antonio Frade]], ''K-Toño'', bizkaitar margolari, karikaturagile eta kazetaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[James Stirling]], eskoziar arkitektoa (j. [[1926]]).
* [[Ekainaren 27]]a - [[María Abrisqueta de Zulueta]], gipuzkoar idazle eta pedagogoa, Espainian eta Kuban [[Gidaritza]]ren sortzailetzat hartua (j. [[1911]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Mikhail Tal]], letoniar xake-jokalaria, xakearen historian izan den jokalari argi eta intuitiboenetako bat (j. [[1936]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Mohamed Boudiaf]], [[Aljeria]]ko presidentea (j. [[1919]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a – [[Franco Cristaldi]], italiar zinema-zuzendari eta produktorea (j. [[1924]]).
* [[Uztailaren 1]]a – [[Daniel Moyano]], argentinar idazlea, kazetaria eta musikagilea (j. [[1930]]).
* [[Uztailaren 2]]a – [[Camarón de la Isla]], espainiar flamenko-abeslaria, [[flamenko]]-abeslari handienetakoa (j. [[1950]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Luigi Marchisio]], italiar txirrindularia (j. [[1909]]).
* [[Uztailaren 4]]a – [[Astor Piazzolla]], argentinar musikagile eta bandoneoi-jotzailea (j. [[1921]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Micaela Feldman de Etchebehere]], argentinar militante anarkista eta feminista (j. [[1902]]).
* [[Uztailaren 9]]a - [[Raimundo Fernández-Cuesta]], eskuin muturreko politikari, abokatu eta notario espainiarra (j. [[1896]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Deng Yingchao]], txinatar politikaria (j. [[1904]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Caroline Miller]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Eduardo López Albizu]], bizkaitar sindikalista eta politikaria, [[Patxi López]] lehendakariaren aita (j. [[1931]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Urtain|José Manuel Ibar Aspiazu, ''Urtain'']], gipuzkoar boxeolaria, bere buruaz beste eginda (j. [[1943]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Kattalin Agirre]], lapurtar [[mugalari]]a eta Bigarren Mundu Gerran Erresistentziako kidea (j. [[1897]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Maria Bassó]], espainiar aktorea (j. [[1901]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (j. [[1898]]).
* [[Uztailaren 25]]a – [[Philippe Lamour]], frantziar abokatua (j. [[1903]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Rafael Medina Vilallonga]], andaluziar politikari eta abokatua (j. [[1905]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[Joe Shuster]], kanadar komikigilea, ''[[Superman]]''en sortzaileetako bat (j. [[1914]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Margarita Aliger]], sobietar poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzailea (j. [[1915]]).
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Michel Berger]], frantziar musikagilea (j. [[1947]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Juan David García Bacca]], euskal-venezuelar filosofo eta irakaslea (j. [[1901]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Robert Muldoon]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] lehen ministroa (j. [[1921]]).
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Francisco Fernández Ordóñez]], espainiar politikari eta abokatua (j. [[1930]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[John Cage]], estatubatuar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 18]]a – [[John Sturges]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1910]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Jean-Albert Grégoire]], [[automobilgintza]]ren sustatzaile eta idazle frantziarra (j. [[1899]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Jean Hubeau]], frantziar musikagile, irakasle eta piano-jotzailea (j. [[1917]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Isidro Langara]], euskal herritar futbolaria (j. [[1912]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Kasilda Hernáez]], ''Kasi'', gipuzkoar anarkista ezaguna eta [[Felix Likiniano]]ren laguna (j. [[1914]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 2]]a – [[Baltasar Belenguer Hervás]], espainiar boxeolaria, munduko titulua lortu zuen lehen espainiarra (j. [[1911]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[Barbara McClintock]], estatubatuar genetista eta botanikaria, 1983ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1902]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Fernando Otazu]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1920]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[Anthony Perkins]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Larbi Benbarek]], frantziar futbolaria (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[André Jacquemin]], frantziar margolari eta grabatzailea (j. [[1904]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Pedro Bilbao]], [[getxo]]ztar medikua (j. [[1909]]).
* [[Irailaren 19]]a - [[Alfredo Sada]], nafar eskultorea (j. [[1949]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Carlos Alcolea]], espainiar margolaria (j. [[1949]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Musa Anter]], idazle, poeta eta ekintzaile intelektual [[Kurdistan|kurdu]]a, nazionalismo kurduaren figura nagusienetakotzat joa (j. [[1920]]).
* [[Irailaren 23]]a – [[Mary Santpere]], katalan antzerki- eta zinema-antzezlea (j. [[1913]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[César Manrique]], kanariar artista (j. [[1919]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 1]]a – [[Petra Kelly]], alemaniar feminista, bakezale eta aktibista, bikotekideak eraila (j. [[1947]]).
* [[Urriaren 2]]a – [[Bogdan Suchodolski]], poloniar filosofoa (j. [[1903]]).
* [[Urriaren 4]]a – [[Denny Hulme]], zeelandaberritar [[1 Formula]]ko auto-gidaria, munduko txapelduna 1967an (j. [[1936]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Cornelis Berkhouwer]], herbeheretar politikaria, [[Europako Legebiltzarra]]ko presidentea (j. [[1919]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Denholm Elliott]], ingeles aktorea (j. [[1922]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1913]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Marta Grau]], kataluniar aktorea (j. [[1890]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Juanma Suárez]], [[Eskorbuto (musika taldea)|Eskorbuto]] taldeko baxu-jotzaile eta abeslaria (j. [[1962]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Shirley Booth]], estatubatuar aktorea (j. [[1898]]).
* [[Urriaren 21]]a – [[Lillemor Aars]], norvegiar zeramikaria (j. [[1904]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[Luis Rosales]], espainiar olerkaria (j. [[1910]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Sir Kenneth MacMillan]], ingeles balleteko-dantzaria eta koreografoa (j. [[1929]]).
* [[Urriaren 30]]a - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (j. [[1925]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 2]]a – [[Robert Arneson]], estatubatuar eskultorea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Hanya Holm]], alemaniar-estatubatuar koreografoa, dantzaria eta irakaslea, [[dantza moderno]]aren aitzindaria (j. [[1893]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Eugene Avtsine Aveline]], frantziar idazlea (j. [[1901]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[Luisa Moreno]], Estatu Batuetako langileen mugimenduaren buru bat eta gizarte aktibista (j. [[1907]]).
* [[Azaroaren 4]]a – [[José Luis Sáenz de Heredia]], espainiar zinema-zuzendaria (j. [[1911]]).
* [[Azaroaren 5]]a – [[Jan Hendrik Oort]], [[frisia]]r astronomoa (j. [[1900]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (j. [[1921]]).
* [[Azaroaren 10]]a – [[Chuck Connors]], estatubatuar saskibaloi jokalari, beisbol jokalari eta aktorea (j. [[1921]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Giulio Carlo Argan]], italiar artearen eta arkitekturaren historiako kritikaria (j. [[1909]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Ronnie Bond]], ingeles bateria-jotzailea, ''[[The Troggs]]'' taldeko kidea (j. [[1940]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Lucrecia Pérez]], Madrilen eraildako emakume dominikar beltza, arrazismo eta xenofobiaren lehenengo biktima aitortua Espainian (j. [[1959]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Ernst Happel]], austriar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1925]]).
* [[Azaroaren 17]]a – [[Audre Lorde]], afroamerikar idazle, feminista, lesbiana eta eskubide zibilen aldeko ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[Azaroaren 19]]a – [[Dora Ibarburu]], euskal uruguaitar erizain eta irakaslea (j. [[1918]]).
* [[Azaroaren 21]]a – [[Kaysone Phomvihane]], [[Laos]]ko presidentea (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Roy Acuff]], estatubatuar abeslari, biolin-jotzaile eta abesti-idazlea (j. [[1903]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Xavier Darasse]], frantziar musikaria (j. [[1934]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Rosalind Tanner]], britainiar matematikaria eta matematikaren historialaria (j. [[1900]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Joseph Arthur Ankrah]], [[Ghana]]ko presidentea (j. [[1915]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Pearse Jordan]], [[Irlandako Armada Errepublikarra (argipena)|IRAko]] boluntarioa, [[Royal Ulster Constabulary|Ulsterko Errege Poliziako]] ofizial batek eraila (j. [[1969]]).
* [[Azaroaren 28]]a – [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (j. [[1917]]).
* [[Azaroaren 29]]a – [[Jean Dieudonné]], frantziar matematikaria, [[Nicolas Bourbaki|Bourbaki]] taldearen sortzaileetariko bat (j. [[1906]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Peter Blume]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Jorge Donn]], argentinar dantzaria (j. [[1947]]).
* [[Azaroaren 30]]a – [[Àngels Ferrer i Sensat]], kataluniar maistra, pedagogoa eta Natur Zientzietako katedraduna (j. [[1904]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 2]]a – [[Henri Arvon]], frantziar ideien-historialaria, [[anarkismo]]an eta mugimendu libertarioan aditua (j. [[1914]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Gerardo López de Gereñu]], arabar etnografoa (j. [[1904]]).
* [[Abenduaren 10]]a – [[Celia Gámez]], espainiar-argentinar aktorea eta dantzaria (j. [[1905]]).
* [[Abenduaren 11]] – [[Suzanne Lilar]], frantsesezko belgikar idazlea (j. [[1901]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Juan José Mieza]], bizkaitar futbolaria (j. [[1915]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Stella Adler]], estatubatuar antzezle eta irakaslea (j. [[1901]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[José María González-Sinde]], espainiar zinema-ekoizle eta zinema-zuzendaria (j. [[1941]]).
* [[Abenduaren 21]]a – [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (j. [[1904]]).
* [[Abenduaren 24]]a – [[Peyo]], belgikar komikigilea, "[[Pottokiak]]" (''Les Schtroumpfs'') komiki sortaren egilea (j. [[1928]]).
* [[Abenduaren 26]] – [[John George Kemeny]], hungariar-estatubatuar matematikari, informatikari eta hezitzailea, [[BASIC]] lengoaiaren garatzaileetako bat (j. [[1926]]).
* [[Abenduaren 26]]a – [[Nikita Magaloff]], errusiar-suitzar pianista (j. [[1912]]).
* [[Abenduaren 26]]a – [[María Bruguera Pérez]], espainiar militante libertarioa eta aktibista feminista (j. [[1913]]).
* [[Abenduaren 28]]a – [[Vicente Gerbasi]], venezuelar olerkigile eta saiakeragilea (j. [[1913]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Itziar Mujika Irastorza]], gipuzkoar abertzalea eta irakaslea (j. [[1904]]).
* [[Jesus Gaztañaga]], euskal idazlea (j. [[1932]]).
* [[Juan Bautista Kortajarena]], ''Batista Ondartza'', gipuzkoar bertsolaria (j. [[1903]]).
* [[Lucas Alberdi]], euskal herritar eskultore eta margolaria, damaskinatugintzan aditua (j. [[1906]]).
* [[Macaria Iriarte]], arabar ipuin eta kontakizun folklorikoen kontalaria (j. [[1901]]).
* [[Nemesio Tamayo]], bizkaitar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1908]]).
* [[Elizabeth Watson]], eskoziar [[sufragista]] eta gaita-jotzailea (j. [[1900]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Georges Charpak]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Rudolph A. Marcus]]
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Derek Walcott]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Edmond Henri Fischer|Edmond H. Fischer]], [[Edwin Krebs|Edwin G. Krebs]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Gary Becker]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Rigoberta Menchú|Rigoberta Menchu]]
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1992| ]]
9hn9icoqq71zmclknm1f002fdfr4oz5
680
0
2007
9993889
9524909
2024-12-08T18:59:41Z
Marklar2007
1545
9993889
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Urriaren 10]]a – [[Yazid I.a]] omeiatar kalifaren indarrek [[Karbalako gudua]]n, [[Husain ibn Ali]] imami ([[Mahoma]] profetaren bilobari) burua moztu zioten.
== Jaiotzak ==
== Heriotzak ==
* [[Urtarril]]a – [[Kiriko (Toledoko gotzaina)|Kiriko]], Bartzelonako gotzaina eta Toledoko artzapezpikua.
* [[Urriaren 10]]a – [[Husain ibn Ali]], imama.
* [[Muawiyah I.a]], [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatarren Kaliferriko]] bigarren kalifa.
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:680| ]]
pmkir8193bssqo5iv7oc5rtbhp8bejd
9993890
9993889
2024-12-08T19:00:27Z
Marklar2007
1545
/* Heriotzak */
9993890
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Urriaren 10]]a – [[Yazid I.a]] omeiatar kalifaren indarrek [[Karbalako gudua]]n, [[Husain ibn Ali]] imami ([[Mahoma]] profetaren bilobari) burua moztu zioten.
== Jaiotzak ==
== Heriotzak ==
* [[Urtarril]]a – [[Kiriko (Toledoko gotzaina)|Kiriko]], Bartzelonako gotzaina eta Toledoko artzapezpikua.
* [[Apirilaren 26]]a – [[Muawiyah I.a]], [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatarren Kaliferriko]] bigarren kalifa.
* [[Urriaren 10]]a – [[Husain ibn Ali]], imama.
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:680| ]]
g3s800p9gqmjzdqyxxyqa50cvf0f2tf
1048
0
2375
9994199
9525113
2024-12-09T09:38:45Z
Artegia
65203
/* Jaiotzak */
9994199
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{Urtea beste egutegi batean|1048}}
{{urtegertaerak}}
== Gertaerak ==
* [[Oslo]] hiriaren sorrera
== Jaiotzak ==
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Omar Khayyam]], [[persia|pertsiar]] [[matematika]]ri, [[filosofia|filosofo]], [[astronomia|astronomo]], [[medikuntza|mediku]], [[Sufismo|sufi]] eta [[olerkigintza|poeta]] (h. [[1131]]).
* [[Magnus II.a Norvegiakoa]], [[Norvegia]]ko erregea (h. [[1069]]).
== Heriotzak ==
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Damaso II.a]], [[Aita santu]]a.
* [[Gregorio VI.a]], [[Aita santu]]a.
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1048| ]]
5ihmprhvnl8dvmvu1twf2daqxf49s24
1069
0
2396
9994200
9485727
2024-12-09T09:40:06Z
Artegia
65203
/* Heriotzak */
9994200
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{Urtea beste egutegi batean|1069}}
{{urtegertaerak}}
== Jaiotzak ==
== Heriotzak ==
* [[Apirilaren 28]]a – [[Magnus II.a Norvegiakoa]], [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1048]]).
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:1069| ]]
nc9nbtzqd078wge1z443zx0lnax1h90
Apirilaren 22
0
2878
9993567
9978595
2024-12-08T15:23:18Z
Lainobeltz
56334
/* Euskal Herria */
9993567
wikitext
text/x-wiki
'''Apirilaren 22'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hamabigarren [[egun]]a da, 113garrena [[bisurte]]etan. 253 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|4|22}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1975]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Jose Ramon Moran Gonzalez poliziako inspektorea hil zuen [[Getxo]]n.
* [[1984]] – [[Ertzaintza]] [[AEK]]ren manifestazioaren aurka oldartu zen [[Eusko Legebiltzarra]]ren aurrean.
* [[2006]] – Ustezko [[kale borroka]] erasoaldia [[Barañain]]en [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] alderdiko zinegotzi baten negozioaren aurka. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] su-etenetik lehen kale borroka erasoa izan zen.
* [[2008]] – [[Apirilaren 18]]an [[Oiartzualdea]]n hasitako [[Segi]]ren aurkako polizia operazioari jarraikiz, bi gazte gehiago atxilotu zituen [[Espainiako Polizia Nazionala|Espainiako Poliziak]] [[Errenteria]]n. Hiru egunez inkomunikatuta eduki ostean, epaileak libre utzi zituen. Atxilotuek tratu txarrak salatu zituzten.
=== Mundua ===
* [[1915]] – [[Alemania]]rrek gas toxikoak erabili zituzten lehen aldiz [[Lehen Mundu Gerra]]ko [[Neuve Chapelleko gudua]]n.
* [[1985]] – [[Argentinako diktaduraren aurkako epaiketa]] hasi zen [[Buenos Aires]]en. [[1976]] eta [[1983]] artean burututako giza eskubideen aurkako krimenak epaitu zituzten bertan.
* [[2009]] – [[Afrikako Kongresu Nazionala|ANCko]] [[Jacob Zuma]]k irabazi zituen [[Hegoafrika]]ko hauteskundeak.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1998]] – [[Jorge Oteiza]] eta [[Donostiako Orfeoia]]k [[Euskaldun Unibertsala Saria]] jaso zuten.
=== Mundua ===
* [[1962]] – [[John Ford]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[John Wayne]], [[James Stewart]], [[Vera Miles]] eta [[Lee Marvin]] aktoreek antzeztutako ''[[The Man Who Shot Liberty Valance]]'' filma estreinatu zen.
* [[2006]] – [[Spencer Tunick]] argazkilariak ehundaka pertsona bildu zituen [[Donostia]]ko [[Kursaal jauregia|Kursaalen]], biluzik argazki bat egiteko.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[2012]] – [[Ordizia Rugby Elkartea]]k euskal [[errugbi]] taldeak [[Club de Rugby El Salvador]]ri [[Palentzia|Palencian]] jokatutako [[Espainiako errugbiko errege kopa]]ren finalean 30-27 irabazi zion.
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1518]] – [[Antonio I.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege]] ezkontidea (h. [[1562]]).
* [[1820]] – [[Sotero Manteli]], arabar erdal idazlea eta inprimatzailea (h. [[1885]]).
* [[1863]] – [[Ramón Barea Mendizabal]], gipuzkoar asmatzailea, [[pedalontzi]]aren asmatzailea (h. [[1933]]).
* [[1915]] – [[Jose Maria Arizmendiarrieta]], [[Mondragon (korporazioa)|Mondragon Corporacion Cooperativa]] [[kooperatiba]]ren sortzailea (h. [[1976]]).
* [[1921]] – [[Venancio Perez]], ''Venancio'', [[Athletic|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (h. [[1994]]).
* [[1924]] – [[Ramiro Larrañaga]], gipuzkoar grabatzailea, idazlea eta armetan aditua (h. [[2005]]).
* [[1927]] – [[Jose Iribarren Zugasti]], nafar apaiza, idazlea, margolaria eta poeta (h. [[2000]]).
* [[1944]] –
** [[Elias Pierola|Elias Pierola, ''Pierola II.a'']], nafar pilotari ohia.
** [[Mari Tere Alberdi]], bizkaitar tabernaria, sukaldaria, aktorea eta ekintzailea.
* [[1946]] – [[Gregorio López Irasuegi]], bizkaitar politikari eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (h. [[1988]]).
* [[1948]] – [[María José Fernández Agerri]], nafar politikaria.
* [[1955]] – [[Pakito Arriaran]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta [[FMLN]]ren aldeko gerrillaria (h. [[1984]]).
* [[1959]] – [[Rufi Etxeberria]], gipuzkoar politikaria.
* [[1960]] – [[Marisol Ortiz de Zarate]], arabar eleberrigilea.
* [[1966]] – [[Rosa Ramos]], nafar soziolinguista eta euskaltzain urgazlea.
* [[1967]] – [[Juan Carlos Unzue]], nafar futbol atezain ohia eta entrenatzailea.
* [[1968]] –
** [[Mikel Unanue Calvo|Mikel Unanue]], gipuzkoar esku huskako pilotari ohia.
** [[Azu Muguruza]], donostiar saskibaloi entrenatzailea, emakumeen saskibaloi ligako lehen entrenatzaile profesionaletako bat.
* [[1969]] – [[Gregorio Vicente]], bizkaitar piraguista ohia, ur lasaietako [[kayak]]en aritua.
* [[1970]] – [[Felix Urkola]], gipuzkoar politikaria, [[Lazkao]]ko alkatea.
* [[1971]] – [[Aitziber Arnaiz Garmendia]], gipuzkoar euskara-teknikaria eta euskaltzalea.
* [[1977]] – [[Eneko Acero]], bizkaitar surflaria.
* [[1978]] – [[Jagoba Arrasate]], bizkaitar futbolari ohia eta entrenatzailea.
* [[1982]] – [[Joseba Agirrezabala]], gipuzkoar txirrindulari ohia.
* [[1983]] – [[Ainhoa Garai]], gipuzkoar aktorea.
* [[1986]] – [[Kattalin Ansorena|Kattalin Ansorena, ''Mirri junior'']], donostiar pailazoa.
* [[1987]] – [[Maialen Hegi-Luku]], lapurtar idazle eta itzultzailea.
* [[1988]] – [[Aintzane Encinas]], gipuzkoar futbolaria.
* [[1990]] – [[Pello Reparaz]], nafar musikaria, konpositorea eta ekoizlea.
* [[1991]] – [[Joseba Ezkurdia]], nafar pilotaria.
* [[1996]] - [[Miren Galán]], bizkaitar aktore, ikusentzunezko komunikatzaile eta kazetaria.
* [[2000]] – [[Asier Martínez]], nafar atleta, [[110 metroko hesi-lasterketa|110 metroko hesi-lasterketetan]] aditua.
* [[2001]] - [[Iker Trigo]], bizkaitar txirrindularia.
* [[2004]] - [[Manex Gibelalde]], gipuzkoar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1451]] – [[Elisabet I.a Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako erregina]] (h. [[1504]]).
* [[1610]] – [[Alexandro VIII.a]], [[Aita santu|Aita Santua]] (h. [[1691]]).
* [[1638]] – [[Carlo Fontana]], italiar arkitekto, dekoratzaile eta eskultorea (h. [[1714]]).
* [[1640]] – [[Mariana Alcoforado]], portugaldar erlijioso eta idazlea (h. [[1723]]).
* [[1658]] – [[Giuseppe Torelli]], italiar musikagilea eta biolin-jotzailea (h. [[1709]]).
* [[1707]] – [[Henry Fielding]], ingeles eleberrigile, kazetari, dramagile eta poeta (h. [[1754]]).
* [[1724]] – [[Immanuel Kant]], [[prusia]]r filosofoa eta zientzialaria (h.[[1804]]).
* [[1758]] – [[Francisco Javier Castaños]], Donostia suntsitzeko eta donostiarrak hiltzeko agindua eman zuen Espainiako Armadako jenerala (h. [[1852]]).
* [[1766]] – [[Madame Staël]], frantziar idazlea (h. [[1817]]).
* [[1781]] – [[José Madrazo y Agudo]], espainiar margolaria (h. [[1859]]).
* [[1816]] – [[Charles-Denis Bourbaki]], frantziar jenerala (h. [[1897]]).
* [[1830]] – [[Emily Davies]], ingeles feminista, sufragista eta emakumeek unibertsitatean sartzeko eskubidearen defendatzailea (h. [[1921]]).
* [[1852]] – [[Gilen IV.a Luxenburgokoa]], [[Luxenburgo]]ko duke-handia (h. [[1912]]).
* [[1854]] – [[Henri La Fontaine]], belgikar abokatua, 1913ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1943]]).
* [[1858]] – [[Ethel Smyth]], ingeles konpositorea eta emakumeen sufragismoaren buruetako bat (h. [[1944]]).
* [[1866]] – [[Hans von Seeckt]], alemaniar militarra (h. [[1936]]).
* [[1862]] – [[Jeanne Chauvin]], frantziar abokatu eta feminista (h. [[1926]]).
* [[1870]] – [[Vladimir Lenin]], errusiar iraultzailea, [[boltxebike|boltxevike]] alderdiaren burua eta [[Leninismo]]aren sortzailea (h. [[1924]]).
* [[1873]] –
** [[Ellen Glasgow]], estatubatuar idazlea (h. [[1945]]).
** [[Luigi Lucheni]], [[Sissi]] Austriako enperatriza erail zuen italiar anarkista eta terrorista (h. [[1910]]).
* [[1876]] –
** [[Robert Barany]], austriar medikua, 1914ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1936]]).
** [[Ole Edvart Rølvaag]], norvegiar eleberrigilea (h. [[1931]]).
* [[1884]] – [[Otto Rank]], austriar psikiatra (h. [[1939]]).
* [[1891]] –
** [[Harold Jeffreys]], ingeles astronomoa (h. [[1989]]).
** [[Nicola Sacco]], italiar-estatubatuar anarkista (h. [[1927]]).
* [[1899]] –
** [[Byron Haskin]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1984]]).
** [[Vladimir Nabokov]], errusiar-esatubatuar idazlea, XX. mendeko idazle berezi eta nagusietako bat (h. [[1977]]).
* [[1904]] –
** [[Alaíde Lisboa]], brasildar irakasle, kazetari, idazle eta politikaria (h. [[2006]]).
** [[Robert Oppenheimer]], estatubatuar fisikaria, [[Manhattan Proiektua]]ren zuzendaria (h. [[1967]]).
** [[María Zambrano]], espainiar filosofo eta saiakeragilea (h. [[1991]]).
* [[1906]] – [[Eddie Albert]], estatubatuar aktorea (h. [[2005]]).
* [[1907]] – [[Ivan Efremov]], sobietar paleontologo eta zientzia fikzio idazlea (h. [[1972]]).
* [[1909]] –
** [[Rita Levi-Montalcini]], italiar neurologo eta unibertsitateko irakaslea, 1986ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2012]]).
** [[Spiros Markezinis]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[2000]]).
** [[Indro Montanelli]], italiar kazetaria eta historialaria (h. [[2001]]).
* [[1912]] – [[Kathleen Ferrier]], britainiar kontralto abeslaria (h. [[1953]]).
* [[1914]] – [[Barbara Lauwers]], ''Women’s Army Corps'' AEBetako armadako emakume taldeko kidea (h. [[2009]]).
* [[1915]] – [[Edward Larrabee Barnes]], estatubatuar arkitektoa (h. [[2004]]).
* [[1916]] – [[Yehudi Menuhin]], estatu batuetan jaiotako biolinista eta orkestra zuzendaria, XX. mendeko biolinista ospetsuenetako bat (h. [[1999]]).
* [[1917]] – [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (h. [[1992]]).
* [[1919]] – [[Donald J. Cram]], estatubatuar kimikaria, 1987ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2001]]).
* [[1922]] –
** [[Emilio Alarcos Llorach]], espainiar hizkuntzalaria (h. [[1998]]).
** [[Charles Mingus]], estatubatuar jazz-musikagilea eta kontrabaxu-jotzailea (h. [[1979]]).
** [[Nada Naumović]], [[serbia]]r eta [[jugoslavia]]r partisano komunista (h. [[1941]]).
* [[1923]] –
** [[Bettie Page]], estatubatuar modeloa (h. [[2008]]).
** [[Aaron Spelling]], estatubatuar telebista ekoizle eta idazlea (h. [[2006]]).
* [[1924]] – [[Carmen Dolores]], portugaldar aktore eta idazlea (h. [[2021]]).
* [[1925]] – [[Glòria Trías Rubiés]], iberiar penintsulako zeramika grekoan espezializatutako arkeologo kataluniarra.
* [[1926]] – [[James Stirling]], eskoziar arkitektoa (h. [[1992]]).
* [[1927]] – [[Laurel Aitken]], ''Godfather of Ska'', jamaikar kantari eta konpositorea, [[Ska]] musikaren aitzindaria (h. [[2005]]).
* [[1929]] –
** [[Michael Atiyah]], britainiar matematikaria (h. [[2019]]).
** [[Guillermo Cabrera Infante]], kubatar idazle eta zinemarako gidoi-egilea (h. [[2005]]).
* [[1933]] – [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (h. [[2024]]).
* [[1935]] –
** [[Dick Conway]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2022]]).
** [[Fiorenza Cossotto]], italiar [[mezzosoprano]]a, XX. mendeko onenetakoa.
** [[Mac Maharaj]], [[Afrikako Kongresu Nazionala|ANCko]] hegoafrikar politikaria.
** [[Bhama Srinivasan]], indiar matematikaria.
* [[1937]] – [[Jack Nicholson]], estatubatuar aktorea.
* [[1938]] –
** [[Antonina Kymytval]], errusiar-sobietar idazle txuktxia (h. [[2015]]).
** [[Issey Miyake]], japoniar moda diseinatzailea (h. [[2022]]).
* [[1943]] –
** [[Louise Glück]], estatubatuar poeta eta saiakeragilea, 2020ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2023]]).
** [[Gonzalo Mariátegui]], perutar idazle eta margolaria.
** [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (h. [[2024]]).
* [[1944]] – [[Steve Fossett]], estatubatuar milionario eta abenturazalea (h. [[2007]]).
* [[1945]] –
** [[Isabel Ruiz Ruiz]], guatemalar artista bisuala (h. [[2019]]).
** [[Demetrio Stratos]], greko-italiar lirista, multi-instrumentalista, musika ikertzailea, eta italiar rock talde progresiboko abeslaria (h. [[1979]]).
* [[1946]] – [[John Waters]], estatubatuar zinemagilea.
* [[1947]] – [[Goran Paskaljević]], serbiar zinema zuzendaria (h. [[2020]]).
* [[1948]] – [[George Abela]], [[Malta]]ko presidentea.
* [[1953]] – [[Beatriz Pichi Malen]], [[maputxe]] jatorriko argentinar abeslaria.
* [[1955]] – [[Camelia Malik]], indonesiar aktore eta abeslaria.
* [[1957]] – [[Donald Tusk]], [[Polonia]]ko lehen ministro ohia eta [[Europako Kontseiluko lehendakaria]].
* [[1963]] – [[Blanca Fernández Ochoa]], espainiar eskiatzaile alpinoa (h. [[2019]]).
* [[1964]] – [[Estelle Asmodelle]], australiar modelo, sabel-dantzari, musikari, ekintzaile, asmatzaile, artista abstraktu eta akademikoa.
* [[1967]] – [[Alicia Sánchez-Camacho]], kataluniar politikari eta abokatua, [[Kataluniako Alderdi Popularra|Kataluniako Alderdi Popularreko]] presidente ohia.
* [[1969]] –
** [[Delfí Geli]], kataluniar futbolari ohia.
** [[Billy McKinlay]], eskoziar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1974]] – [[Kenichi Uemura]], japoniar futbolari ohia.
* [[1975]] –
** [[Jordi Cuixart]], kataluniar enpresaburua, [[Òmnium Cultural]] erakundeko lehendakaria.
** [[Pavel Horváth]], txekiar futbolari ohia.
** [[Carlos Sastre]], espainiar txirrindulari ohia.
* [[1976]] – [[Albano Dante Fachin]], argentinar politikari eta ustelkeriaren aurkako aktibista.
* [[1979]] –
** [[John Gadret]], frantziar txirrindulari ohia.
** [[Javier Rodríguez Pérez]], espainiar saskibaloi jokalari ohia.
* [[1982]] – [[Kaká]], brasildar futbolari ohia.
* [[1984]] – [[Michelle Ryan]], ingeles aktorea.
* [[1985]] –
** [[Misaki Amano]], japoniar futbolari ohia.
** [[Tatsuya Masushima]], japoniar futbolaria.
* [[1986]] –
** [[Sisinio González]], espainiar futbolaria.
** [[Amber Heard]], estatubatuar aktorea.
* [[1989]] – [[Jasper Cillessen]], herbehereetar futbolaria.
* [[1990]] – [[Chelsea Ashurst]], britainiar-espainiar futbolaria.
* [[1991]] – [[Danilo Anđušić]], serbiar saskibaloi jokalaria.
* [[1994]] – [[Quentin Jauregui]], frantziar txirrindularia.
* [[1996]] – [[Herschel Jantjies]], hegoafrikar errugbilaria.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1563]] – [[Andres Araotz]], gipuzkoar eskultore eta irudigilea, hainbat erretaularen egilea (j. [[circa|c.]] [[1500]]).
* [[1765]] – [[Isidoro Gil de Jaz]], nafar legelaria, [[Madril]]en (j. [[1703]]).
* [[1873]] – [[Tomas Jose Epaltza]], bizkaitar industria-gizona (j. [[1798]]).
* [[1890]] – [[Gregorio Arrue]], euskal idazle eta itzultzailea (j. [[1811]]).
* [[1912]] – [[Ignacio Coyne]], nafar argazkilari eta zinemagilea, [[Zaragoza]]n (j. [[1872]]).
* [[1937]] – [[Felipe del Río]], bilbotar hegazkinlaria, [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibil]] garaian [[aparteko hegazkinlari]] izandakoa (j. [[1912]]).
* [[1968]] – [[Txomin Arruti|Txomin Arruti ''Mendi-Lauta'']], euskal idazlea (j. [[1897]]).
* [[1992]] – [[Jean Pierre Zubiria]], lapurtar poeta (j. [[1902]]).
* [[2004]] – [[Yosu Arketa]], bizkaitar frantziskotar apaiza, [[Logroño]]n (j. [[1932]]).
* [[2007]] – [[Luis Maria Retolaza]], euskal herritar politikari jeltzalea (j. [[1924]]).
* [[2008]] – [[Josetxo Anitua]], gipuzkoar abeslaria, hainbat [[rock]] taldetako kidea (j. [[1964]]).
* [[2013]] – [[Pedro Apellaniz]], euskal atleta, xabalina jaurtiketan aditua (j. [[1924]]).
* [[2020]] – [[Jose Luis Zumeta]], gipuzkoar margolaria , [[Gaur taldea]]ren sortzaileetakoa (j. [[1939]]).
* [[2021]] – [[Juan Carlos Irizar]], gipuzkoar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1951]]).
* [[2023]] – [[Iñaki de Mujika]], euskal herritar kirol kazetari eta irrati esataria (j. [[1951]]/[[1952]]).
=== Mundua ===
* [[296]] – [[Kaio (aita santua)|Kaio]], [[Aita santu]]a.
* [[536]] – [[Agapeto I.a]], [[Aita santu]]a.
* [[1125]] – [[Raimundo Martreskoa]], [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]].
* [[1253]] – [[Elias Cortonakoa]], [[Frantzisko Asiskoa|San Frantzisko Asiskoaren]] dizipulua.
* [[1616]] – [[Miguel de Cervantes]], espainiar idazle famatua (j. [[1547]]).
* [[1751]] – [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)|Ruth Osborne]], [[Sorginkeria|sorgina]] izatea leporatu zioten emakume eskale ingelesa (j. [[1680]]).
* [[1758]] – [[Antoine de Jussieu]], frantziar botanikoa (j. [[1686]]).
* [[1806]] – [[Pierre-Charles Villeneuve]], frantziar militarra (j. [[1763]]).
* [[1821]] – [[John Crome]], [[Erromantizismo]]aren garaiko paisaien margolaria eta [[Norwicheko margolarien eskola]]ren sortzaileetako bat (j. [[1768]]).
* [[1840]] – [[Luis Fernández de Córdova]], espainiar militar eta politikaria (j. [[1798]]).
* [[1884]] – [[Maria Taglioni]], suediar-italiar dantzaria (j. [[1804]]).
* [[1892]] –
** [[Édouard Lalo]], frantziar musikagilea (j. [[1823]]).
** [[Agripina Samper Agudelo]], kolonbiar poeta (j. [[1833]]).
* [[1895]] – [[Barbare Jorjadze]], georgiar printzesa, idazlea eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1833]]).
* [[1908]] – [[Henry Campbell-Bannerman]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1836]]).
* [[1924]] – [[Maria Walanda Maramis]], Indonesiako Heroi Nazionala (j. [[1872]])
* [[1933]] – [[Henri Royce]], ingeles industrialaria, [[Rolls-Royce]] enpresaren sortzailea (j. [[1863]]).
* [[1939]] – [[María Cancio]], espainiar aktorea (j. [[1858]]).
* [[1945]] – [[Käthe Kollwitz]], alemaniar margolaria (j. [[1867]]).
* [[1953]] – [[Armin Otto Leuschner]], estatubatuar astronomoa (j. [[1868]]).
* [[1977]] – [[Edward Van Dijck]], belgikar txirrindularia (j. [[1918]]).
* [[1980]] – [[Fritz Strassmann]], alemaniar kimikaria, [[Otto Hahn]]ekin batera [[bario]]aren aurkitzailea (j. [[1902]]).
* [[1983]] – [[Gunta Stölzl]], alemaniar ehun diseinatzailea eta ehungilea, [[Bauhaus]]eko emakumezko irakasle gutxietakoa (j. [[1897]]).
* [[1984]] – [[Ansel Adams]], estatubatuar paisaien-argazkilari eta ingurugiroko ekintzailea (j. [[1902]]).
* [[1985]] – [[Jacques Ferron]], kanadar eleberrigile eta antzerkigilea (j. [[1921]]).
* [[1986]] – [[Mircea Eliade]], errumaniar filosofo, erlijioen historialari eta poesia eta eleberri idazlea (j. [[1907]]).
* [[1989]] –
** [[György Kulin]], hungariar astronomoa (j. [[1905]]).
** [[Emilio Segrè]], italiar-estatubatuar fisikaria, 1959ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1905]]).
* [[1994]] – [[Richard Nixon]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 37. Presidentea]] (j. [[1913]]).
* [[1997]] – [[Jean Carlu]], frantziar diseinugilea (j. [[1900]]).
* [[1998]] – [[Régine Pernoud]], frantziar historialaria, Erdi Aroan aditua, artxibozaina, paleografoa eta Frantziako letretako doktorea (h. [[1909]]).
* [[2002]] – [[Linda Lovelace]], estatubatuar aktore pornoa (j. [[1949]]).
* [[2005]] – [[Eduardo Paolozzi]], eskoziar eskultorea, [[Pop-art]] delakoaren aitzindarietako bat (j. [[1924]]).
* [[2006]] –
** [[Henriette Avram]], estatubatuar informatikari, programatzaile eta liburuzaina (j. [[1919]]).
** [[Alida Valli]], italiar antzezlea (j. [[1921]]).
* [[2017]] –
** [[Hubert Dreyfus]], estatubatuar filosofoa (j. [[1929]]).
** [[Michele Scarponi]], italiar txirrindularia, furgoneta batek harrapatuta (j. [[1979]]).
* [[2019]] –
** [[Lê Duc Anh]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1920]]).
** [[Dieter Forte]], alemaniar idazlea (j. [[1935]]).
** [[Billy McNeill]], eskoziar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]).
* [[2020]] –
** [[Enrique Castellón Vargas]], ''El Príncipe Gitano'', espainiar aktorea, flamenko abeslaria eta dantzaria (j. [[1928]]).
** [[Shirley Knight]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]).
* [[2022]] – [[Pedrie Wannenburg]], hegoafrikar errugbilaria (j. [[1981]]).
* [[2023]] – [[Mudar Badran]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Lurraren Eguna]]
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ihintz/Ihintza/Intza, Sotil eta Xotil.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Apirilaren 21]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Apirilaren 23]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
as50pb30bhz44bsxzhbpi8t3h5157t8
Apirilaren 28
0
2884
9994201
9957412
2024-12-09T09:40:59Z
Artegia
65203
/* Mundua */
9994201
wikitext
text/x-wiki
'''Apirilaren 28'''a [[egutegi gregoriano|gregoriotar egutegiaren]] [[urte]]ko ehun eta hamazortzigarren [[egun]]a da, 119garrena [[bisurte]]etan. 247 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|4|28}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1366]] – [[Gernika-Lumo|Gernikako]] hiribilduaren sorrera.
* [[1977]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Antonio Galan Aceituno [[guardia Zibila|guardia zibileko]] sargentua hil zuen [[Tolosa]]n.
* [[1979]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Pedro Ruiz Rodriguez udaltzaina hil zuen [[Durango]]n.
* [[1980]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Rufino Muñoz Alcalde goardia zibila hil zuen [[Oiartzun]]en.
* [[2009]] – [[2009ko A gripearen pandemia|Txerri gripearen]] lehenengo kasua baieztatu zuten [[Euskal Herria]]n.
* [[2014]] – [[Akitania-Euskadi euroeskualdea]]: [[Iñigo Urkullu]]k [[Alain Rousset]] presidente karguan ordezkatu zuen.
=== Mundua ===
* [[1977]] – [[Rote Zora]], Alemaniako emakume eta lesbianek osatutako talde armatua, ezagutzera eman zuten, Medikuen Ganbera Federalaren [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]]ko egoitzan bonba bat leherrarazita.
* [[1981]] – [[Galizia]]k bere autonomia-estatutua onartu zuen eta martxan jarri zuen.
* [[2001]] – [[Dennis Tito]], lehenengo [[espazio-turismo|espazio-turista]], espaziora abiatu zen.
* [[2010]] – [[Gaztelania]], [[euskara]], [[galiziera]], [[katalan]]a eta [[valentziera]] [[Espainiako Senatua]]n erabiltzeko proposamena aurrera atera zen.
* [[2011]] – [[Maroko]]ko [[Marrakex]] hirian egindako atentatuan hamasei pertsona hil ziren, hildako gehienak turista atzerritarrak zirelarik.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1865]] – ''[[Emakume afrikarra]]'' ({{lang-fr|L'Africaine}}), [[Giacomo Meyerbeer]]ren musika eta [[Eugène Scribe]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Parisko Opera]] antzokian.
* [[1970]] – [[Elliot Silverstein]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Richard Harris]] irlandar aktoreak antzeztutako ''[[A Man Called Horse]]'' filma estreinatu zen.
* [[1971]] – [[Woody Allen]] [[estatubatuar]] zinema zuzendaria, gidoigilea eta aktorearen ''[[Bananas (filma)|Bananas]]'' filma estreinatu zen.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[2009]] – [[Kickstarter]], proiektu sortzaile eta berriak finantzatzeko erabiltzen den [[crowdfunding|mikromezenasgo]] plataforma abian jarri zen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1773]] – [[Bernard Dubourdieu]], lapurtar itsasgizona eta [[Frantziako Itsas Armada]]ko kapitaina (h. [[1811]]).
* [[1788]] – [[Marcelino Oraa]], nafar militar eta politikaria (h. [[1851]]).
* [[1873]] – [[Prudentzio Abarrategi]], ''Besamotza'', bizkaitar [[Bertso jarri|bertsopaper]] saltzailea.
* [[1883]] – [[Prudentzio Gerekiz|Prudentzio Gerekiz, ''Prudencio de la Cruz'']], bizkaitar apaiz trinitarioa (h. [[1936]]).
* [[1914]] – [[Juan Agustin Zumalabe]], euskal olerkaria eta itzultzailea (h. [[1981]]).
* [[1921]] – [[Julio Catania]], euskal opera abeslaria (h. [[2002]]).
* [[1934]] – [[Javier Pradera]], gipuzkoar abokatu eta kazetaria (h. [[2011]]).
* [[1953]] – [[Margarita Uria]], bizkaitar abokatu eta politikari jeltzalea.
* [[1957]] –
** [[Pedro Azpiazu]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] bizkaitar politikaria.
** [[Léopold Eyharts]], [[Europako Espazio Agentzia|Europar Agentzia Espazialeko]] (ESA) lapurtar astronauta, lehen euskal [[astronauta]].
* [[1960]] – [[Joserra Fachado]], gipuzkoar aktorea eta pailazoa.
* [[1968]] – [[Axun Aierbe]], gipuzkoar hizkuntzalaria, EHUko irakaslea, itzultzailea eta euskalgintzako eragilea (h. [[2008]]).
* [[1970]] – [[José Ramón Cuspinera]], bizkaitar saskibaloi entrenatzailea.
* [[1971]] – [[Igor Leturia]], gipuzkoar informatikaria eta ikertzailea.
* [[1973]] – [[Jabi Luaces]], bizkaitar futbol entrenatzailea.
* [[1975]] – [[Barby Kelly]], irlandar musikaria, ''[[The Kelly Family]]'' taldeko kidea, [[Beraskoain]]en (h. [[2021]]).
* [[1978]] – [[Maria Eizagirre]], gipuzkoar kazetaria.
* [[1979]] – [[Maider Esparza]], nafar gimnasta ohia.
* [[1982]] – [[Pablo González Yagüe]], bizkaitar-errusiar kazetaria eta politologoa, [[Mosku]]n.
* [[1984]] – [[Joseba Olagarai]], nafar telebista-aurkezlea.
* [[1986]] – [[Hedoi Etxarte]], euskal idazlea eta biolin-jotzailea.
* [[1990]] – [[Jone Uria]], bizkaitar bertsolaria.
* [[1997]] – [[Amaia Aberasturi]], bizkaitar aktorea.
* [[1998]] – [[José Javier Hualde]], nafar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1402]] – [[Nezahualcóyotl]], [[Texcoco]]ko erregea (h. [[1472]]).
* [[1442]] – [[Eduardo IV.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregea]] (h. [[1483]])
* [[1758]] – [[James Monroe]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 5. Presidentea]] (h. [[1831]]).
* [[1761]] – [[Prudencio de Guadalfajara]], espainiar noble eta militarra, [[Nafarroako erregeorde]]a (h. [[1855]]).
* [[1838]] – [[Tobias Asser]], herbeheretar legelaria, 1911ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1913]]).
* [[1854]] – [[Hertha Ayrton]], britainiar ingeniaria, matematikaria, fisikaria eta asmatzailea (h. [[1923]]).
* [[1868]] – [[Émile Bernard]], frantziar margolari [[postinpresionismo|postimpresionista]] eta idazlea (h. [[1941]]).
* [[1874]] – [[Karl Kraus]], austriar poeta eta idazle satirikoa (h. [[1936]]).
* [[1878]] – [[Lionel Barrymore]], estatubatuar antzerki, zinema eta irrati aktorea (h. [[1954]]).
* [[1883]] –
** [[Alfredo Baeschlin]], suitzar arkitekto, margolari, eskultore eta idazlea (h. [[1964]]).
** [[Etta Federn]], austriar idazle, itzultzaile, pedagogo, militante anarkista, anarkosindikalista eta anarkofeminista (h. [[1951]]).
* [[1889]] – [[António de Oliveira Salazar]], [[Portugal]]go lehen ministro eta diktadorea (h. [[1970]]).
* [[1900]] –
** [[Jan Hendrik Oort]], [[frisia]]r astronomoa (h. [[1992]]).
** [[Maurice Thorez]], frantziar politikaria (h. [[1964]]).
* [[1902]] – [[Alexandre Kojève]], errusiar jatorriko frantziar filosofoa (h. [[1968]]).
* [[1906]] –
** [[Anthony Accardo]], estatubatuar mafiosoa (h. [[1992]]).
** [[Kurt Gödel]], austria-hungariar matematikari, logiko eta filosofoa, historiako logikari garrantzitsuenetakotzat joa (h. [[1978]]).
* [[1908]] – [[Oskar Schindler]], [[Sudeteak|Sudeteetako]] alemaniar enpresaburua, 1.200 [[judu]]ri [[Holokaustoa|Holokaustotik]] bizirik ateratzen lagundu zielako famatua (h. [[1974]]).
* [[1911]] - [[Vera Peters]], kanadar zirujaua, onkologoa eta ikertzaile klinikoa (h. [[1993]]).
* [[1916]] – [[Ferruccio Lamborghini]], italiar industria gizona, [[Lamborghini]] automobil-enpresaren sortzailea (h. [[1993]]).
* [[1917]] – [[Valentín García Yebra]], espainiar itzultzaile eta idazlea (h. [[2010]]).
* [[1918]] – [[Eli Eduardo de Gortari]], mexikar filosofo eta politikaria (h. [[1991]]).
* [[1919]] – [[Franco Rossi]], italiar zinemagilea (h. [[2000]]).
* [[1920]] – [[Leonor Lambertini]], brasildar aktore eta gidoilaria (h. [[1993]]).
* [[1922]] – [[Pino Cerami]], italiar-belgiar txirrindularia (h. [[2014]]).
* [[1924]] – [[Kenneth Kaunda]], lehendabiziko [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2021]]).
* [[1926]] – [[Harper Lee]], estatubatuar idazlea (h. [[2016]]).
* [[1928]] –
** [[Yves Klein]], frantziar artista, [[Body Art]]eko aitzindaria (h. [[1962]]).
** [[Vitelio Ruiz Hernández]], kubatar hizkuntzalari eta pedagogoa (h. [[2019]]).
** [[Eugene Shoemaker]], estatubatuar astronomoa eta geologoa, planetologia zientziaren sortzaileetako bat (h. [[1997]]).
* [[1929]] –
** [[André Robert]], kanadar zientzialaria (h. [[1993]]).
** [[Rogelio Salmona]], kolonbiar arkitektoa (h. [[2007]]).
* [[1930]] – [[James Baker]], estatubatuar politikaria.
* [[1931]] – [[Takashi Mizuno]], japoniar futbolaria.
* [[1932]] – [[Francisco López Hernández]], espainiar eskultore eta unibertsitateko irakaslea (h. [[2017]]).
* [[1936]] – [[Tarek Aziz]], irakiar politikaria, [[Saddam Hussein]] Irakeko diktadorearen laguntzailea (h. [[2015]]).
* [[1937]] – [[Saddam Hussein]], [[Irak]]eko diktadorea (h. [[2006]]).
* [[1941]] –
** [[Lucien Aimar]], frantziar txirrindulari ohia.
** [[Ann-Margret]], suediar-estatubatuar aktore eta abeslaria.
** [[Ivà]], kataluniar komikigilea (h. [[1993]]).
** [[Karl Barry Sharpless]], estatubatuar kimikaria eta unibertsitate-irakaslea, 2001eko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1942]] – [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (h. [[2024]]).
* [[1943]] – [[Jacques Dutronc]], frantziar rock abeslari, kantautore, gitarrajole, konposatzaile eta aktorea.
* [[1948]] – [[Terry Pratchett]], fantasia eta zientzia fikziozko ingeles idazlea (h. [[2015]]).
* [[1950]] – [[Jay Leno]], estatubatuar umorista eta telebista aurkezlea.
* [[1953]] –
** [[Roberto Bolaño]], txiletar idazle eta poeta (h. [[2003]]).
** [[Kim Gordon]], estatubatuar abeslaria, gitarrista, baxu-jotzailea eta idazlea, ''[[Sonic Youth]]''eko kide sortzailea.
* [[1955]] – [[Saeb Erekat]], palestinar politikari eta diplomazialaria, [[Palestinaren Askapenerako Erakundea|Palestinaren Askapenerako Erakundeko]] idazkari nagusia (h. [[2020]]).
* [[1957]] - [[Maria Jose Toro Nozal]], espainiar zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea.
* [[1958]] – [[Mary McDonnell]], estatubatuar aktorea.
* [[1959]] –
** [[Elspeth Beard]], arkitekto eta motozalea, munduari bira motoz eman dion lehen emakume ingelesa.
** [[Erhard Loretan]], suitzar alpinista, [[Zortzimilako|14 zortzimilakoak]] igotzea lortu zuen munduko hirugarren [[mendizaletasun|mendizalea]] (h. [[2011]]).
* [[1960]] –
** [[Pedro Bordaberry]], uruguaitar abokatua, irakaslea eta politikaria, [[Colorado Alderdia|Colorado Alderdikoa]].
** [[Ian Rankin]], eskoziar eleberrigilea.
** [[Walter Zenga]], italiar futbol atezain ohia.
* [[1963]] - [[Obiageli Ezekwesili]], nigeriar aditua ekonomia-politikan.
* [[1970]] – [[Diego Simeone|''Cholo'' Simeone]], argentinar futbolari ohia eta entrenatzailea.
* [[1971]] –
** [[Bridget Moynahan]], estatubatuar aktore eta modeloa.
** [[Jaume Ponsarnau]], kataluniar saskibaloi entrenatzailea.
* [[1972]] –
** [[Edwin Ifeanyi]], kamerundar japoniar futbolari ohia.
** [[Koji Kondo]], japoniar futbolaria (h. [[2003]]).
* [[1973]] –
** [[Jorge Garcia]], estatubatuar aktorea.
** [[Andrew Mehrtens]], zeelandaberritar errugbilari ohia.
* [[1974]] –
** [[Penélope Cruz]], espainiar aktorea.
** [[Margo Dydek]], poloniar saskibaloi jokalaria (h. [[2011]]).
* [[1975]] – [[Jose Luis Marti]], espainiar futbolari ohia.
* [[1977]] –
** [[Roniéliton Pereira Santos|Rôni]], brasildar futbolari ohia.
** [[Trần Thị Nga]], giza eskubideen defendatzaile vietnamdarra.
* [[1978]] – [[José Adrián Bonilla]], costaricar txirrindularia.
* [[1980]] –
** [[Karolina Gočeva]], ipar mazedoniar abeslaria.
** [[Bradley Wiggins]], pista eta errepideko britaniar txirrindularia.
* [[1981]] – [[Jessica Alba]], estatubatuar aktorea.
* [[1985]] – [[Nausicaa Bonnín]], kataluniar aktorea.
* [[1986]] – [[Ankhmaa]], mongoliar abeslari, aktore eta ekoizlea.
* [[1987]] – [[Leiomy Maldonado]], puertorricar jatorriko estatubatuar modelo, dantzari, dantza-irakasle eta ekintzailea.
* [[1988]] –
** [[Juan Mata]], espainiar futbolaria.
** [[Jiyai Shin]], hegokorear golflaria.
* [[1989]] –
** [[Miriam Giovanelli]], espainiar aktorea.
** [[Emil Salomonsson]], suediar futbolaria.
* [[1994]] –
** [[Milos Degenek]], australiar futbolaria.
** [[Mina Tanaka]], japoniar futbolaria.
* [[1995]] – [[Tim Kempton Jr.]], estatubatuar saskibaloi jokalaria.
* [[1997]] – [[Olivia Nova]], estatubatuar aktore pornografikoa (h. [[2018]]).
* [[1999]] - [[Valeria Castro (abeslaria)|Valeria Castro]], kanariar kantautorea.
* [[2001]] – [[María Parrado]], espainiar pop abeslaria.
* [[2006]] – [[Kiawentiio]], kanadar aktore eta abeslaria.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1575]] – [[Juan Martinez Zaldibiakoa]], gipuzkoar historialaria eta agintari [[oinaztar]]ra (j. [[circa|c.]] [[1500]]).
* [[1773]] – [[Joan Batista Gamiz]], euskal olerkaria (j. [[1696]]).
* [[1874]] – [[Castor Andetxaga]], bizkaitar militar [[karlismo|karlista]] (j. [[1801]]).
* [[1890]] – [[Jean Iribarne]], zuberotar idazlea (j. [[1814]]).
* [[1894]] – [[Felix Aramendia]], nafar medikua, [[Madril]]en (j. [[1856]]).
* [[1933]] – [[Jose Maria Amilibia|José María Amilibia]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1900]]).
* [[1960]] – [[Mañex Etxamendi|Manex Etxamendi]], euskal idazle eta bertsolaria (j. [[1873]]).
* [[1993]] – [[Enrique Txabarri]], euskal belar hockey jokalaria, [[Madril]]en (j. [[1903]]).
* [[2003]] – [[Carmelo Morales]], euskal txirrindularia, [[Castro Urdiales]]en (j. [[1930]]).
* [[2006]] – [[Mari Jose Urruzola]], gipuzkoar pedagogoa, feminista eta gaztelaniazko idazlea (j. [[1940]]).
* [[2009]] – [[Javier Ortiz]], donostiar kazetaria, [[Madril]]en (j. [[1948]]).
* [[2013]] – [[Sunti Amilibia]], gipuzkoar idazle eta poeta, [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]] (j. [[1917]]).
* [[2017]] –
** [[Juan Bautista Berasategi]], gipuzkoar zinema-zuzendaria (j. [[1951]]).
** [[Imanol Oruemazaga]], bizkaitar apaiz, kultur eragile, politikari eta historialaria (j. [[1931]]).
* [[2022]] – [[Fernando Sáenz Lacalle]], nafar apaiza, [[San Salvador]]reko artzapezpikua, [[La Libertad (La Libertad)|La Libertad]]en (j. [[1932]]).
=== Mundua ===
* [[1069]] – [[Magnus II.a Norvegiakoa]], [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1048]]).
* [[1076]] – [[Svend II.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregea (j. {{circa|[[1019]]}}).
* [[1109]] – [[Hugo Clunykoa]], [[Clunyko abadia|Clunyko]] abadea (j. [[1024]]).
* [[1192]] – [[Konrado Montferratokoa]], [[Jerusalemgo Erresuma Latindarra|Jerusalemgo]] erregea.
* [[1721]] – [[Mary Read]], pirata ingelesa, garai guztietako emakumezko pirata ospetsuenetakoa.
* [[1754]] – [[Giovanni Battista Piazzetta]], italiar pintorea, dekoratzailea eta eskultorea.
* [[1807]] – [[Jacob Philipp Hackert]], alemaniar margolaria (j. [[1737]]).
* [[1811]] – [[Jacques-André Emery]], frantziar apaiza (j. [[1732]]).
* [[1813]] – [[Mikhail Kutuzov]], errusiar militarra (j. [[1745]]).
* [[1853]] – [[Johann Ludwig Tieck]], alemaniar idazlea (j. [[1773]]).
* [[1892]] – [[Ludvig Holstein-Holsteinborg]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1815]]).
* [[1901]] – [[Paule Minck]], frantziar idazle, kazetari eta hizlari sozialista, komunista eta feminista (j. [[1839]]).
* [[1903]] – [[Josiah Willard Gibbs]], estatubatuar fisikarian, [[termodinamika]]ren oinarrien finkatzaileetako bat (j. [[1839]]).
* [[1908]] – [[Belle Gunness]], norvegiar-estatubatuar serieko hiltzailea (j. [[1859]]).
* [[1918]] – [[Gavrilo Princip]], [[Franz Ferdinand Austriakoa]] eta honen emazte [[Sophie Chotek]] hil zituen serbobosniar abertzalea (j. [[1894]]).
* [[1922]] – [[Paul Deschanel]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako presidentea]] (j. [[1855]]).
* [[1927]] – [[Li Dazhao]], txinatar iraultzailea (j. [[1888]]).
* [[1936]] – [[Fuad I.a Egiptokoa]], [[Egipto]]ko erregea (j. [[1868]]).
* [[1945]] –
** [[Benito Mussolini]], [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresumako]] lehen ministroa eta [[Italiako Errepublika Soziala]]ren ducea (j. [[1883]]).
** [[Clara Petacci]], [[Benito Mussolini]]ren azken amorantea, berarekin batera fusilatua (j. [[1912]]).
* [[1954]] – [[Léon Jouhaux]], frantziar sindikalista, 1951ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1879]]).
* [[1960]] – [[Carlos Ibáñez del Campo]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1877]]).
* [[1964]] – [[Milton Margai]], [[Sierra Leona]]ko aurreneko lehen ministroa (j. [[1895]]).
* [[1970]] – [[Ed Begley]], estatubatuar aktorea (j. [[1901]]).
* [[1973]] – [[Jacques Maritain]], frantziar filosofo katolikoa (j. [[1882]]).
* [[1978]] –
** [[Mohammed Daoud Khan]], [[Afganistan]]go lehen presidentea, estatu kolpean eraila (j. [[1909]]).
** [[Roman Karmen]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] zinemagilea, zinemagintzaren historiako dokumentalgile handienetakoa (j. [[1906]]).
* [[1983]] – [[Fritz Luchsinger]], suitzar alpinista, [[Lhotse]] mendiaren lehen igoera egin zuenetako bat (j. [[1921]]).
* [[1984]] – [[Sylvia Ashton-Warner]], zeelandaberritar idazle, poeta eta hezitzailea (j. [[1908]]).
* [[1989]] – [[Raúl Sendic]], uruguaiar politikaria eta gerrillaria (j. [[1925]]).
* [[1991]] – [[Eduardo Moreiras]], galiziar idazlea (j. [[1914]]).
* [[1992]] – [[Francis Bacon (margolaria)|Francis Bacon]], irlandar margolaria (j. [[1909]]).
* [[1993]] –
** [[Dominique Bozo]], frantziar museo-arduraduna (j. [[1935]]).
** [[Valentina Grizodubova]], Sobietar Batasuneko lehen emakume pilotuetako bat, Sobietar Batasuneko Heroia (j. [[1909]]).
* [[1999]] –
** [[Alf Ramsey]], britainiar futbolaria eta entrenatzailea, bere herrialdean sari gehien jaso zituen futbolaria (j. [[1920]]).
** [[Arthur Leonard Schawlow]], estatubatuar fisikaria, 1981eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1921]]).
* [[2000]] – [[Penelope Fitzgerald]], ingeles eleberrigile, olerkari, saiakeragile eta biografoa (j. [[1916]]).
* [[2002]] – [[Aleksandr Lebed]], errusiar militar eta politikaria (j. [[1950]]).
* [[2007]] –
** [[Joaquín Navarro|Joaquin Navarro Estevan]], espainiar politikari eta epailea (j. [[1939]]).
** [[Carl Friedrich von Weizsäcker]], alemaniar fisikari eta filosofoa (j. [[1912]]).
* [[2009]] – [[Idea Vilariño]], uruguaitar poeta, saiakera eta literatur kritikaria, itzultzailea, musikagilea eta irakaslea (j. [[1920]]).
* [[2011]] – [[Erhard Loretan]], suitzar alpinista, [[Zortzimilako|14 zortzimilakoak]] igotzea lortu zuen munduko hirugarren [[mendizaletasun|mendizalea]] (j. [[1959]]).
* [[2012]] –
** [[Fred Allen]], zeelandaberritar errugbilari eta entrenatzailea (j. [[1920]]).
** [[Matilde Camus]], espainiar poeta eta idazlea (j. [[1919]]).
* [[2015]] – [[Marcia Brown]], estatubatuar idazle eta ilustratzailea, 30 haur liburu baino gehiagoduna (j. [[1918]]).
* [[2018]] – [[Tetsuro Miura]], japoniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1956]]).
* [[2019]] – [[John Singleton]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1968]]).
* [[2020]] –
** [[Robert May (Oxfordeko May Baroia)]], australiar zientzialaria, Erresuma Batuko Gobernuko aholkulari zientifiko nagusia (j. [[1936]]).
** [[Eddy Pieters Graafland]] – herbehereetar futbolaria, Herbehereetako atezainik onenetakoa (j. [[1934]]).
** [[Michael Robinson]], irlandar-britainiar futbolaria eta telebista aurkezlea (j. [[1958]]).
* [[2021]] –
** [[Michael Collins (astronauta)|Michael Collins]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]).
** [[Jean-Guy Pilon]], [[quebec]]tar olerkari eta eleberrigilea (j. [[1930]]).
** ''[[El Risitas]]'', espainiar umoregile eta aktorea (j. [[1956]]).
** [[Federico Salas]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]).
* [[2022]] – [[Juan Diego (aktorea)|Juan Diego]], espainiar aktorea (j. [[1942]]).
* [[2024]] – [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Pruden/Prundet eta Zuhuri/Zuhurni/Prontxo/Prudens.
* [[Laneko Segurtasun eta Osasunaren Nazioarteko Eguna]]
Jaieguna, ondoko herrietan:
* [[Araba]]n: [[Prudentzio (santua)|San Prudentzio]] [[Araba]]ko zaindariaren eguna, jaieguna [[Araba]] osoan.
* [[Bizkaia]]n: [[Barakaldo]] ([[Lutxana (auzoa)|Lutxana]]).
* [[Gipuzkoa]]n: [[Lazkao]].
* [[Nafarroa]]n: [[Corella]].
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Apirilaren 27]] | [[Wikipedia:Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Apirilaren 29]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
eki7it6dhaz4q8tijh6hkni51qnapnc
Maiatzaren 1
0
2887
9993574
9958350
2024-12-08T15:32:45Z
Lainobeltz
56334
/* Mundua */
9993574
wikitext
text/x-wiki
'''Maiatzaren 1'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hogeita batgarren [[egun]]a da, 122garrena [[bisurte]]etan. 244 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|5|1}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1909]] – [[Donostia]]n bandera gorria jarri zen lehen aldiz. [[Langile Elkarteen Federazioa]]k bandera gorria ikusgai izan zuen Gipuzkoako hiriburuko bere egoitzan egun osoan zehar.
* [[1966]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] komando batek, [[Xabier Zumalde]] "el cabra" militantea buru zuela, Bizkaiko [[Garai]] herria, armaz, ordu batzutarako kontrolpean hartu zuen.
* [[2008]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] hiru lehergailu zartarazi zituen [[Arrigorriaga]]n, [[Espainia]]ko Lan Ministerioaren lokal batean, eta [[Donostia]]n, Osalanen egoitzan.
* [[2011]] – [[Espainia]]ko Auzitegi Gorenak [[Bildu]]k udal hauteskundeetarako aurkeztutako hautesle zerrendak bertan behera utzi zituen.
=== Mundua ===
* [[524]] – [[Sigismundo Burgundiakoa]]k [[Orléans]]en exekutatu zuten 8 urteko erregetza eta gero, eta bere anaia [[Gundemaro II.a]] jarri zuten errege. [[Burgundia]]ko armadaren lidertza hartuta, [[Frankoak|Frankoen]] lurraldea txikiago bilakatzen hasi zen.
* [[1840]] – [[Penny Black]], lehen seilu ofiziala kaleratu zen.
* [[1960]] – [[Gerra Hotza]]ren testuinguruan, Sobietar armadak lurralde sobietarrean sartu zen [[U-2ren istripua|U-2 hegazkin espioi estatubatuarra suntsitu zuen]].
* [[1968]] – Nazioarteko uretan eraikitako plataforma artifizial bat errepublika independente aldarrikatu zuten Italiako kostan. 400 metro koadro zituen eta [[Arrosa Uharteko Errepublika|Arrosen Uharteko Errepublika Esperantista]] izena jarri zioten.
* [[1998]] – [[Wim Duisenberg]] izendatu zuten [[Europako Banku Zentrala|Europako Banku Zentraleko]] presidente.
* [[2006]] – [[Bolivia]]ko petrolio eta gasa nazionalizatu zituen [[Evo Morales]] presidenteak.
* [[2010]] – [[Petrolio-isuri|Petrolio isuriagatik]] larrialdi egoera ezarri zuten [[Alabama]]n, [[Florida]]n, [[Mississippi|Misisipin]] eta [[Louisiana]]n.
* [[2011]] – [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] presidenteak [[Osama bin Laden|Osama Bin Laden]] [[Pakistan]]en tiroz hil zutela jakitera eman zuen.
* [[2016ko Fort McMurrayko baso-sutea]]k [[Kanada]]ko [[Alberta]] probintzian 88.000 lagun lekualdarazi eta 1.600 eraikinetik gora kiskaldu zituen.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[2006]] – [[Bilboko Koral Elkartea|Bilboko Koralak]] bira hasi zuen [[Japonia]]n zehar.
=== Mundua ===
* [[1786]] – [[Viena]]n ''[[Figaroren ezteiak]]'' [[opera bufo]]a estreinatu zuten, [[Wolfgang Amadeus Mozart]] sortzailea zuzendaria ere izanda.
* [[1941]] – ''[[Citizen Kane]]'' ("Kane Hiritarra") filma estreinatu zen, [[Orson Welles]]ek zuzendu eta ekoiztu, eta berak, [[Joseph Cotten]], [[Dorothy Comingore]], [[Everett Sloane]], [[Ray Collins]], [[George Coulouris]], [[Agnes Moorehead]], [[Paul Stewart]], [[Ruth Warrick]] eta [[Erskine Sanford]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[2008]] – Txinan [[Hangzhou Badiako zubia]], 35.673 metroko luzeraduna, inauguratu zen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[2010]] – [[Biarritz Olympique]] Euskal Herriko [[errugbi]] taldeak [[Munster Rugby]] [[irlanda]]r taldeari irabazi ostean [[European Challege Cup|Heineken Kopako]] finalean izan zen.
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1852]] – [[Santiago Ramón y Cajal]], aragoiar-nafar sendagile, ikerlari eta [[histologia|histologoa]], 1906ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1934]]).
* [[1878]] – [[Enrique de Francisco]], [[Getafe]]n jaiotako gipuzkoar politikari sozialista (h. [[1957]]).
* [[1896]] – [[Carlos Landi Sorondo]], gipuzkoar paisaia-egilea, kartel-egilea, grabatzailea, dekoratzailea eta ilustratzailea (h. [[1974]]).
* [[1900]] – [[Manuel López]], ''Travieso'', bizkaitar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1975]]).
* [[1901]] – [[Mauricio Flores Kaperotxipi]], gipuzkoar margolaria eta idazlea (h. [[1997]]).
* [[1932]] – [[Charles Ducasse]], lapurtar futbolaria (h. [[1983]]).
* [[1933]] – [[Michel Camdessus]], Baionan jaiotako ekonomialaria, [[Nazioarteko Diru Funtsa]]ko presidentea.
* [[1940]] – [[Brigitte Varangot]], lapurtar golf-jokalari amateurra (h. [[2007]]).
* [[1942]] – [[Juan Manuel Martínez Iturri]], ''Iturri'', palazko nafar pilotaria (h. [[2002]]).
* [[1944]] –
** [[Jose Manuel Pagoaga]], ''Peixoto'', gipuzkoar [[ETA]]kide ohi historikoa.
** [[Arantxa Vega]], gipuzkoar atleta ohia.
* [[1947]] – [[Pedro Salaberri]], nafar margolaria.
* [[1951]] – [[Koro Fuentes]], gipuzkoar atleta ohia.
* [[1953]] – [[Josetxo Azkona]], euskal idazlea.
* [[1960]] – [[Eduardo González Salvador]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1964]] – [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari Agirretxe, ''Porrotx'']], gipuzkoar pailazoa.
* [[1966]] – [[Joseba Berrojalbiz]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1970]] – [[Javi Gracia]], nafar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1975]] –
** [[Amaia Osaba]], nafar piraguista, maratoian eta itsas-kayaken aditua.
** [[Haritz Zunzunegi]], gipuzkoar eskiatzaile ohia.
* [[1976]] – [[Zuriñe López de Sabando Sainz]], arabar okumentalgilea.
* [[1984]] – [[Iban Iriondo]], gipuzkoar txirrindularia.
* [[1993]] – [[Urtzi Erleaga]], bizkaitar futbolaria.
* [[1994]] –
** [[Mikel Arruabarrena Larrarte]], gipuzkoar poeta eta fisikaria.
** [[Yaiza Lázaro]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria.
* [[1999]] – [[Oihan Astigarraga]], gipuzkoar aktorea eta modeloa.
* [[2001]] – [[Libe Goitia Artetxe]], bizkaitar idazlea, Errusian.
* [[2003]] – [[Álvaro Marín]], nafar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1218]] – [[Rodolfo I.a Habsburgokoa]], Alemaniako erregea (Erromatarren erregea) (h. [[1291]]).
* [[1238]] – [[Magnus VI.a Norvegiakoa]], Norvegiako erregea (h. [[1280]]).
* [[1566]] – [[Michiel Jansz. van Mierevelt]], herbeheretar margolaria (h. [[1641]]).
* [[1582]] – [[Marco da Gagliano]], italiar musikagilea (h. [[1643]]).
* [[1592]] – [[Johann Adam Schall von Bell]], alemaniar misiolari katoliko eta astronomoa (h. [[1666]]).
* [[1608]] – [[Pieter Post]], Holandako Urre Aroko arkitekto, margolari eta marrazkilaria (h. [[1669]]).
* [[1644]] – [[Jean Jouvenet]], frantziar margolaria (h. [[1717]]).
* [[1698]] – [[Jacques-Bonne Gigault de Bellefonds]], frantziar artzapezpikua (h. [[1746]]).
* [[1763]] – [[Hugues-Bernard Maret]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1839]]).
* [[1769]] – [[Arthur Wellesley]], ''Wellingtongo lehen dukea'', irlandar estadista eta militarra (h. [[1852]]).
* [[1825]] –
** [[Johann Jakob Balmer]], suitzar fisikaria (h. [[1898]]).
** [[George Inness]], estatubatuar paisaien margolaria (h. [[1894]]).
* [[1827]] – [[Jules Breton]], frantziar margolaria (h. [[1906]]).
* [[1830]] – [[Guido Gezelle]], [[flandria]]r olerkaria (h. [[1889]]).
* [[1831]] – [[Emily Stowe]], Kanadako lehen emakume medikua eta emakumeen eskubideen eta sufragioaren aldeko aktibista (h. [[1903]]).
* [[1850]] – [[Arturo, Connaughteko eta Strathearngo dukea]], britainiar printzea, [[Kanada]]ko gobernadore orokorra (h. [[1942]]).
* [[1852]] – [[Calamity Jane]], Estatu Batuetako [[Mendebalde Urruna]]ren konkista urteetako pertsonaia (h. [[1903]]).
* [[1855]] – [[Cecilia Beaux]], estatubatuar margolaria (h. [[1942]]).
* [[1856]] – [[Raphaël Louis Rafiringa]], madagaskartar monje, hezitzaile eta katekista (h. [[1919]]).
* [[1857]] – [[Theo van Gogh (arte-merkataria)|Theo van Gogh]], herbeheretar arte-merkataria, [[Vincent van Gogh]]en anaia (h. [[1891]]).
* [[1868]] – [[Frederiko Karlos Hessekoa]], alemaniar printzea, Finlandiako erregea (h. [[1940]]).
* [[1872]] – [[Hugo Alfvén]], suediar musikagile, orkestra-zuzendari, biolin-jotzaile eta margolaria (h. [[1960]]).
* [[1874]] – [[Romaine Brooks]], estatubatuar margolaria (h. [[1970]]).
* [[1880]] – [[Albert Lasker]], estatubatuar enpresaburua (h. [[1952]]).
* [[1881]] – [[Pierre Teilhard de Chardin]], frantziar paleontologo, filosofo eta jesulaguna (h. [[1955]]).
* [[1895]] – [[Nikolai Jezhov]], errusiar polizia sekretu sobietarreko ofiziala (h. [[1940]]).
* [[1896]] – [[Mark Wayne Clark]], estatubatuar jenerala (h. [[1984]]).
* [[1900]] – [[Ignazio Silone]], italiar idazlea (h. [[1978]]).
* [[1901]] – [[Berta Arocena de Martínez Márquez]], kubatar kazetaria, sufragista eta aktibista feminista (h. [[1956]]).
* [[1905]] – [[Maria José Dupré]], brasildar idazlea (h. [[1984]]).
* [[1908]] –
** [[Giovannino Guareschi]], italiar idazle eta kazetaria (h. [[1968]]).
** [[Morris Kline]], estatubatuar matematika irakaslea eta historiari eta psikologiari buruzko idazlea (h. [[1992]]).
* [[1909]] – [[Yannis Ritsos]], greziar poeta (h. [[1990]]).
* [[1911]] – [[Eudald Serra]], kataluniar eskultore eta etnologoa (h. [[2002]]).
* [[1916]] – [[Glenn Ford]], estatubatuar aktorea (h. [[2006]]).
* [[1917]] – [[Danielle Darrieux]], frantziar aktorea (h. [[2017]]).
* [[1919]] – [[Mohammed Karim Lamrami]], [[Maroko]]ko lehen ministroa (h. [[2018]]).
* [[1923]] –
** [[Joseph Heller]], estatubatuar idazlea (h. [[1999]]).
** [[Salma Kuzbari]], libanoar idazlea, poeta, eta itzultzailea (h. [[2006]]).
* [[1924]] –
** [[Claudine Dupuis]], frantziar aktorea (h. [[1991]]).
** [[Evelyn Boyd Granville]], AEBetan matematiketan doktore titulua lortu zuen bigarren emakume afro-amerikarra (h. [[2023]]).
** [[Grégoire Kayibanda]], [[Ruanda]]ko lehen presidente hautatua (h. [[1976]]).
* [[1925]] – [[Scott Carpenter]], estatubatuar astronauta eta akuanauta (h. [[2013]]).
* [[1927]] –
** [[Greta Andersen]], daniar igerilaria (h. [[2023]]).
** [[Laura Betti]], italiar aktorea (h. [[2004]]).
** [[Aurelio Menéndez]], espainiar legelaria eta politikaria (h. [[2018]]).
** [[Albert Zafy]], [[Madagaskar]]reko presidentea (h. [[2017]]).
* [[1928]] – [[Sisavath Keobounphanh]], [[Laos]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]).
* [[1929]] –
** [[Ralf Dahrendorf]], britainiar-alemaniar filosofoa, soziologoa, politologoa eta politikoa (h. [[2009]]).
** [[Miguel Etchecolatz]], argentinar polizia, genozida kondenatua eta errepresorea (h. [[2022]]).
** [[Azzeddine Laraki]], [[Maroko]]ko lehen ministroa [[1986]]tik [[1992]]ra (h. [[2010]]).
** [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (h. [[2024]]).
* [[1932]] – [[Gloria van Aerssen]], hispano-nederlandar abeslaria (h. [[2015]]).
* [[1934]] – [[Cuauhtémoc Cárdenas]], mexikar politikaria.
* [[1937]] – [[Bo Nilsson]], suediar musikagilea (h. [[2018]]).
* [[1939]] – [[María Victoria Moreno]], gaztelaniazko editorea, itzultzailea, irakaslea, galegozko idazlea eta DBHko irakaslea (h. [[2005]]).
* [[1941]] – [[Jorge Arrate]], txiletar politikaria.
* [[1943]] –
** [[Odilon Polleunis]], belgikar futbolaria (h. [[2023]]).
** [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]], estatubatuar eskultorea (h. [[2005]]).
* [[1946]] – [[John Woo]], txinatar jatorriko [[Hong Kong|hongkongdar]] zinema zuzendaria.
* [[1947]] – [[Jacob David Bekenstein]], mexikar, estatubatuar eta israeldar fisikari teorikoa (h. [[2015]]).
* [[1949]] – [[Fayez Tarawneh]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[1955]] – [[András Törőcsik]], hungariar futbolaria (h. [[2022]]).
* [[1956]] – [[Catherine Frot]], frantziar aktorea.
* [[1958]] – [[Patrice Talon]], [[Benin]]go presidentea.
* [[1959]] – [[Yasmina Reza]], frantziar idazlea, aktorea, nobelagile eta antzerkigilea.
* [[1961]] – [[Daniel García Jiménez]], ''Daniel'', errioxar palari ohia.
* [[1962]] – [[Remedios Amaya]], espainiar flamenko abeslaria.
* [[1963]] – [[Màrius Serra]], kataluniar idazlea, itzultzailea, kazetaria eta hitz gurutzatuen egilea.
* [[1968]] – [[Laurence Suhner]], suitzar idazle eta artista.
* [[1969]] –
** [[Wes Anderson]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle, gidoilari eta aktorea.
** [[Mary Lou McDonald]], irlandar politikaria.
** [[Yasuyuki Moriyama]], japoniar futbolari ohia.
* [[1970]] –
** [[Juan Manuel Moreno]], [[Andaluziako Junta]]ko presidentea.
** [[Antonio Turiel Martínez]], espainiar fisikaria, matematikaria, zientzialaria eta zientzia-dibulgatzailea.
* [[1971]] – [[Inesu Emiko Takeoka]], japoniar futbolari ohia.
* [[1972]] –
** [[Julie Benz]], estatubatuar aktorea.
** [[Hélène Fillières]], frantziar zinema aktore eta zuzendaria.
* [[1976]] – [[Violante Placido]], italiar aktore eta abeslaria.
* [[1977]] – [[Johan Jüngling]], suediar squash jokalari ohia.
* [[1980]] – [[Zaz]], frantziar kantautore eta abeslaria.
* [[1982]] – [[Jamie Dornan]], iparrilandar aktore, modelo eta musikaria.
* [[1983]] – [[Fran Vázquez]], espainiar saskibaloi jokalaria.
* [[1987]] – [[Masaki Yanagawa]], japoniar futbolaria.
* [[1989]] –
** [[Armindo Fonseca]], frantziar txirrindulari ohia.
** [[Mitch Nichols]], australiar futbolaria.
* [[1990]] – [[Isabel Martin]], espainiar txirrindularia.
* [[1995]] – [[Arisa Matsubara]], japoniar futbolaria.
* [[2004]] – [[Charli D'Amelio]], estatubatuar [[TikTok|tik toklaria]].
* [[2005]] - [[Mone Chiba]], izotz gaineko patinatzaile artistiko japoniarra.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1846]] – [[Migel Antonio Zumalakarregi]], gipuzkoar politikaria, [[Madril]]en (j. [[1773]]).
* [[1922]] – [[Francisca Sarasate]], nafar idazlea (j. [[1853]]).
* [[1932]] – [[Henri Lorin]], lapurtar geografo eta soziologoa, [[Bordele]]n (j. [[1866]]).
* [[1936]] – [[Migel Kortes Nabarro]], nafar idazlea (j. [[1868]]).
* [[1943]] – [[Higinia Luz Goñi Aiestaran]], nazien kontrako [[Frantziako erresistentzia]]n parte hartu zuen nafar emakumezkoa, [[Auschwitz]]eko kontzentrazio-esparruan (j. [[1906]]).
* [[1956]] – [[Paul Gadenne]], Euskal Herriarekin lotura izan zuen frantziar idazlea (j. [[1907]]).
* [[1958]] – [[Remigio Mugica Mugica]], gipuzkoar musikaria (j. [[1866]]).
* [[1966]] – [[Juan Gomez de Lekube]], bizkaitar futbolaria, [[Jose Antonio Agirre]]ren lehengusu eta [[nazi]]en espioia, [[Bartzelona]]n (j. [[1902]]).
* [[1969]] – [[Jesus Doxandabaratz]], nafar politikari abertzale eta jeltzalea (j. [[1894]]).
* [[1979]] – [[Luis Urkiri]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1906]]).
* [[1981]] – [[Rafael Aizpun]], nafar legelari eta politikaria (j. [[1889]]).
* [[2015]] – [[Juncal Ballestín]], arabar margolari eta irarlea (j. [[1953]]).
* [[2019]] – [[Jose Luis Ansorena]], gipuzkoar apaiza, abesbatza zuzendaria eta musikagilea (j. [[1928]]).
=== Mundua ===
* [[408]] – [[Arkadio]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperadorea.
* [[1118]] – [[Matilde Eskoziakoa]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregina ezkontidea]] (j. [[circa|c.]] [[1080]])
* [[1308]] – [[Alberto I.a Alemaniakoa]], [[Austria]] eta [[Estiria]]ko Dukea eta enperadore germaniarra (j. [[1255]]).
* [[1539]] – [[Elisabet Portugalgoa]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperatriz ezkontidea eta Espainiako erregina ezkontidea (j. [[1503]]).
* [[1555]] – [[Martzelo II.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1501]]).
* [[1572]] – [[Pio V.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1504]]).
* [[1730]] – [[François de Troy]], frantziar margolaria (j. [[1645]]).
* [[1772]] – [[Gottfried Achenwall]], alemaniar filosofo eta estatistikaria, [[estatistika]]ren asmatzaileetako bat (j. [[1719]]).
* [[1809]] –
** [[François Laurent d'Arlandes]], frantziar markesa, soldadua eta [[Baloi aerostatiko|aire beroko baloien]] aeronauta aitzindaria (j. [[1742]]).
** [[Gottlieb Konrad Pfeffel]], alemanezko [[alsazia]]r idazlea (j. [[1736]]).
* [[1813]] – [[Jean-Baptiste Bessières]], Istriako dukea, frantziar jenerala (j. [[1768]]).
* [[1856]] – [[Abdó Terradas]], kataluniar politikaria eta [[katalan]] idazlea (j. [[1812]]).
* [[1859]] – [[Amalia Anglés y Mayer]], espainiar opera-kantaria eta gitarra-jotzailea (j. [[1827]]).
* [[1860]] – [[Anders Sandøe Ørsted]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1778]]).
* [[1873]] – [[David Livingstone]], eskoziar esploratzaile eta misiolaria (j. [[1813]]).
* [[1889]] – [[Robert Walter Weir]], estatubatuar margolaria (j. [[1803]]).
* [[1891]] – [[Ferdinand Gregorovius]], alemaniar historialaria (j. [[1821]]).
* [[1896]] – [[Naser al-Din Xah Qajar]], [[Qajar dinastia]]ko [[Iran]]go [[xah]] (j. [[1831]]).
* [[1900]] – [[Mihály Munkácsy]], hungariar margolaria (j. [[1844]]).
* [[1904]] – [[Antonín Dvořák]], txekiar konposatzailea (j. [[1841]]).
* [[1928]] – [[Ebenezer Howard]], [[lorategi-hiri]]en mugimenduko Ingalaterrako sustatzailea (j. [[1850]]).
* [[1934]] – [[Paul Gustave Fischer]], daniar margolaria (j. [[1860]]).
* [[1935]] – [[Henri Pélissier]], frantziar txirrindularia (j. [[1889]]).
* [[1939]] – [[Leopold eta Rudolf Blaschka|Rudolf Blaschka]], alemaniar eskultorea, [[beira]]z egindako itsas animaliengatik eta [[Harvard Unibertsitatea|Harvard Unibertsitateko]] loreen beirazko eskulturengatik ezaguna (j. [[1857]]).
* [[1943]] – [[Valentina Safronova]], sobietar inteligentzia kidea eta gerra heroia. (j. [[1918]])
* [[1945]] –
** [[Joseph Goebbels]], alemaniar politiko nazia, [[Holokaustoa]]ren lehen pausoa izan zen [[kristal hautsien gaua]]ren gidaritzat joa (j. [[1897]]).
** [[Magda Goebbels]], [[Joseph Goebbels]] Hirugarren Reicheko Propaganda ministroaren emaztea (j. [[1911]]).
** [[René Lalique]], frantziar kristal eta bitxien diseinatzailea (j. [[1860]]).
** [[Nina Petrova]], sobietar frankotiratzailea, historiako frankotiratzaile arrakastatsuenetakoa (j. [[1893]]).
* [[1958]] – [[Oscar Torp]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1893]]).
* [[1962]] – [[Sükhbaataryn Yanjmaa]], [[Mongolia]]ko presidentea (j. [[1893]]).
* [[1968]] – [[Harold Nicolson]], britainiar politikari, diplomazialari, historialari, biografo, eleberrigile eta kazetaria (j. [[1886]]).
* [[1973]] – [[Asger Jorn]], danimarkar margolari, eskultore eta egilea (j. [[1914]]).
* [[1978]] – [[Aram Khatxaturian]], [[armeniar]] musikagilea eta pedagogoa (j. [[1903]]).
* [[1979]] – [[Eloísa Muro]], espainiar aktorea (j. [[1894]]).
* [[1981]] – [[Heinosuke Gosho]], japoniar zinemagilea (j. [[1902]]).
* [[1983]] – [[Joseph Ruttenberg]], estatubatuar zinema argazkilaria (j. [[1889]]).
* [[1989]] –
** [[Juan Esteban Belza]], euskal jatorriko argentinar apaiza (j. [[1918]]).
** [[Antonio Janigro]], italiar biolontxelo-jotzaile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1918]]).
** [[Edward Ochab]], [[Polonia]]ko estatuburua (j. [[1906]]).
* [[1991]] –
** [[Charles Osborne]], 69 urtez jarraian [[zotin]]a izan zuen estatubatuarra (j. [[1894]]).
** [[Richard Thorpe]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1896]]).
* [[1993]] –
** [[Pierre Bérégovoy]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1925]]).
** [[Ranasinghe Premadasa]], [[Sri Lanka]]ko presidentea (j. [[1924]]).
* [[1994]] – [[Ayrton Senna]], [[1 Formula]]ko brasildar pilotua, aditu askoren ustez [[Juan Manuel Fangio]] ondoren izan den handiena (j. [[1960]]).
* [[1997]] – [[Manuel Viegas]], portugaldar antropologo eta folklorista (j. [[1912]]).
* [[1998]] – [[Eldridge Cleaver]], estatubatuar politikaria eta beltzen aldeko aktibista (j. [[1935]]).
* [[2003]] – [[Wim van Est]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1923]]).
* [[2008]] – [[Anthony Mamo]], [[Malta]]ko azken gobernadore orokorra eta lehenbiziko presidentea (j. [[1909]]).
* [[2020]] –
** [[Silvia Legrand]], argentinar aktorea (j. [[1927]]).
** [[Tun Tin]], [[Birmania]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]).
* [[2021]] –
** [[Olympia Dukakis]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]).
** [[Helen Murray Free]], estatubatuar emakume kimikari eta hezitzailea (j. [[1923]]).
* [[2022]] –
** [[Takuya Miyamoto]], japoniar futbolaria (j. [[1983]]).
** [[Ivica Osim]], bosniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1941]]).
* [[2024]] –
** [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]).
** [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Langileen Nazioarteko Eguna|Langileen eguna]] ospatzen da naziorte mailan.
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Amane, Andion, Estibalitz/Estitxu, Lanaitz eta Langilena.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Apirilaren 30]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Maiatzaren 2]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
r8f80zrho14jmkj6kv8q47yd0ftyckq
Maiatzaren 15
0
2901
9993781
9992219
2024-12-08T17:31:00Z
Artegia
65203
/* Mundua */
9993781
wikitext
text/x-wiki
'''Maiatzaren 15'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hogeita hamabosgarren [[egun]]a da, 136garrena [[bisurte]]etan. 230 egun falta dira urtea amaitzeko.
Egun honetan [[Isidro Nekazaria|San Isidro Nekazariarena]] eguna ospatzen da egutegi katolikoan, eta horrekin lotuta, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] baserritar askoren ohitura da [[San Isidro eguna]] ospatzea, [[baserri]]tarren eguna.
{{eguneko-goiburua|5|15}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1969]] – Poliziak tiroz hil zuen Segundo Urteaga, Urabaingo sakristaua.
* [[1980]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] hiru polizia nazional hil zituen [[Donostia]]n.
* [[2006]] – [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] irakasleek deituriko greba izan zen.
* [[2014]] – [[Bilbo]]n [[Zorrotzaurre]] penintsula [[uharte]] bilakatzeko lanei ekin zitzaien.
=== Mundua ===
* [[392]] – [[Valentiniano II.a]] enperadore erromatarra erail zuten [[Arbogasto]] usurpatzaile frankoaren aurka ari zela. Bere [[Vienne]]ko etxean aurkitu zuten urkatua.
* [[756]] – [[Abd ar-Rahman I.a]], [[Iberiar penintsula]]ren agintea ia hiru mendez izango zuen dinastiaren sortzailea, [[Kordobako Emirerria|Kordobako emir]] izendatu zuten.
* [[2005]] – Ehundaka pertsona zeramatzan ferry bat hondoratu zen [[Bangladesh]]en, 100 pertsonatik gora desagertu zirelarik.
* [[2011]] –
** [[m-15 mugimendua|2011ko maiatzeko Espainiako protestak]]: Hainbat hiritan demokrazia eskatuz, bi alderdi politiko nagusien ustelkeria eta nagusigoa salatuz, gazteen langabezi altua, gobernuak bankuei emaniko diru-laguntza, eta beste hainbat aldarrikapenekin protestak burutu ziren.
** [[Nazioarteko Diru Funtsa]]ko [[Dominique Strauss-Kahn]] ustezko [[bortxaketa]] eta [[sexu abusu|sexu gehiegikeria]] leporatuta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] atxilotu zuten.
* [[2024]] – [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1939]] – ''[[Jamaica Inn]]'' ("Jamaika Ostatua") filma estreinatu zen, [[Alfred Hitchcock]]ek zuzendu eta [[Charles Laughton]], [[Maureen O'Hara]] eta [[Emlyn Williams]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1979]] – ''[[Zulu Dawn]]'' ("Zulu Egunsentia") filma estreinatu zen, [[Douglas Hickox]]ek zuzendu eta [[Peter O'Toole]], [[Burt Lancaster]], [[John Mills]], [[Simon Ward]], [[Denholm Elliott]], [[Michael Jayston]], [[Ronald Pickup]], [[Bob Hoskins]] eta [[Ronald Lacey]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1998]] – ''[[The Horse Whisperer (filma)|The Horse Whisperer]]'' ("Zaldiei xuxurlatzen zien gizona") filma estreinatu zen, [[Robert Redford]]ek zuzendu eta berak, [[Kristin Scott Thomas]], [[Scarlett Johansson]], [[Sam Neill]] eta [[Dianne Wiest]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[2005]] – ''[[Star Wars III. Atala: Sitharren Mendekua]]'' filma estreinatu zen, [[George Lucas]]ek zuzendu eta idatzi, eta [[Ewan McGregor]], [[Hayden Christensen]], [[Natalie Portman]], [[Ian McDiarmid]], [[Samuel L. Jackson]], [[Christopher Lee]] eta [[Anthony Daniels]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[2018]] – [[2010 WC9]] Apolo asteroidea lurretik Ilargiaren distantzia erdira igaro zen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1935]] – [[Espainiako Vuelta]]ren [[1935eko Espainiako Itzulia|lehen edizioa]] bukatu zen. Garailea [[Gustave Deloor]] flandriar txirrindularia izan zen.
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1626]] – [[Frantzisko Fernando Isidro Austriakoa]], [[Eibar]]ren bizi izandako Espainiako [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.aren]] sasiko semea, [[Madril]]en (h. [[1634]]).
* [[1739]] – [[Juan Migel Gartzia de Bakedano]], nafar apaiz eta euskal idazlea (h. [[1820]]).
* [[1767]] – [[Ortuño Agirre]], Montehermosoko VI. markesa eta Trivianako X. kondea, arabar aitoren seme eta politikaria (h. [[1811]]).
* [[1771]] – [[Jacques Bergeret]], [[Frantziako Itsas Armada]]ko almirante lapurtarra (h. [[1857]]).
* [[1774]] – [[José Antonio Ibarra]], bizkaitar merkatari, enpresaburu eta industrialaria (h. [[1849]]).
* [[1852]] – [[Isidro Alegria]], nafar musikaria (h. [[1913]]).
* [[1855]] – [[Juan Mari Zubizarreta Larrañaga]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1905]]).
* [[1885]] – [[José María Arellano]], nafar legelari eta politikaria, [[Bizkai]]ko eta [[Gipuzkoa]]ko gobernadore zibila (h. [[1963]]).
* [[1889]] –
** [[Jose Maria Belaustegigoitia]], ''Belauste'', [[Athletic|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (h. [[1964]]).
** [[Pierre Etxeberri]], baxenafar soldadua, [[Lehen Mundu Gerra]]n desertatzeagatik fusilatutako lehen euskal herritarra (h. [[1914]]).
* [[1892]] – [[Isidro Ansorena]], euskal txistularia (h. [[1975]]).
* [[1905]] – [[Isidoro Gaztañaga]], ''Ibarrako mailua'', euskal boxeolaria (h. [[1944]]).
* [[1913]] – [[Aurora Arnaiz]], bizkaitar idazlea, unibertsitateko irakaslea, jurista eta politikaria (h. [[2009]]).
* [[1921]] –
** [[Amparo Gastón|Amparo Gastón, ''Amparitxu'']], gipuzkoar intelektual eta poeta (h. [[2009]]).
** [[Federiko Krutwig]], [[getxo]]ztar idazle eta politikaria (h. [[1998]]).
* [[1926]] – [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (h. [[2024]]).
* [[1929]] – [[Fernando Cebrián]], euskal aktorea (h. [[2009]]).
* [[1935]] –
** [[José Francisco Arakistain]], gipuzkoar futbolari ohia.
** [[Isidro Eskisabel]], ''Eskisabel II '', nafar futbolaria (h. [[2009]]).
* [[1943]] – [[Nicole Péry]], lapurtar politikaria, [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko kidea.
* [[1950]] – [[Peio Dospital]], lapurtar errugbilari ohia.
* [[1954]] –
** [[Iñaki de la Fuente]], bizkaitar margolaria.
** [[Joaquín Valle]], arabar [[halterofilia|haltera]] ohia, [[Peñarrubia]]n.
* [[1955]] – [[Esther Larrañaga Galdos]], [[Eusko Alkartasuna|EAko]] gipuzkoar politikaria.
* [[1960]] –
** [[Leopoldo Barreda]], [[PP]]ko bizkaitar politikaria.
** [[Luis Camino]], gipuzkoar perkusionista eta musikagilea, ''[[21 Japonesas]]'' taldearen sortzaileetakoa.
* [[1963]] – [[José Luis Fernández Prieto]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1965]] – [[Gurutze Beitia]], bizkaitar aktore eta umorista.
* [[1967]] – [[Amador Granados]], gipuzkoar txirrindulari paralinpikoa.
* [[1968]] – [[Eradio Ezpeleta]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]ko nafar politikaria.
* [[1970]] –
** [[Asier Barandiaran]], bizkaitar filologoa.
** [[Asier Guenetxea]], gipuzkoar txirrindulari ohia.
** [[Anuska Lasa]], gipuzkoar aktorea.
* [[1972]] –
** [[Ibon Cormenzana]], bizkaitar zinema gidoilari, ekoizle eta zuzendaria.
** [[Jon Kortina Bertol]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1974]] – [[Carolina Castillejo]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria.
* [[1976]] –
** [[Enrike Galartza|Enrike Galartza, ''Galartza V.a'']], nafar pilotari ohia.
** [[Ibone Lallana]], bizkaitar kirolari ohia, [[taekwondo]]n aritua.
* [[1977]] – [[Irati Jimenez]], euskal idazlea.
* [[1978]] – [[Egoi Martínez]], nafar txirrindularia.
* [[1979]] –
** [[Naroa Agirre]], gipuzkoar [[pertika-jauzi]]laria eta aktorea.
** [[Amalur Mendizabal]], gipuzkoar politikaria.
* [[1981]] –
** [[Diego Beaskoetxea]], bizkaitar puntista, [[Miami]]n.
** [[Carlos Nozal]], espainiar txirrindularia, [[Barakaldo]]n.
* [[1984]] – [[Iñigo Diaz de Cerio]], gipuzkoar futbolaria.
* [[1987]] –
** [[Anaitz Arbilla]], nafar futbolaria.
** [[Ikoitz Arrese Otegi]], bizkaitar politikaria.
* [[1988]] – [[Elsa Oliarj-Inès]], zuberoar zinemagilea.
* [[1991]] – [[Miren Nogales]], gipuzkoar aktorea.
* [[1993]] –
** [[Tomas Lizarazu]], gipuzkoar musikaria, ''[[Bulego (musika taldea)|Bulego]]'' taldeko ahotsa eta gitarra.
** [[Sergio Pérez Leyva]], arabar futbolaria.
* [[1998]] – [[Andrea Sierra]], bizkaitar futbolaria.
* [[2001]] - [[Peru Ruiz]], gipuzkoar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1531]] – [[Maria Habsburgo-Jogaliakoa]], Jülich-Cleves-Bergeko dukesa ezkontidea (h. [[1581]]).
* [[1567]] – [[Claudio Monteverdi]], italiar musikagilea (h. [[1643]]).
* [[1625]] – [[Carlo Maratta]], italiar margolaria (h. [[1713]]).
* [[1628]] – [[Carlo Cignani]], italiar margolaria (h. [[1719]]).
* [[1633]] – [[Sébastien Le Prestre de Vauban]], [[Frantziako mariskal]] eta ingeniari militarra (h. [[1707]]).
* [[1738]] – [[Cesare Beccaria]], italiar filosofo, legelari eta ekonomialaria (h. [[1794]]).
* [[1759]] – [[Maria Theresia von Paradis]], austriar piano-jotzaile eta konpositorea (h. [[1824]]).
* [[1773]] – [[Klemens Wenzel von Metternich]], austriar politikaria (h. [[1859]]).
* [[1791]] – [[Floris Adriaan van Hall]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1866]]).
* [[1808]] – [[Michael William Balfe]], irlandar opera abeslari eta musikagilea (h. [[1870]]).
* [[1822]] – [[Michael Daniel Jones]], galestar apaiz kongregazionalista. [[galestar nazionalismo]] modernoaren gurasoetako bat (h. [[1898]]).
* [[1845]] – [[Élie Metchnikoff]], errusiar-frantziar mikrobiologoa, 1908ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1916]]).
* [[1848]] – [[Viktor Vasnetsov]], errusiar margolaria (h. [[1926]]).
* [[1856]] – [[L. Frank Baum]], estatubatuar idazlea (h. [[1919]]).
* [[1857]] – [[Williamina Fleming]], ezkoziar jatorriko estatubatuar astronomoa (h. [[1911]]).
* [[1859]] – [[Pierre Curie]], frantziar kimikalaria (h. [[1906]]).
* [[1860]] – [[Ellen Axson Wilson]], [[AEB]]etako lehen dama (h. [[1914]]).
* [[1862]] – [[Arthur Schnitzler]], austriar dramagilea (h. [[1931]]).
* [[1864]] – [[Vilhelm Hammershøi]], daniar margolaria (h. [[1916]]).
* [[1867]] – [[Eoin MacNeill]], [[irlandera]]ren aldeko ekintzailea, irlandar nazionalizta, historialaria eta [[Sinn Féin]] alderdiko politikaria (h. [[1945]]).
* [[1871]] – [[Wilhelm von Opel]], alemaniar ingeniaria, [[Opel]] automobil enpresaren sortzaileetako bat (h. [[1948]]).
* [[1883]] – [[Maurice Feltin]], frantziar kardinala (h. [[1975]]).
* [[1887]] – [[María Angélica Barreda]], Argentinako Errepublikako lehen emakumezko abokatua (h. [[1963]]).
* [[1890]] – [[Katherine Anne Porter]], estatubatuar idazlea (h. [[1980]]).
* [[1891]] – [[Mikhail Bulgakov]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] eleberrigile eta antzerkigilea (h. [[1940]]).
* [[1898]] – [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (h. [[1992]]).
* [[1901]] –
** [[Dorothy Hansine Andersen]], estatubatuar doktorea, [[Fibrosi kistiko|fibrosi kistikoa]] identifikatu zuen lehen pertsona (h. [[1963]]).
** [[Luis Monti]], italoargentinar futbolaria (h. [[1983]]).
** [[Xavier Herbert]], australiar idazlea (h. [[1984]]).
* [[1903]] – [[Maria Reiche]], alemaniar matematiko eta arkeologoa, [[Peru]]ko [[Nazcako lerroak|Nazcako lerroei]] buruzko bere ikerlanagatik ospetsua (h. [[1998]]).
* [[1905]] – [[Joseph Cotten]], estatubatuar aktorea (h. [[1994]]).
* [[1906]] – [[Humberto Delgado]], portugaldar militar eta politikaria (h. [[1965]]).
* [[1907]] – [[Ursula Kuczynski]], alemaniar aktibista komunista, Sobietar Batasunarentzat espioi lanetan aritutako (h. [[2000]]).
* [[1908]] –
** [[Lars-Erik Larsson]], suediar musikagilea (h. [[1986]]).
** [[Helen Alma Newton Turner]], australiar genetista eta estatistikaria, ardien genetikan autoritate liderra izandakoa (h. [[1995]]).
* [[1909]] – [[James Mason]], ingeles aktorea (h. [[1984]]).
* [[1911]] –
** [[Max Frisch]], suitzar arkitekto eta idazlea (h. [[1991]]).
** [[Herta Oberheuser]], [[nazi]]ekin bat egin zuen alemaniar dermatologoa (h. [[1978]]).
* [[1915]] – [[Paul Samuelson]], estatubatuar ekonomialaria, 1970eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2009]]).
* [[1919]] – [[Eugenia Charles]], [[Dominika]]ko lehen ministroa (h. [[2005]]).
* [[1920]] – [[Michel Audiard]], frantziar idazlea, antzerkigilea eta zinemagilea (h. [[1985]]).
* [[1922]] – [[Adil Çarçani]], albaniar politikaria (h. [[1997]]).
* [[1923]] – [[Richard Avedon]], estatubatuar argazkilaria (h. [[2004]]).
* [[1924]] –
** [[Jaime García Terrés]], mexikar idazlea (h. [[1996]]).
** [[Maria Koepcke]], alemaniar ornitologo, marrazkilari, bildumagile, bidaiari eta argazkilaria (h. [[1971]]).
* [[1925]] – [[Horacio Guarany]], argentinar abeslari, konpositore eta idazlea (h. [[2017]]).
* [[1926]] –
** [[Jan Braun]], poloniar hizkuntzalaria (h. [[2015]]).
** [[Hans Jürgen Press]], haurrentzako liburuen ilustratzaile eta idazle alemaniarra (h. [[2002]]).
** [[Peter Shaffer]], ingeles-literatura eta musika-kritikaria eta antzerkigilea (h. [[2016]]).
* [[1927]] – [[Consuelo Rubio]], espainiar soprano eta mezzosopranoa (h. [[1981]]).
* [[1929]] –
** Fra' [[Andrew Bertie]], [[Maltako Ordena]]ko Printze eta Maisu Nagusia (h. [[2008]]).
** [[Otar Patsatsia]], [[Georgia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[1930]] – [[Jasper Johns]], estatubatuar margolaria, eskultorea eta artista grafikoa.
* [[1931]] – [[James Fitz-Allen Mitchell]], [[Saint Vincent eta Grenadinak|Saint Vincent eta Grenadinetako]] lehen ministroa (h. [[2021]]).
* [[1933]] – [[Fujiko Nakaya]], japoniar artista.
* [[1934]] –
** [[John Keegan]], britainiar historialari militar, irakasle, idazle eta kazetaria (h. [[2012]]).
** [[Julia Levy]], kanadar immunologoa.
* [[1936]] – [[Ralph Steadman]], britainiar marrazkilari eta komikilaria.
* [[1937]] – [[Madeleine Albright]], estatubatuar politikaria (h. [[2022]]).
* [[1938]] – [[Mireille Darc]], frantziar aktore eta modeloa, Frantziako zinemako sex symboletako bat (h. [[2017]]).
* [[1940]] –
** [[Roger Ailes]], estatubatuar telebista exekutiboa (h. [[2017]]).
** [[Proinsias De Rossa]], irlandar politikari ezkertiarra.
** [[Jackie Shane]], estatubatuar soul eta rhythm and blues abeslaria (h. [[2019]]).
* [[1944]] –
** [[Ulrich Beck]], alemaniar soziologoa (h. [[2015]]).
** [[Zulma Brandoni de Gasparini]], Hego Amerikako [[Mesozoiko]] eta [[Zenozoiko]]ko narrastiak aztertzen dituen paleontologo argentinarra.
* [[1948]] – [[Brian Eno]], britainiar musikaria.
* [[1949]] – [[Elvira Rodríguez]], espainiar ekonomialaria eta politikaria.
* [[1950]] – [[Ana Rossetti]], espainiar idazlea.
* [[1951]] – [[Frank Wilczek]], estatubatuar fisikaria, 2004ko [[Fisikako Nobel Saria]].
* [[1952]] – [[Chazz Palminteri]], estatubatuar aktore eta gidoigilea.
* [[1953]] – [[Mike Oldfield]], britainiar musikari eta musikagilea.
* [[1955]] – [[El Gran Wyoming]], espainiar sendagile, aktore, zuzendari, idazle, musikari eta telebistako aurkezlea.
* [[1956]] – [[Mirek Topolánek]], [[Txekia]]ko lehen ministroa.
* [[1962]] –
** [[Teresa Solana]], katalanezko nobela beltzen idazlea.
** [[Gro Dahle]], norvegiar idazlea.
* [[1964]] –
** [[Lars Løkke Rasmussen]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa.
** [[Volodymyr Struk]], ukrainiar politikaria, Kreminnako alkatea (h. [[2022]]).
* [[1965]] – [[Christina Lamb]], britainiar kazetaria, biografoa eta idazlea, ''The Sunday Times''-eko korrespontsal atzerritar nagusia.
* [[1967]] – [[Madhuri Dixit]], indiar aktorea, 1980 eta 1990 hamarkadetako Bollywoodeko zinemaren ikonotzat hartua.
* [[1970]] –
** [[Frank de Boer]], herbeheretar futbolari ohia.
** [[Ronald de Boer]], herbeheretar futbolari ohia.
* [[1974]] – [[Maia Parnas]], [[Transnistria]]ko lehen ministroa.
* [[1975]] – [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (h. [[2024]]).
* [[1976]] – [[Jacek Krzynówek]], poloniar futbolari ohia.
* [[1978]] – [[Caroline Dhavernas]], kanadar aktorea.
* [[1982]] –
** [[Layal Abboud]], libanoar pop abeslari, soinu-poeta liriko eta dantzaria.
** [[Veronica Campbell]], jamaikar atleta, abiadura probetan munduko hoberenetakoa.
* [[1984]] – [[Mr. Probz]], herbeheretar rap eta hip hop abeslaria, ekoizlea eta aktorea.
* [[1987]] –
** [[Andy Murray]], eskoziar tenislaria.
** [[Dimitrios Verginis]], greziar saskibaloi jokalaria.
* [[1995]] – [[Elke Karsten]], argentinar eskubaloi jokalaria.
* [[1996]] – [[Nerea Camacho]], espainiar aktorea.
* [[1997]] – [[Ousmane Dembélé]], frantziar futbolaria.
* [[2001]] – [[Cédrine Kerbaol]], bretainiar txirrindularia.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1486]] – [[Margarita Foixkoa]], [[Nafarroako Erresuma]]ko infanta.
* [[1973]] – [[José Mandaluniz]], bizkaitar futbolari eta entrenatzailea, [[Venezuela]]n (j. [[1910]]).
* [[1993]] – [[Pello Mariñelarena]], nafar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Paris]]en (j. [[1963]]).
* [[2011]] – [[José María Benito del Valle]], [[Ekin (historikoa)|Ekin]] eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] sortzaileetako bat (j. [[1927]]).
* [[2012]] – [[José María Macarulla]], kataluniar kimikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea (j. [[1932]]).
* [[2022]] – [[Miren Jone Azurza]], gipuzkoar kazetaria, euskarazko kazetaritza modernoaren aitzindaria (j. [[1929]]).
=== Mundua ===
* [[884]] – [[Marino I.a]], [[Aita santu]]a.
* [[1157]] – [[Juri Dolgoruki]], [[Vladimir-Suzdalgo Printzerria|Vladimir-Suzdalgo Printzerriko]] printze handia (j. [[1099]]).
* [[1174]] – [[Nur al-Din Mahmud]], [[Alepo]]ko agintaria (j. [[1118]]).
* [[1461]] – [[Domenico Veneziano]], italiar margolaria.
* [[1470]] – [[Karlos VIII.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1408]] edo [[1409]]).
* [[1622]] – [[Petrus Plancius]], flandestar teologo, kartografo eta astronomoa (j. [[1552]]).
* [[1634]]an lurperatua – [[Hendrick Avercamp]], herbeheretar margolaria (j. [[1585]]).
* [[1734]] – [[Sebastiano Ricci]], italiar margolaria (j. [[1659]]).
* [[1740]] – [[Ephraim Chambers]], ingeles entziklopedista (j. {{circa|[[1680]]}}).
* [[1782]] – [[Richard Wilson]], galestar margolaria (j. [[1714]]).
* [[1792]] – [[Maria Luisa Espainiakoa]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperatriza (j. [[1745]]).
* [[1799]] – [[Jules-Basile Ferron de La Ferronnays]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (j. [[1735]]).
* [[1832]] – [[Carl Friedrich Zelter]], alemaniar musikagilea (j. [[1758]]).
* [[1842]] – [[Emmanuel, Las Casesko kondea]], frantziar militar, historialari, atlas egile eta politikaria (j. [[1766]]).
* [[1847]] – [[Daniel O'Connell]], irlandar politikaria (j. [[1776]]).
* [[1852]] – [[Louisa Adams]], [[AEB]]etako lehen dama (j. [[1775]]).
* [[1873]] – [[Alexandro Joan Cuza]], [[Errumania]]ko lehen printzea (j. [[1820]]).
* [[1879]] – [[Gottfried Semper]], alemaniar arkitektoa (j. [[1803]]).
* [[1881]] – [[Franz von Dingelstedt]], alemaniar idazlea (j. [[1814]]).
* [[1886]] – [[Emily Dickinson]], estatubatuar idazlea (j. [[1830]]).
* [[1891]] – [[Edwin Long]], ingeles margolari erromantikoa (j. [[1829]]).
* [[1914]] – [[Ida Freund]], Kimikako lehen emakume irakaslea Erresuma Batuko Unibertsitatean (j. [[1863]]).
* [[1924]] – [[Paul Henri Balluet d'Estournelles de Constant]], frantziar diplomazialari, politikari eta bakezalea, 1909ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1852]]).
* [[1931]] – [[Emiliano Figueroa Larraín]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1866]]).
* [[1932]] – [[Inukai Tsuyoshi]], [[Japonia]]ko lehen ministroa (j. [[1855]]).
* [[1935]] – [[Kazimir Malevitx]], ukrainiar margolaria eta artearen teorikoa (j. [[1878]]).
* [[1939]] – [[Joaquim Ruyra]], kataluniar idazlea (j. [[1858]]).
* [[1959]] – [[Alexander Forbes Irvine Forbes]], hegoafrikar astronomoa (j. [[1871]]).
* [[1963]] – [[Javier Heraud]], perutar poeta (j. [[1942]]).
* [[1967]] – [[Edward Hopper]], estatubatuar margolaria (j. [[1882]]).
* [[1978]] – [[Robert Menzies]], [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1894]]).
* [[1984]] –
** [[Maria José Dupré]], brasildar idazlea (j. [[1905]]).
** [[Lionel Robbins]], ingeles ekonomialaria (j. [[1898]]).
* [[1986]] – [[Elio de Angelis]], italiar [[1 Formula]]ko gidaria (j. [[1958]]).
* [[1991]] – [[Amadou Hampâté Bâ]], maliar idazle eta etnologoa (j. [[1901]]).
* [[1997]] – [[Gastón Baquero]], kubatar olerkari eta kritikaria (j. [[1914]]).
* [[1998]] – [[John Hawkes (idazlea)|John Hawkes]], estatubatuar idazlea (j. [[1925]]).
* [[2003]] –
** [[June Carter]], estatubatuar abeslari, egile abeslari, musikari eta aktorea (j. [[1929]]).
** [[Rik Van Steenbergen]], belgikar txirrindularia, historiako handienetako bat (j. [[1924]]).
* [[2004]] –
** [[Gloria Anzaldúa]], estatubatuar akademikoa, aktibista politiko chicanoa, feminista, idazlea eta poeta (j. [[1942]]).
** [[Clint Warwick]], ingeles musikaria, ''[[The Moody Blues]]'' taldeko baxu-jotzailea (j. [[1940]]).
* [[2008]] – [[Willis Lamb]], estatubatuar fisikaria, 1955eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1913]]).
* [[2011]] – [[Samuel Wanjiru]], kenyar atleta, maratoian espezialista (j. [[1986]]).
* [[2012]] –
** [[Carlos Fuentes]], mexikar idazlea, Latinoamerikako idazlerik handienetakoa eta emankorrenetakoa (j. [[1928]]).
** [[Jean Craighead George]], estatubatuar haur-literatura idazlea (j. [[1919]]).
* [[2013]] –
** [[Aleksei Bolotov]], errusiar alpinista, 11 [[zortzimilako]] ezberdin igo zituena (j. [[1963]]).
** [[Henrique Rosa]], [[Ginea-Bissau]]ko behin-behineko presidentea (j. [[1946]]).
* [[2014]] –
** [[Malik Bendjelloul]], suediar zinemagilea (j. [[1977]]).
** [[Jean-Luc Dehaene]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1940]]).
** [[Remedios Gomez-Paraiso|Remedios Gomez-Paraiso, ''Kumander Liwayway'']], Filipinetako Hukbalahap mugimendu politiko armatuko buruzagia (j. [[circa|c.]] [[1919]])
* [[2015]] – [[Juan Carlos Lama Basas|Juan Carlos Lama Basas, ''Zapatones'']], espainiar erromes, ibiltari eta plazagizona (j. [[1954]]).
* [[2016]] – [[Maurice Prat]], frantziar errugbilaria (j. [[1928]]).
* [[2017]] –
** [[Karl-Otto Apel]], alemaniar filosofoa (j. [[1922]]).
** [[Javier Valdez]], mexikar kazetari eta idazlea, [[narkotrafiko]] eta krimen antolatuan aditua (j. [[1967]]).
* [[2018]] – [[Ray Wilson]], ingeles futbolaria (j. [[1934]]).
* [[2020]] –
** [[Ezio Bosso]], italiar orkesta zuzendari, musikagile eta musikaria (j. [[1971]]).
** [[Juan Genovés]], espainiar margolaria eta artista grafikoa (j. [[1930]]).
** [[Phil May]], ingeles abeslaria, ''[[Pretty Things]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1944]]).
** [[Fred Willard]], estatubatuar aktore, umorista eta idazlea (j. [[1933]]).
* [[2021]] –
** [[Rosaura Andazabal Cayllahua]], perutar historialaria, irakaslea eta ikerlaria (j. [[1961]]).
** [[Felicia Elizondo]], estatubatuar LGBT komunitatearen aldeko ekintzailea (j. [[1946]]).
* [[2023]] –
** [[Robert Lucas, Jr.]], estatubatuar ekonomista, 1995eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1937]]).
** [[Maria Mies]], alemaniar soziologoa, liburu feminista eta eko-feminista ospetsuen sortzailea (j. [[1931]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ixidro/Isidor.
=== Euskal Herria ===
* San Isidro eguna ospatzen duten herriak:
** [[Araba]]n: [[Amurrio]], [[Kanpezu]], [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla Labarka]], [[Lantaron]], [[Navaridas]], [[Samaniego]] eta [[Zuia]].
** [[Bizkaia]]n: [[Abadiño]], [[Ajangiz]], [[Artzentales]], [[Barakaldo]] (Gurutzeta), [[Berriatua]], [[Derio]], [[Erandio]], [[Fika]], [[Fruiz]], [[Galdames]], [[Getxo]], [[Ibarrangelu]], [[Karrantza]].
** [[Gipuzkoa]]n: [[Anoeta (udalerria)|Anoeta]], [[Beasain]], [[Villabona-Amasa|Billabona]], [[Elgoibar]] (Trinitate), [[Mutriku]], [[Oiartzun]].
** [[Nafarroa Garaia]]n: [[Agoitz]], [[Berbintzana]], [[Erriberri]], [[Lizarra]], [[Mendabia]], [[Orreaga]], [[Tafalla]].
=== Mundua ===
* [[Nakba|Nakba eguna]] ([[palestina|palestinar komunitateetan]])
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Maiatzaren 14]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Maiatzaren 16]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
dv2szufgry6v6ltkjpnmx946d7vutco
Ekainaren 11
0
2931
9993612
9951206
2024-12-08T16:07:01Z
Lainobeltz
56334
/* Euskal Herria */
9993612
wikitext
text/x-wiki
'''Ekainaren 11''' [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hirurogeita bigarren [[egun]]a da, 163garrena [[bisurte]]etan. 203 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|6|11}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[2001]] – [[Oklahoma]]ko eraikin federal baten aurkako atentatuan 160 pertsonatik gora hil zituen atentatua egiteagatik, [[Timothy McVeigh]] exekutatu zuten [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]].
* [[2010]] – [[Tajikistan]] hegoaldean egondako istilu etnikoetan 37 pertsona hil dira.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1967ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]: hirugarren aldiz [[Manuel Olaizola|Manuel Olaizola ''Uztapide'']] irabazle.
=== Mundua ===
* [[1922]] – ''[[Nanook of the North]]'' ("Nanuk Eskimala") filma estreinatu zen, [[Robert J. Flaherty]]ek zuzendu, idatzi eta ekoiztu eta Allakariallak, Nyla eta Cunayou [[inuit]]ek antzeztu zuten.
* [[1937]] – ''[[A Day at the Races]]'' ("Egun Bat Lasterketetan") filma estreinatu zen, [[Sam Wood]]ek zuzendu eta [[Marx anaiak|Marx anaiek]] eta [[Allan Jones (aktorea)|Allan Jones]], [[Maureen O'Sullivan]] eta [[Dudley Dickerson]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1982]] – ''[[E.T. the Extra-Terrestrial]]'' ("E.T. Estralurtiarra") filma estreinatu zen, [[Steven Spielberg]]ek zuzendu eta [[Dee Wallace]], [[Peter Coyote]], [[Henry Thomas]] eta [[Drew Barrymore]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1993]] – ''[[Jurassic Park (filma)|Jurassic Park]]'' ("Parke Jurasikoa") filma estreinatu zen, [[Steven Spielberg]]ek zuzendu eta [[Sam Neill]], [[Laura Dern]], [[Jeff Goldblum]], [[Richard Attenborough]] eta [[Samuel L. Jackson]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1998]] – [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Eusko Alkartasuna|EA]] eta [[Herri Batasuna|HB]] alderdiak Kirolaren legea onartu zuten [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarrean]] [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] selekzioen ofizialtasuna aldarrikatuz.
* [[2005]] – [[Biarritz Olympique|Biarritz Olympique Pays Basque]] euskal taldeak [[Frantziako errugbi txapelketa]]ren finalean [[Stade Français Paris|Parisko Stade Français]] taldeari 37-34 irabazi eta urte hartako [[Frantzia]]ko txapelduna bilakatu zen.
=== Mundua ===
* [[2010]] – [[Hegoafrika]]n [[2010eko Munduko Futbol Txapelketa]] hasi zen.
* [[2012]] – [[Rafael Nadal|Rafa Nadal]] eta [[Maria Xarapova]] tenislariak 2012ko [[Roland Garros txapelketa|Roland Garrosko]] txapeldunak.
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1806]] – [[Joaquín Kalbeton]], donostiar politikaria (h. [[1893]]).
* [[1867]] – [[Victor Emmanuel Largeau]], frantziar militarra, [[Irun]]en (h. [[1916]]).
* [[1872]] – [[Eustaquio Etxabe-Sustaeta]], arabar kazetari eta politikari [[karlista]], [[Haro]]n (h. [[1952]]).
* [[1875]] – [[Jose Maria Gonzalez de Etxabarri]], arabar idazle, katedraduna eta politikaria (h. [[1950]]).
* [[1889]] – [[Antonio Gezala]], bizkaitar margolaria eta idazlea (h. [[1956]]).
* [[1898]] – [[Felisa Martín]], gipuzkoar fisikari eta meteorologoa (h. [[1979]]).
* [[1902]] – [[Felisa Areitioaurtena]], bizkaitar antzezlea (h. [[1990]]).
* [[1903]] – [[Felix Izagirre]], ''Izagirre I'', bizkaitar esku-huskako eta palazko pilotaria (h. [[1975]]).
* [[1928]] –
** [[Félix Lavilla Munarritz]], nafar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[2013]]).
** [[Jose Maria Zabalza]], gipuzkoar zinema zuzendaria, gidoigilea eta antzerkigilea (h. [[1985]]).
* [[1932]] – [[Victor Gil Lechoza]], bizkaitar apaiza, Minasko (Uruguai) apezpikua (h. [[2001]]).
* [[1940]] – [[Juan María Zorriketa]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1951]] – [[Jesús María Sáenz Ortuondo|Jesús María Sáenz Ortuondo, ''Josu Ortuondo'']], bizkaitar futbolaria ohia.
* [[1952]] – [[Milagros Rubio]], [[Batzarre]] alderdiko nafar politikaria, [[Bardeako tiro eremua]]ren aurkako elkartearen bozeramailea.
* [[1953]] – [[Ismael Lejarreta]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1955]] – [[Joanes Urkixo]], euskal idazlea, gidoigilea eta film eta telesailen itzultzailea.
* [[1966]] – [[Isaías Carrasco]], [[PSE-EE]]ko gipuzkoar zinegotzia (h. [[2008]]).
* [[1976]] – [[Castillo Suarez]], euskal poeta eta idazlea.
* [[1979]] –
** [[Eneko Andueza]], gipuzkoar politikaria.
** [[Alaitz Eguren]], gipuzkoar aktorea.
* [[1981]] – [[Asier García Pereiro]], bizkaitar saskibaloi jokalari paralinpikoa.
* [[1985]] – [[Aitor Ramos]], bizkaitar futbolaria.
* [[1987]] – [[Beñat Gaztelumendi]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[1992]] - [[Eneritz Mancisidor]], bizkaitar filologo, irakasle eta politikaria.
* [[1995]] – [[Asier Agirre]], nafar pilotaria.
* [[1996]] – [[Ibai Azurmendi]], nafar txirrindularia.
* [[1997]] – [[Unai Simón]], arabar futbolaria.
* [[2003]] – [[Alejandro Rego]], bizkaitar futbolaria.
* [[2006]] – [[Elijah Gift]], nafar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[965]] – [[Hisham II.a]], [[Kordobako Kaliferria|Kordobako]] bigarren [[omeiatar Kaliferria|omeiatar]] [[kalifa]] (h. [[1013]]).
* [[1456]] – [[Ana Neville]], [[Ingalaterra]]ko erregina ezkontidea (h. [[1485]]).
* [[1527]] – [[Ana Sofia Prusiakoa]], [[Prusiako Dukerria|Prusiako dukesa]] eta [[Mecklenburg|Mecklenburgeko]] dukesa ezkontidea (h. [[1591]]).
* [[1662]] – [[Tokugawa Ienobu]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] seigarren [[shogun]]a (h. [[1712]]).
* [[1760]] – [[Maria Cosway]], italiar-ingeles artista eta hezkuntzaren teorialaria (h. [[1838]]).
* [[1776]] – [[John Constable]], ingeles margolari erromantikoa (h. [[1837]]).
* [[1796]] – [[François-Louis Cailler]], suitzako lehen [[txokolate]] ekoizlea, Cailler txokolate konpainiaren sortzailea (h. [[1852]]).
* [[1811]] – [[Vissarion Belinski]], errusiar filosofo eta literatura- kritikaria (h. [[1848]]).
* [[1815]] – [[Julia Margaret Cameron]], britainiar argazkilaria (h. [[1879]]).
* [[1832]] – [[Jules Vallès]], frantziar idazlea eta kazetaria (h. [[1885]]).
* [[1835]] – [[William Stanley Haseltine]], estatubatuar margolaria (h. [[1900]]).
* [[1838]] – [[Marià Fortuny]], kataluniar margolaria (h. [[1874]]).
* [[1844]] – [[William Robert Brooks]], britainiar jatorriko estatubatuar astronomoa (h. [[1921]]).
* [[1847]] – [[Millicent Garrett Fawcett]], ingeles politikaria, idazlea eta ekonomialaria, emakumeen aldeko eskubideak bultatzailea (h. [[1929]]).
* [[1860]] - [[Oda Krohg]], norvegiar margolaria, Norvegiako pintura erromantiko berriaren erreferentetzat hartua (h. [[1935]]).
* [[1862]] – [[Ugyen Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Erregea (h. [[1926]]).
* [[1864]] – [[Richard Strauss]], alemaniar musikari eta konposatzailea (h. [[1949]]).
* [[1867]] – [[Marie Krøyer]], daniar margolaria (h. [[1940]]).
* [[1876]] – [[Alfred Louis Kroeber]], estatubatuar antropologoa (h. [[1960]]).
* [[1877]] – [[Renée Vivien]], frantsesez idazten zuen britainiar poeta (h. [[1909]]).
* [[1880]] – [[Jeannette Rankin]], estatubatuar politikari eta aktibista, [[Ameriketako Estatu Batuetako Kongresua|Ameriketako Estatu Batuetako Kongresurako]] hautatutako lehendabiziko emakumea (h. [[1973]]).
* [[1881]] – [[Hilda Phoebe Hudson]], ingeles matematikaria (h. [[1965]]).
* [[1888]] – [[Bartolomeo Vanzetti]], italiar-estatubatuar anarkista (h. [[1927]]).
* [[1890]] – [[Béla Miklós]], [[Hungaria]]ko estatuburu eta lehen ministroa (h. [[1948]]).
* [[1893]] – [[Jules-André Peugeot]], [[Lehen Mundu Gerra]]n [[Frantziako Armada]]ren lehen soldadu hila (h. [[1914]]).
* [[1895]] – [[Nikolai Bulganin]], sobietar politikaria, [[SESB]]eko lehen ministroa (h. [[1975]]).
* [[1899]] – [[Yasunari Kawabata]], japoniar idazlea, 1968ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1972]]).
* [[1900]] – [[Carmen Polo]], espainiar aristokrata, [[Francisco Franco]] diktadorearen emaztea (h. [[1988]]).
* [[1904]] – [[Emil František Burian]], [[txekoslovakia]]r musikagile, idazle eta antzerki eta zinema-gidoilaria (h. [[1959]]).
* [[1910]] – [[Jacques-Yves Cousteau]], frantziar itsasgizon, militar, esploratzaile, ekologista, dokumentalgile, zientzialari, argazkilari eta ikerlaria (h. [[1997]]).
* [[1912]] – [[Phạm Hùng]], [[Vietnam]]go lehen ministroa (h. [[1988]]).
* [[1913]] – [[Roger Frey]], frantziar politikaria (h. [[1997]]).
* [[1919]] – [[Richard Todd]], irlandar-britainiar aktorea (h. [[2009]]).
* [[1920]] – [[Mahendra Nepalgoa]], [[Nepal]]go erregea (h. [[1972]]).
* [[1922]] –
** [[Michael Cacoyannis]], greziar zinema-zuzendaria (h. [[2011]]).
** [[Erving Goffman]], kanadar-estatubatuar soziologo eta idazlea, mikrosoziologiaren aitzindaritzat hartua (h. [[1982]]).
* [[1925]] – [[William Styron]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2006]]).
* [[1928]] – [[Fabiola Mora y Aragón]], [[Belgika]]ko erregina ezkontidea (h. [[2014]]).
* [[1932]] – [[Alicia Izaguirre]], errioxar politikaria, [[Araba]]ko lehen gobernadore zibila (h. [[2014]]).
* [[1933]] – [[Gene Wilder]], estatubatuar aktore, zuzendari eta gidoilaria (h. [[2016]]).
* [[1934]] – [[Henri Laborde, Montpezateko Kondea]], [[Danimarka]]ko printze ezkontidea (h. [[2018]]).
* [[1935]] – [[Núria Espert]], kataluniar antzezlea eta antzerki- eta opera-zuzendaria.
* [[1936]] –
** [[Jaime Camino]], kataluniar idazlea, gidoilaria, eta zinema zuzendaria (h. [[2015]]).
** [[Barbara Rose]], estatubatuar arte-historialaria, arte-kritikaria, erakusketa-komisarioa eta unibertsitateko irakaslea (h. [[2020]]).
* [[1937]] –
** [[David Mumford]], estatubatuar matematikaria.
** [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2024]]).
* [[1939]] –
** [[Juan Navarro Baldeweg]], espainiar arkitekto eta margolaria.
** [[John Young Stewart|''Jackie'' Stewart]], eskoziar auto-pilotu ohia.
* [[1942]] – [[Brian Muller]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2019]]).
* [[1943]] – [[Annabella Incontrera]], italiar aktorea.
* [[1950]] – [[Vanderlei Eustáquio de Oliveira]], ''Palinha'', brasildar futbolaria (h. [[2023]]).
* [[1953]] – [[José Bové]], frantziar nekazaria, politikaria, sindikalista eta globalizazio alternatiboaren aldeko ekintzailea.
* [[1954]] – [[Adelina Yzac]], [[okzitaniera]]z eta [[frantses]]ez idazten duen idazlea.
* [[1955]] – [[Juri Sedykh]], sobietar atleta, [[mailu jaurtiketa]]n historiako handienetakoa (h. [[2021]]).
* [[1957]] – [[Francesc Orella]], kataluniar aktorea, telebista, zinema, antzerki eta bikoizketetan lan egiten duena.
* [[1959]] – [[Hugh Laurie]], ingeles aktore, idazle eta musikaria.
* [[1961]] – [[María Barranco]], espainiar aktorea.
* [[1965]] – [[Pamela Gidley]], estatubatuar aktorea eta modeloa (h. [[2018]]).
* [[1968]] - [[Camilla Nylund]], finlandiar sopranoa.
* [[1969]] –
** [[Peter Dinklage]], estatubatuar aktorea.
** [[Mar Flores]], espainiar aktore eta modelo ohia.
* [[1976]] - [[Asier Gerrikaetxebarria]], bizkaitar gidoigilea.
* [[1980]] – [[Miki Mizuasa]], japoniar emakumezko aktore pornografiko eta modelo trasgeneroa.
* [[1982]] – [[Diana Taurasi]], estatubatuar saskibaloi jokalaria.
* [[1983]] –
** [[Yoshiaki Ota]], japoniar futbolaria.
** [[Kei Yamaguchi]], japoniar futbolari ohia.
* [[1986]] –
** [[Shia LaBeouf]], estatubatuar aktorea.
** [[Magaly Solier]], peruar folk-kantautore eta aktorea.
* [[1988]] –
** [[Claire Holt]], australiar aktorea.
** [[Weyes Blood]], estatubatuar abeslari eta konpositorea.
* [[1989]] - [[Maya Moore]], estatubatuar saskibaloiko jokalaria.
* [[1990]] – [[Christophe Lemaitre]], frantziar atleta, abiadurako probetan aditua.
* [[1992]] – [[Julian Alaphilippe]], frantziar txirrindularia.
* [[1994]] –
** [[Ivana Baquero]], kataluniar aktore eta modeloa.
** – [[Jessica Fox]], australiar piraguista.
* [[1997]] - [[Jorja Smith]], britainiar egile abeslaria.
* [[1998]] – [[Wilma Murto]], finlandiar atleta, [[pertika-jauzi]]an aditua.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1937]] – [[Nikolas Lekuona]], gipuzkoar margolari, marrazkilari, argazkilari, arkitekto eta artista abangoardista (j. [[1913]]).
* [[1960]] – [[Joaquín Otamendi]], gipuzkoar arkitektoa, [[Madril]]en (j. [[1874]]).
* [[1970]] – [[Joseph Campot]], lapurtar arraunlaria (j. [[1886]]).
* [[1971]] – [[Jose Maria Iribarren]], nafar abokatu, kazetari, hiztegigile, [[Paremiologia|paremiologo]] eta idazlea (j. [[1906]]).
* [[1974]] - [[Ramon Ertze Garamendi]], bizkaitar apaiza, pentsalaria eta idazlea, [[Brusela]]n (j. [[1911]]).
* [[1985]] –
** [[Pedro Lozano Sotés]], nafar artista (j. [[1907]]).
** [[Pedro Regueiro]], gipuzkoar futbolaria, [[Mexiko Hiria]]n (j. [[1909]]).
* [[2012]] – [[Gotzon Elortza]], bizkaitar zinema-zuzendaria, Euskadiko zinemagintzaren aitzindaria eta euskarazko lehen dokumentalen egilea (j. [[1923]]).
* [[2019]] – [[Jose Mari Gorrotxategi]], gipuzkoar gozogile eta [[gozogintza]]n ikertzaile eta sortzailea (j. [[1929]]).
* [[2021]] – [[Francisco Egea]], gipuzkoar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]).
* [[2024]] – [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]).
=== Mundua ===
* [[840]] – [[Junna Enperadorea]], Japoniako Enperadorea.
* [[1183]] – [[Henrike Gaztea]], [[Normandiako dukerria|Normandiako dukea]] eta [[Anjou]], [[Turena]] eta [[Maine (eskualde historikoa)|Maineko]] kondea (j. [[1155]]).
* [[1216]] – [[Henrike Flandriakoa]], [[Konstantinoplako Inperio Latindarra|Konstantinoplako enperadore latinoa]] (j. {{circa|[[1176]]}}).
* [[1488]] – [[Jakobo III.a Eskoziakoa]], [[Eskoziako Erresuma]]ko erregea (j. [[1451]]/[[1452]]).
* [[1557]] – [[Joanes III.a Portugalgoa]], Portugalgo erregea (j. [[1502]]).
* [[1560]] – [[Maria Guisekoa]], [[Eskozia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1515]]).
* [[1727]] – [[Jurgi I.a Erresuma Batukoa]], Erresuma Batua eta Britainiar Jabegoen erregea (j. [[1660]]).
* [[1738]] – [[Caspar Bartholino]], daniar anatomista (j. [[1655]]).
* [[1818]] – [[Johann David Wyss]], suitzar idazlea (j. [[1743]]).
* [[1825]] – [[Daniel D. Tompkins]], [[AEB]]etako 6. presidenteordea (j. [[1774]]).
* [[1847]] – [[John Franklin]], ingeles itsasgizon eta esploratzailea (h. [[1847]]).
* [[1859]] – [[Klemens Wenzel von Metternich]], austriar politikaria (j. [[1773]]).
* [[1864]] – [[Miguel Gómez Damas]], espainiar militarra (j. [[1785]]).
* [[1883]] – [[Caroline Leigh Gascoigne]], ingeles idazlea (j. [[1813]]).
* [[1891]] – [[Barbara Bodichon]], britainiar pedagogo, artista eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1827]]).
* [[1895]] – [[Daniel Kirkwood]], estatubatuar astronomoa (j. [[1814]]).
* [[1903]] –
** [[Alexandro I.a Serbiakoa]], [[Serbiako Erresuma|Serbiako erregea]] (j. [[1876]]).
** [[Draga Mašin]], Serbiako erregina ezkontidea (j. [[1864]]).
* [[1925]] – [[José Ignacio Garmendia (militarra)|José Ignacio Garmendia]], argentinar militarra, margolaria, idazlea eta diplomazialaria (j. [[1841]]).
* [[1934]] –
** [[Ester Almqvist]], suediar artista, Suediako pintura [[Espresionismo|espresionistaren]] aitzindaria (j. [[1869]]).
** [[Lev Vigotski]], bielorrusiar psikologoa, neuropsikologia sobietikoaren buruetako bat (j. [[1896]]).
* [[1936]] – [[Robert E. Howard]], estatubatuar idazlea, ''Ezpata eta sorginkeria'' azpigeneroaren aitatzat joa (j. [[1906]]).
* [[1949]] – [[Oton Župančič]], esloveniar poeta eta itzultzailea (j. [[1878]]).
* [[1956]] – [[Corrado Alvaro]], italiar idazle eta kazetaria (j. [[1895]]).
* [[1962]]an desagertua – [[John Anglin]], estatubatuar banku-lapurra, [[Alcatrazeko kartzela]]tik ihes egin zuelako ezaguna (j. [[1930]]).
* [[1963]] – [[Thích Quảng Đức]], vietnamdar [[Mahayana Budismo]] monjea, bere buruari su emanda (j. [[1897]]).
* [[1964]] – [[Pibul]], [[Thailandia]]ko lehen ministro eta diktadorea (j. [[1897]]).
* [[1965]] – [[José Mendes Cabeçadas]], [[Portugal]]go presidentea (j. [[1883]]).
* [[1967]] – [[Wolfgang Köhler]], alemaniar psikologoa (j. [[1887]]).
* [[1970]] – [[Aleksandr Kerenski]], errusiar politikari sozialdemokrata iraultzailea (j. [[1881]]).
* [[1974]] –
** [[Eurico Gaspar Dutra]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1883]]).
** [[Julius Evola]], italiar filosofo faxista, margolari eta olerkaria (j. [[1898]]).
* [[1979]] – [[John Wayne]], estatubatuar aktorea (j. [[1907]]).
* [[1981]] – [[María Martos]], espainiar feminista, [[Lyceum Club Femenino|Lyceum]] Clubaren sortzaileetako bat (j. [[1888]]).
* [[1984]] – [[Enrico Berlinguer]], italiar politikaria (j. [[1922]]).
* [[1985]] – [[Karen Ann Quinlan]], 21 urterekin koman eroritako estatubatuar emakumea, [[eutanasia]]ren debatearen historian garrantzitsua (j. [[1954]]).
* [[1988]] – [[Giuseppe Saragat]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 5. Presidentea]] (j. [[1898]]).
* [[1990]] – [[Oldřich Nejedlý]], txekoslovakiar futbolaria (j. [[1909]]).
* [[1992]] – [[Rafael Orozco Maestre]], kolonbiar abeslari, aktore eta musikagilea (j. [[1954]]).
* [[1994]] - [[Manolita Piña]], espainiar margolari eta supermendebetekoa, 111 urterekin (j. [[1883]]).
* [[1998]] – [[Lucia Valentini Terrani]], italiar koloratura-mezzosopranoa (j. [[1946]]).
* [[1999]] – [[DeForest Kelley]], estatubatuar aktore, gidoigile, olerkari eta abeslaria (j. [[1920]]).
* [[2001]] – [[Timothy McVeigh]], estatubatuar hiltzailea (j. [[1967]]).
* [[2004]] – [[Egon von Fürstenberg]], alemaniar moda diseinatzailea (j. [[1946]]).
* [[2005]] –
** [[Vasco Gonçalves]], [[Portugal]]go lehen ministroa (j. [[1921]]).
** [[Juan Jose Saer]], argentinar idazlea (j. [[1937]]).
* [[2008]] – [[James Reaney]], ingelesezko kanadar poeta eta antzerkigilea (j. [[1926]]).
* [[2011]] – [[Marina Vega]], kantabriar espioi, borrokalari antifrankista eta nazi harrapatzailea (j. [[1924]]).
* [[2012]] –
** [[Hector Bianciotti]], argentinar jatorriko frantziar idazlea (j. [[1930]]).
** [[Teófilo Stevenson]], kubatar boxeolaria, adituen iritzian historiako boxeolari amateur onena (j. [[1952]]).
* [[2013]] – [[Robert Fogel]], estatubatuar historialari eta zientzialaria, 1993ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1926]]).
* [[2014]] – [[Rafael Frühbeck]], espainiar orkestra-zuzendaria eta musikagilea (j. [[1933]]).
* [[2016]] – [[Rudi Altig]], alemaniar txirrindularia, Alemanian inoiz izan den onenetakotzat joa (j. [[1937]]).
* [[2020]] –
** [[Emmanuel Issoze Ngondet]], [[Gabon]]go lehen ministroa (j. [[1961]]).
** [[Rosa Maria Sardà]], kataluniar umorista, aktore eta telebistako aurkezlea (j. [[1941]]).
* [[2023]] – [[Mikio Aoki]], [[Japonia]]ko jarduneko lehen ministroa (j. [[1934]]).
* [[2024]] –
** [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]).
** [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]).
** [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]).
** [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]).
** [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Unai, Unaisa eta Unañe.
Jaieguna, ondoko herrietan:
* [[Araba]]n: [[Zalduondo]].
* [[Bizkaia]]n: [[Erandio]], [[Galdakao]] (Erletxe), [[Ortuella]] (Urioste).
* [[Zuberoa]]n: [[Maule]] (Idauze), [[Atharratze]] (Therey)
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Ekainaren 10]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Ekainaren 12]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
j57ce482yrvjln7b8o73rnwlrlgprf8
Herri kirol
0
3330
9994230
9993120
2024-12-09T10:30:36Z
Zorro3000
156648
9994230
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Iñaki eta inaxio perurena gasteizko jaietan.jpg|eskuinera|400px|thumb|Herri kirolen erakustaldia Gasteizko jaietan.]]
'''Herri kirol'''ak [[abeltzaintza]], [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[artisautza]] jardueretan oinarriturik [[Euskal Herria]]n [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioaren]] aurretiko garaietatik jokatu izan diren [[kirol]]ak dira.
Batez ere indarra eta erresistentziari loturiko kirolak dira, nahiz eta zenbaitzuetan zalutasunak eta bizkortasunak ere garrantzia baduten. Gehienetan teknikak ere zeresan handia du.
== Izena ==
''Herri kirol'' [[izen]]a nahiko modernoa da; [[Ipar Euskal Herria]]n, bestalde, ''indar joko'' esan izan zaie kirol horiei.<ref>[http://www.eitb.com/bideoak/telebista/4-denbora/osoa/442020/4denbora-peio-dospital-doxpi/ Iñaki Perurena «'4.denbora': Peio Dospital 'Doxpi'» telebista saioan]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref>
== Jatorria ==
Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduerak aisialdira bideratzea izan da. Abeltzain, nekazari, arrantzale nahiz artisauek ogibidez egin behar zituzten zenbait lan kirol bilakatu dira denborarekin, indartsuago, bizkorrago, trebeago... nor zen erakutsi nahian.
Jatorriz ez zeuden txapelketa moduan antolatuta, desafio eta apostuen logikaren mende baitzeuden.
Herri kirol modernoenak [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazio]] garaikoak dira, harri zulaketa eta idi probak, kasu.
== Herri kirolen zerrenda ==
[[Eusko Jaurlaritza]]k [[2006]]an aurrera eramandako Plan Estrategikoaren arabera, herri kirol kategoria dutenak 18 dira. Horrenbestez, herri kirolen ikurra ''H18K'' da. Hurrengo hauek, hain zuzen:
=== Aizkora proba ===
[[Aizkora proba]] Munduko hainbat lekutan egiten den enborrak mozteko kirolaren euskal aldaera da. Kirolariei aizkolariak esaten zaie. Kirol honen jatorria ez da zuhaitzak moztea, egurra moztea baizik. Zehazki, diametro jakin bateko enbor kopuru zehatz bat [[aizkora]] bidez ebakitzean datza. Enborrak lurrean jarri ohi dira, aldez aurretik jarrera horizontalean prestatuta, eta hainbat aizkolarik aldi berean, bakoitza enbor baten gainean zutik, enborra mozten dute. Kirola honen euskal aldaeran [[pago]]-egurra erabili ohi da, eta enborrak azalik gabe prestatu ohi dira. Euskal proben ezaugarri nagusia, abiadura baino (australiar eta kanadarretan bezala), erresistentzia da. Tradizioz, aizkolariak korrikalariak ere izan ohi ziren, eta enborrak mozteko proba konbinatuak egin ohi ziren oinezko lasterketekin. Frontoietan, zezen-plazetan eta herrietako plazetan jokatu ohi da kirol hau. Kirol honetako lehiaketa nagusia [[Urrezko Aizkora]] da, urtero egiten dena.
=== Sega jokoa ===
[[Sega-joko|Sega jokoa]] [[Sega (lanabesa)|segak]] erabiliz, azalera jakin bateko belardi batean eta aldez aurretik ezarritako denbora epean, ahalik eta belar kilo gehien moztean datza. Kirolariei segalari izena ematen zaie. Hau ere ez da Euskal Herriko kirol esklusiboa, Alpeetan (Suitza), Alemanian, Austrian, Eslovenian, Italian (Hego Tirol) eta Balkanetan (Bosnia-Herzegovina) ere egiten baita.
=== Harri-jasotzea ===
[[Harri-jasotze|Harri-jasotzea]] harriak lurretik altxatzeko euskal herri kirolen berezko modalitate bat da, eta honetan bi jokalari lehiatzen dira, forma, neurri eta pisu desberdineko harriak ahalik eta gehienetan altxatuz. XX. mendearen hasieran, harrien pisuak arautu ziren, normalean [[granito]] trinkoz eginak daudenak. Harrien lau forma geometriko bereizten dira: zilindrikoa, kubikoa, esferikoa eta paralelepipedo angeluzuzena.
* Zilindro formako harria 100, 112'5 eta 125 kg-ko pisu txikienentzat gordetzen da.
* Harri kubikoa eta angeluzuzena 125 eta 212'5 kg artekoa da.
* Harri esferikoa edo bola 112'5 eta 125 kg-ko pisuetan lantzen da.
Horretaz gain, kolore iluneko harria edo harri beltza fabrikazio-material preziatuenetakoa da, batez ere Zumarragako eta Lasturreko harrobietatik datorrena. Harri-jasotzaile ospetsuenetako bat [[Iñaki Perurena]] da, 1999an 100 kg-ko harri-jasotze jarraituen errekorra lortu zuena 5 ordu, 4 minutu eta 46 segundoan. 300 kg edo gehiagoko harriak jaso zituen lehen harri-jasotzailea ere izan zen, eta 1994an 322 kg-ra iritsi zen. Emakumeek ere lekua dute kirol horretan: erreferentea [[Idoia Etxeberria Ikutza]] da, 163'4 kg-ko harri jasotzearen errekorra baitu.
=== Sokatira ===
[[Fitxategi:Competición de sokatira en el campo de fútbol de Atotxa (3 de 3) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|370x370px|Sokatira Atotxako futbol zelaian (1932)]]
[[Sokatira]] herri kirolen modalitate bat da. Zortzi partaidtako taldeetan jarrita, taldekide guztien pisuak gehituz, gehieneko pisu jakin bat gainditu gabe, talde batek beste talde baten aurka jokatzen du. Beraz, sokatira bi talderen arteko norgehiagoka da: soka lodi bati helduta, talde bakoitzak aurkaria indarrez bere eremura arrastaka eramatea du helburu.
* Kategoria ezberdinak daude:
-Belarra (''outdoor'') / goma (''indoor'').
-Gizonezkoak / emakumezkoak.
-Seniorrak (18 urtetik aurrera) / juniorrak (15-18 urte).
* Taldeak pisuaren arabera sailkatzen dira, lehiaketan parte hartzeko (480 kg arte, 520 kg arte...).
Taldeak 8 jokalariz osaturik egoten dira. Taldekideren batek min hartuz gero, gainerako 7 jokalariek lehian segi dezakete, baina kopuru txikiagorik ez da onartuko. Talde bakoitzak entrenatzaile eta botilero bana izan ditzake.
Kirol jantziak eta materialak:
* Jantzi babesgarriak eraman daitezke kirol arroparen azpitik. Gerrikoa eramatekotan, arroparen gainean jarri beharko da.
* Soka hobeto eusteko eskuetan bakarrik erabil daiteke erretxina.
* Belarretan aritzeko oinetako bereziak erabiliko dira, beti ere inolako gehigarririk gabe. Aldiz, goman aritzeko, kiroldegietan erabili ohi diren oinetakoak jantziko dira.
Lehiaketak eta puntuaketak:
* Norgehiagoka bakoitza bi tiralditan egiten da.
* Txanpona airera botaz erabakiko du talde bakoitzak joko-eremuaren zein aldetan hasi lehiaketa. Lehen tiraldiaren ondoren, bi taldeak lekuz aldatuko dira. Berdinketa egon eta hirugarren tiraldia beharrezkoa bada, berriz zozketa egingo litzateke.
* Tiraldia irabazteko bi aukera daude: batetik, sokaren ertzeko markaren batek lurreko erdiko marra gainditzea (belarretan) edo sokaren ertzeko marrak lurreko beste aldeko marra gainditzea (goman); bestetik, epaileak aurkako taldea kaleratzea.
Puntuaketa:
* Talderen bat bi tiraldietan nagusituz gero, 3 puntu jasoko ditu; aldiz, galtzaileak 0 puntu.
* Taldeek tiraldi bana irabaziz gero, bakoitzak puntu 1 irabaziko du.
Epaileak:
* Epaile nagusia: arauak betearaziko ditu, seinaleen kodea erabiliz.
* Marrazain edo alboetako epailea: epaile nagusiari taldeen arau-hausteen berri emango dio seinaleen bidez.
* Pisatzeaz arduratzen den epailea.
[[Fitxategi:St fardoa zoruan.jpg|eskuinera|160px|thumb|Lasto altxatzea.]]
=== Lasto altxatzea ===
[[Lasto altxatze]]a ahalik eta fardo gehien altuera jakin batean altxatzean datza, [[polea]] baten laguntzaz.
* Probak bi minutu irauten du. Fardoak 45 kg izango ditu gizonezkoentzat eta 30 kg emakumezkoentzat. Egiturak 7 metroko altuera izango du gizonentzat eta 5 metrokoa emakumeentzat. Altxatzea ontzat emateko, beharrezkoa izango da fardoari lotzen dion korapiloak polea ukitzea.
* Lehenengo jasoaldia sokatik gogor tiraka egiten da; hurrengoetan, berriz, gorputzaren pisua erabiltzen da kontrapisu gisa. Fardela lurrerantz doanean, zorua ukitu baino lehentxeago, sokari gogor heltzen zaio eta fardoa erortzeko indarra aprobetxatzen da kirolaria gorantz igotzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LASTO ALTXATZEA - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/lasto-altxatzea/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Lasto botatzea ===
[[Lasto botatze]]a lastozko fardel bat barra horizontal baten gainetik pasaraztean datza, [[sarde]] baten laguntzarekin.
* Modalitate horren jatorria lastoa gurdietara biltzea dela esaten da. Modalitate hori gehienbat Iparraldean praktikatzen zen, baina gaur egun oso hedatuta dago beste lurraldeetan. Altuera-jauzian bezala, barra altuago jartzen da kanporaketa bakoitzean.
* Euskal Herrian ez ezik, Irlandan, Eskozian eta Australian ere praktikatzen da. Herrialde bakoitzak bere araudia erabiltzen du, baina oinarria bera da guztietan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LASTO BOTATZEA - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/lasto-botatzea/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Lokotx biltzea ===
[[Lokotx biltze|Lokotx biltzea]] ahalik eta denbora laburrenean lokotx kopuru jakin bat bildu eta saski batean sartzean datza, lokotxen artean 1'25 metroko tartea utziz. Arauak:
* Jokalekuaren bazter edo gune batean partaide bezainbeste saski edo otar ezarriko dira. Otar guztiak berdinak izango dira.
* Hauek dira lokotxen neurriak: 14-20 zentimetro arteko luzera; zilindro itxurakoak badira, 2'5-3 zentimetro arteko diametroa.
* Saskitik 1'25 metrora lehen lokotxa kokatuko da, handik 1'25 metrora bigarrena, eta horrela, 25.era arte.
* Jokoa 50 sokorretara luzatzen bada, gune bakoitzean 2 lokotx jarriko dira; 75 lokotxetara bada, 3 ale; 100 lokotxetara eginez gero, 4 sokor.
* Partaide bakoitzak bere otarrean lokotx guztiak jaso behar ditu banan-banan. Sokor bat saskian sartu ez bada, jokalariak ezingo dio hurrengoa jasotzeari ekin.
* Nahi gabe jokalari batek lokotx bat saskian sartuko balu aurrekoa saskiratu baino lehen, epaileak zigortu egingo luke partaide hori, sartu gabeko sokorra zegokion tokian baino urrunago ezarriz.
* Jokalariak nahi duen hurrenkeran bil ditzake lokotxak.
* Emakumezkoek 50 lokotx bilduko dituzte.
Lokotx-bilketarako artaburuari artoa kendu eta gelditzen den lokotxa erabil daiteke, edo makiltxoak, pilotak, baloiak, jertseak, puxikak, etab. Hauek biltzeko otarrak, kaxak, zakuak eta horrelakoak erabil daitezke.
=== Trontza ===
[[Fitxategi:St trontza.jpg|thumb|Bi trontzalari ez profesional.]]
[[Trontza]] bi helduleku dituen [[Trontza-zerra|trontza]] edo arpan izeneko [[zerra]] motarekin egiten den herri kirola da. Lurretik 45 eta 50 zentimetro altuera artean dagoen etzandako enborra ebakitzean datza. Bi kirolari jarduten direnez, bien artean koordinatu behar dira trontzaren alde batetik edo bestetik tira egiteko. Trontzan diharduenari trontzalari edo arpanlari deritzo.
* Mozketaren ondorioz lortutako trontzak osorik atera behar dira, epaileek horiek baliozkotzat emateko. Gizonezkoek guztira 22 ebakidura egin behar izaten dituzte, eta emakumezkoek, berriz, 10. Lasterren ebakitzen duen bikotea da garailea.
* Herri kirol hori Pirinioetako mendi-herrietan egiten da gehienbat.
=== Zaku eramatea ===
[[Zaku eramate|Zaku eramateak]] [[zaku]] bat [[bizkar]] gainean distantzia mugatuan ahalik eta azkarren egitea helburu du. Jokoak garai bateko [[Mugalari|mugalarien]] lana irudikatzen du, non maiz zakua bizkarrean [[Guardia Zibila|Guardia Zibilarengandik]] ihesi joan behar zuten. Lasterketa banaka nahiz taldeka, erreleboetan, egin daiteke. Gehienetan jokalari bakoitzak zeharkatu behar duen distantzia 120 metrokoa da eta zakuak 80 eta 40 kilokoak izaten dira (gizonezko eta emakumezkoen lasterketetarako, hurrenez hurren).
=== Orga jokoa ===
[[Orga joko|Orga jokoa]]<nowiki/>ren funtsa [[Gurdi|orga]] bati ahalik eta bira gehien emanaraztea da. Orga lurrari lotuta dago mutur batean. Jokalariak orgari atzeko aldetik heldu behar dio eta birak eman behar dizkio, orgaren gurpilak lurrik ukitu gabe.
=== Ingude altxatzea ===
[[Ingude altxatze]]a epe mugatu batean [[Ingude|ingudea]] ahalik eta aldi gehienetan altxatzean datza. Ipar Euskal Herrian tradizio handia du.
* Ingudea tresna bat da, [[Errementari|errementariek]] erabiltzen zutena. Errementariek ingudea bizkarrean eraman ohi zuten norabait lan egitera zihoazenean. Beraz, haien artean lehiaketa sortu zen. Hasieran ingude handiak mugitu arren, laster probetarako ingude txikia erabiltzen hasi ziren, ea nork altxaldi gehiago egin.
* Arauzko ingudeak 18 kg dauzka gizonentzat, eta 10 emakumeentzat. Altxaldiak egiteko "U" itxura duen metalezko zutoin bat erabiltzen dute, eta probak minutu bat eta hogeita hamar segundo irauten du.
* [[Jose Lapatzaran]] bizkaitarrak du errekorra, ehun altxaldi eginda.
=== Harri zulaketa ===
[[Fitxategi:20060122 barrenak behera.jpg|eskuinera|300px|thumb|Harri zulatzaileak.]]
[[Harri zulaketa]] harrizko blokeak kolpeen bidez eta barra metaliko batekin biratuz zulatzean datza.
* Herri kirol hau lan tradizionaletik dator, baina meatzaritzan du jatorria, nekazaritzan beharrean. Horrela zulatutako zuloetan dinamitazko kartutxoak jartzen ziren, arroka lehertzen zutenak.
* Bizkaiko mendebaldeko meatze-eremu zaharretan egiten da.
=== Txinga eramatea ===
[[Txinga eramate|Txinga eramatea]] pertsona batek plaza batean leku batetik bestera [[txinga]] bana eskuekin eramatean datzan [[Herri kirol|herri kirola]] da.
* Kirol hau normalean 28 metroko plaza batean jokatzen da. Distantzia horrek plaza edo iltze izena jasotzen du.
* Ez dago denbora mugarik eta txingak ez du lurra ukitu behar, bestela epaileak amaitutzat ematen baitu saioa.
* Txingak distantziarik luzeenean eramaten dituenak irabazten du.
=== Ontzi eramatea ===
[[Ontzi eramate|Ontzi eramatea]], normalean, esne latak eraman eta ekartzeko [[Herri kirol|herri kirolari]] deritzo. Esku bakoitzean lata bat hartu eta ahalik eta azkarren ekarri behar da, barrukoa erori gabe eta latekin lurra ukitu gabe. [[Txinga eramate|Txinga eramatearen]] oso antzekoa da.
=== Giza probak ===
[[Giza proba]] herri kirol bat da ''[[probarri]]'' izeneko [[arroka]] astun bat denbora mugatu batean ahalik eta distantzia luzeenean garraiatzean datzana. Taldeka nahiz banaka jokatu daiteke eta harritik tiratzeko kirolariak kate batez harria lotzen duen gerriko bat jartzen du.
Jokatzeko modua:
* Atzerantz tiratuko da.
* Bidea plazan eta joan etorrian egiten da.
* Erreka harri biribilez egindako plazetan lehiatzen da normalean harriak ondo irrista daitezen.
* Gerria ahalik eta tinkoen mantentzea eta lan gehiena hankekin egitea ezinbestekoa da.
=== Zaldi probak ===
[[Zaldi proba]] zaldi batek ''[[probarri]]'' bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen animalia proba da. Probetan 900 kilo inguruko harriak erabiltzen dira. Proba hauek [[Bizkaia|Bizkaian]] dute ospe gehiena. Aipagarria da [[Lea-Artibai]] eskualdean dagoen zaletasuna, edota [[Berango|Berangon]] ospatzen den Jose Antonio Landa Memoriala. [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] ere zaletasun handia dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZALDI PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/zaldi-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Idi probak ===
[[Idi-dema|Idi proba]], [[idi]] pare batek (batzuetan idi kopurua handiagoa bada ere) 1.500 eta 4.500 kilogramo arteko ''probarria'' probaleku edo plaza batean zehar, denbora mugatu batean, ahalik eta distantzia luzeena (''untze'' izeneko unitatetan neurtuta) egitea helburu duen herri kirola da. Idiak gidatzen dituenari ''idi-probalari'' edo ''akuilari'' deritzo<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IDI PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/idi-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Asto probak ===
[[Asto proba]] asto batek ''probarri'' bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen animalia proba da. Probetan 600 kg inguruko harriak erabiltzen dira. Proba hauek Bizkaian dute ospe gehien, eta nabarmentzekoak dira [[Mendata|Mendatan]], Errege egunean egiten diren probak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASTO PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/asto-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
== Bestelako kirolak ==
Proba hauetaz gain, badira tradizioa duten beste kirol edo joko batzuk, askotan herri kiroltzat hartzen direnak.
=== Antzara jokoa ===
[[Fitxategi:Antzara-jokoa Lekeitio.jpg|thumb|Antzara-jokoa [[Lekeitio|Lekeition]], 2011.]]
[[Antzara-joko (jaia)|Antzara-jokoa]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zenbait puntutan egiten den [[Joko|jokoa]] da. Jokoaren helburua, oinetatik zintzilik dagoen [[antzara]] bati lepoa kentzea da. Jokoaren aldaerarik ezagunena [[Lekeitio|Lekeition]] urtero irailaren 5ean izaten den [[Antzar Eguna|Antzara Eguneko]] lehiaketakoa da. Bertan, [[Lekeitioko portua|portuko]] uretan dagoen parte-hartzaileak, portua alde batetik bestera gurutzatzen duen soka baten erdialdean oinetatik eskegita dagoen antzara bat lepotik heldu eta, soka tenkatuz eta laxatuz doan heinean, gora eta behera ibiliko da. Uretan sartu eta irten arituko da, lepoa kendu ala antzarak eskuetatik ihes egiten dion arte.
Dena den, beste era batera ere jokatzen da, lehorrean zehazki. Antzara Lekeition bezalatsu eskegitzen da, baina ez da gora eta behera mugitzen, alta, geldi geratzen da bere lekuan. Lepoa kentzeko, parte-hartzaileak, zaldi gainean antzararen azpitik behin igaroz, eskua luzatu eta burutik egiten dio tira antzarari. [[Biriatu|Biriatun]] behintzat, antzara azpitik igarotzen den lehen parte-hartzaileari ''erregea'' deritzo eta ezpatarekin jotzen du hegaztia. Lehorreko aldaera hori [[Sara]], [[Zuraide]], [[Biriatu]], [[Ainhoa]], [[Ahetze]] eta [[Urruña|Urruñako]] auzo [[Oleta (Urruña)|Oletan]] egiten da jaietan eta, [[Markina-Xemein|Markina-Xemeinen]], [[Inauteri|inauterietan]].
Nahiz eta iraganeko jokoetan antzarak bizirik egoten ziren, gaur egun hilik daudela egiten dira joko hauek, animaliaren sufrimendua saihesteko.
=== Bola jokoa ===
[[Bola joko (herri kirola)|Bola-jokoa]], jatorria nekazaritza- edo itsaso-lanetako jardueretan ez duen [[herri kirol]] bakanetariko bat da. Jokoaren helburua da jaurtigai batekin (gehienetan bola esferikoak) itu batzuk (''txirlo'', ''birlo'', ''pirla'', ''pirle'', ''birla'', ''brila'', ''txirla''... deituak) eraistea, horretarako prestatutako ingurune batean (''bolatoki'', ''bolaleku'', ''karrejo'' edo ''boladera''). Jaurtigaia botatzen duen jokalariari ''bolari'' deritzo. Aldaera asko dira [[Europa]] osoan eta, Euskal Herriari dagokionez, jokoa arruntagoa izan da [[Hego Euskal Herria|Hegoaldean]] azken mendeetan, bereziki [[Bizkaia|Bizkaian]], [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] eta [[Araba|Araban]], eta maila apalago batean [[Nafarroa|Nafarroan]] eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrian]]. Euskal Herrian jokatzen diren aldaeretan, txirloen forma, kopurua eta kokapena aldatzen dira, hala nola, bolaren forma eta bolatokiaren trazadura. Bolak hiru motatakoak dira gehienetan: hiru zulokoak, esku-zulokoak eta esku-azpikoak. Hiru zuloko bolek hiru atzamar sartzeko hiruna zulo izaten dituzte; esku zulokoek bi zulo izaten dituzte, batean atzamar lodia eta bestean eskuko gainerako atzamarrak sartzeko balio dutenak; azkenik, esku-azpikoek ez dute inolako zulorik; eta, aurreko bi motak baino arinagoak izanik, esku-azpiaren gainean jarrita jaurtitzen dira.
=== Traineru estropadak ===
[[Traineru estropada|Traineru estropadak]] [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] eta [[Kantauri]] osoan praktikatzen den herri kirola da, [[Traineru|traineruekin]], [[Batel|batelekin]] nahiz [[Trainerilla|trainerillekin]] egina. Estropadak egiteko, ontziak, hainbat txandatan banatuta, distantzia jakin batean elkarren arteko lasterketa bat egiten dute. Estropada irabazten duen taldeak bandera bat jasotzen du saritzat, edota ligarako hainbeste puntu. Ia herri kirol guztiak bezala, estropadak ere garai bateko eguneroko lanean (kasu honetan, arrantzan) oinarritzen dira.
=== Palanka jaurtiketa ===
[[Palanka jaurtiketa]] kirol ezaguna zen antzina, baina gaur egun oso gutxi praktikatzen da. [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] kirolik zabalduena izan zen, baina jaurtiketa olinpikoak (diskoa, mailua, pisua eta xabalina) zabaltzen zihoazen heinean, palanka-jaurtiketa desagertzen joan zen. Euskaldunek palanka harrobietan lan tresna gisa erabiltzen zuten. Jokoaren helburua palanka ahalik eta urrunen botatzea da. Horretarako erabiltzen den palanka, metalikoa eta neurri eta pisu desberdinetakoa izaten da. Arruntenak, 8, 10, 12 eta 25 [[Libra (masa unitatea)|librakoak]] izaten dira. Jaurtitzeko lekuak hasiera batean zelaiak ziren, eta gerora futbol zelaiak eta hondartzak erabiltzera pasa ziren.
=== Sagar biltzea ===
[[Sagar biltze (jokoa)|Sagar biltzea]] [[Sagardo|sagardoa]] egiteko sagarren bilketa irudikatzen duen [[joko]] bat da. Jokoak zenbait aldaera ditu: Kizki Eguna izeneko jaian esaterako, benetako sagarrak belarrez estalitako azalera batean jarri eta jokalariek ahalik eta sagar kilo gehien bildu behar dituzte kizkiarekin (sagarrak biltzeko makil punta-zorrotza); beste aldaera batean, sagarrak irudikatzen dituzten plastikozko zulodun pilotak jartzen dira han eta hemen eta jokalariek ahalik eta pilota gehien bildu behar dituzte kizkiaz baliatuz.
=== Oilar jokoa ===
[[Legazpi]] eta [[Baztan]] dira [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] [[Oilar-joko|oilar-jokoa]] gorde duten leku apurretakoak. Baztanen, inauteri aurreko ostegunean, orakunde egunez, ospatzen da ([[Erratzu]]<nowiki/>n oilar eguna deitzen omen dute); Legazpin, aldiz, Korpus zortzigarrenean ospatzen da, Euskal Herria plazan (udaletxea dagoen enparantzan). Enparantzaren azken moldaketan, milurteko honen hasieran, harlauza batean marraztua agertzen da oilarra. Hantxe kokatzen da oilarra, azken urteetan kaiolatua.
=== Toka ===
[[Toka]] Euskal Herriko doitasun-joko tradizional bat da, metalezko piezak eskuz jaurtiz metro batzuetara dagoen ''toka'' izeneko txapa bat jotzea helburu duena. Piezak disko itxurakoak dira, 250 gramokoak, eta gutxi gora behera 6 cm-ko diametrokoak. Piezak 11-50 metroko distantzia batetik jaurti behar dira.
[[Artzain-txakurren lehiaketa]], [[Artzain txakur|artzain-txakur]] batek, [[Artzaintza|artzainaren]] agindupean, [[Ardi|artalde]] bat zaindu eta gidatzeko duen trebezia neurtzen duen [[lehiaketa]] bat da. [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] artzain-txakurren ohiko zeregina artaldeak [[otso]] eta beste basapiztiengandik babestea izan da; horretarako, mota berezi bateko txakurrak erabiltzen zituzten, artzakurrak edo artzanorak. Euskal Herrian zakur hauek bi arrazakoak ziren, [[Nafar artzanora|nafar artzanorak]] Hegoaldean eta [[Pirinioetako mendiko zakurra|Pirinioetako mendiko zakurrak]] [[Iparralde|Iparraldean]]. Dena den, bi arrazak oso antzekoak dira eta azken mendeetan baino ez ziren bereizi.[[Fitxategi:Ahari Talka 001.jpg|thumb|196x196px|[[Ahari-joko|Ahari jokoa]].]]
=== Ahari jokoa ===
[[Ahari-joko|Ahari-jokoa]], ahari-talka edo ahari-topeka [[Herri kirol|Euskal Herriko joko tradizionala]] da, non bi [[Artzaintza|artzainek]] prestatutako bi [[ahari]] aurrez aurre jarri eta borrokari ekiten dioten, [[apustu]] bat tarteko gehienetan. Jokoa zortzi ''kintze'' edo ekitalditan zehar burutzen da; ekitaldi horietan zehar irabazi-talka edo topekada gehien jo dituen ahari-jabeak irabazten du; kintze batean, ahari batek atzera egiten badu, jabeak aharia hartu eta berriz bestearen aurrean jartzeko aukera du. XX. mendearen bukaeratik, ahari-jokoak eztabaida bizia sortu zuen, [[Animalien eskubideak|animalien eskubideen]] aldeko eta jokoaren [[Usadio|tradizioa]] aldezten dutenen artean. 2007 urtean, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] [[Iurreta|Iurretako]] jaietan ospatzen ziren ahari-jokoak debekatu zituen.
=== Aker proba ===
[[Aker proba]] dema proba bat da, non [[Aker|akerrak]] probarriari tira egiten dion. [[Idi-dema|Idi demaren]] antzerako proba da. Denbora jakin batean ahalik eta plaza gehien egitean datza, eta proba honen inguruan apustuak egiten dira. Azken urteetan [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] hainbat jaietan ospatzen dira aker demak.
[[Fitxategi:Euskal pentatloi aurkezpena 2018.jpg|thumb|2018ko [[Euskal Pentatloi Saria|Euskal Pentatloi Sariaren]] aurkezpena [[Azpeitiko zezen plaza|Azpeitiko zezen plazan]]. Ezkerretik eskuinera, Arria V.a, Txapartegi, Zelai, Maiza, Zaldua eta Arria VI.a.]]
== Txapelketak ==
Herri kirol bakoitzak bere txapelketa izaten du. Kirolari kopuruaren arabera herrialdeetako txapelketak egiten dira eta denek badute Euskal Herriko txapelketa. 1987 urtetik aurrera [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]] jokatzen da urtero euskal herrialdeen artean.
Herri kiroletan berezia dugu [[Euskal Pentatloi Saria]], bost herri kirol batera hartzen dituena. 1980ko hamarkadan hainbat edizio izan ondoren 2018an abiatu zen berriro.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]]
* [[Euskal Pentatloi Saria]]
* [[Highland games|Eskoziako Lur Garaietako jokoak]]
== Kanpo estekak ==
* [https://euskalkirolaketajokoak.amaroa.com/ ''Euskal Herriko Kirol eta Jokoak'' webgunea].
* [http://www.herrikirolakbizkaia.eus Bizkaiko Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.herrikirolakgipuzkoa.eu Gipuzkoako Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.herrikirolaknafarroa.org/?lang=eu Nafarroa Garaiko Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2086/herri-kirolak-zulotik-atera-nahian/osoa «Herri kirolak zulotik atera nahian. Nola egin herri kirolak erakargarri kalekumeari?»] erreportajea ''Argia'' astekarian (2007-04-29).
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2078/emakumeak-plazara-salto-egin-zuenekoa/osoa «Emakumeak herri kiroletan»] erreportajea ''Argia'' astekarian (2007-03-04).
{{autoritate kontrola}}
{{Herri kirol aurkibidea}}
[[Kategoria:Herri kirolak]]
266bvqk69jwjxorstrjca1fknx0gqwy
9994231
9994230
2024-12-09T10:31:21Z
Zorro3000
156648
[[Special:Contributions/Zorro3000|Zorro3000]] ([[User talk:Zorro3000|eztabaida]]) wikilariaren [[Special:Diff/9994230|9994230]] berrikuspena desegin da
9994231
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Iñaki eta inaxio perurena gasteizko jaietan.jpg|eskuinera|400px|thumb|Herri kirolen erakustaldia Gasteizko jaietan.]]
'''Herri kirol'''ak [[abeltzaintza]], [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[artisautza]] jardueretan oinarriturik [[Euskal Herria]]n [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioaren]] aurretiko garaietatik jokatu izan diren [[kirol]]ak dira.
Batez ere indarra eta erresistentziari loturiko kirolak dira, nahiz eta zenbaitzuetan zalutasunak eta bizkortasunak ere garrantzia baduten. Gehienetan teknikak ere zeresan handia du.
== Izena ==
''Herri kirol'' [[izen]]a nahiko modernoa da; [[Ipar Euskal Herria]]n, bestalde, ''indar joko'' esan izan zaie kirol horiei.<ref>[http://www.eitb.com/bideoak/telebista/4-denbora/osoa/442020/4denbora-peio-dospital-doxpi/ Iñaki Perurena «'4.denbora': Peio Dospital 'Doxpi'» telebista saioan]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref>
== Jatorria ==
Herri kirolen jatorria garai bateko lan jarduerak aisialdira bideratzea izan da. Abeltzain, nekazari, arrantzale nahiz artisauek ogibidez egin behar zituzten zenbait lan kirol bilakatu dira denborarekin, indartsuago, bizkorrago, trebeago... nor zen erakutsi nahian.
Jatorriz ez zeuden txapelketa moduan antolatuta, desafio eta apostuen logikaren mende baitzeuden.
Herri kirol modernoenak [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazio]] garaikoak dira, harri zulaketa eta idi probak, kasu.
== Herri kirolen zerrenda ==
[[Eusko Jaurlaritza]]k [[2006]]an aurrera eramandako Plan Estrategikoaren arabera, herri kirol kategoria dutenak 18 dira. Horrenbestez, herri kirolen ikurra ''H18K'' da. Hurrengo hauek, hain zuzen:
=== Aizkora proba ===
[[Aizkora proba]] Munduko hainbat lekutan egiten den enborrak mozteko kirolaren euskal aldaera da. Kirolariei aizkolariak esaten zaie. Kirol honen jatorria ez da zuhaitzak moztea, egurra moztea baizik. Zehazki, diametro jakin bateko enbor kopuru zehatz bat [[aizkora]] bidez ebakitzean datza. Enborrak lurrean jarri ohi dira, aldez aurretik jarrera horizontalean prestatuta, eta hainbat aizkolarik aldi berean, bakoitza enbor baten gainean zutik, enborra mozten dute. Kirola honen euskal aldaeran [[pago]]-egurra erabili ohi da, eta enborrak azalik gabe prestatu ohi dira. Euskal proben ezaugarri nagusia, abiadura baino (australiar eta kanadarretan bezala), erresistentzia da. Tradizioz, aizkolariak korrikalariak ere izan ohi ziren, eta enborrak mozteko proba konbinatuak egin ohi ziren oinezko lasterketekin. Frontoietan, zezen-plazetan eta herrietako plazetan jokatu ohi da kirol hau. Kirol honetako lehiaketa nagusia [[Urrezko Aizkora]] da, urtero egiten dena.
=== Sega jokoa ===
[[Sega-joko|Sega jokoa]] [[Sega (lanabesa)|segak]] erabiliz, azalera jakin bateko belardi batean eta aldez aurretik ezarritako denbora epean, ahalik eta belar kilo gehien moztean datza. Kirolariei segalari izena ematen zaie. Hau ere ez da Euskal Herriko kirol esklusiboa, Alpeetan (Suitza), Alemanian, Austrian, Eslovenian, Italian (Hego Tirol) eta Balkanetan (Bosnia-Herzegovina) ere egiten baita.
=== Harri-jasotzea ===
[[Harri-jasotze|Harri-jasotzea]] harriak lurretik altxatzeko euskal herri kirolen berezko modalitate bat da, eta honetan bi jokalari lehiatzen dira, forma, neurri eta pisu desberdineko harriak ahalik eta gehienetan altxatuz. XX. mendearen hasieran, harrien pisuak arautu ziren, normalean [[granito]] trinkoz eginak daudenak. Harrien lau forma geometriko bereizten dira: zilindrikoa, kubikoa, esferikoa eta paralelepipedo angeluzuzena.
* Zilindro formako harria 100, 112'5 eta 125 kg-ko pisu txikienentzat gordetzen da.
* Harri kubikoa eta angeluzuzena 125 eta 212'5 kg artekoa da.
* Harri esferikoa edo bola 112'5 eta 125 kg-ko pisuetan lantzen da.
Horretaz gain, kolore iluneko harria edo harri beltza fabrikazio-material preziatuenetakoa da, batez ere Zumarragako eta Lasturreko harrobietatik datorrena. Harri-jasotzaile ospetsuenetako bat [[Iñaki Perurena]] da, 1999an 100 kg-ko harri-jasotze jarraituen errekorra lortu zuena 5 ordu, 4 minutu eta 46 segundoan. 300 kg edo gehiagoko harriak jaso zituen lehen harri-jasotzailea ere izan zen, eta 1994an 322 kg-ra iritsi zen. Emakumeek ere lekua dute kirol horretan: erreferentea [[Idoia Etxeberria Ikutza]] da, 163'4 kg-ko harri jasotzearen errekorra baitu.
=== Sokatira ===
[[Fitxategi:Competición de sokatira en el campo de fútbol de Atotxa (3 de 3) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|370x370px|Sokatira Atotxako futbol zelaian (1932)]]
[[Sokatira]] herri kirolen modalitate bat da. Zortzi partaidtako taldeetan jarrita, taldekide guztien pisuak gehituz, gehieneko pisu jakin bat gainditu gabe, talde batek beste talde baten aurka jokatzen du. Beraz, sokatira bi talderen arteko norgehiagoka da: soka lodi bati helduta, talde bakoitzak aurkaria indarrez bere eremura arrastaka eramatea du helburu.
* Kategoria ezberdinak daude:
-Belarra (''outdoor'') / goma (''indoor'').
-Gizonezkoak / emakumezkoak.
-Seniorrak (18 urtetik aurrera) / juniorrak (15-18 urte).
* Taldeak pisuaren arabera sailkatzen dira, lehiaketan parte hartzeko (480 kg arte, 520 kg arte...).
Taldeak 8 jokalariz osaturik egoten dira. Taldekideren batek min hartuz gero, gainerako 7 jokalariek lehian segi dezakete, baina kopuru txikiagorik ez da onartuko. Talde bakoitzak entrenatzaile eta botilero bana izan ditzake.
Kirol jantziak eta materialak:
* Jantzi babesgarriak eraman daitezke kirol arroparen azpitik. Gerrikoa eramatekotan, arroparen gainean jarri beharko da.
* Soka hobeto eusteko eskuetan bakarrik erabil daiteke erretxina.
* Belarretan aritzeko oinetako bereziak erabiliko dira, beti ere inolako gehigarririk gabe. Aldiz, goman aritzeko, kiroldegietan erabili ohi diren oinetakoak jantziko dira.
Lehiaketak eta puntuaketak:
* Norgehiagoka bakoitza bi tiralditan egiten da.
* Txanpona airera botaz erabakiko du talde bakoitzak joko-eremuaren zein aldetan hasi lehiaketa. Lehen tiraldiaren ondoren, bi taldeak lekuz aldatuko dira. Berdinketa egon eta hirugarren tiraldia beharrezkoa bada, berriz zozketa egingo litzateke.
* Tiraldia irabazteko bi aukera daude: batetik, sokaren ertzeko markaren batek lurreko erdiko marra gainditzea (belarretan) edo sokaren ertzeko marrak lurreko beste aldeko marra gainditzea (goman); bestetik, epaileak aurkako taldea kaleratzea.
Puntuaketa:
* Talderen bat bi tiraldietan nagusituz gero, 3 puntu jasoko ditu; aldiz, galtzaileak 0 puntu.
* Taldeek tiraldi bana irabaziz gero, bakoitzak puntu 1 irabaziko du.
Epaileak:
* Epaile nagusia: arauak betearaziko ditu, seinaleen kodea erabiliz.
* Marrazain edo alboetako epailea: epaile nagusiari taldeen arau-hausteen berri emango dio seinaleen bidez.
* Pisatzeaz arduratzen den epailea.
[[Fitxategi:St fardoa zoruan.jpg|eskuinera|160px|thumb|Lasto altxatzea.]]
=== Lasto altxatzea ===
[[Lasto altxatze]]a ahalik eta fardo gehien altuera jakin batean altxatzean datza, [[polea]] baten laguntzaz.
* Probak bi minutu irauten du. Fardoak 45 kg izango ditu gizonezkoentzat eta 30 kg emakumezkoentzat. Egiturak 7 metroko altuera izango du gizonentzat eta 5 metrokoa emakumeentzat. Altxatzea ontzat emateko, beharrezkoa izango da fardoari lotzen dion korapiloak polea ukitzea.
* Lehenengo jasoaldia sokatik gogor tiraka egiten da; hurrengoetan, berriz, gorputzaren pisua erabiltzen da kontrapisu gisa. Fardela lurrerantz doanean, zorua ukitu baino lehentxeago, sokari gogor heltzen zaio eta fardoa erortzeko indarra aprobetxatzen da kirolaria gorantz igotzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LASTO ALTXATZEA - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/lasto-altxatzea/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Lasto botatzea ===
[[Lasto botatze]]a lastozko fardel bat barra horizontal baten gainetik pasaraztean datza, [[sarde]] baten laguntzarekin.
* Modalitate horren jatorria lastoa gurdietara biltzea dela esaten da. Modalitate hori gehienbat Iparraldean praktikatzen zen, baina gaur egun oso hedatuta dago beste lurraldeetan. Altuera-jauzian bezala, barra altuago jartzen da kanporaketa bakoitzean.
* Euskal Herrian ez ezik, Irlandan, Eskozian eta Australian ere praktikatzen da. Herrialde bakoitzak bere araudia erabiltzen du, baina oinarria bera da guztietan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LASTO BOTATZEA - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/lasto-botatzea/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Lokotx biltzea ===
[[Lokotx biltze|Lokotx biltzea]] ahalik eta denbora laburrenean lokotx kopuru jakin bat bildu eta saski batean sartzean datza, lokotxen artean 1'25 metroko tartea utziz. Arauak:
* Jokalekuaren bazter edo gune batean partaide bezainbeste saski edo otar ezarriko dira. Otar guztiak berdinak izango dira.
* Hauek dira lokotxen neurriak: 14-20 zentimetro arteko luzera; zilindro itxurakoak badira, 2'5-3 zentimetro arteko diametroa.
* Saskitik 1'25 metrora lehen lokotxa kokatuko da, handik 1'25 metrora bigarrena, eta horrela, 25.era arte.
* Jokoa 50 sokorretara luzatzen bada, gune bakoitzean 2 lokotx jarriko dira; 75 lokotxetara bada, 3 ale; 100 lokotxetara eginez gero, 4 sokor.
* Partaide bakoitzak bere otarrean lokotx guztiak jaso behar ditu banan-banan. Sokor bat saskian sartu ez bada, jokalariak ezingo dio hurrengoa jasotzeari ekin.
* Nahi gabe jokalari batek lokotx bat saskian sartuko balu aurrekoa saskiratu baino lehen, epaileak zigortu egingo luke partaide hori, sartu gabeko sokorra zegokion tokian baino urrunago ezarriz.
* Jokalariak nahi duen hurrenkeran bil ditzake lokotxak.
* Emakumezkoek 50 lokotx bilduko dituzte.
Lokotx-bilketarako artaburuari artoa kendu eta gelditzen den lokotxa erabil daiteke, edo makiltxoak, pilotak, baloiak, jertseak, puxikak, etab. Hauek biltzeko otarrak, kaxak, zakuak eta horrelakoak erabil daitezke.
=== Trontza ===
[[Fitxategi:St trontza.jpg|thumb|Bi trontzalari ez profesional.]]
[[Trontza]] bi helduleku dituen [[Trontza-zerra|trontza]] edo arpan izeneko [[zerra]] motarekin egiten den herri kirola da. Lurretik 45 eta 50 zentimetro altuera artean dagoen etzandako enborra ebakitzean datza. Bi kirolari jarduten direnez, bien artean koordinatu behar dira trontzaren alde batetik edo bestetik tira egiteko. Trontzan diharduenari trontzalari edo arpanlari deritzo.
* Mozketaren ondorioz lortutako trontzak osorik atera behar dira, epaileek horiek baliozkotzat emateko. Gizonezkoek guztira 22 ebakidura egin behar izaten dituzte, eta emakumezkoek, berriz, 10. Lasterren ebakitzen duen bikotea da garailea.
* Herri kirol hori Pirinioetako mendi-herrietan egiten da gehienbat.
=== Zaku eramatea ===
[[Zaku eramate|Zaku eramateak]] [[zaku]] bat [[bizkar]] gainean distantzia mugatuan ahalik eta azkarren egitea helburu du. Jokoak garai bateko [[Mugalari|mugalarien]] lana irudikatzen du, non maiz zakua bizkarrean [[Guardia Zibila|Guardia Zibilarengandik]] ihesi joan behar zuten. Lasterketa banaka nahiz taldeka, erreleboetan, egin daiteke. Gehienetan jokalari bakoitzak zeharkatu behar duen distantzia 120 metrokoa da eta zakuak 80 eta 40 kilokoak izaten dira (gizonezko eta emakumezkoen lasterketetarako, hurrenez hurren).
=== Orga jokoa ===
[[Orga joko|Orga jokoa]]<nowiki/>ren funtsa [[Gurdi|orga]] bati ahalik eta bira gehien emanaraztea da. Orga lurrari lotuta dago mutur batean. Jokalariak orgari atzeko aldetik heldu behar dio eta birak eman behar dizkio, orgaren gurpilak lurrik ukitu gabe.
=== Ingude altxatzea ===
[[Ingude altxatze]]a epe mugatu batean [[Ingude|ingudea]] ahalik eta aldi gehienetan altxatzean datza. Ipar Euskal Herrian tradizio handia du.
* Ingudea tresna bat da, [[Errementari|errementariek]] erabiltzen zutena. Errementariek ingudea bizkarrean eraman ohi zuten norabait lan egitera zihoazenean. Beraz, haien artean lehiaketa sortu zen. Hasieran ingude handiak mugitu arren, laster probetarako ingude txikia erabiltzen hasi ziren, ea nork altxaldi gehiago egin.
* Arauzko ingudeak 18 kg dauzka gizonentzat, eta 10 emakumeentzat. Altxaldiak egiteko "U" itxura duen metalezko zutoin bat erabiltzen dute, eta probak minutu bat eta hogeita hamar segundo irauten du.
* [[Jose Lapatzaran]] bizkaitarrak du errekorra, ehun altxaldi eginda.
=== Harri zulaketa ===
[[Fitxategi:20060122 barrenak behera.jpg|eskuinera|300px|thumb|Harri zulatzaileak.]]
[[Harri zulaketa]] harrizko blokeak kolpeen bidez eta barra metaliko batekin biratuz zulatzean datza.
* Herri kirol hau lan tradizionaletik dator, baina meatzaritzan du jatorria, nekazaritzan beharrean. Horrela zulatutako zuloetan dinamitazko kartutxoak jartzen ziren, arroka lehertzen zutenak.
* Bizkaiko mendebaldeko meatze-eremu zaharretan egiten da.
=== Txinga eramatea ===
[[Txinga eramate|Txinga eramatea]] pertsona batek plaza batean leku batetik bestera [[txinga]] bana eskuekin eramatean datzan [[Herri kirol|herri kirola]] da.
* Kirol hau normalean 28 metroko plaza batean jokatzen da. Distantzia horrek plaza edo iltze izena jasotzen du.
* Ez dago denbora mugarik eta txingak ez du lurra ukitu behar, bestela epaileak amaitutzat ematen baitu saioa.
* Txingak distantziarik luzeenean eramaten dituenak irabazten du.
=== Ontzi eramatea ===
[[Ontzi eramate|Ontzi eramatea]], normalean, esne latak eraman eta ekartzeko [[Herri kirol|herri kirolari]] deritzo. Esku bakoitzean lata bat hartu eta ahalik eta azkarren ekarri behar da, barrukoa erori gabe eta latekin lurra ukitu gabe. [[Txinga eramate|Txinga eramatearen]] oso antzekoa da.
=== Giza probak ===
[[Giza proba]] herri kirol bat da ''[[probarri]]'' izeneko [[arroka]] astun bat denbora mugatu batean ahalik eta distantzia luzeenean garraiatzean datzana. Taldeka nahiz banaka jokatu daiteke eta harritik tiratzeko kirolariak kate batez harria lotzen duen gerriko bat jartzen du.
Jokatzeko modua:
* Atzerantz tiratuko da.
* Bidea plazan eta joan etorrian egiten da.
* Erreka harri biribilez egindako plazetan lehiatzen da normalean harriak ondo irrista daitezen.
* Gerria ahalik eta tinkoen mantentzea eta lan gehiena hankekin egitea ezinbestekoa da.
=== Zaldi probak ===
[[Zaldi proba]] zaldi batek ''[[probarri]]'' bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen animalia proba da. Probetan 900 kilo inguruko harriak erabiltzen dira. Proba hauek [[Bizkaia|Bizkaian]] dute ospe gehiena. Aipagarria da [[Lea-Artibai]] eskualdean dagoen zaletasuna, edota [[Berango|Berangon]] ospatzen den Jose Antonio Landa Memoriala. [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] ere zaletasun handia dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZALDI PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/zaldi-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Idi probak ===
[[Idi-dema|Idi proba]], [[idi]] pare batek (batzuetan idi kopurua handiagoa bada ere) 1.500 eta 4.500 kilogramo arteko ''probarria'' probaleku edo plaza batean zehar, denbora mugatu batean, ahalik eta distantzia luzeena (''untze'' izeneko unitatetan neurtuta) egitea helburu duen herri kirola da. Idiak gidatzen dituenari ''idi-probalari'' edo ''akuilari'' deritzo<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IDI PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/idi-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
=== Asto probak ===
[[Asto proba]] asto batek ''probarri'' bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen animalia proba da. Probetan 600 kg inguruko harriak erabiltzen dira. Proba hauek Bizkaian dute ospe gehien, eta nabarmentzekoak dira [[Mendata|Mendatan]], Errege egunean egiten diren probak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ASTO PROBAK - Bizkaiko Euskal Joko eta Kirol Federakundea|hizkuntza=eu|url=https://herrikirolakbizkaia.eus/portfolio/asto-probak/|aldizkaria=Bizkaiko Herri Kirolak|sartze-data=2022-05-25}}</ref>.
== Bestelako kirolak ==
Proba hauetaz gain, badira tradizioa duten beste kirol edo joko batzuk, askotan herri kiroltzat hartzen direnak.
=== Antzara jokoa ===
[[Fitxategi:Antzara-jokoa Lekeitio.jpg|thumb|Antzara-jokoa [[Lekeitio|Lekeition]], 2011.]]
[[Antzara-joko (jaia)|Antzara-jokoa]] [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zenbait puntutan egiten den [[Joko|jokoa]] da. Jokoaren helburua, oinetatik zintzilik dagoen [[antzara]] bati lepoa kentzea da. Jokoaren aldaerarik ezagunena [[Lekeitio|Lekeition]] urtero irailaren 5ean izaten den [[Antzar Eguna|Antzara Eguneko]] lehiaketakoa da. Bertan, [[Lekeitioko portua|portuko]] uretan dagoen parte-hartzaileak, portua alde batetik bestera gurutzatzen duen soka baten erdialdean oinetatik eskegita dagoen antzara bat lepotik heldu eta, soka tenkatuz eta laxatuz doan heinean, gora eta behera ibiliko da. Uretan sartu eta irten arituko da, lepoa kendu ala antzarak eskuetatik ihes egiten dion arte.
Dena den, beste era batera ere jokatzen da, lehorrean zehazki. Antzara Lekeition bezalatsu eskegitzen da, baina ez da gora eta behera mugitzen, alta, geldi geratzen da bere lekuan. Lepoa kentzeko, parte-hartzaileak, zaldi gainean antzararen azpitik behin igaroz, eskua luzatu eta burutik egiten dio tira antzarari. [[Biriatu|Biriatun]] behintzat, antzara azpitik igarotzen den lehen parte-hartzaileari ''erregea'' deritzo eta ezpatarekin jotzen du hegaztia. Lehorreko aldaera hori [[Sara]], [[Zuraide]], [[Biriatu]], [[Ainhoa]], [[Ahetze]] eta [[Urruña|Urruñako]] auzo [[Oleta (Urruña)|Oletan]] egiten da jaietan eta, [[Markina-Xemein|Markina-Xemeinen]], [[Inauteri|inauterietan]].
Nahiz eta iraganeko jokoetan antzarak bizirik egoten ziren, gaur egun hilik daudela egiten dira joko hauek, animaliaren sufrimendua saihesteko.
=== Bola jokoa ===
[[Bola joko (herri kirola)|Bola-jokoa]], jatorria nekazaritza- edo itsaso-lanetako jardueretan ez duen [[herri kirol]] bakanetariko bat da. Jokoaren helburua da jaurtigai batekin (gehienetan bola esferikoak) itu batzuk (''txirlo'', ''birlo'', ''pirla'', ''pirle'', ''birla'', ''brila'', ''txirla''... deituak) eraistea, horretarako prestatutako ingurune batean (''bolatoki'', ''bolaleku'', ''karrejo'' edo ''boladera''). Jaurtigaia botatzen duen jokalariari ''bolari'' deritzo. Aldaera asko dira [[Europa]] osoan eta, Euskal Herriari dagokionez, jokoa arruntagoa izan da [[Hego Euskal Herria|Hegoaldean]] azken mendeetan, bereziki [[Bizkaia|Bizkaian]], [[Gipuzkoa|Gipuzkoan]] eta [[Araba|Araban]], eta maila apalago batean [[Nafarroa|Nafarroan]] eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrian]]. Euskal Herrian jokatzen diren aldaeretan, txirloen forma, kopurua eta kokapena aldatzen dira, hala nola, bolaren forma eta bolatokiaren trazadura. Bolak hiru motatakoak dira gehienetan: hiru zulokoak, esku-zulokoak eta esku-azpikoak. Hiru zuloko bolek hiru atzamar sartzeko hiruna zulo izaten dituzte; esku zulokoek bi zulo izaten dituzte, batean atzamar lodia eta bestean eskuko gainerako atzamarrak sartzeko balio dutenak; azkenik, esku-azpikoek ez dute inolako zulorik; eta, aurreko bi motak baino arinagoak izanik, esku-azpiaren gainean jarrita jaurtitzen dira.
=== Traineru estropadak ===
[[Traineru estropada|Traineru estropadak]] [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] eta [[Kantauri]] osoan praktikatzen den herri kirola da, [[Traineru|traineruekin]], [[Batel|batelekin]] nahiz [[Trainerilla|trainerillekin]] egina. Estropadak egiteko, ontziak, hainbat txandatan banatuta, distantzia jakin batean elkarren arteko lasterketa bat egiten dute. Estropada irabazten duen taldeak bandera bat jasotzen du saritzat, edota ligarako hainbeste puntu. Ia herri kirol guztiak bezala, estropadak ere garai bateko eguneroko lanean (kasu honetan, arrantzan) oinarritzen dira.
=== Palanka jaurtiketa ===
[[Palanka jaurtiketa]] kirol ezaguna zen antzina, baina gaur egun oso gutxi praktikatzen da. [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] kirolik zabalduena izan zen, baina jaurtiketa olinpikoak (diskoa, mailua, pisua eta xabalina) zabaltzen zihoazen heinean, palanka-jaurtiketa desagertzen joan zen. Euskaldunek palanka harrobietan lan tresna gisa erabiltzen zuten. Jokoaren helburua palanka ahalik eta urrunen botatzea da. Horretarako erabiltzen den palanka, metalikoa eta neurri eta pisu desberdinetakoa izaten da. Arruntenak, 8, 10, 12 eta 25 [[Libra (masa unitatea)|librakoak]] izaten dira. Jaurtitzeko lekuak hasiera batean zelaiak ziren, eta gerora futbol zelaiak eta hondartzak erabiltzera pasa ziren.
=== Sagar biltzea ===
[[Sagar biltze (jokoa)|Sagar biltzea]] [[Sagardo|sagardoa]] egiteko sagarren bilketa irudikatzen duen [[joko]] bat da. Jokoak zenbait aldaera ditu: Kizki Eguna izeneko jaian esaterako, benetako sagarrak belarrez estalitako azalera batean jarri eta jokalariek ahalik eta sagar kilo gehien bildu behar dituzte kizkiarekin (sagarrak biltzeko makil punta-zorrotza); beste aldaera batean, sagarrak irudikatzen dituzten plastikozko zulodun pilotak jartzen dira han eta hemen eta jokalariek ahalik eta pilota gehien bildu behar dituzte kizkiaz baliatuz.
=== Oilar jokoa ===
[[Legazpi]] eta [[Baztan]] dira [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] [[Oilar-joko|oilar-jokoa]] gorde duten leku apurretakoak. Baztanen, inauteri aurreko ostegunean, orakunde egunez, ospatzen da ([[Erratzu]]<nowiki/>n oilar eguna deitzen omen dute); Legazpin, aldiz, Korpus zortzigarrenean ospatzen da, Euskal Herria plazan (udaletxea dagoen enparantzan). Enparantzaren azken moldaketan, milurteko honen hasieran, harlauza batean marraztua agertzen da oilarra. Hantxe kokatzen da oilarra, azken urteetan kaiolatua.
=== Toka ===
[[Toka]] Euskal Herriko doitasun-joko tradizional bat da, metalezko piezak eskuz jaurtiz metro batzuetara dagoen ''toka'' izeneko txapa bat jotzea helburu duena. Piezak disko itxurakoak dira, 250 gramokoak, eta gutxi gora behera 6 cm-ko diametrokoak. Piezak 11-50 metroko distantzia batetik jaurti behar dira. ''Toka'' egurrezko kutxa ireki batean iltzaturik dagoen hiru cm-ko zabalera duen burdinazko txapa kurbatu bat da. Pieza batek ''toka'' edo ''txapa'' jotzen duenean kontatzen da tantoa (piezak txaparen aurka joz eragindako soinuaz erraz frogatzen da hau), betiere piezak aurretik lurra jo ez badu. Kutxaren neurriak gutxi gorabehera 60×60×60 cm-koak dira. Batzuetan, ''toka'' lurrean bertan iltzaturik agertzen da, plaza batean edo etxe bateko pareta ondoan. Txanda bakoitzean jaurtitako pieza kopurua aldakorra da tokiaren arabera (6-10) eta batzuetan, piezak bi eskuak txandakatuz jaurti behar zirela eta txanpon arruntak jaurtiz jokatzen zela ere jaso da.
=== Artzain-txakurren lehiaketak ===
[[Artzain-txakurren lehiaketa]], [[Artzain txakur|artzain-txakur]] batek, [[Artzaintza|artzainaren]] agindupean, [[Ardi|artalde]] bat zaindu eta gidatzeko duen trebezia neurtzen duen [[lehiaketa]] bat da. [[Euskal Herria|Euskal Herrian]] artzain-txakurren ohiko zeregina artaldeak [[otso]] eta beste basapiztiengandik babestea izan da; horretarako, mota berezi bateko txakurrak erabiltzen zituzten, artzakurrak edo artzanorak. Euskal Herrian zakur hauek bi arrazakoak ziren, [[Nafar artzanora|nafar artzanorak]] Hegoaldean eta [[Pirinioetako mendiko zakurra|Pirinioetako mendiko zakurrak]] [[Iparralde|Iparraldean]]. Dena den, bi arrazak oso antzekoak dira eta azken mendeetan baino ez ziren bereizi.[[Fitxategi:Ahari Talka 001.jpg|thumb|196x196px|[[Ahari-joko|Ahari jokoa]].]]
=== Ahari jokoa ===
[[Ahari-joko|Ahari-jokoa]], ahari-talka edo ahari-topeka [[Herri kirol|Euskal Herriko joko tradizionala]] da, non bi [[Artzaintza|artzainek]] prestatutako bi [[ahari]] aurrez aurre jarri eta borrokari ekiten dioten, [[apustu]] bat tarteko gehienetan. Jokoa zortzi ''kintze'' edo ekitalditan zehar burutzen da; ekitaldi horietan zehar irabazi-talka edo topekada gehien jo dituen ahari-jabeak irabazten du; kintze batean, ahari batek atzera egiten badu, jabeak aharia hartu eta berriz bestearen aurrean jartzeko aukera du. XX. mendearen bukaeratik, ahari-jokoak eztabaida bizia sortu zuen, [[Animalien eskubideak|animalien eskubideen]] aldeko eta jokoaren [[Usadio|tradizioa]] aldezten dutenen artean. 2007 urtean, [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzak]] [[Iurreta|Iurretako]] jaietan ospatzen ziren ahari-jokoak debekatu zituen.
=== Aker proba ===
[[Aker proba]] dema proba bat da, non [[Aker|akerrak]] probarriari tira egiten dion. [[Idi-dema|Idi demaren]] antzerako proba da. Denbora jakin batean ahalik eta plaza gehien egitean datza, eta proba honen inguruan apustuak egiten dira. Azken urteetan [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] hainbat jaietan ospatzen dira aker demak.
[[Fitxategi:Euskal pentatloi aurkezpena 2018.jpg|thumb|2018ko [[Euskal Pentatloi Saria|Euskal Pentatloi Sariaren]] aurkezpena [[Azpeitiko zezen plaza|Azpeitiko zezen plazan]]. Ezkerretik eskuinera, Arria V.a, Txapartegi, Zelai, Maiza, Zaldua eta Arria VI.a.]]
== Txapelketak ==
Herri kirol bakoitzak bere txapelketa izaten du. Kirolari kopuruaren arabera herrialdeetako txapelketak egiten dira eta denek badute Euskal Herriko txapelketa. 1987 urtetik aurrera [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]] jokatzen da urtero euskal herrialdeen artean.
Herri kiroletan berezia dugu [[Euskal Pentatloi Saria]], bost herri kirol batera hartzen dituena. 1980ko hamarkadan hainbat edizio izan ondoren 2018an abiatu zen berriro.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]]
* [[Euskal Pentatloi Saria]]
* [[Highland games|Eskoziako Lur Garaietako jokoak]]
== Kanpo estekak ==
* [https://euskalkirolaketajokoak.amaroa.com/ ''Euskal Herriko Kirol eta Jokoak'' webgunea].
* [http://www.herrikirolakbizkaia.eus Bizkaiko Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.herrikirolakgipuzkoa.eu Gipuzkoako Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.herrikirolaknafarroa.org/?lang=eu Nafarroa Garaiko Herri Kirol Federakuntzaren webgunea].
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2086/herri-kirolak-zulotik-atera-nahian/osoa «Herri kirolak zulotik atera nahian. Nola egin herri kirolak erakargarri kalekumeari?»] erreportajea ''Argia'' astekarian (2007-04-29).
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2078/emakumeak-plazara-salto-egin-zuenekoa/osoa «Emakumeak herri kiroletan»] erreportajea ''Argia'' astekarian (2007-03-04).
{{autoritate kontrola}}
{{Herri kirol aurkibidea}}
[[Kategoria:Herri kirolak]]
i1e7e3me1cxao9r1vhanlam1zzsqdvk
Oxigeno
0
3498
9994310
9975927
2024-12-09T11:58:07Z
176.12.82.163
Orriaren edukiaren ordez, «{{Wikipedia1000}}Sigma Sigma Boy {{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}{{Elementu kimiko infotaula | izena = Oxigenoa | ikurra = O | zenbakia = 8 | kolorea = rgb(160, 255, 160) | ezkerrekoa = [[Nitrogeno]]a | eskuinekoa = [[Fluor]]ra | goikoa = - | behekoa = [[Sufre|S]] | seriea = [[ez-metal]]ak, [[anfigeno]]ak | taldea = 16 | periodoa = 2 | orbitala = p | itxura = gas gardena, likido urdin argia | irudia = | masa atomikoa = 15,9994(3) | konfigurazioa...» jarri da
9994310
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}Sigma Sigma Boy
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}{{Elementu kimiko infotaula
| izena = Oxigenoa
| ikurra = O
| zenbakia = 8
| kolorea = rgb(160, 255, 160)
| ezkerrekoa = [[Nitrogeno]]a
| eskuinekoa = [[Fluor]]ra
| goikoa = -
| behekoa = [[Sufre|S]]
| seriea = [[ez-metal]]ak, [[anfigeno]]ak
| taldea = 16
| periodoa = 2
| orbitala = p
| itxura = gas gardena, likido urdin argia
| irudia =
| masa atomikoa = 15,9994(3)
| konfigurazioa = 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>4</sup>
| elektroiak = 2, 6
| egoera = [[gas]]a
| dentsitatea = 1,429
| urtze-puntua k = 54,36
| urtze-puntua c = -218,79
| urtze-puntua f = -361,82
| urtze-entalpia = (O<sub>2</sub>) 0,444
| irakite-puntua k = 90,20
| irakite-puntua c = -182,95
| irakite-puntua f = -297,31
| irakite-entalpia = (O<sub>2</sub>) 6,82
| beroa = 29,378
| 1 =
| 10 =
| 100 =
| 1 k = 61
| 10 k = 73
| 100 k = 90
| kristala = kubikoa
| oxidazioa = 2, 1, -1, '''-2'''<br />(oxido neutroa)
| elektronegatibitatea = 3,44
| ionizazioa = 1.a: 1.313,9 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />2.a: 3.388,3 [[joule moleko|kJ/mol]]<br />3.a: 5.300,5 [[joule moleko|kJ/mol]]
| batezbestekoa = 60
| kalkulatua = 48
| kobalentea = 73
| van der waals = 152
| eroankortasuna = 26,58x10<sup>-3</sup>
| abiadura = 330
| isotopoak =
{{!}} <sup>16</sup>O
{{!}} %99,76
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 8 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
{{!}} <sup>17</sup>O
{{!}} %0,039
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 9 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
{{!}} <sup>18</sup>O
{{!}} %0,201
{{!}} colspan="4" {{!}} O egonkorra da 10 [[neutroi]]rekin
{{!}}-
}}
* [http://education.jlab.org/itselemental/ele008.html It's elemental]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Elementu kimikoak]]
[[Kategoria:Oxigenoa]]
[[Kategoria:Agente oxidatzaileak]]
[[Kategoria:Ez-metal diatomikoak]]
[[Kategoria:Larrialdietako medikuntzan erabiltzeko substantzia kimikoak]]
8ikntg9dt25wup1lxzi3vb1ill0bz5z
Legazpi
0
3867
9993556
9993193
2024-12-08T15:04:52Z
Lainobeltz
56334
85.85.132.145 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
9845107
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako herriari|Legazpi (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula|izen=Legazpi|bandera_irudi=|armarri_irudi=sin escudo.svg|izen_ofizial=Legazpi|eskualde=Goierri|postakode=20230|koordenatuak=43°03′18″N 2°20′06″W|garaiera=400 m|eremu=|biztanle=8.341 (2023)|euskaldunak=% 54,82 (2010)|biztanle_urte=|distantzia=59 km Donostiara|sorrera=1608 (juliotar egutegia)|ezizen=ilintxak|alkate=Eric Gálvez Álvarez|webgunea=https://www.legazpi.eus|oharrak=|izena=Legazpi|herritarra=legazpiar|azalera=42 km²|eskualdea=Goierri}}
'''Legazpi''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko udalerri bat da, [[Goierri]] eskualdean dagoena, [[Aizkorri]] mendiaren magalean, 450 metroko garaieran. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Legazpi}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Herri industriala da, batez ere [[burdina]]ren eraldaketari lotua (fabrika nagusiak: Bellota Herramientas, FPL eta GSB). Izan ere, herri honetan aspalditik jarduera garrantzitsua izan da burdinaren ustiaketa eta eraldaketa, eta XV. mendeko [[burdinola]] bat ere badute, berritua eta erakustaldiak egiteko maiz samar lanean jartzen dutena: [[Mirandaola burdinola|Mirandaola]].
Herriari buruzko lehen aipamen idatzia [[1290]]. urtekoa da eta VII. mendeurrena ospatzeko ekitaldiak izan ziren [[1990]]<nowiki/>an. [[Segura]]<nowiki/>ren menpe zegoen orduan herria eta [[1608]]<nowiki/>an lortu zuen independentzia.
== Ilintxak: legazpiarren ezizena ==
Legazpiarrei ''ilintxak'' ezizenaz deritzaie, ''ilintxa'' gaizki erretako [[ikatz]] zatia omen da<ref>[https://hiztegiak.elhuyar.eus/eu/ilintxa ''Ilintxa: carbón mal cocido''. Elhuyar Hiztegia]</ref><ref>[http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/ilintxa/ar-73457/ ''Ilintxa'', Auñamendi Entziklopedia] {{es}}</ref>, hortaz ezizenak jatorria [[meatzaritza]]n luke. Horregatik Legazpiko [[Ilintxa Kirol Elkartea]]k izen hori du.
== Geografia ==
=== Ingurune naturala eta klima ===
Legazpin jaiotzen da [[Zumaia]]n itsasoratzen den [[Urola]] ibaia. Halaber, han dago [[Barrendiolako urtegia]], eskualdea [[ur]]ez hornitzen duena. Legazpi mendiz inguraturik dago. Hona hemen nabarmenenak: [[Gorostiaga mendia|Gorostiaga]], herrian ''Korosti'' izenaz ezaguna (947 m), [[Haizeleku]] (810 m), [[Arrolamendi]] (910 m), [[Arranoaitz]] (903 m), [[Trikuharri|Jentiletxe]] (913 m), [[Oregi]] (924 m), [[Pello Mari Otaño|Otaño]] (860 m), [[Artzanburu]] (1.360 m) eta [[Andraitz]] (1.450 m). Azken hirurak [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri mendilerrokoak]] dira, eta lehenengo aipatuak Satuikoak.
[[Klima atlantiko]]a izan arren, bere garaiera dela eta, Gipuzkoako batez besteko tenperaturak baino lau gradu gutxiago izaten ditu, batez ere neguan. Neguero elurteak izaten dira.
=== Udalerri mugakideak ===
Honako hauek ditu mugakide: Iparraldean, [[Antzuola]], [[Urretxu]] eta [[Zumarraga]]; mendebaldean, [[Oñati]]; hegoaldean, [[Zegama]] eta [[Altzaniako Partzuergoa]]; eta ekialdean, [[Zerain]], [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] eta [[Gabiria]].
{{Kokapen geografikoa
|width = auto
|Erdigunea = Legazpi
|Iparraldea = [[Antzuola]] eta [[Urretxu]]
|Ipar-ekialdea = [[Urretxu]] eta [[Zumarraga]]
|Ekialdea = [[Gabiria]], [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] eta [[Zerain]]
|Hego-ekialdea = [[Zegama]]
|Hegoaldea = [[Altzaniako Partzuergoa]] eta [[Zegama]]
|Hego-mendebaldea = [[Oñati]] eta [[Altzaniako Partzuergoa]]
|Mendebaldea = [[Oñati]]
|Ipar-mendebaldea = [[Antzuola]]
}}
== Demografia ==
XX. mendearen bigarren erdialdeko industrializazioari esker, Legazpi herri txiki bat izatetik 10.000 biztanle izatera igaro zen 40 urtetan. Hala ere, 1970eko hamarkadako krisialdiaren ondoren biztanleak galtzen hasi zen, eta galera horrek ez du etenik izan XXI. mendearen hasieran. 2019an 8.430 biztanle zituen. Horietatik %25,52k 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %5,26 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Legazpi|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/legazpi.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Legazpiko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1266 | 1910 | 1345 | 1920 | 1389 | 1930 | 1913 | 1940 | 2780 | 1950 | 4016 | 1960 | 6269 | 1970 | 9729 | 1981 | 10659 | 1991 | 9892 | 2001 | 8741 | 2011 | 8620 | 2019 | 8371 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Legazpi udaletxea Gipuzkoa 2009 09 09.JPG|thumb|260px|[[Legazpiko udaletxea]].]]
=== Udal hauteskundeak ===
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengo osoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik zazpi eskuratu baitzituen. Hori horrela izanik, udalean gehiengo osoa lortu zuten eta Kepa Urzelai alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, [[Euskal Herria Bildu]]k eta [[Eusko Alderdi Jeltzalea]]k berdindu egin zuten zinegotzi kopuruan, baina EAJk boto gehiago jaso zituen. Bigarren alderdi horretako Koldobide Olabide hautatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Koldobike Olabide Legazpiko alkateari elkarrizketa|hizkuntza=eu|data=2015-10-16|url=https://goierri.hitza.eus/2015/10/16/koldobike-olabide-aizkorri-aratz-parke-naturalaren-ateetako-bat-izan-nahi-dugu/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-10}}</ref>, bere taldearen botoei esker. Euskal Herria Bilduk eta Irabazik bakoitzak bere hautagaiari eman zion botoa, eta PSE-EEko zinegotziek zuri bozkatu zuten.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]] hauek izan ziren emaitzak: EAJk 2.018 boto. EH Bilduk 1.783 boto. PSE-EEk 628 boto. Podemos-IU-EQUOk 329 boto. PPk 53 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref> Koldobike Olabide aukeratu zuten berriro alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2015
|data_a = 2019
|alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea1 = #CCFC66
|zinegotziak1 = 5
|botoak1 = 1.905
|ehunekoa1 = 39,95
|zinegotziak1_a = 6
|botoak1_a = 2.018
|ehunekoa1_a = 41,95
|alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]]
|kolorea2 = #9bd225
|zinegotziak2 = 5
|botoak2 = 1.711
|ehunekoa2 = 35,89
|zinegotziak2_a = 5
|botoak2_a = 1.783
|ehunekoa2_a = 37,06
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))
|kolorea3 = #F8C080
|zinegotziak3 = 2
|botoak3 = 643
|ehunekoa3 = 13,49
|zinegotziak3_a = 1
|botoak3_a = 628
|ehunekoa3_a = 13,05
|alderdia4 = [[Irabazi]] -> [[Ahal Dugu]]
|kolorea4 = #ebafef
|zinegotziak4 = 1
|botoak4 = 404
|ehunekoa4 = 8,47
|zinegotziak4_a = 1
|botoak4_a = 329
|ehunekoa4_a = 6,84
|informazioa =
|iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean]
}}
{{Graph:Chart
|type=line
|linewidth=1
|showSymbols=1
|width=500
|colors=#006634,#9bd225,#e69b45,#e98fef,#339eff,#dcc800
|showValues=
|xAxisTitle=Urtea
|xAxisAngle=-50
|x= 1987, 1991, 1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2015, 2019
|yAxisTitle=Boto kopurua ehunekoetan
|legend=Alderdiak
|y1Title=EAJ/EAJ-EA
|y1= 13.35, 28.35, 24.34, 44.37, 63.02, 22.00, 24.25, 39.95, 41.95
|y2Title=EHBildu/Bildu/EH/HB
|y2= 18.42, 18.22, 17.48, 27.94, 0, 23.73, 44.42, 35.89, 37.06
|y3Title=PSE-EE
|y3= 9.24, 11.06, 13.83, 14.94, 15.99, 12.82, 14.84, 13.49, 13.05
|y4Title=Ahal Dugu/EB-B
|y4= 0, 0, 5.23, 3.48, 8.77, 15.90, 2.57, 8.47, 6.84
|y5Title=PP
|y5= 0, 0, 5.85, 9.28, 12.21, 6.34, 4.95, 2.20, 1.10
|y6Title=EA/H1!
|y6= 34.56, 25.96, 33.27, 0, 0, 19.20, 8.96, 0, 0
|yGrid= |xGrid=
}}
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundeetan]] hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 1.611 boto (5 zinegotzi); EAJk 1.353 boto (5); PSE-EEk 728 boto (2); Berdeak 333 boto (1); PPk 39 boto (0).
=== Alkateak ===
{| class="taulapolita"
|- style="background:#efefef;"
! Legegintzaldia !! Alkatea !! Alderdia !! Oharrak
|-
| colspan="4" align="center"|'''Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian'''
|-
| 1931-1932 || [[Daniel Aranguren Mendizabal]]|| [[Euskal abertzaletasun|Euskal nazionalista]]||Zerrenda bakarrean
|-
| 1933-1933 || [[Itziar Arana Iraola]]|| Kudeaketa batzordea|| Lehen emakumea
|-
| 1933-1936 || Ubaldo Segura Makibar || [[Euskal abertzaletasun|Euskal nazionalista]]|| 1933ko apirilaren 23an hautatua, hauteskundez lehenengoz
|-
| colspan="4" align="center"|'''Espainiako trantsizio garaian'''
|-
| 1975-1979 || Prudentzio "Prontxio" Larrañaga Irizar || ||Lazkaon jaioa
|-
| colspan="4" align="center"|'''Espainiako trantsizioaz geroztik'''
|-
| 1979-1983 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal || [[EAJ-PNV]]||
|-
| 1983-1987 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal|| [[EAJ-PNV]]||
|-
| 1987-1991 || Prudentzio "Prontxio" Larrañaga Irizar|| [[Eusko Alkartasuna]]||
|-
| 1991-1995 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal|| [[EAJ-PNV]]||
|-
| 1995-1999 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]|| 37 urterekin alkate; gazteena.
|-
| 1999-2003 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]||
|-
| 2003-2007 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]||
|-
| 2007-2011 || Sotero Plazaola Odriozola|| [[EAE-ANV]]||
|-
| 2011-2015 || Kepa Urzelai Goitia|| [[Bildu]]|| 34 urterekin alkate; gazteena.
|-
| 2015-2019 || Koldobike Olabide Huelga|| [[EAJ-PNV]]|| Espainiako transizioaren osteko lehen emakumea.
|-
| 2019-2023 || Koldobike Olabide Huelga|| [[EAJ-PNV]]||
|-
| 2023- || Eric Gálvez Álvarez|| [[EAJ-PNV]]|| Transiziotik, bozkatuena ez den lehen alkatea, PSEren babesaz; bozkatuena Edurne Gonzalez Elortza (EH Bildu) izan zen.
|}
== Ekonomia ==
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5. Bigarren sektorea %58,5. Hirugarren sektorea %36,3. Eraikuntza %4,8.<ref name=":0" />
== Azpiegiturak ==
=== Garraiobideak ===
[[Red Nacional de los Ferrocarriles Españoles|Renferen]] Madril-Irun trenbideak udalerria zeharkatzen du. Eta, trenbide horren barruan, C-1 Irun-Donostia-Brinkola lineako trenek bi geltoki dituzte udalerrian: [[Legazpiko geralekua|Legazpiko hirigunekoa]] eta [[Brinkolako geltokia|Brinkola auzokoa]].
=== Kultura ===
* '''Kultur etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Kultur etxea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/kultur-etxea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>. Bertan daude KZ gunea<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Kzgunea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/kzgunea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>, liburutegia eta erakusketa aretoa. Bilera gelak, ikastaro gelak eta aretoa ere baditu.
* '''Latxartegi aretoa.''' Bertan egiten dira antzerkiak, kontzertuak, zine-kluba...<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Latxartegi aretoa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/latxartegi-aretoa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* '''Lenbur museoa''': Burdingintzak [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] behintzat herrian duen tradizio sendoa baliatuz, Lenbur (Legazpi Natura eta Burdina) egitasmoa atera zuten aurrera 1992an. Hiru gune nagusi biltzen ditu: [[Mirandaola burdinola]] (aspaldi zaharberritu zuten, eta igandero martxan ikusi daiteke, duela sei mende bezala), [[Mirandaolako Santikutz baseliza|Mirandaolako baseliza]] eta Euskal Herriko Burdinaren Museoa.<ref>[http://turismoa.euskadi.eus/eu/museoak/lenbur-lurralde-museoa/aa30-12375/eu/ «Lenbur lurralde museoa»], Eusko Jaurlaritzaren turismo webgunea.</ref> Langileen Ibilbidea deritzana ere erakusten du (50 hamarkadako bizimoduaren berri emanaz), artzaintza, ogia eta erlezaintzan dabiltzan baserriak eta [[Txillida]] lantokia ere erakusten du. Izan ere, Txillidaren ''[[Haizearen orrazia]]''ren fundizio lanak Legazpin burutu ziren. Hori dela eta, [[Jabondoko iturri]] inguruan ([[Artzanburu]] mendiaren magalean), ''Haizearen orrazia''ren itxurako maketa txiki bat badago.
* '''Gaztetxea'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Gaztetxea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-gazteentzako/gaztetxea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* '''Bikuñako musika lokalak'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Bikuñako Musika lokalak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-gazteentzako/musika-lokalak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
=== Hezkuntza ===
* San Juan haurreskola<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Haurreskolak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/haurreskolak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Itxaropena haurreskola<ref name=":1" />
* Haztegi ikastola<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Ikastetxeak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/ikastetxeak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Domingo Agirre eskola publikoa<ref name=":2" />
* Olazabal institutua<ref name=":2" />
* Helduen Hezkuntza<ref name=":2" />
* CEIDA - Ingurugela<ref name=":2" />
* Musika eskola<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Musika eskola|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/musika-eskola|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Udal euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Udal Euskaltegia|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/euskara/udal-euskaltegia|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal Euskaltegiak - Legazpiko Euskaltegia|url=http://www.udaleuskaltegiak.eus/eu/legazpiko-euskaltegia|aldizkaria=www.udaleuskaltegiak.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
=== Gizarte zerbitzuak ===
* Gizarte zentroa. Nagusientzako aisialdi eskaintza dauka.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Gizarte Zentroa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/gizarte-zentroa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Eguneko zentroa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Eguneko zentroa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/eguneko-zentroa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Zaharren egoitza.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Zaharren Egoitza|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/zaharren-egoitza|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Meazti nagusien egoitza.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Meazti|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/meazti|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* Lanbide.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Karmele|izenburua=LANBIDE|hizkuntza=eu-es|data=2014-05-15|url=https://www.legazpi.eus/bizi/enplegua/lanbide|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Legazpiko ahotsak (ona).webm|thumb|Legazpiko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-14}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]]
{{Sakontzeko|Goierriko hizkera}}
[[Gipuzkera|Erdialdeko euskararen]] barruan, [[Goierriko gipuzkera|Goierriko euskara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legazpi - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/legazpi/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref> da Legazpikoa. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolalde]]<nowiki/>ko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak. Batasun eta nortasun handikoa da Goierriko euskara; hala ere, haren barruan, [[bizkaiera|mendebaleko euskararen]] eragin handiena jaso duena da Legazpiko euskara, [[euskalki]] horrekin muga egiten baitu mendebaldean: [[Oñati]]ko euskara mendebaldeko euskalkikoa da, izan ere.<ref>[[Koldo Zuazo|Koldo ZUAZO]]: «Euskalkiak, gaur», ''Fontes Linguae Vasconum'', 78, 227.</ref>
2016an herritarren %60,77 euskalduna zen.<ref name=":0" />
=== Euskal prentsa ===
Legazpin sortuak dira XX. mende amaieran gisakoetan aitzindari izan ziren bi mugimendu: [[hots aldizkaria]], literatur arloan eta [[Ene Bada! aldizkaria]], herri prentsan.
=== Jaiak ===
Festa nagusiak Santikutzak dira ([[maiatzaren 3]]an). Txirrindulari afizionatuen [https://twitter.com/santikutzklasi Santikutz Klasikoa] jokatzen da. 2013an 80. urtemuga bete zuen, Telleriarteko Txirrindulari Elkarteak antolatuta.
Beste festa eta ospakizun batzuk: Santikutz Txiki edo Agorreko Santikutzak (iraila), Santa Ageda, [[Inauteri]]ak, [[Legazpiko oilar jokoa|Legazpiko Oilar Jokoa]], San Juanak, San Inazio, Egialdeko jaiak, Artzain eguna, San Nikolas, [[Brinkola (auzoa)|Brinkola]]<nowiki/>ko San Agustin jaiak ...
=== Legazpiko ereserkia ===
Hauek dira Legazpiko [[ereserki]]aren hitzak:<ref>[https://web.archive.org/web/20130628041145/http://www.legazpiko-udala.info/web/eu/02ikurrak.shtm «Legazpiko Himnoa»], Legazpiko Udalaren webgunea.</ref>
{{aipu|
Aizkorriren itzalpean, Urola ibaiak bustiz, harrotuz jaio zera, Legazpi, gure herria.
Sshu klan sshu klan klan.
Ibaitik zeharrolak, mendietan haizeolak, olagizon, lurra, gure harroa, Mirandaola.
Santikutzak babesten gaitu legazpiar guztiok. Gerora begira gu itxaropenez eta ilusioz.
Legazpimendi tartean sarturik Euskal Herriko gurutzean, jende jatorra zabalean, gora Legazpi!
}}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Legazpi eliza Gipuzkoa 2006 09 09.JPG|thumb|300px|Legazpiko [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Legazpia)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]].]]
[[Fitxategi:Mirandaola Santikutz baseliza.jpg|thumb|300px|Mirandaola: [[Mirandaola burdinola|burdinola]] eta [[Mirandaolako Santikutz baseliza|Santikutz baseliza]].]]
* [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]]
* [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa]]
* [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Legazpia)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]. Berpizkunde garaiko oina eta zutabeak ditu. Ganga gotikoa du.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Karmele|izenburua=Ondarea|hizkuntza=eu-es|data=2014-11-06|url=https://www.legazpi.eus/ezagutu/turismoa/ondarea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>
* [[Azpikoetxea paper-errota]]
* [[Bikuña jauregia]]. XVII. mende bukaerako eraikina.<ref name=":3" />
* [[Mirandaola burdinola]]: [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] burdinola, [[Telleriarte]] auzoan. Gaur egun museoa da.
* [[Mirandaolako Santikutz baseliza]]
* [[Olaetxea dorretxea]]
* [[Legazpiko udaletxea|Udaletxea]]. 1730ean eraikia.<ref name=":3" />
* [[Agirre-Etxeberria etxea]]
*Elorregi jauregia<ref name=":3" />
*Motxorroko San Migel baseliza<ref name=":3" />
== Legazpiar ospetsuak ==
=== Kultura ===
* [[Gerhard Bähr]] (1900-1945), hizkuntzalaria.
* [[Martin Ugarte]] (1916 - 1996), euskal idazlea.
* [[Josu Zabaleta]] (1948-), gipuzkoar itzultzaile eta idazlea.
* [[Joxerra Garzia]] Garmendia (1953-), idazlea.
* [[Juan Garzia]] Garmendia (1955-), idazle eta itzultzailea.
* [[Rogelio Botanz]] (1956-), kantautorea.
* [[Aitor Arana]] (1963-), idazlea. Euskara-Esperantoa hiztegiaren egilea.
* [[Gari (musikaria)|Iñaki Garitaonaindia "Gari"]] (1964-), abeslaria, [[Hertzainak]] taldeko kide izandakoa.
* [[Arantza Sinobas]] (19??), telebista aurkezlea, aktorea, moda diseinatzailea eta estilista.
* [[Aintzane Bolinaga]] (19??-), telebista aurkezlea
* [[Marta Zabaleta]] (1969-), piano jotzailea.
* [[Jose Luis Padron]] (1970-), poeta.
* [[Agurtzane Elustondo]] (1975-), trikitilaria eta Euskal Herriko Trikitixa elkartearen presidentea.
* [[Nerea Elustondo]] (1981-), bertsolaria.
* [[Aintzane Gamiz]] (1981-), aktorea.
* [[Beñat Olea]] (1987) marrazkilaria.
* [[Amaia Urkia Goitia]] (19??-), telebista aurkezlea.
=== Politika ===
* [[Daniel Aranguren Mendizabal]] (1905- 1981), politikari jelkidea.
* [[Jose Ramon Beloki]] (1947-), kazetaria eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria, [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuko]] diputatua.
* [[Iñaki de Juana|Iñaki de Juana Chaos]] (1955-), [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]] kidea.
* [[Nekane Altzelai]] (1966) politikaria.
* [[Marian Beitialarrangoitia]] (1968-), kazetari eta politikaria.
* [[Miren Larrion]] (1969) ingeneritzako irakaslea eta politikaria.
=== Kirola ===
* [[Antonio Elortza Muxika]] (1911 - 1976), kirolen —bereziki txirrindularitzaren— sustatzailea, eta Gipuzkoako, Espainiako nahiz nazioarteko hainbat kirol erakundetako kidea.
* [[Irene Paredes]] (1991-), futbolaria.
=== Erlijioa ===
*[[Josu Iriondo]] (1938-), elizgizona eta New Yorkeko Gotzain Laguntzaile ohia.
=== Ikerketa ===
* [[Pilar Zabala Agirre|Pilar Zabala]] (1951): ikertzailea, historia irakaslea Yucatango Unibertsitatean.
* [[Ainhoa Murua Ugarte]] (1979-2012), EHUko irakaslea, CIBER-BBN zentroko eta Gasteizko NanoBioCel taldeko ikertzailea.
=== Enpresa ===
* [[Patrizio Etxeberria]] (1882-1972), industrialaria, Bellota Herramientas enpresaren sortzailea.
== Bidezko Merkataritzaren aldeko hiria ==
[[Fitxategi:Bidezko merkataritzaren aldeko hiriak Legazpi.JPG|thumb|300px]]
2013ko azaroaren 8an, [[Emaus Gizarte Fundazioa]]k ''bidezko merkataritzaren aldeko hiria'' izendatu zuen; Gipuzkoako lehen udalerria izan zen Legazpi. Mundu osoan izendapen hori 1.100 hirik baino ez dute. Udalerriko eragileek (dendak, ikastetxeak, elkarteak, enpresak eta udala) elkarrekin lan egiten dute, bidezko merkataritza bultzatzeko.
== Argazki galeria ==
<br /><gallery>
Fitxategi:Elorregi, Telleriarte, Legazpi, Euskal Herria.jpg|Elorregi jauregia
Fitxategi:Brinkola 00, Legazpi, Gipuzkoa, Euskal Herria.jpg|Brinkola auzoa
Fitxategi:Mirandaola - Legazpi.jpg|Mirandaola
Fitxategi:Legazpi - CIE Legazpi 2.jpg|CIE lantegia
Fitxategi:Legazpi 21.jpg|Kale Nagusia
Fitxategi:Legazpi - Estación de tren 5.jpg|Tren geltokia
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.legazpi.net Legazpiko Udalaren webgunea]
* [http://www.goierrikohitza.info ''Goierriko hitza'']: Eskualdeko berriak egunero, [[euskara]]z. Baita [https://goierri.hitza.eus/herriak/legazpi/ Legazpikoak] ere.
* [http://www.lenbur.com Lenbur Fundazioa]. Urola Garaiko burdinaren kultura eta natur eta kultur ondarea bultzatzea du helburu.
* [https://web.archive.org/web/20070519042240/http://www.zingizango.com/ Zingi Zango euskara elkartea]: Legazpin euskara sustatzeko sorturiko elkartea.
* [https://web.archive.org/web/20140116112400/http://www.ciudadesjustas.org/udalerria/legazpi Bidezko Merkataritzaren aldeko Hiriak (Legazpiko fitxa)]
{{autoritate kontrola}}
{{Legazpiko auzo aurkibidea}}
{{Urola Garaiko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Legazpi]]
q7oiss7drfpluedgs4pqoqlvlgoqka3
Azaroaren 22
0
3904
9993830
9992095
2024-12-08T18:13:21Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993830
wikitext
text/x-wiki
'''Azaroaren 22'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeitaseigarren [[egun]]a da, 327.a [[bisurte]]etan. 39 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|11|22}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1884]] – [[Atondoko krimena]]: Toribio Egiak Manuel Martiarena Atondoko apaiza eta Martina serora erail zituen
* [[1985]] – [[Zarautz]]ko A8ko bidesaria blokeatu zuen [[Euskal Herrian Euskaraz]]ek. Autobideko ordainagiria euskaraz emateko eskatuz auto karabana osatu zuten, eta banaka-banaka erreklamazio liburuan kexa jartzen aritu ziren, auto-ilara erraldoiak eraginez.
=== Mundua ===
* [[1968]] – Japoniako ikasle mugimenduak milaka lagun batu zituen okupatuta zeukaten [[Tokioko Unibertsitatea|Tokioko Unibertsitateko]] Yasuda auditorioaren kanpoaldean. Ikasleak mobilizatuta zeuden gobernuak AEBekin sinatutako akordio militarren aurka.
* [[1975]] – [[Joan Karlos Borboikoa]] [[Espainia]]ko errege izendatu zuten, [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos I.a]] izenpean.
* [[2006]] – [[Alexander Litvinenko]], [[Anna Politkovskaia]]ren erailketa ikertzen zebilen [[KGB]]ko espioi ohia, gai nuklearrak erabilita hil zuten.
* [[2007]] – [[Commonwealth]]ek [[Pakistan]]i behin-behineko suspentsioa ezarri zion, [[Pervez Musharraf]]ek [[salbuespen egoera]] ez kentzeagatik.
* [[2010]] – [[Europar Batasuna]]k eta [[Nazioarteko Diru Funtsa|Nazioarteko Moneta Funtsak]] [[Irlandako Errepublika]]ri diruz laguntzea erabaki zuen, krisialdi ekonomikoak gobernuaren kontuetan eragindako defizitarengatik.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[2015]] – [[Oskorri]] folk taldeak 43 urteren ostean [[Arriaga antzokia]]n bere azken agur kontzertua eskeini zuen.
=== Mundua ===
* [[1944]] – ''[[Henrike V.a (1944ko filma)|Henrike V.a]]'' ("Henrike V.a") filma estreinatu zen, [[Laurence Olivier]]ek zuzendu, ekoiztu eta antzeztu zuelarik.
* [[1985]] – ''[[King Solomon's Mines (1985eko filma)|King Solomon's Mines]]'' ("Salomon Erregearen Mehatzeak") filma estreinatu zen, [[J. Lee Thompson]]ek zuzendu eta [[Richard Chamberlain]], [[Sharon Stone]], [[Herbert Lom]] eta [[John Rhys-Davies]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1989]] – ''[[Back to the Future Part II]]'' ("Etorkizunerako Itzulera") filma estreinatu zen, [[Robert Zemeckis]]ek zuzendu eta [[Michael J. Fox]], [[Christopher Lloyd]], [[Lea Thompson]] eta [[Thomas F. Wilson]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1995]] – ''[[Toy Story]]'' ("Jostailu Istorioa") animazio filma estreinatu zen, [[John Lasseter]]ek zuzendu eta [[Tom Hanks]], [[Tim Allen]], [[Don Rickles]], [[Jim Varney]], [[Wallace Shawn]], [[John Ratzenberger]], [[Annie Potts]], [[John Morris (aktorea)|John Morris]], [[Erik von Detten]], [[Laurie Metcalf]], [[R. Lee Ermey]], [[Sarah Freeman (aktorea)|Sarah Freeman]] eta [[Penn Jillette]] aktoreek bikoiztu zuten.
* [[1995]] – ''[[Casino (filma)|Casino]]'' ("Kasinoa") filma estreinatu zen, [[Martin Scorsese]]k zuzendu eta [[Robert De Niro]], [[Sharon Stone]] eta [[Joe Pesci]] aktoreek antzeztu zuten.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1700]] – [[Agustin Basterretxea]], euskal apaiz eta idazlea (h. [[1761]]).
* [[1841]] – [[Martzial Agirre]], gipuzkoar eskultorea (h. [[1900]]).
* [[1891]] – [[Joaquín Planell]], arabar militar eta politikaria (h. [[1969]]).
* [[1903]] – [[Santiago Arriaga|Santiago Arriaga, ''Frai Santiago de Jesús'']], bizkaitar apaiz [[hirukoiztar]]ra (h. [[1936]]).
* [[1905]] – [[Manuel Aranegi]], arabar ingeniari eta politikaria, [[Bartzelona]]n (h. [[1977]]).
* [[1908]] – [[Francisco Astitz]], nafar idazle eta apaiza (h. [[1986]]).
* [[1915]] – [[Andre Ospital]], euskal idazlea (h. [[1987]]).
* [[1928]] – [[Pierre Hernandez]], lapurtar boxeolari amateurra (h. [[2015]]).
* [[1931]] – [[Currito|José María González Barea, ''Currito'']], bizkaitar sukaldaria (h. [[2004]]).
* [[1936]] – [[Maria Teresa Arbide Garayar]], gipuzkoar moja misiolaria.
* [[1942]] – [[Conchita Balparda]], bizkaitar abeslaria, sopranoa.
* [[1944]] – [[Julio Santamaría]], nafar futbolari ohia.
* [[1954]] – [[Aniano Genbe]], nafar futbolari ohia.
* [[1956]] – [[Jorge Ruiz Cabestany]], gipuzkoar txirrindulari ohia.
* [[1962]] – [[Miguel Olaortua]], bizkaitar apaiz [[agustindar]]ra (h. [[2019]]).
* [[1970]] – [[Pascual Tamburri]], euskal herritar historialaria eta irakaslea (h. [[2017]]).
* [[1976]] – [[Fernando Velázquez]], bizkaitar musikagile eta orkestra zuzendaria.
* [[1978]] – [[Egoitz Rodríguez]], bizkaitar telebista eta zinema-zuzendaria.
* [[1979]] – [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]], gipuzkoar kazetaria eta politikaria.
* [[1982]] – [[Aitzole Araneta]], donostiar sexologo eta ekintzaile transfeminista.
* [[1990]] – [[Jon Larrinaga Muguruza]], arabar txirrindularia.
* [[1993]] – [[Amaia Miranda]], bizkaitar abeslaria eta aktorea.
* [[1995]] – [[Maddi Sarasua]], lapurtar bertsolaria.
* [[1998]] – [[Amaia Peña]], bizkaitar futbolaria.
* [[2001]] – [[Unai Pérez]], bizkaitar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1428]] – [[Richard Neville, Warwickeko 16. kondea]], ingeles militarra (h. [[1471]]).
* [[1515]] – [[Maria Guisekoa]], [[Eskozia]]ko erregina ezkontidea (h. [[1560]]).
* [[1602]] – [[Elisabet Borboikoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantzia]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako infanta]] eta [[Espainiako errege-erreginen zerrenda|Espainiako erregina ezkontidea]] (h. [[1644]]).
* [[1635]] – [[Francis Willughby]], britainiar [[Ornitologia|ornitologo]] eta [[Iktiologia|iktiologoa]] (h. [[1672]]).
* [[1661]] – [[Benoît Audran Zaharra]], frantziar grabatzailea (h. [[1721]]).
* [[1710]] – [[Wilhelm Friedemann Bach]], alemaniar musikagilea (h. [[1784]]).
* [[1767]] – [[Andreas Hofer]], [[Tirol]]go abertzalea (h. [[1810]]).
* [[1780]] – [[Konradin Kreutzer]], alemaniar musikagilea (h. [[1849]]).
* [[1787]] – [[Rasmus Kristian Rask]], daniar hizkuntzalaria, gramatika konparatuaren aitzindaria (h. [[1832]]).
* [[1808]] – [[Thomas Cook]], ''Thomas Cook & Son'' bidaia-agentziaren sortzaile ingelesa (h. [[1892]]).
* [[1819]] – [[George Eliot]], ingeles idazlea (h. [[1880]]).
* [[1833]] – [[Martha Haines Butt]], estatubatuar idazle eta sufragista (h. [[1871]]).
* [[1842]] – [[José María de Heredia]], kubatar jatorriko frantses olerkaria (h. [[1905]]).
* [[1849]] – [[Christian Rohlfs]], alemaniar margolari espresionista (h. [[1938]]).
* [[1852]] – [[Paul Henri Balluet d'Estournelles de Constant]], frantziar diplomazialari, politikari eta bakezalea, 1909ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1924]]).
* [[1857]] – [[George Gissing]], ingeles idazlea (h. [[1903]]).
* [[1859]] –
** [[Cecilia Grierson]], irakaslea, filantropoa eta Argentinako lehen medikua (h. [[1934]]).
** [[Fusajirō Yamauchi]], japoniar enpresaria, [[Nintendo]]ren sortzailea eta lehen presidentea (h. [[1940]]).
* [[1861]] – [[Ranavalona III.a]], [[Madagaskar]]ko erregina (h. [[1917]]).
* [[1868]] – [[John Nance Garner]], [[Ameriketako Estatu Batu]]etako 32. presidenteordea (h. [[1967]]).
* [[1869]] – [[André Gide]], frantziar idazlea, [[1947]]ko [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel Sariduna]] (h. [[1951]]).
* [[1877]] –
** [[Endre Ady]], hungariar olerkari eta kazetaria (h. [[1919]]).
** [[Joan Gamper]], suitzar kirolaria eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Futbol Club Barcelona]] taldearen sortzailea (h. [[1930]]).
* [[1881]] – [[Enver Pasha]], turkiar jeneral eta politikaria (h. [[1922]]).
* [[1888]] – [[Alberto Montaud]], espainiar militarra, [[Eusko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] Agintari Gorena izandakoa (h. [[circa|c.]] [[1970]]).
* [[1889]] – [[Erwin Stresemann]], alemaniar naturalista, zoologoa, ornitologoa eta irakaslea, XX. mendeko [[ornitologo]] garrantzitsuenetako bat (h. [[1972]]).
* [[1890]] – [[Charles de Gaulle]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako presidentea]] (h. [[1970]]).
* [[1891]] – [[Edward Bernays]], [[harreman publiko]]en eta [[propaganda]]ren arloko austriar-estatubatuar aitzindaria (h. [[1995]]).
* [[1893]] – [[Lazar Moiseievitx Kaganovitx]], [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista]]ko buruzagia eta [[Josef Stalin]]en laguntzailea (h. [[1991]]).
* [[1898]] –
** [[José María Gil-Robles]], espainiar abokatu eta politikaria (h. [[1980]]).
** [[Lionel Robbins]], ingeles ekonomialaria (h. [[1984]]).
* [[1901]] – [[Joaquín Rodrigo]], espainiar musikagilea (h. [[1999]]).
* [[1902]] –
** [[Philippe Leclerc de Hautecloque]], [[Frantziako mariskal]]a (h. [[1947]]).
** [[André Patry]], frantziar astronomoa (h. [[1960]]).
* [[1904]] – [[Louis Néel]], frantziar fisikaria, 1970ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2000]]).
* [[1907]] – [[Dora Maar]], frantziar argazkilari, margolari eta olerkaria (h. [[1997]]).
* [[1909]] – [[George Steer]], britainiar kazetari eta gerra-korrespontsala (h. [[1944]]).
* [[1911]] – [[Giuseppe Olmo]], italiar txirrindularia (h. [[1992]]).
* [[1913]] –
** [[Benjamin Britten]], ingeles musikagilea (h. [[1976]]).
** [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (h. [[2024]]).
* [[1917]] –
** [[Andrew Fielding Huxley]], britainiar biofisikaria, 1963ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2012]]).
** [[Hirokazu Ninomiya]], japoniar futbolaria (h. [[2000]]).
* [[1918]] – [[Blas Piñar]], espainiar eskuin muturreko politikari eta idazlea (h. [[2014]]).
* [[1924]] – [[Geraldine Page]], estatubatuar aktorea (h. [[1987]]).
* [[1925]] – [[Jerrie Mock]], estatubatuar pilotua, munduari airez bira bakarka eman zion lehen emakumea (h. [[2014]]).
* [[1927]] – [[Tareka]], portugaldar aktore eta idazlea (h. [[2018]]).
* [[1929]] – [[Xohana Torres]], galiziar poeta, dramaturgo eta idazlea (h. [[2017]]).
* [[1930]] – [[Peter Hall]], britainiar antzerki zuzendaria (h. [[2017]]).
* [[1931]] – [[Carlos Graça]], [[Sao Tome eta Principe]]ko lehen ministroa (h. [[2013]]).
* [[1932]] – [[Robert Vaughn]], estatubatuar aktorea (h. [[2016]]).
* [[1935]] – [[Esperanza Roy]], espainiar ''vedette'' eta aktorea.
* [[1940]] –
** [[Terry Gilliam]], ingeles zinema zuzendari, gidoilaria, aktorea eta marrazki bizidunen egilea eta ''[[Monty Python]]'' taldeko kidea.
** [[Andrzej Żuławski]], poloniar zinema zuzendaria (h. [[2016]]).
* [[1942]] –
** [[Ruslan Khasbulatov]], errusiar politikari eta ekonomialaria (h. [[2023]]).
** [[Johny Schleck]], luxenburgotar txirrindulari ohia.
* [[1943]] –
** [[Safi Faye]], senegaldar zuzendari, antropologo, etnologo eta feminista (h. [[2023]]).
** [[Billie Jean King]], estatubatuar tenislari ohia.
* [[1944]] –
** [[Carlos Ferrater]], kataluniar arkitektoa.
** [[Takeshi Ono]], japoniar futbolaria.
* [[1947]] – [[Alfredo Cristiani]], [[El Salvador]]go presidente ohia.
* [[1948]] – [[Radomir Antić]], serbiar futbolaria eta entrenatzailea (h. [[2020]]).
* [[1950]] – [[Paloma San Basilio]], espainiar abeslari eta aktorea.
* [[1954]] – [[Paolo Gentiloni]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]].
* [[1955]] – [[Kazuhiko Takemoto]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea.
* [[1956]] –
** [[Fernando Gomes]], portugaldar futbolaria (h. [[2022]]).
** [[Richard Kind]], estatubatuar aktorea.
* [[1957]] – [[Josefa Masegosa Gallego]], almeriar astronomoa, [[CSIC]]en ikertzaile zientifikoa Andaluziako Astrofisika Institutuan.
* [[1958]] –
** [[Jamie Lee Curtis]], estatubatuar zinema eta telebista aktorea.
** [[Ibrahim Johorrekoa]], [[Johor]]reko sultan eta [[Malaysia]]ko erregea.
* [[1959]] – [[Fabio Parra]], kolonbiar txirindulari ohia.
* [[1963]] – [[Ingvar Eggert Sigurðsson]], islandiar antzezlea.
* [[1964]] – [[Olivier Truc]], frantziar kazetaria eta idazlea.
* [[1965]] –
** [[Futaba Kioka]], japoniar futbolari ohia.
** [[Mads Mikkelsen]], daniar aktorea.
* [[1966]] – [[Michael K. Williams]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]).
* [[1967]] –
** [[Boris Becker]], alemaniar tenislari ohia.
** [[Mark Ruffalo]], estatubatuar aktorea.
* [[1968]] – [[Sidse Babett Knudsen]], daniar aktorea.
* [[1969]] –
** [[Marjane Satrapi]], frantsesezko komikigile irandarra.
** [[Bennu Yıldırımlar]], turkiar aktorea.
* [[1971]] – [[Cecilia Suárez]], mexikar aktorea.
* [[1973]] – [[Chadwick A. Trujillo]] estatubatuar astronomoa.
* [[1976]] – [[Regina Halmich]], alemaniar boxeolaria eta kickboxingeko borrokalaria.
* [[1978]] –
** [[Mélanie Doutey]], frantziar aktorea.
** [[Francis Obikwelu]], nigeriar-portugaldar atleta.
* [[1979]] – [[Raúl Arévalo]], espainiar aktorea.
* [[1982]] – [[Isild Le Besco]], frantziar aktore eta zuzendaria.
* [[1983]] – [[Miguel Escalona]], errioxar futbolaria.
* [[1984]] – [[Scarlett Johansson]], estatubatuar aktore, modelo eta abeslaria.
* [[1985]] – [[Ava Leigh]], emakumezko [[reggae]] abeslari ingelesa.
* [[1986]] – [[Oscar Pistorius]], hegoafrikar atleta paralinpikoa, bere neska-laguna zena hil izanaz salatua.
* [[1988]] – [[Jessica Vall]], kataluniar biologo eta igerilaria.
* [[1992]] – [[Geoffrey Kamworor]], kenyar atleta, [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeetan]] aditua.
* [[1993]] – [[Adèle Exarchopoulos]], frantziar aktorea.
* [[1999]] – [[Antía Jácome]], galiziar piraguista, ur bareetan aditua.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1911]] – [[Luciano Murrieta]], Murrietako markesa, bizkaitar militar eta mahastizaina, [[Logroño]]n (j. [[1822]]).
* [[1936]] – [[Juan Iruarrizaga Agirre]], bizkaitar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1898]]).
* [[1978]] – [[Juan Legarreta]], gipuzkoar futbolaria, [[Txile]]n (j. [[1897]]).
* [[1982]] – [[Juan Urkizu]], euskal herritar futbolaria (j. [[1901]]).
* [[2020]] – [[Pantaleon Errandonea]], nafar [[trontza]]laria eta [[herri kirol]]en sustatzailea (j. [[1937]]).
=== Mundua ===
* [[365]] – [[Felix II.a (antipapa)]], [[antipapa]].
* [[1233]] – [[Helena Danimarkakoa]], [[Garding]]eko oinordekoa, [[Lüneburg]]eko dukesa ezkontidea eta [[Welf leinua]]ren ondorengo guztien arbasoa (j. {{circa|[[1180]]}}).
* [[1286]] – [[Erik V.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregea (j. [[1249]]).
* [[1550]] – [[Hans Sebald Beham]], alemaniar margolari, grabatzaile eta imprimatzailea (j. [[1500]]).
* [[1617]] – [[Ahmed I.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] sultana (j. [[1590]]).
* [[1718]] – [[Bizarbeltz]], ingeles pirata.
* [[1744]] – [[Robert Clive]], britainiar militar eta politikaria (j. [[1725]]).
* [[1794]] – [[Alison Cockburn]], eskoziar poeta, txantxazale eta socialitea (j. [[1712]]).
* [[1875]] – [[Henry Wilson]], [[AEB]]etako 18. presidenteordea (j. [[1812]]).
* [[1879]] – [[Catherine Dickens]], [[Charles Dickens]] eleberrigilearen emaztea eta bere hamar haurren ama (j. [[1815]]).
* [[1891]] – [[Anfisa Lvova]], errusiar idazlea (j. [[1823]]).
* [[1900]] – [[Arthur Sullivan]], ingeles musikagilea (j. (1842]]).
* [[1901]] –
** [[Germán Gamazo]], espainiar abokatu eta politikaria, ''[[Gamazada]]'' izeneko matxinada sortarazi zuena (j. [[1840]]).
** [[Aleksandr Kovalevski]], errusiar biologoa eta enbriologoa (j. [[1840]]).
* [[1907]] –
** [[Carlotta Ferrari]], italiar operako musikagile nabarmena.
** [[Asaph Hall]], estatubatuar astronomoa (j. [[1829]]).
* [[1913]] – [[Tokugawa Yoshinobu]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] hamabosgarren eta azken [[shogun]]a (j. [[1837]]).
* [[1916]] – [[Jack London]], estatubatuar idazlea, kazetaria eta gizarte ekintzailea (j. [[1876]]).
* [[1918]] – [[Rose Elizabeth Cleveland]], Ameriketako Estatu Batuetako [[lehen dama]] (j. [[1845]]).
* [[1921]] – [[Émile Boutroux]], frantziar filosofoa eta filosofiaren historialaria (j. [[1845]]).
* [[1941]] –
** [[Kurt Koffka]], alemaniar psikologoa, ''[[Gestalt]]'' psikologiaren sortzaileetako bat (j. [[1886]]).
** [[Percival Christopher Wren]], ingeles idazlea (j. [[1875]]).
* [[1944]] –
** [[Joseph Caillaux]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1863]]).
** [[Arthur Stanley Eddington]], ingeles astronomo eta fisikaria (j. [[1882]]).
* [[1953]] – [[Jorge Meléndez]], [[El Salvador]]ko presidentea (j. [[1871]]).
* [[1954]] – [[Andrei Vixinski]], sobietar diplomazialari, legegizon eta politikaria (j. [[1883]]).
* [[1962]] – [[René Coty]], [[Frantziako Laugarren Errepublika]]ko bigarren eta azken presidentea (j. [[1882]]).
* [[1963]] –
** [[Aldous Huxley]], ingeles idazlea (j. [[1894]]).
** [[John Fitzgerald Kennedy|John F. Kennedy]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 35. Presidentea]], atentatuan eraila (j. [[1917]]).
** [[C. S. Lewis]], irlandar idazlea (j. [[1898]]).
* [[1976]] - [[Candido Bolivar Pieltain]], espainiar entomologo, espeleologo eta politikaria (j. [[1897]]).
* [[1980]] – [[Mae West]], estatubatuar aktorea (j. [[1892]]).
* [[1981]] – [[Hans Adolf Krebs]], alemaniar biokimikaria, 1953ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1900]]).
* [[1982]] – [[Jean Batten]], zeelandaberritar hegazkinlaria, abiazioko emakume aitzindaria (j. [[1909]]).
* [[1987]] – [[Plácido Domingo Ferrer]], espainiar [[zarzuela]]ko [[baritono]] lirikoa (j. [[1907]]).
* [[1988]] –
** [[Luis Barragán]], mexikar arkitektoa (j. [[1902]]).
** [[Erich Fried]], austriar jatorriko alemaniar idazlea (j. [[1921]]).
* [[1989]] – [[René Moawad]], [[Libano]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[1991]] –
** [[Antoine Berman]], frantziar filosofoa, hizkuntzalaria eta itzulpen ikasketen teorialari eta kritikoa (j. [[1942]]).
** [[Tadashi Imai]], japoniar zinemagilea (j. [[1912]]).
* [[1993]] –
** [[Anthony Burgess]], ingeles idazle, poeta, dramatzaile, konpositore, hizkuntzalari, itzultzaile eta literatura kritikoa (j. [[1917]]).
** [[Tatiana Nikolayeva]], errusiar piano-jotzaile klasikoa, konpositorea eta pedagogoa (j. [[1924]]).
* [[1996]] –
** [[Garrett Birkhoff]], estatubatuar matematikaria (j. [[1911]]).
** [[María Casares]], galiziar jatorriko frantziar antzezlea (j. [[1922]]).
* [[1997]] – [[Michael Hutchence]], [[INXS]] [[australia]]r musika taldeko abeslari eta konposatzailea (j. [[1960]]).
* [[1999]] – [[Moira Dunbar]], eskoziar-kanadar [[glaziologo]]a eta [[Artikoa|Artikoko]] izotzen ikerlaria (j. [[1918]]).
* [[2000]] –
** [[Théodore Monod]], frantziar naturalista, esploratzaile, zoologo, botaniko eta humanista (j. [[1902]]).
** [[Emil Zátopek]], ''Giza Tren-makina'', [[txekoslovakia]]r kirolaria, iraupen probetan espezialista (j. [[1922]]).
* [[2001]] – [[Luis Santaló]], kataluniar matematikaria eta ikertzailea (j. [[1911]]).
* [[2002]] – [[Beatriz Borboikoa eta Battenbergekoa]], [[Espainia]]ko infanta (j. [[1909]]).
* [[2003]] – [[Mario Beccaria]], italiar politikari [[Kristau demokrazia|kristau demokrata]] (j. [[1920]]).
* [[2005]] – [[María Victoria Moreno]], gaztelaniazko editorea, itzultzailea, irakaslea, galegozko idazlea eta DBHko irakaslea (j. [[1939]]).
* [[2007]] – [[Maurice Béjart]], frantziar dantzaria eta koreografoa (j. [[1927]]).
* [[2011]] –
** [[Svetlana Alliluieva]], [[sobiet]]ar idazlea eta [[Iosif Stalin]]en alaba (j. [[1926]]).
** [[Lynn Margulis]], estatubatuar biologoa (j. [[1938]]).
** [[Danielle Mitterrand]], faxismoaren aurkako [[Frantziako Erresistentzia|erresistentziako]] kidea eta gizarte ekintzailea (j. [[1924]]).
* [[2013]] – [[Alec Reid]], irlandar apaiza, [[Ipar Irlanda]]ko eta Euskal Herriko bake prozesuen bultzatzailea (j. [[1931]]).
* [[2015]] – [[Kim Young-sam]], [[Hego Korea]]ko presidentea (j. [[1927]]).
* [[2016]] – [[Dorotea Bárcena]], galiziar aktorea, antzerkigile eta antzerki zuzendaria (j. [[1944]]).
* [[2017]] – [[Bobi Jones]], galestar idazlea (j. [[1929]]).
* [[2019]] –
** [[Eugène Camara]], [[Ginea]]ko lehen ministroa (j. [[1942]]).
** [[Cecilia Seghizzi]], italiar konpositore, biolinista eta pintorea (j. [[1908]]).
* [[2020]] – [[Ray Prosser]], galestar errugbilari eta entrenatzailea (j. [[1927]]).
* [[2021]] – [[Noah Gordon (eleberrigilea)|Noah Gordon]], ingelesezko eleberrigilea eta kazetaria, Estatu Batuetako bere garaiko idazle hoberenetakoa (j. [[1926]]).
* [[2022]] –
** [[Roberto Maroni]], italiar politikaria (j. [[1955]]).
** [[Pablo Milanés]], kubatar musikagilea, abeslaria, kantautorea, gitarrajolea eta pianojolea (j. [[1943]]).
* [[2023]] –
** [[Emmanuel Le Roy Ladurie]], frantziar historialari modernista (j. [[1929]]).
** [[Christiane Rimbaud]], frantziar historialari eta idazlea (j. [[1944]]).
* [[2024]] – [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Xexili, Toda eta Dota.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Azaroaren 21]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 23]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
tkyeg2x3ve2jw9pkj9j5kthu5w1co67
Abuztuaren 8
0
3958
9993630
9956688
2024-12-08T16:13:32Z
Lainobeltz
56334
/* Mundua */
9993630
wikitext
text/x-wiki
'''Abuztuaren 8'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta hogeigarren [[egun]]a da, 221.a [[bisurte]]etan. 145 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|8|8}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1897]] – [[Cánovas del Castilloren erailketa]].
* [[1975]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Demetrio Lesmes Martin erail zuen [[Hernani]]n.
* [[1979]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Antonio Nieves Cañuelo erail zuen [[Bizkaia]]n.
=== Mundua ===
* [[1786]] – [[Alpeak|Alpeetako]] punturik garaiena den [[Mont Blanc]] mendiaren lehenbiziko igoera burutu zen.
* [[1929]] – ''[[Graf Zeppelin]]'' aireontzi [[alemania|alemanak]] [[mundu]]a inguratzeko hegaldia hasi zuen.
* [[1942]] – [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] [[ameriketako Estatu Batuetako Marineen Gorputza|marineek]] [[Salomon Uharteak|Salomon uharteetako]] [[Tulagi]] irla hartu zuten.
* [[1967]] – [[Indonesia]], [[Malaysia]], [[Filipinak]], [[Singapur]] eta [[Thailandia]]ko gobernuek [[Asiako Hego-ekialdeko Elkartea|Asia Hego-ekialdeko Nazioen Elkartea]] (ASEAN) sortu zuten.
* [[1981]] – [[1981eko Irlandako gose greba]]n ari zen [[Thomas McElwee]] [[IRA]]ko presoa hil zen [[Maze espetxea]]n.
* [[1990]] – Sutea piztu zen [[Santa Maria de Garoñako zentral nuklearra|Garoñako zentral nuklearrean]]. Hirugarren mailako geraera gisa katalogatu zen.
* [[1991]] – [[Varsovia]]ko irrati masta, inoiz eraiki den egiturarik garaiena, erori egin zen.
* [[2006]] – [[Galizia]] osoan zehar suteak, ezezagunek pizturiko suek 80.000 hektarea erre zituzten bi astetan, lau hildako eraginez. Poliziak 41 pertsona atxilotu zituen, ustez suteak eragiteagatik.
* [[2023]] – [[Baso-suteak Hawaiin (2023)|Hawaiin baso-sute larri batzuk]] gertatu zirela eta, larrialdi-deklarazio bat sinatu zen.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1986]] – ''[[Stand by Me (filma)|Stand by Me]]'' ("Nirekin Konta Ezak") filma estreinatu zen, [[Rob Reiner]]ek zuzendu eta [[Wil Wheaton]], [[River Phoenix]], [[Corey Feldman]], [[Jerry O'Connell]], [[Kiefer Sutherland]] eta [[Richard Dreyfuss]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[2008]] – [[Samuel Sánchez|Samuel Sanchez]] [[Euskaltel-Euskadi|Euskalteleko]] txirrindulariak errepide probako [[Txirrindularitza 2008ko Olinpiar Jokoetan|urre olinpikoa]] irabazi zuen.
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1753]] – [[José Justo Salcedo]], bizkaitar itsasgizona (h. [[1825]]).
* [[1882]] – [[Emiliano Mujika]], euskal idazlea (h. [[1949]]).
* [[1884]] – [[Louis Mardochée Lévy]], lehen mundu gerran armada uzteaz akusatuta fusilatutako euskalduna (h. [[1915]]).
* [[1888]] – [[Emiliano Eizagirre]], gipuzkoar sendagilea eta ikerlaria, espainian tisiologiaren sortzailetzat hartua (h. [[1967]]).
* [[1894]] – [[Emilia Arraiza Garín]], nafarra, Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]])
* [[1904]] – [[Ciriaco Errasti]], euskal herritar futbolaria (h. [[1984]]).
* [[1908]] – [[José Goñi Aizpurua]], gipuzkoar kazetari [[tradizionalismo|tradizionalista]] (h. [[1964]]).
* [[1934]] – [[Adolfo Eraso]], nafar geologo, glaziologo eta hidrologoa (h. [[2021]]).
* [[1938]] - [[Miguel Iribertegui]], nafar fraide, idazle, musikari, poeta eta eskultore domingotarra (h. [[2008]]).
* [[1948]] – [[Amaia Lasa]], gipuzkoar idazlea.
* [[1958]] – [[Francis Lalanne]], jordano-euskaldun jatorriko lapurtar aktore eta abeslaria.
* [[1963]] – [[Juan Maria Altuna|Juan Maria Altuna, ''Txisun'']], gipuzkoar arraunlari ohia.
* [[1969]] – [[Roberto Etxebarria (trikitilaria)|Roberto Etxebarria]], bizkaitar trikitilaria.
* [[1972]] – [[Jorge Fernández Madinabeitia]], euskal aktore eta telebista-aurkezlea.
* [[1974]] – [[Ruben Beloki]], esku huskako nafar pilotari ohia.
* [[1979]] – [[Gorka Zubeldia]], gipuzkoar aktorea.
* [[1980]] –
** [[Alicia Amatriain]], gipuzkoar ballet dantzaria.
** [[Amancay Gaztañaga]], ekuadortar-gipuzkoar musikaria, abeslaria, aktorea eta antzerki zuzendaria, [[Guayaquil]]en.
* [[1984]] – [[Arrate Orueta]], bizkaitar futbolari ohia eta medikua.
* [[1988]] – [[Oier Barrado]], bizkaitar futbolaria.
* [[1992]] – [[Ane Labaka]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[1996]] – [[Jon Aspiazu Mendizabal]], bizkaitar futbolaria.
* [[2002]] - [[Markel Goikoetxea]], bizkaitar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1709]] – [[Tokugawa Ietsugu]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] zazpigarren [[shogun]]a (h. [[1716]]).
* [[1748]] – [[Johann Friedrich Gmelin]], alemaniar naturalista, botaniko, [[entomologia|entomologo]] eta [[malakologia|malakologoa]] (h. [[1804]]).
* [[1790]] – [[Ferenc Kölcsey]], hungariar idazlea (h. [[1838]]).
* [[1809]] – [[Ljudevit Gaj]], kroaziar hizkuntzalari, politikari, kazetari eta idazlea (h. [[1872]]).
* [[1823]] – [[Augustin Théodule Ribot]], frantziar margolaria (h. [[1891]]).
* [[1832]] – [[Jurgi Saxoniakoa]], [[Saxoniako Erresuma|Saxoniako]] erregea (h. [[1904]]).
* [[1847]] - [[Alice Gulick]], estatubatuar misiolari protestante eta pedagogoa, Colegio Norteamericanoren fundatzailea Donostian (h. [[1903]]).
* [[1849]] – [[Vera Zasulitx]], errusiar mugimendu iraultzailearen beteranoetako bat eta errusiar [[marxismo]]aren hastaileetako bat (h. [[1919]]).
* [[1857]] – [[Cécile Chaminade]], frantziar musikagile eta piano-jotzailea (h. [[1944]]).
* [[1861]] – [[William Bateson]], ingeles biologoa (h. [[1926]]).
* [[1879]] – [[Emiliano Zapata]], [[Mexikoko Iraultza]]ren buruzagi nagusietakoa (h. [[1919]]).
* [[1880]] –
** [[Liubov Jegorova (dantzaria)|Liubov Jegorova]], errusiar ballet-dantzaria, koreografoa eta irakaslea (h. [[1972]]).
** [[Earle Page]], [[Australia]]ko 11. lehen ministroa (h. [[1961]]).
* [[1881]] – [[Ewald von Kleist]], Alemaniako landa mariskala Bigarren Mundu Gerran (h. [[1954]]).
* [[1889]] – [[Leodegária de Jesus]], brasildar poeta, argitaratzaile eta irakaslea (h. [[1978]]).
* [[1891]] – [[Zofia Kossak-Szczucka]], poloniar idazle eta militante katolikoa eta Bigarren Mundu Gerrako erresistentzia poloniarreko kidea (h. [[1968]]).
* [[1896]] – [[Marjorie Kinnan Rawlings]], estatubatuar idazlea (h. [[1953]]).
* [[1900]] –
** [[Alexis Minotis]], greziar antzerki-zuzendari eta antzezlea (h. [[1990]]).
** [[Robert Siodmak]], alemaniar-estatubatuar zinemagilea (h. [[1973]]).
* [[1901]] –
** [[Nina Berberova]], errusiar-estatubatuar idazlea (h. [[1993]]).
** [[Ernest Orlando Lawrence]], estatubatuar fisikaria, 1939ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1958]]).
* [[1902]] – [[Paul Dirac]], britainiar fisikaria, 1933ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1984]]).
* [[1905]] – [[André Jolivet]], frantziar musikagile eta orkestra-zuzendaria (h. [[1974]]).
* [[1910]] – [[Sylvia Sidney]], estatubatuar aktorea (h. [[1999]]).
* [[1918]] – [[José Luis Ortega Monasterio]], euskal jatorriko kataluniar musikagilea, habanera konpositore handienetako bat (h. [[2004]]).
* [[1919]] –
** [[Dino De Laurentiis]], italiar zinema ekoizlea (h. [[2010]]).
** [[Hau Pei-tsun]], [[Taiwan]]go lehen ministroa (h. [[2020]]).
* [[1921]] – [[Esther Williams]], estatubatuar igerilari eta aktorea (h. [[2013]]).
* [[1925]] – [[Alija Izetbegović]], lehendabiziko [[Bosnia-Herzegovina]]ko presidentea (h. [[2003]]).
* [[1928]] – [[François Remetter]], frantziar futbol atezaina (h. [[2022]]).
* [[1929]] –
** [[José Luis Borau]], espainiar zinema zuzendari, ekoizle, aktore eta gidoigilea (h. [[2012]]).
** [[Luis García Meza Tejada]], [[Bolivia]]ko diktadorea (h. [[2018]]).
* [[1931]] – [[Roger Penrose]], britainiar fisikaria eta matematikaria, 2020ko [[Zerrenda:Fisikako Nobel Saria|Fisikako Nobel Saria]].
* [[1934]] – [[Romà Gubern]], kataluniar zinemaren ikerlea.
* [[1937]] –
** [[Jorge Cafrune]], argentinar abeslari folklorikoa eta bertako herri kulturaren ikertzaile, biltzaile eta zabaltzailea (h. [[1978]]).
** [[Dustin Hoffman]], estatubatuar aktorea.
* [[1940]] –
** [[Just Jaeckin]], frantziar zinema zuzendaria (h. [[2022]]).
** [[Dennis Tito]], estatubatuar enpresaburu aberatsa, lehenengo [[espazio-turismo|espazio-turista]] izateagatik ezaguna.
* [[1941]] – [[Earl Boen]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]).
* [[1944]] – [[Joaquín Arozamena]], espainiar kazetaria.
* [[1947]] – [[Miguel Blesa]], espainiar funtzionario eta finantziaria, [[Caja Madrid]]eko kudeaketa kontseiluko presidentea (h. [[2017]]).
* [[1948]] –
** [[Akira Matsunaga (1948)|Akira Matsunaga]], japoniar futbolari ohia.
** [[Emilio Pérez Touriño]], Galiziako [[Galiziako Xunta|Xuntako]] presidentea.
** [[Svetlana Savitskaia]], [[sobiet]]ar kosmonauta ohia.
* [[1949]] – [[Keith Carradine]], estatubatuar zinema eta telebistako aktore, kantautore eta abeslaria.
* [[1950]] –
** [[Martine Aubry]], frantziar politikari sozialdemokrata, [[Frantziako Alderdi Sozialista|Alderdi Sozialistako]] burua.
** [[Inés Medina]], espainiar artista garaikidea, irakaslea, pedagogoa eta ikertzailea.
* [[1951]] –
** [[Louis van Gaal]], herbeheretar futbolari ohi eta entrenatzailea.
** [[Mohamed Morsi]], [[Egipto]]ko presidentea, Egiptoko historian demokratikoki aukeratutako lehenengo presidentea (h. [[2019]]).
** [[Mamoru Oshii]], japoniar [[anime]] film-zuzendari eta -idazlea.
* [[1952]] – [[Jostein Gaarder]], norvegiar idazle eta filosofoa.
* [[1953]] – [[Nigel Mansell]], 1 Formulako britainiar pilotu ohia.
* [[1956]] –
** [[Cecilia Roth]], argentinar aktorea.
** [[Birgit Vanderbeke]], alemaniar idazlea (h. [[2021]]).
* [[1957]] – [[Liselotte Blumer]], suitzar badminton jokalari ohia.
* [[1958]] – [[Akihiro Nishimura]], japoniar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1960]] – [[Paolo Pezzi]], italiar-errusiar elizgizona.
* [[1961]] – [[The Edge]], irlandar musikaria, ''[[U2]]'' taldeko gitarrajolea.
* [[1964]] –
** [[Giuseppe Conte]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]].
** [[Elisabeta Guzganu-Tufan]], errumaniar floretista.
* [[1969]] –
** [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (h. [[2024]]).
** [[Faye Wong]], txinatar C-pop abeslari eta aktorea.
* [[1970]] – [[Chester Williams]], hegoafrikar errugbilaria (h. [[2019]]).
* [[1975]] –
** [[Raquel Meroño]], espainiar aktore, telebista aurkezle eta modeloa.
** [[Makoto Tanaka]], japoniar futbolari ohia.
* [[1976]] –
** [[Tawny Cypress]], estatubatuar aktorea eta modeloa.
** [[Samah Jabr]], palestinar psikiatra, psikoterapeuta eta idazlea.
* [[1981]] –
** [[Roger Federer]], suitzar tenislaria, historiako inoizko hoberenetarikoa.
** [[Mirjana Povic]], serbiar astrofisikaria eta aktibista.
* [[1982]] – [[Enrico Franzoi]], italiar txirrindulari ohia.
* [[1983]] – [[Matilde Borromeo]], italiar jauzi-zaldien hazlea eta zaldi-jauzien kirolaria.
* [[1984]] –
** [[Owen Jones]], ezkerreko britainiar zutabegile, idazle, iritzi emaile eta aktibista politikoa.
** [[Maria Jose Pons]], kataluniar futbolaria.
* [[1985]] –
** [[Valeria Vegas]], espainiar idazlea eta dokumentalgilea.
** [[Anita Włodarczyk]], poloniar [[mailu jaurtiketa|mailu-jaurtitzailea]], munduko onenatzat hartua.
* [[1986]] –
** [[Kateryna Bondarenko]], ukrainar tenislaria.
** [[Kasper Hämäläinen]], finlandiar futbolaria.
* [[1987]] –
** [[Katie Leung]], eskoziar aktorea.
** [[Jazell Barbie Royale]], estatubatuar emakumezko modelo transgeneroa, ''[[Miss International Queen]]'' edertasun lehiaketa irabazi zuen lehenengo emakume beltzarana.
** [[María Pina]], espainiar saskibaloi-jokalaria.
* [[1991]] – [[Marta Corredera]], kataluniar futbolaria.
* [[1992]] - [[Tamara Andrés]], galiziar idazlea eta itzultzailea.
* [[1993]] – [[Carolina Iglesias]], ''Percebes y Grelos'' galiziar umoregilea, gidoilaria eta youtuberra.
* [[1995]] –
** [[Andrei Ilialetdinov]], [[erziera]]ren aldeko ekintzailea.
** [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (h. [[2024]]).
* [[1998]] – [[Shawn Mendes]], kanadar abeslari eta konpositorea.
* [[2009]] – [[Marta Kessler]], errusiar aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1648]] – [[Esteban Azkarraga]], gipuzkoar militar eta funtzionarioa, [[Yucatán]]go gobernadorea.
* [[1690]] – [[Juan Bautista Zelaiaran]], gipuzkoar aitoren seme eta politikaria (j. [[1624]]).
* [[1816]] – [[Blas de Laserna]], nafar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1751]]).
* [[1975]] – [[Joaquín Arrarats]], nafar kazetari eta historialaria (j. [[1898]]).
* [[2000]] – [[Joxe Mari Korta]], gipuzkoar enpresaburua eta [[ADEGI]]ko presidentea, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] eraila (j. [[1943]]).
* [[2003]] –
** [[Ángel Galíndez]], bizkaitar ingeniari agronomoa, [[Bilboalde]]ko ur-horniduran funtsezko papera izan zuena, eta [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|Bizkaiko Bankuko]] presidentea (j. [[1918]]).
** [[Felipe Gómez Alonso]], [[salamanca]]r kazetaria eta argitaratzailea, gerraondoko Nafarroa Garaiko euskaltasunaren erreferentea (j. [[1903]]).
* [[2013]] – [[Koxme Lizaso]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1937]]).
* [[2016]] – [[Tomas Murua]], gipuzkoar eskultorea (j. [[1928]]).
* [[2017]] – [[Carlos Bacigalupe]], bizkaitar kazetaria (j. [[1946]]).
* [[2022]] – [[Miren Iriarte]], nafar itzultzailea (j. [[1978]]).
* [[2024]] – [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]).
=== Mundua ===
* [[869]] – [[Lotario II.a]], [[Lotaringia]]ko erregea.
* [[1270]] – [[Margarita Siziliakoa]], [[Sizilia]] eta [[Alemania]]ko printzesa (j. [[1241]]).
* [[1295]] – [[Ottone Visconti]], italiar apaiza, [[Milan]]go artzapezpikua (j. [[1207]]).
* [[1533]] – [[Lucas van Leyden]], holandar margolari, grabatzaile eta marrazkilaria (j. [[1494]]).
* [[1550]] – [[Juana Millán]], Aragoiko lehen emakume inprimatzailea eta Iberiar Penintsulako lehenengoetako bat.
* [[1588]] – [[Alonso Sánchez Coello]], espainiar margolaria.
* [[1617]] – [[Tarquinia Molza]], italiar abeslari, poeta, orkesta zuzendari eta [[Naturphilosophie|filosofo naturala]] (j. [[1542]]).
* [[1685]] – [[Giovanni Battista Salvi da Sassoferrato]], italiar margolaria (j. [[1609]]).
* [[1694]] – [[Antoine Arnauld]], frantziar apaiza, teologoa, filosofoa eta matematikaria (j. [[1612]]).
* [[1759]] – [[Carl Heinrich Graun]], alemaniar musikagile eta tenorra (j. [[1704]]).
* [[1788]] – [[Louis François Armand de Vignerot du Plessis]], frantziar mariskala (j. [[1696]]).
* [[1796]] – [[Franz Anton Maulbertsch]], austriar margolari eta grabatzailea (h. [[1724]]).
* [[1827]] – [[George Canning]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1770]]).
* [[1848]] – [[Francisco Amorós]], Soteloko markesa, espainiar pedagogo eta militarra (j. [[1770]]).
* [[1855]] – [[Guglielmo Pepe]], italiar militarra (j. [[1783]]).
* [[1863]] – [[Angus MacAskill]], ''Giant MacAskill'', garaiera eta indar handiko eskoziarra, bere garaian historiako ''[[Erraldoitasun|erraldoi]]'' garaiena (j. [[1825]]).
* [[1869]] – [[Roger Fenton]], britainiar argazkilaria (j. [[1819]]).
* [[1888]] – [[Jørgen Roed]], Danimarkako Urre Aroko erretratu egile margolaria (j. [[1808]]).
* [[1889]] – [[Benedetto Cairoli]], [[Italia]]ko lehen ministroa (j. [[1825]]).
* [[1897]] –
** [[Jacob Burckhardt]], suitzar arte eta kulturaren historialaria (j. [[1818]]).
** [[Antonio Cánovas del Castillo]], espainiar politikaria (j. [[1828]]).
* [[1898]] – [[Eugène Boudin]], frantziar margolaria (j. [[1824]]).
* [[1902]] – [[James Tissot]], frantziar margolaria (j. [[1836]]).
* [[1905]] – [[Pedro Altube]], euskal jatorriko estatubatuar abeltzaina, ''Spanish Ranch'' etxaldearen sortzaileetako bat (j. [[1827]]).
* [[1908]] – [[Joseph Maria Olbrich]], austriar arkitektoa, [[Vienako Sezesioa]] mugimenduaren sortzaileetako bat (j. [[1867]]).
* [[1939]]an, Botako zelaian fusilatuak:
** [[Virgínia Amposta Amposta]], kataluniar sindikalista eta maistra, fusilatua (j. [[1903]]).
** [[Elionor Malich Salvador]], kataluniar errepublikanoa.
* [[1942]] – [[María "La Jabalina"|María ''"La Jabalina"'']], espainiar militante anarkista, Frankoren diktadurak fusilatutako azken emakumea (j. [[1917]]).
* [[1943]] – [[Esma Redžepova]], Mazedoniako erromaniar abeslari eta konpositorea (h. [[2016]]).
* [[1944]] –
** [[Albrecht von Hagen]], alemaniar legelaria eta erresistentziako kidea, [[Hitler]] hiltzeko atentatu eta huts egin zuena, urkatua (j. [[1904]]).
** [[Juliusz Kaden-Bandrowski]], poloniar idazle eta kazetaria (j. [[1885]]).
* [[1945]] – [[Jakov Protazanov]], errusiar zinema zuzendaria eta gidoilaria (j. [[1881]]).
* [[1947]] – [[Anton Denikin]], errusiar jenerala (j. [[1872]]).
* [[1959]] –
** [[Luis Araquistáin]], espainiar politikari sozialista (j. [[1886]]).
** [[Albert Namatjira]], australiar margolaria, Australiako arte indigenaren aitzindaria (j. [[1902]]).
** [[Luigi Sturzo]], italiar politikaria, soziologoa eta apaiza (j. [[1871]]).
* [[1967]] – [[Jaromír Weinberger]], txekiar musikagilea (j. [[1896]]).
* [[1974]] – [[Baldur von Schirach]], alemaniar politikari nazia (j. [[1907]]).
* [[1977]] – [[Eduard Roschmann]], austriar [[Schutzstaffel|SSko]] teniente eta komandante nazia (j. [[1908]]).
* [[1979]] – [[Lionel Cooper]], hegoafrikar matematikaria (j. [[1915]]).
* [[1981]] – [[Thomas McElwee]], irlandar errepublikarra, [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-behineko IRAko]] kidea, [[1981eko Irlandako gose greba]]n (j. [[1957]]).
* [[1985]] – [[Louise Brooks]], estatubatuar [[flapper]], aktore eta dantzaria (j. [[1906]]).
* [[1988]] – [[Félix Leclerc]], [[Quebec]]dar egile abeslari, olerkari, idazle eta aktorea, [[Quebec]]eko burujabetzaren alde nabarmendua (j. [[1914]]).
* [[1991]] – [[James Irwin]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]).
* [[1994]] – [[Leonid Leonov]], sobietar eleberrigilea (j. [[1899]]).
* [[1996]] – [[Nevill Francis Mott]], ingeles fisikaria, 1977ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1905]]).
* [[1997]] – [[Paul Rudolph]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1918]]).
* [[2001]] – [[Jean Dorst]], frantziar zoologoa, [[ornitologia]]n espezializatua (j. [[1924]]).
* [[2004]] – [[Fay Wray]], kanadar-estatubatuar aktorea (j. [[1907]]).
* [[2005]] –
** [[Suzy Arruda]], brasildar aktorea (j. [[1917]]).
** [[Barbara Bel Geddes]], estatubatuar aktorea (j. [[1922]]).
* [[2009]] – [[Daniel Jarque]], [[Reial Club Deportiu Espanyol]] futbol taldeko jokalaria (j. [[1983]]).
* [[2010]] – [[Patricia Neal]], estatubatuar aktorea (j. [[1926]]).
* [[2012]] – [[Sancho Gracia]], espainiar-uruguaiar aktorea (j. [[1936]]).
* [[2013]] – [[Karen Black]], estatubatuar aktore, gidoilari eta abeslaria (j. [[1939]]).
* [[2019]] – [[Jean-Pierre Mocky]], frantziar zinemagilea eta antzezlea (j. [[1933]]).
* [[2020]] – [[Pere Casaldàliga]], kataluniar teologo, elizgizon eta olerkaria, [[askapenaren teologia]]ren kide nabarmenetakoa (j. [[1928]]).
* [[2022]] –
** [[Darryl Hunt]], ingeles musikaria, ''[[The Pogues]]'' taldeko kidea (j. [[1950]]).
** [[Olivia Newton-John]], australiar abeslari eta aktorea (j. [[1948]]).
* [[2023]] –
** [[Federico Martín Bahamontes]], ''Toledoko Arranoa'', espainiar txirrindularia (j. [[1928]]).
** [[Sixto Rodriguez]], estatubatuar musikagile eta konpositorea (j. [[1942]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Txomin/Txomen/Txomeka eta Maiana.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Abuztuaren 7]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abuztuaren 9]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
c8mvczo4lvr6o8lb87bdsw3veeusu9m
2005
0
3981
9993573
9977082
2024-12-08T15:32:30Z
Lainobeltz
56334
/* Jaiotzak */
9993573
wikitext
text/x-wiki
{{urte aurkibide probak}}
{{urtegertaerak}}
* ''Ur gezaren nazioarteko urtea''
* ''[[:Kategoria:Fisika|Fisika]]ren nazioarteko urtea''
* ''Cervantesen [[On Kixote Mantxakoa|Kixotearen]] laugarren mendeurrena''
== Gertaerak ==
=== Euskal Herrian ===
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Metro Bilbao]]ren [[Sestao]] eta [[Etxebarri]]ko geltokiak zabaldu ziren.
* [[Urtarrilaren 13]]a – Hildako bat [[Bizkaiko Zubia|Bizkaiko Zubitik]] kotxearekin erori eta gero.
* [[Urtarrilaren 16]]a – Emakume bat bere senarrak eraila izan zen [[Durango]]n.
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bonba bat jarri zuen [[Getxo]]ko Manuel Smith kalean.
* [[Urtarrilaren 19]]a – 35 urteko gizon bat atxilotu zuten [[Bilbo]]n, ustez talde terrorista bateko kide izateagatik.
* [[Otsailaren 8]]a – Emakume bat hilik aurkitu zuten [[Iruñea|Iruñeko]] San Juan auzoan, ondoan bere mutilaguna hilik zeukala. Ustez bere mutilagunak erail zuen eta gero bere buruaz beste egin zuen.
* [[Otsailaren 18]]a – Bi hildako [[AP-8]] autobidean, [[Elgoibar]] parean, kontrako norabideak zihoan auto batek beste auto bat jo eta gero.
* [[Otsailaren 20]]a – [[Europako konstituzioa onartzeko erreferenduma Espainian|Europako konstituzioa onartzeko bozketa]]. Baiezkoak irabazi zuen, baina Estatuan baino abstentzio maila altuagoarekin.
* [[Otsailaren 25]]a – [[Gernikako Arbola]] berria landatu zuten [[Gernika-Lumo|Gernikako]] Batzar Etxean, aurrekoa [[2004]]ean ihartu baitzen.
* [[Martxoaren 1]]a – 2 hildako [[Bilbao Exhibition Centre]]n egondako lan istripuan.
* [[Apirilaren 15]]a – [[Eltziego]] herriko ikastolako hiru andereño hil ziren [[Lantziego]] parean izandako auto istripuan.
* [[Apirilaren 17]]a – [[2005eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]].
* [[Apirilaren 20]]a – [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] lau ikasle hil ziren auto istripuan [[Oñati]]n klasetik bueltan zetozela.
* [[Maiatzaren 19]]a – Iruzurraren aurkako operazioa [[Mungia]]n. [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Foru Aldundiko]] Ogasun sailak luxuzko ehun kotxetik gora atzeman zituen.
* [[Ekainaren 13]]a – Sua [[Donostia]]ko Errotaburu dorreetako batean, eraikineko zaindari batek beste hil eta gero bere buruaz beste egin zuen.
* [[Ekainaren 16]]a – Bi hildako [[Gasteiz]]ko alde zaharreko etxebizitza batean egondako sutean.
* [[Ekainaren 23]]a – [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]] [[Eusko Jaurlaritza]]ren [[lehendakari]] izendatu zuten, hirugarren aldiz.
* [[Ekainaren 28]]a – [[Bizkaibus]]eko gidari bat larri zauritu zuten, labana batekin eraso eta gero [[Sestao]]n.
* [[Uztailaren 12]]a – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] lau bonba jarri zituen [[Zornotza]]ko [[Boroa]] auzoko zentral termikoan.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Baiona]]ko jaiak amaituta, egondako bortxaketa kasu askoren aurrean, alkateak "emakumeak desegoki janzteagatik" gertatu zirela esan zuen, hainbat pertsonen haserrea sorraraziz.
* [[Abuztuaren 29]]a – Katrina urakanak sekulako hondamendia eragin zuen [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoko]] kostaldean, ia 1.900 hildako utziz. [[New Orleans]] hiria eta [[Louisiana]] estatua orokorrean izan ziren kaltetuenak.
* [[Urriaren 7]]a – [[Eusko Legebiltzarra]]k [[Paco Larrañaga]]ren askatasuna eskatu zuen.
* [[Urriaren 10]]a – [[Ramón Rabanera|Ramon Rabaneraren]] aurkako mozioa aurkeztu zuen [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]] Arabako aldundian. [[PSE-EE]]ren kontrako botoek aurrera egitea galarazi zuten.
* [[Urriaren 15]]a – Aintzane Garai gaztea, desagertu egin zen.
* [[Urriaren 18]]a – Aintzane Garairen gorpua [[Bakio]]n aurkitu zuten. Bere mutilagun-ohia atxilotu zuten, ustezko hiltzailea izateagatik.
* [[Azaroaren 11]] – [[Metro Bilbao]]ren [[10]]. urteurrena.
* [[Azaroaren 17]]a -
** [[Gasteiz]]ko Pferd Ruggeberg ("Caballito") enpresako langileek bertan behera utzi zuten greba, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] inoizko luzeena (2 urte eta 14 egun).
** Ikasleon Nazioarteko Eguna dela eta Greba Orokorra Unibertsitateetan [[Boloniako prozesua|Bologna Prozesuaren]] aurka.
* [[Azaroaren 21]]a – [[18/98+ auzia|18/98]] makro epaiketa hasi zen [[Madril]]go Auzitegi Nazionalean.
* [[Azaroaren 24]]a – 3,2 graduko [[2005eko Bermeoko lurrikara|lurrikara bat egon zen]], [[Bermeo]] eta inguruko herrietan. Ez zuen kalte handirik eragin.
* [[Abenduaren 12]]a – [[Bilbo]]ko taxi gidari bat erail zuen gazte batek, taxi gidarien segurtasun eza agerian jarriz.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bonba bat leherrarazi zuen [[Angulas Aguinaga]] enpresan.
* [[Abenduaren 20]]a – [[AP-8]]an [[Gipuzkoa]] parean egondako lurjausi batek, autobidea itxi zuen 10 ordu baino gehiagotan.
* [[Abenduaren 22]]a – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] bonba bat leherrarazi zuen [[Doneztebe]]ko Bordatxo diskotekan.
* [[Abenduaren 24]]a – Bi guardia zibilek [[Nafarroa]]ko [[Areso]] herriko Olentzeroa lapurtu zuten.
* [[Abenduaren 27]]a – Bi hildako [[Erandio]]ko Lutxana auzoan, arrantzan zebiltzala [[Ibaizabal]] ibaira jausi ondoren.
=== Munduan ===
* [[Urtarrilaren 9]]a -
** [[Mahmoud Abbas]] , aginte palestinarraren buru aukeratu zuten [[Jassir Arafat|Yasser Arafat]] ordezkatuz.
** [[Erresuma Batua]] eta [[Eskandinavia]]ko penintsulan egondako haizete eta euri bortitzek 13 hildako eragin zituzten.
* [[Urtarrilaren 20]]a – Giza kate erraldoiek [[Coca-Cola]]ren eta [[Pepsi Cola|Pepsiren]] fabrikak inguratu zituzten [[India]]n, lantegi horietan ura erauzi eta kutsatzen zutela salatuz.
* [[Urtarrilaren 25]]a – 215 hildako [[India]]ko tenplu batean egondako jende pilaketa batean.
* [[Urtarrilaren 26]]a – Tren istripua [[Kalifornia]]ko Glendale herrian, 11 hildako eta 200 zauritu.
* [[Urtarrilaren 30]]a – Parlamenturako hauteskundeak [[Irak]]en, hauteskundeak egon ziren lehen aldia [[1958]]etik.
* [[Urtarrilaren 31]] – [[Michael Jackson]]en aurkako epaiketa hasi zen [[Kalifornia]]ko [[Santa Barbara]] hirian.
* [[Otsailaren 1]]a – [[Juan Jose Ibarretxe]] lehendakariak [[Ibarretxe Plana|Euskadiko Estatutu Politikoa Eraberritzeko Proposamena]] aurkeztu zuen Madrilgo Gorteetan, hango diputatu gehienek aurka bozkatu zutena.
* [[Otsailaren 2]]a – Gyanendra erregeak [[Nepal]]go gobernua bertan behera utzi zuen eta botere osoa bereganatu zuen.
* [[Otsailaren 9]]a – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Madril]]go konferentzia zentroan kotxe-bonba bat jarri zuen 31 pertsona zaurituz.
* [[Otsailaren 12]]a – Eraberritze lanetan zegon [[Madril]]go [[Windsor Dorrea]], suak kiskali zuen.
* [[Otsailaren 14]]a -
** 59 hildako [[Iran]]en, meskita baten sutearen ondorioz.
** [[Beirut]]eko erdigunean egondako bonba auto batek [[Libano]]ko presidente-ohi [[Rafik al-Hariri|Rafik Hariri]] erail zuen.
* [[Otsailaren 16]]a – [[Kyotoko protokoloa]] sinatu zuten klima aldaketa saihesteko asmoz. 84 estatuk 2008-2012 epean berotegi gasen igorpena murrizteko konpromisoa hartu zuten.
* [[Otsailaren 18]]a – [[Erresuma Batua]]n legez [[azeri]]a ehizatzea debekatu zen.
* [[Otsailaren 20]]a – [[Jose Socrates]], [[Portugal]]go presidente aukeratu zuten.
* [[Otsailaren 22]]a – 6,4 graduko lurrikara [[Iran]]go [[Kerman (probintzia)|Kermango probintzian]]. 500 hildako eta 1.000 zauritu eragin zituen.
* [[Martxoaren 3]]a – Steve Fossett milioidunak munduko errekorra hautsi zuen munduan zehar geldiunerik egin gabe hegaldi bat egin eta gero.
* [[Martxoaren 10]]a – [[Gari Kasparov]] xake jokalariak bere erretiroa argitara eman zuen.
* [[Martxoaren 19]]a – 59 hildako [[Shuozhou]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] mehategi baten istripuaren ondorioz.
* [[Martxoaren 21]]a – [[Minnesota]]ko eskola batean egondako tiroketan 10 hildako egon ziren.
* [[Martxoaren 28]]a – 8,7 graduko lurrikara Sumatrako kostaldean.
* [[Martxoaren 31]] – [[Terri Schiavo]] hiltzeko bere gogoa erakutsi zuen emakumea, bere [[Florida]]ko etxean hil zen.
* [[Apirilaren 2]]a – [[Joan Paulo II.a|Joan Paulo II]] aita santua hil eta gero, lau milioi pertsonek bidaiatu zuten [[Vatikano Hiria|Vatikanora]].
* [[Apirilaren 9]]a – [[Gales]]ko printzea [[Camilla Parker-Bowles]]ekin ezkondu zen.
* [[Apirilaren 15]]a – 21 hildako [[Paris]]ko hotel batean egondako sute batean. Hotelean etorkinak bizi ziren egoera txarrean.
* [[Apirilaren 17]]a – Autobus istripua [[Suitza]] hegoaldean, hamabi hildako egon ziren hogeita zazpi pertsona zeramatzan autobusean.
* [[Apirilaren 19]]a – Joseph Ratzinger bavariarra [[Aita santu|Aita Santu]] aukeratu zuten, [[Benedikto XVI.a]] izenarekin.
* [[Apirilaren 25]]a – Tren istripua [[Japonia]]ko [[Amagasaki]] hirian. 107 hildako.
* [[Apirilaren 26]]a – [[Siria]]k [[Libano]]n zituen bere soldaduak atera zituen, nazioarteko presioa dela eta.
* [[Apirilaren 27]]a – [[Airbus A380]] superjunboak, bere lehen hegaldia egin zuen.
* [[Maiatzaren 3]]a – [[Pakistan]]go [[Lahore]] hirian eraikin batean egondako gas leherketa batean 32 hildako egon ziren.
* [[Maiatzaren 5]]a – Hauteskundeak [[Erresuma Batua]]n, [[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Alderdi Laboristak]] garaipena eskuratu zuen.
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Uzbekistan]]go ejertzitoak 700 pertsona hil zituen herrialdearen ekialdean terrorista islamiarrak izatea leporatu eta gero.
* [[Maiatzaren 15]]a – Ehunka pertsona zeramatzan ferry bat hondoratu zen [[Bangladesh]]en, 100 pertsonatik gora desagertu zirelarik.
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Etoumbi]] herria ([[Kongoko Errepublika]]n) berrogeialdian [[Ebola birus]]aren izurrite baten ondorioz.
* [[Ekainaren 1]]a – [[Herbehereak|Herbehereek]] [[Europa]]ko konstituzioa bozkatu zuten, ezetzak irabazi zuen, hori gertatzen zen bigarren herrialdea [[Frantzia]]ren ostean.
* [[Ekainaren 13]]a – [[Michael Jackson]] aske utzi zuten kargurik gabe.
* [[Ekainaren 21]]a – Umeen pornografia sare bateko 180 kide atxilotu zituzten [[Espainia]]n.
* [[Ekainaren 30]]a – [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] sexu bereko pertsonen arteko ezkontzak legeztatu zituen
* [[Uztailaren 7]]a – [[Al Kaida|Al Kaedak]] atentatu odoltsua egin zuen [[Londres|Londonen]].
* [[Uztailaren 13]]a – Tren istripu larria Ghotki-n ([[India]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Juan Martínez Galdeano]], [[Roquetas de Mar]]reko komisarian hil zen, bertan jasotako tratu txarren ostean.
* [[Abuztuaren 2]]a – [[Air France]]ko 358 hegaldia istripua izan zuen aireratu eta gutxira, hegazkinak su hartu zuen baina ez zen zauriturik egon.
* [[Abuztuaren 14]]a – Helios Airways konpainiaren hegazkin bat [[Grezia]]n erori zen, 121 hildako.
* [[Abuztuaren 16]]a – West Caribbean konpainiaren hegazkin bat [[Venezuela]]n erori zen, 152 hildako.
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Israel]]ek [[Gazako zerrenda|Gazako]] asentamentuak desegiten hasi zen.
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Israel]]ek [[Gazako zerrenda|Gaza]] behin betiko utzi zuen. Geroztik Israelek kudeatzen ditu Gazako sarbide guztiak, baita Zisjordaniakoak ere harresi eta checkpointekin.
* [[Abuztuaren 29]]a – 1.600 hildakotik gora [[Katrina]] urakanak [[Mississippi]]ko estatutik igaro ondoren.
* [[Irailaren 5]]a – Mandala Airlines konpainiako hegazkin batek istripua izan zuen [[Indonesia]]n, 117 hildako.
* [[Irailaren 11]] – [[Junichiro Koizumi]], [[Japonia]]ko presidente ber-aukeratu zuten.
* [[Irailaren 18]]a – [[Angela Merkel]] eta [[Gerhard Schröder]]ek boto kopuru antzekoa lortu zuten [[Alemania]]ko hauteskundeetan. Ondoren elkarrekin koalizio bat sortuko zuten, [[Alemania]]n erreformak egin ahal izateko.
* [[Irailaren 24]]a – Rita urakanak [[Ameriketako Estatu Batuak]] astindu zituen.
* [[Irailaren 27]]a – Migratzaile oldea [[Melilla]]n. Mila pertsonatik gora egin zuten [[Espainia]]n sartzeko saiakera. Euretarik gehienak poliziak atxilotu zituen.
* [[Irailaren 30]]a – [[Katalunia]]ko parlamentuak estatutu berrirako proiektua onartu zuen, aldeko 120 boto eta kontrako 15 botorekin.
* [[Urriaren 1]]a – 26 hildako [[Bali]] uhartean egondako bonba leherketetan.
* [[Urriaren 8]]a -
** Stan urakanak eragindako euriteek eraginda, lur-jausi batek [[Guatemala]]ko herrixka bat lurperatu zuen, 1.400 hildakotik gora eraginez.
** [[Kaxmir]]reko eskualdean egondako 7,6 graduko lurrikara batek, 80.000 hildako eragin zituen.
* [[Urriaren 15]]a – Bost hildako [[Bartzelona]]ko eraikin bat behera etortzean.
* [[Urriaren 23]]a – [[Néstor Kirchner|Nestor Kirchner]] [[Argentina]]ko presidente izendatu zuten.
* [[Urriaren 27]]a – [[Paris]]en piztu zituzten kale istilu larriak, ia bi hilabetez luzatu zirenak, arrazoi sozial, kultural, politiko eta ekonomikoengatik.
* [[Azaroaren 2]]a – [[Espainia]]ko kongresuak [[Katalunia]]ko estatutu berrirako proposamena onartu zuen, alderdi politiko guztien aldeko botoarekin [[PP]]rena izan ezik.
* [[Azaroaren 6]]a – [[Kentucky]]ko estatu amerikarrean egondako tornadoek 23 hildako eragin zituzten.
* [[Azaroaren 8]]a – [[Ellen Johnson-Sirleaf]] politikari [[liberia]]rra [[Afrika]]ko lehen emakume presidente bihurtu zen.
* [[Azaroaren 9]]a – [[Al Kaida]]k atentatua egin zuen [[Amman]]en ([[Jordania]]), 60 eraildako eraginez.
* [[Azaroaren 21]]a – [[Ariel Sharon]]ek [[Likud]] alderdia utzi zuen eta alderdi politiko berri bat eratzeko bere asmoa erakutsi zuen.
* [[Abenduaren 1]]a – [[Hegoafrika|Hego Afrikak]] sexu bereko pertsonen arteko ezkontzak legeztatu zituen.
* [[Abenduaren 6]]a – Hegazkin batek [[Teheran]]go 10 solairuko etxebizitza eraikin baten kontra jo zuen, 94 hildako eraginez.
* [[Abenduaren 18]]a – [[Evo Morales]] [[Bolivia]]ko presidente aukeratu zuten, indigena batek herrialde hartan horrelakorik lortzen lehenengo aldiz.
* [[Abenduaren 23]]a – [[Azerbaijan]]go [[Baku]] hirian egondako [[hegazkin zibilen istripuen zerrenda|hegazkin istripu]] batek 23 hildako eragin zituen.
== Ekonomia ==
=== Euskal Herria ===
* [[Urtarrilaren 15]] – [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera]] sortu zuten [[Ainhize-Monjolose]]. Ipar Euskal Herriko nekazari eta abeltzainak biltzen dituen ganbera da eta laborarien garaipen politiko garrantzitsua izan zen.
* [[Irailaren 12]]a – Lan istripua [[Legorreta]]n, azpi-kontrata bateko bi langile hilik.
* [[Irailaren 13]]a – [[Euskaltel]] eta Euskal Autonomi Erkidegoko aurrezki Kutxek, zeuzkaten [[Auna]] enpresaren akzioak saldu zituzten.
* [[Abenduaren 1]]a – [[Cementos Portland Valderrivas|Cementos Lemonaren]] akzioak erosteko eskaintza aurkeztu zuen [[Fomento de Construcciones y Contratas|FCC]] enpresa espainiarrak.
=== Mundua ===
* [[Ekainaren 6]]a – [[CIE Automotive]] enpresaren akzioak erosteko eskaintza egin zuen INSSEC institutuak. Akzioen %80a lortuz.
* [[Uztailaren 21]]a – [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|BBVAk]] Banca Nazionale del Lavoro bankua erosteko asmoari uko egin zion.
* [[Abuztuaren 9]]a – Petrolioa 64 dolarretako mailara ailegatu zen.
* [[Irailaren 6]]a – [[Gas Natural]] konpainia katalanak [[Endesa]] erosteko eskaintza aurkeztu zuen. 22.500 milioi euroko eskaintza.
* [[Irailaren 24]]a – [[ACS]] eraikuntza enpresak [[Unión Fenosa|Union Fenosaren]] akzioen %22a erosi zizkion [[Banco Santander]]ri.
* [[Urriaren 1]]a – Munduko bankurik handiena sortu zen, [[Mitsubishi UFJ Financial Group]], [[Japonia]]ko bi bankuren bateratzea eta gero.
== Arte eta kultura ==
* [[Urtarrilaren 27]]a – [[Andres Urrutia]] [[Euskaltzaindia]]ren buru bihurtu zen, [[Jean Haritxelhar]] ordezkatuz.
* [[Urtarrilaren 30]]a – [[Pablo Malo]] [[donostia]]rrak zuzendari berriaren [[Goya Sariak|Goya saria]] irabazi zuen.
* [[Martxoaren 10]]etik [[martxoaren 20]]ra [[2005eko Korrika|14. Korrika]] ospatu zen, [[Orreaga]] eta [[Bilbo]] artean.
* [[Martxoaren 13]]a – [[Xabier Silveira]]k [[2005eko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]] irabazi zuen, hirugarren aldiz.
* [[Apirilaren 9]]a – [[Asier Otamendi]]k [[2005eko Arabako Bertsolari Txapelketa]] irabazi zuen, zortzigarren aldiz.
* [[Maiatzaren 8]]a – [[Herri Urrats]]en 22. edizioa ospatu zuten [[Senpere]]n.
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Ibilaldia]]ren festa egin zuten [[Durango]] eta [[Abadiño]] artean.
* [[Ekainaren 19]]a – [[Araba Euskaraz]] ospatu zuten [[Amurrio]]n.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[U2]] musika taldeak kontzertua egin zuen [[Donostia]]n.
* [[Irailaren 9]]a – [[Gandiaga Topagune]]a inauguratu zuten, [[Arantzazuko santutegia]]ren ondoan.
* [[Irailaren 15]]a – ''Obaba'' filmak ([[Bernardo Atxaga]]ren ''Obabakoak'' liburuan oinarritua) [[Donostiako Zinemaldia]] zabaldu zuen.
* [[Irailaren 22]]a – ''Aupa Etxebeste'' filma estreinatu zuten Donostiako Zinemaldian, aspaldiko partez zinemaratutako lehenengo [[euskara]]zko film luzea.
* [[Irailaren 24]]a – [[La Traviata]] opera antzeztu zen [[Bilbo]]ko [[Euskalduna jauregia|Euskalduna Jauregian]]
* [[Urriaren 2]]a – [[Kilometroak]] festa egin zuten [[Aretxabaleta]]n eta [[Eskoriatza]]n.
* [[Urriaren 13]]a – ''Kaukasiar Kreazko Borobila'' estreinatu zuten [[Izpura]]n. [[Bertolt Brecht]]ek idatzi eta [[Itxaro Borda]]k euskaratua, [[Euskal Herria]]n inoiz izan den antzezlanik handiena dugu.
* [[Urriaren 16]]a – [[Nafarroa Oinez]] ospatu zuten [[Ziordia]]n, [[Olatzagutia|Olaztin]] eta [[Altsasu]]n.
* [[Urriaren 25]]a – [[Rusalka]] opera antzeztu zen [[Bilbo]]ko [[Euskalduna jauregia|Euskalduna Jauregian]]
* [[Azaroaren 19]]a – [[Don Giovanni]] opera antzeztu zen [[Bilbo]]ko [[Euskalduna jauregia|Euskalduna Jauregian]].
* [[Abenduaren 18]]a – [[Andoni Egaña]]k 4. aldiz irabazten du Euskal Herriko [[2005eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusia]].
== Zientzia eta teknologia ==
* [[Urtarrilaren 12]]a – [[NASA]]k [[Deep Impact]] zunda espazioratu zuen.
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Christiaan Huygens|Huygens]] sunda Saturnoren ilargi den [[Titan]]en lurreratu zen.
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Adriana Iliescu]], 66 urteko emakume errumaniarrak ume bat izan zuen. Historian ume bat izaten emakumerik zaharrena.
* [[Otsailaren 16]]a – [[Kyotoko Protokoloa|Kiotoko protokoloa]] indarrean jarri zen [[Errusia]]k akordioa berretsiko zuela esan eta gero.
* [[Uztailaren 26]]a – [[Discovery transbordadorea|Discovery]] espaziontzia [[Nazioarteko Espazio Estazioa|Nazioarteko Espazio Estaziora]] bialdu zuen [[NASA]]k. [[Columbia]] lehertu zenetik espaziora astronautekin bidalitako lehen espaziontzia.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Discovery transbordadorea|Discovery]] espaziontzia lurrera bueltatu zen.
* [[Irailaren 16]]a – [[ICANN]] erakundeak .cat domeinua onartu zuen [[katalan]]ezko kultura eta hizkuntzaren webguneetarako.
* [[Urriaren 3]]a – Aranzadi elkarteko adituek, interes zientifikoko kobazulo ezezagun bat aurkitu zuten [[Deba]]ko udalerrian, Praile Aitz 1, izenekoa.
* [[Urriaren 6]]a – Euskal Herrian inoiz egondako medikuntza kongresurik handiena hasi zen Bilbon. Lau mila medikutik gora parte hartu zuten.
* [[Urriaren 20]]a – [[Kapilduiko radarra|Kapilduiko radar meteorologikoa]] inauguratu zuten.
* [[Azaroaren 30]]a – [[Frantzia]]ko medikuek aurpegi transplante bat egin zuten lehen aldiz.
== Kirolak ==
* [[Otsailaren 6]]a – [[2005eko Gizonezkoen Munduko Eskubaloi txapelketa]]: Espainia irabazle.
* [[Otsailaren 17]]a – [[2005eko Andaluziako Itzulia]]: [[Francisco Cabello]] irabazle.
* [[Martxoaren 19]]a – [[2005eko Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Galesko errugbi selekzioa|Galesek]] bere 23. txapelketa eskuratu zuen partida denak irabazita.
* [[Martxoaren 20]]a – [[Juan Martinez de Irujo]]k eta [[Fernando Goñi]]k irabazi zuten [[pilota]]ren [[Esku Huskako Binakako Pilota Txapelketa Nagusia|Eskuz Binakako Txapelketa]].
* [[Apirilaren 8]]a – [[Danilo Di Luca]] [[txirrindularitza|txirrindulariak]] [[2005eko Euskal Herriko Itzulia|45. Euskal Herriko Itzulia]] irabazi zuen.
* [[Apirilaren 10]]a – [[2005eko Paris-Roubaix]]: [[Tom Boonen]] irabazle.
* [[Apirilaren 26]]a – [[Bilbo]]ko [[Athletic Club (emakumezkoen taldea)|Athleticen emakumezkoen taldeak]] hirugarren [[Espainia]]ko [[Espainiako Emakumezkoen Futbol Superliga|Superliga]] eskuratu zuen.
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Iruñea]]ko [[SDC San Antonio|Portland San Antoniok]] [[eskubaloi]]aren [[ASOBAL Liga]] irabazi zuen, bigarren aldiz.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] [[futbol]] taldeak [[Europa]]ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] lortu zuen.
* [[Maiatzaren 29]]a –
** [[Paolo Savoldelli]]k [[2005eko Italiako Giroa]] irabazi zuen.
** [[2005eko Laudioko Sari Nagusia]]: [[David Herrero]] bilbotarra irabazle.
** [[2005eko Nafarroako Itzulia]]: [[Pavel Brutt]] irabazle.
* [[Ekainaren 5]]a -
** [[Aimar Olaizola]]k pilotaren [[Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia|Eskuz Banakako Txapelketa]] irabazi zuen, lehen aldiz.
** [[2005eko Euskal Bizikleta]] bukatu zen. [[Eladio Jiménez]] izan zen garailea.
* [[Ekainaren 11]] -
** [[Biarritz Olympique]] [[errugbi]] taldea [[Frantziako errugbi txapelketa|Frantziako txapelduna]] izan zen finala 37-34 irabaziz Parisko Stade Français taldearen aurka.
** [[Osasuna futbol kluba|C.A. Osasuna]] futbol taldea txapeldunordea geratu zen [[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Erregearen Kopan]], Sevillako Betis taldearen aurka 2-1 galdu ostean.
* [[Ekainaren 14]]a – [[Asafa Powell]] atleta [[jamaika]]rrak 100 m-ko munduko errekor berria lortu zuen 9.77 segundorekin.
* [[Ekainaren 24]]a -
** [[San Antonio Spurs]] [[saskibaloi]] taldeak lortu zuen [[NBA]] titulua [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]].
** [[Saski Baskonia|Tau Baskonia]] [[saskibaloi]] taldea [[Espainia]]ko [[ACB Liga]]ren txapeldunordea izan zen.
* [[Ekainaren 30]]a – [[Miguel Fuentes]] [[Real Sociedad]]eko presidente izendatu zuten.
* [[Uztailaren 24]]a – [[Lance Armstrong]]ek [[2005eko Frantziako Tourra|zazpigarren aldiz]] irabazi zuen [[Frantziako Tourra]]. 2012an garaipen hau baliogabe geldituko zen, dopatzeagatik.
* [[Uztailaren 31]] – [[2005eko Getxoko Zirkuitua]]: [[David Fernández Domingo]] espainiarra irabazle.
* [[Abuztuaren 13]]a – [[2005eko Donostia Klasikoa]]: [[Constantino Zaballa]] irabazle.
* [[Abuztuaren 22]]a – Beteranoen [[atletismo]]aren Munduko Txapelketa hasi zen [[Donostia]]n.
* [[Irailaren 11]] – [[Hondarribia|Hondarribiko]] traineruak [[Kontxako Bandera]] irabazi zuen.
* [[Irailaren 18]]a – [[2005eko Espainiako Itzulia]]: [[Roberto Heras]] garaile.
* [[Irailaren 25]]a – [[Carlos Peña]] igerilari tolosarrak, [[Guinnes]] igeriketa errekorra hautsi zuen 48.350 metro igeri egin ondoren.
* [[Abenduaren 17]]a – [[EPELen lau eta erdiko txapelketa, 2005ekoa|2005eko Lau eta erdiko Pilota Txapelketan]] [[Aimar Olaizola|Olaizola II.ak]] jantzi zuen txapela.
== Jaiotzak ==
* [[Urtarrilaren 2]]a - [[Jone Amezaga]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Roksana Węgiel]], poloniar abeslaria.
* [[Urtarrilaren 17]]a – [[Peio Canales]], bizkaitar futbolaria.
* [[Urtarrilaren 27]]a - [[Nam Su-hyeon]], hegokorear arkularia.
* [[Urtarrilaren 29]]a - [[Bradley Nkoana]], hegoafrikar atleta.
* [[Otsailaren 9]]a - [[Aimar Bikandi]], bizkaitar futbolaria.
* [[Otsailaren 11]] – [[Aiur Illarreta]], gipuzkoar [[Kayak surf|kayak-surflaria]].
* [[Otsailaren 17]]a – [[Gaizka García]], arabar futbolaria.
* [[Otsailaren 20]]a – [[Carlos Lumbreras]], nafar futbolaria.
* [[Otsailaren 20]]a – [[Sara Ortega (futbolaria)|Sara Ortega]], errioxar futbolaria.
* [[Otsailaren 23]]a – [[Félix Bossuet]], frantziar aktorea
* [[Martxoaren 2]]a – [[Salma Solaun]], arabar gimnasta erritmikoa.
* [[Martxoaren 10]]a - [[Wang Lanjing]], txinatar gimnasta erritmikoa.
* [[Martxoaren 23]]a - [[June Carmona]], arabar saskibaloi-jokalaria.
* [[Martxoaren 24]]a - [[Oier Llorente]], bizkaitar futbolaria.
* [[Martxoaren 30]]a - [[Martin Urrutia]], bizkaitar abeslari eta aktorea.
* [[Apirilaren 5]]a - [[Arkaitz Mariezkurrena]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Apirilaren 6]]a – [[Miguel Auria]], nafar futbolaria.
* [[Apirilaren 19]]a - [[Iñigo Argibide]], nafar futbolaria.
* [[Apirilaren 19]]a - [[Álex Jimenez]], nafar futbolaria.
* [[Maiatzaren 1]]a - [[Mone Chiba]], izotz gaineko patinatzaile artistiko japoniarra.
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Asier Hierro]], bizkaitar futbolaria.
* [[Ekainaren 8]]a – [[Junior Bita]], ekuatoginear-bizkaitar futnolaria.
* [[Ekainaren 26]]a – [[Alexia Herbehereetakoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] printzesa.
* [[Ekainaren 29]]a - [[Urtzi Albizua]], bizkaitar futbolaria.
* [[Uztailaren 18]]a - [[Xanet Olaiz]], arabar futbolaria.
* [[Uztailaren 27]]a – [[Markel Beloki]], arabar txirrindularia.
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Ane Garmendia]], gipuzkoar aktorea.
* [[Abuztuaren 9]]a - [[Daniel Rodríguez Crespo]], gipuzkoar futbolaria.
* [[Abuztuaren 14]]a - [[Alain Kortabitarte]], gipuzkoar skateboard kirolaria.
* [[Irailaren 11]] – [[Udane Ostolaza]], gipuzkoar harri-jasotzailea.
* [[Irailaren 21]]a - [[Mariam Eniola Bolaji]], eusko-nigeriar para-badmintonlaria.
* [[Urriaren 4]]a - [[Javier Sola Asenjo]], nafar futbolaria.
* [[Urriaren 17]]a - [[Deng Yawen]], txinar txirrindularia, BMX modalitateko estilo librean aditua.
* [[Urriaren 19]]a - [[Liu Qingyi]], txinatar breakdancerra.
* [[Urriaren 24]]a – [[IShowSpeed]], estatubatuar rap abeslari komiko bat da, vlog sortzaile eta memeen kritikoa.
* [[Urriaren 26]]a – [[Caitlin Simmers]], estatubatuar surflaria.
* [[Urriaren 31]] – [[Leonor Borboikoa]], [[Filipe VI.a Espainiakoa]] eta [[Letizia Ortiz]]en alaba. [[Espainia]]ko erresumarako oinordekoa.
* [[Azaroaren 12]]a - [[Zhou Yaqin]], txinatar gimnasta artistikoa.
* [[Azaroaren 14]]a – [[Aingeru Olabarrieta]], arabar futbolaria.
* [[Eki Mateorena]], nafar bertsolaria.
* [[Eukene De los Aires]], arabar bertsolaria.
* [[Irantzu Idoate]], lapurtar bertsolaria.
* [[Jon Mendiluze]], gipuzkoar bertsolaria.
* [[Maddi Agirre]], arabar bertsolaria.
* [[Naroa Azpitarte]], bizkaitar errugbi jokalaria.
* [[Uxue Oses]], gipuzkoar esku-huskako pilotaria.
* [[Penelope Lea]], norvegiar klima-aktibista, 15 urterekin [[UNICEF]]en bigarren enbaxadore gazteena.
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Will Eisner]], estatubatuar komikigilea (j. [[1917]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Pierre Daninos]], frantziar idazlea eta kazetaria (j. [[1913]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Dioni Ardanza]], bizkaitar jostuna (j. [[1914]]).
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[Josefina Karlota Belgikakoa]], [[Luxemburgo]]ko dukesa handi ezkontidea (j. [[1927]]).
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Spencer Dryden]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Jefferson Airplane]]'' taldeko kidea (j. [[1938]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a - [[Lyndie Tchaptchet]], nafar eskubaloi jokalaria.
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (j. [[1900]]).
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Jesús Rafael Soto]], venezuelar pintore eta eskultorea (j. [[1923]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Victoria de los Ángeles]], kataluniar opera-kantaria, sopranoa (j. [[1923]]).
* [[Urtarrilaren 16]]a - [[Mireille Best]], frantziar ipuingile eta eleberrigilea (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Edurne Garitazelaia]], bizkaitar euskaltzalea, [[Arrigorriaga|Arrigorriagan]] bertako herritarrei euskara klaseak eman zizkien lehen emakumea (j. [[1926]]).
* [[Urtarrilaren 16]]a – [[Agustín González]], espainiar aktorea (j. [[1930]]).
* [[Urtarrilaren 17]]a – [[Virginia Mayo]], estatubatuar aktorea (j. [[1920]]).
* [[Urtarrilaren 17]]a – [[Zhao Ziyang]], [[Txina]]ko gobernuburua (j. [[1919]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Per Borten]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1913]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Consuelo Velázquez Torres]], mexikar piano-jotzailea eta musikagilea (j. [[1916]]).
* [[Urtarrilaren 23]]a – [[Johnny Carson]], estatubatuar umorista eta telebista aurkezlea (j. [[1925]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Philip Johnson]], estatubatuar arkitektoa (j. [[1906]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Max Velthuijs]], herbeheretar ilustratzailea (j. [[1923]]).
* [[Urtarrilaren 28]]a – [[Jim Capaldi]], ingeles musikari, ''[[Traffic (musika taldea)|Traffic]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1944]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Ephraim Kishon]], israeldar idazle eta zinema zuzendaria (j. [[1924]]).
* [[Urtarrilaren 30]]a – [[Karen Lancaume]], frantziar aktore pornoa (j. [[1973]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a - [[Joaquín Aguirre Bellver]], espainiar kazetari eta idazlea (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 2]]a – [[Max Schmeling]], alemaniar boxeolaria (j. [[1905]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Ernst Mayr]], alemaniar biologoa (j. [[1904]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Étienne Gnassingbé Eyadema]], [[Togo]]ko diktadorea (j. [[1935]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Jimmy Smith (musikaria)|Jimmy Smith]], estatubatuar jazz-jotzailea (j. [[1925]] edo [[1928]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Javier Tusell]], kataluniar historialari eta politikaria (j. [[1945]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Jean Cayrol]], frantziar poeta, idazle eta zinemagilea (j. [[1911]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Ben Jones]], [[Grenada]]ko lehen ministroa (j. [[1924]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Arthur Miller]], estatubatuar antzerkigile eta gidoilaria (j. [[1915]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Iñasi Illarramendi]], gipuzkoar erraketista (j. [[1919]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Mary Jackson]], estatubatuar matematikari eta ingeniari aeroespaziala (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 14]]a – [[Rafik al-Hariri]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1944]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Omar Sívori]], argentinar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1935]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Sandra Dee]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Hunter S. Thompson]], estatubatuar kazetari eta idazlea (j. [[1937]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Guillermo Cabrera Infante]], kubatar idazle eta zinemarako gidoi-egilea (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 25]]a – [[Jean Prat (errugbilaria)|Jean Prat]], frantziar errugbilaria (j. [[1923]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 3]]a – [[Rinus Michels]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Hans Bethe]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 1967ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1906]]).
* [[Martxoaren 6]]a – [[Teresa Wright]], estatubatuar aktorea (j. [[1918]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Rafael Lafuente]], arabar margolaria (j. [[1936]]).
* [[Martxoaren 12]]a – [[Norbert Callens]], belgikar txirrindularia (j. [[1924]]).
* [[Martxoaren 15]]a - [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]], estatubatuar eskultorea (j. [[1943]]).
* [[Martxoaren 16]]a - [[Julia Rodríguez-Maribona]], espainiar erizaina eta asmatzailea, [[lanbas]]aren asmatzaileetako bat (j. [[1923]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[George F. Kennan]], estatubatuar diplomazialari eta historialaria (j. [[1904]]).
* [[Martxoaren 17]]a – [[Jose Ramon Zabala Urra]], nafar soziologoa, [[UGT]]ko sindikalista eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] militantea (j. [[1948]]).
* [[Martxoaren 18]]a – [[Encarnación Cabré]], Espainiako lehen emakumezko arkeologoa (j. [[1911]]).
* [[Martxoaren 20]]a – [[Julio Mugarra]], bizkaitar futbolaria (j. [[1920]]).
* [[Martxoaren 22]]a – [[Kenzo Tange]], japoniar arkitekto eta hirigilea (j. [[1913]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Gilles Aillaud]], frantziar margolaria, eszenografoa, poeta eta antzerkigilea (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Pierre Duny Petre]], baxenafar idazlea (j. [[1914]]).
* [[Martxoaren 26]]a – [[James Callaghan]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1912]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Fernando Jiménez del Oso]], espainiar psikiatra eta kazetaria (j. [[1941]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Martin Garziarena]], nafar aizkolaria (j. [[1927]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Pál Losonczi]], [[Hungaria]]ko estatuburua (j. [[1919]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Joaquín Luqui]], [[Kaparroso]] udalerriko irrati esatari ospetsua (j. [[1948]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Mitch Hedberg]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1968]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Aitor Otaño]], euskal jatorriko argentinar errugbilari eta entrenatzailea (j. [[1938]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Ángeles Gasset]], espainiar maistra, Madrilgo Estudio ikastetxeko fundatzaileetako bat (j. [[1907]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 1]]a – [[Rafael Landín]], galiziar kazetari eta politikaria, [[Araba]]ko gobernadore zibila (j. [[1923]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Joan Paulo II.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1921]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Manuel Ballester]], kataluniar kimikaria (j. [[1919]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Saul Bellow]], estatubatuar eleberrigilea, 1977ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1915]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[Rainiero III.a Monakokoa|Rainiero III.a]], [[Monako]]ko Printzea (j. [[1923]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Max von der Grün]], alemaniar idazlea (j. [[1926]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Mario Salegi]], gipuzkoar idazle, kazetari eta ezkerreko aktibista abertzalea (j. [[1918]]).
* [[Apirilaren 11]] – [[Lucien Laurent]], frantziar futbolaria, munduko futbol txapelketen historiako lehen golaren egilea (j. [[1907]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Gwynfor Evans]], galestar politikaria, [[Plaid Cymru]] alderdiko lehenengo parlamentaria (j. [[1912]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[William Kruskal]], estatubatuar estatistikaria (j. [[1919]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Asunción Linares]], espainiar paleontologoa, irakaskuntzan eta ikerketan nabarmendua (j. [[1921]]).
* [[Apirilaren 22]]a – [[Eduardo Paolozzi]], eskoziar eskultorea, [[Pop-art]] delakoaren aitzindarietako bat (j. [[1924]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[John Mills]], ingeles zinema, telebista eta antzerkiko aktorea (j. [[1908]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Juan Manuel Zubiria Uhagón]], [[Zubiriako konderria|III. Zubiriako kondea]], bizkaitar enpresaburua eta politikaria (j. [[1926]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Fei Xiaotong]], txinatar soziologo eta antropologoa (j. [[1910]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Ezer Weizman]], [[Israel]]go 7. presidentea (j. [[1924]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Elisabeth Domitien]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa, kargu horretan aritutako emakume bakarra (j. [[1925]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Augusto Roa Bastos]], paraguaiar idazlea (j. [[1917]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Maria Schell]], suitzar-austriar aktorea (j. [[1926]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Wee Kim Wee]], [[Singapur]]reko 4. presidentea (j. [[1915]]).
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Begoña Bilbao]], euskal idazlea, musikagilea eta euskalaria (j. [[1932]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Julian Alustiza|Julian Alustiza, ''Aztiri'']], gipuzkoar poeta, idazle eta sermoilaria (j. [[1913]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Ömer Kavur]], turkiar zinema zuzendaria (j. [[1944]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[George Dantzig]], estatubatuar matematikaria (j. [[1914]]).
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Ramiro Larrañaga]], gipuzkoar grabatzailea, idazlea eta armetan aditua (j. [[1924]]).
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Paul Ricoeur]], frantziar filosofoa (j. [[1913]]).
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Deborah Berger]], estatubatuar ehungintzako artista (j. [[1956]]).
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Juan Plazaola Artola]], gipuzkoar elizgizona eta ikerlaria (j. [[1919]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Zoran Mušič]], esloveniar margolari, grabatzaile eta marrazkilaria (j. [[1909]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Juana Tejedor Garrastazu]], 108 urte eta 336 egun bizi izandako euskal herritarra (j. [[1896]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Eddie Albert]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Sangoulé Lamizana]], [[Volta Garaia]]ko presidentea (j. [[1916]]).
* [[Maiatzaren 27]]a – [[Iñaki Goenaga]], euskal idazlea (j. [[1905]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Jesus Isasi]], euskal txirrindularia (j. [[1940]]).
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Ángeles Alvariño]], galiziar ozeanografoa, itsasontzi ozeanografiko britainiar bateko lehen emakume zientifikoa (j. [[1916]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Juan San Martin]], [[eibar]]tar arkeologoa, etnografoa, mendizalea, [[Ararteko]]a eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] (j. [[1922]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 3]]a – [[Jon Idigoras]], [[Herri Batasuna]]ko mahaikidea (j. [[1936]]).
* [[Ekainaren 4]]a – [[Jean O'Leary]], lesbiana eta gayen eskubideen aldeko estatubatuar aktibista (j. [[1948]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Pepita Carpeña]], espainiar feminista eta anarkosindikalista, frankismoan erbesteratua (j. [[1919]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Jose Antonio Jauregi]], nafar antropologo eta saiakeragilea eta [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]]ren lehenengo dekanoa (j. [[1941]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Alberto Pedro Torriente]], kubatar antzerki-idazle, antzezle eta olerkaria (j. [[1954]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Anne Bancroft]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Dana Elcar]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Felipe Garín]], espainiar artista (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Juan Jose Saer]], argentinar idazlea (j. [[1937]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Vasco Gonçalves]], [[Portugal]]go lehen ministroa (j. [[1921]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Eugenio de Andrade]], portugaldar poeta (j. [[1923]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Álvaro Cunhal]], portugaldar politikari eta abokatu komunista (j. [[1913]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[David Diamond]], estatubatuar musikagilea (j. [[1915]]).
* [[Ekainaren 13]]a – [[Jesús Moncada]], katalan hizkuntzako espainiar idazlea (j. [[1941]]).
* [[Ekainaren 14]]a – [[Carlo Maria Giulini]], italiar orkestra eta opera-zuzendaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Amal Kumar Raychaudhuri]], indiar fisikaria, erlatibitate orokorrean eta kosmologian egindako ikerketagatik ezaguna (j. [[1923]]).
* [[Ekainaren 19]]a – [[Angel Cruz Jaka]], gipuzkoar historialaria (j. [[1914]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Larry Collins]], estatubatuar idazle eta kazetaria (j. [[1929]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Jack Kilby]], estatubatuar ingeniari eta fisikaria, [[mikrotxip]]aren asmatzaileetako bat eta 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1923]]).
* [[Ekainaren 22]]a – [[Max Roqueta]], [[okzitaniera]]zko idazlea (j. [[1908]]).
* [[Ekainaren 30]]a – [[Christopher Fry]], ingeles antzerkigilea (j. [[1907]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 3]]a – [[Alberto Lattuada]], italiar zinema zuzendaria (j. [[1914]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Motosaburo Masuyama]], japoniar estatistikaria (j. [[1912]]).
* [[Uztailaren 4]]a – [[Marga López|Marga López,]] mexikar aktorea (j. [[1924|1924)]]
* [[Uztailaren 6]]a – [[Mario Ángel Marrodán]], euskal poeta (j. [[1932]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Claude Simon]], frantziar idazlea, 1985eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1913]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Eugenio Agirretxe]], gipuzkoar idazle eta hizlaria eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1920]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Willi Heinrich]], alemaniar idazlea (j. [[1920]]).
* [[Uztailaren 14]]a – [[Tilly Fleischer]], xabalina, pisu eta disko jaurtiketan espezializatutako alemaniar kirolaria (j. [[1911]]).
* [[Uztailaren 14]]a – [[Cicely Saunders]], erizain eta idazle [[anglikanismo|anglikano]] ingeles nabarmena (j. [[1918]]).
* [[Uztailaren 15]]a – [[Leonor Orosa]], filipinar dantzari, koreografo eta kritiko artistikoa (j. [[1917]]).
* [[Uztailaren 16]]a – [[John Ostrom]], estatubatuar paleontologoa, 1960ko hamarkadan [[dinosauro]]ak ulertzeko modua aldatu zuena (j. [[1928]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Laurel Aitken]], ''Godfather of Ska'', jamaikar kantari eta konpositorea, [[Ska]] musikaren aitzindaria (j. [[1927]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Edward Heath]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1916]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Magdalena Mouján]], argentinar matematikaria (j. [[1926]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[William Westmoreland]], estatubatuar jenerala (j. [[1914]]).
* [[Uztailaren 26]]a – [[Jesus Uribe]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1938]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Camila de Castro]], brasildar aktore pornografiko eta modelo transexuala (j. [[1979]]).
* [[Uztailaren 30]]a –[[Olga Albizu]], [[Puerto Rico]]ko margolari [[Expresionismo abstraktu|expresionista]] (j. [[1924]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[John Garang]], sudandar politikari eta militarra, [[Hego Sudan]]en independentziaren alde borrokatu zena (j. [[1945]]).
* [[Uztailaren 30]]a –[[Patxi Ondarra]], ''Aita Ondarra'', nafar fraide kaputxinoa eta euskaltzaina (j. [[1925]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Wim Duisenberg]], herbeheretar ekonomista eta politikaria, [[Europako Banku Zentrala]]ren lehen lehendakaria (j. [[1935]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Fahd Saudi Arabiakoa]], [[Saudi Arabia]]ko erregea (j. [[1921]]).
* [[Abuztuaren 1]]a – [[Constant Nieuwenhuys]], herbeheretar margolari, eskultore eta musikaria (j. [[1920]]).
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Françoise d'Eaubonne]], frantziar idazle eta feminista libertarioa, [[ekofeminismo]]aren ideia plazaratu zuena (j. [[1920]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Polina Astakhova]], [[sobiet]]ar gimnasta (j. [[1936]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Vizma Belševica]] , letoniar olerkaria, idazlea eta itzultzailea (j. [[1931]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Robin Cook]], eskoziar politikaria (j. [[1946]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Mikel Garmendia]], euskal aktorea (j. [[1945]]).
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Li Lili]], txinatar aktore eta abeslaria (j. [[1915]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Suzy Arruda]], brasildar aktorea (j. [[1917]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Barbara Bel Geddes]], estatubatuar aktorea (j. [[1922]]).
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Colette Besson]], frantziar korrikalaria, 200, 400 eta 800 metroko lasterketetan aditua (j. [[1946]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[David Lange]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] 32. lehen ministroa (j. [[1942]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Milorad Pavić]], serbiar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1921]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Roger Schutz]], ''anaia Roger'', frantziar teologoa, ''Taizé kristau-komunitate'' protestantearen sortzailea (j. [[1915]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Alberto Fernández-Ibarburu]], gipuzkoar argazkilaria (j. [[1917]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Mo Mowlam]], [[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Ingalaterrako Alderdi Laboristaren]] kidea (j. [[1949]]).
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Victoriano Bilbao]], bizkaitar futbolaria, atezaina (j. [[1937]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Robert Moog]], estatubatuar asmatzailea, [[sintetizadore]]aren asmatzailea (j. [[1934]]).
* [[Abuztuaren 25]]a – [[Olga Ramos (aktorea)|Olga Ramos]], espainiar aktorea, biolin-jotzailea eta kupletista (j. [[1918]]).
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Belen Azpeitia]], gipuzkoar atleta, 1970. hamarkadaren hasieran Estatuko emakumezko lasterkari onena (j. [[1952]]).
* [[Abuztuaren 28]]a – [[André Alvarez]], lapurtar errugbilaria (j. [[1923]]).
* [[Abuztuaren 28]]a – [[Esther Szekeres]], hungariar-australiar matematikaria (j. [[1910]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Antoni Clavé]], kataluniar margolari, eskultore eta artista grafikoa (j. [[1913]]).
* [[Abuztuaren 31]] - [[Eladia Blázquez]], argentinar tango-abeslari eta konpositorea (j. [[1931]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Józef Rotblat]], poloniar zientzialaria, 1995eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1908]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 6]]a – [[Eugenia Charles]], [[Dominika]]ko lehen ministroa (j. [[1919]]).
* [[Irailaren 10]]a – [[Hermann Bondi]], austriar jatorriko britainiar matematikari eta kosmologoa, [[egoera geldikorraren teoria]]ren garatzaileetako bat (j. [[1919]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Abdallah Ibrahim]], [[Maroko]]ko lehen ministroa (j. [[1918]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Robert Wise]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta editorea (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[Gordon Gould]], estatubatuar fisikaria, [[laser]]ra asmatzea egozten zaiona (j. [[1920]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Simon Wiesenthal]], austriar arkitektoa, gerra kriminal naziak identifikatu eta lokalizatzen aritzeagatik ezaguna (j. [[1908]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Annemarie Heinrich]], alemaniar-argentinar argazkilaria, erretratuetan eta biluzietan espezializatua (j. [[1912]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Javier Yubero]], euskal herritar futbolaria (j. [[1972]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Joxe Mari Aranalde]], [[gaztelu]]ar idazlea, irakasle, bertsozale eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzain]] urgazlea (j. [[1933]]).
* [[Irailaren 26]]a – [[Jacques-Marie ahizpa]], euskal erlijiosa (j. [[1921]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Ronald Golias]], brasildar aktorea (j. [[1929]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Bitor Lekunberri]], ''Otxabiña'', gipuzkoar miliziano komunista (j. [[1913]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Guillermina Medrano]], espainiar maistra eta politikaria, Valentziako Udaleko lehenengo emakumezko zinegotzia (j. [[1912]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Sergei Starostin]] , errusiar akademiko eta hizkuntzalaria (j. [[1953]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 2]]a – [[August Wilson]], estatubatuar antzerkigilea (j. [[1945]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Micaela Portilla]], XX. mendeko Euskal Herriko antropologo eta historialarien artean garrantzitsuenetakoa (j. [[1922]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Jose Ignacio Alvarez Usabiaga]], gipuzkoar meteorologo eta [[Igeldoko behatokia|Igeldoko behatokiko]] zuzendaria (j. [[1945]]).
* [[Urriaren 10]]a – [[Milton Obote]], [[Uganda]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Roberto Uranga]], euskal abeslaria, ''[[Mocedades]]'' taldearen sortzaileetako bat (j. [[1948]]).
* [[Urriaren 17]]a – [[Ba Jin]], txinatar idazlea (j. [[1904]]).
* [[Urriaren 17]]a – [[Kike Turmix]], debar-bilbotar rock abeslari eta musika sustatzailea (j. [[1957]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Aleksandr Jakovlev]], errusiar politikari, diplomazialari eta historialaria (j. [[1923]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Arman]], frantziar artista, errealismo berriaren sortzaileetako bat (j. [[1928]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Jaime del Burgo]], nafar artikulugile eta historialaria (j. [[1912]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[Rosa Parks]], afro-amerikar jostuna, [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimenduko]] aktibista garrantzitsua (j. [[1913]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Alberto Ormaetxea]], [[Real Sociedad|Errealeko]] futbol jokalari eta entrenatzailea (j. [[1939]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Richard E. Smalley]], estatubatuar kimikari eta fisikaria, 1996ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1943]]).
* [[Urriaren 31]] – [[Amrita Pritam]], indiar idazlea, Punjabgo literaturako lehen emakume garrantzitsutzat hartua (j. [[1919]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 4]]a – [[Nadia Anjuman]], afganistandar poeta eta kazetaria, bere senarrak eta haren senideek kolpeka eraila (j. [[1980]]).
* [[Azaroaren 5]]a – [[John Fowles]], britainiar idazlea (j. [[1926]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Fernando Aristizabal]], gipuzkoar politikaria (j. [[1917]]).
* [[Azaroaren 9]]a – [[Kocheril Raman Narayanan]], [[India]]ko presidentea (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 11]] – [[Maurits Coppieters]], flandriar politikaria (j. [[1920]]).
* [[Azaroaren 11]] – [[Peter Drucker]], estatubatuar kudeaketa-aditu eta idazlea (j. [[1909]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Cosme Barrutia]], euskal txirrindularia (j. [[1929]]).
* [[Azaroaren 16]]a – [[Frantzisko Garmendia Aiestaran]], gipuzkoar elizgizona, [[New York]]eko Apezpiku Laguntzaile izandakoa (j. [[1924]]).
* [[Azaroaren 16]]a – [[Henry Taube]], kanadar kimikaria, 1983ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1915]]).
* [[Azaroaren 19]]a – [[Francesco Somaini (1926-2005)|Francesco Somaini]], italiar eskultorea (j. [[1926]]).
* [[Azaroaren 22]]a – [[María Victoria Moreno]], gaztelaniazko editorea, itzultzailea, irakaslea, galegozko idazlea eta DBHko irakaslea (j. [[1939]]).
* [[Azaroaren 23]]a – [[Basilio Pujana]], bizkaitar bertsolari eta idazlea (j. [[1913]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Pat Morita]], japoniar jatorriko estatubatuar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[George Best]], [[Ipar Irlanda|ipar irlandar]] futbolaria (j. [[1946]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Richard Burns]], ingeles auto gidaria, 2001eko Munduko Rally txapelduna (j. [[1971]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 5]]a – [[Juan Mari Lekuona|Juan Maria Lekuona]], euskal olerkari, irakasle eta idazlea (j. [[1927]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[Charly Gaul]], luxenburgotar txirrindularia (j. [[1932]]).
* [[Abenduaren 6]]a – [[Devan Nair]], [[Singapur]]reko 3. presidentea (j. [[1923]]).
* [[Abenduaren 10]]a – [[Richard Pryor]], estatubatuar aktore, idazle eta [[MC]]a (j. [[1940]]).
* [[Abenduaren 10]]a – [[Mariano Zufia]], nafar politikari [[karlista]] (j. [[1920]]).
* [[Abenduaren 12]]a – [[Jon Cortina]], euskal apaiz jesuita eta ingeniaria (j. [[1934]]).
* [[Abenduaren 13]]a – [[Stanley Williams]], 1969an [[Los Angeles]]en sustraitutako ''Crips'' kale bandaren liderra, [[injekzio hilgarri]]arekin exekutatua (j. [[1953]]).
* [[Abenduaren 15]]a – [[Julián Marías]], espainiar filosofoa (j. [[1914]]).
* [[Abenduaren 17]]a – [[Jacques Fouroux]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1947]]).
* [[Abenduaren 24]]a – [[Lucio Aginagalde]], arabar enpresaburua (j. [[1917]]).
* [[Abenduaren 25]]a – [[Birgit Nilsson]], suediar sopranoa (j. [[1918]]).
* [[Abenduaren 27]]a – [[Lourdes Iriondo]], euskal kantaria (j. [[1937]]).
* [[Abenduaren 28]]a – [[Joan Hernández Pijuan]], kataluniar margolari eta grabatzailea (j. [[1931]]).
* [[Abenduaren 30]]a – [[Rubén Arozena]], gipuzkoar komikigilea (j. [[1966]]).
* [[Abenduaren 31]] – [[Joaquín Vallejo Arbeláez]], kolonbiar ingeniari, ekonomista, idazle eta politikaria (j. [[1912]]).
==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ====
* [[Alexis Etxekopar]], zuberoar kanta egilea (j. [[1924]]).
* [[Mari Treku]], [[Mattin Treku]] bertsolariaren emaztea (j. [[1927]]).
* [[Maria Markotegi]], nafar idazle, literatur kritikagile eta liburuzaina (j. [[1963]]).
* [[Paulina Urkiola]], nafar baserritarra eta euskaltzalea (j. [[1923]]).
* [[Sergio Mendizabal]], gipuzkoar aktorea (j. [[1920]]).
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Roy J. Glauber]], [[John L. Hall]], [[Theodor W. Hänsch]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: Robert Grubbs, Richard Schrock, Yves Chauvin
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Harold Pinter]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Robin Warren]], [[Barry Marshall]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Robert J. Aumann]], [[Thomas Schelling]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia]], [[Mohamed ElBaradei]]
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:2005| ]]
5xfv9bvitr0kpu5hih1py0go7vnnd2l
Irailaren 8
0
3991
9993795
9980875
2024-12-08T17:34:57Z
Artegia
65203
/* Mundua */
9993795
wikitext
text/x-wiki
'''Irailaren 8'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta berrogeita hamaikgarren [[egun]]a da, 252.a [[bisurte]]etan. 114 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|9|8}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
[[1976]] – [[Guardia Zibila]]k [[Josu Zabala Eraso|Josu Zabala]] gaztea hil zuen [[Hondarribia|Hondarribiko]] jaietan. Gertaeren ondorioz, [[Mercedes Iridoi Olaskoaga]] alkateak dimisioa aurkeztu zuen.
=== Mundua ===
* [[1918]] – [[1918ko Río Muniko zigor-espedizioa|Río Muniko zigor-espedizioak]] [[Mawomo]] eta inguruko herriak erasotzeari ekin zion.
* [[1944]] – [[Bigarren Mundu Gerra]]: lehenengo [[V-2 (misila)|V2 misila]] bota zuten [[Britainia Handia]]n.
* [[1951]] – [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBek]] eta [[Japonia]]k elkarrekiko bake eta segurtasun akordioak sinatu zituzten.
* [[1978]] – [[Ostiral Beltza (1978)|Ostiral Beltzean]], Irango armadak [[Teheran]]go Jaleh plazan manifestariak tirokatu eta, gutxienez, 64 pertsona hil zituen.
* [[1991]] – [[Mazedoniako Errepublika|Mazedoniak]] [[Jugoslavia]]rekiko independentzia proklamatu zuen.
* [[2000]] – [[Palestina]]n Bigarren [[Intifada]] hasi zen. Gatazka [[Jerusalem]]go [[Al Aksa meskita]]n sortu zen militarrek inguratu eta herritarrak jipoitzen hasi zirenean.
* [[2004]] – [[NASA]]ren Genesis sondak lurrarekin talka egin zuen bere jausgailuak huts egin ondoren.
* [[2006]] – [[Joan Clos]] [[Bartzelona]]ko alkate ohiak, [[José Montilla|Jose Montilla]] ordezkatu zuen, Industria Ministro moduan.
* [[2018]] – Lehenengo aldiz [[Euskal Diasporaren Eguna]] ospatu zen.
* [[2023]] – [[2023ko Marrakex-Safiko lurrikara|Marrakexetik 70 kilometro hegoaldera izandako lurrikara]] Afrikako eremu horretan azken hamarkadetan izan den lurrikararik latzena izan zen. Gutxienez 2.946 pertsona hil eta 5.674 zauritu ziren.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[2015]] – [[Donostia]]ko [[Koldo Mitxelena Kulturunea]]n [[James Joyce]] irlandar idazlearen ''[[Ulises (eleberria)|Ulises]]'' eleberriaren [[euskara]]zko lehenbiziko itzulpena aurkeztu zen, [[Xabier Olarra]] itzultzaile eta idazleak egina.
=== Mundua ===
* [[1995]] – ''[[Last of the Dogmen]]'' ("Azken Txakurgizonak") filma estreinatu zen, [[Tab Murphy]]k zuzendu eta [[Tom Berenger]] eta [[Barbara Hershey]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1995]] – ''[[To Wong Foo, Thanks for Everything! Julie Newmar]]'' ("Wong Foori, Eskerrik Asko Denarengatik! Julie Newmar") filma estreinatu zen, [[Beeban Kidron]]ek zuzendu eta [[Wesley Snipes]], [[Patrick Swayze]], [[John Leguizamo]] eta [[Stockard Channing]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1998]] – ''[[Elizabeth (filma)|Elizabeth]]'' ("Elisabet") filma estreinatu zen, [[Shekhar Kapur]]ek zuzendu eta [[Cate Blanchett]], [[Geoffrey Rush]], [[Christopher Eccleston]], [[Joseph Fiennes]], [[John Gielgud]], [[Richard Attenborough]] eta [[Kenny Doughty]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[2001]] – "Arrazakeriaren aurkako Mundu Konferentzia" hasi zen Durban-en ([[Hegoafrika]]).
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[2013]] – [[Kontxako Bandera]]: Gizonezkoetan [[Hondarribia Arraun Elkartea]] irabazle izan zen, aldiz emakumezkoetan [[Aita Mari Arraun Elkartea|Zumaiako Aita Mari Arraun Elkartea]].
* [[2024]] – [[2024ko Kontxako Bandera]]: [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle.
=== Mundua ===
* [[2002]] – [[Serbia]] eta [[Montenegro]]ko saskibaloi selekzioak 2002ko Munduko Txapelketa irabazi zuen finalean [[Argentina]] garaituta.
* [[2013]] – [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatzeko [[Japonia]]ko [[Tokio]] hiriaren hautagaitza [[Istanbul]] eta [[Madril]]goari gailendu zitzaien.
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1655]] – [[Domingo Urbizu]], gipuzkoar goi-funtzionarioa eta arte bildumagilea (h. [[1701]]).
* [[1746]] – [[Jacques Barthélémy Gramont de Castéra]], lapurtar politikaria, [[Bordele]]ko alkatea (h. [[1816]]).
* [[1749]] – [[Dominique Joseph Garat]], lapurtar abokatu, kazetari eta filosofoa (h. [[1833]]).
* [[1769]] – [[Mariano Luis Urkixo]], [[Karlos IV.a Espainiakoa|Espainiako Karlos IV.aren]] garaian [[Espainiako presidenteen zerrenda|Lehenengo Estatu-Idazkari]] bitartekoa (h. [[1817]]).
* [[1791]] – [[Martin Goihetxe]], euskal idazlea eta apaiza (h. [[1859]]).
* [[1815]] – [[Mariano Jose Ibarguengoitia Zuloaga]], bizkaitar apaiza, Karitateko Jesusen Zerbitzarien sortzailetako bat (h. [[1888]]).
* [[1873]] –
** [[Daría Campillo Paniagua]], ''Daría Santa Sofiarena'', arabar moja karmeldarra (h. [[1936]]).
** [[Luis Maria Unamuno]], bizkaitar [[agustindar]] fraide eta botanikaria, [[onddo]]tan aditua (h. [[1943]]).
* [[1878]] –
** [[Kepa Enbeita]], ''Urretxindorra'', bizkaitar idazle eta bertsolaria (h. [[1942]]).
** [[Nestor Zubeldia]], nafar apaiz, idazle eta pentsalaria (h. [[1963]]).
* [[1880]] – [[Adriana Otaño]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1963]]).
* [[1890]] – [[Gregorio Sena]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1966]]).
* [[1921]] – [[Jose Luis Bilbao Mentxaka|Jose Luis Bilbao Mentxaka, ''Bala Beltz'']], [[Athletic|Athletic Klubeko]] erandioztar futbolaria (h. [[2014]]).
* [[1927]] – [[Patxi Altuna]], gipuzkoar [[euskal hizkuntzalaritza|euskalaria]], idazlea eta [[jesusen Konpainia|jesulaguna]] (h. [[2006]]).
* [[1928]] – [[Teresa Aldamiz]], filipinar-bizkaitar poeta, kazetaria eta itzultzailea, [[Manila]]n (h. [[2012]]).
* [[1929]] – [[Kontxi Belandia|Kontxi Belandia Lekue]], bizkaitar euskaltzalea (h. [[2020]]).
* [[1930]] – [[Jose Luis Isasi Montalban]], [[Gasteiz]]ko jaietan [[Zeledon]] izandako lehenengo pertsona (h. [[2007]]).
* [[1939]] – [[Pello Irujo Elizalde]], nafar politikari abertzalea (h. [[2008]]).
* [[1947]] – [[Jakes Lafitte]], ingeniari, idazle eta iritzi emailea, ''Scrable'' jokoaren euskarazko bertsioaren sortzailea, [[Tolosa Okzitania]]n.
* [[1951]] – [[José María Zuluaga]], bizkaitar futbolaria (h. [[2023]]).
* [[1955]] – [[Peio Jorajuria Ithourria|Peio Jorajuria]], lapurtar idazle eta kazetaria.
* [[1958]] – [[Jean-Michel Aphatie]], zuberoar kazetaria.
* [[1962]] – [[Jean-Félix Lalanne]], jordano-euskaldun jatorriko lapurtar gitarra-jole eta musikagilea, [[Niza]]n.
* [[1963]] – [[Juan Lopez de Uralde]], gipuzkoar ekintzaile ekologista.
* [[1968]] – [[Eleder Acedo]], bizkaitar futbolari ohia.
* [[1969]] – [[Txomin Larrainzar]], nafar futbolari ohia.
* [[1971]] – [[Óscar Urralburu]], nafar unibertsitateko irakasle eta [[Ahal Dugu]]ko politikaria.
* [[1973]] – [[Izarne Lizaso]], gipuzkoar psikologo, ikertzaile eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea.
* [[1975]] – [[Mikel Santiago]], eleberri beltzen bizkaitar idazlea.
* [[1983]] – [[Silvia Ederra]], nafar eskubaloi jokalaria.
* [[1992]] – [[Ane Barandiaran]], gipuzkoar sofbol jokalaria.
* [[1999]] – [[Hodei Ezpeleta]], ''Bihurri'', gipuzkoar aizkolaria.
* [[2003]] - [[Haimar Etxeberria]], gipuzkoar txirrindularia.
=== Mundua ===
* [[1157]] – [[Rikardo III.a Ingalaterrakoa|Rikardo Lehoi Bihotz]], [[Ingalaterra]]ko erregea ([[1189]]-[[1199]]).
* [[1207]] – [[Antso II.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregea]] (h. [[1248]]).
* [[1413]] – [[Katalina Boloniakoa]], italiar erlijioso, mistiko eta artista (h. [[1463]]).
* [[1474]] – [[Ludovico Ariosto]], italiar olerkari eta antzerkigilea (h. [[1533]]).
* [[1588]] – [[Marin Mersenne]], frantziar fraide, matematikari eta filosofoa (h. [[1648]]).
* [[1593]] – [[Toyotomi Hideyori]], [[Toyotomi Hideyoshi]] jeneralaren semea.
* [[1621]] – [[Luis II.a Borboi-Condékoa]], [[Frantzia]]ko errege-odoleko lehen printzea eta mariskal militarra (h. [[1686]]).
* [[1633]] – [[Fernando IV.a Hungariakoa]], Bohemia, Hungaria, Kroazia eta Erromatarren erregea (h. [[1654]]).
* [[1652]] – [[Luisa Roldán]], ''La Roldana'', espainiar eskultore [[barroko]]a (h. [[1706]]).
* [[1749]] –
** [[Yolande de Polignac]], [[Marie Antoinette]] erreginaren laguna eta konfidentea (h. [[1793]]).
** [[Marie-Thérèse-Louise de Savoie-Carignan, Lamballeko printzesa]], frantziar aristrokrata (h. [[1792]]).
* [[1767]] – [[August Wilhelm Schlegel]], ''von Schlegel'', alemaniar idazle, itzultzaile eta pentsalaria (h. [[1845]]).
* [[1774]] – [[Anna Katharina Emmerick]], alemaniar lekaimea (h. [[1824]]).
* [[1779]] – [[Mustafa IV.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (h. [[1808]]).
* [[1780]] – [[Jean-Marie de Lamennais]], frantziar apaiz katolikoa (h. [[1860]]).
* [[1783]] – [[Nikolai Frederik Severin Grundtvig]], daniar idazlea (h. [[1872]]).
* [[1803]] – [[Léon Faucher]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1854]]).
* [[1806]] – [[Ana Eurídice Eufrosina de Barandas]], brasildar idazlea (h. [[1863]]).
* [[1820]] – [[Matilda Hays]], ingeles idazlea, itzultzailea, kazetaria, editorea eta aktorea (h. [[1897]]).
* [[1828]] – [[Margaret Olivia Slocum Sage]], estatubatuar irakaslea eta filantropoa (h. [[1918]]).
* [[1830]] – [[Frédéric Mistral|Frederic Mistral]], [[okzitaniera]]zko poeta, 1904ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1914]]).
* [[1831]] – [[Wilhelm Raabe]], alemaniar eleberrigilea (h. [[1910]]).
* [[1833]] – [[Paul Raymond]], frantziar artxibozain eta [[historia]]laria (h. [[1878]]).
* [[1841]] – [[Antonín Dvořák|Antonin Dvorak]], txekiar musikagilea (h. [[1904]]).
* [[1851]] – [[Maxim Kovaliewski]], errusiar historialaria (h. [[1916]]).
* [[1857]] – [[Georg Michaelis]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1936]]).
* [[1862]] – [[Mariano Benlliure]], espainiar eskultorea (h. [[1947]]).
* [[1871]] – [[Mary Hallock-Greenewalt]], estatubatuar asmatzailea eta piano-jotzailea (h. [[1950]]).
* [[1873]] –
** [[Sante Geronimo Caserio]], italiar anarkista, [[Marie François Sadi Carnot]] Frantziako presidentearen hiltzailea (h. [[1894]]).
** [[Alfred Jarry]], frantziar idazlea, [[absurduaren antzerkia]]ren aitzindaria (h. [[1907]]).
* [[1886]] – [[Siegfried Sassoon]], ingeles olerkaria, Lehen Mundu Gerrako garrantzitsuenetakoa (h. [[1967]]).
* [[1888]] – [[Aliza Greenblatt]], estatubatuar yiddishazko poeta (h. [[1975]]).
* [[1893]] – [[Ruth Matilda Anderson]], estatubatuar argazkilaria (h. [[1983]]).
* [[1900]] – [[Adela Velarde Pérez]], ''Adelita'', mexikar militar eta aktibista (h. [[1971]]).
* [[1901]] – [[Hendrik Verwoerd]], [[Hegoafrika]]ko lehen ministroa, [[apartheid]] sistemaren sortzaile eta bultzatzailetzat hartua (h. [[1966]]).
* [[1903]] – [[Marthe Vogt]], alemaniar neurozientzialaria (h. [[2003]]).
* [[1907]] – [[Jean Aerts]], belgikar txirrindularia (h. [[1992]]).
* [[1910]] – [[Jean-Louis Barrault]], frantziar antzezle eta antzerki-zuzendaria (h. [[1994]]).
* [[1912]] – [[Alexander Mackendrick]], eskoziar-estatubatuar film zuzendaria (h. [[1993]]).
* [[1914]] – [[Dimitrios I.a Konstantinoplakoa]], [[Konstantinoplako patriarka ekumeniko]]a (h. [[1991]]).
* [[1915]] – [[Manuel Tuñón de Lara]], espainiar historialaria, Espainiako historiografiaren berritzaile nagusietako bat (h. [[1997]]).
* [[1918]] – [[Derek Harold Richard Barton]], britainiar kimikaria, 1969 [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1998]]).
* [[1921]] – [[Vicente Mortes Alfonso]], espainiar politikaria (h. [[1991]]).
* [[1923]] – [[Melitta Marxer]], liechtensteindar ekintzaile sufragista (h. [[2015]]).
* [[1924]] – [[Hazel Brooks]], estatubatuar aktore eta modeloa (h. [[2002]]).
* [[1925]] – [[Peter Sellers]], ingeles aktorea (h. [[1980]]).
* [[1926]] – [[Sergio Pininfarina]], italiar automobil-diseinatzailea (h. [[2012]]).
* [[1932]] – [[Patsy Cline]], estatubatuar [[country]] abeslaria (h. [[1963]]).
* [[1933]] –
** [[Asha Bhosle|Asha Bhosle, ''Ashaji'']], indiar abeslaria.
** [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (h. [[2024]]).
** [[Donald Triplett]], estatubatuar bankaria (h. [[2023]]).
* [[1934]] – [[Peter Maxwell Davies]], abangoardiako ingeles musikagilea (h. [[2016]]).
* [[1935]] – [[William Vance]], belgikar komikigilea (h. [[2018]]).
* [[1938]] –
** [[Manuela Barros Ferreira]], portugaldar ikertzaile, filologo eta idazlea (h. [[2022]]).
** [[Adrian Cronauer]], [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|AEBetako Aire Armadako]] sarjentu eta [[disc jockey]]a (h. [[2018]]).
* [[1941]] – [[Bernie Sanders]], estatubatuar politikari, irakasle eta idazlea.
* [[1942]] – [[Douglas Trumbull]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoilaria, efektu berezien aitzindarietako bat (h. [[2022]]).
* [[1943]] –
** [[Beatriz Allende]], txiletar mediku eta politikaria (h. [[1977]]).
** [[Alain Bergala]], frantziar zinemagile eta saiakeragilea.
** [[Negasso Gidada]], [[Etiopia]]ko presidentea (h. [[2019]]).
* [[1945]] –
** [[Ida Henrietta Hyde]], estatubatuar fisiologoa (h. [[1945]]).
** [[Ron "Pigpen" McKernan]], estatubatuar musikari eta abeslaria, ''[[Grateful Dead]]'' taldearen sortzaileetakoa (h. [[1973]]).
* [[1946]] –
** [[Beriz Belkić]], [[Bosnia eta Herzegovina]]ko presidentea (h. [[2023]]).
** [[Aziz Sancar]], turkiar biologoa, 2015eko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1950]] –
** [[Anton Shammas]], palestinar idazle, poeta eta itzultzailea.
** [[Pierre Wininger]], frantziar komiki gidogile eta marrazkilaria (h. [[2013]]).
* [[1952]] – [[François Sangalli]], frantziar errugbilaria.
* [[1953]] –
** [[Margo Oberg]], estatubatuar surflaria.
** [[Esther Takeuchi]], estatubatuar material-zientzialaria eta ingeniari kimikoa.
* [[1954]] – [[Ruby Bridges]], estatubatuar giza-eskibideen aldeko ekintzailea, zurien eskolara joaten lehen afroamerikarra.
* [[1957]] – [[Esperanza Oña]], espainiar politikaria.
* [[1960]] –
** [[Stéfano Casiraghi]], italiar enpresaria (h. [[1990]]).
** [[Aimee Mann]], estatubatuar abeslari, kantautore eta aktorea.
* [[1963]] – [[Li Ning]], txinatar gimnasta artistiko ohia.
* [[1964]] – [[Dunja Mijatović]], [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko]] giza eskubideen komisarioa.
* [[1966]] – [[Carola Häggkvist]], suediar abeslaria eta musikagilea.
* [[1967]] – [[Pilar Pérez Solano]], espainiar zinema-zuzendari, ekoizle eta gidoilaria.
* [[1971]] –
** [[Martin Freeman]], ingeles aktorea.
** [[Lobé Ndiaye]], senegaldar idazle eta dokumentalista.
* [[1972]] – [[Marcos Serrano]], espainiar txirrindulari ohia.
* [[1973]] –
** [[Marta Fernández Vázquez]], espainiar kazetaria, telebista aurkezlea eta idazlea.
** [[Rosa Garcia (kazetaria)|Rosa Garcia]], timortar kazetaria.
* [[1976]] – [[Marcela Topor]], errumaniar kazetaria, [[Carles Puigdemont]]en emaztea.
* [[1978]] – [[Masahiro Koga]], japoniar futbolari ohia.
* [[1979]] –
** [[Péter Lékó]], hungariar xake-jokalaria.
** [[Pink]], estatubatuar abeslari, konposatzaile, dantzari, akrobata eta aktorea.
* [[1981]] –
** [[Kate Abdo]], britainiar aurkezle eta kazetaria.
** [[Teruyuki Moniwa]], japoniar futbolaria.
** [[Daiki Takamatsu]], japoniar futbolari ohia.
* [[1982]] – [[Austin Russell|Austin Russell, ''Chumlee'']], estatubatuar negoziogizona eta telerrealitate saioetako pertsonaia.
* [[1984]] – [[Peter Whittingham]], ingeles futbolaria (h. [[2020]]).
* [[1987]] – [[Wiz Khalifa]], estatubatuar rapper, abeslari, kantautore eta aktorea.
* [[1989]] – [[Avicii]], suediar [[DJ]]a (h. [[2018]]).
* [[1991]] - [[Corina Smith]], venezuelar abeslaria, aktorea, modeloa eta konpositorea.
* [[1992]] – [[Sakiko Ikeda]], japoniar futbolaria.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1425]] – [[Karlos III.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroakoa erregea]] (j. [[1361]]).
* [[1767]] – [[Francisco Javier Errazuriz]], nafar merkatari eta politikaria, [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]] (j. [[1711]]).
* [[1878]] – [[Jose Areso]], nafar apaiza, misiolaria eta idazlea (j. [[1797]]).
* [[1912]] – [[Juana Elgezabal]], bizkaitar enpresari berritzailea, [[Cáceres]]en (j. [[1842]]).
* [[1922]] – [[Léon Bonnat]], lapurtar margolari errealista, [[Monchy-Saint-Éloi]]n (j. [[1833]]).
* [[1936]] –
** [[Apolonia Lizarraga]], nafar moja [[karmeldar]]ra, [[Bartzelona]]n eraila (j. [[1867]]).
** [[Ziriako Morea]], nafar ongile eta enpresaburua, [[Galizia]]n (j. [[1854]]).
* [[1943]] – [[Ricardo Zarikiei Ezenarro]], nafar pediatra eta entomologoa, [[Arenys de Munt]]en (j. [[1870]]).
* [[1962]] – [[Blanca Vidal]], bizkaitar aktorea, Uruguain, Txilen eta Argentinan lan egin zuena, [[Buenos Aires]]en (j. [[1885]]).
* [[1981]] – [[Patricio Caicedo]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea, [[Bartzelona]]n (j. [[1899]]).
* [[1987]] – [[Julián Bergara]], nafar futbolaria (j. [[1913]]).
* [[1994]] – [[Juan Alonso]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1927]]).
* [[2000]] – [[Patxi Goikolea]], bizkaitar futbolaria (j. [[1927]]).
* [[2007]] – [[José Miguel Azaola]], bilbotar idazlea, [[Alcalá de Henares]]en (j. [[1917]]).
* [[2011]] – [[Javier Guibert]], iruindar arkitektoa, [[Madril]]en (j. [[1925]]).
* [[2013]] – [[Rafaela Etxaniz]], gipuzkoar erraketista (j. [[1926]]).
* [[2016]] – [[Vicente Martín]], gipuzkoar argazkilaria (j. [[1926]]).
* [[2017]] – [[Joxe Urteaga Oria]], gipuzkoar trikitilari eskusoinujotzailea (j. [[1926]]).
* [[2021]] –
** [[Xabier Castillo Miota]], ''Xeberri'', bizkaitar egile abeslari eta bikoiztailea (j. [[1948]]).
** Luis del Olmo Alonso, ''[[Olmo (marrazkilaria)|Olmo]]'', bilbotar kazetari eta marrazkilea, ''[[Don Celes]]'' pertsonaiagatik ezaguna (j. [[1922]]).
=== Mundua ===
* [[701]] – [[Sergio I.a]], [[Aita santu]]a.
* [[780]] – [[Leon IV.a (enperadorea)|Leon IV.a]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar]] enperadorea (j. [[750]]).
* [[1519]] – [[Hōjō Sōun]], japoniar [[samurai]]a (j. [[1432]]).
* [[1555]] – [[Tomas Villanuevakoa]], espainiar elizgizona.
* [[1613]] – [[Carlo Gesualdo]], italiar musikagilea.
* [[1627]] – [[Juan Sánchez Cotán]], espainiar margolaria (j. [[1560]]).
* [[1645]] – [[Francisco de Quevedo]], espainiar idazle, diplomatiko eta politikaria (j. [[1580]]).
* [[1719]] – [[Carlo Cignani]], italiar margolaria (j. [[1628]]).
* [[1780]] – [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont]], frantziar idazlea, ''Ederra eta Piztia'' ipuinaren bertsioari esker ezaguna (j. [[1711]]).
* [[1811]] – [[Peter Simon Pallas]], alemaniar zoologo eta botanikoa (j. [[1741]]).
* [[1814]] – [[Maria Karolina Austriakoa]], [[Napoliko Erresuma]]ko erregina ezkontidea (j. [[1752]]).
* [[1815]] – [[José Espinosa y Tello]], espainiar marinela, kartografoa eta astronomoa (j. [[1763]]).
* [[1882]] – [[Joseph Liouville]], frantziar matematikaria (j. [[1809]]).
* [[1888]] – [[Annie Chapman]], ustez [[Jack Tripa-ateratzailea]]ren bigarren biktima.
* [[1894]] – [[Hermann von Helmholtz]], alemaniar fisikari eta fisiologoa (j. [[1821]]).
* [[1895]] – [[Adam Opel]], alemaniar ingenieria eta enpresaburua, [[Opel]] enpresaren sortzailea (j. [[1837]]).
* [[1933]] – [[Faisal I.a]], [[Irak]]eko erregea (j. [[1885]]).
* [[1943]] –
** [[Julius Fučík (kazetaria)|Julius Fučík]], txekiar kazetaria (j. [[1903]]).
** [[Vera Radosavljević]], serbiar eta jugoslaviar partisanoa, Jugoslaviako Herriaren Heroi izendatua (j. [[1922]]).
* [[1947]] – [[Victor Horta]], belgikar arkitekto eta diseinatzailea (j. [[1861]]).
* [[1949]] – [[Richard Strauss]], alemaniar musikari eta konposatzailea (j. [[1864]]).
* [[1952]] – [[William F. Lamb]], estatubatuar arkitektoa, [[Empire State Building]]en diseinatzaile nagusia (j. [[1883]]).
* [[1954]] – [[André Derain]], frantziar margolaria (j. [[1880]]).
* [[1964]] – [[Mariano Doporto]], espainiar fisikari eta meteorologoa (j. [[1902]]).
* [[1965]] –
** [[Dorothy Dandridge]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]).
** [[Hermann Staudinger]], alemaniar kimikaria, 1953ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1881]]).
* [[1969]] – [[Alexandra David-Néel]], frantziar-belgikar orientalista, opera abeslaria, kazetaria, esploratzailea, anarkista, espiritualista, budista eta idazlea (j. [[1868]]).
* [[1978]] –
** [[Leopoldo Torre Nilsson]], argentinar zinemagilea (j. [[1924]]).
** [[Ricardo Zamora]], espainiar futbolaria (j. [[1901]]).
* [[1980]] –
** [[Maurice Genevoix]], frantziar idazlea (j. [[1890]]).
** [[Goyo Lebrero]], espainiar aktorea (j. [[1917]]).
** [[Willard Libby]], estatubatuar kimikaria, 1960ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1908]]).
* [[1981]] – [[Hideki Yukawa]], japoniar fisikaria, 1949ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1907]]).
* [[1983]] – [[Antonin Magne]], frantziar txirrindularia (j. [[1904]]).
* [[1985]] –
** [[John Franklin Enders]], estatubatuar biokimikaria, 1954ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1897]]).
** [[Ana Mendieta]], kubatar-estatubatuar performance-artista feminista (j. [[1948]]).
* [[1991]] – [[Alex North]], estatubatuar zinema-musikagilea (j. [[1910]]).
* [[1999]] –
** [[Birgit Cullberg]], suediar dantzaria eta koreografoa (j. [[1908]]).
** [[Lagumot Harris]], [[Nauru]]ko presidente (j. [[1938]]).
* [[2002]] – [[Georges-André Chevallaz]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1915]]).
* [[2003]] – [[Leni Riefenstahl]], alemaniar atleta, aktore, zinema zuzendaria eta argazkilaria (j. [[1902]]).
* [[2004]] –
** [[Manuel María]], galizierazko olerkaria, Galizian izan den olerkari handienetako bat (j. [[1929]]).
** [[Matías Prats Cañete]], espainiar kazetaria, [[NO-DO]]ren ahotsa izateagatik eta [[futbol]]ean eta [[tauromakia]]n egindako lanengatik ezaguna (j. [[1913]]).
* [[2009]] – [[Aage Niels Bohr]], daniar fisikari nuklearra, 1975eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1922]]).
* [[2017]] – [[Don Williams]], estatubatuar country egile abeslari eta gitarrista (j. [[1939]]).
* [[2018]] –
** [[Helena Lopes da Silva]], portugaldar zirujaua, aktibista feminista eta [[Ezkerreko Blokea (Portugal)|Ezkerreko Blokearen]] sortzailea (j. [[1949]]).
** [[Chelsi Smith]], estatubatuar aktorea eta modeloa (j. [[1973]]).
* [[2019]] – [[Camilo Sesto]], espainiar abeslari eta musikagilea (j. [[1946]]).
* [[2020]] – [[Ronald Harwood]], hegoafrikar idazle, antzerkigile eta gidoilaria (j. [[1934]]).
* [[2021]] –
** [[Art Metrano]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]).
** [[Jordi Rebellón]], kataluniar aktorea (j. [[1957]]).
** [[Jevgeni Zinitxev]], errusiar politikaria eta ofizial militarra (j. [[1966]]).
* [[2022]] – [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elisabet II.a Ingalaterrakoa]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] eta [[Commonwealth|Commonwealtheko erresumetako]] erregina (j. [[1926]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Jaione, Jaio, Jaiokunde eta Ibabe.
* [[San Estanislao]] eguna. Jaiak [[Eratsun]] eta [[Hondarribia]]n ([[Hondarribiko alardea|Hondarribiko Alardea]]), besteak beste.
* [[Euskal Diasporaren Eguna]]
* [[Alfabetatzearen Nazioarteko Eguna]].
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Irailaren 7]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Irailaren 9]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
t03mymjk36ikw1129s5uyhr56um209v
Urriaren 10
0
4021
9993885
9934906
2024-12-08T18:57:38Z
Marklar2007
1545
/* Mundua */
9993885
wikitext
text/x-wiki
'''Urriaren 10'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta laurogeita hirugarren [[egun]]a da, 284.a [[bisurte]]etan. 82 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|10|10}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1978]] – [[Gaztelugatxe|Gaztelugatxeko Doniene]] erre zuten.
* [[1989]] – [[Euskal Herria]]n zegoen [[1989 eta 1990eko lehorte eta suteak|lehorteak]] eraginda, ur-murrizketak hasi ziren [[Bilboaldea]]n. Ura lau orduz mozten zen.
=== Mundua ===
* [[680]] – [[Yazid I.a]] omeiatar kalifaren indarrek [[Karbalako gudua]]n, [[Husain ibn Ali]] imani ([[Mahoma]] profetaren bilobari) burua moztu zioten.
* [[1957]] – [[Istripu nuklear]]ra gertatu zen [[Erresuma Batua]]n, herrialdean izandako larriena. Bonba atomikoaren proiektu britainiarra gauzatzeko eraiki zituzten Windscaleko bi erreaktoreetako batek su hartu zuen, [[plutonio]]a erre eta [[Erradiazio-kutsadura|kutsadura erradioaktiboa]] airean hedatuz hiru egunez.
* [[1970]] – [[Fiji]] independendizatu zen [[Britainia Handia|Britainia Handitik]].
* [[2010]] – [[Herbehereetako Erresuma]]ren parte ziren [[Holandarren Antillak]] desagertu eta bere ordez hainbat udalerri, [[Curaçao|Curazao]] eta [[Sint Maarten]] herrialdeak sortu ziren.
* [[2014]] – [[Malala Yousafzai]] eta [[Kailash Satyarthi]] ekintzaileek [[Bakearen Nobel Saria]] irabazi zuten.
* [[2017]] – [[Kataluniako Parlamentua|Kataluniako Parlamentuko]] gehiengo independentistak [[Kataluniaren Independentzia Aldarrikapena]] sinatu zuen.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1850]] – ''[[La conquista di Granata]]'', [[Emilio Arrieta]] nafar konposatzailearen musika eta Temistocle Soleraren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Madril]]go Erret-Jauregiaren Antzokian.
* [[2008]] – [[ETB 3]] telebista katea lehenbizikoz aireratu zen.
=== Mundua ===
* [[1956]] – ''[[Giant (1956ko filma)|Giant]]'' ("Erraldoi") filma estreinatu zen, [[George Stevens]]ek zuzendu eta [[Elizabeth Taylor]], [[Rock Hudson]], [[James Dean]], [[Carroll Baker]], [[Mercedes McCambridge]], [[Dennis Hopper]], [[Sal Mineo]] eta [[Elsa Cardenas]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1961]] – ''[[Splendor in the Grass]]'' (''Distira Belarrean'') filma estreinatu zen, [[Elia Kazan]]ek zuzendu eta [[Natalie Wood]], [[Warren Beatty]] eta [[Pat Hingle]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1963]] – ''[[From Russia with Love (filma)|From Russia with Love]]'' ("Errusiatik Maitasunez") filma estreinatu zen, [[Terence Young]]ek zuzendu eta [[Sean Connery]], [[Pedro Armendáriz]], [[Lotte Lenya]], [[Robert Shaw]], [[Bernard Lee]] eta [[Daniela Bianchi]] aktoreek antzeztutako zutelarik.
* [[1968]] – ''[[Barbarella (filma)|Barbarella]]'' filma estreinatu zen, [[Roger Vadim]]ek zuzendu eta [[Jane Fonda]], [[Ugo Tognazzi]], [[Anita Pallenberg]], [[Milo O'Shea]], [[Marcel Marceau]] eta [[Claude Dauphin]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1998]] – [[Mexiko]]n egitekoa zen [[Munduko Pilota Txapelketa]]rako hautatuak izan ziren pilotari euskaldunek [[Euskal Selekzioa]]ren aldeko Manifestua sinatu zuten.
* [[2006]] – [[Iban Mayo]] txirrindulariak [[Euskaltel-Euskadi]] taldea utzi zuen.
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1332]] – [[Karlos II.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregea]] (h. [[1387]]).
* [[1764]] – [[Pernando Amezketarra]], gipuzkoar bertsolari eta plazagizon ospetsua (h. [[1823]]).
* [[1811]] – [[Agosti Xaho]], euskal idazlea, ezkertiarra eta abertzalea (h. [[1858]]).
* [[1835]] – [[Juan Barroeta]], euskal herritar margolaria (h. [[1906]]).
* [[1856]] – [[Luis Mazzantini]], euskal toreatzailea (h. [[1926]]).
* [[1889]] – [[Nicasio Goitisolo]], ingeles-euskal futbolaria, [[Liverpool]]en.
* [[1904]] – [[Itziar Mujika Irastorza]], gipuzkoar abertzalea eta irakaslea (h. [[1992]]).
* [[1925]] – [[Jakes Casaubon]], [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behere]]ko ikertzailea, irrati esataria eta pilotazalea (h. [[2021]]).
* [[1939]] – [[Luis Mari Mujika]], euskal idazlea (h. [[2017]]).
* [[1947]] – [[José Miguel Echavarri]], nafar txirrindulari eta kirol zuzendari ohia.
* [[1948]] – [[Javier Agirresarobe]], euskal herritar argazkilaria eta zinemako argazki-zuzendaria, Europako argazki-zuzendari onenetakoa
* [[1950]] – [[Jabier Salutregi]], bizkaitar kazetaria (h. [[2023]]).
* [[1954]] – [[Julian Retegi|Julian Retegi, ''Retegi II.a'']], nafar pilotari ohia, inoizko hoberenetakoa.
* [[1959]] –
** [[Iñaki Pérez de Arriluzea]], gipuzkoar futbolaria.
** [[Begoña Zia]], nafar marrazkilari autodidakta, komikiaren aitzindarietako bat [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]] (h. [[2019]]).
* [[1960]] – [[Karra Elejalde]], euskal aktore, gidoilari eta zinemagilea.
* [[1974]] –
** [[Sergio Corino]], bizkaitar futbolari ohia.
** [[Eñaut Gantxegi]], gipuzkoar aktorea.
** [[Khadijetou Boichiri Mohamed Salem]], saharar-arabar mediku eta politikaria, [[Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoa|Saharan]].
* [[1977]] –
** [[Irene Lapuerta]], nafar politikari eta unibertsitateko irakaslea.
** [[Maider Olleta]], nafar gimnasta erritmiko ohia.
* [[1985]] – [[Sheila Hernández]], bizkaitar [[judo]]ka paralinpikoa.
* [[1986]] – [[Roberto Uriarte Urizar|Rober Uriarte]], bizkaitar pilotaria.
* [[1995]] –
** [[Nora Azurmendi]], gipuzkoar eskubaloi-jokalaria.
** [[Ioritz Landeta]], bizkaitar futbolaria.
* [[1997]] - [[Olivia Baril]], quebectar-gipuzkoar txirrindularia, [[Rouyn-Noranda (Quebec)|Rouyn-Noranda]]n.
=== Mundua ===
* [[786]] – [[Saga Enperadorea]], Japoniako Enperadorea (h. [[842]]).
* [[1656]] – [[Nicolas de Largillière]], frantziar margolari erretratugilea (h. [[1746]]).
* [[1684]] – [[Antoine Watteau]], frantziar pintorea (h. [[1721]]).
* [[1731]] – [[Henry Cavendish]], britainiar fisikari eta kimikaria (h. [[1810]]).
* [[1738]] – [[Benjamin West]], estatubatuar margolaria (h. [[1820]]).
* [[1763]] – [[Xavier de Maistre]], savoiar militar eta idazlea (h. [[1852]]).
* [[1813]] – [[Giuseppe Verdi]], italiar musikagilea (h. [[1901]]).
* [[1825]] – [[Paul Kruger]], [[Erresuma Batua]]ren aurkako [[boer]] erresistentziaren buru nagusia eta [[Hegoafrika|Hegoafrikako Errepublikako]] presidentea (h. [[1904]]).
* [[1830]] – [[Elisabet II.a Espainiakoa]], [[Espainia]]ko erregina (h. [[1904]]).
* [[1834]] – [[Aleksis Kivi]], finlandiar idazlea, [[finlandiera]]zko lehen eleberri esanguratsua idatzi zuena (h. [[1872]]).
* [[1839]] – [[Francisco Giner de los Ríos]], espainiar pedagogoa eta idazlea (h. [[1915]]).
* [[1853]] – [[Anna Gardell-Ericson]], suediar margolari eta akuarelista (h. [[1939]]).
* [[1858]] – [[Maurice Prendergast]], estatubatuar margolari postinpresionista (h. [[1924]]).
* [[1860]] – [[Joan Maragall i Gorina]], katalanezko idazlea (h. [[1911]]).
* [[1861]] – [[Fridtjof Nansen]], norvegiar esploratzaile, zientzialari eta diplomatikoa, 1922an [[Bakearen Nobel Saria|Bakearen Nobel Sariduna]] (h. [[1930]]).
* [[1895]] – [[Wolfram von Richthofen]], alemaniar mariskala, [[Gernikako bonbardaketa]]ren arduradun nagusia (h. [[1945]]).
* [[1898]] –
** [[Marie-Pierre Kœnig]], frantziar jenerala (h. [[1970]]).
** [[Eugen Wüster]], austriar industrialaria eta terminologoa, [[terminologia]] diziplinaren sortzailea (h. [[1977]]).
* [[1900]] – [[Helen Hayes]], estatubatuar antzezlea, Estatu Batuen historiako antzerki-antzezle onenetakoa (h. [[1993]]).
* [[1901]] – [[Alberto Giacometti]], suitzar eskultore, margolari eta marrazlea (h. [[1966]]).
* [[1906]] –
** [[Paul Creston]], estatubatuar musikagilea (h. [[1985]]).
** [[R. K. Narayan]], indiar eleberrigilea (h. [[2001]]).
* [[1908]] –
** [[Min-Chueh Chang]], txinatar-estatubatuar ikertzailea, pilula antisorgailuaren asmatzaileetako bat (h. [[1991]]).
** [[Mercè Rodoreda]], kataluniar idazlea (h. [[1983]]).
* [[1911]] – [[Clare Hollingworth]], britainiar kazetari eta gerra berriemailea (h. [[2017]]).
* [[1913]] – [[Claude Simon]], frantziar idazlea, 1985eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2005]]).
* [[1917]] – [[Thelonious Monk]], estatubatuar jazz pianojole eta konposatzailea, Bebop jazz musika estiloaren sortzaileetako bat (h. [[1982]]).
* [[1918]] –
** [[Yigal Allon]], [[Israel]]go lehen ministroa (h. [[1980]]).
**[[Jean Gimpel]], frantziar historialaria (h. [[1996]]).
* [[1919]] – [[William Kruskal]], estatubatuar estatistikaria (h. [[2005]]).
* [[1921]] – [[James Clavell]], australiar eleberrigile, gidoilari, zinema zuzendari eta Bigarren Mundu Gerrako militar eta gerra-presoa (h. [[1994]]).
* [[1922]] – [[María Matilde Almendros]], kataluniar irrati-esatari eta aktorea (h. [[1995]]).
* [[1923]] – [[Nicholas Parsons]], ingeles aktore eta telebista eta irrati aurkezlea (h. [[2020]]).
* [[1924]] –
** [[Mary Berg]] ''Varsoviako ghetto'' judutarretik bizirik atera eta ''El ghetto de Varsovia l''iburuaren egilea (h. [[2013]])
** [[Pierre Dolbeault]], frantziar matematikaria (h. [[2015]]).
** [[Ed Wood]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle, gidoigile eta aktorea (h. [[1978]]).
* [[1927]] –
** [[Dana Elcar]], estatubatuar aktorea (h. [[2005]]).
** [[Manuel Hernández Mompó]], espainiar margolaria (h. [[1992]]).
* [[1930]] –
** [[Yves Chauvin]], frantziar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2005eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2015]]).
** [[Harold Pinter]], ingeles idazlea, 2005eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2008]]).
* [[1936]] – [[Gerhard Ertl]], alemaniar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2007ko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1939]] – [[Abdul Ati al-Obeidi]], [[Libia]]ko estatuburua (h. [[2023]]).
* [[1941]] –
** [[Peter Coyote]], estatubatuar aktore, zuzendari, gidoigile eta filma, antzerki eta telebistako narratzailea.
** [[Jacob Nena]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Eststu Federatuetako]] presidentea (h. [[2022]]).
** [[Ken Saro-Wiwa]], nigeriar idazle, telebista ekoizle eta ingurumen ekintzailea (h. [[1995]]).
* [[1944]] –
** [[Tudor Parfitt]], britainiar esploratzailea, historialaria eta idazlea.
** [[Petar Zhekov]], bulgariar futbolaria (h. [[2023]]).
* [[1946]] –
** [[Charles Dance]], ingeles aktorea.
** [[Antonio González Pacheco|Antonio González Pacheco, ''Billy el Niño'']], Espainiako poliziaren inspektorea, frankismo garaian torturatzailea (h. [[2020]]).
** [[Naoto Kan]], [[Japonia]]ko lehen ministroa.
* [[1950]] – [[Nora Roberts]], 209 [[Erromantizismo|eleberri erromantiko]] baino gehiago idatzi dituen estatubatuar idazlea.
* [[1951]] – [[Jeanette]], espainiar-britainiar abeslaria.
* [[1953]] – [[Midge Ure]], eskoziar musikari, kantu-idazle eta musika ekoizlea.
* [[1954]] –
** [[Ariane Ascaride]], frantziar aktorea.
** [[Rekha]], indiar aktorea.
* [[1956]] – [[Sylvie M. Jema]], frantziar idazlea.
* [[1958]] – [[Carla Signoris]], italiar aktore eta bikoiztailea.
* [[1959]] – [[Kirsty MacColl]], ingeles pop abeslari eta egile-abeslaria (h. [[2000]]).
* [[1961]] – [[Amparo Alonso Betanzos]], galiziar ingeniari kimikoa eta adimen artifizialeko ikertzailea.
* [[1962]] –
** [[Takayuki Fujikawa]], japoniar futbolaria (h. [[2018]]).
** [[Chalermpol Malakham]], thailandiar abeslari eta aktorea.
* [[1965]] – [[Chris Penn]], estatubatuar aktorea (h. [[2006]]).
* [[1966]] – [[Carolyn Bertozzi]], estatubatuar kimikaria, 2022ko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1967]] – [[Ginesa Ortega]], kataluniar flamenko abeslaria.
* [[1969]] – [[Loren Bouchard]], estatubatuar ekoizle, zuzendari eta gidoigilea.
* [[1970]] –
** [[Rosana Alonso]], espainiar maistra eta politikaria.
** [[Bai Ling]], txinatar jatorriko estatubatuar aktorea.
* [[1971]] –
** [[Yevgeni Kissin]], errusiar piano-jotzailea.
** [[Carlos Reygadas]], mexikar zinema zuzendaria.
* [[1972]] – [[Ricardo Sá Pinto|Ricardo Sa Pinto]], portugaldar futbolaria.
* [[1973]] – [[Luz Cruz Tévez]], perutar psikologo eta politikaria.
* [[1978]] – [[Jodi Lyn O'Keefe]], estatubatuar aktore eta modeloa.
* [[1979]] – [[Mýa]], estatubatuar abeslaria, abestigilea, dantzaria, musika-ekoizlea eta aktorea.
* [[1980]] – [[Yuiko Konno]], japoniar futbolari ohia.
* [[1981]] – [[Daisuke Nasu]], japoniar futbolaria.
* [[1983]] – [[Emma Ruth Rundle]], estatubatuar abeslari, konpositore, gitarra-jole eta ikusizko artista.
* [[1984]] – [[Chiaki Kuriyama]], japoniar aktore eta modeloa.
* [[1986]] –
** [[Vadim Demidov]], letoniar-norvegiar futbolaria.
** [[Ezequiel Garay]], argentinar futbolaria.
* [[1989]] - [[Kawtar Boulaid]], marokoar atleta, maratoian aditua.
* [[1990]] – [[Venus Lux]], estatubatuar emakumezko aktore, zuzendari eta ekoizle pornografiko transexuala.
* [[1991]] –
** [[Lali Espósito]], argentinar abeslaria eta aktorea.
** [[Mariana Pajón]], kolonbiar [[BMX]] txirrindularia.
* [[1996]] - [[Jaione Anzola]], bizkaitar diseinatzailea.
* [[2000]] –
** [[Desiet Kidane]], eritrear txirrindularia (h. [[2021]]).
** [[Mattia Vlad Morleo]], italiar konpositore eta musikaria.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1821]] – [[Michel Behic]], lapurtar politikari eta armadorea, Morlaix (j. [[1739]]).
* [[1858]] – [[Jose Oianguren]], gipuzkoar abokatu eta esploratzailea, [[Davao]]n.
* [[1918]] – [[Maria Katalina Irigoien]], ''María Desposorios'', iruindar moja, 2011n [[dohatsu]] izendatua, [[Madril]]en (j. [[1848]]).
* [[1944]] – [[Théodore Tissier]], frantziar legelari eta politikaria, [[Hendaia]]n (j. [[1866]]).
* [[1987]] – [[Kotxepin Bengoetxea]], bizkaitar euskaltzalea (j. [[1949]]).
* [[2010]] – [[Marcelino Bergara|Marcelino Bergara, ''Bergara I.a'']], nafar pilotaria (j. [[1943]]).
* [[2018]] – [[Madeleine Cabidoche]], euskal [[espeleologia]]ren aintzindari eta sustatzailea, [[Tarbe]]n (j. [[1930]]).
* [[2020]] – [[Javier Pagola]], nafar kazetari eta idazlea (j. [[1946]]).
* [[2021]] –
** [[Kaxildo Alkorta]], gipuzkoar itzultzailea, idazlea eta [[Mendebalde Kultura Alkartea]]ren lehendakaria (j. [[1943]]).
** [[Luis de Pablo]], euskal musikagilea, iraskasle famatua nazioartean, [[Madril]]en (h. [[1930]]).
=== Mundua ===
* [[827]] – [[Valentin]], [[Aita santu]]a.
* [[1359]] – [[Hugo IV.a Ziprekoa]], [[Zipreko Erresuma|Zipreko erregea]] eta [[Jerusalemgo Erresuma Latindarra|Jerusalemgo errege tituluduna]] (j. [[1294]]).
* [[1612]] – [[Bernardino Poccetti|Bernardino Poccetti, ''Barbatelli'']], italiar margolari eta akuaforte-grabatzaile [[manierista]] (j. [[1548]]).
* [[1636]] – [[Pieter Brueghel Gaztea]], flandestar margolaria.
* [[1659]] – [[Abel Tasman]], holandar esploratzailea (j. [[1603]]).
* [[1720]] – [[Antoine Coysevox]], frantziar eskultore eta dekoratzailea (j. [[1640]]).
* [[1791]] – [[Christian Friedrich Daniel Schubart]], alemaniar musikagilea, organista eta poeta (j. [[1739]]).
* [[1796]] – [[Juliana Maria Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1729]]).
* [[1836]] – [[Martha Washington Jefferson Randolph]], Ameriketako Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (j. [[1772]]).
* [[1837]] – [[Charles Fourier]], frantziar filosofoa (j. [[1772]]).
* [[1853]] – [[Pierre-François-Léonard Fontaine]], frantziar arkitekto eta diseinatzailea (j. [[1762]]).
* [[1881]] – [[Daniel Comboni]], italiar santua (j. [[1831]]).
* [[1913]] – [[Katsura Tarō]], [[Japonia]]ko lehen ministroa (j. [[1848]]).
* [[1914]] –
** [[Karlos I.a Errumaniakoa]], [[Errumaniako Erresuma|Errumaniako lehenengo erregea]] (j. [[1839]]).
** [[Gijsbert van Tienhoven]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1841]]).
* [[1922]] – [[Luisa Capetillo]], puertorricar anarkista, feminismoaren eta unionismoaren aitzindaria bere herrialdean (j. [[1879]]).
* [[1923]] – [[Andrés Cáceres]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1836]]).
* [[1925]] – [[James Buchanan Duke]], estatubatuar industrialaria, [[zigarro]]aren fabrikazio eta marketin modernoa sartu zituena (j. [[1856]]).
* [[1936]] – [[Orfilia Rico]], uruguaiar aktorea (j. [[1871]]).
* [[1938]] – [[Isabelo de los Reyes]], filipinar idazlea eta politikaria (j. [[1864]]).
* [[1963]] – [[Édith Piaf]], frantziar abeslaria, [[music-hall]] arloan oso famatua (j. [[1915]]).
* [[1964]] – [[Eddie Cantor]], estatubatuar umorista, dantzari, abeslari, aktore eta abesti egilea (j. [[1892]]).
* [[1968]] – [[Delhy Tejero]], espainiar margolaria, marrazkilaria, muralista eta irakaslea, ''[[Las sinsombrero]]'' mugimendukoa (j. [[1904]]).
* [[1970]] – [[Édouard Daladier]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1884]]).
* [[1973]] – [[Ludwig von Mises]], austriar-estatubatuar [[Austriar eskola]]ko ekonomialari, historialari, logiko eta soziologoa (j. [[1881]]).
* [[1974]] – [[Liudmila Pavlitxenko]], Bigarren Mundu Gerran parte hartu zuen [[sobiet]]ar frankotiratzailea, historiako emakume frankotiratzaile arrakastatsuena (j. [[1916]]).
* [[1977]] – [[Jean Duvieusart]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1900]]).
* [[1983]] – [[Ralph Richardson]], ingeles antzezlea (j. [[1902]]).
* [[1985]] –
** [[Yul Brynner]], estatubatuar aktorea (j. [[1920]]).
** [[Orson Welles]], estatubatuar film eta antzerki zuzendaria, aktorea eta ekoizlea, historiako zuzendari hoberenetakoa (j. [[1915]]).
* [[1998]] – [[Jackie Forster]], ingeles kazetaria, lesbianen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1926]]).
* [[1999]] – [[Hana Te Hemara]], maori jatorriko zeelandaberritar hizkuntza- eta kultura-aktibista (j. [[1940]]).
* [[2000]] – [[Sirimavo Bandaranaike]], [[Zeilan]]go eta [[Sri Lanka]]ko lehen ministroa (j. [[1916]]).
* [[2002]] – [[María Josefa Jiménez Cisneros]], espainiar arkeologoa, Cádizko lehen arkeologotzat joa (j. [[1916]]).
* [[2004]] – [[Christopher Reeve]], estatubatuar aktorea (j. [[1952]]).
* [[2005]] – [[Milton Obote]], [[Uganda]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[2007]] – [[Mehmed Uzun]], idazle kurdua (j. [[1953]]).
* [[2010]] –
** [[Solomon Burke]], estatubatuar soul eta blues musikaria (j. [[1940]]).
** [[Joan Sutherland]], australiar sopranoa (j. [[1926]]).
* [[2011]] – [[Masahiro Hamazaki]], japoniar futbolaria (j. [[1940]]).
* [[2013]] – [[Scott Carpenter]], estatubatuar astronauta eta [[akuanauta]] (j. [[1925]]).
* [[2015]] – [[Richard Heck]], estatubatuar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1931]]).
* [[2018]] – [[Mary Midgley]], ingeles filosofoa, etikan aditua (j. [[1919]]).
* [[2020]] – [[Serge Bourdoncle]], frantziar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1936]]).
* [[2024]] –
** [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]).
** [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Bakarne, Bakartxo, Bakar eta Axlor.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Urriaren 9]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urriaren 11]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
qmnufufg01szy4dmq5a16l26snhrp97
9993892
9993885
2024-12-08T19:01:52Z
Marklar2007
1545
/* Mundua */
9993892
wikitext
text/x-wiki
'''Urriaren 10'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta laurogeita hirugarren [[egun]]a da, 284.a [[bisurte]]etan. 82 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|10|10}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1978]] – [[Gaztelugatxe|Gaztelugatxeko Doniene]] erre zuten.
* [[1989]] – [[Euskal Herria]]n zegoen [[1989 eta 1990eko lehorte eta suteak|lehorteak]] eraginda, ur-murrizketak hasi ziren [[Bilboaldea]]n. Ura lau orduz mozten zen.
=== Mundua ===
* [[680]] – [[Yazid I.a]] omeiatar kalifaren indarrek [[Karbalako gudua]]n, [[Husain ibn Ali]] imami ([[Mahoma]] profetaren bilobari) burua moztu zioten.
* [[1957]] – [[Istripu nuklear]]ra gertatu zen [[Erresuma Batua]]n, herrialdean izandako larriena. Bonba atomikoaren proiektu britainiarra gauzatzeko eraiki zituzten Windscaleko bi erreaktoreetako batek su hartu zuen, [[plutonio]]a erre eta [[Erradiazio-kutsadura|kutsadura erradioaktiboa]] airean hedatuz hiru egunez.
* [[1970]] – [[Fiji]] [[Britainia Handia|Britainia Handitik]] independizatu zen.
* [[2010]] – [[Herbehereetako Erresuma]]ren parte ziren [[Holandarren Antillak]] desagertu eta bere ordez hainbat udalerri, [[Curaçao]] eta [[Sint Maarten]] herrialdeak sortu ziren.
* [[2014]] – [[Malala Yousafzai]] eta [[Kailash Satyarthi]] ekintzaileek [[Bakearen Nobel Saria]] irabazi zuten.
* [[2017]] – [[Kataluniako Parlamentua|Kataluniako Parlamentuko]] gehiengo independentistak [[Kataluniaren Independentzia Aldarrikapena]] sinatu zuen.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1850]] – ''[[La conquista di Granata]]'', [[Emilio Arrieta]] nafar konposatzailearen musika eta Temistocle Soleraren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Madril]]go Erret-Jauregiaren Antzokian.
* [[2008]] – [[ETB 3]] telebista katea lehenbizikoz aireratu zen.
=== Mundua ===
* [[1956]] – ''[[Giant (1956ko filma)|Giant]]'' ("Erraldoi") filma estreinatu zen, [[George Stevens]]ek zuzendu eta [[Elizabeth Taylor]], [[Rock Hudson]], [[James Dean]], [[Carroll Baker]], [[Mercedes McCambridge]], [[Dennis Hopper]], [[Sal Mineo]] eta [[Elsa Cardenas]] aktoreek antzeztu zutelarik.
* [[1961]] – ''[[Splendor in the Grass]]'' (''Distira Belarrean'') filma estreinatu zen, [[Elia Kazan]]ek zuzendu eta [[Natalie Wood]], [[Warren Beatty]] eta [[Pat Hingle]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1963]] – ''[[From Russia with Love (filma)|From Russia with Love]]'' ("Errusiatik Maitasunez") filma estreinatu zen, [[Terence Young]]ek zuzendu eta [[Sean Connery]], [[Pedro Armendáriz]], [[Lotte Lenya]], [[Robert Shaw]], [[Bernard Lee]] eta [[Daniela Bianchi]] aktoreek antzeztutako zutelarik.
* [[1968]] – ''[[Barbarella (filma)|Barbarella]]'' filma estreinatu zen, [[Roger Vadim]]ek zuzendu eta [[Jane Fonda]], [[Ugo Tognazzi]], [[Anita Pallenberg]], [[Milo O'Shea]], [[Marcel Marceau]] eta [[Claude Dauphin]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1998]] – [[Mexiko]]n egitekoa zen [[Munduko Pilota Txapelketa]]rako hautatuak izan ziren pilotari euskaldunek [[Euskal Selekzioa]]ren aldeko Manifestua sinatu zuten.
* [[2006]] – [[Iban Mayo]] txirrindulariak [[Euskaltel-Euskadi]] taldea utzi zuen.
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1332]] – [[Karlos II.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregea]] (h. [[1387]]).
* [[1764]] – [[Pernando Amezketarra]], gipuzkoar bertsolari eta plazagizon ospetsua (h. [[1823]]).
* [[1811]] – [[Agosti Xaho]], euskal idazlea, ezkertiarra eta abertzalea (h. [[1858]]).
* [[1835]] – [[Juan Barroeta]], euskal herritar margolaria (h. [[1906]]).
* [[1856]] – [[Luis Mazzantini]], euskal toreatzailea (h. [[1926]]).
* [[1889]] – [[Nicasio Goitisolo]], ingeles-euskal futbolaria, [[Liverpool]]en.
* [[1904]] – [[Itziar Mujika Irastorza]], gipuzkoar abertzalea eta irakaslea (h. [[1992]]).
* [[1925]] – [[Jakes Casaubon]], [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behere]]ko ikertzailea, irrati esataria eta pilotazalea (h. [[2021]]).
* [[1939]] – [[Luis Mari Mujika]], euskal idazlea (h. [[2017]]).
* [[1947]] – [[José Miguel Echavarri]], nafar txirrindulari eta kirol zuzendari ohia.
* [[1948]] – [[Javier Agirresarobe]], euskal herritar argazkilaria eta zinemako argazki-zuzendaria, Europako argazki-zuzendari onenetakoa
* [[1950]] – [[Jabier Salutregi]], bizkaitar kazetaria (h. [[2023]]).
* [[1954]] – [[Julian Retegi|Julian Retegi, ''Retegi II.a'']], nafar pilotari ohia, inoizko hoberenetakoa.
* [[1959]] –
** [[Iñaki Pérez de Arriluzea]], gipuzkoar futbolaria.
** [[Begoña Zia]], nafar marrazkilari autodidakta, komikiaren aitzindarietako bat [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]] (h. [[2019]]).
* [[1960]] – [[Karra Elejalde]], euskal aktore, gidoilari eta zinemagilea.
* [[1974]] –
** [[Sergio Corino]], bizkaitar futbolari ohia.
** [[Eñaut Gantxegi]], gipuzkoar aktorea.
** [[Khadijetou Boichiri Mohamed Salem]], saharar-arabar mediku eta politikaria, [[Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoa|Saharan]].
* [[1977]] –
** [[Irene Lapuerta]], nafar politikari eta unibertsitateko irakaslea.
** [[Maider Olleta]], nafar gimnasta erritmiko ohia.
* [[1985]] – [[Sheila Hernández]], bizkaitar [[judo]]ka paralinpikoa.
* [[1986]] – [[Roberto Uriarte Urizar|Rober Uriarte]], bizkaitar pilotaria.
* [[1995]] –
** [[Nora Azurmendi]], gipuzkoar eskubaloi-jokalaria.
** [[Ioritz Landeta]], bizkaitar futbolaria.
* [[1997]] - [[Olivia Baril]], quebectar-gipuzkoar txirrindularia, [[Rouyn-Noranda (Quebec)|Rouyn-Noranda]]n.
=== Mundua ===
* [[786]] – [[Saga Enperadorea]], Japoniako Enperadorea (h. [[842]]).
* [[1656]] – [[Nicolas de Largillière]], frantziar margolari erretratugilea (h. [[1746]]).
* [[1684]] – [[Antoine Watteau]], frantziar pintorea (h. [[1721]]).
* [[1731]] – [[Henry Cavendish]], britainiar fisikari eta kimikaria (h. [[1810]]).
* [[1738]] – [[Benjamin West]], estatubatuar margolaria (h. [[1820]]).
* [[1763]] – [[Xavier de Maistre]], savoiar militar eta idazlea (h. [[1852]]).
* [[1813]] – [[Giuseppe Verdi]], italiar musikagilea (h. [[1901]]).
* [[1825]] – [[Paul Kruger]], [[Erresuma Batua]]ren aurkako [[boer]] erresistentziaren buru nagusia eta [[Hegoafrika|Hegoafrikako Errepublikako]] presidentea (h. [[1904]]).
* [[1830]] – [[Elisabet II.a Espainiakoa]], [[Espainia]]ko erregina (h. [[1904]]).
* [[1834]] – [[Aleksis Kivi]], finlandiar idazlea, [[finlandiera]]zko lehen eleberri esanguratsua idatzi zuena (h. [[1872]]).
* [[1839]] – [[Francisco Giner de los Ríos]], espainiar pedagogoa eta idazlea (h. [[1915]]).
* [[1853]] – [[Anna Gardell-Ericson]], suediar margolari eta akuarelista (h. [[1939]]).
* [[1858]] – [[Maurice Prendergast]], estatubatuar margolari postinpresionista (h. [[1924]]).
* [[1860]] – [[Joan Maragall i Gorina]], katalanezko idazlea (h. [[1911]]).
* [[1861]] – [[Fridtjof Nansen]], norvegiar esploratzaile, zientzialari eta diplomatikoa, 1922an [[Bakearen Nobel Saria|Bakearen Nobel Sariduna]] (h. [[1930]]).
* [[1895]] – [[Wolfram von Richthofen]], alemaniar mariskala, [[Gernikako bonbardaketa]]ren arduradun nagusia (h. [[1945]]).
* [[1898]] –
** [[Marie-Pierre Kœnig]], frantziar jenerala (h. [[1970]]).
** [[Eugen Wüster]], austriar industrialaria eta terminologoa, [[terminologia]] diziplinaren sortzailea (h. [[1977]]).
* [[1900]] – [[Helen Hayes]], estatubatuar antzezlea, Estatu Batuen historiako antzerki-antzezle onenetakoa (h. [[1993]]).
* [[1901]] – [[Alberto Giacometti]], suitzar eskultore, margolari eta marrazlea (h. [[1966]]).
* [[1906]] –
** [[Paul Creston]], estatubatuar musikagilea (h. [[1985]]).
** [[R. K. Narayan]], indiar eleberrigilea (h. [[2001]]).
* [[1908]] –
** [[Min-Chueh Chang]], txinatar-estatubatuar ikertzailea, pilula antisorgailuaren asmatzaileetako bat (h. [[1991]]).
** [[Mercè Rodoreda]], kataluniar idazlea (h. [[1983]]).
* [[1911]] – [[Clare Hollingworth]], britainiar kazetari eta gerra berriemailea (h. [[2017]]).
* [[1913]] – [[Claude Simon]], frantziar idazlea, 1985eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2005]]).
* [[1917]] – [[Thelonious Monk]], estatubatuar jazz pianojole eta konposatzailea, Bebop jazz musika estiloaren sortzaileetako bat (h. [[1982]]).
* [[1918]] –
** [[Yigal Allon]], [[Israel]]go lehen ministroa (h. [[1980]]).
**[[Jean Gimpel]], frantziar historialaria (h. [[1996]]).
* [[1919]] – [[William Kruskal]], estatubatuar estatistikaria (h. [[2005]]).
* [[1921]] – [[James Clavell]], australiar eleberrigile, gidoilari, zinema zuzendari eta Bigarren Mundu Gerrako militar eta gerra-presoa (h. [[1994]]).
* [[1922]] – [[María Matilde Almendros]], kataluniar irrati-esatari eta aktorea (h. [[1995]]).
* [[1923]] – [[Nicholas Parsons]], ingeles aktore eta telebista eta irrati aurkezlea (h. [[2020]]).
* [[1924]] –
** [[Mary Berg]] ''Varsoviako ghetto'' judutarretik bizirik atera eta ''El ghetto de Varsovia l''iburuaren egilea (h. [[2013]])
** [[Pierre Dolbeault]], frantziar matematikaria (h. [[2015]]).
** [[Ed Wood]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle, gidoigile eta aktorea (h. [[1978]]).
* [[1927]] –
** [[Dana Elcar]], estatubatuar aktorea (h. [[2005]]).
** [[Manuel Hernández Mompó]], espainiar margolaria (h. [[1992]]).
* [[1930]] –
** [[Yves Chauvin]], frantziar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2005eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2015]]).
** [[Harold Pinter]], ingeles idazlea, 2005eko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2008]]).
* [[1936]] – [[Gerhard Ertl]], alemaniar kimikari eta unibertsitate-irakaslea, 2007ko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1939]] – [[Abdul Ati al-Obeidi]], [[Libia]]ko estatuburua (h. [[2023]]).
* [[1941]] –
** [[Peter Coyote]], estatubatuar aktore, zuzendari, gidoigile eta filma, antzerki eta telebistako narratzailea.
** [[Jacob Nena]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Eststu Federatuetako]] presidentea (h. [[2022]]).
** [[Ken Saro-Wiwa]], nigeriar idazle, telebista ekoizle eta ingurumen ekintzailea (h. [[1995]]).
* [[1944]] –
** [[Tudor Parfitt]], britainiar esploratzailea, historialaria eta idazlea.
** [[Petar Zhekov]], bulgariar futbolaria (h. [[2023]]).
* [[1946]] –
** [[Charles Dance]], ingeles aktorea.
** [[Antonio González Pacheco|Antonio González Pacheco, ''Billy el Niño'']], Espainiako poliziaren inspektorea, frankismo garaian torturatzailea (h. [[2020]]).
** [[Naoto Kan]], [[Japonia]]ko lehen ministroa.
* [[1950]] – [[Nora Roberts]], 209 [[Erromantizismo|eleberri erromantiko]] baino gehiago idatzi dituen estatubatuar idazlea.
* [[1951]] – [[Jeanette]], espainiar-britainiar abeslaria.
* [[1953]] – [[Midge Ure]], eskoziar musikari, kantu-idazle eta musika ekoizlea.
* [[1954]] –
** [[Ariane Ascaride]], frantziar aktorea.
** [[Rekha]], indiar aktorea.
* [[1956]] – [[Sylvie M. Jema]], frantziar idazlea.
* [[1958]] – [[Carla Signoris]], italiar aktore eta bikoiztailea.
* [[1959]] – [[Kirsty MacColl]], ingeles pop abeslari eta egile-abeslaria (h. [[2000]]).
* [[1961]] – [[Amparo Alonso Betanzos]], galiziar ingeniari kimikoa eta adimen artifizialeko ikertzailea.
* [[1962]] –
** [[Takayuki Fujikawa]], japoniar futbolaria (h. [[2018]]).
** [[Chalermpol Malakham]], thailandiar abeslari eta aktorea.
* [[1965]] – [[Chris Penn]], estatubatuar aktorea (h. [[2006]]).
* [[1966]] – [[Carolyn Bertozzi]], estatubatuar kimikaria, 2022ko [[Kimikako Nobel Saria]].
* [[1967]] – [[Ginesa Ortega]], kataluniar flamenko abeslaria.
* [[1969]] – [[Loren Bouchard]], estatubatuar ekoizle, zuzendari eta gidoigilea.
* [[1970]] –
** [[Rosana Alonso]], espainiar maistra eta politikaria.
** [[Bai Ling]], txinatar jatorriko estatubatuar aktorea.
* [[1971]] –
** [[Yevgeni Kissin]], errusiar piano-jotzailea.
** [[Carlos Reygadas]], mexikar zinema zuzendaria.
* [[1972]] – [[Ricardo Sá Pinto|Ricardo Sa Pinto]], portugaldar futbolaria.
* [[1973]] – [[Luz Cruz Tévez]], perutar psikologo eta politikaria.
* [[1978]] – [[Jodi Lyn O'Keefe]], estatubatuar aktore eta modeloa.
* [[1979]] – [[Mýa]], estatubatuar abeslaria, abestigilea, dantzaria, musika-ekoizlea eta aktorea.
* [[1980]] – [[Yuiko Konno]], japoniar futbolari ohia.
* [[1981]] – [[Daisuke Nasu]], japoniar futbolaria.
* [[1983]] – [[Emma Ruth Rundle]], estatubatuar abeslari, konpositore, gitarra-jole eta ikusizko artista.
* [[1984]] – [[Chiaki Kuriyama]], japoniar aktore eta modeloa.
* [[1986]] –
** [[Vadim Demidov]], letoniar-norvegiar futbolaria.
** [[Ezequiel Garay]], argentinar futbolaria.
* [[1989]] - [[Kawtar Boulaid]], marokoar atleta, maratoian aditua.
* [[1990]] – [[Venus Lux]], estatubatuar emakumezko aktore, zuzendari eta ekoizle pornografiko transexuala.
* [[1991]] –
** [[Lali Espósito]], argentinar abeslaria eta aktorea.
** [[Mariana Pajón]], kolonbiar [[BMX]] txirrindularia.
* [[1996]] - [[Jaione Anzola]], bizkaitar diseinatzailea.
* [[2000]] –
** [[Desiet Kidane]], eritrear txirrindularia (h. [[2021]]).
** [[Mattia Vlad Morleo]], italiar konpositore eta musikaria.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1821]] – [[Michel Behic]], lapurtar politikari eta armadorea, Morlaix (j. [[1739]]).
* [[1858]] – [[Jose Oianguren]], gipuzkoar abokatu eta esploratzailea, [[Davao]]n.
* [[1918]] – [[Maria Katalina Irigoien]], ''María Desposorios'', iruindar moja, 2011n [[dohatsu]] izendatua, [[Madril]]en (j. [[1848]]).
* [[1944]] – [[Théodore Tissier]], frantziar legelari eta politikaria, [[Hendaia]]n (j. [[1866]]).
* [[1987]] – [[Kotxepin Bengoetxea]], bizkaitar euskaltzalea (j. [[1949]]).
* [[2010]] – [[Marcelino Bergara|Marcelino Bergara, ''Bergara I.a'']], nafar pilotaria (j. [[1943]]).
* [[2018]] – [[Madeleine Cabidoche]], euskal [[espeleologia]]ren aintzindari eta sustatzailea, [[Tarbe]]n (j. [[1930]]).
* [[2020]] – [[Javier Pagola]], nafar kazetari eta idazlea (j. [[1946]]).
* [[2021]] –
** [[Kaxildo Alkorta]], gipuzkoar itzultzailea, idazlea eta [[Mendebalde Kultura Alkartea]]ren lehendakaria (j. [[1943]]).
** [[Luis de Pablo]], euskal musikagilea, iraskasle famatua nazioartean, [[Madril]]en (h. [[1930]]).
=== Mundua ===
* [[827]] – [[Valentin]], [[Aita santu]]a.
* [[1359]] – [[Hugo IV.a Ziprekoa]], [[Zipreko Erresuma|Zipreko erregea]] eta [[Jerusalemgo Erresuma Latindarra|Jerusalemgo errege tituluduna]] (j. [[1294]]).
* [[1612]] – [[Bernardino Poccetti|Bernardino Poccetti, ''Barbatelli'']], italiar margolari eta akuaforte-grabatzaile [[manierista]] (j. [[1548]]).
* [[1636]] – [[Pieter Brueghel Gaztea]], flandestar margolaria.
* [[1659]] – [[Abel Tasman]], holandar esploratzailea (j. [[1603]]).
* [[1720]] – [[Antoine Coysevox]], frantziar eskultore eta dekoratzailea (j. [[1640]]).
* [[1791]] – [[Christian Friedrich Daniel Schubart]], alemaniar musikagilea, organista eta poeta (j. [[1739]]).
* [[1796]] – [[Juliana Maria Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1729]]).
* [[1836]] – [[Martha Washington Jefferson Randolph]], Ameriketako Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (j. [[1772]]).
* [[1837]] – [[Charles Fourier]], frantziar filosofoa (j. [[1772]]).
* [[1853]] – [[Pierre-François-Léonard Fontaine]], frantziar arkitekto eta diseinatzailea (j. [[1762]]).
* [[1881]] – [[Daniel Comboni]], italiar santua (j. [[1831]]).
* [[1913]] – [[Katsura Tarō]], [[Japonia]]ko lehen ministroa (j. [[1848]]).
* [[1914]] –
** [[Karlos I.a Errumaniakoa]], [[Errumaniako Erresuma|Errumaniako lehenengo erregea]] (j. [[1839]]).
** [[Gijsbert van Tienhoven]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1841]]).
* [[1922]] – [[Luisa Capetillo]], puertorricar anarkista, feminismoaren eta unionismoaren aitzindaria bere herrialdean (j. [[1879]]).
* [[1923]] – [[Andrés Cáceres]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1836]]).
* [[1925]] – [[James Buchanan Duke]], estatubatuar industrialaria, [[zigarro]]aren fabrikazio eta marketin modernoa sartu zituena (j. [[1856]]).
* [[1936]] – [[Orfilia Rico]], uruguaiar aktorea (j. [[1871]]).
* [[1938]] – [[Isabelo de los Reyes]], filipinar idazlea eta politikaria (j. [[1864]]).
* [[1963]] – [[Édith Piaf]], frantziar abeslaria, [[music-hall]] arloan oso famatua (j. [[1915]]).
* [[1964]] – [[Eddie Cantor]], estatubatuar umorista, dantzari, abeslari, aktore eta abesti egilea (j. [[1892]]).
* [[1968]] – [[Delhy Tejero]], espainiar margolaria, marrazkilaria, muralista eta irakaslea, ''[[Las sinsombrero]]'' mugimendukoa (j. [[1904]]).
* [[1970]] – [[Édouard Daladier]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1884]]).
* [[1973]] – [[Ludwig von Mises]], austriar-estatubatuar [[Austriar eskola]]ko ekonomialari, historialari, logiko eta soziologoa (j. [[1881]]).
* [[1974]] – [[Liudmila Pavlitxenko]], Bigarren Mundu Gerran parte hartu zuen [[sobiet]]ar frankotiratzailea, historiako emakume frankotiratzaile arrakastatsuena (j. [[1916]]).
* [[1977]] – [[Jean Duvieusart]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1900]]).
* [[1983]] – [[Ralph Richardson]], ingeles antzezlea (j. [[1902]]).
* [[1985]] –
** [[Yul Brynner]], estatubatuar aktorea (j. [[1920]]).
** [[Orson Welles]], estatubatuar film eta antzerki zuzendaria, aktorea eta ekoizlea, historiako zuzendari hoberenetakoa (j. [[1915]]).
* [[1998]] – [[Jackie Forster]], ingeles kazetaria, lesbianen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1926]]).
* [[1999]] – [[Hana Te Hemara]], maori jatorriko zeelandaberritar hizkuntza- eta kultura-aktibista (j. [[1940]]).
* [[2000]] – [[Sirimavo Bandaranaike]], [[Zeilan]]go eta [[Sri Lanka]]ko lehen ministroa (j. [[1916]]).
* [[2002]] – [[María Josefa Jiménez Cisneros]], espainiar arkeologoa, Cádizko lehen arkeologotzat joa (j. [[1916]]).
* [[2004]] – [[Christopher Reeve]], estatubatuar aktorea (j. [[1952]]).
* [[2005]] – [[Milton Obote]], [[Uganda]]ko presidentea (j. [[1925]]).
* [[2007]] – [[Mehmed Uzun]], idazle kurdua (j. [[1953]]).
* [[2010]] –
** [[Solomon Burke]], estatubatuar soul eta blues musikaria (j. [[1940]]).
** [[Joan Sutherland]], australiar sopranoa (j. [[1926]]).
* [[2011]] – [[Masahiro Hamazaki]], japoniar futbolaria (j. [[1940]]).
* [[2013]] – [[Scott Carpenter]], estatubatuar astronauta eta [[akuanauta]] (j. [[1925]]).
* [[2015]] – [[Richard Heck]], estatubatuar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1931]]).
* [[2018]] – [[Mary Midgley]], ingeles filosofoa, etikan aditua (j. [[1919]]).
* [[2020]] – [[Serge Bourdoncle]], frantziar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1936]]).
* [[2024]] –
** [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]).
** [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Bakarne, Bakartxo, Bakar eta Axlor.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Urriaren 9]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urriaren 11]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
fc52otbl6s6ff4wxjg9n2afb7s62rxy
Azaroaren 10
0
4081
9993922
9974661
2024-12-08T19:41:32Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993922
wikitext
text/x-wiki
'''Azaroaren 10'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hamalaugarren [[egun]]a da, 315.a [[bisurte]]etan. 51 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|11|10}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1935]] – “Nahiago Espainia gorria, Espainia zatitua baino”, esan zuen [[José Calvo Sotelo]]k [[Donostia]]n. [[Urumeako frontoia]]n izan zen, Bloke Nazional espainiarrak egindako ekitaldian.
* [[1959]] – Bilboko [[Iralabarriko ikastola]] klandestinoa itxiarazi zuen poliziak. Bi irakasle atxilotu zituzten.
* [[2006]] –
** [[Nafarroa]]ko familia medikuek greba egin zuten.
** Ezker abertzaleko manifestazio baten ostean egondako istilu larrietan zabor kontainerrak eta kutxazainak erre zituzten. Horrez gain, polizia munizipal bati gasolina bota zioten [[Bilbo]]n.
=== Mundua ===
* [[1995]] – [[Nigeria]]ko [[Sani Abacha]] diktadoreak [[Ogoni]] herriko bederatzi pertsona urkatu zituen, tartean [[Ken Saro-Wiwa]] idazlea. [[Shell]] petrolio konpainia kutsatzailearen aurkako ekintzaileak ziren.
* [[2001]] –
** [[Australia]]ko [[John Howard]] hirugarren mandatu baterako aukeratu zuten hauteskundeetan.
** Uholdeak [[Aljeria]]n, eurite gogorrek eta lubiziek 900 hildako eragin zituzten.
* [[2007]] – [[Espainia]]ko errege zen [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos I.ak]] [[Hugo Chávez]] [[Venezuela]]ko presidenteari sekulako oihartzuna izango zuen ''«[[¿Por qué no te callas?]]»'' («Zergatik ez duzu ahoa ixten?») esaldia bota zion.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[2012]] – [[2012ko Xilaba Bertsulari Xapelketa|Hirugarren Xilaba Bertsulari Xapelketan]] [[Amets Arzallus]]ek bere hirugarren txapela jantzi zuen.
=== Mundua ===
* [[1974]] – ''[[Lenny (filma)|Lenny]]'' filma estreinatu zen, [[Bob Fosse]]k zuzendu eta [[Dustin Hoffman]] eta [[Valerie Perrine]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1839]] – "El Constitucional" egunkari bartzelonarrean argitaratu zuten Espainian egindako lehendabiziko argazkiaren albistea, Pedro Felipe Monlauk Bartzelonako lonja batean egindako [[dagerrotipo]]a.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1885]] – [[Abelino Barriola]], euskal idazle eta antzerkigilea (h. [[1944]]).
* [[1910]] – [[Tomás Blanco]], bizkaitar aktorea (h. [[1990]]).
* [[1911]] – [[Andres Eliseo Mañarikua]], bizkaitar historialaria (h. [[1988]]).
* [[1912]] – [[Miren Gezala]], [[Emakume Abertzale Batza]]ko kidea, [[Euskal Pizkundea|Euskal Pizkundeko]] partaidea, irakaslea, dantzaria eta antzezlea (h. [[2003]]).
* [[1918]] – [[José Moreno]], [[Eusko Gudarostea|Eusko Gudarosteko]] gudaria, armada hartako azken beteranoa (h. [[2019]]).
* [[1925]] – [[Jon Mirande]], euskal idazlea, XX. mendeko olerkari esanguratsuenetakoa (h. [[1972]]).
* [[1928]] – [[Tomas Murua]], gipuzkoar eskultorea (h. [[2016]]).
* [[1941]] – [[José Manuel Barquero]], arabar irakasle eta politikaria, [[Ourense]]n.
* [[1942]] – [[Pello Zabaleta Kortaberria]], gipuzkoar idazle eta itzultzailea.
* [[1948]] – [[Maria Rosario de Cruz]], bizkaitar errakestista.
* [[1951]] – [[Patxi Pagoaga]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria, euskal atezain onenetariko bat (h. [[1995]]).
* [[1960]] – [[Pello Varela]], arabar gidoilari eta zinema zuzendaria.
* [[1974]] - [[Imanol Aiestaran]], gipuzkoar txirrindulari ohia.
* [[1975]] – [[Fernando González Molina]], nafar telebista eta zinema zuzendaria.
* [[1980]] – [[Itziar Imaz Artazcoz]], nafar politikaria.
* [[1982]] – [[Amets Txurruka]], bizkaitar txirrindularia.
* [[1985]] – [[Alain Barrón]], arabar futbolaria.
* [[1990]] – [[Allen King]], bizkaitar aktore porno eta abeslaria.
* [[1994]] –
** [[Borja Mendia]], bizkaitar saskibaloi jokalaria.
** [[Jon Rahm]], bizkaitar golf-jokalaria.
* [[1997]] - [[Carlos Sagues]], nafar futbolaria.
=== Mundua ===
* [[1433]] – [[Karlos Izukaitza]], [[Borgoinako dukerria|Borgoinako dukea]] (h. [[1477]]).
* [[1483]] – [[Martin Luther|Martin Lutero]], apaiza, irakaslea eta teologoa, Elizaren erreformatzailea (h. [[1546]]).
* [[1490]] – [[Juan de Padilla]], [[Gaztelako Erresuma|gaztelar]] aristokrata (h. [[1521]]).
* [[1620]] – [[Ninon de l'Enclos]], frantziar kortesana, gutunen idazlea eta letretako emakume berritzailea (h. [[1705]]).
* [[1668]] – [[François Couperin]] ''Handia'', [[Frantziako Erresuma|frantziar]] musikagile [[barrokoa]] (h. [[1733]]).
* [[1697]] – [[William Hogarth]], ingeles margolari, ilustratzaile eta grabatzailea (h. [[1764]]).
* [[1759]] – [[Friedrich Schiller]], alemaniar poeta (h. [[1805]]).
* [[1790]] – [[Jean René Constant Quoy]], frantziar kirurgialari, zoologo eta anatomista (h. [[1869]]).
* [[1808]] – [[Jesse W. Fell]], [[Illinois]]eko enpresari eta lur-jabea (h. [[1887]]).
* [[1834]] – [[Jose Hernandez]], argentinar olerkari, politikari eta kazetaria (h. [[1886]]).
* [[1836]] – [[Andrés Cáceres]], [[Peru]]ko presidentea (h. [[1923]]).
* [[1840]] – [[Zitella Cocke]], estatubatuar poeta, saiakeragile, musikari eta irakaslea (h. [[1929]]).
* [[1842]] – [[Agnes Blake Poor]], estatubatuar idazle eta itzultzailea (h. [[1922]]).
* [[1861]] – [[Robert T. A. Innes]], britainiar astronomoa (h. [[1933]]).
* [[1870]] – [[Mikhail Rostovtsev]], ukrainar historialaria (h. [[1952]]).
* [[1873]] – [[Henri Rabaud]], frantziar musikagilea (h. [[1949]]).
* [[1875]] – [[Anastasija Bitsenko]], errusiar-ukrainar iraultzaile eta diplomazialaria (h. [[1938]]).
* [[1879]] – [[Patrick Pearse]], irlandar maisu, olerkari, idazle, nazionalista eta ekintzaile politikoa (h. [[1916]]).
* [[1880]] – [[Jacob Epstein]], ingeles eskultorea (h. [[1959]]).
* [[1887]] –
** [[Elisa Leonida Zamfirescu]], errumaniar ingenieri kimiko, asmatzaile, irakasle eta nazioarteko desarmearen defendatzailea (h. [[1973]]).
** [[Arnold Zweig]], alemaniar idazlea, antifaxista eta gerraren aurkako mugimenduko aktibista (h. [[1968]]).
* [[1888]] – [[Andrei Tupolev]], errusiar hegazkin ingeniaria (h. [[1972]]).
* [[1889]] – [[Claude Rains]], ingeles-estatubatuar antzerki eta zinemako aktorea (h. [[1967]]).
* [[1893]] – [[John P. Marquand]], estatubatuar idazlea (h. [[1960]]).
* [[1896]] –
** [[Mary (Lady Heath)]], irlandar hegazkinlari eta atleta (h. [[1939]]).
** [[Andreas Stihl]], suitzar jatorriko ingeniari eta asmatzailea, [[Stihl]] enpresaren sortzailea (h. [[1973]]).
* [[1899]] – [[Helen Porter]], britainiar botanikoa eta Imperial Collegeko lehen emakume-irakaslea (h. [[1987]]).
* [[1905]] – [[Louis Harold Gray]], britainiar fisikari eta erradiobiologoa (h. [[1965]]).
* [[1910]] – [[Francesc de Cabo]], kataluniar politikari eta iraultzailea (h. [[1997]]).
* [[1913]] – [[Álvaro Cunhal]], portugaldar politikari eta abokatu komunista (h. [[2005]]).
* [[1915]] – [[Torcuato Fernández-Miranda]], espainiar politikari eta legelaria, [[Espainiako trantsizioa]]ren estrategatzat joa (h. [[1980]]).
* [[1916]] – [[Louis le Brocquy]], irlandar margolaria (h. [[2012]]).
* [[1918]] – [[Ernst Otto Fischer]], alemaniar kimikaria, 1973ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2007]]).
* [[1919]] –
** [[Mikhail Kalaxnikov]], kalibre txikiko armen errusiar diseinatzailea, [[AK-47]] eraso-fusilaren diseinatzailea izateagatik ospetsua (h. [[2013]]).
** [[Moïse Tshombe]], [[Katanga]]ko (gaur egun [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko]] eskualdea) lehen ministroa (h. [[1969]]).
* [[1925]] – [[Richard Burton]], galestar aktorea (h.[[1984]]).
* [[1926]] – [[Leon Kossoff]], britainiar margolaria (h. [[2019]]).
* [[1928]] – [[Ennio Morricone]] italiar zinema-musikagilea (h. [[2020]]).
* [[1931]] – [[Marjory Gordon]], erizaintzaren teoriko estatubatuarra (h. [[2015]]).
* [[1932]] – [[Roy Scheider]], estatubatuar aktorea (h. [[2008]]).
* [[1933]] –
** [[Don Clarke|Don Clarke, ''The Boot'']], zeelandaberritar errugbi eta kriket jokalaria (h. [[2002]]).
** [[Ronald Evans]], estatubatuar astronauta (h. [[1990]]).
* [[1938]] – [[Josep Suriá]], kataluniar txirrindulari ohia.
* [[1939]] – [[Sakher Habash]], [[Al-Fatah]]ren sortzaile buruzagietako bat (h. [[2009]]).
* [[1942]] – [[Robert F. Engle]], estatubatuar ekonomialari eta unibertsitate-irakaslea, 2003ko [[Ekonomiako Nobel Saria]].
* [[1944]] –
** [[Askar Akaiev]], lehendabiziko [[Kirgizistan]]go presidentea.
** [[Larry Trask]], [[Euskal hizkuntzalaritza|euskal hizkuntzalari]] estatubatuarra (h. [[2004]]).
* [[1945]] – [[Terence Davies]], ingeles aktore, zinema zuzendari, gidoilari eta eleberrigilea (h. [[2023]]).
* [[1947]] –
** [[Bachir Gemayel]], libanoar politikaria (h. [[1982]]).
** [[Greg Lake]], ingeles abeslari, abesti egile, baxu jotzaile eta gitarra jotzailea, ''[[Emerson, Lake & Palmer]]'' taldearen sortzaileetakoa (h. [[2016]]).
* [[1948]] – [[Ángela T. Leiva Sánchez]], kubatar botanikari eta fitogeografoa (h. [[2014]]).
* [[1949]] – [[Michio Yasuda]], japoniar futbolari ohia.
* [[1951]] –
** [[Danilo Medina]], [[Dominikar Errepublika]]ko presidentea.
** [[Viktor Suhorukov]], errusiar aktorea.
* [[1954]] – [[Maria Fernanda Lay]], timortar politikaria.
* [[1955]] – [[Roland Emmerich]], alemaniar zinema-zuzendaria.
* [[1956]] –
** [[José Luis Brown]], argentinar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2019]]).
** [[Margarita Robles]], espainiar magistratu eta politikaria.
** [[Sinbad (aktorea)|''Sinbad'']], estatubatuar aktore eta umorista.
* [[1958]] – [[Antoine Kambanda]], ruandar kardinala.
* [[1959]] – [[Andrzej Iwan]], poloniar futbolaria (h. [[2022]]).
* [[1960]] – [[Neil Gaiman]], ingeles fikzio labur, eleberri, komiki, eleberri grafiko eta filmen egilea.
* [[1963]] –
** [[Sylvie Denis]], frantziar idazlea, zientzia fikziozko eta fantasiazkoa.
** [[Mike Powell]], estatubatuar kirolari ohia, [[luzera jauzi]]an espezializatua.
* [[1964]] –
** [[Isabel Bono]], espainiar poeta eta idazlea.
** [[Magnús Scheving]], islandiar aktore eta gimnasta ohia.
* [[1966]] –
** [[Vanessa Angel]], ingeles aktore eta modeloa.
** [[Steve Mackey]], ingeles baxu-jotzailea eta disko ekoizlea, [[Pulp (musika taldea)|Pulp]] [[rock alternatibo]] taldeko kidea (h. [[2023]]).
* [[1967]] – [[Carlos Galarreta]], espainiar txirrindulari ohia.
* [[1969]] –
** [[Jens Lehmann]], alemaniar futbol atezain ohia.
** [[Ellen Pompeo]], estatubatuar aktorea.
* [[1970]] – [[Marta Reina Izquiano]], kataluniar LGBT ekintzaile eta ikertzailea.
* [[1971]] – [[Mario Abdo Benítez]], paraguaitar enpresaburua eta politikaria.
* [[1977]] – [[Brittany Murphy]], estatubatuar aktorea (h. [[2009]]).
* [[1982]] –
** [[Ruth Lorenzo]], espainiar abeslaria, musikagilea, aurkezlea eta aktorea.
** [[Celma Ribas]], angolar abeslaria, konpositorea eta enpresaria.
* [[1985]] – [[Wu Minxia]], txinatar tranpolin-jauzilaria.
* [[1986]] – [[Samuel Wanjiru]], kenyar atleta, maratoian espezialista (h. [[2011]]).
* [[1989]] –
** [[Taron Egerton]], galestar aktorea.
** [[Ana Fernández García]], espainiar aktorea.
* [[1990]] –
** [[Mireia Belmonte]], kataluniar igerilaria.
** [[Vanessa Ferrari]], italiar gimnasta artistikoa.
** [[Andrea Oubiña]], galiziar arraunlaria, zortzi aldiz [[Kontxako bandera]]ren eta bost aldiz [[Emakumezkoen Traineru Liga]]ren irabazle.
** [[Megumi Takase]], japoniar futbolari ohia.
* [[1994]] –
** [[Takuma Asano]], japoniar futbolaria.
** [[Andre De Grasse]], kanadar atleta.
* [[1995]] – [[Lotte Kopecky]], belgikar txirrindularia.
* [[1999]] –
** [[Armand Duplantis]], suediar-estatubatuar pertika jauzilaria.
** [[João Félix]], portugaldar futbolaria.
** [[Kiernan Shipka]], estatubatuar aktorea.
* [[2000]] – [[Mackenzie Foy]], estatubatuar aktore eta modeloa.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1562]] – [[Antonio I.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege]] ezkontidea (j. [[1518]]).
* [[1651]] – [[Pedro Hurtado de Mendoza (teologoa)|Pedro Hurtado de Mendoza]], bizkaitar teologoa, [[Madril]]en (j. [[1578]]).
* [[1780]] – [[Antonio Arriaga]], arabar militarra, Ameriketan hainbat agintari postu izan zituena, [[Peru]]n (j. [[1727]]).
* [[1884]] – [[José María Goizueta]], gipuzkoar erdal idazlea eta musika-kritikaria, [[Madril]]en (j. [[1816]]).
* [[1900]] – [[Armand David]], [[lapurtar]] misiolari, zoologo eta botanikoa, [[Paris]]en (j. [[1826]]).
* [[1908]] – [[Alejandro San Martin]], nafar mediku eta politikari liberala, [[Madril]]en (j. [[1847]]).
* [[1936]] –
** [[Manuela Arriola|Manuela Arriola, ''Manuela del Sagrado Corazón'']], bizkaitar adorazioko moja, fusilatua (j. [[1891]]).
** [[Juana Francisca Perez de Labeaga|Juana Francisca Perez de Labeaga, ''Blasa de María'']], nafar moja, [[Madril]]en fusilatua (j. [[1864]]).
* [[1938]] – [[José Luis Justel]], bizkaitar futbolaria (j. [[1920]]).
* [[1940]] – [[Aurelio Arteta]], bilbotar margolaria, Euskal Herriko margolaritzak eman dituen artistarik garrantzizkoenetakoa, [[Mexiko Hiria]]n (j. [[1879]]).
* [[1959]] – [[Fernando Muñagorri]], euskal atleta (j. [[1907]]).
* [[1984]] – [[Carmelo Goienetxea]], euskal herritar futbolaria (j. [[1898]]).
* [[1985]] – [[Benita Ganuza|Benita Ganuza, ''Elena Ódena'']], gipuzkoar politikari komunista, [[Madril]]en (j. [[1930]]).
* [[1991]] – [[Jean Pierre Iratxet]], baxenafar idazlea (j. [[1921]]).
* [[2014]] – [[Jesús Beltrán]], nafar psikopedagogo eta katedraduna, [[Madril]]en (j. [[1936]]).
* [[2015]] – [[Felix Arriaran]], ''Arriaran I.a'', euskal herritar pilotaria (j. [[1924]]).
* [[2016]] – [[Izaskun Arrue]], arabar irakasle eta erizaina, Arabako ikastoletako lehenengo andereñotzat onartua (j. [[1927]]).
* [[2017]] – [[Eduardo Vallejo de Olejua]], bizkaitar politikari [[jeltzale]]a (j. [[1936]]).
* [[2020]] –
** [[Luis Ibero]], nafar politikaria, [[Zizur Nagusia|Zizur Nagusiko]] alkatea (j. [[1949]]).
** [[Juan Cruz Sol]], gipuzkoar futbolaria, [[Valentzia]]n (j. [[1947]]).
=== Mundua ===
* [[461]] – [[Leon I.a (aita santua)|Leon I.a]], [[Aita santu]]a (j. {{circa|[[390]]}}).
* [[765]] – [[Junnin Enperadorea]], Japoniako 47. Enperadorea (j. [[733]]).
* [[1241]] – [[Zelestino IV.a]], [[Aita santu]]a.
* [[1419]] – [[Joan I.a Borgoinakoa]], [[Borgoinako dukerria|Borgoinako dukea]] (j. [[1371]]).
* [[1444]] – [[Ladislao III.a Poloniakoa]], [[Polonia]]ko, [[Hungaria]]ko eta [[Kroazia]]ko errege eta [[Lituaniako Dukerri Handia|Lituaniako Dukerri Handiko]] duke gorena (j. [[1424]]).
* [[1549]] – [[Paulo III.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1468]]).
* [[1644]] – [[Luis Vélez de Guevara]], espainiar dramagilea eta eleberrigilea (j. [[1579]]).
* [[1673]] – [[Mikel I.a Poloniakoa]], [[Polonia]]ko errege eta [[Lituaniako Dukerri Handia|Lituaniako Dukerri Handiko]] duke handia (j. [[1640]]).
* [[1675]] – [[Leopoldo Medici]], italiar kardinala (j. [[1617]]).
* [[1705]] – [[Justina Dietrich]], [[silesia]]r emagina (j. [[1636]]).
* [[1793]] – [[Jean-Marie Roland de la Platière]], frantziar politikaria (j. [[1734]]).
* [[1838]] – [[Ivan Kotliarevskyi]], ukrainar idazle, olerkari eta antzerkigilea (j. [[1769]]).
* [[1843]] – [[John Trumbull]], estatubatuar margolaria (j. [[1756]]).
* [[1848]] – [[Ibrahim Paxa]], [[Egipto]]ko ''[[vali (Islam)|wali]]''a (j. [[1789]]).
* [[1852]] – [[Gideon Mantell]], ingeles obstetra, geologo eta paleontologoa (j. [[1790]]).
* [[1861]] – [[Isidore Geoffroy Saint-Hilaire]], frantziar zoologoa, teratologian autoritatea (j. [[1805]]).
* [[1876]] – [[Karl Eichwald]], [[Errusiar Inperioa|Errusiar Inperioko]] geologo, zoologo eta psikologoa (j. [[1795]]).
* [[1891]] – [[Arthur Rimbaud]], frantziar olerkaria (j. [[1854]]).
* [[1911]] – [[Félix Ziem]], frantziar margolaria (j. [[1821]]).
* [[1923]] – [[Ricciotto Canudo]], italiar zinema kritikaria (j. [[1877]]).
* [[1924]] – [[Lola Rodríguez de Tió]], portoricar poeta, kazetaria eta iraultzailea (j. [[1843]]).
* [[1931]] - [[Henrietta Muir Edwards]], kanadar politikari feminista, erreformista eta gizarte-ekintzailea (j. [[1849]]).
* [[1934]] – [[Wilhelm His]], suitzar sendagilea (j. [[1863]]).
* [[1936]] - [[Manuel Lustres Rivas]], galiziar politikari, kazetari eta idazlea, eraila (j. [[1888]]).
* [[1938]] – [[Kemal Atatürk|Kemal Ataturk]], [[Turkia]]ko lehen presidentea (j. [[1881]]).
* [[1941]] – [[Carrie Derick]], kanadar zientzialaria (j. [[1862]]).
* [[1944]] – [[Wang Jingwei]], [[Txinako Errepublika (1912–1949)|Txinako Errepublikako]] presidentea (j. [[1883]]).
* [[1963]] - [[Klara Dan von Neumann]], hungariar zientzialaria, programazioan aitzindaria (j. [[1911]]).
* [[1966]] – [[Kata Pejnović]], [[jugoslavia]]r komunista eta partisanoa (j. [[1899]]).
* [[1975]] – [[Manuel Aznar]], espainiar kazetari, politikari eta diplomatikoa (j. [[1894]]).
* [[1976]] – [[Félix Burriel]], aragoiar eskultorea (j. [[1888]]).
* [[1981]] – [[Abel Gance]], frantziar zinemagilea (j. [[1889]]).
* [[1982]] –
** [[Leonid Brezhnev]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] burua (j. [[1906]]).
** [[Elio Petri]], italiar zinema zuzendaria (j. [[1929]]).
* [[1984]] – [[Xavier Herbert]], australiar idazlea (j. [[1901]]).
* [[1986]] – [[Leona Woods]], lehen [[erreaktore nuklear]]ra eta lehen [[bonba atomiko]]a eraikitzen lagundu zuen estatubatuar fisikaria (j. [[1919]]).
* [[1987]] – [[Seyni Kountché]], [[Niger]]ko presidentea (j. [[1931]]).
* [[1991]] – [[Montserrat Roig]], kataluniar idazlea (j. [[1948]]).
* [[1992]] – [[Chuck Connors]], estatubatuar saskibaloi jokalari, beisbol jokalari eta aktorea (j. [[1921]]).
* [[1995]] – [[Ken Saro-Wiwa]], nigeriar idazle, telebista ekoizle eta ingurumen ekintzailea (j. [[1941]]).
* [[1998]] – [[Kunitaka Sueoka]], japoniar futbolaria (j. [[1917]]).
* [[2000]] –
** [[Adamantios Androutsopoulos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1919]]).
** [[Jacques Chaban-Delmas]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1915]]).
* [[2001]] – [[Ken Kesey]], estatubatuar idazlea (j. [[1935]]).
* [[2003]] – [[Canaan Banana]], lehendabiziko [[Zimbabwe]]ko presidentea (j. [[1936]]).
* [[2006]] –
** [[Vera Atseva]], mazedoniar politikari komunista eta jugoslaviar partisanoen kidea (j. [[1919]]).
** [[Jack Palance]], estatubatuar aktorea (j. [[1919]]).
* [[2007]] – [[Norman Mailer]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]).
* [[2008]] – [[Dorothy Vaughan]], afroamerikar matematikaria, [[NASA]]n aritutakoa (j. [[1910]]).
* [[2009]] – [[Robert Enke]], alemaniar futbol atezaina (j. [[1977]]).
* [[2010]] – [[Dino De Laurentiis]], italiar zinema ekoizlea (j. [[1919]]).
* [[2015]] –
** [[Gene Amdahl]], informatikako proiektuen estatubatuar diseinatzailea, [[informatika]]ko aitzindarietako bat (j. [[1922]]).
** [[Klaus Friedrich Roth]], alemaniar-britainiar matematikaria (j. [[1925]]).
** [[Helmut Schmidt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1918]]).
** [[Allen Toussaint]], estatubatuar kantaria, pianojolea, abeslaria, ekoizle eta konpositorea (j. [[1938]]).
* [[2016]] – [[Francisco Nieva]], espainiar idazlea (j. [[1924]]).
* [[2020]] –
** [[Saeb Erekat]], palestinar politikari eta diplomazialaria, [[Palestinaren Askapenerako Erakundea|Palestinaren Askapenerako Erakundeko]] idazkari nagusia (j. [[1955]]).
** [[Amadou Toumani Touré]], [[Mali]]ko presidentea (j. [[1948]]).
* [[2022]] – [[Henri Anglade]], frantziar txirrindularia (j. [[1933]]).
* [[2024]] – [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Aide, Aidor, Aida eta Ninbe.
* [[Pakea eta Garapenaren aldeko Zientziaren Nazioarteko Eguna]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Azaroaren 9]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 11]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
npbw4uo7ehqjmlpfw3mspomh3yjbu5f
Abenduaren 3
0
4112
9993926
9990647
2024-12-08T19:43:52Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993926
wikitext
text/x-wiki
'''Abenduaren 3'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamazazpigarren [[egun]]a da, 338.a [[bisurte]]etan. 28 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|12|3}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1970]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]]<nowiki/> hamasei kideren aurkako prozesuaren hasiera [[Burgosko prozesua|Burgosko]] auzitegi militarrean. [[Burgosko prozesua]] izan zen [[Francoren diktadura|Diktaduraren]] historian mobilizazio handienak sortarazi zituen gertaera.
* [[2008]] –
** [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Inaxio Uria|Inaxio Uria Mendizabal]] euskal enpresaburua hil zuen [[Azpeitia]]n.
** [[Arrasate]]ko [[Arrasate Euskaldun Dezagun|AED]] euskara elkarteak Ukan 2008 sari nagusia jaso zuen.
=== Mundua ===
* [[1970]] – [[Quebeceko Askapenerako Frontea]]k bahitutako [[James Cross]] britainiarra askatu zuen 60 egun pasa eta gero. Negoziazioek bere askapena posible egin zuten bahitzaileentzako [[Kuba]]rako bidaia-txartelen truke.
* [[1984]] – [[Bhopaleko istripua|Bhopaleko planta kimikoan]], munduko istripu larrienetakoa gertatu zen goizaldean, [[India]]n. [[AEB]]etako [[Union Carbide]] enpresaren segurtasun neurri faltagatik, milioi erdi pertsona bizi ziren lekuan oso toxikoa den gas metil isozianato konposatua zabaldu zen airean.
* [[1992]] – ''Mar Egeo'' petroliontzia hondoratu zen [[Coruña|A Coruñan]], eta hondamendi ekologikoa sortu zen.
* [[2006]] – [[Augusto Pinochet]]ek, Txileko diktadore ohiak, [[miokardio infartu akutu|bihotzeko]] bat izan zuen.
* [[2007]] – [[2007ko Venezuelako Erreferendum Konstituzionala|Erreferendum Konstituzionala]] izan zen [[Venezuela]]n, [[Hugo Chávez|Hugo Chavez]] presidenteak deituta. Herritarren %51k ezezkoa eman zuen.
* [[2009]] – 47 lagun zendu ziren [[Bangladesh]]en, beraien ontzia hondoratzean.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1983]] – [[1983ko Korrika|3. Korrikari]] hasiera eman zitzaion [[Baiona]]n, [[abenduaren 11]]n [[Bilbo]]n amaitu zelarik.
* [[2011]] –
** [[El Drogas|Enrique Villarrealek]] [[Barricada]] utzi zuen, 29 urtean bertan izan ondoren.
** ''Potx eta Motx''en lehen emanaldia (gaur egungo [[Potx eta Lotx]])
* [[2013]] – [[Euskaltzaindia]]ko Gramatika Batzordeko hamabost kideek [[Euskaltzaindiko 2013ko krisia|dimisioa eman zuten]].
* [[2016]] – [[Nafarroako Gobernua]]k lehenbiziko aldiz [[Euskararen Nazioarteko Eguna]] eta [[Nafarroako Eguna|Nafarroako Foru Erkidegoaren Egunaren]] ospakizunak jaiegun berdinean eta ofizialki ospatu zituen.
=== Mundua ===
* [[1926]] – ''[[El huésped del sevillano]]'' (euskaraz: ''Sevillarraren apopiloa''), [[Jacinto Guerrero]]ren musika eta [[Juan Ignacio Luca de Tena]] eta Enrique Reoyoren libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Apolon.
* [[1946]] – ''[[My Darling Clementine]]'' ("Ene Clementine Laztana") filma estreinatu zen, [[John Ford]]ek zuzendu eta [[Henry Fonda]], [[Linda Darnell]], [[Victor Mature]], [[Walter Brennan]], [[Tim Holt]] eta [[Ward Bond]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1998]] – ''[[Shakespeare in Love]]'' ("Shakespeare Maitemindua") filma estreinatu zen, [[John Madden]]ek zuzendu eta [[Gwyneth Paltrow]], [[Joseph Fiennes]], [[Geoffrey Rush]], [[Colin Firth]], [[Ben Affleck]], [[Judi Dench]], [[Tom Wilkinson]], [[Imelda Staunton]] eta [[Rupert Everett]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[2007]] – ''[[Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street]]'' ("Sweeney Todd: Fleet Kaleko Deabruzko Bizargina") filma estreinatu zen, [[Tim Burton]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Helena Bonham Carter]], [[Alan Rickman]], [[Timothy Spall]], [[Jayne Wisener]], [[Sacha Baron Cohen]], [[Jamie Campbell Bower]], [[Laura Michelle Kelly]] eta [[Ed Sanders (aktorea)|Ed Sanders]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1999]] – [[NASA]]k irrati bidezko kontaktua galdu zituen [[Mars Polar Lander]] espazio-ontziarekin, [[Marte]]ko atmosferan sartu baino lehen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1815]] – [[Francisco Lakabe Mezkiritz]], nafar medikua eta idazlea (h. [[1891]]).
* [[1876]] – [[Francisco Carrascón]], nafar musikagilea (h. [[1936]]).
* [[1887]] – [[Jabier Lazkoz]], euskal apaiza eta idazlea (h. [[1965]]).
* [[1890]] – [[Francisco Javier Lauzurika]], euskal artzapezpikua eta [[Gasteizko elizbarrutia|Gasteziko apezpikua]] (h. [[1964]]).
* [[1891]] – [[Javier Adarraga]], euskal herritar pilotari eta ingeniaria (h. [[1964]]).
* [[1894]] – [[Javier Garriz]], nafar apaiza eta idazlea (h. [[1977]]).
* [[1898]] – [[Nikolas Barrenetxea]], bizkaitar misiolari eta euskal idazlea (h. [[1988]]).
* [[1900]] – [[Antonio Ferrer Bolart]], bizkaitar espeleologoa (h. [[1976]]).
* [[1901]] – [[Louis Ligetx]], zuberoar koblakari eta idazlea (h. [[1940]]).
* [[1907]] – [[Maria Juana Gesalaga]], gipuzkoar errepresaliatu politikoa izan zen [[Ravensbrück]]eko kontzentrazio-esparruan (h. [[2004]]).
* [[1908]] – [[Enrique Abril]], gipuzkoar palaria (h. [[1976]]).
* [[1932]] – [[Felix Malaxetxebarria]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1935]] –
** [[Javier Chourraut]], nafar politikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko Alkate]] ohia.
** [[Armando Llanos]], arabar diseinatzaile eta arkeologoa.
* [[1940]] – [[Javier Etxebarria]], bizkaitar futbolaria (h. [[2016]]).
* [[1943]] – [[Jana Escribano]], nafar telebista aurkezle ohia.
* [[1947]] – [[Javier Elorriaga]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1974]] – [[Jon Solaun]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1977]] – [[Patxi Ugarte]], nafar txirrindulari ohia.
* [[2004]] – [[Xabier Cerro]], bizkaitar txirrindularia.
=== Mundua ===
* [[1368]] – [[Karlos VI.a Frantziakoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregea]] (h. [[1422]]).
* [[1447]] – [[Bayezid II.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (h. [[1512]]).
* [[1590]] – [[Daniel Seghers]], flandriar jesulagun eta margolaria (h. [[1661]]).
* [[1684]] – [[Ludvig Holberg]], Danimarkako jakintsu eta idazlea (h. [[1754]]).
* [[1729]] – [[Antonio Soler (konposatzailea)|Antonio Soler]], espainiar konposatzaile eta [[klabizenbalo]] jotzailea (h. [[1783]]).
* [[1742]] – [[James Rennell]], ingeles [[kartografia|kartografoa]] eta geografoa (h. [[1830]]).
* [[1764]] – [[Augusta Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Frederiko Württembergekoa]]ren emaztea eta [[Gilen I.a Württembergekoa]]ren ama (h. [[1788]]).
* [[1777]] – [[Juliette Récamier]], frantziar socialitea (h. [[1849]]).
* [[1800]] –
** [[Pereire anaiak|Émile Pereire]], [[Frantziako Bigarren Inperio]]ko industria-garapenean rol erabakigarria izandako negozio-gizona (h. [[1875]]).
** [[France Prešeren]], esloveniar poeta erromantiko handiena (h. [[1849]]).
* [[1810]] – [[Francisco Dueñas]], [[El Salvador]]reko presidentea (h. [[1884]]).
* [[1812]] – [[Hendrik Conscience]], [[nederlandera]]zko eleberrigilea (h. [[1883]]).
* [[1826]] – [[George B. McClellan]], estatubatuar jeneral, ingeniari, idazle eta politikaria (h. [[1885]]).
* [[1830]] – [[Frederic Leighton]], britainiar margolari, marrazkilari eta eskultorea (h. [[1896]]).
* [[1833]] – [[Carlos Juan Finlay]], kubatar epidemiologoa, [[sukar hori]]a transmititzen den modua aurkitu zuena (j. [[1915]]).
* [[1842]] – [[Ellen Swallow Richards]], estatubatuar kimikaria eta ekologoa (h. [[1911]]).
* [[1857]] –
** [[Joseph Conrad]], poloniar-ingeles idazlea (h. [[1924]]).
** [[Salvador Rueda]], espainiar poeta (h. [[1933]]).
* [[1862]] – [[Jules Renkin]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1934]]).
* [[1867]] – [[Paule Gobillard]], frantziar margolaria (h. [[1946]]).
* [[1871]] – [[Javier Prado y Ugarteche]], perutar historialari, filosofo, abokatu eta politikaria (h. [[1921]]).
* [[1880]] – [[Fedor von Bock]], alemaniar ''Generalfeldmarschall''a Bigarren Mundu Gerran (h. [[1945]]).
* [[1882]] – [[Giovanni Rossignoli]], italiar txirrindularia (h. [[1954]]).
* [[1883]] – [[Anton Webern]], austriar musikagilea (h. [[1945]]).
* [[1884]] – [[Rajendra Prasad]], [[India]]ko lehen lehendakaria (h. [[1963]]).
* [[1886]] – [[Manne Siegbahn]], suediar fisikaria, 1924ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1978]]).
* [[1887]] – [[Naruhiko Higashikuni]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (h. [[1990]]).
* [[1895]] – [[Anna Freud]], austriar-ingeles psikoanalista, haur psikologiaren arloan egindako lanagatik ezaguna (h. [[1982]]).
* [[1897]] –
** [[André Marie]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (h. [[1974]]).
** [[Kate O'Brien]], irlandar idazlea (h. [[1974]]).
* [[1899]] – [[Noel Clarasó]], kataluniar idazle eta itzultzailea (h. [[1985]]).
* [[1900]] – [[Richard Kuhn]], austriar-alemaniar biokimikaria, 1938ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1967]]).
* [[1905]] – [[Marola]], asturiar marrazkigile eta margolaria (h. [[1986]]).
* [[1908]] – [[Victor Pasmore]], ingeles margolaria (h. [[1998]]).
* [[1911]] – [[Nino Rota]], italiar musikagilea (h. [[1979]]).
* [[1913]] – [[María Luisa Herrera]], espainiar arkeologoa (h. [[2012]]).
* [[1914]] – [[Alaíde Foppa]], guatemalar poeta, idazlea, aktibista feminista, arte kritikaria, irakaslea eta itzultzailea (h. [[1980]]).
* [[1916]] – [[Seán Ó Ríordáin]], [[irlandako gaelera|irlanderaz]] idatzi zuen irlandar olerkaria (h. [[1977]]).
* [[1918]] – [[Abdul Haris Nasution]], indonesiar militarra, Indonesiaren Independentziaren Aldeko Iraultzaren heroietako bat (h. [[2000]]).
* [[1922]] – [[Sven Nykvist]], suediar zinema argazki-zuzendaria (h. [[2006]]).
* [[1924]] – [[Edwin Ernest Salpeter]], austriar fisikaria (h. [[2008]]).
* [[1925]] – [[Kim Dae-jung]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[2009]]).
* [[1930]] – [[Jean-Luc Godard]], frantziar-suitzar zinema zuzendari, gidoigile, ekoizle eta kritikaria (h. [[2022]]).
* [[1931]] – [[Franz Josef Degenhardt]], alemaniar idazlea eta musikagilea (h. [[2011]]).
* [[1932]] – [[Corry Brokken]], herbeheretar abeslaria eta telebista eta irrati esataria (h. [[2016]]).
* [[1933]] – [[Paul J. Crutzen]], herbeheretar kimikaria, 1995eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]).
* [[1934]] –
** [[Viktor Gorbatko]], sobietar astronauta (h. [[2017]]).
** [[Abimael Guzmán|Abimael Guzmán, ''Presidente Gonzalo'']], [[Peru]]ko iraultzailea (h. [[2021]]).
* [[1936]] –
** [[René Kalisky]], belgikar idazlea (h. [[1981]]).
** [[Saburo Kawabuchi]], japoniar futbolaria.
* [[1938]] – [[Sally Shlaer]], estatubatuar matematikari, software-ingeniari eta metodologista (h. [[1998]]).
* [[1939]] – [[Ricard Solans]], kataluniar bikoizketa-aktorea.
* [[1942]] –
** [[Mike Gibson (errugbilaria)|Mike Gibson]], irlandar errugbilari ohia, garai guztietako irlandar errugbilari onenen artean sailkatua.
** [[Pedro Rocha]], uruguaiar futbolaria (h. [[2013]]).
** [[Alice Schwarzer]], alemaniar kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista.
* [[1944]] – [[Salvador Moncada]], hondurastar sendagilea.
* [[1946]] – [[Joop Zoetemelk]], herbeheretar txirrindulari ohia.
* [[1947]] - [[Patricia Krenwinkel]], estatubatuar hiltzailea eta [[Charles Manson]]en taldearen jarraitzaile ohia.
* [[1948]] – [[Ozzy Osbourne|Ozzy Osbourne, ''heavy metalaren aitabitxia'']], ingeles abeslaria eta musikagilea.
* [[1949]] – [[Heather Menzies]], kanadar aktore eta modeloa (h. [[2017]]).
* [[1950]] – [[Alberto Juantorena]], kubatar atleta ohia, 400 eta 800 metroko lasterketetan espezializatua.
* [[1951]] – [[Chelo García-Cortés]], galiziar kazetaria eta telebistako laguntzailea.
* [[1953]] –
** [[Robert Guédiguian]], frantziar aktore eta zinemagilea.
** [[Ágata Lys]], espainiar aktorea (h. [[2021]]).
* [[1954]] – [[Alfredo Evangelista]], uruguaiar-espainiar boxeolari ohia.
* [[1956]] – [[Ewa Kopacz]], [[Polonia]]ko lehen ministro ohia, kargu horretan egondako lehenengo emakumea.
* [[1960]] –
** [[Daryl Hannah]], estatubatuar aktorea.
** [[Julianne Moore]], estatubatuar aktorea.
** [[Steven Swanson]], estatubatuar ingeniari eta [[NASA]]ko astronauta.
* [[1961]] –
** [[Javier Capitan]], espainiar telebistako aurkezle espainiarra.
** [[Daniel Cassany]], Diskurtsoaren analisi alorreko kataluniar irakaslea.
* [[1963]] – [[Selena Millares]], espainiar idazlea eta filologoa.
* [[1968]] – [[Brendan Fraser]], kanadar-estatubatuar aktorea.
* [[1973]] – [[Holly Marie Combs]], estatubatuar aktorea.
* [[1976]] - [[Lola Arias]], argentinar idazle, aktore, performer eta antzerki zuzendaria.
* [[1977]] – [[Adam Małysz]], poloniar eski jauzilari ohia eta rally pilotua, garai guztietako [[eski jauzi]]laririk onenetakoa.
* [[1979]] – [[Rainbow Sun Francks]], kanadar aktorea.
* [[1980]] –
** [[Anna Chlumsky]], estatubatuar aktorea.
** [[Jenna Dewan]], estatubatuar aktorea.
* [[1981]] – [[David Villa]], espainiar futbolaria.
* [[1984]] – [[Avraam Papadopoulos]], greziar futbolaria.
* [[1985]] –
** [[Melissa Panarello]], italiar idazlea.
** [[Amanda Seyfried]], estatubatuar aktorea.
* [[1988]] – [[Melissa Aldana]], txiletar saxofoi-jotzailea.
* [[1989]] – [[Sammy Sirapatsorn]], thailandiar edertasun modeloa.
* [[1990]] – [[Takuji Yonemoto]], japoniar futbolaria.
* [[1992]] – [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria.
* [[1995]] – [[Angéle Van Laeken]], belgikar abeslari eta konpositorea.
* [[1996]] – [[Tigist Assefa]], etiopiar atleta, distantzia luzeko lasterketan aditua.
* [[1998]] – [[Mila Sivatska]], ukrainar aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1552]] – [[Frantzisko Xabierkoa]], [[Jesusen Konpainia|Jesusen Lagundiaren]] sortzaileetako bat, misiolari eta santu nafarra. Nafarroako zaindaria (j. [[1506]]).
* [[1869]] – [[Facundo Goñi]], nafar abokatu eta diplomazialaria (j. [[1799]]).
* [[1871]] – [[Bernard-Romain Julien]], lapurtar litografo eta grabatzailea (j. [[1802]]).
* [[1903]] – [[Migel Irigarai Gorria]], nafar abokatu eta politikari karlista (j. [[1850]]).
* [[1936]] – [[Manuel Irurita]], nafar apaiz eta gotzaina (j. [[1876]]).
* [[1974]] – [[Ildefonso Gurrutxaga]], gipuzkoar historialaria eta abokatua (j. [[1902]]).
* [[1977]] – [[Ferdinand Guillaume]], ''Polidor'', lapurtar aktorea, [[Viareggio]]n (j. [[1887]]).
* [[2008]] – [[Inazio Uria]], gipuzkoar enpresaburua, [[ETA]]k eraila (j. [[1938]]).
* [[2015]] – [[Francisco Garmendia Agirrezabalaga]], gipuzkoar soziologoa (j. [[1946]]).
* [[2018]] – [[Miguel Primo de Rivera Urkixo]], gipuzkoar abokatu eta politikaria, [[Pozuelo de Alarcón]]en (j. [[1934]]).
=== Mundua ===
* [[311]] – [[Gordiano III.a]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperadorea.
* [[1154]] – [[Anastasio IV.a]], [[Aita santu]]a (j. {{circa|[[1073]]}}).
* [[1533]] – [[Vasili III.a Moskukoa]], [[Moskuko Printzerria|Moskuko Printze Handia]] (j. [[1479]]).
* [[1585]] – [[Thomas Tallis]], ingeles musikagilea eta organista (j. {{circa|[[1505]]}}).
* [[1592]] – [[Alexandro Farnese (1545-1592)|Alexandro Farnese]], Parma eta Piacenzako dukea eta Espainiar Herbehereetako gobernaria (h. [[1592]]).
* [[1610]] – [[Honda Tadakatsu]], japoniar jenerala eta [[Tokugawa Ieyasu]]ren agindupeko [[daimyō]]a (j. [[1548]]).
* [[1755]] – [[Gilbert Stuart]], estatubatuar margolaria, AEBetako erretratugile nagusia (h. [[1828]]).
* [[1789]] – [[Claude Joseph Vernet]], frantziar margolari eta marrazkilaria (j. [[1714]]).
* [[1823]] – [[Giovanni Battista Belzoni]], italiar esploratzaile eta Egiptoko antzinako gauzen arkeologoa (j. [[1778]]).
* [[1839]] – [[Frederiko VI.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1768]]).
* [[1854]] – [[Johann Peter Eckermann]], alemaniar olerkari eta idazlea (j. [[1792]]).
* [[1857]] – [[Christian Daniel Rauch]], alemaniar eskultorea (j. [[1777]]).
* [[1888]] – [[Karl Zeiss]], alemaniar optikoa (j. [[1816]]).
* [[1890]] – [[Ludolf Camphausen]], [[renania]]r bankari eta politikaria (j. [[1803]]).
* [[1892]] – [[Afanasi Fet]], errusiar olerkaria (j. [[1820]]).
* [[1894]] – [[Robert Louis Stevenson]], eskoziar idazlea (j. [[1850]]).
* [[1902]] – [[Robert Lawson]], arkitektoa (j. [[1833]]).
* [[1910]] – [[Mary Baker Eddy]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[erlijio]] berritzailea (j. [[1821]]).
* [[1919]] – [[Pierre-Auguste Renoir]], frantziar margolari [[Inpresionismo|inpresionista]] (j. [[1841]]).
* [[1937]] –
** [[Attila József]], hungariar idazlea, XX. mendeko hungariar poeta nagusietako bat (j. [[1905]]).
** [[Prosper Poullet]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1868]]).
* [[1944]] – [[Andres Greziakoa]], greziar printzea (j. [[1882]]).
* [[1956]] –
** [[Felix Bernstein]], alemaniar matematikaria (j. [[1878]]).
** [[Alexander Rodtxenko]], errusiar margolaria, eskultorea eta dekoratzailea (j. [[1891]]).
* [[1963]] – [[José Rubinos Ramos]], jesuita eta galizierazko idazlea (j. [[1898]]).
* [[1964]] – [[Elisa Soriano Fisher]], espainiar irakasle eta oftalmologoa (j. [[1891]]).
* [[1970]] – [[Amy Helm]], estatubatuar abeslari eta konpositorea.
* [[1978]] – [[William Grant Still]], estatubatuar musika konpositore eta zuzendaria (j. [[1895]]).
* [[1979]] –
** [[Dhyan Chand]], indiar [[belar hockey]] jokalaria, historiako handienetako bat (j. [[1905]]).
** [[Juana Teresa Juega López]], galiziar poeta (j. [[1885]]).
* [[1980]] – [[Oswald Mosley]], britainiar politikari faxista (j. [[1896]]).
* [[1984]] – [[Vladimir Abramovich Rokhlin]], errusiar matematikaria (j. [[1919]]).
* [[1989]] – [[Sourou-Migan Apithy]], [[Dahomey]]ko presidentea (j. [[1913]]).
* [[1993]] – [[Lewis Thomas]], estatubatuar fisikari eta idazlea (j. [[1913]]).
* [[1994]] – [[Michael Dacher]], alemaniar alpinista eta muturreko eskalatzailea (j. [[1933]]).
* [[1996]] – [[Georges Duby]], frantziar historialaria, Erdi Aroari aditua (j. [[1919]]).
* [[1999]] – [[Madeline Kahn]], aktore eta abeslari lirikoa (j. [[1942]]).
* [[2000]] – [[Gwendolyn Brooks]], estatubatuar poeta, idazle eta irakaslea (j. [[1917]]).
* [[2001]] – [[Juan José Arreola]], mexikar idazle eta antzezlea (j. [[1918]]).
* [[2002]] – [[Glenn Quinn]], irlandar aktorea (j. [[1970]]).
* [[2003]] –
** [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón]], espainiar idazlea eta poeta (j. [[1954]]).
** [[David Hemmings]], ingeles aktore, zinema zuzendari, ekoizle eta abeslaria (j. [[1941]]).
* [[2004]] – [[Shiing-Shen Chern]], txinatar matematikaria (j. [[1911]]).
* [[2009]] – [[Richard Todd]], irlandar-britainiar aktorea (j. [[1919]]).
* [[2010]] – [[Cora Sadosky]], argentinar matematikaria (j. [[1940]]).
* [[2013]] – [[Fernando Argenta]], espainiar kazetaria, musikaria, eta irrati eta telebista aurkezlea (j. [[1945]]).
* [[2014]] – [[Ian McLagan]], ingeles teklatu-jotzailea, ''Small Faces'' eta ''Faces'' taldeetako kidea (j. [[1945]]).
* [[2015]] – [[Scott Weiland]], [[Stone Temple Pilots]] eta [[Velvet Revolver]] rock musika taldeetako estatubatuar abeslaria (j. [[1967]]).
* [[2018]] – [[Josep Lluís Núñez]], espainiar enpresaburua eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona Futbol Klubeko]] presidente ohia (j. [[1931]]).
* [[2020]] –
** [[Alison Lurie]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1926]])
** [[Patricia Marmont]], britainiar aktorea (j. [[1921]]).
* [[2021]] – [[Horst Eckel]], alemaniar futbolaria (j. [[1932]]).
* [[2022]] – [[Alzhan Zharmukhamedov]], sobietar saskibaloi jokalaria (j. [[1944]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Frantzisko Xabierkoa|Done Frantzisko Xabierkoaren eguna]]: [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]].
* [[Euskararen Nazioarteko Eguna]].
* [[Desgaitasuna duten Pertsonen Nazioarteko Eguna]]
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Xabier, Xabierra, Xabi eta Txabi.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Abenduaren 2]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 4]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
fmwihux58ag8ds6ndzpslbt8vrc6tq7
9993927
9993926
2024-12-08T19:44:12Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993927
wikitext
text/x-wiki
'''Abenduaren 3'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamazazpigarren [[egun]]a da, 338.a [[bisurte]]etan. 28 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|12|3}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1970]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]]<nowiki/> hamasei kideren aurkako prozesuaren hasiera [[Burgosko prozesua|Burgosko]] auzitegi militarrean. [[Burgosko prozesua]] izan zen [[Francoren diktadura|Diktaduraren]] historian mobilizazio handienak sortarazi zituen gertaera.
* [[2008]] –
** [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Inaxio Uria|Inaxio Uria Mendizabal]] euskal enpresaburua hil zuen [[Azpeitia]]n.
** [[Arrasate]]ko [[Arrasate Euskaldun Dezagun|AED]] euskara elkarteak Ukan 2008 sari nagusia jaso zuen.
=== Mundua ===
* [[1970]] – [[Quebeceko Askapenerako Frontea]]k bahitutako [[James Cross]] britainiarra askatu zuen 60 egun pasa eta gero. Negoziazioek bere askapena posible egin zuten bahitzaileentzako [[Kuba]]rako bidaia-txartelen truke.
* [[1984]] – [[Bhopaleko istripua|Bhopaleko planta kimikoan]], munduko istripu larrienetakoa gertatu zen goizaldean, [[India]]n. [[AEB]]etako [[Union Carbide]] enpresaren segurtasun neurri faltagatik, milioi erdi pertsona bizi ziren lekuan oso toxikoa den gas metil isozianato konposatua zabaldu zen airean.
* [[1992]] – ''Mar Egeo'' petroliontzia hondoratu zen [[Coruña|A Coruñan]], eta hondamendi ekologikoa sortu zen.
* [[2006]] – [[Augusto Pinochet]]ek, Txileko diktadore ohiak, [[miokardio infartu akutu|bihotzeko]] bat izan zuen.
* [[2007]] – [[2007ko Venezuelako Erreferendum Konstituzionala|Erreferendum Konstituzionala]] izan zen [[Venezuela]]n, [[Hugo Chávez|Hugo Chavez]] presidenteak deituta. Herritarren %51k ezezkoa eman zuen.
* [[2009]] – 47 lagun zendu ziren [[Bangladesh]]en, beraien ontzia hondoratzean.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1983]] – [[1983ko Korrika|3. Korrikari]] hasiera eman zitzaion [[Baiona]]n, [[abenduaren 11]]n [[Bilbo]]n amaitu zelarik.
* [[2011]] –
** [[El Drogas|Enrique Villarrealek]] [[Barricada]] utzi zuen, 29 urtean bertan izan ondoren.
** ''Potx eta Motx''en lehen emanaldia (gaur egungo [[Potx eta Lotx]])
* [[2013]] – [[Euskaltzaindia]]ko Gramatika Batzordeko hamabost kideek [[Euskaltzaindiko 2013ko krisia|dimisioa eman zuten]].
* [[2016]] – [[Nafarroako Gobernua]]k lehenbiziko aldiz [[Euskararen Nazioarteko Eguna]] eta [[Nafarroako Eguna|Nafarroako Foru Erkidegoaren Egunaren]] ospakizunak jaiegun berdinean eta ofizialki ospatu zituen.
=== Mundua ===
* [[1926]] – ''[[El huésped del sevillano]]'' (euskaraz: ''Sevillarraren apopiloa''), [[Jacinto Guerrero]]ren musika eta [[Juan Ignacio Luca de Tena]] eta Enrique Reoyoren libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Apolon.
* [[1946]] – ''[[My Darling Clementine]]'' ("Ene Clementine Laztana") filma estreinatu zen, [[John Ford]]ek zuzendu eta [[Henry Fonda]], [[Linda Darnell]], [[Victor Mature]], [[Walter Brennan]], [[Tim Holt]] eta [[Ward Bond]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1998]] – ''[[Shakespeare in Love]]'' ("Shakespeare Maitemindua") filma estreinatu zen, [[John Madden]]ek zuzendu eta [[Gwyneth Paltrow]], [[Joseph Fiennes]], [[Geoffrey Rush]], [[Colin Firth]], [[Ben Affleck]], [[Judi Dench]], [[Tom Wilkinson]], [[Imelda Staunton]] eta [[Rupert Everett]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[2007]] – ''[[Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street]]'' ("Sweeney Todd: Fleet Kaleko Deabruzko Bizargina") filma estreinatu zen, [[Tim Burton]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Helena Bonham Carter]], [[Alan Rickman]], [[Timothy Spall]], [[Jayne Wisener]], [[Sacha Baron Cohen]], [[Jamie Campbell Bower]], [[Laura Michelle Kelly]] eta [[Ed Sanders (aktorea)|Ed Sanders]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1999]] – [[NASA]]k irrati bidezko kontaktua galdu zituen [[Mars Polar Lander]] espazio-ontziarekin, [[Marte]]ko atmosferan sartu baino lehen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1815]] – [[Francisco Lakabe Mezkiritz]], nafar medikua eta idazlea (h. [[1891]]).
* [[1876]] – [[Francisco Carrascón]], nafar musikagilea (h. [[1936]]).
* [[1887]] – [[Jabier Lazkoz]], euskal apaiza eta idazlea (h. [[1965]]).
* [[1890]] – [[Francisco Javier Lauzurika]], euskal artzapezpikua eta [[Gasteizko elizbarrutia|Gasteziko apezpikua]] (h. [[1964]]).
* [[1891]] – [[Javier Adarraga]], euskal herritar pilotari eta ingeniaria (h. [[1964]]).
* [[1894]] – [[Javier Garriz]], nafar apaiza eta idazlea (h. [[1977]]).
* [[1898]] – [[Nikolas Barrenetxea]], bizkaitar misiolari eta euskal idazlea (h. [[1988]]).
* [[1900]] – [[Antonio Ferrer Bolart]], bizkaitar espeleologoa (h. [[1976]]).
* [[1901]] – [[Louis Ligetx]], zuberoar koblakari eta idazlea (h. [[1940]]).
* [[1907]] – [[Maria Juana Gesalaga]], gipuzkoar errepresaliatu politikoa izan zen [[Ravensbrück]]eko kontzentrazio-esparruan (h. [[2004]]).
* [[1908]] – [[Enrique Abril]], gipuzkoar palaria (h. [[1976]]).
* [[1932]] – [[Felix Malaxetxebarria]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1935]] –
** [[Javier Chourraut]], nafar politikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko Alkate]] ohia.
** [[Armando Llanos]], arabar diseinatzaile eta arkeologoa.
* [[1940]] – [[Javier Etxebarria]], bizkaitar futbolaria (h. [[2016]]).
* [[1943]] – [[Jana Escribano]], nafar telebista aurkezle ohia.
* [[1947]] – [[Javier Elorriaga]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1974]] – [[Jon Solaun]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1977]] – [[Patxi Ugarte]], nafar txirrindulari ohia.
* [[2004]] – [[Xabier Cerro]], bizkaitar txirrindularia.
=== Mundua ===
* [[1368]] – [[Karlos VI.a Frantziakoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregea]] (h. [[1422]]).
* [[1447]] – [[Bayezid II.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (h. [[1512]]).
* [[1590]] – [[Daniel Seghers]], flandriar jesulagun eta margolaria (h. [[1661]]).
* [[1684]] – [[Ludvig Holberg]], Danimarkako jakintsu eta idazlea (h. [[1754]]).
* [[1729]] – [[Antonio Soler (konposatzailea)|Antonio Soler]], espainiar konposatzaile eta [[klabizenbalo]] jotzailea (h. [[1783]]).
* [[1742]] – [[James Rennell]], ingeles [[kartografia|kartografoa]] eta geografoa (h. [[1830]]).
* [[1764]] – [[Augusta Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Frederiko Württembergekoa]]ren emaztea eta [[Gilen I.a Württembergekoa]]ren ama (h. [[1788]]).
* [[1777]] – [[Juliette Récamier]], frantziar socialitea (h. [[1849]]).
* [[1800]] –
** [[Pereire anaiak|Émile Pereire]], [[Frantziako Bigarren Inperio]]ko industria-garapenean rol erabakigarria izandako negozio-gizona (h. [[1875]]).
** [[France Prešeren]], esloveniar poeta erromantiko handiena (h. [[1849]]).
* [[1810]] – [[Francisco Dueñas]], [[El Salvador]]reko presidentea (h. [[1884]]).
* [[1812]] – [[Hendrik Conscience]], [[nederlandera]]zko eleberrigilea (h. [[1883]]).
* [[1826]] – [[George B. McClellan]], estatubatuar jeneral, ingeniari, idazle eta politikaria (h. [[1885]]).
* [[1830]] – [[Frederic Leighton]], britainiar margolari, marrazkilari eta eskultorea (h. [[1896]]).
* [[1833]] – [[Carlos Juan Finlay]], kubatar epidemiologoa, [[sukar hori]]a transmititzen den modua aurkitu zuena (j. [[1915]]).
* [[1842]] – [[Ellen Swallow Richards]], estatubatuar kimikaria eta ekologoa (h. [[1911]]).
* [[1857]] –
** [[Joseph Conrad]], poloniar-ingeles idazlea (h. [[1924]]).
** [[Salvador Rueda]], espainiar poeta (h. [[1933]]).
* [[1862]] – [[Jules Renkin]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1934]]).
* [[1867]] – [[Paule Gobillard]], frantziar margolaria (h. [[1946]]).
* [[1871]] – [[Javier Prado y Ugarteche]], perutar historialari, filosofo, abokatu eta politikaria (h. [[1921]]).
* [[1880]] – [[Fedor von Bock]], alemaniar ''Generalfeldmarschall''a Bigarren Mundu Gerran (h. [[1945]]).
* [[1882]] – [[Giovanni Rossignoli]], italiar txirrindularia (h. [[1954]]).
* [[1883]] – [[Anton Webern]], austriar musikagilea (h. [[1945]]).
* [[1884]] – [[Rajendra Prasad]], [[India]]ko lehen lehendakaria (h. [[1963]]).
* [[1886]] – [[Manne Siegbahn]], suediar fisikaria, 1924ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1978]]).
* [[1887]] – [[Naruhiko Higashikuni]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (h. [[1990]]).
* [[1895]] – [[Anna Freud]], austriar-ingeles psikoanalista, haur psikologiaren arloan egindako lanagatik ezaguna (h. [[1982]]).
* [[1897]] –
** [[André Marie]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (h. [[1974]]).
** [[Kate O'Brien]], irlandar idazlea (h. [[1974]]).
* [[1899]] – [[Noel Clarasó]], kataluniar idazle eta itzultzailea (h. [[1985]]).
* [[1900]] – [[Richard Kuhn]], austriar-alemaniar biokimikaria, 1938ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1967]]).
* [[1905]] – [[Marola]], asturiar marrazkigile eta margolaria (h. [[1986]]).
* [[1908]] – [[Victor Pasmore]], ingeles margolaria (h. [[1998]]).
* [[1911]] – [[Nino Rota]], italiar musikagilea (h. [[1979]]).
* [[1913]] – [[María Luisa Herrera]], espainiar arkeologoa (h. [[2012]]).
* [[1914]] – [[Alaíde Foppa]], guatemalar poeta, idazlea, aktibista feminista, arte kritikaria, irakaslea eta itzultzailea (h. [[1980]]).
* [[1916]] – [[Seán Ó Ríordáin]], [[irlandako gaelera|irlanderaz]] idatzi zuen irlandar olerkaria (h. [[1977]]).
* [[1918]] – [[Abdul Haris Nasution]], indonesiar militarra, Indonesiaren Independentziaren Aldeko Iraultzaren heroietako bat (h. [[2000]]).
* [[1921]] – [[Sven Lidman (lexikografoa)|Sven Lidman]], suediar lexikografoa, hainbat entziklopediatako editore nagusia (h. [[2011]]).
* [[1922]] – [[Sven Nykvist]], suediar zinema argazki-zuzendaria (h. [[2006]]).
* [[1924]] – [[Edwin Ernest Salpeter]], austriar fisikaria (h. [[2008]]).
* [[1925]] – [[Kim Dae-jung]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[2009]]).
* [[1930]] – [[Jean-Luc Godard]], frantziar-suitzar zinema zuzendari, gidoigile, ekoizle eta kritikaria (h. [[2022]]).
* [[1931]] – [[Franz Josef Degenhardt]], alemaniar idazlea eta musikagilea (h. [[2011]]).
* [[1932]] – [[Corry Brokken]], herbeheretar abeslaria eta telebista eta irrati esataria (h. [[2016]]).
* [[1933]] – [[Paul J. Crutzen]], herbeheretar kimikaria, 1995eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]).
* [[1934]] –
** [[Viktor Gorbatko]], sobietar astronauta (h. [[2017]]).
** [[Abimael Guzmán|Abimael Guzmán, ''Presidente Gonzalo'']], [[Peru]]ko iraultzailea (h. [[2021]]).
* [[1936]] –
** [[René Kalisky]], belgikar idazlea (h. [[1981]]).
** [[Saburo Kawabuchi]], japoniar futbolaria.
* [[1938]] – [[Sally Shlaer]], estatubatuar matematikari, software-ingeniari eta metodologista (h. [[1998]]).
* [[1939]] – [[Ricard Solans]], kataluniar bikoizketa-aktorea.
* [[1942]] –
** [[Mike Gibson (errugbilaria)|Mike Gibson]], irlandar errugbilari ohia, garai guztietako irlandar errugbilari onenen artean sailkatua.
** [[Pedro Rocha]], uruguaiar futbolaria (h. [[2013]]).
** [[Alice Schwarzer]], alemaniar kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista.
* [[1944]] – [[Salvador Moncada]], hondurastar sendagilea.
* [[1946]] – [[Joop Zoetemelk]], herbeheretar txirrindulari ohia.
* [[1947]] - [[Patricia Krenwinkel]], estatubatuar hiltzailea eta [[Charles Manson]]en taldearen jarraitzaile ohia.
* [[1948]] – [[Ozzy Osbourne|Ozzy Osbourne, ''heavy metalaren aitabitxia'']], ingeles abeslaria eta musikagilea.
* [[1949]] – [[Heather Menzies]], kanadar aktore eta modeloa (h. [[2017]]).
* [[1950]] – [[Alberto Juantorena]], kubatar atleta ohia, 400 eta 800 metroko lasterketetan espezializatua.
* [[1951]] – [[Chelo García-Cortés]], galiziar kazetaria eta telebistako laguntzailea.
* [[1953]] –
** [[Robert Guédiguian]], frantziar aktore eta zinemagilea.
** [[Ágata Lys]], espainiar aktorea (h. [[2021]]).
* [[1954]] – [[Alfredo Evangelista]], uruguaiar-espainiar boxeolari ohia.
* [[1956]] – [[Ewa Kopacz]], [[Polonia]]ko lehen ministro ohia, kargu horretan egondako lehenengo emakumea.
* [[1960]] –
** [[Daryl Hannah]], estatubatuar aktorea.
** [[Julianne Moore]], estatubatuar aktorea.
** [[Steven Swanson]], estatubatuar ingeniari eta [[NASA]]ko astronauta.
* [[1961]] –
** [[Javier Capitan]], espainiar telebistako aurkezle espainiarra.
** [[Daniel Cassany]], Diskurtsoaren analisi alorreko kataluniar irakaslea.
* [[1963]] – [[Selena Millares]], espainiar idazlea eta filologoa.
* [[1968]] – [[Brendan Fraser]], kanadar-estatubatuar aktorea.
* [[1973]] – [[Holly Marie Combs]], estatubatuar aktorea.
* [[1976]] - [[Lola Arias]], argentinar idazle, aktore, performer eta antzerki zuzendaria.
* [[1977]] – [[Adam Małysz]], poloniar eski jauzilari ohia eta rally pilotua, garai guztietako [[eski jauzi]]laririk onenetakoa.
* [[1979]] – [[Rainbow Sun Francks]], kanadar aktorea.
* [[1980]] –
** [[Anna Chlumsky]], estatubatuar aktorea.
** [[Jenna Dewan]], estatubatuar aktorea.
* [[1981]] – [[David Villa]], espainiar futbolaria.
* [[1984]] – [[Avraam Papadopoulos]], greziar futbolaria.
* [[1985]] –
** [[Melissa Panarello]], italiar idazlea.
** [[Amanda Seyfried]], estatubatuar aktorea.
* [[1988]] – [[Melissa Aldana]], txiletar saxofoi-jotzailea.
* [[1989]] – [[Sammy Sirapatsorn]], thailandiar edertasun modeloa.
* [[1990]] – [[Takuji Yonemoto]], japoniar futbolaria.
* [[1992]] – [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria.
* [[1995]] – [[Angéle Van Laeken]], belgikar abeslari eta konpositorea.
* [[1996]] – [[Tigist Assefa]], etiopiar atleta, distantzia luzeko lasterketan aditua.
* [[1998]] – [[Mila Sivatska]], ukrainar aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1552]] – [[Frantzisko Xabierkoa]], [[Jesusen Konpainia|Jesusen Lagundiaren]] sortzaileetako bat, misiolari eta santu nafarra. Nafarroako zaindaria (j. [[1506]]).
* [[1869]] – [[Facundo Goñi]], nafar abokatu eta diplomazialaria (j. [[1799]]).
* [[1871]] – [[Bernard-Romain Julien]], lapurtar litografo eta grabatzailea (j. [[1802]]).
* [[1903]] – [[Migel Irigarai Gorria]], nafar abokatu eta politikari karlista (j. [[1850]]).
* [[1936]] – [[Manuel Irurita]], nafar apaiz eta gotzaina (j. [[1876]]).
* [[1974]] – [[Ildefonso Gurrutxaga]], gipuzkoar historialaria eta abokatua (j. [[1902]]).
* [[1977]] – [[Ferdinand Guillaume]], ''Polidor'', lapurtar aktorea, [[Viareggio]]n (j. [[1887]]).
* [[2008]] – [[Inazio Uria]], gipuzkoar enpresaburua, [[ETA]]k eraila (j. [[1938]]).
* [[2015]] – [[Francisco Garmendia Agirrezabalaga]], gipuzkoar soziologoa (j. [[1946]]).
* [[2018]] – [[Miguel Primo de Rivera Urkixo]], gipuzkoar abokatu eta politikaria, [[Pozuelo de Alarcón]]en (j. [[1934]]).
=== Mundua ===
* [[311]] – [[Gordiano III.a]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperadorea.
* [[1154]] – [[Anastasio IV.a]], [[Aita santu]]a (j. {{circa|[[1073]]}}).
* [[1533]] – [[Vasili III.a Moskukoa]], [[Moskuko Printzerria|Moskuko Printze Handia]] (j. [[1479]]).
* [[1585]] – [[Thomas Tallis]], ingeles musikagilea eta organista (j. {{circa|[[1505]]}}).
* [[1592]] – [[Alexandro Farnese (1545-1592)|Alexandro Farnese]], Parma eta Piacenzako dukea eta Espainiar Herbehereetako gobernaria (h. [[1592]]).
* [[1610]] – [[Honda Tadakatsu]], japoniar jenerala eta [[Tokugawa Ieyasu]]ren agindupeko [[daimyō]]a (j. [[1548]]).
* [[1755]] – [[Gilbert Stuart]], estatubatuar margolaria, AEBetako erretratugile nagusia (h. [[1828]]).
* [[1789]] – [[Claude Joseph Vernet]], frantziar margolari eta marrazkilaria (j. [[1714]]).
* [[1823]] – [[Giovanni Battista Belzoni]], italiar esploratzaile eta Egiptoko antzinako gauzen arkeologoa (j. [[1778]]).
* [[1839]] – [[Frederiko VI.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1768]]).
* [[1854]] – [[Johann Peter Eckermann]], alemaniar olerkari eta idazlea (j. [[1792]]).
* [[1857]] – [[Christian Daniel Rauch]], alemaniar eskultorea (j. [[1777]]).
* [[1888]] – [[Karl Zeiss]], alemaniar optikoa (j. [[1816]]).
* [[1890]] – [[Ludolf Camphausen]], [[renania]]r bankari eta politikaria (j. [[1803]]).
* [[1892]] – [[Afanasi Fet]], errusiar olerkaria (j. [[1820]]).
* [[1894]] – [[Robert Louis Stevenson]], eskoziar idazlea (j. [[1850]]).
* [[1902]] – [[Robert Lawson]], arkitektoa (j. [[1833]]).
* [[1910]] – [[Mary Baker Eddy]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[erlijio]] berritzailea (j. [[1821]]).
* [[1919]] – [[Pierre-Auguste Renoir]], frantziar margolari [[Inpresionismo|inpresionista]] (j. [[1841]]).
* [[1937]] –
** [[Attila József]], hungariar idazlea, XX. mendeko hungariar poeta nagusietako bat (j. [[1905]]).
** [[Prosper Poullet]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1868]]).
* [[1944]] – [[Andres Greziakoa]], greziar printzea (j. [[1882]]).
* [[1956]] –
** [[Felix Bernstein]], alemaniar matematikaria (j. [[1878]]).
** [[Alexander Rodtxenko]], errusiar margolaria, eskultorea eta dekoratzailea (j. [[1891]]).
* [[1963]] – [[José Rubinos Ramos]], jesuita eta galizierazko idazlea (j. [[1898]]).
* [[1964]] – [[Elisa Soriano Fisher]], espainiar irakasle eta oftalmologoa (j. [[1891]]).
* [[1970]] – [[Amy Helm]], estatubatuar abeslari eta konpositorea.
* [[1978]] – [[William Grant Still]], estatubatuar musika konpositore eta zuzendaria (j. [[1895]]).
* [[1979]] –
** [[Dhyan Chand]], indiar [[belar hockey]] jokalaria, historiako handienetako bat (j. [[1905]]).
** [[Juana Teresa Juega López]], galiziar poeta (j. [[1885]]).
* [[1980]] – [[Oswald Mosley]], britainiar politikari faxista (j. [[1896]]).
* [[1984]] – [[Vladimir Abramovich Rokhlin]], errusiar matematikaria (j. [[1919]]).
* [[1989]] – [[Sourou-Migan Apithy]], [[Dahomey]]ko presidentea (j. [[1913]]).
* [[1993]] – [[Lewis Thomas]], estatubatuar fisikari eta idazlea (j. [[1913]]).
* [[1994]] – [[Michael Dacher]], alemaniar alpinista eta muturreko eskalatzailea (j. [[1933]]).
* [[1996]] – [[Georges Duby]], frantziar historialaria, Erdi Aroari aditua (j. [[1919]]).
* [[1999]] – [[Madeline Kahn]], aktore eta abeslari lirikoa (j. [[1942]]).
* [[2000]] – [[Gwendolyn Brooks]], estatubatuar poeta, idazle eta irakaslea (j. [[1917]]).
* [[2001]] – [[Juan José Arreola]], mexikar idazle eta antzezlea (j. [[1918]]).
* [[2002]] – [[Glenn Quinn]], irlandar aktorea (j. [[1970]]).
* [[2003]] –
** [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón]], espainiar idazlea eta poeta (j. [[1954]]).
** [[David Hemmings]], ingeles aktore, zinema zuzendari, ekoizle eta abeslaria (j. [[1941]]).
* [[2004]] – [[Shiing-Shen Chern]], txinatar matematikaria (j. [[1911]]).
* [[2009]] – [[Richard Todd]], irlandar-britainiar aktorea (j. [[1919]]).
* [[2010]] – [[Cora Sadosky]], argentinar matematikaria (j. [[1940]]).
* [[2013]] – [[Fernando Argenta]], espainiar kazetaria, musikaria, eta irrati eta telebista aurkezlea (j. [[1945]]).
* [[2014]] – [[Ian McLagan]], ingeles teklatu-jotzailea, ''Small Faces'' eta ''Faces'' taldeetako kidea (j. [[1945]]).
* [[2015]] – [[Scott Weiland]], [[Stone Temple Pilots]] eta [[Velvet Revolver]] rock musika taldeetako estatubatuar abeslaria (j. [[1967]]).
* [[2018]] – [[Josep Lluís Núñez]], espainiar enpresaburua eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona Futbol Klubeko]] presidente ohia (j. [[1931]]).
* [[2020]] –
** [[Alison Lurie]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1926]])
** [[Patricia Marmont]], britainiar aktorea (j. [[1921]]).
* [[2021]] – [[Horst Eckel]], alemaniar futbolaria (j. [[1932]]).
* [[2022]] – [[Alzhan Zharmukhamedov]], sobietar saskibaloi jokalaria (j. [[1944]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Frantzisko Xabierkoa|Done Frantzisko Xabierkoaren eguna]]: [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]].
* [[Euskararen Nazioarteko Eguna]].
* [[Desgaitasuna duten Pertsonen Nazioarteko Eguna]]
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Xabier, Xabierra, Xabi eta Txabi.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Abenduaren 2]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 4]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
nb1y9ziykuappzmnsg0s5905t0lx6tw
9993928
9993927
2024-12-08T19:44:56Z
Eliatxo
96586
/* Mundua */
9993928
wikitext
text/x-wiki
'''Abenduaren 3'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamazazpigarren [[egun]]a da, 338.a [[bisurte]]etan. 28 egun falta dira urtea amaitzeko.
{{eguneko-goiburua|12|3}}
{{egungertaerak}}
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1970]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]]<nowiki/> hamasei kideren aurkako prozesuaren hasiera [[Burgosko prozesua|Burgosko]] auzitegi militarrean. [[Burgosko prozesua]] izan zen [[Francoren diktadura|Diktaduraren]] historian mobilizazio handienak sortarazi zituen gertaera.
* [[2008]] –
** [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Inaxio Uria|Inaxio Uria Mendizabal]] euskal enpresaburua hil zuen [[Azpeitia]]n.
** [[Arrasate]]ko [[Arrasate Euskaldun Dezagun|AED]] euskara elkarteak Ukan 2008 sari nagusia jaso zuen.
=== Mundua ===
* [[1970]] – [[Quebeceko Askapenerako Frontea]]k bahitutako [[James Cross]] britainiarra askatu zuen 60 egun pasa eta gero. Negoziazioek bere askapena posible egin zuten bahitzaileentzako [[Kuba]]rako bidaia-txartelen truke.
* [[1984]] – [[Bhopaleko istripua|Bhopaleko planta kimikoan]], munduko istripu larrienetakoa gertatu zen goizaldean, [[India]]n. [[AEB]]etako [[Union Carbide]] enpresaren segurtasun neurri faltagatik, milioi erdi pertsona bizi ziren lekuan oso toxikoa den gas metil isozianato konposatua zabaldu zen airean.
* [[1992]] – ''Mar Egeo'' petroliontzia hondoratu zen [[Coruña|A Coruñan]], eta hondamendi ekologikoa sortu zen.
* [[2006]] – [[Augusto Pinochet]]ek, Txileko diktadore ohiak, [[miokardio infartu akutu|bihotzeko]] bat izan zuen.
* [[2007]] – [[2007ko Venezuelako Erreferendum Konstituzionala|Erreferendum Konstituzionala]] izan zen [[Venezuela]]n, [[Hugo Chávez|Hugo Chavez]] presidenteak deituta. Herritarren %51k ezezkoa eman zuen.
* [[2009]] – 47 lagun zendu ziren [[Bangladesh]]en, beraien ontzia hondoratzean.
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[1983]] – [[1983ko Korrika|3. Korrikari]] hasiera eman zitzaion [[Baiona]]n, [[abenduaren 11]]n [[Bilbo]]n amaitu zelarik.
* [[2011]] –
** [[El Drogas|Enrique Villarrealek]] [[Barricada]] utzi zuen, 29 urtean bertan izan ondoren.
** ''Potx eta Motx''en lehen emanaldia (gaur egungo [[Potx eta Lotx]])
* [[2013]] – [[Euskaltzaindia]]ko Gramatika Batzordeko hamabost kideek [[Euskaltzaindiko 2013ko krisia|dimisioa eman zuten]].
* [[2016]] – [[Nafarroako Gobernua]]k lehenbiziko aldiz [[Euskararen Nazioarteko Eguna]] eta [[Nafarroako Eguna|Nafarroako Foru Erkidegoaren Egunaren]] ospakizunak jaiegun berdinean eta ofizialki ospatu zituen.
=== Mundua ===
* [[1926]] – ''[[El huésped del sevillano]]'' (euskaraz: ''Sevillarraren apopiloa''), [[Jacinto Guerrero]]ren musika eta [[Juan Ignacio Luca de Tena]] eta Enrique Reoyoren libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Apolon.
* [[1946]] – ''[[My Darling Clementine]]'' ("Ene Clementine Laztana") filma estreinatu zen, [[John Ford]]ek zuzendu eta [[Henry Fonda]], [[Linda Darnell]], [[Victor Mature]], [[Walter Brennan]], [[Tim Holt]] eta [[Ward Bond]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[1998]] – ''[[Shakespeare in Love]]'' ("Shakespeare Maitemindua") filma estreinatu zen, [[John Madden]]ek zuzendu eta [[Gwyneth Paltrow]], [[Joseph Fiennes]], [[Geoffrey Rush]], [[Colin Firth]], [[Ben Affleck]], [[Judi Dench]], [[Tom Wilkinson]], [[Imelda Staunton]] eta [[Rupert Everett]] aktoreek antzeztu zuten.
* [[2007]] – ''[[Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street]]'' ("Sweeney Todd: Fleet Kaleko Deabruzko Bizargina") filma estreinatu zen, [[Tim Burton]]ek zuzendu eta [[Johnny Depp]], [[Helena Bonham Carter]], [[Alan Rickman]], [[Timothy Spall]], [[Jayne Wisener]], [[Sacha Baron Cohen]], [[Jamie Campbell Bower]], [[Laura Michelle Kelly]] eta [[Ed Sanders (aktorea)|Ed Sanders]] aktoreek antzeztu zutelarik.
== Zientzia eta teknologia ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
* [[1999]] – [[NASA]]k irrati bidezko kontaktua galdu zituen [[Mars Polar Lander]] espazio-ontziarekin, [[Marte]]ko atmosferan sartu baino lehen.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
=== Mundua ===
== Jaiotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1815]] – [[Francisco Lakabe Mezkiritz]], nafar medikua eta idazlea (h. [[1891]]).
* [[1876]] – [[Francisco Carrascón]], nafar musikagilea (h. [[1936]]).
* [[1887]] – [[Jabier Lazkoz]], euskal apaiza eta idazlea (h. [[1965]]).
* [[1890]] – [[Francisco Javier Lauzurika]], euskal artzapezpikua eta [[Gasteizko elizbarrutia|Gasteziko apezpikua]] (h. [[1964]]).
* [[1891]] – [[Javier Adarraga]], euskal herritar pilotari eta ingeniaria (h. [[1964]]).
* [[1894]] – [[Javier Garriz]], nafar apaiza eta idazlea (h. [[1977]]).
* [[1898]] – [[Nikolas Barrenetxea]], bizkaitar misiolari eta euskal idazlea (h. [[1988]]).
* [[1900]] – [[Antonio Ferrer Bolart]], bizkaitar espeleologoa (h. [[1976]]).
* [[1901]] – [[Louis Ligetx]], zuberoar koblakari eta idazlea (h. [[1940]]).
* [[1907]] – [[Maria Juana Gesalaga]], gipuzkoar errepresaliatu politikoa izan zen [[Ravensbrück]]eko kontzentrazio-esparruan (h. [[2004]]).
* [[1908]] – [[Enrique Abril]], gipuzkoar palaria (h. [[1976]]).
* [[1932]] – [[Felix Malaxetxebarria]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1935]] –
** [[Javier Chourraut]], nafar politikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko Alkate]] ohia.
** [[Armando Llanos]], arabar diseinatzaile eta arkeologoa.
* [[1940]] – [[Javier Etxebarria]], bizkaitar futbolaria (h. [[2016]]).
* [[1943]] – [[Jana Escribano]], nafar telebista aurkezle ohia.
* [[1947]] – [[Javier Elorriaga]], bizkaitar txirrindulari ohia.
* [[1974]] – [[Jon Solaun]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea.
* [[1977]] – [[Patxi Ugarte]], nafar txirrindulari ohia.
* [[2004]] – [[Xabier Cerro]], bizkaitar txirrindularia.
=== Mundua ===
* [[1368]] – [[Karlos VI.a Frantziakoa]], [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregea]] (h. [[1422]]).
* [[1447]] – [[Bayezid II.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] [[sultan]]a (h. [[1512]]).
* [[1590]] – [[Daniel Seghers]], flandriar jesulagun eta margolaria (h. [[1661]]).
* [[1684]] – [[Ludvig Holberg]], Danimarkako jakintsu eta idazlea (h. [[1754]]).
* [[1729]] – [[Antonio Soler (konposatzailea)|Antonio Soler]], espainiar konposatzaile eta [[klabizenbalo]] jotzailea (h. [[1783]]).
* [[1742]] – [[James Rennell]], ingeles [[kartografia|kartografoa]] eta geografoa (h. [[1830]]).
* [[1764]] – [[Augusta Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Frederiko Württembergekoa]]ren emaztea eta [[Gilen I.a Württembergekoa]]ren ama (h. [[1788]]).
* [[1777]] – [[Juliette Récamier]], frantziar socialitea (h. [[1849]]).
* [[1800]] –
** [[Pereire anaiak|Émile Pereire]], [[Frantziako Bigarren Inperio]]ko industria-garapenean rol erabakigarria izandako negozio-gizona (h. [[1875]]).
** [[France Prešeren]], esloveniar poeta erromantiko handiena (h. [[1849]]).
* [[1810]] – [[Francisco Dueñas]], [[El Salvador]]reko presidentea (h. [[1884]]).
* [[1812]] – [[Hendrik Conscience]], [[nederlandera]]zko eleberrigilea (h. [[1883]]).
* [[1826]] – [[George B. McClellan]], estatubatuar jeneral, ingeniari, idazle eta politikaria (h. [[1885]]).
* [[1830]] – [[Frederic Leighton]], britainiar margolari, marrazkilari eta eskultorea (h. [[1896]]).
* [[1833]] – [[Carlos Juan Finlay]], kubatar epidemiologoa, [[sukar hori]]a transmititzen den modua aurkitu zuena (j. [[1915]]).
* [[1842]] – [[Ellen Swallow Richards]], estatubatuar kimikaria eta ekologoa (h. [[1911]]).
* [[1857]] –
** [[Joseph Conrad]], poloniar-ingeles idazlea (h. [[1924]]).
** [[Salvador Rueda]], espainiar poeta (h. [[1933]]).
* [[1862]] – [[Jules Renkin]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (h. [[1934]]).
* [[1867]] – [[Paule Gobillard]], frantziar margolaria (h. [[1946]]).
* [[1871]] – [[Javier Prado y Ugarteche]], perutar historialari, filosofo, abokatu eta politikaria (h. [[1921]]).
* [[1880]] – [[Fedor von Bock]], alemaniar ''Generalfeldmarschall''a Bigarren Mundu Gerran (h. [[1945]]).
* [[1882]] – [[Giovanni Rossignoli]], italiar txirrindularia (h. [[1954]]).
* [[1883]] – [[Anton Webern]], austriar musikagilea (h. [[1945]]).
* [[1884]] – [[Rajendra Prasad]], [[India]]ko lehen lehendakaria (h. [[1963]]).
* [[1886]] – [[Manne Siegbahn]], suediar fisikaria, 1924ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1978]]).
* [[1887]] – [[Naruhiko Higashikuni]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (h. [[1990]]).
* [[1895]] – [[Anna Freud]], austriar-ingeles psikoanalista, haur psikologiaren arloan egindako lanagatik ezaguna (h. [[1982]]).
* [[1897]] –
** [[André Marie]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (h. [[1974]]).
** [[Kate O'Brien]], irlandar idazlea (h. [[1974]]).
* [[1899]] – [[Noel Clarasó]], kataluniar idazle eta itzultzailea (h. [[1985]]).
* [[1900]] – [[Richard Kuhn]], austriar-alemaniar biokimikaria, 1938ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1967]]).
* [[1905]] – [[Marola]], asturiar marrazkigile eta margolaria (h. [[1986]]).
* [[1908]] – [[Victor Pasmore]], ingeles margolaria (h. [[1998]]).
* [[1911]] – [[Nino Rota]], italiar musikagilea (h. [[1979]]).
* [[1913]] – [[María Luisa Herrera]], espainiar arkeologoa (h. [[2012]]).
* [[1914]] – [[Alaíde Foppa]], guatemalar poeta, idazlea, aktibista feminista, arte kritikaria, irakaslea eta itzultzailea (h. [[1980]]).
* [[1916]] – [[Seán Ó Ríordáin]], [[irlandako gaelera|irlanderaz]] idatzi zuen irlandar olerkaria (h. [[1977]]).
* [[1918]] – [[Abdul Haris Nasution]], indonesiar militarra, Indonesiaren Independentziaren Aldeko Iraultzaren heroietako bat (h. [[2000]]).
* [[1921]] – [[Sven Lidman (lexikografoa)|Sven Lidman]], suediar lexikografoa, hainbat entziklopediatako editore nagusia (h. [[2011]]).
* [[1922]] – [[Sven Nykvist]], suediar zinema argazki-zuzendaria (h. [[2006]]).
* [[1924]] – [[Edwin Ernest Salpeter]], austriar fisikaria (h. [[2008]]).
* [[1925]] – [[Kim Dae-jung]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[2009]]).
* [[1930]] – [[Jean-Luc Godard]], frantziar-suitzar zinema zuzendari, gidoigile, ekoizle eta kritikaria (h. [[2022]]).
* [[1931]] – [[Franz Josef Degenhardt]], alemaniar idazlea eta musikagilea (h. [[2011]]).
* [[1932]] – [[Corry Brokken]], herbeheretar abeslaria eta telebista eta irrati esataria (h. [[2016]]).
* [[1933]] – [[Paul J. Crutzen]], herbeheretar kimikaria, 1995eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]).
* [[1934]] –
** [[Viktor Gorbatko]], sobietar astronauta (h. [[2017]]).
** [[Abimael Guzmán|Abimael Guzmán, ''Presidente Gonzalo'']], [[Peru]]ko iraultzailea (h. [[2021]]).
* [[1936]] –
** [[René Kalisky]], belgikar idazlea (h. [[1981]]).
** [[Saburo Kawabuchi]], japoniar futbolaria.
* [[1938]] – [[Sally Shlaer]], estatubatuar matematikari, software-ingeniari eta metodologista (h. [[1998]]).
* [[1939]] – [[Ricard Solans]], kataluniar bikoizketa-aktorea.
* [[1942]] –
** [[Mike Gibson (errugbilaria)|Mike Gibson]], irlandar errugbilari ohia, garai guztietako irlandar errugbilari onenen artean sailkatua.
** [[Pedro Rocha]], uruguaiar futbolaria (h. [[2013]]).
** [[Alice Schwarzer]], alemaniar kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista.
* [[1944]] – [[Salvador Moncada]], hondurastar sendagilea.
* [[1946]] – [[Joop Zoetemelk]], herbeheretar txirrindulari ohia.
* [[1947]] - [[Patricia Krenwinkel]], estatubatuar hiltzailea eta [[Charles Manson]]en taldearen jarraitzaile ohia.
* [[1948]] – [[Ozzy Osbourne|Ozzy Osbourne, ''heavy metalaren aitabitxia'']], ingeles abeslaria eta musikagilea.
* [[1949]] – [[Heather Menzies]], kanadar aktore eta modeloa (h. [[2017]]).
* [[1950]] – [[Alberto Juantorena]], kubatar atleta ohia, 400 eta 800 metroko lasterketetan espezializatua.
* [[1951]] – [[Chelo García-Cortés]], galiziar kazetaria eta telebistako laguntzailea.
* [[1953]] –
** [[Robert Guédiguian]], frantziar aktore eta zinemagilea.
** [[Ágata Lys]], espainiar aktorea (h. [[2021]]).
* [[1954]] – [[Alfredo Evangelista]], uruguaiar-espainiar boxeolari ohia.
* [[1956]] – [[Ewa Kopacz]], [[Polonia]]ko lehen ministro ohia, kargu horretan egondako lehenengo emakumea.
* [[1960]] –
** [[Daryl Hannah]], estatubatuar aktorea.
** [[Julianne Moore]], estatubatuar aktorea.
** [[Steven Swanson]], estatubatuar ingeniari eta [[NASA]]ko astronauta.
* [[1961]] –
** [[Javier Capitan]], espainiar telebistako aurkezle espainiarra.
** [[Daniel Cassany]], Diskurtsoaren analisi alorreko kataluniar irakaslea.
* [[1963]] – [[Selena Millares]], espainiar idazlea eta filologoa.
* [[1968]] – [[Brendan Fraser]], kanadar-estatubatuar aktorea.
* [[1973]] – [[Holly Marie Combs]], estatubatuar aktorea.
* [[1976]] - [[Lola Arias]], argentinar idazle, aktore, performer eta antzerki zuzendaria.
* [[1977]] – [[Adam Małysz]], poloniar eski jauzilari ohia eta rally pilotua, garai guztietako [[eski jauzi]]laririk onenetakoa.
* [[1979]] – [[Rainbow Sun Francks]], kanadar aktorea.
* [[1980]] –
** [[Anna Chlumsky]], estatubatuar aktorea.
** [[Jenna Dewan]], estatubatuar aktorea.
* [[1981]] – [[David Villa]], espainiar futbolaria.
* [[1984]] – [[Avraam Papadopoulos]], greziar futbolaria.
* [[1985]] –
** [[Melissa Panarello]], italiar idazlea.
** [[Amanda Seyfried]], estatubatuar aktorea.
* [[1988]] – [[Melissa Aldana]], txiletar saxofoi-jotzailea.
* [[1989]] – [[Sammy Sirapatsorn]], thailandiar edertasun modeloa.
* [[1990]] – [[Takuji Yonemoto]], japoniar futbolaria.
* [[1992]] – [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria.
* [[1995]] – [[Angéle Van Laeken]], belgikar abeslari eta konpositorea.
* [[1996]] – [[Tigist Assefa]], etiopiar atleta, distantzia luzeko lasterketan aditua.
* [[1998]] – [[Mila Sivatska]], ukrainar aktorea.
== Heriotzak ==
=== Euskal Herria ===
* [[1552]] – [[Frantzisko Xabierkoa]], [[Jesusen Konpainia|Jesusen Lagundiaren]] sortzaileetako bat, misiolari eta santu nafarra. Nafarroako zaindaria (j. [[1506]]).
* [[1869]] – [[Facundo Goñi]], nafar abokatu eta diplomazialaria (j. [[1799]]).
* [[1871]] – [[Bernard-Romain Julien]], lapurtar litografo eta grabatzailea (j. [[1802]]).
* [[1903]] – [[Migel Irigarai Gorria]], nafar abokatu eta politikari karlista (j. [[1850]]).
* [[1936]] – [[Manuel Irurita]], nafar apaiz eta gotzaina (j. [[1876]]).
* [[1974]] – [[Ildefonso Gurrutxaga]], gipuzkoar historialaria eta abokatua (j. [[1902]]).
* [[1977]] – [[Ferdinand Guillaume]], ''Polidor'', lapurtar aktorea, [[Viareggio]]n (j. [[1887]]).
* [[2008]] – [[Inazio Uria]], gipuzkoar enpresaburua, [[ETA]]k eraila (j. [[1938]]).
* [[2015]] – [[Francisco Garmendia Agirrezabalaga]], gipuzkoar soziologoa (j. [[1946]]).
* [[2018]] – [[Miguel Primo de Rivera Urkixo]], gipuzkoar abokatu eta politikaria, [[Pozuelo de Alarcón]]en (j. [[1934]]).
=== Mundua ===
* [[311]] – [[Gordiano III.a]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperadorea.
* [[1154]] – [[Anastasio IV.a]], [[Aita santu]]a (j. {{circa|[[1073]]}}).
* [[1533]] – [[Vasili III.a Moskukoa]], [[Moskuko Printzerria|Moskuko Printze Handia]] (j. [[1479]]).
* [[1585]] – [[Thomas Tallis]], ingeles musikagilea eta organista (j. {{circa|[[1505]]}}).
* [[1592]] – [[Alexandro Farnese (1545-1592)|Alexandro Farnese]], Parma eta Piacenzako dukea eta Espainiar Herbehereetako gobernaria (h. [[1592]]).
* [[1610]] – [[Honda Tadakatsu]], japoniar jenerala eta [[Tokugawa Ieyasu]]ren agindupeko [[daimyō]]a (j. [[1548]]).
* [[1755]] – [[Gilbert Stuart]], estatubatuar margolaria, AEBetako erretratugile nagusia (h. [[1828]]).
* [[1789]] – [[Claude Joseph Vernet]], frantziar margolari eta marrazkilaria (j. [[1714]]).
* [[1823]] – [[Giovanni Battista Belzoni]], italiar esploratzaile eta Egiptoko antzinako gauzen arkeologoa (j. [[1778]]).
* [[1839]] – [[Frederiko VI.a Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1768]]).
* [[1854]] – [[Johann Peter Eckermann]], alemaniar olerkari eta idazlea (j. [[1792]]).
* [[1857]] – [[Christian Daniel Rauch]], alemaniar eskultorea (j. [[1777]]).
* [[1888]] – [[Karl Zeiss]], alemaniar optikoa (j. [[1816]]).
* [[1890]] – [[Ludolf Camphausen]], [[renania]]r bankari eta politikaria (j. [[1803]]).
* [[1892]] – [[Afanasi Fet]], errusiar olerkaria (j. [[1820]]).
* [[1894]] – [[Robert Louis Stevenson]], eskoziar idazlea (j. [[1850]]).
* [[1902]] – [[Robert Lawson]], arkitektoa (j. [[1833]]).
* [[1910]] – [[Mary Baker Eddy]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] [[erlijio]] berritzailea (j. [[1821]]).
* [[1919]] – [[Pierre-Auguste Renoir]], frantziar margolari [[Inpresionismo|inpresionista]] (j. [[1841]]).
* [[1929]] – [[Zitella Cocke]], estatubatuar poeta, saiakeragile, musikari eta irakaslea (j. [[1840]]).
* [[1937]] –
** [[Attila József]], hungariar idazlea, XX. mendeko hungariar poeta nagusietako bat (j. [[1905]]).
** [[Prosper Poullet]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1868]]).
* [[1944]] – [[Andres Greziakoa]], greziar printzea (j. [[1882]]).
* [[1956]] –
** [[Felix Bernstein]], alemaniar matematikaria (j. [[1878]]).
** [[Alexander Rodtxenko]], errusiar margolaria, eskultorea eta dekoratzailea (j. [[1891]]).
* [[1963]] – [[José Rubinos Ramos]], jesuita eta galizierazko idazlea (j. [[1898]]).
* [[1964]] – [[Elisa Soriano Fisher]], espainiar irakasle eta oftalmologoa (j. [[1891]]).
* [[1970]] – [[Amy Helm]], estatubatuar abeslari eta konpositorea.
* [[1978]] – [[William Grant Still]], estatubatuar musika konpositore eta zuzendaria (j. [[1895]]).
* [[1979]] –
** [[Dhyan Chand]], indiar [[belar hockey]] jokalaria, historiako handienetako bat (j. [[1905]]).
** [[Juana Teresa Juega López]], galiziar poeta (j. [[1885]]).
* [[1980]] – [[Oswald Mosley]], britainiar politikari faxista (j. [[1896]]).
* [[1984]] – [[Vladimir Abramovich Rokhlin]], errusiar matematikaria (j. [[1919]]).
* [[1989]] – [[Sourou-Migan Apithy]], [[Dahomey]]ko presidentea (j. [[1913]]).
* [[1993]] – [[Lewis Thomas]], estatubatuar fisikari eta idazlea (j. [[1913]]).
* [[1994]] – [[Michael Dacher]], alemaniar alpinista eta muturreko eskalatzailea (j. [[1933]]).
* [[1996]] – [[Georges Duby]], frantziar historialaria, Erdi Aroari aditua (j. [[1919]]).
* [[1999]] – [[Madeline Kahn]], aktore eta abeslari lirikoa (j. [[1942]]).
* [[2000]] – [[Gwendolyn Brooks]], estatubatuar poeta, idazle eta irakaslea (j. [[1917]]).
* [[2001]] – [[Juan José Arreola]], mexikar idazle eta antzezlea (j. [[1918]]).
* [[2002]] – [[Glenn Quinn]], irlandar aktorea (j. [[1970]]).
* [[2003]] –
** [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón]], espainiar idazlea eta poeta (j. [[1954]]).
** [[David Hemmings]], ingeles aktore, zinema zuzendari, ekoizle eta abeslaria (j. [[1941]]).
* [[2004]] – [[Shiing-Shen Chern]], txinatar matematikaria (j. [[1911]]).
* [[2009]] – [[Richard Todd]], irlandar-britainiar aktorea (j. [[1919]]).
* [[2010]] – [[Cora Sadosky]], argentinar matematikaria (j. [[1940]]).
* [[2013]] – [[Fernando Argenta]], espainiar kazetaria, musikaria, eta irrati eta telebista aurkezlea (j. [[1945]]).
* [[2014]] – [[Ian McLagan]], ingeles teklatu-jotzailea, ''Small Faces'' eta ''Faces'' taldeetako kidea (j. [[1945]]).
* [[2015]] – [[Scott Weiland]], [[Stone Temple Pilots]] eta [[Velvet Revolver]] rock musika taldeetako estatubatuar abeslaria (j. [[1967]]).
* [[2018]] – [[Josep Lluís Núñez]], espainiar enpresaburua eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona Futbol Klubeko]] presidente ohia (j. [[1931]]).
* [[2020]] –
** [[Alison Lurie]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1926]])
** [[Patricia Marmont]], britainiar aktorea (j. [[1921]]).
* [[2021]] – [[Horst Eckel]], alemaniar futbolaria (j. [[1932]]).
* [[2022]] – [[Alzhan Zharmukhamedov]], sobietar saskibaloi jokalaria (j. [[1944]]).
== Jaiak eta urteurrenak ==
* [[Frantzisko Xabierkoa|Done Frantzisko Xabierkoaren eguna]]: [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]].
* [[Euskararen Nazioarteko Eguna]].
* [[Desgaitasuna duten Pertsonen Nazioarteko Eguna]]
* [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Xabier, Xabierra, Xabi eta Txabi.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hil aurkibidea}}
<center>[[Abenduaren 2]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 4]]</center>
[[Kategoria:Urteko egunak]]
th5bzovlgo1c6u6711x3lc7bi7xd4yf
Lauburu
0
5217
9994175
9849318
2024-12-09T08:47:31Z
Treuiller
59723
9994175
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Lauburu harria.jpg|thumb|200 px| Lauburua harrian zizelkatua]]
'''Lauburu'''a antzinatiko [[euskal ikur]] esanguratsuena da. Izenak adierazten duen bezala, lau buru biribildun gurutze itxurako ikurra edo elementu estetikoa da. [[Euskal Herria]]n agerpen handia du, eta askotan euskal tradizio edo nortasunarekin lotzen da.
== Etimologia ==
''Lauburu'' hitzaren berezko esanahi eta jatorria ''lau buru'' da, lau mutur edo buru biribilduz osatutako ikurra baita. Hainbatek [[latin]]ezko ''[[labaro|labarum]]'' hitzarekiko lotura ikusi dute (''labarum'' hitzaren eratorritzat edo jatorritzat), hitz bion arteko antzekotasuna dela kausa; lotura horrek, ordea, ez du oinarririk hizkuntzalaritzaren ikuspegitik, euskal hizkuntzalaritza historikoan eta etimologian aditu [[Larry Trask]]en iritziz.<ref>Robert Lawrence TRASK: ''Etymological Dictionary of Basque'', University of Sussex, 2008. Ikus, 263. orrialdean, «lau» sarrerako «lauburu» azpisarrera.</ref>
''Lauburu'' hitza lehendabizikoz [[Manuel Larramendi]] andoaindar idazlearen 1745eko [[Hiztegi Hirukoitza|''Hiztegi Hirukoitz''ean]] ageri da, agian Larramendik berak asmatua ([[neologismo]] ugari eman baitzituen hiztegi horretan).
Beste izen batzuez ere deitu izan zaio: ''euskal gurutzea'', ''helizea'', ''ikur obifiloa'' edo ''esbastika biribildua'', adibidez.
== Jatorria ==
[[Fitxategi:Lauburu.svg|thumb|150 px|Lauburu estilizatua]]
Lauburuaren jatorria ez da argia. [[Esbastika]]rekin lotu du zenbaitek, jatorri [[Germaniar herriak|germaniarra]] duelakoan. Azken batean, lauburua esbastika borobildu bat litzateke. Aldi berean, askok [[India]]raino daramatzate lauburuaren erroak, gaur egun ere erabiltzen baitute bertan, zorte oneko ikur bezala. Aipatu beharra dago, ordea, ez aitzinako germaniarrek ezta indiarrek ere ez zutela, itxuraz, sekula esbastika borobildurik erabili<ref group="oh">Europako erdialdean, esbastika biribilduak topatu dira, baina denak XIX. mendearen ingurukoak dira.</ref><ref group="oh">Triskelak ordea, ageri dira</ref>, eta bestalde, aitzinako amerikar kulturetan ere esbastika motako irudiak topatu direla<ref name=":0">{{erreferentzia|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/lauburua/ar-87432/|izenburua=Lauburua|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=Auñamendi Entziklopedia|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. Arrazoi horiek eta beste batzuk tarteko, lauburuaren jatorria beste nonbait kokatzen dute zenbait ikerlarik.
=== Esbastika eta lauburua ===
[[Esbastika]] ([[sanskrito]]z: स्वस्तिक ''svastika'') Eurasian eta munduko beste hainbat tokitan zabaldurik den ikurra da, beso okerdun gurutzea. Esbastika eta lauburuaren arteko loturarik badenetz, edo balego zein eta noizkoa den jakitea arazo zaila da. Esbastika angeludunaren adibideak badira Euskal Herrian, nazien garaia baino lehenagokoak: [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k erabili izan zuen 1914an, eta [[Iruñea|Iruñeko]] katedralaren zutabeetako baten kapitelean XVI. mendeko esbastika bat dago zizelkaturik<ref name=":0" />. Badirudi, gainera, esbastika zahar horiek zezen edo behiei loturik ageri direla, eta horrek zenbaiten ustean Indiarekin duten harremana salatzen du. Hala ere, esbastikaren presentzia Euskal Herrian askoz aitzinakogoa da. Lauburua esbastikaren aldaera bat izatekotan, euskaldunek esbastikarekin zein harreman zuten aztertu behar da.
==== Aitzinaroko esbastikak ====
[[Fitxategi:Etruscan pendant with swastika symbols Bolsena Italy 700 BCE to 650 BCE.jpg|thumb|200 px| K.a. XVIII. mendeko etruriarren apaingarri bat, esbastikak irudikatzen dituena.]]Dirudienez, erromatarren garaian esbastika nahiko zabaldua zen Pirinioetako bi aldeetan, euskal lurretan beste tokietan bezainbeste presentzia ez badu ere<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://dadun.unav.edu/bitstream/10171/17778/1/47916491.pdf|izenburua=El lauburu. Política, cultura e identidad nacional en torno a un símbolo del País Vasco|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=de Pablo|izena=Santiago|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>. Oso litekeena da jatorri zeltarreko migrazioek ekarri izana Euskal Herrira, erromatarrak heldu baino lehenago. Gerora, bertakoek beren modura moldatu zutela pentsa dezakegu, baina aitzinako esbastika horien zein lauburuaren agerpen garaiak ikusirik, hori ere zalantzan jartzekoa da. Izan ere, azken mendeak alde batera utzita, esbastikaren kasuak oso bakanak dira, eta lauburuaren aztarnarik ez da erdi-aroa igaro arte. Laburbilduz, zaila da aintzinako esbastika horiek lauburuarekin zein lotura duten zehaztea<ref name=":2">{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Diccionario crítico de mitos y símbolos del nazismo|urtea=2003|abizena=Sala|izena=Rosa|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=El Acantilado|ISBN=978-84-96136-31-0}}</ref>.
==== Erdi aroko esbastikak ====
Lauburuak Erdi Aroa bukatzean agertzen direla kontuan harturik, Erdi Aroko esbastiketan oinarritua dela ere pentsa daiteke. Ikuspuntu horren arabera, euskaldunek esbastika Erdi Aroan zehar "berraurkitu" egin zuten, nolabait. Garai hartan ez dago bertako esbastiken aztarnarik; beraz, agian kanpotik ekarriak dira, germaniar bidaiarien eskutik, adibidez. Beste aukera bat euskaldun bidaiariren batek esbastika kanpoko lurretan ikusi izana da, baina kontuan hartu behar da Euskal Herri inguruan ez zela esbastika askorik, garai haietan.
Edozein kasutan, ez da ahantzi behar esbastika oso ikur zabaldua zela orduan ere, eta ez dela zentzugabea lauburua esbastikaren moldaera berantiarra izatea.
==== Esbastikaren jatorria ====
Esbastikaren beraren jatorria eta esanahia ere eztabaidatuak direla esan beharra dago. [[Europa]]n eta [[Asia]] zaharrean ugariak dira arrastoak eta [[Ipar Amerika]]n ere ikus daitezke. Lehen [[India]] edo [[Txinako Herri Errepublika|Txinatik]] zetorrela pentsatu arren, hangoak baino arrasto zaharragoak topatu dira Brontze Aroko Europan eta Asia Txikian, beraz jatorria [[Anatolia]] inguruan egon litekeela uste da<ref name=":0" />. Jatorriz esanahi sakratua zuela uste dute zenbaitek, gerora sinbolikoa eta, azkenik, balio estetikoko ikur bihurtu zela, toki askotan. Beso okertuak errotazioarekin lotu dituzte ikerlari askok, eta esbastikak Eguzkiarekin lotura zuela pentsatzen dute, nahiz eta froga argirik ez egon, Europako esbastiken kasuan behintzat<ref name=":2" />.
=== Jatorriari buruzko beste teoriak ===
[[Fitxategi:Coa Illustration Cross Lauburu 2.svg|thumb|100 px| Lauburua koma edo galoi konbinazioa izan liteke]]
Beste batzuen ustean, lauburuak ez omen du inolako harremanik esbastikarekin. Koma edo galoiak konbinatuz eginiko iruditzat hartzen du [[Philippe Veyrin|P. Veyrin]] ikerlariak, adibidez<ref>{{erreferentzia|url=http://www.samb-baiona.net/fr/publi/articles/Veyrin_1936.pdf|izenburua=Le croix à virgules doit "croix basque"|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=Bulletin de Musée Basque|aldizkaria=|abizena=Veyrin|izena=Philippe|egile-lotura=|hizkuntza=fr|formatua=}}</ref><ref name=":0" />. Izan ere, koma itxurako elementu horiek ohikoak dira euskaldunen apaingarri lanetan. Esan bezala, elementu solteen konbinazio balitz, esanahia are ilunagoa litzateke, edo agian funtzio nagusia irudi apaingarriarena izan liteke.
Bestalde, [[Louis Colas|M.L. Colasek]] [[Parazeltso]]ren ''signe oviphile'' (ikur obifiloa) zuen lauburuaren jatorritzat<ref name=":0" />, baina iritzi horrek ez du adostasun handirik erakarri<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://dadun.unav.edu/bitstream/10171/17778/1/47916491.pdf|izenburua=El lauburu. Política, cultura e identidadnacional en torno a un símbolo del País Vasco|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=de Pablo|izena=Santiago|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
== Historia ==
=== Lauburuen lehen aztarnak eta interpretazioak ===
Lauburuaren historia eman dioten interpretazioek markatu dute. Garai bakoitzeko pentsalariek esbastikarekin, eguzkiarekin, gurutze kristauarekin, erromatarren garaiko tribuekin, alkimiarekin... lotu zuten, froga handirik gabe<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Hegoaldeko lau probintzien batasuna irudikatzen zuela ere esan zen.
Esanahia zein jatorria edonolakoa izanik ere, egungo lauburuaren lehen aztarnak XVI.-XVII. mendeetakoak dira<ref name=":1" />: [[Jose Migel Barandiaran|Barandiaranek]] berak ez zuen uste lehenak askoz zaharragoak zirenik<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=De la vida tradicional vasca. Valores de algunos símbolos. Homenaje a Don Luis de Hoyos|urtea=1950|abizena=Barandiaran|izena=Jose Migel|orrialdeak=36-44|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Zaharrenetako bat [[Makea]]koa da<ref name=":0" />: badirudi gehienbat Iparraldean agertu zirela, hasieran.
[[Gabriel Henao]]<nowiki/>k agian "lauburu" eta ikurra lotu zituen. [[Kantabriar labaru|Labaro]] ikur kantabriarra (ikusi ez baina erromatar kroniketako aipamenak irakurri zituena) euskalduna zitekeela eta ikur hori zeramatenak erromatarren garaiko euskaldunak zirela adierazi zuen. Ikurra euskalduna zela azpimarratzeko, "labaro" (erromatarrek, latinez, ''labarum'') hitzaren jatorritzat "lau-buro" euskalduna proposatu zuen XVII. mende bukaeran<ref name=":1" />. Geroago, 1745. urtean, izendatu zen euskal ikurra "lauburu" gisan, Larramendiren eskutik. [[Manuel Larramendi|Larramendi]] apaizak [[Latindar gurutze|kristau gurutzearekin]] lotu zuen "labaro" delakoa eta, beraz, baita lauburua ere.
[[Fitxategi:Lozano-Fita.jpg|thumb|200x200px|Fidel Fita i Colomer (1835-1918), historialari, filologo eta arkeologoa.]]1847an beste zentzu bat ikusi zion [[Agosti Xaho]]k: Henaoren "labaro" eta laubururen etimologia ontzat hartu eta aitzinako euskaldunen borroka ikurtzat hartu zuen lauburua. Gainera, hitzez hitz "lau buru" zirela pentsatzen zuen, alegia lauburuaren beso bakoitza giza buru bat zela, eta Hego Euskal Herriko lau probintzien batasuna irudikatzen zuela<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=Histoire Primitive des Euskariens-Basques|url=https://archive.org/details/histoireprimiti01belsgoog|urtea=1847|abizena=Chaho|izena=Augustin|orrialdeak=|orrialdea=[https://archive.org/details/histoireprimiti01belsgoog/page/n100 31]|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Zaila da ordea jakitea Xahoren hitzetan zenbat den hipotesi hutsa, eta zenbat arrazoizko argudioa.
[[Fidel Fita]]<nowiki/>k bere teorian lauburua, ''labarum'' edo ''labaro'' eta esbastika erlazionatu zituen. Ingalaterran topatu zuen barduliarren hilarri batean esbastika bat zegoela, eta horixe zela, hain zuzen, ''labarum'' deitua zena, adierazi zuen. Aurkikuntza hori zalantzazkotzat jotzen da egun, baina garai hartan onarpen handia izan zuen. Interpretazioak nahasten hasi ziren, kantabriar gerra-ikur, lau giza buru, esbastika, gurutze kristau... Aragoiko zenbait armarritan agertzen diren lau mairu buruak lauburuaren ondorengotzat ere jo ziren<ref name=":1" />.
Egunotan, teoria horiek alde batera utzi edo zalantzan jarri dira. ''Labarum'' eta lauburu hitzen arteko loturak ez du jarraitzaile askorik; Azkuek, adibidez, loturari "fantasia" zeritzon bere hiztegian<ref group="oh">Azkueren ''Diccionario vasco-español-francés/ Dictionnaire basque-espagnol-français'' liburuaren "lauburu" sarreran hau irakur daiteke: ''La fantasia de nuestros etimologistas ha visto en esta palabra, que literalmente significa "cuatro-cabezas", la cruz, el lábaro.'' ''La fantaisie de nos étymologistes a vu dans ce mot, qui signifie littéralement "quatre-têtes", la croix, le labarum.''</ref>, eta Campionek, 1907an labaroarekiko lotura hori "lausoa eta iluna" zela zioen<ref>{{erreferentzia|url=http://hedatuz.euskomedia.org/4788/1/01217241.pdf|izenburua=Defensa del nombre antiguo, castizo y legítimo de la lengua de los Baskos contra el soñado "euzkera"|sartze-data=2019-1-14|egunkaria=Revista Internacional de los Estudios Vascos|aldizkaria=|abizena=Campion|izena=Arturo|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>.
=== Esbastika eta lauburua ===
[[Fitxategi:Ascain Svatiska.jpg|thumb|200x200px|1876ko esbastika bat, Azkaineko hilerrian.]]
XVIII. eta XIX. mendeetan eztabaida akademiko hutsa zen lauburuaren jatorri eta esanahiarena. XX. mende hasieran, ordea, politikan erabiltzen hasi zen, euskal identitatea eta kultura adierazteko. Hala ere, ideia ugari eta kontrajarriak zeuden lauburuaren jatorri eta esanahiari buruz, askotan esbastikarekin nahasten baitzen. Hori dela eta ez da harrigarria Sabino Aranak 1901ean argitaraturiko Euzkadi aldizkariaren lehen alean honakoa esatea: Euzkadi zela euskaldunen herria, eta izena "eguzki" hitzetik zetorrela. Hori azaltzeko, lauburua esbastikarekin eta esbastika eguzkiarekin lotzen zuten teorietan oinarritzen zen, batez ere.
XX. mendeko lehen hamarkadetan, lauburua edo "euskal esbastika" askotan erabili zen euskaldunak edo euskal abertzaleak identifikatzeko. EAJk lauburua ezezik, esbastika ere erabili zuen askotan. Hala egin zuen Euskal Unibertsitatea sortzeko kanpainan, 1931n<ref name=":1" />. Izan ere, garai haietan esbastika eta lauburuaren arteko mugak lausoak ziren oso.[[Fitxategi:Logotipo de Acción Nacionalista Vasca.svg|thumb|280px|EAE-ANV alderdiak lauburua du ikur gisa aspalditik.]]Esbastika edo lauburu ikurrak indarra hartu zuen: 1930ean sortu zen lehen abertzale ezkertiarren alderdiak, [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE-ANV]]<nowiki/>k, adibidez, halako bat zuen bere banderan. Aldi berean, Ipar Euskal Herrian, lauburua gero eta erabiliagoa zen, kutsu politikoa hain agerikoa ez bazen ere. Iparraldean, gainera, "lauburu" ikurra izendatzeko gehien erabilitako izena zen, Hegoaldeko zirkulu politikoetan indarra zuen "euskal esbastika" horren ordez.
1930ko hamarkadan [[Alemania]]n [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista|Alderdi Nazia]] boterera heltzean eztabaida sutsua piztu zen akademia eta politikarien zirkuluetan. Naziak esbastika erabiltzen zen tokiekiko interes bizia zuten, eta lauburua esbastikaren oso antzekoa zen. Naziek ez zuten begirune handirik sortzen; horren ondorioz, lauburuaren erabilera apaldu egin zen politikaren eta kulturaren munduan, munduko beste hainbat txokotan esbastikarena bezalaxe. Espainiako Gerra Zibila eta II. Mundu Gerraren ostean, esbastikaren erabilera behin betiko alboratu zen. Edonola ere, 1944an alemaniarrek Euskal Herrian grabaturiko ''[[Im Lande der Basken]]'' dokumentalean esbastika batzuk ikus daitezke<ref>{{erreferentzia|url=https://www.diariovasco.com/v/20130106/cultura/lande-basken-euskadi-segun-20130106.html|izenburua='Im Lande der Basken', Euskadi según los arios|sartze-data=2019-11-18|egunkaria=el diario vasco|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
=== Lauburua gerra-ostean ===
Lauburuak zentzu politikoa hartu zuen Iparralden, eta Hegoalden oso kontuz erabiltzen zen, [[frankismo]]aren kontrako borrokaren eta euskal naziotasunaren ikur gisa. Frankismoaren amaierako urteak arte ez zen lauburua modu irekian erabili, betiere ekintza kulturaletan. Gerora lauburuaren erabilera mantendu da, bai nortasun ikur gisa (kultura edo politika arloetan) baita apaingarri gisa ere.
== Erabilera ==
[[Fitxategi:Retrato de la Marquesa de Santa Cruz.jpg|thumb|280px|''La Marquesa de Santa Cruz'' ([[Francisco Goya|Goya]], 1805): liran lauburu bat dago.]]
Euskal tradizioan, lauburuaren erabilera bi esparrutan eman da: hilarrietan eta eraikin, altzari eta objetuetan, apaingarri gisa. Aztarnak ikusirik, zaila da erabilera edo esanahi bat esleitzea lauburuari, hilarriek esanahi sinboliko handia duten arren, apaingarri funtzioan ez baitzaio helburu berezirik ikusi.
Nahiz eta euskal ikur zabalduenetakoa izan, ez da erabili inongo armarri edo banderatan, hau da, ez du [[XX. mendea]] arte erabilera instituzionalik izan. Gaur egun sarri erabiltzen da euskalduntasuna adierazteko, balio kulturala eta politikoa baititu. Askotan agertzen da euskal jatorriko produktu eta dekorazioan.
=== Interpretazio modernoak ===
Gaur egungo jende askoren ustez, ikurrak eguzkia irudikatzen du: eguzki izpiak eta haren mugimendu birakaria era sinbolikoan agertzen du. Antzinako [[euskal erlijio]]aren seinale bide da, [[Ama Lur]]ra eta [[Eguzkia]] gurtzen ziren garaietakoa. Beste hainbat euskal ikurrek ere irudikatzen dute eguzkia; hala nola, zurezko [[kutxa]] eta [[hilarri]]etan zizelkatuak sarriago agertzen direnak. Beste batzuetan lau elementuak aipatzen dira.
Lauburuak harreman estua du [[zelta gurutze|zelten gurutze gaeliko]] eta [[triskel|hiruburuekin]], baita arioen [[esbastika]] ikurrarekin ere (mundu osoan erabilita, kasurik famatuenetariko bat [[India]] izanez, gero naziek hartu eta endekatua). Ahaide urrunagoak ere baditu, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] eta [[Korea]]ko hainbat tenplutan agertzen da bizitza edo zortearen ikurra, esaterako.
== Lauburua Euskal Herritik kanpo ==
[[Fitxategi:Detalle del tetrasquel de horreo en Os Ancares (Lugo - Galicia).jpg|thumb|200 px| Lauburua edo tetraskela Galiziako [[Garai (eraikina)|garai]] batean.]]
Lauburuaren erabilera tradizionalagoari bagagozkio, [[Bearno|Biarnon]] eta [[Pirinioak|Pirinioetan]] (ipar eta hegoaldean) topa daitezke, Euskal Herritik hurbil. Agian Euskal Herrikoekin lotura dute; urrunago ere aurkitu dira, Alsazian eta Austrian, esaterako. Hala ere, lauburu modernoagoak dira, XIX. mendekoak<ref name=":0" />.
Bestalde, azken urteetan euskaldunek beren lurraldetik kanpo eraman dute, eta badu presentzia munduko hainbat txokotako euskal elkarteetan. Horrez gain, hainbat tokitan imitazioz ikusgarri da.
[[Galizia]] eta [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] ere badira, agian galiziar [[triskele]]n moldaera direnak (''tetraskel'' esaten zaie).
== Iruditegia ==
<br clear="all"/>
<gallery>
Irudi:Coa_Illustration_Cross_Lauburu.svg|
Irudi:Coa_Illustration_Cross_Lauburu_2.svg|
Irudi:Atalburu Mendiburua.jpg|[[Mendiburua]]
Irudi:Armendarits Linteau10.jpg|[[Armendaritze]]
Irudi:Armentdarits Linteau9.jpg|[[Armendaritze]]
Irudi:Briscous Croix.jpg|[[Beskoitze]]
Irudi:Alegria-Dulantzi - Santuario de Ayala.jpg|[[Dulantzi]]
</gallery>
== Oharrak ==
<references group="oh" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Triskel]]
* [[Esbastika]]
* [[Kantabriar labaro]]
* [[Labaro]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/87432/64716?idi=es#64716 Lauburua Auñamendi entziklopedian]
* Joseba Aurkenerena: [https://web.archive.org/web/20140303173947/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/lauburua-edo-euskal-esbastika «Lauburua edo euskal esbastika»].
* Joseba Aurkenerena: [https://web.archive.org/web/20140303173838/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/vieille-saint-girons-lauburuen-saindutegia «Vieille-Saint-Girons, lauburuen saindutegia»].
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal mitologia aurkibidea}}
[[Kategoria:Euskal Herriko ikurrak]]
[[Kategoria:Gurutzeak]]
[[Kategoria:Gaizkiaren aurkako objektu babesleak]]
5coogdlojnbbz8tunlm89rptf2sb5md
9994178
9994175
2024-12-09T08:50:15Z
Treuiller
59723
/* Lauburua Euskal Herritik kanpo */
9994178
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Lauburu harria.jpg|thumb|200 px| Lauburua harrian zizelkatua]]
'''Lauburu'''a antzinatiko [[euskal ikur]] esanguratsuena da. Izenak adierazten duen bezala, lau buru biribildun gurutze itxurako ikurra edo elementu estetikoa da. [[Euskal Herria]]n agerpen handia du, eta askotan euskal tradizio edo nortasunarekin lotzen da.
== Etimologia ==
''Lauburu'' hitzaren berezko esanahi eta jatorria ''lau buru'' da, lau mutur edo buru biribilduz osatutako ikurra baita. Hainbatek [[latin]]ezko ''[[labaro|labarum]]'' hitzarekiko lotura ikusi dute (''labarum'' hitzaren eratorritzat edo jatorritzat), hitz bion arteko antzekotasuna dela kausa; lotura horrek, ordea, ez du oinarririk hizkuntzalaritzaren ikuspegitik, euskal hizkuntzalaritza historikoan eta etimologian aditu [[Larry Trask]]en iritziz.<ref>Robert Lawrence TRASK: ''Etymological Dictionary of Basque'', University of Sussex, 2008. Ikus, 263. orrialdean, «lau» sarrerako «lauburu» azpisarrera.</ref>
''Lauburu'' hitza lehendabizikoz [[Manuel Larramendi]] andoaindar idazlearen 1745eko [[Hiztegi Hirukoitza|''Hiztegi Hirukoitz''ean]] ageri da, agian Larramendik berak asmatua ([[neologismo]] ugari eman baitzituen hiztegi horretan).
Beste izen batzuez ere deitu izan zaio: ''euskal gurutzea'', ''helizea'', ''ikur obifiloa'' edo ''esbastika biribildua'', adibidez.
== Jatorria ==
[[Fitxategi:Lauburu.svg|thumb|150 px|Lauburu estilizatua]]
Lauburuaren jatorria ez da argia. [[Esbastika]]rekin lotu du zenbaitek, jatorri [[Germaniar herriak|germaniarra]] duelakoan. Azken batean, lauburua esbastika borobildu bat litzateke. Aldi berean, askok [[India]]raino daramatzate lauburuaren erroak, gaur egun ere erabiltzen baitute bertan, zorte oneko ikur bezala. Aipatu beharra dago, ordea, ez aitzinako germaniarrek ezta indiarrek ere ez zutela, itxuraz, sekula esbastika borobildurik erabili<ref group="oh">Europako erdialdean, esbastika biribilduak topatu dira, baina denak XIX. mendearen ingurukoak dira.</ref><ref group="oh">Triskelak ordea, ageri dira</ref>, eta bestalde, aitzinako amerikar kulturetan ere esbastika motako irudiak topatu direla<ref name=":0">{{erreferentzia|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/lauburua/ar-87432/|izenburua=Lauburua|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=Auñamendi Entziklopedia|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. Arrazoi horiek eta beste batzuk tarteko, lauburuaren jatorria beste nonbait kokatzen dute zenbait ikerlarik.
=== Esbastika eta lauburua ===
[[Esbastika]] ([[sanskrito]]z: स्वस्तिक ''svastika'') Eurasian eta munduko beste hainbat tokitan zabaldurik den ikurra da, beso okerdun gurutzea. Esbastika eta lauburuaren arteko loturarik badenetz, edo balego zein eta noizkoa den jakitea arazo zaila da. Esbastika angeludunaren adibideak badira Euskal Herrian, nazien garaia baino lehenagokoak: [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k erabili izan zuen 1914an, eta [[Iruñea|Iruñeko]] katedralaren zutabeetako baten kapitelean XVI. mendeko esbastika bat dago zizelkaturik<ref name=":0" />. Badirudi, gainera, esbastika zahar horiek zezen edo behiei loturik ageri direla, eta horrek zenbaiten ustean Indiarekin duten harremana salatzen du. Hala ere, esbastikaren presentzia Euskal Herrian askoz aitzinakogoa da. Lauburua esbastikaren aldaera bat izatekotan, euskaldunek esbastikarekin zein harreman zuten aztertu behar da.
==== Aitzinaroko esbastikak ====
[[Fitxategi:Etruscan pendant with swastika symbols Bolsena Italy 700 BCE to 650 BCE.jpg|thumb|200 px| K.a. XVIII. mendeko etruriarren apaingarri bat, esbastikak irudikatzen dituena.]]Dirudienez, erromatarren garaian esbastika nahiko zabaldua zen Pirinioetako bi aldeetan, euskal lurretan beste tokietan bezainbeste presentzia ez badu ere<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://dadun.unav.edu/bitstream/10171/17778/1/47916491.pdf|izenburua=El lauburu. Política, cultura e identidad nacional en torno a un símbolo del País Vasco|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=de Pablo|izena=Santiago|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>. Oso litekeena da jatorri zeltarreko migrazioek ekarri izana Euskal Herrira, erromatarrak heldu baino lehenago. Gerora, bertakoek beren modura moldatu zutela pentsa dezakegu, baina aitzinako esbastika horien zein lauburuaren agerpen garaiak ikusirik, hori ere zalantzan jartzekoa da. Izan ere, azken mendeak alde batera utzita, esbastikaren kasuak oso bakanak dira, eta lauburuaren aztarnarik ez da erdi-aroa igaro arte. Laburbilduz, zaila da aintzinako esbastika horiek lauburuarekin zein lotura duten zehaztea<ref name=":2">{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Diccionario crítico de mitos y símbolos del nazismo|urtea=2003|abizena=Sala|izena=Rosa|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=El Acantilado|ISBN=978-84-96136-31-0}}</ref>.
==== Erdi aroko esbastikak ====
Lauburuak Erdi Aroa bukatzean agertzen direla kontuan harturik, Erdi Aroko esbastiketan oinarritua dela ere pentsa daiteke. Ikuspuntu horren arabera, euskaldunek esbastika Erdi Aroan zehar "berraurkitu" egin zuten, nolabait. Garai hartan ez dago bertako esbastiken aztarnarik; beraz, agian kanpotik ekarriak dira, germaniar bidaiarien eskutik, adibidez. Beste aukera bat euskaldun bidaiariren batek esbastika kanpoko lurretan ikusi izana da, baina kontuan hartu behar da Euskal Herri inguruan ez zela esbastika askorik, garai haietan.
Edozein kasutan, ez da ahantzi behar esbastika oso ikur zabaldua zela orduan ere, eta ez dela zentzugabea lauburua esbastikaren moldaera berantiarra izatea.
==== Esbastikaren jatorria ====
Esbastikaren beraren jatorria eta esanahia ere eztabaidatuak direla esan beharra dago. [[Europa]]n eta [[Asia]] zaharrean ugariak dira arrastoak eta [[Ipar Amerika]]n ere ikus daitezke. Lehen [[India]] edo [[Txinako Herri Errepublika|Txinatik]] zetorrela pentsatu arren, hangoak baino arrasto zaharragoak topatu dira Brontze Aroko Europan eta Asia Txikian, beraz jatorria [[Anatolia]] inguruan egon litekeela uste da<ref name=":0" />. Jatorriz esanahi sakratua zuela uste dute zenbaitek, gerora sinbolikoa eta, azkenik, balio estetikoko ikur bihurtu zela, toki askotan. Beso okertuak errotazioarekin lotu dituzte ikerlari askok, eta esbastikak Eguzkiarekin lotura zuela pentsatzen dute, nahiz eta froga argirik ez egon, Europako esbastiken kasuan behintzat<ref name=":2" />.
=== Jatorriari buruzko beste teoriak ===
[[Fitxategi:Coa Illustration Cross Lauburu 2.svg|thumb|100 px| Lauburua koma edo galoi konbinazioa izan liteke]]
Beste batzuen ustean, lauburuak ez omen du inolako harremanik esbastikarekin. Koma edo galoiak konbinatuz eginiko iruditzat hartzen du [[Philippe Veyrin|P. Veyrin]] ikerlariak, adibidez<ref>{{erreferentzia|url=http://www.samb-baiona.net/fr/publi/articles/Veyrin_1936.pdf|izenburua=Le croix à virgules doit "croix basque"|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=Bulletin de Musée Basque|aldizkaria=|abizena=Veyrin|izena=Philippe|egile-lotura=|hizkuntza=fr|formatua=}}</ref><ref name=":0" />. Izan ere, koma itxurako elementu horiek ohikoak dira euskaldunen apaingarri lanetan. Esan bezala, elementu solteen konbinazio balitz, esanahia are ilunagoa litzateke, edo agian funtzio nagusia irudi apaingarriarena izan liteke.
Bestalde, [[Louis Colas|M.L. Colasek]] [[Parazeltso]]ren ''signe oviphile'' (ikur obifiloa) zuen lauburuaren jatorritzat<ref name=":0" />, baina iritzi horrek ez du adostasun handirik erakarri<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://dadun.unav.edu/bitstream/10171/17778/1/47916491.pdf|izenburua=El lauburu. Política, cultura e identidadnacional en torno a un símbolo del País Vasco|sartze-data=2019-11-13|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=de Pablo|izena=Santiago|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
== Historia ==
=== Lauburuen lehen aztarnak eta interpretazioak ===
Lauburuaren historia eman dioten interpretazioek markatu dute. Garai bakoitzeko pentsalariek esbastikarekin, eguzkiarekin, gurutze kristauarekin, erromatarren garaiko tribuekin, alkimiarekin... lotu zuten, froga handirik gabe<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Hegoaldeko lau probintzien batasuna irudikatzen zuela ere esan zen.
Esanahia zein jatorria edonolakoa izanik ere, egungo lauburuaren lehen aztarnak XVI.-XVII. mendeetakoak dira<ref name=":1" />: [[Jose Migel Barandiaran|Barandiaranek]] berak ez zuen uste lehenak askoz zaharragoak zirenik<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=De la vida tradicional vasca. Valores de algunos símbolos. Homenaje a Don Luis de Hoyos|urtea=1950|abizena=Barandiaran|izena=Jose Migel|orrialdeak=36-44|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Zaharrenetako bat [[Makea]]koa da<ref name=":0" />: badirudi gehienbat Iparraldean agertu zirela, hasieran.
[[Gabriel Henao]]<nowiki/>k agian "lauburu" eta ikurra lotu zituen. [[Kantabriar labaru|Labaro]] ikur kantabriarra (ikusi ez baina erromatar kroniketako aipamenak irakurri zituena) euskalduna zitekeela eta ikur hori zeramatenak erromatarren garaiko euskaldunak zirela adierazi zuen. Ikurra euskalduna zela azpimarratzeko, "labaro" (erromatarrek, latinez, ''labarum'') hitzaren jatorritzat "lau-buro" euskalduna proposatu zuen XVII. mende bukaeran<ref name=":1" />. Geroago, 1745. urtean, izendatu zen euskal ikurra "lauburu" gisan, Larramendiren eskutik. [[Manuel Larramendi|Larramendi]] apaizak [[Latindar gurutze|kristau gurutzearekin]] lotu zuen "labaro" delakoa eta, beraz, baita lauburua ere.
[[Fitxategi:Lozano-Fita.jpg|thumb|200x200px|Fidel Fita i Colomer (1835-1918), historialari, filologo eta arkeologoa.]]1847an beste zentzu bat ikusi zion [[Agosti Xaho]]k: Henaoren "labaro" eta laubururen etimologia ontzat hartu eta aitzinako euskaldunen borroka ikurtzat hartu zuen lauburua. Gainera, hitzez hitz "lau buru" zirela pentsatzen zuen, alegia lauburuaren beso bakoitza giza buru bat zela, eta Hego Euskal Herriko lau probintzien batasuna irudikatzen zuela<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=Histoire Primitive des Euskariens-Basques|url=https://archive.org/details/histoireprimiti01belsgoog|urtea=1847|abizena=Chaho|izena=Augustin|orrialdeak=|orrialdea=[https://archive.org/details/histoireprimiti01belsgoog/page/n100 31]|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Zaila da ordea jakitea Xahoren hitzetan zenbat den hipotesi hutsa, eta zenbat arrazoizko argudioa.
[[Fidel Fita]]<nowiki/>k bere teorian lauburua, ''labarum'' edo ''labaro'' eta esbastika erlazionatu zituen. Ingalaterran topatu zuen barduliarren hilarri batean esbastika bat zegoela, eta horixe zela, hain zuzen, ''labarum'' deitua zena, adierazi zuen. Aurkikuntza hori zalantzazkotzat jotzen da egun, baina garai hartan onarpen handia izan zuen. Interpretazioak nahasten hasi ziren, kantabriar gerra-ikur, lau giza buru, esbastika, gurutze kristau... Aragoiko zenbait armarritan agertzen diren lau mairu buruak lauburuaren ondorengotzat ere jo ziren<ref name=":1" />.
Egunotan, teoria horiek alde batera utzi edo zalantzan jarri dira. ''Labarum'' eta lauburu hitzen arteko loturak ez du jarraitzaile askorik; Azkuek, adibidez, loturari "fantasia" zeritzon bere hiztegian<ref group="oh">Azkueren ''Diccionario vasco-español-francés/ Dictionnaire basque-espagnol-français'' liburuaren "lauburu" sarreran hau irakur daiteke: ''La fantasia de nuestros etimologistas ha visto en esta palabra, que literalmente significa "cuatro-cabezas", la cruz, el lábaro.'' ''La fantaisie de nos étymologistes a vu dans ce mot, qui signifie littéralement "quatre-têtes", la croix, le labarum.''</ref>, eta Campionek, 1907an labaroarekiko lotura hori "lausoa eta iluna" zela zioen<ref>{{erreferentzia|url=http://hedatuz.euskomedia.org/4788/1/01217241.pdf|izenburua=Defensa del nombre antiguo, castizo y legítimo de la lengua de los Baskos contra el soñado "euzkera"|sartze-data=2019-1-14|egunkaria=Revista Internacional de los Estudios Vascos|aldizkaria=|abizena=Campion|izena=Arturo|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>.
=== Esbastika eta lauburua ===
[[Fitxategi:Ascain Svatiska.jpg|thumb|200x200px|1876ko esbastika bat, Azkaineko hilerrian.]]
XVIII. eta XIX. mendeetan eztabaida akademiko hutsa zen lauburuaren jatorri eta esanahiarena. XX. mende hasieran, ordea, politikan erabiltzen hasi zen, euskal identitatea eta kultura adierazteko. Hala ere, ideia ugari eta kontrajarriak zeuden lauburuaren jatorri eta esanahiari buruz, askotan esbastikarekin nahasten baitzen. Hori dela eta ez da harrigarria Sabino Aranak 1901ean argitaraturiko Euzkadi aldizkariaren lehen alean honakoa esatea: Euzkadi zela euskaldunen herria, eta izena "eguzki" hitzetik zetorrela. Hori azaltzeko, lauburua esbastikarekin eta esbastika eguzkiarekin lotzen zuten teorietan oinarritzen zen, batez ere.
XX. mendeko lehen hamarkadetan, lauburua edo "euskal esbastika" askotan erabili zen euskaldunak edo euskal abertzaleak identifikatzeko. EAJk lauburua ezezik, esbastika ere erabili zuen askotan. Hala egin zuen Euskal Unibertsitatea sortzeko kanpainan, 1931n<ref name=":1" />. Izan ere, garai haietan esbastika eta lauburuaren arteko mugak lausoak ziren oso.[[Fitxategi:Logotipo de Acción Nacionalista Vasca.svg|thumb|280px|EAE-ANV alderdiak lauburua du ikur gisa aspalditik.]]Esbastika edo lauburu ikurrak indarra hartu zuen: 1930ean sortu zen lehen abertzale ezkertiarren alderdiak, [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE-ANV]]<nowiki/>k, adibidez, halako bat zuen bere banderan. Aldi berean, Ipar Euskal Herrian, lauburua gero eta erabiliagoa zen, kutsu politikoa hain agerikoa ez bazen ere. Iparraldean, gainera, "lauburu" ikurra izendatzeko gehien erabilitako izena zen, Hegoaldeko zirkulu politikoetan indarra zuen "euskal esbastika" horren ordez.
1930ko hamarkadan [[Alemania]]n [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista|Alderdi Nazia]] boterera heltzean eztabaida sutsua piztu zen akademia eta politikarien zirkuluetan. Naziak esbastika erabiltzen zen tokiekiko interes bizia zuten, eta lauburua esbastikaren oso antzekoa zen. Naziek ez zuten begirune handirik sortzen; horren ondorioz, lauburuaren erabilera apaldu egin zen politikaren eta kulturaren munduan, munduko beste hainbat txokotan esbastikarena bezalaxe. Espainiako Gerra Zibila eta II. Mundu Gerraren ostean, esbastikaren erabilera behin betiko alboratu zen. Edonola ere, 1944an alemaniarrek Euskal Herrian grabaturiko ''[[Im Lande der Basken]]'' dokumentalean esbastika batzuk ikus daitezke<ref>{{erreferentzia|url=https://www.diariovasco.com/v/20130106/cultura/lande-basken-euskadi-segun-20130106.html|izenburua='Im Lande der Basken', Euskadi según los arios|sartze-data=2019-11-18|egunkaria=el diario vasco|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
=== Lauburua gerra-ostean ===
Lauburuak zentzu politikoa hartu zuen Iparralden, eta Hegoalden oso kontuz erabiltzen zen, [[frankismo]]aren kontrako borrokaren eta euskal naziotasunaren ikur gisa. Frankismoaren amaierako urteak arte ez zen lauburua modu irekian erabili, betiere ekintza kulturaletan. Gerora lauburuaren erabilera mantendu da, bai nortasun ikur gisa (kultura edo politika arloetan) baita apaingarri gisa ere.
== Erabilera ==
[[Fitxategi:Retrato de la Marquesa de Santa Cruz.jpg|thumb|280px|''La Marquesa de Santa Cruz'' ([[Francisco Goya|Goya]], 1805): liran lauburu bat dago.]]
Euskal tradizioan, lauburuaren erabilera bi esparrutan eman da: hilarrietan eta eraikin, altzari eta objetuetan, apaingarri gisa. Aztarnak ikusirik, zaila da erabilera edo esanahi bat esleitzea lauburuari, hilarriek esanahi sinboliko handia duten arren, apaingarri funtzioan ez baitzaio helburu berezirik ikusi.
Nahiz eta euskal ikur zabalduenetakoa izan, ez da erabili inongo armarri edo banderatan, hau da, ez du [[XX. mendea]] arte erabilera instituzionalik izan. Gaur egun sarri erabiltzen da euskalduntasuna adierazteko, balio kulturala eta politikoa baititu. Askotan agertzen da euskal jatorriko produktu eta dekorazioan.
=== Interpretazio modernoak ===
Gaur egungo jende askoren ustez, ikurrak eguzkia irudikatzen du: eguzki izpiak eta haren mugimendu birakaria era sinbolikoan agertzen du. Antzinako [[euskal erlijio]]aren seinale bide da, [[Ama Lur]]ra eta [[Eguzkia]] gurtzen ziren garaietakoa. Beste hainbat euskal ikurrek ere irudikatzen dute eguzkia; hala nola, zurezko [[kutxa]] eta [[hilarri]]etan zizelkatuak sarriago agertzen direnak. Beste batzuetan lau elementuak aipatzen dira.
Lauburuak harreman estua du [[zelta gurutze|zelten gurutze gaeliko]] eta [[triskel|hiruburuekin]], baita arioen [[esbastika]] ikurrarekin ere (mundu osoan erabilita, kasurik famatuenetariko bat [[India]] izanez, gero naziek hartu eta endekatua). Ahaide urrunagoak ere baditu, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] eta [[Korea]]ko hainbat tenplutan agertzen da bizitza edo zortearen ikurra, esaterako.
== Lauburua Euskal Herritik kanpo ==
[[Fitxategi:Detalle del tetrasquel de horreo en Os Ancares (Lugo - Galicia).jpg|thumb|200 px| Lauburua edo tetraskela Galiziako [[Garai (eraikina)|garai]] batean.]]
Lauburuaren erabilera tradizionalagoari bagagozkio, [[Bearno|Biarnon]] eta [[Pirinioak|Pirinioetan]] (ipar eta hegoaldean) topa daitezke, Euskal Herritik hurbil. Agian Euskal Herrikoekin lotura dute; urrunago ere aurkitu dira, Alsazian eta Austrian, esaterako. Hala ere, lauburu modernoagoak dira, XIX. mendekoak<ref name=":0" />.
Bestalde, azken urteetan euskaldunek beren lurraldetik kanpo eraman dute, eta badu presentzia munduko hainbat txokotako euskal elkarteetan. Horrez gain, hainbat tokitan imitazioz ikusgarri da.
[[Galizia]] eta [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] ere badira, agian galiziar triskelen moldaera direnak (''tetraskel'' esaten zaie).
== Iruditegia ==
<br clear="all"/>
<gallery>
Irudi:Coa_Illustration_Cross_Lauburu.svg|
Irudi:Coa_Illustration_Cross_Lauburu_2.svg|
Irudi:Atalburu Mendiburua.jpg|[[Mendiburua]]
Irudi:Armendarits Linteau10.jpg|[[Armendaritze]]
Irudi:Armentdarits Linteau9.jpg|[[Armendaritze]]
Irudi:Briscous Croix.jpg|[[Beskoitze]]
Irudi:Alegria-Dulantzi - Santuario de Ayala.jpg|[[Dulantzi]]
</gallery>
== Oharrak ==
<references group="oh" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Triskel]]
* [[Esbastika]]
* [[Kantabriar labaro]]
* [[Labaro]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/87432/64716?idi=es#64716 Lauburua Auñamendi entziklopedian]
* Joseba Aurkenerena: [https://web.archive.org/web/20140303173947/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/lauburua-edo-euskal-esbastika «Lauburua edo euskal esbastika»].
* Joseba Aurkenerena: [https://web.archive.org/web/20140303173838/http://www.kazeta.info/iritzia/Joseba_Aurkenerena/vieille-saint-girons-lauburuen-saindutegia «Vieille-Saint-Girons, lauburuen saindutegia»].
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal mitologia aurkibidea}}
[[Kategoria:Euskal Herriko ikurrak]]
[[Kategoria:Gurutzeak]]
[[Kategoria:Gaizkiaren aurkako objektu babesleak]]
aqu2uju2406ed1ozdpkveuc204sl9fl
Siria
0
5390
9993601
9535341
2024-12-08T16:01:36Z
Anonimousfrog
169186
9993601
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" /> 2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" />
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
dfx6k2hfnrhi99onaovvd2e6fwmlr6q
9993617
9993601
2024-12-08T16:09:36Z
Anonimousfrog
169186
9993617
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
|bandera_irudi=Flag of the Syrian revolution.svg}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" /> 2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" />
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
6sg5xwznx00velcufrsomwhioancrz6
9993873
9993617
2024-12-08T18:48:55Z
Iñaki LL
2048
/* Gerra zibila */ egu
9993873
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
|bandera_irudi=Flag of the Syrian revolution.svg}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" />
2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" /> 2024ko abenduaren 8an, HTS koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen Damaskora, 11 egun iraun zuen ezusteko eraso bati esker. Koalizio politiko-militar horrek Al-Assaden erregimena azpiratu zuen, agintari horrek Siriatik hegazkinez ihes egin ondoren. Hartara, amaitu egin zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Siriako matxinoek al-Assaden erregimena mendean hartu dute|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
3tkbbwdh8hauu80cusdib70fyz1zt54
9993880
9993873
2024-12-08T18:51:40Z
Iñaki LL
2048
/* Gerra zibila */
9993880
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
|bandera_irudi=Flag of the Syrian revolution.svg}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" />
2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" /> 2024ko abenduaren 8an, HTS koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen Damaskora, 11 egun iraun zuen [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|ezusteko eraso bati esker]]. Koalizio politiko-militar horrek Al-Assaden erregimena azpiratu zuen, agintari horrek Siriatik hegazkinez ihes egin ondoren. Hartara, amaitu egin zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Siriako matxinoek al-Assaden erregimena mendean hartu dute|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
pukpon7u618tfdk2bfm8d7z71cwhlql
9993912
9993880
2024-12-08T19:34:01Z
BouwMaster
71139
9993912
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| bandera_irudi = Flag of the Syrian revolution.svg
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" />
2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" /> 2024ko abenduaren 8an, HTS koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen Damaskora, 11 egun iraun zuen [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|ezusteko eraso bati esker]]. Koalizio politiko-militar horrek Al-Assaden erregimena azpiratu zuen, agintari horrek Siriatik hegazkinez ihes egin ondoren. Hartara, amaitu egin zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Siriako matxinoek al-Assaden erregimena mendean hartu dute|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
iogd2o3rlnsimvuiv98sidopzxku23l
9993913
9993912
2024-12-08T19:35:53Z
BouwMaster
71139
9993913
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Siria
| ohiko_izen_luze= Siria
| bertako_izen = الجمهوريّة العربيّة السّوريّ <br />(Al-Jumhūriyyaḧ al-ʻArabiyyaḧ as-Sūriyyaḧ)
| bandera_irudi = Flag of the Syrian revolution.svg
| armarri_irudi = Coat of arms of Syria (1945–1958, 1961–1963).svg
| nongo = Siriako
| gentilizioa = siriar
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Syria (orthographic projection).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Syria_-_Location_Map_(2013)_-_SYR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|[[Fitxategi:Syria_Topography.png|285px]]|Mapa topografikoa|default=1}}
| eremu_rankin = 89.
| biztanle_zenbatespen_rankin = 66.
}}
'''Siria''' ({{lang-ar|سوريا}} edo سورية, ''Sūriyā'' edo ''Sūrīyah''), [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] estatua da, zati batean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu [[Libano]] mendebaldean, [[Israel]] hego-mendebaldean, [[Jordania]] hegoaldean, [[Irak]] ekialdean eta [[Turkia]] iparraldean. [[Israel]]ek okupatua du [[Golan]], herrialdearen hego-mendebaldean, eta Hatay probintziaren agintea eskatzen dio Siriak [[Turkia]]ri. 185.180 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 17.185.170 biztanle zituen<ref name=cia2>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html |izenburua=Syria | argitaletxea=cia.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>. Hiriburua [[Damasko]] da.
== Geografia ==
{{sakontzeko|Siriako geografia}}
Siria [[Mendebaldeko Asia]]n dago, ipar latituteko 32° eta 38° artean, eta ekialdeko longitudeko 35° eta 43° artean hedatua. 185.180 kilometro koadroko eremua du, Israelek okupaturik duen 1.295 kilometro koadroko lurraldea barne<ref name=cia2/>. Iparraldean [[Turkia]]rekin du muga, ekialdean eta hego-ekialdean [[Irak]]ekin, hegoaldean [[Jordania]]rekin, hego-mendebaldean [[Israel]] eta [[Libano]]rekin, eta mendebaldean [[Mediterraneo itsasoa]]rekin. Zatirik handiena [[goi-ordoki]] idorra da, nahiz eta ipar-mendebaldea nahiko berdea den, Mediterraneoaren ertzean baitago. Herrialdearen ipar-ekialdea, [[Al-Jazira (Mesopotamia)|Al-Jazira]], eta hegoaldea, [[Hauran]], dira nekazal eskualderik garrantzitsuenak. Ibai nagusia [[Eufrates]] da, herrialdearen ekialdea zeharkatzen duena. Hori izan zen [[zibilizazioaren sorleku|zibilizazioaren 15 sorlekuetako bat]]<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.homsonline.com/EN/Syria/Syria.htm |izenburua=Syria an Ancient Pearl, the Cradle of Civilizations where history began | argitaletxea=homsonline.com |sartze-data=2017-01-04}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Ali|abizena=Kadri|url=http://www.globalresearch.ca/ancient-syria-and-mesopotamia-cradle-of-civilization-from-ancient-to-modern-mashriq/5439371 |izenburua=Ancient Syria and Mesopotamia, Cradle of Civilization. From Ancient to Modern Mashriq | argitaletxea=globalresearch.ca |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
Siriako [[klima]] lehorra eta beroa da, eta neguan epela. Garaiera dela-eta, [[elur]]ra egin dezake neguan. Urteko batez besteko prezipitazioa 300-500 mm artekoa da itsasaldean eta 25-127 mm artekoa hego-ekialdeko [[Siriar basamortua]]n. Hiru eskualde klimatiko bereiz daitezke, [[Köppen klima sailkapena|Köppen sailkapenaren]] arabera: klima mediterraneoa, uda beroekin (''Csa'') itsasaldean, estepako klima beroa (''BSh'') barnealdean, eta basamortuko klima beroa (''BWh'') ekialdean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Syria.htm |izenburua=Syria | argitaletxea=weatheronline.co.uk |sartze-data=2017-01-04}}</ref>.
== Historia ==
{{sakontzeko|Siriako historia}}
=== Antzinatea ===
Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. [[1975]]ean aurkitutako [[Ebla]] hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein [[K.a. XXV. mendea|K.a. 2500]] eta [[K.a. XXIV. mendea|K.a. 2400]] bitartean [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorritik]], egungo [[Turkia]]ra eta [[Irak]]era hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, [[boli]] eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.
Indusitako beste hiri inportanteak [[Mari (Siria)|Mari]], [[Ugarit]] eta [[Dura-Europos|Dura Europos]] dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.
[[K.a. XX. mendea|K.a. 2000]]. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, [[kanaan]]darrak ([[fenizia]]rrak barne), amorriarrak, hurritak, [[aramear]]rak ([[hebrear]]rak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. [[K.a. XIII. mendea]]n, gizalditako guduen ondoren ([[Kadesh]]eko gudua, [[K.a. 1270ko hamarkada|K.a. 1270]] inguruan), [[antzinako Egipto|egiptoarrek]] eta [[hitita|hititek]] lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko [[Ugarit]] hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen [[alfabeto]]aren sorlekua) eta hegoaldeko [[Palestina]]ko kanaandarren hirietaraino, [[Mizenas]], [[Mesopotamia]] eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, [[Asiria]]ko eta [[Babiloniar Inperioa|Babiloniako]] inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: [[K.a. 730eko hamarkada|K.a. 732an]] [[Damasko]], [[Tiro]] [[K.a. 570eko hamarkada|K.a. 573an]]. [[K.a. 530eko hamarkada|K.a. 539an]] [[Ziro Handia|Ziro II.a]] Babilonaz jabetu zenean, Siria [[Akemenestar Inperioa|Pertsiako satrapia]] bilakatu zen. [[K.a. 333]]an [[Alexandro Handia]]k konkistatu zuen; hura hil zenean ([[K.a. 323]]), [[Alepo]] [[Seleuko I.a Nikator]] jeneralaren mendean geratu zen. [[Seleukotar Inperioa|Seleukotarrek]] Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.
[[Fitxategi:Sy_bosra_divadlo_hlediste.jpg|thumb|250px|[[Bosra]]ko erromatar antzokia]]
[[K.a. 64]]. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, [[Erromatar Inperioa]]ren probintzia bilakatu zen Siria. [[Kristautasun]]aren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. [[Paulo Tarsokoa]], gerora San Paulo izango zena, [[Damasko]]rako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua [[Dura-Europos]]en zegoen. [[330]]. urtean Inperioa zatitu zenean, [[Konstantinopla]]ren mende geratu zen. Erromatarren eta [[partia]]rren erdibidean egon zen, eta geroago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioaren]] eta [[Sasandar Inperioa|sasandarren]] artean. [[Khosro I.a]] sasandar enperadoreak [[Antiokia]] hartu zuen [[540]]an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. [[611]]n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, [[622]]tik aurrera, [[Heraklio]] enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina [[VII. mendea|VII. mendeko]] arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta [[636]]an, [[Jarmuk]] ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.
=== Islamiar Aroa ===
[[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten [[Damasko]]. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[Fitxategi:BattleOfHoms1299.JPG|thumb|250px|<small>Wadi al-Khazandarko guduan (1299) [[mongol]]ak nagusitu ziren [[mameluko]]en aurka</small>]]
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
[[Fitxategi:Armenian_woman_kneeling_beside_dead_child_in_field.png|thumb|250px|1915eko [[Armeniar genozidio]]ko biktimak]]
[[XX. mendea]]ren hasieran, [[Damasko]]n, [[Beirut]]en eta [[Palestina]]n arabiar abertzaletasuna piztu zen. [[Lehen Mundu Gerra]]n otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak ([[Armeniar genozidioa]] eta [[Asiriar genozidioa]]); [[Deir ez-Zor]] izan zen [[heriotzaren martxa|heriotzaren martxen]] jomuga nagusia<ref>{{erreferentzia|izena= Ronald Grigor | abizena= Suny|izena2= Fatma | abizena2= Muge Gocek|izena3= Norman M. | abizena3= Naimark|url = https://books.google.es/books/about/A_Question_of_Genocide.html?id=q_mHshUAeZ8C&redir_esc=y |izenburua= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire |argitaletxea = Oxford University Press, books.google.es|sartze-data = 2017-01-04}}</ref>. [[1916]]an, Arabiako [[Otomandar Inperioa]] Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen ([[Sykes-Picot hitzarmena]]). [[1918]]an, [[Arabiar Iraultza]]ko armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.
[[1920]]ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak [[Faisal I.a]] emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian [[Nazioen Liga]]ko mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. [[Uztailaren 23]]an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen<ref name="WDL">{{erreferentzia |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |izenburua= Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |sartze-data = 2013-07-08 }}</ref>.
[[Siriako Frantziar Agintea|Frantziaren menpeko urteetan]], [[Arabiar nazionalismo|sentipen nazionalista]] areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.<ref name="WDL"/> Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.
[[Bigarren Mundu Gerra]]ko Frantziaren porrotarekin batera ([[1940]]), Siria [[Vichyko gobernua]]ren menpe geratu zen, harik eta [[1941]]eko uztailean [[Erresuma Batua]]k eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] herrialdea hartu zuten arte. [[Georges Catroux]] jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, [[Siriako Errepublika (1930–1958)|lurraldearen burujabetasuna]] agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEren]] aginduz, [[1946]]ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.
=== Siria burujabea ===
[[Fitxategi:Adib Chichakli.jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Adib Shishakli]]]]
Hainbat [[estatu-kolpe]]ren ostean, [[1949]]ko abenduan [[Adib Shishakli]] koronelak hartu zuen boterea. [[1951]]n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai [[Erresuma Batua]]k, bai [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, [[Palestina]]ko gatazka amaitzea espero zuten. AEBek [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|1948ko Arabiar-Israeli Gerrako]] palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar [[Jazira]] lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, [[Arabiar Alderdi Sozialista]]k eta [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]k, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.
Beste estatu kolpe baten bidez, [[1954]]an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. [[1956]]ko [[Suezko krisialdia]]ren ostean, [[Gamal Abdel Nasser]] [[Egipto]]ko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, [[1958]]ko [[otsailaren 1]]ean, [[Arabiar Errepublika Batua]] sortu zen.
=== Baath Alderdia agintean ===
Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, [[1961]]eko [[irailaren 28]]an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta [[1963]]ko [[martxoaren 8]]an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren egitasmoei jarraiki.
Aurreko hilabetean [[Irak]]eko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak [[Egipto]]rekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena [[1963]]ko [[apirilaren 17]]an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina [[1963]]ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.
[[Fitxategi:NixonAssad.jpg|thumb|280px|[[Hafez al-Assad]] eta [[Richard Nixon]] [[Damasko]]ko aireportuan, 1974an]]
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad]] defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri]] Libanoko lehen ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, haren seme [[Bashar al-Assad]] aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Siria: 10 años en guerra - El revés de los mapas - Ver el documental completo|hizkuntza=es|url=https://www.arte.tv/es/videos/091146-030-A/siria-10-anos-en-guerra/|aldizkaria=ARTE|sartze-data=2020-12-24}}</ref>
=== Gerra zibila ===
[[XXI. mendea|XXI. mende]] lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. [[2006]]tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. [[Deraa (Siria)|Deraa]] herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek [[Errepresio politiko|errepresioa]] areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.<ref name=":0" />
Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, [[Alepo]]ko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, [[Herri Babeserako Unitateak|Herri Babeserako Unitate]] [[kurdu]]ak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.<ref name=":0" />
[[Siriako Armada Askea]] kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, [[Al-Nusra frontea|al-Nusra Frontea]] ([[Al Kaida]]ren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, [[Estatu Islamikoa|Estatu Islamikoak (Daesh]] ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta [[Kalifa-herri|Kaliferri]] baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek [[Al Raqa (Siria)|Al Raqa]] hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.<ref name=":0" />
Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan ''de facto'' kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.<ref name=":0" />
2018an, turkiarrek [[Afrin (Siria)|Afrin]] herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, [[gerra krimen]]ak eta [[Gizadiaren aurkako krimen|gizateriaren kontrako krimenak]] ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.<ref name=":0" /> 2024ko abenduaren 8an, HTS koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen Damaskora, 11 egun iraun zuen [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|ezusteko eraso bati esker]]. Koalizio politiko-militar horrek Al-Assaden erregimena azpiratu zuen, agintari horrek Siriatik hegazkinez ihes egin ondoren. Hartara, amaitu egin zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Siriako matxinoek al-Assaden erregimena mendean hartu dute|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Syria.BasharAlAssad.01.jpg|eskuinera|thumb|180px|[[Baxar al-Assad]], Siriako presidentea]]
{{sakontzeko|Siriako politika}}
Siria [[1963]]tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. [[1973]]an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta [[sozialismo|sozialista]] moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, [[musulman]]a izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, [[Baath Alderdi Arabiar Sozialista]]ren idazkari orokorra eta [[Nazio Fronte Progresista]]ren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Siriaren banaketa administratiboa}}
Siria 14 [[muhafazah]] edo eskualdetan banaturik dago:
{| border="0" cellpadding="3"
|-
! || || Eskualdea || Hiriburua
|-
| rowspan="15" |[[Fitxategi:Syria, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|thumb|440px]]
|-
| 1 || [[Latakia eskualdea|Latakia]] || [[Latakia]]
|-
| 2 || [[Idlib eskualdea|Idlib]] || [[Idlib]]
|-
| 3 || [[Alepo eskualdea|Alepo]] || [[Alepo]]
|-
| 4 || [[Ar-Raqqa eskualdea|Ar-Raqqa]] || [[Ar-Raqqa]]
|-
| 5 || [[Al-Hasakah eskualdea|Al-Hasakah]] || [[Al-Hasakah]]
|-
| 6 || [[Tartus eskualdea|Tartus]] || [[Tartus]]
|-
| 7 || [[Hama eskualdea|Hama]] || [[Hama]]
|-
| 8 || [[Deir ez-Zor eskualdea|Deir ez-Zor]] || [[Deir ez-Zor]]
|-
| 9 || [[Homs eskualdea|Homs]] || [[Homs]]
|-
| 10 || [[Damasko]] || –
|-
| 11 || [[Rif Dimashq eskualdea|Rif Dimashq]] || –
|-
| 12 || [[Quneitra eskualdea|Quneitra]] || [[Quneitra]]
|-
| 13 || [[Daraa eskualdea|Daraa]] || [[Daraa]]
|-
| 14 || [[Sweida eskualdea|Al-Suwayda]] || [[Al-Suwayda]]
|}
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen<ref name=cia2/>. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. [[Ugalkortasun-tasa]] 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren [[hazkunde tasa]] %1,56 (2016)<ref name=cia2/>. [[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>[https://web.archive.org/web/20180219072255/http://www.data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php Syria Regional Refugee Response], data.unhcr.org. <small>2017ko urtarrilaren 3an kontsultatua</small></ref>.
Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
=== Banaketa etnikoa ===
[[Fitxategi:Umayyad Mosque, Aleppo, Syria (5077865830).jpg|thumb|220px|[[Alepo]]ko haurrak]]
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia2/>, [[Arabia]]ko eta [[Mesopotamia]]ko semiten ondorengo [[arabiar]]rak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, [[kurdu]]ak, [[armenia]]rrak eta [[turkia]]rrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka [[palestina]]r daude barreiaturik lurraldean.
=== Hizkuntzak ===
[[Arabiera]] da hizkuntza ofiziala. [[Kurduera]] ([[kurmanji]] dialektoa), [[armeniera]] eta [[azerbaijanera]] dira gutxiengo [[kurdu]], [[armeniar]] eta [[turkomano]]en mintzairak. [[Aramera]] ''[[lingua franca]]'' izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, [[asiriar]]rek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren [[liturgia-hizkuntza]] da oraindik. Mendebaldeko aramera [[Ma'loula]]n eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera<ref>{{erreferentzia|izena=Ruth |abizena=Sherlock|izena2=Magdy |abizena2=Samaan |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10294711/Christians-flee-Syria-village-that-speaks-the-language-of-Jesus.html |izenburua=Christians flee Syria village that speaks the language of Jesus | argitaletxea=telegraph.co.uk |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren %87 [[musulman]]ak dira, gehienak [[sunita]]k (%74); [[kristau]]ak %10 dira, eta [[druzo]]ak %3<ref>{{erreferentzia|url=https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71432.htm |izenburua=International Religious Freedom Report 2006: Syria | argitaletxea=state.gov |sartze-data=2017-01-03}}</ref>.
=== Hiri handienak ===
{{Hiri handienak
| name = Largest cities of Siria
| country = Siria
| stat_ref = [http://www.cbssyr.org/General%20census/census%202004/pop-man.pdf 2004ko errolda]
| list_by_pop =
| class = nav
| div_name = Eskualdea
| div_link =
|city_1 = Alepo
|div_1 = Alepo eskualdea
|pop_1 = 2.132.100
|img_1 = Aleppo at night11.jpg
|city_2 = Damasko
|div_2 = Damasko
|pop_2 = 1.711.000
|img_2 = Damascus from Qasiyon.JPG
|city_3 = Homs
|div_3 = Homs eskualdea
|pop_3 = 652.609
|img_3 = Khaled Ebn El-Walid Mosque3.jpg
|city_4 = Latakia
|div_4 = Latakia eskualdea
|pop_4 = 383.786
|img_4 = Tabiat Street And Rahman Mosque.jpg
|city_5 = Hama
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
|div_6 = Ar-Raqqa eskualdea
|pop_6 = 220.488
|img_6 =
|city_7 = Deir ez-Zor
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
|div_8 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_8 = 188.160
|img_8 =
|city_9 = Qamishli
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
|div_10 = Rif Dimashq eskualdea
|pop_10 = 136.427
|img_10 =
}}
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Oil refinery in Homs, 2010.jpg|thumb|ezkerrera|280px|[[Homs]]eko petrolio findegia]]
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2014/9/30}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.argia.eus/siria Siria], argia.eus
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa], mofa.gov.sy
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20080321052213/http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea], baath-party.org
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua], parliament.gov.sy
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siria| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Estatu totalitarioak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]
h00abb3c34d3wtyoz4mu2wj8ni2zukq
Munduko Osasun Erakundea
0
5623
9993616
9993444
2024-12-08T16:08:43Z
Joxan Garaialde
90799
9993616
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
{{erakunde infotaula}}
'''Munduko Osasun Erakundea'''<ref name="EIMA">EIMA: [https://web.archive.org/web/20131215005445/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> edo '''MOE'''<ref name="EIMA" /> ({{lang-fr|Organisation mondiale de la santé ''edo'' OMS}}; {{lang-en|World Health Organization ''edo'' WHO}}) [[Nazio Batuen Erakundea]]ren osasun-agentzia da, munduan osasunaren arloko [[Prebentzio (medikuntza)|prebentzio]], [[Osasunaren sustapen|sustapen]] eta esku-hartze politikak kudeatzen espezializatuta dagoena. Hasieran, [[Ekonomia eta Gizarte Kontseilua|Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak]] antolatu zuen, eta MOEren lehen estatutuen idazketa bultzatu zuen. [[1948]]ko [[apirilaren 7]]an eratu zen, eta, gaur egun, [[mundu]]ko 196 estatu dira MOEko kide, eta [[Munduko Osasun Biltzarra|Munduko Osasun Batzarraren]] bidez gobernatzen dute Erakundea<ref>{{en}} [http://www.who.int/countries/en/ Estatu kideen zerrenda]</ref>.
Erakundearen helburuak dira: nazioartean osasun baldintzak hobetzea eta [[eritasun]]en kontra borrokatzea. Horretarako, ikerketak, garatu gabeko herrialdeetako gaixotasun [[Endemismo|endemikoen]] kontrako kanpainak eta sendagaien hedapena bultzatzen ditu, besteak beste. Bi alor nagusi bereizten dira MOEren lanean: teknika eta ikerketak, batetik, eta prestakuntza eta laguntza, bestetik. [[Geneva]]n du egoitza{{lur erref}}.
== Historia ==
[[1851]]<nowiki/>ko ekainaren 23an egin ziren [[Nazioarteko Osasun Konferentziak]], MOEren lehen aurrekariak izan ziren. [[1851]]<nowiki/>tik [[1938]]<nowiki/>ra iraun zuten, eta 14 hitzaldi eman ziren; Nazioarteko Osasun Konferentziek gaixotasun askori aurre egiteko lan egin zuten, batez ere [[kolera]], [[sukar hori]]a eta [[izurri buboniko]]a. Hitzaldiak, neurri handi batean, ez ziren eraginkorrak izan zazpigarrenera arte, [[1892]]<nowiki/>an, koleraz arduratzen zen Nazioarteko Osasun Konbentzio bat onartu zen arte. Handik bost urtera, izurriterako konbentzio bat sinatu zuten<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=Norman|abizena=Howard-Jones|urtea=1975|data=|izenburua=The scientific background
of the International Sanitary
Conferences|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/62873/14549_eng.pdf;jsessionid=AB6E259D678515D3DFEEDE4C92B2F697?sequence=1|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
[[1920]]<nowiki/>an [[Nazioen Elkartea]] sortu zenean, Nazioen Elkartearen Osasun Erakundea ezarri zuten. [[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, Nazio Batuek gainerako osasun erakunde guztiak bereganatu zituzten MOE osatzeko.
Nazio Batuetako 51 herrialdeek eta beste 10 herrialdek Munduko Osasun Erakundearen eraketa sinatu zuten 1946ko uztailaren 22an. Horrela, Nazio Batuen lehen erakunde espezializatu bihurtu zen, kide guztiak atxiki zitzaizkiona. Haren eraketa, 1948ko apirilaren 7an sartu zen indarrean formalki, Munduko Osasun Mailako lehen egunean, 26 estatu kideak berretsi zutenean<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=1957|data=|izenburua=World Health Organisation|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1614381/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
Munduko Osasun Batzarraren lehen bilera 1948ko uztailaren 24an amaitu zen: 5 milioi [[dolar]]<nowiki/>reko (artean, 1.250.000 [[libera esterlina]]) aurrekontua ziurtatu zen 1949rako. Batzarreko lehen presidentea [[Andrija Stampar]] izan zen, eta [[G. Brock Chisholm]] izendatu zuten MOEko zuzendari nagusi, plangintza-etapetan idazkari exekutibo gisa jardun ondoren. Hasierako lehentasunak [[paludismo]]aren, [[tuberkulosi]]<nowiki/>aren eta [[Sexu-transmisiozko gaixotasun|sexu-transmisiozko infekzioen]] hedapena kontrolatzea eta amaren eta haurren osasuna, [[nutrizio]]a eta [[ingurumen-higienea]] hobetzea izan ziren<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=1947|izenburua=Chronicle of the WHO|url=https://web.archive.org/web/20070809031008/http://whqlibdoc.who.int/hist/chronicles/chronicle_1947.pdf|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref><ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=|izenburua=Origins of the WHO|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1985854/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
== Helburua eta funtzioak ==
MOEren [[Konstituzio]]<nowiki/>ak dio bere helburua «pertsona guztiek ahalik eta osasun maila gorena lortzea» dela<ref name=":0">{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=2006|izenburua=CONSTITUTION
OF THE WORLD HEALTH ORGANIZATION|url=https://www.who.int/governance/eb/who_constitution_en.pdf|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>. Hain zuzen, bere Konstituzioan zehaztutako funtzioen bidez betetzen du helburu hori:
* Nazioarteko osasun-lana zuzentzeko eta koordinatzeko agintaritza gisa jardutea.
* Nazio Batuekin, erakunde espezializatuekin, gobernuko osasun-administrazioekin, lanbide-taldeekin eta egokitzat jotzen den beste edozein erakunderekin lankidetza eraginkorra ezartzea eta mantentzea.
* Osasun zerbitzuak indartzeko laguntza ematea eskatzen duten gobernuei.
* Gobernuek eskatu edo onartu ondoren, behar den laguntza-tekniko eta larrialdikoa ematea.
* Nazio Batuek hala eskatuta, osasun zerbitzu eta instalazioak ematea talde bereziei, hala nola [[fideikomiso]]<nowiki/>an dauden lurraldeetako herriei.
* Behar diren administrazio eta teknika zerbitzuak ezartzea eta mantentzea, zerbitzu [[Epidemiologia|epidemiologikoak]] eta estatistikoak barne
* [[Epidemia|Gaixotasun epidemiko]]<nowiki/>ak desagerrarazteko lana sustatu eta bultzatzea.
* Beste erakunde espezializatu batzuekin lankidetzan, beharrezkoa denean, nutrizioa, etxebizitza, saneamendua, aisialdia, baldintza ekonomikoak edo lanekoak eta ingurumenaren higienearen beste alderdi batzuen hobekuntza sustatzea.
* Osasunaren aurrerabidean lagunduko duten talde zientifiko eta profesionalen arteko lankidetza sustatzea.
* Konbentzioak, akordioak eta araudiak proposatzea eta gomendioak egitea<ref name=":0" />.
[[2012]]<nowiki/>tik aurrera, MOEk honela definitu du osasun publikoan duen eginkizuna:
* osasunerako gai kritikoetan lidergoa ematea eta baterako ekintza behar duten elkarteetan parte hartzea,
* ikerketa-agenda eratzea eta ezagutza baliotsuak sortzea, itzultzea eta zabaltzea,
* arauak ezartzea eta horien aplikazioa sustatzea eta gainbegiratzea,
* politika etikoen eta frogetan oinarritutakoen aukerak artikulatzea,
* laguntza teknikoa ematea, eta
* osasun-egoera zaintzea eta osasunaren joerak ebaluatzea<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=|izenburua=The role of WHO in public health|url=https://www.who.int/about/role/en/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
==Hizkuntzak==
Egungo egoera 1987ko maiatzean finkatu zen 27. Munduko Osasun Batzarra bere barne araudiko 84. artikulua honela idatzita onartzean: «84. artikulua: [[arabiera]], [[Txinera]], [[gaztelania]], [[Frantses|frantsesa]], [[Ingeles|ingelesa]] eta [[errusiera]] izango dira Osasun Batzarraren hizkuntza ofizialak. Gaztelania, frantsesa, ingelesa eta errusiera izango dira haren lan hizkuntzak». Batzar horrek erakundearen politika bihurtu zuen [[Eleaniztasun|eleaniztasuna]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El peso del español El idioma español en las organizaciones internacionales|url=https://cvc.cervantes.es/lengua/peso_lengua/ybanez.htm|lana=Instituto Cervantes|data=17 de abril de 2020}}</ref>. 1998ko erabaki bat hartu zenetik, deliberazio-organoen dokumentu eta material instituzional guztiak, sarean, hizkuntza ofizial guztietan jarri dira{{Erref behar}}.
MOEren argitalpen zientifiko nagusietako asko, hala nola [[Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapena]], Munduko Osasun Estatistikak eta munduko osasunari buruzko txostena sei hizkuntzetan zabaltzen dira, eta, sarritan, beste askotan ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Seis idiomas oficiales|url=https://www.who.int/es/about/who-we-are/multilingualism|lana=OMS|hizkuntza=es}}</ref>.
==Egitura==
Munduko Osasun Erakundeko estatu kideek beren ordezkaritzak izendatzen dituzte Munduko Osasun Batzarrerako, Normalean, urteko maiatzean biltzen da, eta erakundearen finantza-politikak zehazteko gaitasuna du, eta programen araberako aurrekontua berrikusi eta onartzen du. Batzarrak 34 kide aukeratzen ditu (osasun-arloko teknikariak) hiru urteko agintaldirako, eta Kontseilu Exekutiboa osatzen dute. Kontseiluaren eginkizun nagusiak dira batzarraren erabakiak eta politikak gauzatu, aholkatu eta haren lana erraztu{{Erref behar}}.
MOE 194 estatu kidek osatzen dute<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/countries/es/|izenburua=OMS {{!}} Países|fechaacceso=19 de junio de 2020|sitioweb=WHO}}</ref>, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEko]] estatu kide guztiak barne, [[Liechtenstein]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak]] izan ezik, halere, [[Joe Biden]] [[Etxe Zuria|Etxe Zurira]] iritsi ondoren, Estatu Batuek 195. kide gisa itzuli ziren<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.france24.com/es/programas/econom%C3%ADa/20210218-ee-uu-pagar%C3%A1-su-deuda-con-la-oms-como-garant%C3%ADa-de-que-permanecer%C3%A1-en-el-organismo|izenburua=Economía - EE. UU. pagará su deuda con la OMS como garantía de que permanecerá en el organismo|fechaacceso=2021-05-12|data=2021-02-18|sitioweb=France 24}}</ref>.
Gainera, NBEko kide ez diren bi lurralde daude: [[Niue]] eta [[Cook uharteak]], zeinak elkartekideen estatutuaren arabera funtzionatzen duten (informazio osoa eskuratzeko aukerarekin, baina parte-hartze eta boto-eskubide mugatuekin). Gaur egun, Batzarraren gehiengoak onartzen baditu, [[Puerto Rico]] eta [[Tokelau]] kide elkartu bihurtuko lirateke. NBEkoak ez diren erakunde batzuek ere behatzaile-estatutua izan dezakete, nola hala [[Maltako Ordena]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Relaciones bilaterales y multilaterrales de la Santa Sede|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_20010123_holy-see-relations_sp.html|data=22 de octubre de 2009|fechaacceso=6 de julio de 2016}}</ref>. [[Taiwan|Taiwanek]] ere kide behatzaile izan nahi du, baina [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] aurka dago, izan ere, bere lurraldearen zatitzat hartzen baitu. 2021eko maiatzaren 31n, Munduko Osasun Batzarrak, adostasunez, onartu du [[Egoitza Santua|Egoitza Santuak]] Munduko Osasun Erakundean parte hartzeko [[Italia|Italiak]] aurkeztutako ebazpena, horrekin gauzatzen da [[Egoitza Santua|Egoitza Santuaren]] parte-hartzea Munduko Osasun Erakundearen lanetan kide ez den estatu behatzaile gisa<ref>{{Erreferentzia|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/06/01/0350/00761.html|izenburua=Comunicato della Santa Sede|fechaacceso=2021-06-02|sitioweb=press.vatican.va}}</ref>.
==Zuzendari nagusiak==
{| class="wikitable sortable"
|-
! Zuzendari nagusia !! Herrialdea !! Agintaldia
!Aipua
|-
| [[Brock Chisholm]] || {{banderaikur|Kanada}} ||1948-1953
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2649607/|izenburua=Brock Chisholm, the World Health Organization, and the Cold War|abizena=Gunn|izena=S William A|data=2009-1|aldizkaria=Bulletin of the World Health Organization|liburukia=87|zenbakia=1|orrialdeak=75–76|fechaacceso=2021-05-12|issn=0042-9686|doi=10.2471/BLT.08.057562|pmc=2649607}}</ref>
|-
| [[Marcolino Gomes Candau|Marcolino GMOEs Candau]] || {{banderaikur|Brasil}} || 1953-1973
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/candau/es/|izenburua=OMS {{!}} Dr. Marcolino Gomes Candau, antiguo Director General|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Halfdan T. Mahler]] || {{banderaikur|Danimarka}} || 1973-1988
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.actasanitaria.com/halfdan-t-mahler-director-general-la-oms-1973-1988-muere-los-93-anos/|izenburua=El tercer director de la OMS, Halfdan T. Mahler, muere a los 93 años|fechaacceso=2021-05-12|data=2016-12-15|sitioweb=Acta Sanitaria|hizkuntza=es}}</ref>
|-
| [[Hiroshi Nakajima]] || {{banderaikur|Japonia}} || 1988-1998
|<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hiroshi Nakajima, impulsor de la cura de la tuberculosis|url=https://elpais.com/sociedad/2013/01/28/actualidad/1359413663_962958.html|aldizkaria=El País|data=2013-01-28|fechaacceso=2021-05-12|issn=1134-6582|hizkuntza=es|izena=Emilio de|abizena=Benito}}</ref>
|-
| [[Gro Harlem Brundtland]] || {{banderaikur|Norvegia}} || 1998-2003
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/brundtland/es/|izenburua=OMS {{!}} Ex Director General: Dr Gro Harlem Brundtland|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Lee Jong-wook]] || {{banderaikur|Hego Korea}} || 2003-2006
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=40707|izenburua=Fallece el director general de la OMS, Lee Jong-wook - Noticias médicas - IntraMed|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.intramed.net}}</ref>
|-
| [[Anders Nordström]] (behin behineko)|| {{banderaikur|Suedia}} || 2006
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/dg/nordstrom/es/|izenburua=OMS {{!}} Ex Director General interino: Dr. Anders Nordström|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Margaret Chan]] || {{banderaikur|Hong Kong}} || 2006-2017
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/chan/es/|izenburua=OMS {{!}} Dra. Margaret Chan - Directora General de la OMS 2007-2017|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
|Tedros Adhanom Doktorea
|{{banderaikur|Etiopia}}
|2017-gaur egun
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.uv.es/uvweb/master-enfermedades-parasitarias-tropicales/es/blog/asamblea-mundial-salud-elige-al-dr-tedros-adhanom-ghebreyesus-nuevo-director-general-oms-1285952142283/GasetaRecerca.html?id=1286007592386|izenburua=La Asamblea Mundial de la Salud elige al Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus como nuevo Director General de la OMS}}</ref>
|}
==Eskualde-bulegoak==
[[Nazio Batuen Erakundea|NBEko]] agentzia espezializatua izateko, MOEren sei eskualde-bulegoek autonomia handia dute. Eskualde-bulego bakoitza eskualdeko zuzendari batek zuzentzen du. Arraroa da aukeratutako eskualdeko zuzendaria baieztatua ez izatea. Eskualde bakoitzeko MOEren eskualde-batzordea osatzen dute eskualdea osatzen duten herrialdeetako gobernuko osasun-zerbitzuko buru guztiek. Eskualdeko zuzendaria aukeratzeaz gain, eskualdeko batzordeak osasun-politika guztiak martxan jartzeko jarraibideak eta Munduko Osasun Batzarrak bere eskualdearen barruan hartutako beste politikak finkatzeko ardura du. Eskualdeko batzordeak MOEren ekintzek eskualdean izan duten garapena aztertzeko batzorde gisa ere jarduten du. Eskualdeko zuzendaria MOEren burua da bere eskualderako, eta osasun-langileak eta beste adituak maneiatu edo gainbegiratzen ditu eskualdeetako buruzagitzetan eta gune espezializatuetan; halaber, badarama bere eskualdea osatzen duten herrialdeetako bulegoetako buru guztien (MOEren ordezkari gisa ezagutzen direnak) zuzeneko ikuskapeneko agintaritza ere, MOEko zuzendari nagusiarekin batera{{Erref behar}}.
* '''Afrikarako Eskualde Bulegoa (AFRO)''', egoitza [[Brazzaville|Brazzavillen]] duena, [[Kongoko Errepublika]]. AFROk [[Saharaz hegoaldeko Afrika]] gehiena hartzen du barne, [[Egipto]], [[Sudan]], [[Tunisia]], [[Libia]], [[Maroko]] eta [[Somalia]] izan ezik, horiek EMROkoak baitira.
* '''Mediterraneo Itsasorako Eskualde Bulegoa (EMRO)''', egoitza [[Kairo|Kairon]] duena, [[Egipto]]. Mundu arabiarreko herrialdeak sartzen dira<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/about/regions/emro/es/|izenburua=OMS {{!}} Oficina Regional para el Mediterráneo Oriental|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>.
* '''Europarako Eskualde Bulegoa (EURO)''', egoitza [[Kopenhage|Kopenhagen]] duena, [[Danimarka]]. Europako herrialde guztiak hartzen ditu barne.
* '''Hego eta Ekialdeko Asiarako Eskualde Bulegoa (SEARO)''', [[New Delhi|New Delhin]] du egoitza, [[India]]. WPROk eta EMROk zerbitzatzen ez dituzten Asiako herrialde guztiak hartzen ditu, [[Ipar Korea]] barne.
* '''Mendebaldeko Ozeano Bareko Eskualde Bulegoa (WPRO)''', egoitza [[Manila|Manilan]] duena, [[Filipinak]]. SEAROk eta EMROk zerbitzatzen ez dituzten Asiako herrialde guztiak hartzen ditu WPROk, eta [[Ozeania|Ozeaniako]] herrialde guztiak, [[Hego Korea]] barne.
* '''Ameriketarako Eskualde Bulegoa (AMRO)''', egoitza [[Washington|Washington D.C-n]] duena, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]. Osasunaren Erakunde Panamerikarra izenez da ezagunagoa (OPS); munduko nazioarteko osasun-erakunderik zaharrena da.
==MOEren jarduerak==
* Harmonizazioa eta kodifikazioa: MOEk gaixotasunen nazioarteko sailkapena egiten du (ICD ingelesez, edo CIM frantsesez), eta herrialde guztietako osasun-sistemek herritarrentzat eskuragarri dauden prezioetan eskuragarri egon beharko lituzketen funtsezko [[Sendagai|sendagaien]] zerrenda bat eguneratuta dauka.
* Osasun-neurriak: [[epidemia]] bat geldiarazteko neurriak eta nazioarteko bidaiei buruzko osasun-neurriak hartzea (nola hala [[txertaketa]]). MOEk [[baztanga]] errotik aterata zegoela adierazi zuen 1980an, haren aurkako bi hamarkadako ahaleginen ondoren (Giza ahaleginak errotik kendu duen historiako lehen gaixotasuna da). MOE gertu dago [[Malaria|paludismoaren]] eta [[Eskistosomiasi|bilharziosaren]] aurkako [[Txerto|txertoen]] garapenean izan duen arrakastatik, eta, datozen urteetan, [[Poliomielitis|poliomielitisa]] desagerraraztea du helburu. Gainera, kalitatea hobetzeko, odol-emateak kontrolatzen saiatzen ari da. MOEren ustez, odolaren eta erregulaziorik gabeko organoen transplanteak ez dira onuragarriak. Horregatik, kalitatea ona den jakiteko eta osasun publikoa kontrolatu eta hobetzeko, datu hauek guztiak bildu nahi dituzte: bildutako odol-unitateen kopurua, ordaindu ez diren borondatezko dohaintzak eta ordainduak izan direnak, senideen arteko dohaintzak eta infekzioak aztertzeko erabiltzen diren donazioak.
* Gutxien Aurreratuta dauden Herrialdeentzako Laguntza (PMA): gaixotasun infekzioso handien aurkako txertaketa, edateko urez hornitzea, hondakinak ezabatzea, ama-babes eta zenbait gaixotasun erauztea.
* [[Hartutako Immunoeskasiaren Sindromea|Hiesaren]] aurka borrokatzeko estatu-programa, bere helburuen artean dago tratamenduetarako sarbidea izatea, ikerketa, zaintza epidemiologikoa, etab. Hiesari buruzko programa deritzo (HIV/AIDS Programme).
* Kalitate oneko sendagaiak eskuratzeko aukera bermatzea, segurtasuna eta eraginkortasuna, sendagaien aurre-ebaluazioko programaren bidez. MOEk aldez aurretik ebaluatzen ditu hori eskatzen duten laborategietako sendagaiak nazioarteko lizitazioak egiten direnean, [[Haurren Laguntzarako Nazio Batuen Funtsa|UNICEFek]] eta beste erakunde batzuek sendagai horiek segurtasunez eros ditzaten, batez ere [[Garapen bidean dagoen herrialde|garapen-bidean]] dauden eta ebaluazio horiek beren kabuz egin ezin dituzten herrialdeentzat.
MOEk osasunarekin lotutako hainbat kanpaina egiten ditu, adibidez, munduan [[fruta]] eta [[barazki]] gehiago kontsumitzeko edo [[Tabako|tabakoaren]] erabilera murrizteko. Gainera, MOEk nazioarteko garrantziko osasun publikoko larrialdia dekretatzeko ahalmena du beste nazio batzuen osasun publikorako arriskutsutzat jotzen den aparteko gertaera bat dagoenean gaixotasuna nazioartean zabaltzeko eta, potentzialki, nazioarteko erantzun koordinatu bat behar denean<ref>{{Erreferentzia |url=https://www.who.int/features/qa/39/es/ |izenburua=
¿Qué son el Reglamento Sanitario Internacional y los Comités de Emergencias? |fechaacceso=24 de octubre de 2019 |abizena= |izena= |data=20 de junio de 2016 |lana= |argitaletxea=Organización Mundial de la Salud |ubicación= |hizkuntza= |cita= }}</ref>.
MOEren arabera, «osasuna erabateko ongizate fisiko, psikiko eta gizabanako baten gizarte-egoera da, eta ez bakarrik gaixotasunik eza»<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/es/about/who-we-are/constitution|izenburua=Constitución|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.who.int|hizkuntza=es}}</ref>. Baina MOEk definizio hori birformulatu egin zuen: «Osasuna da pertsona batek bere nahiak betetzeko, beharrak asetzeko eta ingurunearekin behar bezala erlazionatzeko duen gaitasuna».
==Pandemien Mundu Ituna==
2024ko maiatzean, 77. Munduko Osasun Batzarrean, [https://www.consilium.europa.eu/es/infographics/towards-an-international-treaty-on-pandemics/ Pandemien Tratatua] sinatzen da, berehala onartzeko.
Tratatu hori, loteslea, MOEko presidenteari pandemiak kontrolatzeko neurriak ezartzeko aukera ematen dio, hala nola konfinamenduak, txertoak eta lehen nazio-mailan bakarrik (botere judizialaren mende) aplika zitezkeen beste mekanismo batzuk.
===Itunaren polemika===
[[Ángeles Maestro Martín|Angeles Maestrok]], medikua eta Espainiako Osasun Publikoko goi-mailako teknikari eta Espainiako Diputatuen Kongresuko kide ohiak, edo [[Jon Ander Etxebarria|Jon Ander Etxebarriak]], dekano ohi eta [[Biologia|biologoak]], kezka handia agertu dute, euren ustez, MOE gisako erakunde batek (azken 40 urteetan<ref>{{Erreferentzia|url=https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB136/B136_33Rev1-sp.pdf|izenburua=Financiación OMS en el año 2014|data=2014|aldizkaria=Presupuestos OMS 2014}}</ref> batez beste % 80 farmazialariek eta erakunde pribatuek finantzatua eta COVID-aren kudeaketaren azken esperientziarekin) askatasuna murrizteko neurriak har ditzakeelako, hala nola konfinamenduak, zentsura edo beste neurri batzuk, interes ekonomiko eta ez-zientifikoetan oinarrituta, Tratatua loteslea delako eta, hala, subiranotasuna galtzen duelako, eta, beraz, demokrazia galtzea ekar dezakeelako.
Biak hala biak kritikatu ere dituzte, agenda egiteko erabiltzen ari diren komunikabideetako sekretismoa eta hari buruzkoa, nahiz Web orri propioek izan. Hari buruzko oihartzunik ere ez dago, ez berrietan, ez irratietan, ezta zabalkunde handiko tertulietan ere, eta, iritzi publikoarentzat, oharkabean pasatzen ari dira.
==Munduko Osasun Erakundeari egindako kritikak==
===1959an, IAEArekin WHA12-40 buruz egindako akordioari kritika===
[[Fukushima I zentral nuklearra|Fukushima I-eko istripu nuklearra]], 2011ko martxoaren 11n gertatua, mahai gainean jarri zituen berriro 1959ko maiatzaren 28an MOEk eta [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia|Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziak]] (OIEA) WHA12-40 sinatu izanak MOEren helburu nagusiak lortzeko dituen ondorio negatiboak<ref name=independentwho>[http://www.independentwho.info/ONU_ES.php Por la independencia de la OMS, en independentwho.info] |2=http://www.independentwho.info/ONU_ES.php {{Apurtutako esteka|1=bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php Acuerdo WHA12-40 entre la OIEA y la OMS de 28 de mayo de 1959, en independentwho, consultado el 26 de abril de 2011] |2=http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. «MOEren independentziaren alde» gobernuz kanpoko erakundeen elkartearen arabera, akordio hori oso negatiboa izan da eratu zenetik, eta, bereziki, hondamendi nuklearren aurrean, hala nola [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuaren]] aurrean, [[Harrisburg|Harrisburg]] edo [[Three Mile Islandeko istripua]] ([[Pennsylvania]]) eta [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripua]] [[Japonia|Japonian]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110309233211/http://www.independentwho.info/index.htm For the independence of W.H.O -independent.who]</ref>.
«MOEren independentziaren alde»ko erakundearentzat, [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuak]] kutsatutako eremuetan, ez da izen hori merezi duen programa sozialik ez medikurik martxan jarri<ref>[http://www.amcmh.org/PagAMC/downloads/ads115.htm «Lo que no te cuentan sobre Chernóbil.»] En amcmh.org.</ref>. Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, uste da akordio horrek larriki mugatu duela munduko herritarren osasunaren babesa. Jarduera nuklearra duten herrialdeetan, azterketa epidemiologikoak bakanak dira, eta ia ez dira existitzen, eta, zenbait herrialdetan, hala nola [[Frantzia|Frantzian]], jarduera nuklear zibil eta militarren gaineko sekretua erabatekoa da, eta hitzarmenak gatazka dakar MOEren eta OEIAren ([[Energia nuklear|industria nuklearraren]] helburuen antzekoa) helburuen artean<ref name=independentwho/><ref>Caldicott, Helen. [http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html «Dangerously Wrong on Nuclear Radiation, Attack of the Nuclear Apologists.» CounterPunch, 12 de abril de 2011.] {{Erreferentzia|url=http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html |date=20110430100139 }}</ref>.
[[Jean Ziegler]] akademiko suitzarrarentzat, NBEko Giza Eskubideen Kontseiluko aholku-batzordeko presidenteordearentzat, «lobby nuklearrak lortu du MOEk hondamendi atomikoen biktimez arduratzeari uko egitea»<ref> Capdevila, Gustavo. [https://archive.today/20120702211027/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98063 «Fukushima y Chernobyl desafían a la OMS.» En IPS, 26 de abril de 2011.]</ref>.
===COVID-19 pandemiaren kudeaketa===
{{Sakontzeko|COVID-19 pandemia}}
MOEk kritikak jaso zituen AEBko Trump administrazioaren aldetik «mundua COVID-19aren pandemia hilgarriari aurre egiten gidatzen zuen garaian»<ref name="Sin-nombre-p1zr-2">{{Erreferentzia|url=https://www.nature.com/articles/d41586-020-01121-1|izenburua=Withholding funding from the World Health Organization is wrong and dangerous, and must be reversed|data=2020-04-17|aldizkaria=Nature|liburukia=580|zenbakia=7804|orrialdeak=431–432|fechaacceso=2020-12-06|hizkuntza=en|doi=10.1038/d41586-020-01121-1}}</ref>. MOEk gertakaria kudeatzen laguntzeko talde bat sortu zuen 2020ko urtarrilaren 1ean, erakundeari [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] osasun-agintariek [[etiologia]] ezezaguneko [[pneumonia]]-kasu batzuen berri eman eta egun bat geroago<ref name="Sin-nombre-p1zr-2"/> Urtarrilaren 5ean, MOEk gertakariaren berri eman zien estatu kide guztiei<ref name=":1">{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/es/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19|izenburua=COVID-19: cronología de la actuación de la OMS|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.who.int|hizkuntza=es}}</ref>, eta, hurrengo egunetan, herrialde guztiei orientabidea eman zien nola erantzun jakiteko, eta Txinatik kanpoko lehen infekzioa baieztatu zuen<ref name=":1" />. Erakundeak pertsonatik pertsonarako transmisio mugatuaz ohartarazi zuen urtarrilaren 14an eta pertsonatik pertsonarako transmisioa baieztatu zuen astebete geroago. Urtarrilaren 30ean, MOEk nazioarteko garrantziko osasun publikoko larrialditzat jo zuen, neurria nazioarteko komunitatearentzat «ekintzarako deia» eta «azken baliabidetzat» hartuta eta [[Pandemia|pandemiatzat]] martxoaren 11n<ref name=":1" />. MOEren gMOEndioak herrialde askok jarraitu zituzten, [[Alemania]], [[Singapur]] eta Hego Korea barne, baina ez [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]]. Ondoren, MOEk programa bat ezarri zuen diru-sarrera urriak dituzten herrialdeei mediku-, babes- eta proba-hornidurak emateko krisiari aurre egiten laguntzeko.
COVID-19aren pandemiari aurre egiteko erantzun globala antolatzen duen bitartean eta [[kolera]], [[Elgorri|elgorria]] eta nazioarteko beste epidemia batzuen aurkako «larrialdiko 35 operazio baino gehiago» gainbegiratzen dituen bitartean, MOE kritikatua izan da Txinak krisiari emandako osasun publikoaren erantzuna goraipatzeagatik, AEBren eta Txinaren arteko oreka mantentzea bilatzen duelarik. [[John Mackenzie]] MOEko Larrialdi Batzordeko kideak eta [[Anne Schuchat]] Estatu Batuetako CDCkoak adierazi dute Txinako kasuen eta heriotzen zenbaketa ofiziala azpizenbatespen bat izan daitekeela. [[David Heymann|David Heymannek]], Londresko Higiene eta Medikuntza Tropikaleko Eskolako gaixotasun infekziosoen epidemiologiako irakasleak, esan zuen: «Txina oso gardena eta irekia izan da bere datuak partekatzean..., eta beren artxibo guztiak MOEren esku jarri zituzten»<ref>{{Erreferentzia|url=https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|izenburua=WHO coronavirus team at ground zero in Wuhan to work out next containment step|fechaacceso=2020-12-06|sitioweb=sg.news.yahoo.com|hizkuntza=en-SG|fechaarchivo=15 de abril de 2020|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20200415014430/https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|deadurl=yes}}</ref>.
2020ko apirilaren 14an, [[Donald Trump]] Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak AEBk MOEri ematen zioten finantzaketa gelditzeko erabakia hartu zuen, «kudeaketa txarrean eta [[Koronabirus|koronabirusaren]] hedapenaren estalketan» izan zuen zeregina berrikusten zuen bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus Updates: Trump Halts U.S. Funding of World Health Organization|url=https://www.nytimes.com/2020/04/14/us/coronavirus-updates.html|aldizkaria=The New York Times|data=2020-04-14|fechaacceso=2020-12-06|issn=0362-4331|hizkuntza=en}}</ref> (MOEren tasak, 2020ko martxoaren 31n; gainerako tasak, normalean, 2020ko irailean ordainduko zituzkeen).
Munduko buruzagiek eta osasun adituek, neurri handi batean, Trump presidentearen iragarpena gaitzetsi zuten, zeina gertatu baitzen Ameriketako Estatu Batuetan agertu zenean emandako erantzunari egindako kritiken erdian. MOEk «tamalgarritzat» jo zuen iragarpena, eta munduari COVID-19aren agerpenaz ohartarazteko bere erabakiak defendatu zituen. Trumpen kritikoek ere etenaldi hori legez kanpokoa zitekeela esan zuten, nahiz eta [[PoliFact|PolitiFaktekin]] hitz egin zuten adituek esan zuten haren legezkotasunaren zalantza exekutatu zen modu bereziaren araberakoa egon zitekeela. 2020ko maiatzaren 8an, AEBk [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua|NBEren Segurtasun Kontseiluaren]] ebazpen bati buruzko bozketa bat blokeatu zuen, MOE zeinak baitzuen pandemiak irauten zuen bitartean indarkeriarik gabeko nazioarteko lankidetza sustatzea proposatzean. 2020ko maiatzaren 18an, Trumpek mehatxatu zuen MOEren finantzaketa estatubatuar guztia betiko amaituko zuela eta AEBko bazkidetzari amaiera emateko aukera aintzat hartuko zuela.
2020ko maiatzaren 29an, Trump presidenteak AEB Munduko Osasun Erakundetik ateratzeko planak iragarri zituen, nahiz ez argi egon horretarako aginpiderik ba ote zuen. 2020ko uztailaren 7an, Trump presidenteak formalki jakinarazi zion [[Nazio Batuen Erakundea|NBEri]] Estatu Batuak MOEtik erretiratzeko asmoa zuela<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.axios.com/trump-withdraw-world-health-organization-757cd93d-d085-4cdf-acdd-6194f0f0789b.html|izenburua=Trump administration notifies UN of intent to withdraw from World Health Organization|fechaacceso=2020-12-06|abizena=Knutson|izena=Jacob|sitioweb=Axios|hizkuntza=en}}</ref>.
MOEk aurrera egin du [[Medikuntza tradizional|medikuntza tradizionala]] eta [[Txinatar medikuntza tradizionala|Txinako medikuntza tradizionala]] onartzeko eta integratzeko bidean. 2022an, Gaixotasunen eta Osasun Arazo Erlazionatuen Nazioarteko Sailkapen Estatistiko berria, ICD-11, medikuntza tradizionalaren sailkapenak ebidentzian oinarritutako medikuntzaren sailkapenekin bat egin dezaten saiatuko da. Txinako agintariek aldaketa bultzatu badute ere, MOEk medikuntza tradizionalari emandako laguntza hori eta beste batzuk kritikatu egin dituzte mediku eta zientzialariek, ebidentzia faltagatik eta erremedio tradizionalek ehizatutako basa bizitza arriskuan jartzeko arriskuagatik<ref name="Sin-nombre-p1zr-3">{{Erreferentzia|url=https://www.cnn.com/2019/05/24/health/traditional-chinese-medicine-who-controversy-intl/index.html|izenburua=Chinese medicine gains WHO acceptance but it has many critics|fechaacceso=2020-12-06|abizena=CNN|izena=Katie Hunt|sitioweb=CNN}}</ref>. MOEko bozeramaile batek esan zuen: «barne hartzeak ez duela bermatzen medikuntza tradizionaleko ezein praktikaren balio zientifikoa, ez eta medikuntza tradizionaleko ezein esku-hartzeren eraginkortasuna ere»<ref name="Sin-nombre-p1zr-3"/>.
==Enbaxadoreak==
Munduko Osasun Erakundeak hainbat enbaxadore ditu munduan zehar. [[Tracy Trinita]] saritu zuten, [[Indonesia|Indonesiako]] gizarteko gazteak bizimodu osasungarria bizitzera animatzeagatik<ref>{{Erreferentzia|url=https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297|izenburua=Ade, Tracy get WHO award|fechaacceso=26 de septiembre de 2020|egilea=Jawawa|data=8 de abril de 2002|hizkuntza=en|urlarchivo =https://archive.today/20201015104300/https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297 |fechaarchivo = 15 de octubre de 2020}}</ref>. MOEren enbaxadoreak ere badira: [[Alisson Becker]]<ref>{{Erreferentzia|url=https://unric.org/es/alisson-becker-y-la-fundacion-pro-oms-lanzan-una-campana-de-recaudacion-de-recursos-y-apoyo-al-tratamiento-de-los-pacientes-de-covid-19/|izenburua=Alisson Becker y la Fundación pro OMS lanzan una campaña mundial|fechaacceso=2021-05-12|data=2021-04-09|sitioweb=Naciones Unidas para Europa Occidental - Espana|hizkuntza=es}}</ref> futbol-jokalari brasildarra, [[Natália Loewe Becker]] doktorea, [[Cynthia Germanotta]] ekintzailea eta [[Ellen Johnson Sirleaf]] [[Liberia|Liberiako]] presidente ohia<ref>{{Erreferentzia |url = https://www.who.int/es/news/item/20-05-2019-who-announces-four-new-goodwill-ambassadors-for-promoting-global-health|izenburua= La OMS anuncia cuatro nuevos embajadores de buena voluntad para promover la salud mundial|egilea= who|data = 20 de mayo de 2019|fechaacceso = 15 de octubre de 2020}}</ref>, besteak beste.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Medikuntzaren historia]]
* [[Hepatitisaren Mundu Eguna]]
* [[Malariaren Mundu Eguna]]
* [[HIESaren Aurkako Nazioarteko Eguna]]
* [[Chagasko Gaixotasunaren Nazioarteko Eguna]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.who.int/en/ MOEren webgune ofiziala]
* {{en}} [http://www.who.int/publications/en/ Argitalpenak]
* {{en}} [http://www.who.int/entity/en/ Lotura interesgarriak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Nazio Batuen agentzia espezializatuak]]
[[Kategoria:Osasun erakundeak]]
[[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]]
[[Kategoria:Munduko Osasun Erakundea]]
[[Kategoria:Osasun politika]]
bpuili389f4c6c65atabr1gimcla2ty
9993629
9993616
2024-12-08T16:13:28Z
Joxan Garaialde
90799
9993629
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
{{erakunde infotaula}}
'''Munduko Osasun Erakundea'''<ref name="EIMA">EIMA: [https://web.archive.org/web/20131215005445/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> edo '''MOE'''<ref name="EIMA" /> ({{lang-fr|Organisation mondiale de la santé ''edo'' OMS}}; {{lang-en|World Health Organization ''edo'' WHO}}) [[Nazio Batuen Erakundea]]ren osasun-agentzia da, munduan osasunaren arloko [[Prebentzio (medikuntza)|prebentzio]], [[Osasunaren sustapen|sustapen]] eta esku-hartze politikak kudeatzen espezializatuta dagoena. Hasieran, [[Ekonomia eta Gizarte Kontseilua|Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluak]] antolatu zuen, eta MOEren lehen estatutuen idazketa bultzatu zuen. [[1948]]ko [[apirilaren 7]]an eratu zen, eta, gaur egun, [[mundu]]ko 196 estatu dira MOEko kide, eta [[Munduko Osasun Biltzarra|Munduko Osasun Batzarraren]] bidez gobernatzen dute Erakundea<ref>{{en}} [http://www.who.int/countries/en/ Estatu kideen zerrenda]</ref>.
Erakundearen helburuak dira: nazioartean osasun baldintzak hobetzea eta [[eritasun]]en kontra borrokatzea. Horretarako, ikerketak, garatu gabeko herrialdeetako gaixotasun [[Endemismo|endemikoen]] kontrako kanpainak eta sendagaien hedapena bultzatzen ditu, besteak beste. Bi alor nagusi bereizten dira MOEren lanean: teknika eta ikerketak, batetik, eta prestakuntza eta laguntza, bestetik. [[Geneva]]n du egoitza{{lur erref}}.
== Historia ==
[[1851]]<nowiki/>ko ekainaren 23an egin ziren [[Nazioarteko Osasun Konferentziak]], MOEren lehen aurrekariak izan ziren. [[1851]]<nowiki/>tik [[1938]]<nowiki/>ra iraun zuten, eta 14 hitzaldi eman ziren; Nazioarteko Osasun Konferentziek gaixotasun askori aurre egiteko lan egin zuten, batez ere [[kolera]], [[sukar hori]]a eta [[izurri buboniko]]a. Hitzaldiak, neurri handi batean, ez ziren eraginkorrak izan zazpigarrenera arte, [[1892]]<nowiki/>an, koleraz arduratzen zen Nazioarteko Osasun Konbentzio bat onartu zen arte. Handik bost urtera, izurriterako konbentzio bat sinatu zuten<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=Norman|abizena=Howard-Jones|urtea=1975|data=|izenburua=The scientific background
of the International Sanitary
Conferences|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/62873/14549_eng.pdf;jsessionid=AB6E259D678515D3DFEEDE4C92B2F697?sequence=1|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
[[1920]]<nowiki/>an [[Nazioen Elkartea]] sortu zenean, Nazioen Elkartearen Osasun Erakundea ezarri zuten. [[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, Nazio Batuek gainerako osasun erakunde guztiak bereganatu zituzten MOE osatzeko.
Nazio Batuetako 51 herrialdeek eta beste 10 herrialdek Munduko Osasun Erakundearen eraketa sinatu zuten 1946ko uztailaren 22an. Horrela, Nazio Batuen lehen erakunde espezializatu bihurtu zen, kide guztiak atxiki zitzaizkiona. Haren eraketa, 1948ko apirilaren 7an sartu zen indarrean formalki, Munduko Osasun Mailako lehen egunean, 26 estatu kideak berretsi zutenean<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=1957|data=|izenburua=World Health Organisation|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1614381/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
Munduko Osasun Batzarraren lehen bilera 1948ko uztailaren 24an amaitu zen: 5 milioi [[dolar]]<nowiki/>reko (artean, 1.250.000 [[libera esterlina]]) aurrekontua ziurtatu zen 1949rako. Batzarreko lehen presidentea [[Andrija Stampar]] izan zen, eta [[G. Brock Chisholm]] izendatu zuten MOEko zuzendari nagusi, plangintza-etapetan idazkari exekutibo gisa jardun ondoren. Hasierako lehentasunak [[paludismo]]aren, [[tuberkulosi]]<nowiki/>aren eta [[Sexu-transmisiozko gaixotasun|sexu-transmisiozko infekzioen]] hedapena kontrolatzea eta amaren eta haurren osasuna, [[nutrizio]]a eta [[ingurumen-higienea]] hobetzea izan ziren<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=1947|izenburua=Chronicle of the WHO|url=https://web.archive.org/web/20070809031008/http://whqlibdoc.who.int/hist/chronicles/chronicle_1947.pdf|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref><ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=|izenburua=Origins of the WHO|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1985854/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
== Helburua eta funtzioak ==
MOEren [[Konstituzio]]<nowiki/>ak dio bere helburua «pertsona guztiek ahalik eta osasun maila gorena lortzea» dela<ref name=":0">{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=2006|izenburua=CONSTITUTION
OF THE WORLD HEALTH ORGANIZATION|url=https://www.who.int/governance/eb/who_constitution_en.pdf|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>. Hain zuzen, bere Konstituzioan zehaztutako funtzioen bidez betetzen du helburu hori:
* Nazioarteko osasun-lana zuzentzeko eta koordinatzeko agintaritza gisa jardutea.
* Nazio Batuekin, erakunde espezializatuekin, gobernuko osasun-administrazioekin, lanbide-taldeekin eta egokitzat jotzen den beste edozein erakunderekin lankidetza eraginkorra ezartzea eta mantentzea.
* Osasun zerbitzuak indartzeko laguntza ematea eskatzen duten gobernuei.
* Gobernuek eskatu edo onartu ondoren, behar den laguntza-tekniko eta larrialdikoa ematea.
* Nazio Batuek hala eskatuta, osasun zerbitzu eta instalazioak ematea talde bereziei, hala nola [[fideikomiso]]<nowiki/>an dauden lurraldeetako herriei.
* Behar diren administrazio eta teknika zerbitzuak ezartzea eta mantentzea, zerbitzu [[Epidemiologia|epidemiologikoak]] eta estatistikoak barne
* [[Epidemia|Gaixotasun epidemiko]]<nowiki/>ak desagerrarazteko lana sustatu eta bultzatzea.
* Beste erakunde espezializatu batzuekin lankidetzan, beharrezkoa denean, nutrizioa, etxebizitza, saneamendua, aisialdia, baldintza ekonomikoak edo lanekoak eta ingurumenaren higienearen beste alderdi batzuen hobekuntza sustatzea.
* Osasunaren aurrerabidean lagunduko duten talde zientifiko eta profesionalen arteko lankidetza sustatzea.
* Konbentzioak, akordioak eta araudiak proposatzea eta gomendioak egitea<ref name=":0" />.
[[2012]]<nowiki/>tik aurrera, MOEk honela definitu du osasun publikoan duen eginkizuna:
* osasunerako gai kritikoetan lidergoa ematea eta baterako ekintza behar duten elkarteetan parte hartzea,
* ikerketa-agenda eratzea eta ezagutza baliotsuak sortzea, itzultzea eta zabaltzea,
* arauak ezartzea eta horien aplikazioa sustatzea eta gainbegiratzea,
* politika etikoen eta frogetan oinarritutakoen aukerak artikulatzea,
* laguntza teknikoa ematea, eta
* osasun-egoera zaintzea eta osasunaren joerak ebaluatzea<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=|izenburua=The role of WHO in public health|url=https://www.who.int/about/role/en/|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>.
==Hizkuntzak==
Egungo egoera 1987ko maiatzean finkatu zen 27. Munduko Osasun Batzarra bere barne araudiko 84. artikulua honela idatzita onartzean: «84. artikulua: [[arabiera]], [[Txinera]], [[gaztelania]], [[Frantses|frantsesa]], [[Ingeles|ingelesa]] eta [[errusiera]] izango dira Osasun Batzarraren hizkuntza ofizialak. Gaztelania, frantsesa, ingelesa eta errusiera izango dira haren lan hizkuntzak». Batzar horrek erakundearen politika bihurtu zuen [[Eleaniztasun|eleaniztasuna]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El peso del español El idioma español en las organizaciones internacionales|url=https://cvc.cervantes.es/lengua/peso_lengua/ybanez.htm|lana=Instituto Cervantes|data=17 de abril de 2020}}</ref>. 1998ko erabaki bat hartu zenetik, deliberazio-organoen dokumentu eta material instituzional guztiak, sarean, hizkuntza ofizial guztietan jarri dira{{Erref behar}}.
MOEren argitalpen zientifiko nagusietako asko, hala nola [[Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapena]], Munduko Osasun Estatistikak eta munduko osasunari buruzko txostena sei hizkuntzetan zabaltzen dira, eta, sarritan, beste askotan ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Seis idiomas oficiales|url=https://www.who.int/es/about/who-we-are/multilingualism|lana=OMS|hizkuntza=es}}</ref>.
==Egitura==
Munduko Osasun Erakundeko estatu kideek beren ordezkaritzak izendatzen dituzte Munduko Osasun Batzarrerako, Normalean, urteko maiatzean biltzen da, eta erakundearen finantza-politikak zehazteko gaitasuna du, eta programen araberako aurrekontua berrikusi eta onartzen du. Batzarrak 34 kide aukeratzen ditu (osasun-arloko teknikariak) hiru urteko agintaldirako, eta Kontseilu Exekutiboa osatzen dute. Kontseiluaren eginkizun nagusiak dira batzarraren erabakiak eta politikak gauzatu, aholkatu eta haren lana erraztu{{Erref behar}}.
MOE 194 estatu kidek osatzen dute<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/countries/es/|izenburua=OMS {{!}} Países|fechaacceso=19 de junio de 2020|sitioweb=WHO}}</ref>, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEko]] estatu kide guztiak barne, [[Liechtenstein]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak]] izan ezik, halere, [[Joe Biden]] [[Etxe Zuria|Etxe Zurira]] iritsi ondoren, Estatu Batuek 195. kide gisa itzuli ziren<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.france24.com/es/programas/econom%C3%ADa/20210218-ee-uu-pagar%C3%A1-su-deuda-con-la-oms-como-garant%C3%ADa-de-que-permanecer%C3%A1-en-el-organismo|izenburua=Economía - EE. UU. pagará su deuda con la OMS como garantía de que permanecerá en el organismo|fechaacceso=2021-05-12|data=2021-02-18|sitioweb=France 24}}</ref>.
Gainera, NBEko kide ez diren bi lurralde daude: [[Niue]] eta [[Cook uharteak]], zeinak elkartekideen estatutuaren arabera funtzionatzen duten (informazio osoa eskuratzeko aukerarekin, baina parte-hartze eta boto-eskubide mugatuekin). Gaur egun, Batzarraren gehiengoak onartzen baditu, [[Puerto Rico]] eta [[Tokelau]] kide elkartu bihurtuko lirateke. NBEkoak ez diren erakunde batzuek ere behatzaile-estatutua izan dezakete, nola hala [[Maltako Ordena]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Relaciones bilaterales y multilaterrales de la Santa Sede|url=http://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/rc_seg-st_20010123_holy-see-relations_sp.html|data=22 de octubre de 2009|fechaacceso=6 de julio de 2016}}</ref>. [[Taiwan|Taiwanek]] ere kide behatzaile izan nahi du, baina [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] aurka dago, izan ere, bere lurraldearen zatitzat hartzen baitu. 2021eko maiatzaren 31n, Munduko Osasun Batzarrak, adostasunez, onartu du [[Egoitza Santua|Egoitza Santuak]] Munduko Osasun Erakundean parte hartzeko [[Italia|Italiak]] aurkeztutako ebazpena, horrekin gauzatzen da [[Egoitza Santua|Egoitza Santuaren]] parte-hartzea Munduko Osasun Erakundearen lanetan kide ez den estatu behatzaile gisa<ref>{{Erreferentzia|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/06/01/0350/00761.html|izenburua=Comunicato della Santa Sede|fechaacceso=2021-06-02|sitioweb=press.vatican.va}}</ref>.
==Zuzendari nagusiak==
{| class="wikitable sortable"
|-
! Zuzendari nagusia !! Herrialdea !! Agintaldia
!Aipua
|-
| [[Brock Chisholm]] || {{banderaikur|Kanada}} ||1948-1953
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2649607/|izenburua=Brock Chisholm, the World Health Organization, and the Cold War|abizena=Gunn|izena=S William A|data=2009-1|aldizkaria=Bulletin of the World Health Organization|liburukia=87|zenbakia=1|orrialdeak=75–76|fechaacceso=2021-05-12|issn=0042-9686|doi=10.2471/BLT.08.057562|pmc=2649607}}</ref>
|-
| [[Marcolino Gomes Candau|Marcolino GMOEs Candau]] || {{banderaikur|Brasil}} || 1953-1973
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/candau/es/|izenburua=OMS {{!}} Dr. Marcolino Gomes Candau, antiguo Director General|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Halfdan T. Mahler]] || {{banderaikur|Danimarka}} || 1973-1988
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.actasanitaria.com/halfdan-t-mahler-director-general-la-oms-1973-1988-muere-los-93-anos/|izenburua=El tercer director de la OMS, Halfdan T. Mahler, muere a los 93 años|fechaacceso=2021-05-12|data=2016-12-15|sitioweb=Acta Sanitaria|hizkuntza=es}}</ref>
|-
| [[Hiroshi Nakajima]] || {{banderaikur|Japonia}} || 1988-1998
|<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hiroshi Nakajima, impulsor de la cura de la tuberculosis|url=https://elpais.com/sociedad/2013/01/28/actualidad/1359413663_962958.html|aldizkaria=El País|data=2013-01-28|fechaacceso=2021-05-12|issn=1134-6582|hizkuntza=es|izena=Emilio de|abizena=Benito}}</ref>
|-
| [[Gro Harlem Brundtland]] || {{banderaikur|Norvegia}} || 1998-2003
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/brundtland/es/|izenburua=OMS {{!}} Ex Director General: Dr Gro Harlem Brundtland|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Lee Jong-wook]] || {{banderaikur|Hego Korea}} || 2003-2006
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.intramed.net/contenidover.asp?contenidoid=40707|izenburua=Fallece el director general de la OMS, Lee Jong-wook - Noticias médicas - IntraMed|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.intramed.net}}</ref>
|-
| [[Anders Nordström]] (behin behineko)|| {{banderaikur|Suedia}} || 2006
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/dg/nordstrom/es/|izenburua=OMS {{!}} Ex Director General interino: Dr. Anders Nordström|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
| [[Margaret Chan]] || {{banderaikur|Hong Kong}} || 2006-2017
|<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/dg/chan/es/|izenburua=OMS {{!}} Dra. Margaret Chan - Directora General de la OMS 2007-2017|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>
|-
|Tedros Adhanom Doktorea
|{{banderaikur|Etiopia}}
|2017-gaur egun
|<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.uv.es/uvweb/master-enfermedades-parasitarias-tropicales/es/blog/asamblea-mundial-salud-elige-al-dr-tedros-adhanom-ghebreyesus-nuevo-director-general-oms-1285952142283/GasetaRecerca.html?id=1286007592386|izenburua=La Asamblea Mundial de la Salud elige al Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus como nuevo Director General de la OMS}}</ref>
|}
==Eskualde-bulegoak==
[[Nazio Batuen Erakundea|NBEko]] agentzia espezializatua izateko, MOEren sei eskualde-bulegoek autonomia handia dute. Eskualde-bulego bakoitza eskualdeko zuzendari batek zuzentzen du. Arraroa da aukeratutako eskualdeko zuzendaria baieztatua ez izatea. Eskualde bakoitzeko MOEren eskualde-batzordea osatzen dute eskualdea osatzen duten herrialdeetako gobernuko osasun-zerbitzuko buru guztiek. Eskualdeko zuzendaria aukeratzeaz gain, eskualdeko batzordeak osasun-politika guztiak martxan jartzeko jarraibideak eta Munduko Osasun Batzarrak bere eskualdearen barruan hartutako beste politikak finkatzeko ardura du. Eskualdeko batzordeak MOEren ekintzek eskualdean izan duten garapena aztertzeko batzorde gisa ere jarduten du. Eskualdeko zuzendaria MOEren burua da bere eskualderako, eta osasun-langileak eta beste adituak maneiatu edo gainbegiratzen ditu eskualdeetako buruzagitzetan eta gune espezializatuetan; halaber, badarama bere eskualdea osatzen duten herrialdeetako bulegoetako buru guztien (MOEren ordezkari gisa ezagutzen direnak) zuzeneko ikuskapeneko agintaritza ere, MOEko zuzendari nagusiarekin batera{{Erref behar}}.
* '''Afrikarako Eskualde Bulegoa (AFRO)''', egoitza [[Brazzaville|Brazzavillen]] duena, [[Kongoko Errepublika]]. AFROk [[Saharaz hegoaldeko Afrika]] gehiena hartzen du barne, [[Egipto]], [[Sudan]], [[Tunisia]], [[Libia]], [[Maroko]] eta [[Somalia]] izan ezik, horiek EMROkoak baitira.
* '''Mediterraneo Itsasorako Eskualde Bulegoa (EMRO)''', egoitza [[Kairo|Kairon]] duena, [[Egipto]]. Mundu arabiarreko herrialdeak sartzen dira<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.who.int/about/regions/emro/es/|izenburua=OMS {{!}} Oficina Regional para el Mediterráneo Oriental|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=WHO}}</ref>.
* '''Europarako Eskualde Bulegoa (EURO)''', egoitza [[Kopenhage|Kopenhagen]] duena, [[Danimarka]]. Europako herrialde guztiak hartzen ditu barne.
* '''Hego eta Ekialdeko Asiarako Eskualde Bulegoa (SEARO)''', [[New Delhi|New Delhin]] du egoitza, [[India]]. WPROk eta EMROk zerbitzatzen ez dituzten Asiako herrialde guztiak hartzen ditu, [[Ipar Korea]] barne.
* '''Mendebaldeko Ozeano Bareko Eskualde Bulegoa (WPRO)''', egoitza [[Manila|Manilan]] duena, [[Filipinak]]. SEAROk eta EMROk zerbitzatzen ez dituzten Asiako herrialde guztiak hartzen ditu WPROk, eta [[Ozeania|Ozeaniako]] herrialde guztiak, [[Hego Korea]] barne.
* '''Ameriketarako Eskualde Bulegoa (AMRO)''', egoitza [[Washington|Washington D.C-n]] duena, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]. Osasunaren Erakunde Panamerikarra izenez da ezagunagoa (OPS); munduko nazioarteko osasun-erakunderik zaharrena da.
==MOEren jarduerak==
* Harmonizazioa eta kodifikazioa: MOEk gaixotasunen nazioarteko sailkapena egiten du (ICD ingelesez, edo CIM frantsesez), eta herrialde guztietako osasun-sistemek herritarrentzat eskuragarri dauden prezioetan eskuragarri egon beharko lituzketen funtsezko [[Sendagai|sendagaien]] zerrenda bat eguneratuta dauka.
* Osasun-neurriak: [[epidemia]] bat geldiarazteko neurriak eta nazioarteko bidaiei buruzko osasun-neurriak hartzea (nola hala [[txertaketa]]). MOEk [[baztanga]] errotik aterata zegoela adierazi zuen 1980an, haren aurkako bi hamarkadako ahaleginen ondoren (Giza ahaleginak errotik kendu duen historiako lehen gaixotasuna da). MOE gertu dago [[Malaria|paludismoaren]] eta [[Eskistosomiasi|bilharziosaren]] aurkako [[Txerto|txertoen]] garapenean izan duen arrakastatik, eta, datozen urteetan, [[Poliomielitis|poliomielitisa]] desagerraraztea du helburu. Gainera, kalitatea hobetzeko, odol-emateak kontrolatzen saiatzen ari da. MOEren ustez, odolaren eta erregulaziorik gabeko organoen transplanteak ez dira onuragarriak. Horregatik, kalitatea ona den jakiteko eta osasun publikoa kontrolatu eta hobetzeko, datu hauek guztiak bildu nahi dituzte: bildutako odol-unitateen kopurua, ordaindu ez diren borondatezko dohaintzak eta ordainduak izan direnak, senideen arteko dohaintzak eta infekzioak aztertzeko erabiltzen diren donazioak.
* Gutxien Aurreratuta dauden Herrialdeentzako Laguntza (PMA): gaixotasun infekzioso handien aurkako txertaketa, edateko urez hornitzea, hondakinak ezabatzea, ama-babes eta zenbait gaixotasun erauztea.
* [[Hartutako Immunoeskasiaren Sindromea|Hiesaren]] aurka borrokatzeko estatu-programa, bere helburuen artean dago tratamenduetarako sarbidea izatea, ikerketa, zaintza epidemiologikoa, etab. Hiesari buruzko programa deritzo (HIV/AIDS Programme).
* Kalitate oneko sendagaiak eskuratzeko aukera bermatzea, segurtasuna eta eraginkortasuna, sendagaien aurre-ebaluazioko programaren bidez. MOEk aldez aurretik ebaluatzen ditu hori eskatzen duten laborategietako sendagaiak nazioarteko lizitazioak egiten direnean, [[Haurren Laguntzarako Nazio Batuen Funtsa|UNICEFek]] eta beste erakunde batzuek sendagai horiek segurtasunez eros ditzaten, batez ere [[Garapen bidean dagoen herrialde|garapen-bidean]] dauden eta ebaluazio horiek beren kabuz egin ezin dituzten herrialdeentzat.
MOEk osasunarekin lotutako hainbat kanpaina egiten ditu, adibidez, munduan [[fruta]] eta [[barazki]] gehiago kontsumitzeko edo [[Tabako|tabakoaren]] erabilera murrizteko. Gainera, MOEk nazioarteko garrantziko osasun publikoko larrialdia dekretatzeko ahalmena du beste nazio batzuen osasun publikorako arriskutsutzat jotzen den aparteko gertaera bat dagoenean gaixotasuna nazioartean zabaltzeko eta, potentzialki, nazioarteko erantzun koordinatu bat behar denean<ref>{{Erreferentzia |url=https://www.who.int/features/qa/39/es/ |izenburua=
¿Qué son el Reglamento Sanitario Internacional y los Comités de Emergencias? |fechaacceso=24 de octubre de 2019 |abizena= |izena= |data=20 de junio de 2016 |lana= |argitaletxea=Organización Mundial de la Salud |ubicación= |hizkuntza= |cita= }}</ref>.
MOEren arabera, «osasuna erabateko ongizate fisiko, psikiko eta gizabanako baten gizarte-egoera da, eta ez bakarrik gaixotasunik eza»<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/es/about/who-we-are/constitution|izenburua=Constitución|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.who.int|hizkuntza=es}}</ref>. Baina MOEk definizio hori birformulatu egin zuen: «Osasuna da pertsona batek bere nahiak betetzeko, beharrak asetzeko eta ingurunearekin behar bezala erlazionatzeko duen gaitasuna».
==Pandemien Mundu Ituna==
2024ko maiatzean, 77. Munduko Osasun Batzarrean, [https://www.consilium.europa.eu/es/infographics/towards-an-international-treaty-on-pandemics/ Pandemien Tratatua] sinatzen da, berehala onartzeko.
Tratatu hori, loteslea, MOEko presidenteari pandemiak kontrolatzeko neurriak ezartzeko aukera ematen dio, hala nola konfinamenduak, txertoak eta lehen nazio-mailan bakarrik (botere judizialaren mende) aplika zitezkeen beste mekanismo batzuk.
===Itunaren polemika===
[[Ángeles Maestro Martín|Angeles Maestrok]], medikua eta Espainiako Osasun Publikoko goi-mailako teknikari eta Espainiako Diputatuen Kongresuko kide ohiak, edo [[Jon Ander Etxebarria|Jon Ander Etxebarriak]], dekano ohi eta [[Biologia|biologoak]], kezka handia agertu dute, euren ustez, MOE gisako erakunde batek (azken 40 urteetan<ref>{{Erreferentzia|url=https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/EB136/B136_33Rev1-sp.pdf|izenburua=Financiación OMS en el año 2014|data=2014|aldizkaria=Presupuestos OMS 2014}}</ref> batez beste % 80 farmazialariek eta erakunde pribatuek finantzatua eta COVID-aren kudeaketaren azken esperientziarekin) askatasuna murrizteko neurriak har ditzakeelako, hala nola konfinamenduak, zentsura edo beste neurri batzuk, interes ekonomiko eta ez-zientifikoetan oinarrituta, Tratatua loteslea delako eta, hala, subiranotasuna galtzen duelako, eta, beraz, demokrazia galtzea ekar dezakeelako.
Biak hala biak kritikatu ere dituzte, agenda egiteko erabiltzen ari diren komunikabideetako sekretismoa eta hari buruzkoa, nahiz Web orri propioek izan. Hari buruzko oihartzunik ere ez dago, ez berrietan, ez irratietan, ezta zabalkunde handiko tertulietan ere, eta, iritzi publikoarentzat, oharkabean pasatzen ari dira.
==Munduko Osasun Erakundeari egindako kritikak==
===1959an, IAEArekin WHA12-40 buruz egindako akordioari kritika===
[[Fukushima I zentral nuklearra|Fukushima I-eko istripu nuklearra]], 2011ko martxoaren 11n gertatua, mahai gainean jarri zituen berriro 1959ko maiatzaren 28an MOEk eta [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia|Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziak]] (OIEA) WHA12-40 sinatu izanak MOEren helburu nagusiak lortzeko dituen ondorio negatiboak<ref name=independentwho>[http://www.independentwho.info/ONU_ES.php Por la independencia de la OMS, en independentwho.info] |2=http://www.independentwho.info/ONU_ES.php {{Apurtutako esteka|1=bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php Acuerdo WHA12-40 entre la OIEA y la OMS de 28 de mayo de 1959, en independentwho, consultado el 26 de abril de 2011] |2=http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. «MOEren independentziaren alde» gobernuz kanpoko erakundeen elkartearen arabera, akordio hori oso negatiboa izan da eratu zenetik, eta, bereziki, hondamendi nuklearren aurrean, hala nola [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuaren]] aurrean, [[Harrisburg|Harrisburg]] edo [[Three Mile Islandeko istripua]] ([[Pennsylvania]]) eta [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripua]] [[Japonia|Japonian]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110309233211/http://www.independentwho.info/index.htm For the independence of W.H.O -independent.who]</ref>.
«MOEren independentziaren alde»ko erakundearentzat, [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuak]] kutsatutako eremuetan, ez da izen hori merezi duen programa sozialik ez medikurik martxan jarri<ref>[http://www.amcmh.org/PagAMC/downloads/ads115.htm «Lo que no te cuentan sobre Chernóbil.»] En amcmh.org.</ref>. Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, uste da akordio horrek larriki mugatu duela munduko herritarren osasunaren babesa. Jarduera nuklearra duten herrialdeetan, azterketa epidemiologikoak bakanak dira, eta ia ez dira existitzen, eta, zenbait herrialdetan, hala nola [[Frantzia|Frantzian]], jarduera nuklear zibil eta militarren gaineko sekretua erabatekoa da, eta hitzarmenak gatazka dakar MOEren eta OEIAren ([[Energia nuklear|industria nuklearraren]] helburuen antzekoa) helburuen artean<ref name=independentwho/><ref>Caldicott, Helen. [http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html «Dangerously Wrong on Nuclear Radiation, Attack of the Nuclear Apologists.» CounterPunch, 12 de abril de 2011.] {{Erreferentzia|url=http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html |date=20110430100139 }}</ref>.
[[Jean Ziegler]] akademiko suitzarrarentzat, NBEko Giza Eskubideen Kontseiluko aholku-batzordeko presidenteordearentzat, «lobby nuklearrak lortu du MOEk hondamendi atomikoen biktimez arduratzeari uko egitea»<ref> Capdevila, Gustavo. [https://archive.today/20120702211027/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98063 «Fukushima y Chernobyl desafían a la OMS.» En IPS, 26 de abril de 2011.]</ref>.
===COVID-19 pandemiaren kudeaketa===
{{Sakontzeko|COVID-19 pandemia}}
MOEk kritikak jaso zituen AEBko Trump administrazioaren aldetik «mundua COVID-19aren pandemia hilgarriari aurre egiten gidatzen zuen garaian»<ref name="Sin-nombre-p1zr-2">{{Erreferentzia|url=https://www.nature.com/articles/d41586-020-01121-1|izenburua=Withholding funding from the World Health Organization is wrong and dangerous, and must be reversed|data=2020-04-17|aldizkaria=Nature|liburukia=580|zenbakia=7804|orrialdeak=431–432|fechaacceso=2020-12-06|hizkuntza=en|doi=10.1038/d41586-020-01121-1}}</ref>. MOEk gertakaria kudeatzen laguntzeko talde bat sortu zuen 2020ko urtarrilaren 1ean, erakundeari [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] osasun-agintariek [[etiologia]] ezezaguneko [[pneumonia]]-kasu batzuen berri eman eta egun bat geroago<ref name="Sin-nombre-p1zr-2"/> Urtarrilaren 5ean, MOEk gertakariaren berri eman zien estatu kide guztiei<ref name=":1">{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/es/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19|izenburua=COVID-19: cronología de la actuación de la OMS|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.who.int|hizkuntza=es}}</ref>, eta, hurrengo egunetan, herrialde guztiei orientabidea eman zien nola erantzun jakiteko, eta Txinatik kanpoko lehen infekzioa baieztatu zuen<ref name=":1" />. Erakundeak pertsonatik pertsonarako transmisio mugatuaz ohartarazi zuen urtarrilaren 14an eta pertsonatik pertsonarako transmisioa baieztatu zuen astebete geroago. Urtarrilaren 30ean, MOEk nazioarteko garrantziko osasun publikoko larrialditzat jo zuen, neurria nazioarteko komunitatearentzat «ekintzarako deia» eta «azken baliabidetzat» hartuta eta [[Pandemia|pandemiatzat]] martxoaren 11n<ref name=":1" />. MOEren gMOEndioak herrialde askok jarraitu zituzten, [[Alemania]], [[Singapur]] eta Hego Korea barne, baina ez [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]]. Ondoren, MOEk programa bat ezarri zuen diru-sarrera urriak dituzten herrialdeei mediku-, babes- eta proba-hornidurak emateko krisiari aurre egiten laguntzeko.
COVID-19aren pandemiari aurre egiteko erantzun globala antolatzen duen bitartean eta [[kolera]], [[Elgorri|elgorria]] eta nazioarteko beste epidemia batzuen aurkako «larrialdiko 35 operazio baino gehiago» gainbegiratzen dituen bitartean, MOE kritikatua izan da Txinak krisiari emandako osasun publikoaren erantzuna goraipatzeagatik, AEBren eta Txinaren arteko oreka mantentzea bilatzen duelarik. [[John Mackenzie]] MOEko Larrialdi Batzordeko kideak eta [[Anne Schuchat]] Estatu Batuetako CDCkoak adierazi dute Txinako kasuen eta heriotzen zenbaketa ofiziala azpizenbatespen bat izan daitekeela. [[David Heymann|David Heymannek]], Londresko Higiene eta Medikuntza Tropikaleko Eskolako gaixotasun infekziosoen epidemiologiako irakasleak, esan zuen: «Txina oso gardena eta irekia izan da bere datuak partekatzean..., eta beren artxibo guztiak MOEren esku jarri zituzten»<ref>{{Erreferentzia|url=https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|izenburua=WHO coronavirus team at ground zero in Wuhan to work out next containment step|fechaacceso=2020-12-06|sitioweb=sg.news.yahoo.com|hizkuntza=en|fechaarchivo=15 de abril de 2020|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20200415014430/https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|deadurl=yes}}</ref>.
2020ko apirilaren 14an, [[Donald Trump]] Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak AEBk MOEri ematen zioten finantzaketa gelditzeko erabakia hartu zuen, «kudeaketa txarrean eta [[Koronabirus|koronabirusaren]] hedapenaren estalketan» izan zuen zeregina berrikusten zuen bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus Updates: Trump Halts U.S. Funding of World Health Organization|url=https://www.nytimes.com/2020/04/14/us/coronavirus-updates.html|aldizkaria=The New York Times|data=2020-04-14|fechaacceso=2020-12-06|issn=0362-4331|hizkuntza=en}}</ref> (MOEren tasak, 2020ko martxoaren 31n; gainerako tasak, normalean, 2020ko irailean ordainduko zituzkeen).
Munduko buruzagiek eta osasun adituek, neurri handi batean, Trump presidentearen iragarpena gaitzetsi zuten, zeina gertatu baitzen Ameriketako Estatu Batuetan agertu zenean emandako erantzunari egindako kritiken erdian. MOEk «tamalgarritzat» jo zuen iragarpena, eta munduari COVID-19aren agerpenaz ohartarazteko bere erabakiak defendatu zituen. Trumpen kritikoek ere etenaldi hori legez kanpokoa zitekeela esan zuten, nahiz eta [[PoliFact|PolitiFaktekin]] hitz egin zuten adituek esan zuten haren legezkotasunaren zalantza exekutatu zen modu bereziaren araberakoa egon zitekeela. 2020ko maiatzaren 8an, AEBk [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua|NBEren Segurtasun Kontseiluaren]] ebazpen bati buruzko bozketa bat blokeatu zuen, MOE zeinak baitzuen pandemiak irauten zuen bitartean indarkeriarik gabeko nazioarteko lankidetza sustatzea proposatzean. 2020ko maiatzaren 18an, Trumpek mehatxatu zuen MOEren finantzaketa estatubatuar guztia betiko amaituko zuela eta AEBko bazkidetzari amaiera emateko aukera aintzat hartuko zuela.
2020ko maiatzaren 29an, Trump presidenteak AEB Munduko Osasun Erakundetik ateratzeko planak iragarri zituen, nahiz ez argi egon horretarako aginpiderik ba ote zuen. 2020ko uztailaren 7an, Trump presidenteak formalki jakinarazi zion [[Nazio Batuen Erakundea|NBEri]] Estatu Batuak MOEtik erretiratzeko asmoa zuela<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.axios.com/trump-withdraw-world-health-organization-757cd93d-d085-4cdf-acdd-6194f0f0789b.html|izenburua=Trump administration notifies UN of intent to withdraw from World Health Organization|fechaacceso=2020-12-06|abizena=Knutson|izena=Jacob|sitioweb=Axios|hizkuntza=en}}</ref>.
MOEk aurrera egin du [[Medikuntza tradizional|medikuntza tradizionala]] eta [[Txinatar medikuntza tradizionala|Txinako medikuntza tradizionala]] onartzeko eta integratzeko bidean. 2022an, Gaixotasunen eta Osasun Arazo Erlazionatuen Nazioarteko Sailkapen Estatistiko berria, ICD-11, medikuntza tradizionalaren sailkapenak ebidentzian oinarritutako medikuntzaren sailkapenekin bat egin dezaten saiatuko da. Txinako agintariek aldaketa bultzatu badute ere, MOEk medikuntza tradizionalari emandako laguntza hori eta beste batzuk kritikatu egin dituzte mediku eta zientzialariek, ebidentzia faltagatik eta erremedio tradizionalek ehizatutako basa bizitza arriskuan jartzeko arriskuagatik<ref name="Sin-nombre-p1zr-3">{{Erreferentzia|url=https://www.cnn.com/2019/05/24/health/traditional-chinese-medicine-who-controversy-intl/index.html|izenburua=Chinese medicine gains WHO acceptance but it has many critics|fechaacceso=2020-12-06|abizena=CNN|izena=Katie Hunt|sitioweb=CNN}}</ref>. MOEko bozeramaile batek esan zuen: «barne hartzeak ez duela bermatzen medikuntza tradizionaleko ezein praktikaren balio zientifikoa, ez eta medikuntza tradizionaleko ezein esku-hartzeren eraginkortasuna ere»<ref name="Sin-nombre-p1zr-3"/>.
==Enbaxadoreak==
Munduko Osasun Erakundeak hainbat enbaxadore ditu munduan zehar. [[Tracy Trinita]] saritu zuten, [[Indonesia|Indonesiako]] gizarteko gazteak bizimodu osasungarria bizitzera animatzeagatik<ref>{{Erreferentzia|url=https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297|izenburua=Ade, Tracy get WHO award|fechaacceso=26 de septiembre de 2020|egilea=Jawawa|data=8 de abril de 2002|hizkuntza=en|urlarchivo =https://archive.today/20201015104300/https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297 |fechaarchivo = 15 de octubre de 2020}}</ref>. MOEren enbaxadoreak ere badira: [[Alisson Becker]]<ref>{{Erreferentzia|url=https://unric.org/es/alisson-becker-y-la-fundacion-pro-oms-lanzan-una-campana-de-recaudacion-de-recursos-y-apoyo-al-tratamiento-de-los-pacientes-de-covid-19/|izenburua=Alisson Becker y la Fundación pro OMS lanzan una campaña mundial|fechaacceso=2021-05-12|data=2021-04-09|sitioweb=Naciones Unidas para Europa Occidental - Espana|hizkuntza=es}}</ref> futbol-jokalari brasildarra, [[Natália Loewe Becker]] doktorea, [[Cynthia Germanotta]] ekintzailea eta [[Ellen Johnson Sirleaf]] [[Liberia|Liberiako]] presidente ohia<ref>{{Erreferentzia |url = https://www.who.int/es/news/item/20-05-2019-who-announces-four-new-goodwill-ambassadors-for-promoting-global-health|izenburua= La OMS anuncia cuatro nuevos embajadores de buena voluntad para promover la salud mundial|egilea= who|data = 20 de mayo de 2019|fechaacceso = 15 de octubre de 2020}}</ref>, besteak beste.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Medikuntzaren historia]]
* [[Hepatitisaren Mundu Eguna]]
* [[Malariaren Mundu Eguna]]
* [[HIESaren Aurkako Nazioarteko Eguna]]
* [[Chagasko Gaixotasunaren Nazioarteko Eguna]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.who.int/en/ MOEren webgune ofiziala]
* {{en}} [http://www.who.int/publications/en/ Argitalpenak]
* {{en}} [http://www.who.int/entity/en/ Lotura interesgarriak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Nazio Batuen agentzia espezializatuak]]
[[Kategoria:Osasun erakundeak]]
[[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]]
[[Kategoria:Munduko Osasun Erakundea]]
[[Kategoria:Osasun politika]]
svvb26b79h9enni41i4btjq5sfs7egq
Osasuna futbol kluba
0
5840
9994026
9991726
2024-12-08T22:43:20Z
Daeri
16654
/* Golegile onenak */
9994026
wikitext
text/x-wiki
:'''''Osasuna''''' artikuluak hona birzuzentzen du. Ongizateari buruzko artikulua ikusteko: [[Osasun]]''
{{erakunde infotaula
| ezker-esku eredua 1 = _osasuna2324h
| gorputz eredua 1 = _osasuna2324h
| eskuin-esku eredua 1 = _osasuna2324h
| praka eredua 1 = _osasuna2324h
| galtzerdi eredua 1 = _osasuna2324h
| ezker-eskua 1 = EE0000
| gorputza 1 = EE0000
| eskuin-eskua 1 = EE0000
| prakak 1 = 001340
| galtzerdiak 1 = 000000
| ezker-esku eredua 2 = _osasuna2324a
| gorputz eredua 2 = _osasuna2324a
| eskuin-esku eredua 2 = _osasuna2324a
| praka eredua 2 = _osasuna2324a
| galtzerdi eredua 2 = _osasuna2324a
| ezker-eskua 2 = 9FCFFF
| gorputza 2 = 9FCFFF
| eskuin-eskua 2 = 9FCFFF
| prakak 2 = 9FCFFF
| galtzerdiak 2 = 9FCFFF
| ezker-esku eredua 3 = _osasuna2324t
| gorputz eredua 3 = _osasuna2324t
| eskuin-esku eredua 3 = _osasuna2324t
| praka eredua 3 = _osasuna2324t
| galtzerdi eredua 3 = _osasuna2324t
| ezker-eskua 3 = 00881D
| gorputza 3 = 00881D
| eskuin-eskua 3 = 00881D
| prakak 3 = 00881D
| galtzerdiak 3 = 00881D
|webgunea=https://www.osasuna.es/eus|izen ofiziala=Club Atlético Osasuna|izena=C.A. Osasuna}}
'''Club Atlético Osasuna''' [[Iruñea|Iruñeko]] eta, oro har, [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] [[futbol]] talde nagusia da. Iruñean sortu zen, [[Gazteluko plaza]]n zegoen [[Cafe Kutz]] zaharrean, [[1920]]ko [[azaroaren 17]]an,<ref>{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= https://www.osasuna.es/kluba.html |izenburua= Osasuna Futbol Kluba |bilduma = | argitaletxea= osasuna.es |sartze-data= 2019-3-26}}</ref> [[Sportiva]] eta [[New Club]] taldeak batzean. Nolanahi ere, lehenbiziko partida 1920ko urriaren 24an jokatu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= https://www.osasuna.es/kluba/historia/_/1920.html |izenburua= Historia |bilduma = | argitaletxea= osasuna.es |sartze-data= 2019-3-26}}</ref> Osasunak 42 denboraldi egin ditu Espainiako Lehen Mailan eta 14garrena da sailkapen historikoan, 1.589 punturekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Clasificación histórica LaLiga Santander - Primera División|hizkuntza=es|data=2021-12-22|url=https://www.marca.com/futbol/primera-division/clasificacion-historica.html|aldizkaria=Marca.com|sartze-data=2023-05-07}}</ref> Bi aldiz izan da Kopako txapeldunordea, lau aldiz jokatu du [[UEFA Europa League|UEFA txapelketa]]n (eta behin [[UEFA Europa Conference League|Konferentzia Liga]]n), lau aldiz izan da [[Bigarren maila RFEF|Bigarren Maila]]ko txapeldun, eta bi aldiz irabazi du [[Euskal Herria Txapela]]; baina inoiz ez du maila goreneko txapelketarik irabazi.
2023-24 denboraldian bere borzgarren parte-hartzea izan zuen Europan, Konferentzia Liga jokatzeko sailkatu baitzen aurreko denboraldian.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Paulo|abizena=Ostolaza|izenburua=Osasunak Konferentzia liga jokatuko du datorren denboraldian|hizkuntza=eu|data=2023-06-04|url=https://www.berria.eus/albisteak/228963/osasunak-konferentzia-liga-jokatuko-du-datorren-denboraldian.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-06-04}}</ref> Dena dela, sailkatu eta hilabete batez bere parte-hartzea ez zen batere argi egon, [[UEFA]]k gorritxoak zigortu nahi baitzituen hamar urte lehenago klubean gertaturiko ustelkeria kasu batengatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ainara Arratibel|abizena=Gascon|izenburua=Gertuago dauka zigorra|hizkuntza=eu|data=2023-06-27|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1877/021/001/2023-06-24/gertuago-dauka-zigorra.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-06-27}}</ref> Baina, azkenean, Kirolaren Arbitraje Auzitegiak arrazoia eman zion talde nafarrari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beñat Mujika|abizena=Telleria|izenburua=Osasunak Konferentzia liga jokatuko du Kirolaren Arbitraje Auzitegiak arrazoia eman ostean|hizkuntza=eu|data=2023-07-30|url=https://www.berria.eus/albisteak/231117/osasunak-konferentzia-liga-jokatuko-du-kirolaren-arbitraje-auzitegiak-arrazoia-eman-ostean.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-07-30}}</ref> Hori bai, UEFAk 100.000 euroko zigorra ezarri zion Osasunari zuzenbide arruntera jotzeagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beñat Mujika|abizena=Telleria|izenburua=UEFAk 100.000 euroko zigorra jarri dio Osasunari zuzenbide arruntera jotzeagatik|hizkuntza=eu|data=2023-08-04|url=https://www.berria.eus/albisteak/231438/uefak-100000-euroko-zigorra-jarri-dio-osasunari-zuzenbide-arruntera-jotzeagatik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-08-04}}</ref>
== Historia ==
{{sakontzeko|Osasuna futbol taldearen historia}}
[[Fitxategi:Salto (4980331191).jpg|thumb|300px|[[Real Madril]]en aurkako partida, 2010eko irailean.]]
[[Fitxategi:Deporosasuna.JPG|thumb|300px|Lehen Mailako partida [[Real Club Deportivo de La Coruña|Coruña]]n<nowiki/> ([[Galizia]]), 2012ko abuztuan.]]
=== 1920-1940 ===
Sortu eta 15 urtera, 1935-36ko denboraldian, Osasunak [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Futbol Ligako Lehen Mailan]] jokatu zuen lehen aldiz. Honakoa izan zen estreinako hamaikakoa: Bergara, Arana, Ruiz, Iturralde, Irastorza, Ilundain, Zarraonandia, Insausti, Catachu eta Bienzobas anaiak. Sasoi amaieran, ordea, 12 taldetik, azken postuan geratu zen Osasuna. [[Donibane (Iruñea)|Donibane]] auzoko [[Donibane futbol zelaia]]n jokatutako 11 partidetatik zazpi irabazi ahal izan zituzten (Sasoi horretako [[Real Betis Balompié|Betisi]] sartutako 6-0ekoa da oraindik ere nafarrek Lehen Mailan lortutako gol sortarik handiena), baina etxeko beste lau partidez gain, etxetik kanpo jokatutako 11ak ere galdu zituzten [[Emilio Urdiroz]]ek zuzentzen zuen taldeak. [[Bilbo]]ko [[Athletic]]ek irabazi zuen txapelketa, azken postuan amaitu ziren Iruñekoak, [[Atletico Madril]]ekin batera maila galduta. Sasoi hartan ere, [[Julian Bergara]] aurrelariak oraindik ere gainditzeke dagoen marka ezarri zuen, hogeita bi partidatan hogei gol sartu baitzituen.
Ondoren, [[Espainiako Gerra Zibila]] zela kausa, hiru urteko etena izan zen. [[Oviedo]]k hirugarren postuan amaitu zuen gerra aurretik jokatutako azken denboraldia, baina haien futbol zelaia bonbardaketen ondorioz erabat txikituta geratu zenez, [[Asturiasko Printzerria|Asturiaskoek]] uko egin zioten jokatzeari, eta 1935-36ko denboraldiko azken bi sailkatuak ziren toki hura hartzeko hautagaiak. Atletico Madrilek (Atletico Aviacion izenarekin) eta Osasunak, beraz, jokatu zuten partida horretan ([[1939]]ko [[azaroaren 26]]an), 3-1 atera zen garaile Madrilgo taldea. Gainera, gerra osteko lehen bi txapelketak irabazi zituen. Osasunak, ordea, urte luzeak igaroko zituen Lehen Mailara itzuli ezinda.
=== 1940-1970 ===
1953-54ko denboraldia izan zen bueltarena. [[Tomas Arnanz]]ek zuzentzen zuen taldeak lehendabiziko sasoian galdu zuen maila, ordea. Bi urtez [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren Mailan]] aritu ondoren, [[Baltasar Albeniz]]en agindupean, Lehen Mailara itzuli ziren nafarrak. [[Sabino Andonegi]] aurrelari [[mutriku]]arraren urterik gozoenak ziren. Oraindik ere inork ez du hautsi [[1953]] eta [[1963]] bitartean Osasunak Lehen Mailan egindako zazpi denboraldietan mutrikuarrak ezarritako gol marka: Osasunarekin 57 gol Lehen Mailan.
Andonegi, aldiz, ez zen hamarkada hartan nabarmendu beharreko jokalari gorritxo bakarra izan: Albistegi, Marañon, Glaria anaiak, Egaña, Esparza, Rekalde, Marañon, Eizagirre edo Zoko ere gogoan dituzte osasunzale zaharrek. [[1956]]tik [[1959]]ra, seigarren, bosgarren eta zortzigarren postuetan sailkatu ziren 16 taldek osatutako Lehen Maila horretan. 1959-60koan, ostera, jaitsi ziren. 1961-62koan bueltan zeuden, eta, larri ibili arren, mailari eutsi ahal izan zioten. 1962-63koan, ordea, denbora luze baterako esan zioten agur gorritxoek Espainiako futbolaren lehiaketa nagusiari.
Donibane auzoko futbol zelaia saldu eta [[Sadar]]rerako bidea hartu zuen klubak [[1967]]an. Garai latzak ziren zalearentzat. Lehen Mailan gozatutako garaiak urrun zeuden jada, eta Bigarren Mailaz gain, [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Maila]] ere dastatu behar izan zuten nafarrek.
=== Fermin Ezkurraren garaia (1971-1994) ===
[[Fermin Ezkurra]] 1971-72ko denboraldian iritsi zen klubeko presidentetzara. Taldea Hirugarren Mailatik Lehen Mailara zortzi urtetan igo zuen. Orotara, 22 denboraldi ibili zen Ezkurra Osasunako presidente.
1980-81eko denboraldian Lehen Mailan zen Osasuna berriz, aurreko urteko azken jardunaldian [[Murtzia]]n lortutako garaipenari esker. Bikuña, Etxeberria, Martin, Irigibel (bi aldiz Bigarren Mailako golegilerik onena izandakoa), Esparza, Castañeda (Osasunarekin Lehen Mailan partida gehien jokatu duena: 350 partida [[1980]] eta [[1991]] urte bitartean), Dioni, Basauri, Lumbreras, Ripodas, Sola eta gainerakoen garaiak ziren. Lehendabiziko hiru denboraldietan sailkapenaren erdialdean geratu zen Osasuna, [[Pepe Alzate]] entrenatzailearekin.
[[Ivan Brzić|Ivan Brzic]] [[jugoslavia]]rraren aginduetara jaistetik gertu izan ziren laugarren sasoian, baina 1984-85 denboraldia, seigarren postuan amaitu zuen taldeak, eta, historian lehendabiziko aldiz, [[Europa]]n aritzeko aukera izan zuten. Hurrengo denboraldian, aldiz, Brzici gauzak okertu zitzaizkion, eta [[Pedro Mari Zabalza]]ren txanda iritsi zen [[1986]]ko [[azaroaren 2]]an. [[1993]]ko [[abenduaren 19]]a arte jarraitu zuen bere jardunean, zortzi denboraldiz jarraian.
Taldea Lehen Mailan finkatuta zegoen, eta [[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoareko harrobiak]] bere etekinak ematen jarraitzen zuen: Bustingorri, [[Jose Angel Ziganda|Ziganda]], [[Ion Andoni Goikoetxea|Goikoetxea]], Larrainzar anaiak, Roberto, Ibañez... Atzerritarrak ere iritsi ziren: [[Javier Aguirre Onaindía|Agirre]], [[Michael Robinson|Robinson]], Sammy Lee, [[Jan Urban|Urban]], [[Roman Kosecki|Kosecki]] eta abar. Osasuna hazten joan zen. 1987-88ko denboraldia bosgarren postuan amaitu zuen. [[Real Sociedad|Reala]] bigarrena izan zen, eta Athletic, laugarren. Biak [[UEFA]]rako sailkatu ziren, baina, Osasuna, 1984-85koan baino emaitza hobea lortu arren, ez.
1990-91ko denboraldian, ordea, sasoi amaieran laugarren postuan utzi zuen taldea Pedro Mari Zabalzak. Orduan, UEFAn berriro ikusi ahal izan zuten zaleek. Gogoragarria da, aldi berean, sasoi horretan [[Santiago Bernabeu]] zelaian [[Real Madril]]en kontra lortutako 0-4koa. [[Jan Urban]] poloniarrak hiru gol sartu zituen norgehiagoko horretan (laugarrena [[Iñigo Larrainzar]]rek), eta, 13 golekin, Ligako golegilerik onenen artean bukatu zuen txapelketa.
Bozkarioak ez zuen luze iraungo. 1993-94ko denboraldian, azken postuan amaitu zuen Liga Osasunak. Fermin Ezkurrak berak dimititu zuen, taldearen norabidea zuzendu ezinean. Pedro Mari Zabalzaren azken urtea ere bazen, [[Enrique Martin]]ek bere lekuan eserita.
=== Ibilbide gorabeheratsua (1994-2014) ===
{{sakontzeko|Osasunaren ibilbidea Europan}}
Zazpi denboraldi eman zituen Osasunak Bigarren Mailan, eta tartean, komeni baino entrenatzaile zein presidente asko iragan ziren. 1996-97 denboraldian [[Espainiako futbol ligako bigarren B maila|Bigarren B Mailara]] jaisteko zorian egon zen, baina azken bost jardunaldieetan Enrique Martinen taldeak lortutako lau garaipenei esker mailari eutsi ahal izan zion.
1999-2000 denboraldian [[Javier Miranda]] presidenteak [[Miguel Angel Lotina|Migel Anjel Lotina]] entrenatzaile [[meñaka]]rra ekarri zuen. [[Huelva]]ko [[Real Club Recreativo de Huelva|Recreativoren]] aurkako partida ahantziezinean, [[Pablo Orbaiz]]ek eta [[Mirosław Trzeciak|Miroslaw Treciak]] [[polonia]]rrak sartutako golei esker Lehen Mailara igo zen taldea. Mailari eusteko ardura ere meñakarraren esku geratu zen. Kostata, baina azken jardunaldian [[Anoeta estadioa]]n partida polemikoa irabazi ostean (donostiarrei behar bezain gogotsu aritu ez izana leporatu zieten), lortu zuen. [[Ivan Rosado]] huelvarrak 14 gol egin zituen sasoi hartan, aro modernoan Osasunarekin Lehen Mailan inork lortutako markarik onena.
Miranda-Lotina bikotearen agurreko denboraldia izan zen 2001-02koa. [[Patxi Izko]] presidente berriak Javier Aguirre jokalari ohia entrenatzaile izendatu zuen. Taldea lehen mailan finkatuta, emaitzarik hoberenak lortu zituzten: [[2005]]ean Espainiako Kopa finalerako sailkatu zen taldea. Betisen aurka galdu arren, hirugarren aldiz UEFArako txartela eskuratu zuten gorritxoek.
Balentria hura errepikatzeak zaila zirudien, baina hurrengo denboraldia are oparoagoa izan zen. Lehen Mailako liderra hiru jardunalditan eta ia Liga osoa [[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]]-ko postuetan aritu zen taldea. Azken jardunaldian, [[Valentzia]]ri irabazita, laugarren postuan sailkatu ziren, eta Europako klub hoberen artean jokatzeko aukera eskuratu zuten. Kanporaketan aurrera egin ez arren, UEFA txapelketan historiako emaitzarik onenak lortu dituzte, finalerdietara sailkatu baitira.
Handik aurrera estuago ibili zen, sarritan azkenengo jardunaldian salbatu baizen. 2011-12 denboraldian ordea UEFAko postuetara iristeko zorian izan zen baina puntu bakarrarengatik 7. postuarekin konformatu behar izan zuen. Hurrengo urtean larriago ibili zen, baina azken aurreko partidan salbazioa lortu ondoren 16. postuan bukatu zuen.
[[2014]]ko [[maiatzaren 18]]an Osasuna futbol taldeak [[Sadar|Sadar estadioan]] [[Real Betis Balompié|Betisi]] 2-1 irabazi arren, ezin izan zion [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen Mailari]] eutsi; ondorioz [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|bigarren mailara]] jaitsi zen.<ref>[http://www.eitb.eus/eu/kirolak/futbola/osasuna/osoa/2253866/osasuna-bigarren-maila--gorritxoek-ezin-izan-diote-mailari-eutsi/ Osasuna Bigarren Mailara jaitsi da. 2014ko maiatzaren 18a. Eitb.com] {{eu}}</ref> Gainera, gorritxoentzako zoritxarreko egun hartan, hegoaldeko harmailetako hesiak erori eta gutxienez 68 lagun zauritu ziren.<ref>[http://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/2253694/sadar--hainbat-lagun-zauritu-dira-osasunako-zelaian-harmaila-erorita/ 68 lagun zauritu dira Sadarren, harmaila erorita. 2014ko maiatzaren 18a. Eitb.com] {{eu}}</ref>
2014ko azaroan [[Nafarroako Parlamentua]]k Osasunak Nafarroako ogasunarekin zeukan 53 milioiko zorra ondarearekin ordaintzea onartu zuen.<ref>[http://www.eitb.eus/eu/kirolak/futbola/osasuna/osoa/2760148/osasunaren-zorraren-berregituraketa-onartu-du-nafarroako-parlamentuak/ Osasunaren zorraren berregituraketa onartu du Nafarroako Parlamentuak eitb.eus] 2014-11-27</ref> [[Europako Batzordea]]k erabaki honen legezkotasunari buruz galdetu zuen.<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/16/actualidad/1418751026_771988.html Bruselas investiga el rescate fiscal de Osasuna] elpais.es 2014-12-16 {{es}}</ref> 2014ko abenduan [[Luis Sabalza]] Osasunako presidente bilakatu zen.<ref>[http://www.eitb.eus/eu/kirolak/futbola/osasuna/osoa/2790148/luis-sabalza-osasunako-presidente-berria/ Luis Sabalza, Osasunako presidente berria] eitb.eus 2014-12-09</ref> Denboraldi gogorraren ondoren Sabadellen azken partidan luzapenean sarturiko golari esker Bigarren Mailan mantentzea lortu zuen.
Bigarren Mailako 2015-16 denboraldia lidergoan hasi zuen Osasunak eta, denboraldiaren erdialdean txakalaldia izan zuen arren, azken partidan Oviedon 0-5 irabazita 6. postua lortu zuenez igoera play-offak jokatu zituen. [[Club Gimnàstic de Tarragona|Nastic]] eta [[Girona Fútbol Club|Girona]] kanporatu ondoren Lehen Mailara itzultzea lortu zuen. Alabaina, denboraldia ez zuen batere ongi hasi eta 11. jardunaldian [[Enrique Martín Monreal]] entrenatzailea kanporatu behar izan zuen. Ondoren [[Joaquín Caparros]] eta [[Petar Vasiljević]]ek hartu zuten taldearen ardura, baina denboraldi guztia azken postuan egin ondoren 19. amaitu eta maila galdu zuen.
=== Lehen Mailako egonkortzea (2018-2023) ===
2018-19 denboraldirako [[Jagoba Arrasate]] entrenatzailea fitxatu zuen Osasunak eta, denboraldi bikaina eginda, hiru jardunaldiren faltan Lehen Mailara itzultzeko sailkatzea lortu zuen.
[[Fitxategi:Osasuna Iruñeko udal plazan.jpg|thumb|right|260px|Udaletxean lehen mailarako igotzea ospatzen (2019)]]
2019-20 denboraldia nahiko ona izan zen eta 10. postuan amaitu zuen liga. Hurrengo denboraldia oso gaizki hasi zuen baina lehen itzulia amaitu aurretik bolada ona hartu eta amaiera lasaia izan zuen, azkenean 11.a eginez.
Lehen Mailan erabat egonkortuta, 2022-23 denboraldian Errege Kopako finalean sartzea lortu zuen bere historian bigarren aldiz, finalerdietan [[Athletic]] kanporatu ondoren. Itzulerako partida San Mamesen izan zen eta ikusle kopuruaren errekorra hautsi zen partida hartan. Finala [[Real Madril]]en aurka jokatu zuen, Sevillako [[La Cartujako Olinpiar Estadioa|Cartuja]] olinpiar zelaian, eta 2-1 emaitzaz galdu zuen:<ref>{{Erreferentzia|izena=Ainara Arratibel|abizena=Gascon|izenburua=Hirugarrenean beharko du|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/227522/hirugarrenean-beharko-du.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-05-07}}</ref> Real Madrilek berehala sartu zuen lehenbiziko gola, eta Osasunari kostatu zitzaion madrildarren nagusitasunari buelta ematea; baina gutxika-gutxika lortu zuen eta bigarren zatiko 12. minutuan Lucas Torrok berdinketaren gola egin zuen, harmailetan zeuden 23.000 osasunazaleen eromenerako; gorritxoek estu hartu zuten Real Madril, baina partidaren 70. minutuan bigarren gola sartu zuten Espainiako hiriburukoek eta Osasunak, pare bat gol aukera izan arren, ez zuen berriz ere berdinketa erdiesten asmatu.
2022-23 denboraldia biribiltzeko, Osasunak 7. postuan bukatu zuen liga, 53 punturekin. Horri esker, hurrengo denboraldian bere borzgarren parte-hartzea izan zuen Europan, [[UEFA Europa Conference League|Konferentzia Liga]] jokatzeko sailkatu baitzen.<ref name=":0" /> Parte-hartze hori ez zen hilabete batez batere ziurtaturik egon, 2023ko ekainaren 23an UEFAko ikuskatzaileek aholkatu baitzuten Osasuna liga horretatik kanpo uztea,<ref>{{Erreferentzia|izena=Ainara Arratibel|abizena=Gascon|izenburua=Gertuago dauka zigorra|hizkuntza=eu|data=2023-06-26|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1877/021/001/2023-06-24/gertuago-dauka-zigorra.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Iruñeko taldeak 2013-2014ko denboraldian Espainiako Ligako 37. eta 38. jardunaldietako Betisen bi partidak adostu zituelako eta horrek UEFAren diziplina arauak urratzen dituelako. Azkenean, zuzenbide arruntak arrazoia eman zion Osasunari eta Konferentzia Liga jokatzerik izan zuen.
2023ko uztailaren 6an Osasunak bigarren aldiz jaurti zuen Iruñeko [[Iruñeko Sanferminak|sanfermin]]ei<nowiki/> hasiera ematen dien [[Txupinazo|txupinazoa]], azken denboraldian lorturiko emaitzen gorespen moduan. Bigarren aldi horretan Luis Sabalza lehendakariak izan zuen hori egiteko ohorea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ion|abizena=Orzaiz|izenburua=Osasunari txalo, UPNri txistu|hizkuntza=eu|data=2023-07-06|url=https://www.berria.eus/albisteak/230359/osasunari-txalo-upnri-txistu.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-07-06}}</ref>
Osasunak ilusio handiz ekin zion Europako txapelketetako bere borzgarren parte-hartzeari, baina ez zen sobera ongi hasi, gorritxoek [[Club Brugge KV|Brujas]] taldearen aurka galdu baitzuten Sadarreko joaneko partidan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beñat Mujika|abizena=Telleria|izenburua=Galdu egin du Osasunak Konferentzia Ligako joanekoan|hizkuntza=eu|data=2023-08-24|url=https://www.berria.eus/albisteak/232079/galdu-egin-du-osasunak-konferentzia-ligako-joanekoan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-08-24}}</ref> Itzulikoan 2-2 gelditu ziren Jan Breydel estadioan eta UEFAren konferentzia ligatik kanporatu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2-2: El Brujas acaba con el sueño europeo de Osasuna|hizkuntza=es|data=2023-08-31|url=https://www.mundodeportivo.com/futbol/conference-league/20230831/1002061348/osasuna.html|aldizkaria=Mundo Deportivo|sartze-data=2024-03-29}}</ref> Ligan lasai ibili zen eta 11. postuan amaitu zuen. Denboraldiaren amaieran Jagoba Arrasatek taldea utzi zuen.
== Uniformea ==
{{sakontzeko|Osasunaren uniformearen historia}}
Osasuna futbol klubaren uniformea hasiera hasieratik elastiko gorria eta galtza urdinak izan dira, taldearen armarrian agertzen diren koloreak hain zuzen ere.
=== Etxeko ekipamenduaren bilakaera ===
{|
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _old_laced|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_white|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1922|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collarblue|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_white|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1933|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1943|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000080|
galtzerdiak = 000080|
izenburua = 1951|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = dd0000|
gorputza = dd0000|
eskuin-eskua = dd0000|
prakak = 1951FF|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1962|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = DE1021|
gorputza = DE1021|
eskuin-eskua = DE1021|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 0022AA|
izenburua = 1973|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000040|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1981|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = |
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_red|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0000FF|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 1987|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = |
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = dd0000|
gorputza = dd0000|
eskuin-eskua = dd0000|
prakak = 000040|
galtzerdiak = 000040|
izenburua = 1992|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collarnavy|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = _redbottom|
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000040|
galtzerdiak = 000040|
izenburua = 2000|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _navyborder|
gorputz eredua = _walsall1011h|
eskuin-esku eredua = _navyborder|
praka eredua = _redsides|
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000040|
galtzerdiak = 000040|
izenburua = 2005|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _collar|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _redtop|
ezker-eskua = DD0000|
gorputza = DD0000|
eskuin-eskua = DD0000|
prakak = 041648|
galtzerdiak = 041648|
izenburua = 2008|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _osasuna1|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = _osasuna1|
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = AB130E|
gorputza = cc0000|
eskuin-eskua = AB130E|
prakak = 000044|
galtzerdiak = 000044|
izenburua = 2009-2010|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1011h|
gorputz eredua = _osasuna1011h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1011h|
praka eredua = |
galtzerdi eredua = _osasuna1011h|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000070|
galtzerdiak = 000070|
izenburua = 2010-2011|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1314h|
gorputz eredua = _osasuna1314h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1314h|
praka eredua = _osasuna1314h|
galtzerdi eredua = _osasuna1314h|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000080|
galtzerdiak = 000080|
izenburua = 2013-2014|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1415h|
gorputz eredua = _osasuna1415home|
eskuin-esku eredua = _osasuna1415h|
praka eredua = _osasuna1415h|
galtzerdi eredua = _osasuna1415h|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000040|
galtzerdiak = 000040|
izenburua = 2014-2015|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1415h|
gorputz eredua = _osasuna1415home|
eskuin-esku eredua = _osasuna1415h|
praka eredua = _osasuna1415h|
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 000050|
galtzerdiak = 000050|
izenburua = 2015-2016|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1617h|
gorputz eredua = _osasuna1617h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1617h|
praka eredua = _osasuna1617h|
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_red|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2016-2017|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1718h|
gorputz eredua = _osasuna1718h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1718h|
praka eredua = _osasuna1718h|
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_red|
ezker-eskua = FF0000|
gorputza = FF0000|
eskuin-eskua = FF0000|
prakak = 0022AA|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2017-2018|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1819h|
gorputz eredua = _osasuna1819h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1819h|
praka eredua = _osasuna1819h|
galtzerdi eredua = _osasuna1819h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 000030|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2018-2019|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1920h|
gorputz eredua = _osasuna1920h|
eskuin-esku eredua = _osasuna1920h|
praka eredua = _osasuna1920h|
galtzerdi eredua = _osasuna1920h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 000030|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2019-2020|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2021h|
gorputz eredua = _osasuna2021h|
eskuin-esku eredua = _osasuna2021h|
praka eredua = _osasuna2021h|
galtzerdi eredua = _osasuna2021h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 001340|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2020-2021|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2122h|
gorputz eredua = _osasuna2122h|
eskuin-esku eredua = _osasuna2122h|
praka eredua = _osasuna2122h|
galtzerdi eredua = _osasuna2122h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 001340|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2021-2022|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2223h|
gorputz eredua = _osasuna2223h|
eskuin-esku eredua = _osasuna2223h|
praka eredua = _osasuna2223h|
galtzerdi eredua = _osasuna2223h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 001340|
galtzerdiak = 262626|
izenburua = 2022-2023|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2324h|
gorputz eredua = _osasuna2324h|
eskuin-esku eredua = _osasuna2324h|
praka eredua = _osasuna2324h|
galtzerdi eredua = _osasuna2324h|
ezker-eskua = EE0000|
gorputza = EE0000|
eskuin-eskua = EE0000|
prakak = 001340|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2023-2024|
}}
|
|}
=== Kanpoko ekipamenduaren bilakaera ===
{|
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = |
gorputz eredua = _osasuna2|
eskuin-esku eredua = |
praka eredua = _osasuna2|
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = FFFFFF|
gorputza = FFFFFF|
eskuin-eskua = FFFFFF|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = FFFFFF|
izenburua = 2008-2010|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1011a|
gorputz eredua = _osasuna_2_2010|
eskuin-esku eredua = _osasuna1011a|
praka eredua = |
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = FFFFFF|
gorputza = FFFFFF|
eskuin-eskua = FFFFFF|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = FFFFFF|
izenburua = 2010-2011|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _thinblueborder|
gorputz eredua = _osasuna1112a|
eskuin-esku eredua = _thinredborder|
praka eredua = |
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = FFFFFF|
gorputza = 77BBFF|
eskuin-eskua = FFFFFF|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = FFFFFF|
izenburua = 2011-2013|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _chelsea1011g1|
gorputz eredua = _fsk3|
eskuin-esku eredua = _chelsea1011g1|
praka eredua = _adidasonblack2011|
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_white|
ezker-eskua = FFFFFF|
gorputza = FFFFFF|
eskuin-eskua = FFFFFF|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = 000000|
izenburua = 2013-2014|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _caosasuna1415a|
gorputz eredua = _caosasuna1415a|
eskuin-esku eredua = _caosasuna1415a|
praka eredua = _caosasuna1415a|
galtzerdi eredua = _caosasuna1415a|
ezker-eskua = FFFFFF|
gorputza = FFFFFF|
eskuin-eskua = FFFFFF|
prakak = FFA500|
galtzerdiak = FFFFFF|
izenburua = 2014-2016|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1617a|
gorputz eredua = _osasuna1617a|
eskuin-esku eredua = _osasuna1617a|
praka eredua = _osasuna1617a|
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_black|
ezker-eskua = 005533|
gorputza = 005533|
eskuin-eskua = 005533|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = FFFFFF|
izenburua = 2016-2017|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1718a|
gorputz eredua = _osasuna1718a|
eskuin-esku eredua = _osasuna1718a|
praka eredua = _osasuna1718a|
galtzerdi eredua = _color_3_stripes_black|
ezker-eskua = 005533|
gorputza = 005533|
eskuin-eskua = 005533|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = FFFF00|
izenburua = 2017-2018|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1819a|
gorputz eredua = _osasuna1819a|
eskuin-esku eredua = _osasuna1819a|
praka eredua = _osasuna1819a|
galtzerdi eredua = _osasuna1819a|
ezker-eskua = f73f65|
gorputza = f73f65|
eskuin-eskua = f73f65|
prakak = 000099|
galtzerdiak = f73f65|
izenburua = 2018-2019|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna1920a|
gorputz eredua = _osasuna1920a|
eskuin-esku eredua = _osasuna1920a|
praka eredua = _osasuna1920a|
galtzerdi eredua = _osasuna1920a|
ezker-eskua = f73f65|
gorputza = f73f65|
eskuin-eskua = f73f65|
prakak = 000099|
galtzerdiak = f73f65|
izenburua = 2019-2020|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2021a|
gorputz eredua = _osasuna2021a|
eskuin-esku eredua = _osasuna2021a|
praka eredua = _osasuna2021a|
galtzerdi eredua = _osasuna2021a|
ezker-eskua = 001340|
gorputza = 001340|
eskuin-eskua = 001340|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = 001340|
izenburua = 2020-2021|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2122a|
gorputz eredua = _osasuna2122a|
eskuin-esku eredua = _osasuna2122a|
praka eredua = _osasuna2122a|
galtzerdi eredua = _osasuna2122a|
ezker-eskua = 001340|
gorputza = 001340|
eskuin-eskua = 001340|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = 001340|
izenburua = 2021-2022|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2223a|
gorputz eredua = _osasuna2223a|
eskuin-esku eredua = _osasuna2223a|
praka eredua = _osasuna2223a|
galtzerdi eredua = _osasuna2223a|
ezker-eskua = 001340|
gorputza = 001340|
eskuin-eskua = 001340|
prakak = FFFFFF|
galtzerdiak = d8d8d8|
izenburua = 2022-2023|
}}
|-
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _osasuna2324a|
gorputz eredua = _osasuna2324a|
eskuin-esku eredua = _osasuna2324a|
praka eredua = _osasuna2324a|
galtzerdi eredua = _osasuna2324a|
ezker-eskua = 9FCFFF|
gorputza = 9FCFFF|
eskuin-eskua = 9FCFFF|
prakak = 9FCFFF|
galtzerdiak = 9FCFFF|
izenburua = 2023-2024|
}}
|
|}
== Ereserkia ==
{{sakontzeko|Osasunaren ereserkia}}
== Estadioak ==
* Zabalguneko zelaia (1919-1921)
* Zalditegiko zelaia (1921-1922)
* [[Donibane estadioa|Donibane zelaia]] (1922-1967)
* [[Sadar|Sadar estadioa]] (1967-gaur egun)
[[Fitxategi:Estadio El Sadar.jpg|thumb|Sadar estadioa]]
== Taldearen datuak ==
=== Orokorrak ===
2023-24 denboraldia barne:
* '''Denboraldiak 1. mailan''': 42
* '''Denboraldiak 2. mailan''': 37
* '''Denboraldiak 2. B mailan''': 0
* '''Denboraldiak 3. mailan''': 13
* '''Ligako posturik onena''': 4.a lehen mailan (1990-91 eta 2005-06 denboraldietan)
=== Kirol lorpenak ===
==== Nazioartean (0) ====
{{sakontzeko|Osasunaren ibilbidea Europan}}
* '''[[Txapeldunen Liga]]''':
** Parte hartze bat 2006-07an.
* '''[[UEFA Europa League]]''':
** Finalerdiak (1): 2007
** Final zortzienak (1): 1991
** Parte hartzeak (4): 1985-86, 1991-92, 2005-06, 2006-07
* '''[[UEFA Europa Conference League|Konferentzia Liga]]:'''
** Parte-hartze bat 2023-24an.
* '''Munduko talderik onena''' (2006ko abenduan)
==== Espainian (11) ====
* '''[[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]]''':
** Laugarrena 1990-91 eta 2005-06an.
* '''[[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]]''':
** Txapelduna (4): 1953, 1956, 1961, 2019
* '''[[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren maila]]''':
** Txapelduna (7): 1932, 1948, 1949, 1969, 1972, 1975, 1977
* '''[[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Errege Kopa]]''':
** Txapelduna (0)
** Finalista (2): 2005, 2023
** Finalerdiak (4): 1935, 1936, 1988, 2003
==== Beste txapelketa batzuk ====
* '''Espainiako Federazioko Presidentearen Kopa''' (0): finalista 1940an.
* '''[[Nafarroako Lehen Mailako Txapelketa]]''' (2): 1929, 1939.
* '''[[Iruñea Hiria Trofeoa]]''' (22): 1969, 1978, 1980, 1982, 1984, 1985, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1993, 1995, 1998, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011.
* '''[[Anberes Saria]]''' (1): 1957.
* '''[[Colombino Trofeoa]]''' (1): 2019.
=== Azken urteetako ibilbidea ===
{| class="wikitable"
|-
! Urtea !! Maila !! Postua !! Errege Kopa !! Superkopa !! Europa
|-bgcolor=#fbe08d
| 1999-00 || [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]] || align=center|2.a || align=center|1/4 || ||
|-
| 2000-01 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|15.a || align=center|1/16 || ||
|-
| 2001-02 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|17.a || align=center|1/16 || ||
|-
| 2002-03 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|11.a || style="background:#FF7F00; color:#000000" align=center|1/2 || ||
|-
| 2003-04 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|13.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2004-05 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|15.a || style="background:#B7B7B7; color:#000000" align=center|2.a || ||
|-
| 2005-06 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || style="background:lightgreen; color:#000000" align=center|4.a || align=center|1/8 || || align=center|1/32 (Europa League)
|-
| 2006-07 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|14.a || align=center|1/4 || || style="background:#FF7F00; color:#000000" align=center|1. itzulia (Txapeldunen Liga)<br/>Final erdiak (Europa League)
|-
| 2007-08 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|17.a || align=center|1/16 || ||
|-
| 2008-09 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|15.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2009-10 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|12.a || align=center|1/4 || ||
|-
| 2010-11 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|9.a || align=center|1/16 || ||
|-
| 2011-12 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|7.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2012-13 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|16.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2013-14 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|18.a (jaitsi) || align="center" |1/8 || ||
|-bgcolor=#fbe08d
| 2014-15 || [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]] || align=center|18.a || align=center|2. itzulia || ||
|-bgcolor=#fbe08d
| 2015-16 || [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]] || align=center|6.a (igo) || align=center|2. itzulia || ||
|-
| 2016-17 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|19.a (jaitsi) || align="center" |1/8 || ||
|-bgcolor=#fbe08d
| 2017-18 || [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]] || align=center|8.a || align=center|3. itzulia || ||
|-bgcolor=#fbe08d
| 2018-19 || [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren maila]] || align=center|'''1.a (igo)''' || align=center|2. itzulia || ||
|-
| 2019-20 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|10.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2020-21 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|11.a || align=center|1/8 || ||
|-
| 2021-22 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || align=center|10.a || align=center|1/16 || ||
|-
| 2022-23 || [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] || style="background:lightgreen; color:#000000" align=center|7.a|| style="background:#B7B7B7; color:#000000" align="center" |2.a || ||
|-
| 2023-24 ||[[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen maila]] ||align=center| 11.a|| align="center" |1/8 || style="background:#FF7F00; color:#000000" align=center|1/2 ||Konferentzia Liga (play off)
|}
== Markak ==
:''Taldearen sailkapenak ikusteko, sakatu [[osasunaren sailkapenen zerrenda|hemen]].''
=== Denboraldiak ===
2023-24 denboraldia barne:
* '''Denboraldiak 1. mailan''': 42
* '''Denboraldiak 2. mailan''': 36
* '''Denboraldiak 2. B mailan''': 0
* '''Denboraldiak 3. mailan''': 13
* '''Ligako posturik onena''': 4.a lehen mailan (1990-91 eta 2005-06 denboraldietan)
=== Lehen mailako estatistikak ===
* [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen mailan]] aritutako denboraldiak: 40 (2021-22 barne)
** Partidak guztira, 2021-22 amaiera arte: 1.430 partida (461 irabazi, 361 berdindu, 608 galdu). 1.617 gol sartu eta 1.986 jaso.
** Gol tarterik handiena alde: 6-0, [[Real Betis Balompié|Betisen]] aurka (1935-36).
=== Jokalariak ===
{{sakontzeko|Zerrenda:Osasunako futbolariak}}
==== Partida gehien jokatu dituzten jokalariak ====
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
|-
! style="background:silver;" | #
! style="background:silver;" | '''Izena'''
! style="background:silver;" | '''Guztira'''
! style="background:silver;" | '''[[Espainiako futbol liga txapelketa|Liga]]'''
! style="background:silver;" | '''[[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Kopa]]'''
! style="background:silver;" | '''[[UEFA Europa League|UEFA]]'''
! style="background:silver;" | '''[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions]]'''
! style="background:silver;" | '''Besteak'''
|-
| 1
| [[Patxi Puñal|Puñal]]
| 513
| 438
| 42
| 11
| 2
|
|-
| 2
| [[Cesar Krutxaga|Krutxaga]]
| 386
| 343
| 29
| 14
| 0
|
|-
| 3
| [[Javier Castañeda López|Castañeda]]
| 382
| 349
| 20
| 4
|
| 9
|-
| 4
| [[Eugenio Bustingorri|Bustingorri]]
|370
|324
|32
|10
|
| 4
|-
| 5
| [[José Manuel Etxeberria|Etxeberria]]
|357
|338
|11
|3
|
|5
|-
|6
| [[Oier Sanjurjo|Oier]]
|356
| 335
|21
|
|
|
|-
|7
| [[Roberto Torres Morales|Torres]]
|352
|325
|27
|
|
|
|-
| 8
| [[Miguel Flaño|M.Flaño]]
|338
| 313
| 23
| 2
| 0
|
|-
| 9
| [[Josetxo Romero|Josetxo]]
| 315
| 262
| 42
| 9
| 2
|
|-
|10
| [[César Palacios|Palacios]]
| 312
| 272
| 40
| 0
|
|
|-
|}
==== Golegile onenak ====
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
|-
! style="background:silver;" | #
! style="background:silver;" | '''Izena'''
! style="background:silver;" | '''Guztira'''
! style="background:silver;" | '''[[Espainiako futbol liga txapelketa|Liga]]'''
! style="background:silver;" | '''[[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Kopa]]'''
! style="background:silver;" | '''[[UEFA Europa League|UEFA]]'''
! style="background:silver;" | '''[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions]]'''
! style="background:silver;" | '''[[UEFA Europa Conference League|Conference]]'''
! style="background:silver;" | '''Besteak'''
|-
| 1
| [[Julián Bergara|Bergara]]
| 187
| 106
| 19
|
|
|
|62
|-
| 2
| [[Sabino Andonegi|Sabino]]
| 127
| 116
| 6
|
|
|
|5
|-
| 3
| [[José Manuel Etxeberria|Etxeberria]]
| 98
| 93
| 4
| 0
|
|
| 1
|-
| 4
| [[Patxi Irigibel|Irigibel]]
|88
|88
|0
|
|
|
|
|-
| 5
| [[Paco Bienzobas|Bienzobas]]
|71
|36
|12
|
|
|
|23
|-
| 6
| [[Jose Angel Ziganda|Ziganda]]
|63
|54
|9
|
|
|
|
|-
| 7
| [[Roberto Torres Morales|Torres]]
|60
|58
|2
|
|
|
|
|-
| 7
| [[Enrique Martín Monreal|Martín Monreal]]
|60
|47
|12
|1
|
|
|0
|-
| 9
| [[Jan Urban|Urban]]
|58
|48
|8
|2
|
|
|
|-
| 10
| [[Ante Budimir|Budimir]]
|57
|53
|3
|
|
|1
|
|-
|}
===== Denboraldi bakarrean =====
# [[Julián Bergara|Julian Bergara]] 20 gol 22 partidatan ([[1935]]-[[1936|36]])
# [[Ivan Rosado]] 14 gol 38 partidatan ([[2000]]-[[2001|01]])
# [[Sabino Andonegi]] 13 gol 30 partidatan ([[1954]]-[[1955|55]] eta [[1957]]-[[1958|58]])
=== Entrenatzaileak ===
* Entrenatzailerik iraunkorrenak:
# [[Pedro Mari Zabalza]] 279 partida ([[1987]]tik [[1994]]ra)
# [[Javier Aguirre Onaindía|Javier Aguirre]] 142 partida ([[2002]]tik [[2006]]ra)
# [[Ivan Brzić|Ivan Brzic]] 113 partida ([[1983]]tik [[1987]]ra)
=== Presidenteak ===
* Presidenterik iraunkorrena: [[Fermin Ezkurra]] 14 denboraldi.
== Entrenatzaileak ==
==== XX. mendeko entrenatzaileak ====
{| class="wikitable"
! colspan="5" align="center"|Osasunako XX. mendeko entrenatzaileen zerrenda<ref>{{erreferentzia |url=http://www.osasuna.es/dev/club/historia/entrenadores| izenburua=Osasunako entrenatzaileen zerrenda| sartze-data= 2010eko otsailaren 2 |editorea= Club Atletico Osasuna}}</ref>
|-
! align="center" | Urtea
! align="center" | Entrenatzaileak <small>(1922-1964)</small>
| rowspan="27" |
! align="center" | Urtea
! align="center" | Entrenatzaileak <small>(1964-2000)</small>
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1922]] - [[1924]]
| Navaz eta [[Joaquín Rasero]]
| [[1963]] - [[1964]]
| [[Baltasar Albeniz]] <small>(2. zikloa)</small> / [[Miguel Gual (entrenatzaile)|Miguel Gual]] <small>(2. zikloa)</small>
|-
| [[1924]] - [[1925]]
| [[Walter Gerbat]]
| [[1964]] - [[1965]]
| [[Miguel Gual (entrenatzailea)|Miguel Gual]]/ [[Luis Aranaz]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1925]] - [[1928]]
| [[Walter Harris]]
| [[1965]] - [[1966]]
| [[Luis Aranaz]] / [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]]
|-
| [[1928]] - [[1929]]
| [[Mariano Sagaseta]]
| [[1966]] - [[1967]]
| [[García de Andoain]] / [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]] <small>(2. zikloa)</small> / [[Julio Martialai]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1929]] - [[1930]]
| [[Mariano Sagaseta]] / [[Emilio Urdirotz]]
| [[1967]] - [[1968]]
| [[Julio Martialai]] / [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]] <small>(3. zikloa)</small> / [[Casimiro Benavente]]
|-
| [[1930]] - [[1931]]
| [[Francisco Pagazaurtundua]]
| [[1968]] - [[1969]]
| [[Juan Otxoa]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1931]] - [[1933]]
| [[Martin Jose Mugiro]]
| [[1969]] - [[1970]]
| [[Juan Ochoa]] / [[Sabino Andonegui]] - [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]] <small>(4. zikloa)</small>
|-
| [[1933]] - [[1936]]
| [[Emilio Urdirotz]] <small>(2.zikloa)</small>
| [[1970]] - [[1971]]
| [[José Ignacio Goñi Romero]] / [[Baltasar Albéniz]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1939]] - [[1940]]
| [[José María Peña (entrenatzailea)|José María Peña]]
| [[1971]] - [[1972]]
| [[Perico Egiluz]] / [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]] <small>(5.zikloa)</small>
|-
| [[1940]] - [[1941]]
| [[Ramon Urritzalki]]
| [[1972]] - [[1973]]
| [[Manuel Fernández Mora]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1941]] - [[1942]]
| Juanín eta [[Ramon Urritzalki]]
| [[1973]] - [[1974]]
| [[Manuel Fernández Mora|M. Fdez. Mora]] / [[Miguel Blanco (entrenatzailea)|Miguel Blanco]] <small>(6. zikloa)</small> / [[Antonio Barrios]] / [[Luis Ziaurritz]]
|-
| [[1942]] - [[1943]]
| [[Ramon Urritzalki]]
| [[1974]] - [[1975]]
| [[Luis Ziaurritz]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1943]] - [[1944]]
| [[Emilio Urdirotz]] <small>(3. zikloa)</small>
| [[1975]] - [[1976]]
| [[Luis Ziaurritz]] / [[Pepe Altzate]]
|-
| [[1944]] - [[1945]]
| [[Severiano Goiburu]] / [[Emilio Urdirotz]] <small>(4. zikloa)</small>
| [[1976]] - [[1977]]
| [[Enrique Pérez Díaz|Enrique Pérez Díaz "Pachín"]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1945]] - [[1946]]
| [[Ramon Urritzalki]] <small>(2º ciclo)</small> / F. Florenza
| [[1977]] - [[1979]]
| [[Javier García Verdugo]]
|-
| [[1946]] - [[1948]]
| [[Amadeo Labarta]]
| [[1979]] - [[1980]]
| [[Streten Petkovic]] / [[Pepe Altzate]] <small>(2. zikloa)</small>
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1948]] - [[1949]]
| [[José María Peña (entrenatzailea)|José María Peña]] / [[Martín González Rizo]]
| [[1980]] - [[1983]]
| [[Pepe Altzate]]
|-
| [[1949]] - [[1950]]
| [[Martín González Rizo]]
| [[1983]] - [[1986]]
| [[Iván Brzic]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1950]] - [[1952]]
| [[Cuqui Bienzobas]]
| [[1986]] - [[1987]]
| [[Iván Brzic]] / [[Pedro Mari Zabalza]]
|-
| [[1952]] - [[1954]]
| [[Tomás Arnaz]]
| [[1987]] - [[1993]]
| [[Pedro Mari Zabalza]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1954]] - [[1955]]
| [[Tomás Arnaz]] / [[Baltasar Albeniz]]
| [[1993]] - [[1994]]
| [[Pedro Mari Zabalza]] / [[Enrique Martín Monreal|M. Monreal]]
|-
| [[1955]] - [[1957]]
| [[Baltasar Albeniz]]
| [[1994]] - [[1995]]
| [[Jose Francisco Rojo|Txetxu Rojo]] / [[Manolo Los Arcos]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1957]] - [[1959]]
| [[Sabino Barinaga]]
| [[1995]] - [[1996]]
| [[Paquito García Gómez|"Paquito"]]
|-
| [[1959]] - [[1960]]
| [[Ignacio Eizagirre]] / [[Jesús Salvatierra]] / [[Miguel Gual (entrenatzailea)|Miguel Gual]]
| [[1996]] - [[1997]]
| [[Rafael Benítez]] / [[Pedro Mari Zabalza|P.M Zabalza]] <small>(2 .zikloa)</small> / [[Miguel Angel Sola]] / [[Enrique Martín Monreal|M. Monreal]] <small>(2. zikloa)</small>
|-bgcolor="#EFEFEF"
| [[1960]] - [[1962]]
| [[Miguel Gual (entrenatzailea)|Miguel Gual]]
| [[1997]] - [[1999]]
| [[Enrique Martín Monreal|M. Monreal]]
|-
| [[1962]] - [[1963]]
| [[Enrique Orizaola]]
| [[1999]] - [[2000]]
| [[Miguel Angel Lotina|Miguel Ángel Lotina]]
|}
==== XXI. mendeko entrenatzaileak ====
{| class="wikitable"
! colspan="5" align="center"|Osasuna taldeko XXI.mendeko entrenatzaile zerrenda<ref name=reg>{{erreferentzia |url=http://www.osasuna.es/dev/club/historia/entrenadores| izenburua=Osasuna taldeko entrenatzaile zerrenda| sartze-data= 2010eko otsailaren 2 |editorea= Club Atletico Osasuna}}</ref>
|-
! align="center" | Urtea
! align="center" | Entrenatzaileak
! align="center" | Urtea
! align="center" | Entrenatzaileak
|-----
| 2000 - 2002
| [[Miguel Angel Lotina|Miguel Ángel Lotina]]
| 2013 - 2014
| [[Jose Luis Mendilibar]] / [[Javi Gracia]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| 2002 - 2006
| [[Javier Aguirre Onaindía|Javier Aguirre]]
| 2014 - 2015
| [[Jan Urban]] / [[José Manuel Mateo|J.M. Mateo]] / [[Enrique Martín Monreal|M. Monreal]]
|-
| 2006 - 2008
| [[Jose Angel Ziganda|"Cuco" Ziganda]]
| 2015 - 2016
| [[Enrique Martín Monreal]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| 2008 - 2009
| [[Jose Angel Ziganda|"Cuco" Ziganda]] / [[José Antonio Camacho]]
| 2016 - 2017
| [[Enrique Martín Monreal|M. Monreal]] / [[Joaquín Caparrós]] / [[Petar Vasiljević]]
|-
| 2009 - 2010
| [[José Antonio Camacho]]
| 2017 - 2018
| [[Diego Martínez Penas]]
|-bgcolor="#EFEFEF"
| 2010 - 2011
| [[José Antonio Camacho]] / [[Jose Luis Mendilibar]]
| 2018 -2024
| [[Jagoba Arrasate]]
|-
| 2011 - 2013
| [[Jose Luis Mendilibar]]
|2024-gaur egun
|[[Vicente Moreno]]
|-
|}
== Presidenteak ==
* [[1920]]-21 [[Joaquín Rasero]]
* [[1921]]-23 [[Rafael Álvarez]]
* [[1923]]-24 [[Natalio Cayuela]]
* [[1924]]-28 [[Aurelio Álvarez]]
* [[1928]]-35 Natalio Cayuela
* [[1935]]-36 [[Ambrosio Izu]]
* [[1936]]-39 [[Angel Lazkano]]
* [[1939]]-41 [[Vicente Jauregi]]
* [[1941]]-43 [[Antonio Lizartza]]
* [[1943]]-44 [[Antonio Archanco]]
* [[1944]]-47 Antonio Lizartza
* [[1947]]-48 [[Antonio Maria Isturitz]]
* [[1948]]-51 [[Angel Goikoetxea]]
* [[1951]]-54 [[Daniel Taberna]]
* [[1954]]-55 [[Anastasio Andia]]
* [[1955]]-59 [[Valentín Pueyo]]
* [[1959]]-70 [[Jacinto Saldise]]
* [[1970]]-71 [[Emilio Garcia Ganuza]]
* [[1971]]-94 [[Fermin Ezkurra]]
* [[1994]]-96 [[Javier Garro]]
* [[1996]]-98 [[Juan Luis Irigarai]]
* [[1998]]-02 [[Javier Miranda]]
* [[2002]]-12 [[Patxi Izko]]
* [[2012]]-14 [[Miguel Artxanko]]
* [[2014]] [[Javier Zabaleta]]
* [[2014]]-egun [[Luis Sabalza]]
== Lehen mailako taldekideak ==
''Denboraldi ezberdinetako [[Osasunako urtez urteko lehen taldeko kideak|lehen taldeko kideak]]''.
* [[Osasuna 2024-25|Osasunako 2024-2025 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2023-2024 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2022-2023 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2021-2022 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2020-2021 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2019-2020 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2018-2019 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2017-2018 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2016-2017 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2015-2016 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2014-2015 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2007-2008 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2006-2007 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
* [[Osasunako 2005-2006 denboraldiko lehen taldeko kideak]]
== 2023/2024 Taldea ==
2023ko uztailaren 6an eguneratua.
{{Fs start}}
{{Fs player|no= 1|nat=ESP|pos=ATE|name=[[Sergio Herrera]]}}
{{Fs player|no= 2|nat=CAT|pos=ATZ|name=[[Ignacio Vidal Miralles|Nacho Vidal]]}}
{{Fs player|no= 3|nat=ESP|pos=ATZ|name=[[Juan Cruz Álvaro Armada|Juan Cruz]]}}
{{Fs player|no= 4|nat=EUS|pos=ATZ|name=[[Unai García]]}}
{{Fs player|no= 5|nat=EUS|pos=ATZ|name=[[David García Zubiria|David García]]}}
{{Fs player|no= 6|nat=CAT|pos=ERD|name=[[Lucas Torró]]}}
{{Fs player|no= 7|nat=EUS|pos=ERD|name=[[Jon Monkaiola]]}}
{{Fs player|no= 8|nat=SER|pos=ERD|name=[[Darko Brašanac]]}}
{{Fs player|no= 9|nat=ARG|pos=AUR|name=[[Chimy Ávila]]}}
{{Fs player|no=11|nat=EUS|pos=ERD|name=[[Kike Barja]]}}
{{Fs player|no=14|nat=CAT|pos=ERD|name=[[Rubén García Santos|Rubén García]]}}
{{Fs mid}}
{{Fs player|no=15|nat=ESP|pos=ATZ|name=[[Rubén Peña]]}}
{{Fs player|no=16|nat=ESP|pos=ERD|name=[[Moi Gómez]]}}
{{Fs player|no=17|nat=CRO|pos=AUR|name=[[Ante Budimir]]}}
{{Fs player|no=18|nat=ESP|pos=AUR|name=[[Enrique García Martínez|Kike García]]}}
{{Fs player|no=19|nat=EUS|pos=ERD|name=[[Pablo Ibáñez]]}}
{{Fs player|no=22|nat=EUS|pos=ERD|name=[[Aimar Oroz]]}}
{{Fs player|no=25|nat=EUS|pos=ATE|name=[[Aitor Fernández]]}}
{{Fs player|no= 20-|nat=ESP|pos=AUR|name=[[José Arnaiz]]}}
{{Fs player|no= 24|nat=ESP|pos=ATZ|name=[[Alejandro Catena]]}}
{{Fs player|no= -|nat=ESP|pos=ERD|name=[[Javier Martínez Calvo|Javi Martínez]]}}
{{Fs player|no= -|nat=EUS|pos=ATZ|name=[[Jesus Areso]]}}
{{Fs end}}
=== Utzitako jokalariak ===
{{Fs start}}
{{Fs player|no= -|nat=EUS|pos=ATZ|name=[[Diego Moreno]]|other=<small>[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]en utzita 2024ko ekainaren 30 arte</small>}}
{{Fs player|no= -|nat=ESP|pos=AUR|name=[[Iker Benito]]|other=<small>[[Andorra Futbol Kluba|Andorra]]n utzita 2024ko ekainaren 30 arte</small>}}
{{Fs end}}
== Harrobia ==
* [[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
* [[Osasunako Gazte Ohorezko maila taldea]]
* [[Osasunako Gazte Nazio-Liga taldea]]
* [[Osasunako Kadete A taldea]]
* [[Osasunako Kadete B taldea]]
* [[Osasunako Haur A taldea]]
* [[Osasunako Haur B taldea]]
* [[Osasunako Futbol 7 A taldea]]
* [[Osasunako Futbol 7 B taldea]]
* [[Osasunako Futbol 7 C taldea]]
* [[Osasunako Futbol 7 D taldea]]
* [[Osasunako Benjamin A taldea]]
* [[Osasunako Benjamin B taldea]]
* [[Osasunako Benjamin C taldea]]
* [[Osasunako Benjamin D taldea]]
== Ikus gainera ==
* [[Euskal derbia]]
* [[Nafar-aragoiar derbia]]
== Erreferentziak ==
* Asier Legarda Ereño: "1.000 partida onenen artean" in 2007ko otsailaren 21eko ''Berria'', 28-29 or.
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20190327183846/https://www.osasuna.es/aurrean.html Webgune ofiziala, osasuna.es]
* [https://www.berria.eus/paperekoa/1907/020/001/2020-10-24/mende-bat-pasioz-taupaka.htm "Mende bat pasioz taupaka" (Berria, 2020/10/24).]
{{autoritate kontrola}}
{{Osasuna}}
{{Espainiako Futbol Ligako Lehen Mailako taldeak}}
[[Kategoria:Osasuna futbol taldea]]
t5rjkjwi7j30aojva3udt3u419pe6n7
Frantses
0
5852
9994301
9815192
2024-12-09T11:43:37Z
150.241.33.162
Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.
9994301
wikitext
text/x-wiki
Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.
Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.
Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.Bernat Etxepare, euskal idazle ospetsua, ez zen frantsesez hitz egiten. Etxeparek euskaraz idazten zuen, eta bere lanek euskal kulturaren eta hizkuntzaren garrantzia azpimarratzen dute. Hala ere, bere garaian, frantses hizkuntza nagusi zen, eta Etxeparek euskararen aldeko apustua egin zuen, bere identitatearen eta kulturaren defendatzaile izanik. Beraz, Etxeparek ez zuen frantsesez hitz egiten, euskararen aldeko konpromisoa izan baitzuen.
jwjxoj04mts45adbk5olplvb48wcn0s
Aretxabaleta
0
6337
9994105
9993452
2024-12-09T04:57:43Z
EnekoPanamá
71145
9994105
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
q0a5vlta2xq44nvr9ri7evoqiz6mxgl
9994108
9994105
2024-12-09T05:09:52Z
EnekoPanamá
71145
9994108
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
c2osx4fy7400d1h0gbul7sej9lfa2ba
9994109
9994108
2024-12-09T05:10:49Z
EnekoPanamá
71145
9994109
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
3yghomo99y0nwdtervol6knpo6eiecf
9994110
9994109
2024-12-09T05:14:39Z
EnekoPanamá
71145
9994110
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
5ff3npp4tfzb5dlxe3vsf6ck6zpwka5
9994111
9994110
2024-12-09T05:16:55Z
EnekoPanamá
71145
9994111
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
7y9xckdzqmql3a2c4m3l0xvcuopwrqw
9994125
9994111
2024-12-09T06:36:30Z
EnekoPanamá
71145
9994125
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritokieta Oliden Bergara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
8buyu649xut4qlzatzgeu6pyfg4inxi
9994126
9994125
2024-12-09T06:37:14Z
EnekoPanamá
71145
9994126
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
oc7ipyg2bdbc89psk86n93s3j34v8lx
9994128
9994126
2024-12-09T06:41:38Z
EnekoPanamá
71145
9994128
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
sp8gnz2cnd1zatadt4j6orva61abcgl
9994130
9994128
2024-12-09T06:44:12Z
EnekoPanamá
71145
9994130
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2012-02-01|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
jk2xjtsyb1g63sjnoywxjlvxkyl1yca
9994131
9994130
2024-12-09T06:44:38Z
EnekoPanamá
71145
9994131
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2012-02-01|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
edpih55iee168qeeedhbgp7g84aaeob
9994206
9994131
2024-12-09T09:52:04Z
212.8.115.229
/* Alkateak */
9994206
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri<ref name=":022" />45
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]<ref name=":022" />70
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia<ref name=":022" />70
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2012-02-01|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":022" /><ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":022" /><ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
gze7vewv23i9pkhapq3urm3q4z7srvt
9994208
9994206
2024-12-09T09:53:21Z
212.8.115.229
/* Alkateak */
9994208
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri<ref name=":022" /><ref name=":7" />
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]<ref name=":022" /><ref name=":8" />
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia<ref name=":022" /><ref name=":8" />
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2012-02-01|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":022" /><ref name=":1" />43
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":022" /><ref name=":1" />43
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]43
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
9ovsle60mydrqabq7xpbyjprt780d2p
9994209
9994208
2024-12-09T09:54:42Z
212.8.115.229
/* Alkateak */
9994209
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|Gipuzkoako udalerriari|Aretxabaleta (argipena)}}
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Aretxabaleta
| nongo = Aretxabaletako
| irudia = Aretxabaleta.jpg
| irudiaren testua = Aretxabaletako aireko ikuspegia.
| distantzia = 80
}}
[[Fitxategi:Asun Aretxabaleta.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Aretxabaletako eliza]].]]
[[Fitxategi:Urkulu iruatxetik.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Urkuluko uharka]].]]
'''Aretxabaleta''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 28.97 [[kilometro koadro|km²]] ditu, eta {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Aretxabaleta}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
== Izena ==
Herriaren izena dokumentatu zen lehen aldian ''Areyzchavaleta'' eran izan zen, XV. mendearen amaieran. XVI. mendeko dokumentu eta ondorengoetan, ''Arechaualeta'' edo ''Arachavaleta'' forma agertzen da, eta gaztelerazko izena V-rekin agertu izan da harrezkero<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Salaberri Zaratiegi|izenburua=Gipuzkoako herrien izenak : lekukotasunak eta etimologia|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1249543660|isbn=978-84-120766-2-2|pmc=1249543660|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
=== Etimologia ===
[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[ordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":6" />.
=== Ahoskera ===
''Atxabalta'' forma sinkopatua ohikoa da herrian, indarra bigarren silaban ezartzen da. Elkarte-izenetan ere azaltzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxabaltako M8 Plataformaren asanblada - Aretxabaleta - 2019-02-05|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1548152920903-atxabaltako-m8-plataformaren-asanblada|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-03-10}}</ref>. Aretxabaletarrek beren buruari ''atxabaltarra'' esaten diote, berriz ere indarra bigarren silaban. ''Atxabáleta'' forma ere jasoa dago, baina ez da erabiltzen<ref name=":6" />.
== Geografia ==
Udalerriak 28,97 km²-ko azalera du eta buruz behera jarritako [[Hiruki isoszele|triangelu isoszele]] baten itxura du. Herrigunea goiko-ezkerreko erpinetik gertu kokatzen da eta gainerakoa ingurune menditsua da. Eremuaren erdialdea Urkuluko uharkak hartzen du.
=== Ingurune naturala eta klima ===
Herrigunea [[Deba (ibaia)|Deba ibaiak]] zeharkatzen duen haran estuan dago, 248 metroko altueran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Udalweb|hizkuntza=es|url=http://udalweb.gipuzkoa.eus/es/aretxabaleta|aldizkaria=udalweb.gipuzkoa.eus|sartze-data=2018-03-24}}</ref>. Ingurua oso menditsua da. Mendi ezagunena [[Kurtzebarri]] da, 1133 metrokoa, herritik ikusten den [[Kurtzebarriko gurutzea|gurutzeagatik]]. 500 metro hegoalderantz [[Elorretako Haitza]] dago (1140 metro)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kurutzebarri (1112 m) - Mendiak.eus|url=https://mendiak.eus/mendia/kurutzebarri/|aldizkaria=mendiak.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Hala ere, Aretxabaletako tokirik garaiena [[Elgeako mendilerroa]]n dagoen [[Aumategi (mendia)|Aumategigaña]] da, 1192 metroko garaierarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Urrutia|izenburua=Mendikat → Aumategi (1192 m)|hizkuntza=es|url=https://www.mendikat.net/com/mount/27|aldizkaria=www.mendikat.net|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Udalerriko beste [[mendi]] esanguratsuen artean, aipatzekoak dira [[Murugain]], [[Andarto]] eta [[Urkuluko uharka]]ren gainean dagoen [[Iruaitz]].
Gipuzkoan ohikoa denez, [[zuhaitz]]ik ugarienak landatutako [[pinu]]ak dira, geografia guztian daudenak. [[Zaraiako mendilerroa]]ren magalean, Urkulu inguruan eta beste toki batzuetan [[Pago arrunt|pagadi]] zabalak ere baditugu.
Aretxabaletaren ekialdean [[Urkuluko uharka|Urkuluko urtegia]] dago. [[1979]]an eraikia, Debagoieneko eta Gipuzkoako beste herri batzuk urez hornitzen ditu. Urtegitik behera doan [[Urkulu (erreka)|Urkulu errekak]] [[Oñati]]ko [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] auzora jotzen du, beherago, San Prudentzion, Deba ibaiarekin batzeko. Urtegiak sortu duen inguru naturala oso erabilia da aisialdirako Debagoienan, eta bertako urak bizileku bilakatu dira hainbat [[hegazti]] espezierentzat. Inguru horretan hainbat ibilbide egin daitezke ondare natural hori hobeto ezagutzeko. Aretxabaletatik Urkuluko uharkara igotzeko oinezkoentzako eta txirrindularientzako bidea [[Bustintegi erreka|Bustintegi errekaren]] ertzetik doa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Embalse de Urkulu, naturaleza pura y deportes al aire libre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/es/espana/san-sebastian/que-ver/embalse-de-urkulu/|aldizkaria=Barceló Experiences|sartze-data=2021-08-27}}</ref>.
Klimari dagokionez, epela eta hezea da. Urteko ur-jasa 1300 mm/m² ingurukoa da, eta batez besteko [[tenperatura]]k 5 °C [[urtarril]]ean eta 17 °C [[uztail]]ean dira. Neguan elurteak ohikoak dira mendian, eta herrigunean ere urtean bizpairu aldiz egiten du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topogida — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/topogida?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-07-19}}</ref>
=== Udalerri mugakideak ===
Aretxabaletak mugakide ditu [[Arrasate]] iparraldean, [[Eskoriatza]] mendebaldean, [[Aramaio]] iparmendebaldean, [[Oñati]] ekialdean eta [[Barrundia]] ([[Araba]]) hegoaldean.
=== Auzoak ===
Gaur egun Aretxabaletako udalerria osatzen duten [[elizate]]ak herrixkak ziren garai batean, [[1630]]ean ''Aretxabaletako Udalerria''ren sorrerarekin batera barneratu zirenak. Elizate hauek herriko erdigunea baino lehenagokoak dira. Urteekin, bertako biztanleria jaitsiz joan da, 1960ko hamarkadan auzoetan bizi ziren 969 bizilagunetik gaur egungo 319ra. Honako hauek dira Aretxabaleta udalerria osatzen duten auzoak (2019ko errolda<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzoak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/auzoak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>):
* [[Aozaratza]]: 24 baserri eta 42 biztanle.
* [[Apotzaga-Etxebarri]]: 10 baserri eta 20 biztanle.
* [[Arkarazo]]: 12 baserri eta 37 biztanle.
* [[Areantza]]: 16 baserri eta 27 biztanle.
* [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]]:17 baserri eta 46 biztanle.
* [[Goroeta]]: 19 baserri eta 37 biztanle.
* [[Isurieta]]: 10 baserri eta 17 biztanle.
* [[Larrino]]: 23 baserri eta 48 biztanle.
* [[Oro (Aretxabaleta)|Oro]]: 20 baserri eta 45 biztanle.
Herrigunean ere hainbat auzo kokatzen dira. Hegoaldetik iparraldera:
* [[Portasol (Aretxabaleta)|Portasol]] (eta Loramendi)
* Belorrieta
* Txarapea (berriena)
* Erdigunea
* Lausitta
* Bedarreta
* Santutxu
== Azpiegiturak ==
=== Kultura ===
* Arkupe kultur etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arkupe|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/arkupe?set_language=eu|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Udal Liburutegia|Udal liburutegia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal liburutegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/liburutegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Aretxabaletako Komunikabideak-Loramendi Elkartea|Loramendi Elkartea]]
* Herri komunikabideak:
** ''[[Aretxagazeta]]'' aldizkaria (1992-2002) eta Atxabalta Telebista (1999-2000)
** [[Goiena Komunikazio Taldea|Goiena]] telebista eta aldizkaria (2001- )
* [[Aretxabaletako kuartela|Kuartela Kultur Elkartea]]
=== Hezkuntza ===
* [[Aretxabaleta Campusa]] ([[Mondragon Unibertsitatea]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikazioa - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/donde-estamos/comunicacion-aretxabaleta|aldizkaria=Mondragon Unibertsitatea|sartze-data=2021-11-15}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri Herri Eskola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GOIESKOLA - KURTZEBARRI LH|url=http://www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net/es/goieskola|aldizkaria=www.kurtzebarrilhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Kurtzebarri Eskola|Kurtzebarri BHI]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hasiera|url=http://www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.kurtzebarribhi.hezkuntza.net|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Aretxabaleta GLHBI<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Pausoka Haur Eskola<ref name=":2" />
* Basabeazpi ikastola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arizmendi Ikastola - Hezkuntza kooperatiba euskalduna|hizkuntza=eu|url=http://www.arizmendi.eus/eu/|aldizkaria=Arizmendi ikastola|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Leintz Udal Euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltegia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/euskara/euskaltegia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* KZ Gunea<ref name=":2" />
* Leizarra Musika Eskola<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herriko elkarteak, ikastetxeak eta telefono interesgarriak — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/udala/herriko-elkarteak-ikastetxeak-eta-telefono-interesgarriak/#kultur-baliabideak|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Lekaixoka bertso-eskola]]
* Algara Ludoteka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algara ludoteka — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/algara-ludoteka|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* Gaztelekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atxagazte gaztelekua — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/gazteria-eta-hezkuntza/atxagazte|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
=== Kirola ===
* Ibarra kiroldegia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibarra Kiroldegia Aretxabaleta – Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=http://ibarrakiroldegia.eus/|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Ibarra futbol zelaia]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Kirola — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/sailak/kirola|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
* [[Iturrigorri pilotalekua]]<ref name=":3" />
* Murubide frontoia<ref name=":3" />
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
=== Erdi Aroa ===
Herriaren lehenengo aipamenak [[X. mendea|X. mendekoak]] dira, Aretxabaleta eta bertako elizateak [[Leintz]] ibarraren barnean zeudenean, Eskoriatza, Arrasate eta Leintz Gatzagarekin batera. 1260. urtean [[Arrasate]]k bailara utzi egin zuen, eta 1331n [[Leintz Gatzaga]]k jarraitu zion. Ordutik aurrera, bailara 17 herrixkak osatzen zuten: [[Apotzaga]], [[Aozaratza]], [[Arkarazo]], Aretxabaleta, [[Areantza]], [[Bedoña]], [[Bolibar (Eskoriatza)|Bolibar]], [[Eskoriatza]], [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]], [[Goroeta|Korueta]], [[Gellao]], [[Isurieta]], [[Larrino|Larriño]], [[Marín|Marin]], [[Mazmela]], [[Mendiola]] eta [[Zarimutz]]. [[Elizate]] bakoitzak bere alkate eta kontzejua zeuzkan, eta guztiak parekoak ziren eskubidetan eta administrazioan. Bailara osoa ordezkatzen zuen Anaiarteko Alkatea ere bazegoen; kargu hori edozein aitonen-semek bete zezakeen.
Erdi Aroan bi familia boteretsu izan ziren Aretxabaletan, Galartza familia aurrena eta beranduago Otalora familia. Galartzatarrak Murugain inguruan kokatzen ziren eta [[Galartza dorretxea|dorretxea]] bertan altxatu zuten. 1560. urtean Sancho Galartzakoa hil ondoren familia Arrasatera aldatu zen. Otaloratarrak Urkulu inguruan kokatzen ziren eta han zuten hauek [[Otalora dorretxea|dorretxea]]<ref name=":0" />.
[[Fitxategi:Malko Gorriak - Gerra zibila Aretxabaletan.webm|thumb|''Malko Gorriak, Gerra Zibila Aretxabaletan'' dokumentala.]]
1370. urtean [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Henrike II.a Gaztelakoa|Henrike II.a]] erregeak Leintz [[Beltran Velez Gebarakoa]] [[Oñatiko Jaurerria|Oñatiko jaunaren]] esku utzi zuen. Leinztarren eta gebaratarren artean istilu ugari izan ziren hurrengo urteetan, ezagunena 1388-1401 artean (data zehatzik ez dago) gertatutako [[Urrexolagaraiko gudua]] izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2022-01-14}}</ref>. Kondearen menpekotasunetik aldendu guran, 1497. urtean, garai hartako Leintz Gipuzkoako Probintzian sartu zen. Geroago, 1556. urtean, Gebaratarrengandik askatu egin zen eta "Valle Real de Leniz" izena hartu zuen<ref name=":02">{{erreferentzia|abizena=Jose Letona Arrieta, Juan Leibar Guridi|urtea=1975|izenburua=Valle de Léniz (Segunda Parte) - Arechavaleta y Escoriaza|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdeak=47-51|ISBN=84-500-6823-1}}</ref>. Egoera horretan jarraitu zuten Leintzeko gune guztiek (egungo Aretxabaleta eta Eskoriatza herrietako udalerriak osatzen duten herriguneek eta elizateek) 1630. urtera arte, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrien arteko liskarrek bailararen banaketa ekarri arte. Urte horretan Aretxabaletak "Valle Real de Aretxabaleta" izena hartu zuen. Kale nagusiaren erdialdean [[Aretxabaletako udaletxe zaharra|udaletxea]] eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta: Udaletxe Zaharra - Guía de Ocio de Gipuzkoa - Gipuzkoako Aisialdi Gida|url=https://www.kulturweb.com/adm/ficha.asp?tipoficha=2&que=23&id=920&L_Id=179&idioma=eu|aldizkaria=www.kulturweb.com|sartze-data=2021-08-27}}</ref>, eta eraikinak bertan dirauen arren gaur egun udalaren egoitza [[Arratabe jauregia]] da.
=== Aro modernoa ===
[[Fitxategi:Ibarrako bainuetxeko argazki zaharrak.jpg|220px|thumb|[[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrako bainuetxeko]] argazkiak.]]
XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretsa (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Ibarrakoak]] (1843an erakia) bainurako 16 gela zituen eta [[Madril]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. Beirazko galeria batek lotzen zuen ostatu dotorearekin. 88 gela zituen ostatuak eta herritarren etxeak ere alokatzen zituzten "bañista madrildarrek". ''Portasol'' ezizena hartu zuen eremu hark, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Espainiar Estatuko bainuetxe garrantzitsuenetakoa bihurtu zen, honen adierazle 1888ko [[Bartzelona|Bartzelonako]] Nazioarteko Erakusketan zilarrezko domina eskuratu izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitor|abizena=ANTXIA LETURIA|izenburua=Aretxabaletako Bainuetxeak: Ibarrako Bainuak edota Bainu Zaharrak|hizkuntza=eu|url=https://www.euskonews.eus/0544zbk/gaia54404eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. [[Aretxabaletako bainuetxeak|Otalorako bainuetxea]] 1867an zabaldu zen eta 60 gela zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uretsen bidea|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/uretsen-bidea|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Ibarrako Bainuetxea 1936an itxi zen, Otalorakoa aldiz 1896an eta ondoren Arrasatetik etorritako monja agustindarren komentua ezarri zuten bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El convento de Aretxabaleta cierra tras 111 años|hizkuntza=es-ES|data=2015-10-24|url=https://www.diariovasco.com/alto-deba/201510/25/convento-aretxabaleta-cierra-tras-20151025003923-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-11-11}}</ref>.
XIX. mendearen amaiera aldera [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] eraiki zen.
=== XX mendea ===
XX. mendearen lehenengo erdialdean nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren herriko jarduera ekonomiko nagusia. [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatiba mugimenduaren]] anparoan 1950. eta 1960. hamarkadetan industriak indar handia hartu zuen. Honek elizateetako biztanleak herrigunera aldatzea ekarri zuen, bai eta Espainiako hainbat lurraldetatik etorritako inmigrazio handia ere. Hasieran [[sarraila]]gintza nagusitu zen (CVL, Ilargi, AZBE...) eta ondoren iritsi zen elektrotresnen industria, [[Copreci]] enpresari lotuta. Fundizioak ere badira, Beroa (jadanik ez dagoena) eta Ederlan (Aretxabaleta eta Eskoriatza arteko mugan) dira adibide garbiak. 1984. urtean Aretxabaletako Industrialdea eratu zen Basabe poligonoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-11}}</ref>. Euskal gatazkak ere kolpatu zuen Aretxabaleta eta 1986an guardia zibilaren [[Aretxabaletako kuartela|kuartelaren]] aurka egindako atentatuan bi guardi zibil hil ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurora|abizena=Intxausti|izenburua=Dos guardias civiles mueren en un atentado en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=1986-07-26|url=https://elpais.com/diario/1986/07/27/espana/522799203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
1979. urtean [[Urkuluko uharka]] eraiki zen. Ur biltegi garrantzitsua izateaz gain gaur egun aisialdirako gunea<ref>{{erreferentzia|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/aretxabaleta/aa30-12375/eu/|izenburua=Aretxabaleta|sartze-data=|egunkaria=www.turismoa.euskadi.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> eta hegaztientzako pausaleku garrantzitsua ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ugalde|izenburua=Urkulu, naturari egokitutako urtegia|hizkuntza=eu|data=2010-07-11|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2238/aretxabaleta-gipuzkoa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.
== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Copreci Aretxabaleta.jpg|220px|thumb|[[Copreci]] lantegia.]]
Udalerriko ekonomi jarduera nagusia, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren (barazkiak, fruitarbolak) gainetik, industria (metalen eraldakuntza, sarrailgintza, kimikoa eta manufaktura-industria) da. 2017an honela banatzen ziren jarduera ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5; bigarren sektorea %59,6; hirugarren sektorea %37,1; eraikuntza %2,7.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Aretxabaletako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/aretxabaleta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
Bi industria gune daude Aretxabaletan, bata Basabe industrialdea, lehenengo eraiki zena, eta bestea Bainetxe industrigunea, XXI. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juntas Generales de Gipuzkoa - La política industrial. Las industrialdeas y los Parques Tecnológicos|url=http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_gipuzkoa.jsp?id=1003&idioma=es|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2020-03-08}}</ref>. Aretxabaletako enpresa handiena [[Copreci]] da ("Cooperativa de precisión"). 1963. urtean sortu zen eta elektrotresnak egiten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Copreci - Diseño y fabricación de componentes para electrodomésticos|url=https://www.copreci.com/eu/|aldizkaria=www.copreci.com|sartze-data=2020-03-08}}</ref>.
Aretxarte merkatarien elkartea sortu zen 1991. urtean. Hainbat ekintza egiten ditu herriko komertzioak sustatzeko, ezagunenak [[Aretxarte merkatari elkartearen gabonetako iragarkia|gabonetako iragarkia]] eta ixadebalde azokak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETA - Aretxarte {{!}} Debagoieneko Mankomunitatea|url=https://www.debagoiena.eus/eu/garapen-agentzia/merkatariak/elkarteak/aretxabaleta-aretxarte|aldizkaria=www.debagoiena.eus|sartze-data=2021-12-15}}</ref>.
== Demografia ==
2019an herriak 7.098 biztanle zituen. Horietatik %21,34k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %7,69 ziren.<ref name=":4" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Aretxabaletako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 1929 | 1910 | 1879 | 1920 | 1942 | 1930 | 2308 | 1940 | 2502 | 1950 | 2757 | 1960 | 3500 | 1970 | 5328 | 1981 | 6007 | 1991 | 6147 | 2001 | 6148 | 2011 | 6808 | 2019 | 7128 |
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|eskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik sei eskuratu baitzituen. [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] hiru zinegotzi lortu zituen, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k bi eta [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistak]] bat. Hori horrela izanik, Ana Bolinaga Uribarren alkate izendatu zuten.
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, aldaketa nabarmena izan zen. EAJ alderdiak sei zinegotzi lortu zituen, aurrekoetan baino lau gehiago. Bilduren eta Aralarren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k bost zinegotzi lortu zituen, aurreko bi taldeak zituzten hamar zinegotzietatik erdia. PSE-EEk, bestalde, bere zinegotzia mantendu zuen, eta Irabazi taldeak bat lortu zuen. Emaitza horiekin, eta EAJ eta PSE-EE taldeek EAE mailan egin zuten akordioaren ondorioz, EAJko Unai Elkoro hautatu zuten alkate.
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 1.826 boto; EH Bilduk 1.501 boto; PSE-EEk 216 boto; Podemos-IU-Equok 192 boto; PPk 32 boto.<ref>https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint</ref> Unai Elkoro (EAJ) izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Alderdi bik osatuko duten udalbatzaren gidaritza Unai Elkorok hartuko du bihar|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2019-06-14|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1560509221425-udalbatza-osatu-eta-bigarrenez-izendatuko-dute-alkate-unai-elkoro|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2020-04-03}}</ref>
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundetan]] [[Euskal Herria Bildu]] nagusitu zen. 7 zinegotzi atera zituen eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k sei. Gainerako alderdiek ez zuten nahikoa bozkarik lortu udalean ordezkaritza izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Aretxabaleta - Goiena.eus|url=https://goiena.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/aretxabaleta|aldizkaria=goiena.eus|sartze-data=2024-03-18}}</ref>. [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]] izendatu zuten alkate<ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua="Hunkituta, eskertuta eta lanerako gogotsu" hartu du aginte-makila Gari Iturbek|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2023-06-17|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1687007692081-hunkituta-eskertuta-eta-lanerako-gogotsu-hartu-du-aginte-makila-gari-iturbek|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-03-18}}</ref>.
{{Udal hauteskunde infotaula
|data = 2019ko maiatzaren 26a
|data_a = 2023ko maiatzaren 28a
|alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)
|kolorea1 = {{EH Bildu/kolorea}}
|zinegotziak1 = 6
|botoak1 = 1.501
|ehunekoa1 = 39,64
|zinegotziak1_a = 7
|botoak1_a = 1.723
|ehunekoa1_a = 48,75
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 1.826
|ehunekoa2 = 48,23
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.419
|ehunekoa2_a = 40,15
|alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)
|kolorea3 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}
|zinegotziak3 = 0
|botoak3 = 216
|ehunekoa3 = 5,70
|zinegotziak3_a = 0
|botoak3_a = 181
|ehunekoa3_a = 5,12
|alderdia4 = [[Ahal Dugu|Elkarrekin Ahal Dugu]]
|kolorea4 = {{Ahal Dugu/kolorea}}
|zinegotziak4 = 0
|botoak4 = 192
|ehunekoa4 = 5,07
|zinegotziak4_a = 0
|botoak4_a = 150
|ehunekoa4_a = 4,24
|alderdia5 = [[Alderdi Popularra]] (PP)
|kolorea5 = {{Alderdi Popularra/kolorea}}
|zinegotziak5 = 0
|botoak5 = 32
|ehunekoa5 = 0,95
|zinegotziak5_a = 0
|botoak5_a = 21
|ehunekoa5_a = 0,59
|informazioa =
|iturria =
}}
=== Alkateak ===
Hauek izan dira Aretxabaletako azken alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":022">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-02-18}}</ref>'''
|-
| [[Jesus Maria Herrasti Erlogorri]]<ref name=":022" /><ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Jesus Mari Herrasti: "Oñatikoarekin batera Aretxabaletako industrialdea Euskadiko lehena izan zen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-04-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609100060-jesus-mari-herrasti-onatikoarekin-batera-aretxabaletako-industrialdea-euskadiko-lehena-izan-zen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
| [[1979]]
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Jesus Maria Herrasti Erlogorri<ref name=":022" /><ref name=":7" />
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Pedro Mendieta Garmendia]]<ref name=":022" /><ref name=":8" />
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[Eusko Alkartasuna]]
|-
| Pedro Mendieta Garmendia<ref name=":022" /><ref name=":8" />
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Eusko Alkartasuna
|-
| [[Juan Antonio Rodriguez Perez]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El alcalde de Aretxabaleta expulsa del gobierno municipal a HB|hizkuntza=es|data=1997-11-04|url=https://elpais.com/diario/1997/11/04/espana/878598017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Angel Bergaretxe Agirregabiria]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aparecen pintadas amenazantes contra el edil del PSE en Aretxabaleta|hizkuntza=es|data=2003-03-12|url=https://www.lavanguardia.com/politica/20030312/51262771507/aparecen-pintadas-amenazantes-contra-el-edil-del-pse-en-aretxabaleta.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anjel Bergaretxe: "Udalbiltza sortu zenean, alkate nintzen eta une historiko bat bizi izaten nenbilela sentitu nuen"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-09-07|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609144541-anjel-bergaretxe-udalbiltza-sortu-zenean-alkate-nintzen-eta-une-historiko-bat-bizi-izaten-nenbilela-sentitu-nuen|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oihane Etxebarriak zinegotzi kargua utzi du eta Anjel Bergaretxek hartuko du haren lekua|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2017-01-25|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1485357236159-oihane-etxebarriak-zinegotzi-kargua-utzi-du-eta-anjel-bergaretxek-hartuko-du-haren-lekua|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}|
| [[Euskal Herritarrok]]
|-
| [[Arritxu Oliden Bergara]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden EAJren hautagai|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2006-12-21|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788729-arritxu-oliden-eajren-hautagai|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arritxu Oliden: "Momentu txarrak bizi izan nituen, baina asko disfrutatu nuen alkatetzan egon nintzenean"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2012-02-01|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609200318-arritxu-oliden-momentu-txarrak-bizi-izan-nituen-baina-asko-disfrutatu-nuen-alkatetzan-egon-nintzenean|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
| 2003
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| [[Joseba Inaxio Garro Garcia de Iturrospe]]<ref name=":022" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inaxio Garro gehiengo absolutuz alkate|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2007-06-08|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386608788036-inaxio-garro-gehiengo-absolutuz-alkate|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-05-04}}</ref>
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Aralar/kolorea}}|
| [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralar]]
|-
| [[Ana Isabel Bolinaga Uribarren]]<ref name=":022" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| [[Unai Elkoro Oianguren]]<ref name=":022" /><ref name=":1" /><ref name=":9" />
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Unai Elkoro Oianguren<ref name=":022" /><ref name=":1" /><ref name=":9" />
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Garikoitz Iturbe Etxebarria]]<ref name=":9" />
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|}
== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Otalora dorretxea 1.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Otalora dorretxea]].]]
[[Fitxategi:Arechavaleta, general 03.jpg|eskuinera|300px|thumb|[[Galartza dorretxea]].]]
Aretxabaletak izan zuen aurreneko eliza [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel]] izan zen, XIII. mendean eraiki zena eta gaur egun hilerria dena (eliza haren aztarna bakarra hilerriaren atari erromanikoa da)<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Ondare historikoa — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/turismoa/ondare-historikoa|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-04-03}}</ref>. Murugainen magalean dauden Galartza eta Isurieta auzoetako elizak ere XIII mendekoak dira. Urkulu inguruan daudenak aldiz XIV eta XV mendeen artean eraiki ziren. Erdi Aroko baserri batzuk ere badiraute oraindik: [[Iraeban baserria|Iraeban]], Isurieta eta Murube.
Herriaren erdigunea osatzen duten eraikinak XV. mendetik aurrera altxatu ziren, Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Otalora jauregia eta Arratabe jauregia, azken hau udaletxea da gaur egun.
* Herrigunean:
** [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Aretxabaleta)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]: herriko parrokia edo eliza nagusia. XVI. mendean eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Arratabe jauregia|Aretxabaletako udaletxea]] (Arratabe jauregia). 1726an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Otalora jauregia]]. 1764an eraiki zen.<ref name=":5" />
** [[Aretxabaletako udaletxe zaharra]]
** [[Aretxabaletako gurutze barrutia]]
** [[Bedarretako San Migel hilerria (Aretxabaleta)|Bedarretako San Migel hilerria]]
* Inguruan:
** [[Galartza dorretxea]]: [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartza]] auzoan. XIV. mendekoa da.<ref name=":5" />
** [[Otalora dorretxea]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Iraeban baserria]]: [[Goroeta]] auzoan.
** [[Urkuluko uharka]]: [[Aozaratza]] auzoan.
** [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa]]
** [[Kurtzebarriko gurutzea]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
[[Fitxategi:Aretxabaletako Miren Zuazabeitia.webm|thumb|Aretxabaletako Miren Zuazabeitiaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zuazabeitia Herrasti, Miren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/hizlariak/miren-zuazabeitia-herrasti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> testigantza, herriko eskolak euskaraz egitea debekatzen zuenekoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen erabilera eskolan eta doktrinan - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/pasarteak/are-014-018/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-24}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Aretxabaletako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aretxabaleta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/aretxabaleta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> [[Bizkaiera|mendebaldeko hizkerar]]<nowiki/>en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> aldaera bat da, sortaldeko euskararen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortaldekoa (M) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref> parte den Debagoieneko euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-08-30}}</ref>, hain zuzen. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]<nowiki/>k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta [[Oñati]]<nowiki/>k eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. ''Leintz haranak'' esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako [[Arrasate]], Aretxabaleta, [[Eskoriatza]] eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai [[Oleta (Aramaio)|Oleta]] auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak [[Arabako euskara]]<nowiki/>ren eragina duela esan daiteke. Debagoienak [[Gasteiz]]<nowiki/>ekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
2016an biztanleen %66,64 euskalduna zen.<ref name=":4" />
=== Gastronomia ===
[[Aretxabaletako tomatea]] (edo ''Aretxabaletako mozkorra'') Espainiar Estatuko tomate barietaterik onena izendatu zuten 2021ean Kantabrian egindako lehiaketa batean. Herrian bertan 2017. urtetik aurrera "Aretxabaletako Tomatearen Astea" antolatzen da irailean eta tomate erakusketa egin ondoren tomaterik itsusiena aukeratzen da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Mondraberri|izenburua=Irailaren 6tik 12ra izango da Aretxabaletako tomatearen V. astea {{!}} Mondraberri Arrasateko Ataria|hizkuntza=eu|url=https://mondraberri.eus/irailaren-6tik-12ra-izango-da-aretxabaletako-tomatearen-v-astea/|sartze-data=2021-09-11}}</ref>.
=== Kirolak ===
[[Fitxategi:UDA (Aretxabaleta Kirol Elkartea).jpg|thumb|270px|[[Aretxabaleta Kirol Elkartea]]ren armarria.]]
Herriko kirol talde nagusia [[Aretxabaleta Kirol Elkartea]] da, '''UDA''' ezizenaz ezagunagoa. Futbol taldea [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailara]] igo zen 2015ean, baina garaipen handiena 1972an lortu zuen, [[Afizionatuen Espainiako futbol txapelketa]] hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lagunartean, Espainiako Txapelketa irabazi izana gogoan - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1626438138780-lagunartean-espainiako-txapelketa-irabazi-izana-gogoan|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Lehen mailan jokatu izan duten futbolariak ere izan dira Aretxabaletan, [[Bixente Etxeandia]], [[Andoni Zubizarreta]] eta [[Jose Javier Barkero]] dira ezagunenak.
Mendizaletasunak ere jarraitzaile ugari ditu herrian eta bertako [[Felix Iñurrategi|Felix]] eta [[Alberto Iñurrategi]] anaiak Himalaiako mendiak igotzen aritu ziren. Albertok zortzimilako guztiak igo zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alberto Iñurrategi|hizkuntza=eu|url=https://www.lorpen.com/eu/alberto-inurrategi/|aldizkaria=Lorpen.com|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Bi mendizale elkarte ere badira herrian, ''[[Murrukixo Mendizale Elkartea|Murrukixo]]'' eta ''[[Zaraia Mendizale Taldea|Zaraia]]''. 2022ko irailean [[Ikazkin Trail]] mendi asterketa antolatu da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitor Zunzunegi legorretarra eta Ainara Urrutia aretxabaletarra, Ikazkin Trailen onenak - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1662821022359-aitor-zunzunegi-legorretarra-eta-ainara-urrutia-aretxabaletarra-ikazkin-trailen-onenak|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-09-10}}</ref>.
Historia luzea duen beste kirol bat txirrindularitza da, hala errepidekoa nola ziklo-krosa. 1931an hasita [[Leintz Bailarari Itzulia]] egin zen urtero (Gerra Zibilak 8 urtetako etenaldia eragin zuen) eta garaiko txirrindulari onenek hartu zuten parte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vuelta al Valle de Leniz (Esp) - Ex.|url=http://www.memoire-du-cyclisme.eu/disparues/anc_vuelta_valle_leniz.php|aldizkaria=www.memoire-du-cyclisme.eu|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gaur egun ere jarraitzen du oraindik, abuztuaren 16an izaten da eta Euskal Bailarak kriteriumaren egutegian sartuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Callum Johnston izan da azkarrena Leintz Bailarako Itzulian - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1629121982920-callum-johnston-izan-da-azkarrena-leintz-bailarako-itzulian|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Gerra ostean [[Aretxabaletako Nazioarteko Ziklo-krosa|Nazioarteko ziklo-kros lasterketa]] antolatu zen eta 1980ko hamarkadan Munduko Txapelketa antolatzear ere egon zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua="La Vuelta al Valle de Leniz, que este año cumple su 75º aniversario, es una de las más antiguas de Gipuzkoa"|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/gipuzkoa/debagoiena/2013/02/03/vuelta-valle-leniz-ano-cumple/247957.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. [[trial (txirrindularitza)|Trialsinak]] ere zaleak baditu herrian eta 2018. urtean [[Oztopo Trialsin Kirol Kluba|Oztopo]] taldea sortu zen.
Azkenik, aipagarria da [[Joseba Larrinaga]] paraolinpiar atleta, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Paralinpiar Jokoetako]] [[maratoi]]an zilarrezko domina irabazi zuena. [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|Sydneyko Jokoetan]] laugarrena izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JUEGOS PARALÍMPICOS - PARALIMPISMO - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/juegos-paralimpicos-paralimpismo/ar-52299/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>. Aretxatxabaletako lehenengo izarra ordea [[Fernando Aguilar]] izan zen. "Aretxabaletako galgoa" esaten zioten eta 1959ko Espainiako gazte mailako krosa irabazi zuen. Donostiako [[Jaizkibel Kirol Elkartea (Donostia)|Jaizkibel Kirol Elkartea]]k fitxatu zuen ondoren eta [[1964ko Udako Olinpiar Jokoak|Tokioko Joko Olinpikoetan]] hartu zuen parte 5.000 m eta 10.000m probatan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AGUILAR CAMACHO, Fernando - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/aguilar-camacho-fernando/ar-17558/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-11-27}}</ref>.
=== Jaiak ===
[[Fitxategi:Txino dantza 04 by Arantza Uriguen, 2008-02-03.jpg|thumb|270px|[[Txino dantza]].]]
[[Fitxategi:Txapel Txin 10. urteurrena by Ibai Zangitu.jpg|thumb|270px|[[Txapel Txin Eguna]].]]
[[Fitxategi:Aretxabaletako erraldoiak.jpg|thumb|270px|Aretxabaletako erraldoiak.]]
Jai patronalak ''Andramaixak'' dira eta [[abuztuaren 14]], [[abuztuaren 15|15]], [[abuztuaren 16|16]] eta [[abuztuaren 17|17an]] ospatzen dira. Kontzertuak, herri bazkariak, kirol txapelketak (txirrindularitza, pilota...) eta jaietako ohiko ekitaldiak izaten dira. Urtean zehar beste jaiegun batzuk ere izaten dira.
* [[Urtarrilaren 19]]an ''Kanuto Deunaren Jaia''. Hainbat urtetan ospatu bazen ere gaur egun jadanik ez da ospatzen
* [[Inauteri|Aratuste]]ak (Inauteriak):
** Aurreko asteburuan [[Txapel Txin Eguna]] ospatzen da, inauteriak badatozela adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txapel Txin Eguna - Aretxabaleta - 2020-02-15|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1580470491288-txapel-txin-eguna|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Inauteri igandea izaten da egun handia. Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekin [[Txino dantza]]k egiten du bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txino Dantza (Aratusteetan) — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/jaiak/txino-dantza-aratusteetan|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
** Astearte gauean Txin-en hileta irudikatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Txin'-en hiletarekin esan diete agur Aratusteei - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1424252389645-txin-en-hiletarekin-esan-diete-agur-aratusteei|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2021-11-16}}</ref>.
* Maiatzaren hirugarren asteburuan:
** ''Euskara Eguna'' (herrian)
** ''Otala Zelai Eguna'' ([[Otala Zelai]] eremuan).
* Irailaren erdialdera Aretxabaletako tomatearen astea antolatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARETXABALETAKO TOMATEAREN ASTEA 2021|hizkuntza=eu|data=2021-06-11|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/berriak/aretxabaletako-tomatearen-astea-2021/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2023-08-01}}</ref>.
* [[Irailaren 29]]aren aurreko larunbatean ''San Migelak''.
* [[Eguberriak]]: hiru desfile egiten dira:
** Abenduaren 24an: [[Olentzero]] eta [[Mari Domingi]]
** Abenduaren 31n: [[Bizar Zuri (postaria)|Bizar Zuri]] (Errege Magoen postaria)
** Urtarrilaren 5ean: [[Errege Magoak|Errege Magoen kabalgata]]
* Auzoetako jaiak:
** [[Otsailaren 3]]a, [[Apotzaga-Etxebarri]]n ''San Blas eguna''.
** [[Ekainaren 24]]a, [[Aozaratza]]n ''San Juan jaiak''.
** [[Ekainaren 29]]a, [[Isurieta]]n ''San Pedro''.
** [[Uztailaren 10]]a, [[Larrino|Larriñon]] ''San Kristobal''.
** [[Uztail]]aren hirugarren asteburua, ''Portasolgo jaiak''.
** [[Uztailaren 25]]a, [[Goroeta]]n ''Santixau jaiak''.
** [[Irailaren 8]]a, [[Areantza]]n ''Agorreko andramaixak''.
** [[Azaroaren 12]]a, [[Arkarazo]]n ''San Millan jaiak''.
** [[Abenduaren 13]]a, [[Galartza (Aretxabaleta)|Galartzan]] ''Santa Luzia jaiak''.
=== Musika ===
Aretxabaletan musikak garrantzia handia izan du. XX. mendearen hasieran [[Cristobal Altube]] opera tenore arrakastatsua izan zen eta munduko antzoki onenetan abestu zuen. 1979an [[Aretxabaleta abesbatza]] eratu zen eta hainbat sari jaso izan ditu gregoriano estiloan. Horretaz gain Vatikanoko [[San Petri basilika]]n abestu duen lehen euskal abesbatza izan zen 1986an. Herriko Akordeoi Orkestrak ere sona badu.
Musika taldeak ere izan dira eta badira herrian. 1980. hamarkadan Akulu taldea osatu zen. Azken urteotan musika estilo anitzak jorratzen dituzten taldeak agertu dira; [[Neallta Fola]], [[Screamers and Sinners]], [[Krisis (musika taldea)|Krisis]], [[Nhil]], [[Wood Strings (musika taldea)|Wood Strings]], [[Txerrikumeak]] eta [[Kaparrak (musika taldea)|Kaparrak]], besteak beste. ''Bixentak'' taldeak herriko jaiegunetan abesti ezagunen bertsioak egiten ditu.
[[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] biolontxelo jotzaileak dagoeneko bakarkako hiru disko argitaratu ditu. [[Igor San Juan]] bakarlariak 2016an disko bat atera zuen eta [[Mikel Zamora]]k 2022an.
Aipatu behar da [[Aretxabaletako kuartela]] ere, bertan baitituzte entsegu lokalak herriko sortzaileek. Kuartela Kultur Elkartea ere sortu zuten 2019an<ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Kultura propiorik gabeko herri bat? -|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/komunitatea/Kuartelakulturelkartea/1612529712277-kultura-propiorik-gabeko-herri-bat|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2022-04-22}}</ref>.
== Aretxabaletar ospetsuak ==
{|
|valign="top"|
* [[Isidoro Uribesalgo]] ([[1873]]-[[1928]]), eskultorea
* [[Gregorio Maidagan]] ([[1891]]-[[1961]]), idazlea, euskaltzaina, apaiza,<br/> itzultzailea eta euskaltzalea.
* [[Cristobal Altube]] ([[1898]]-[[1951]]), opera abeslaria
* [[Juan Arana Ezpeleta|Juan Arana "Loramendi"]] ([[1907]]-[[1933]]), fraide eta olerkaria
* [[Seberiano Aiastui|Aita Seberiano Aiastui]] ([[1914]]-[[2007]]), "apaiz ibiltaria".
* [[Jesus Atxa]] ([[1920]]-[[2007]]), [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]]<br/> eta [[Nafarroa]]ko [[Ikastola|ikastolen]] sortzailea.
* [[Bixente Etxeandia]] ([[1931]]-[[2019]]), futbolaria.
* [[Martxe Arana]] ([[1943]] - ), margolaria.
* [[Kepa Akixo]] ([[1949]] - ), eskultorea.
* [[Ramon Eraña]] ([[1950]]-[[2015]]), kultur eta kirol eragilea.
* [[Miren Leanizbarrutia]] ([[1956]]- ) [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren senataria.
* [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]] ([[1959]] - [[2010]]), idazle eta poeta.
* [[Itziar Astiasaran]] ([[1960]] - ), Farmazia doktorea, elikaduraz,<br/> dietetikaz eta elikagai-seguritateaz espezialista ezaguna.
* [[Andoni Zubizarreta]] ([[1961]] - ), futbolaria.
* [[Miriam Urkia]] ([[1965]] - ), euskaltzaina.
* [[David Errasti]] ([[1965]] - ), aktorea.
* [[Asier Aranguren]] ([[1965]] - ), kazetaria.
* [[Jon Sarasua]] ([[1966]] - ), bertsolaria, idazlea eta euskaltzaina.
* [[Aitor Sarasua]] ([[1967]] - [[2018]]), bertsolaria.
|valign="top"|
* [[Arantzazu Loidi]] ([[1967]] - ), bertsolaria.
* [[Andoni Urzelai]] ([[1967]] - ), idazlea.
* [[Felix Iñurrategi]] ([[1967]] - [[2000]]), alpinista.
* [[Alberto Iñurrategi]] ([[1968]] - ), alpinista.
* [[Joseba Larrinaga]] ([[1968]] - [[2013]]), paraolinpiar atleta.
* [[Igor San Juan]] ([[1970]] - ), musikaria.
* [[Lore Martinez Axpe]] (1971), informatikaria eta legebiltzakidea
* [[Igor Arenaza]] ([[1974]] - ), futbolari ohia.
* [[Mikel Zamora]] ([[1977]] - ), abeslaria.
* [[Mikel Etxabe]] ([[1978]] - ), futbolari ohia.
* [[Jose Javier Barkero]] ([[1979]] - ), futbolaria.
* [[Kepa Errasti]] ([[1981]] - ), aktorea.
* [[Ainara Urrutia]] ([[1981]] - ), lasterkaria.
* [[Ainhoa Sánchez]] ([[1987]] - ), modeloa eta aurkezlea.
* [[Katalin Antxia Abasolo]] ([[1988]] - ), moda diseinatzailea
* [[Oihana Aldai]] ([[1992]] - ), futbolaria.
* [[Eñaut Zubizarreta|Eñaut Zubizarreta "Trigger"]] ([[1992]] - ), musikaria.
* [[Andoni Calvo Murillo]] (1994-), Kazetaria
* [[Garazi Estebez]] ([[2002]] - ), txirrindularia.
|}
== Herri senidetuak ==
1990. urtean Austriako [[Maria Wörth]] herriarekin harremanak egin zituen Aretxabaletak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sister cities of Maria Wörth — sistercity.info|url=http://en.sistercity.info/sister-cities/Maria%20W%C3%B6rth.html|aldizkaria=en.sistercity.info|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herriko udal gobernuak aurreragoko urrats bat egin asmoz senidetzeko proposamena aurkeztu zuen baina [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k ez zuten oniritzirik eman<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Pedro Mendieta: "Oraingoa baino krisi latzagoa bizi izan genuen eta enplegua sortzea zen alkatearen ardura handiena"|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2011-06-06|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1386609122026-pedro-mendieta-oraingoa-baino-krisi-latzagoa-bizi-izan-genuen-eta-enplegua-sortzea-zen-alkatearen-ardura-handiena|aldizkaria=Goiena|sartze-data=2022-06-04}}</ref>. Herri bien arteko harremanak hainbat urtetan luzatu ziren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.aretxabaleta.com Aretxabaletako Udalaren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20060617172150/http://www.goiena.net/Aretxabaleta Goiena.net atarian Aretxabaletako albisteak]
{{autoritate kontrola}}
{{Aretxabaletako auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Aretxabaleta]]
jt9ncgpjyrff1dpu5mzuvseh2pqkc60
Martin Lutero
0
6395
9993888
9808345
2024-12-08T18:58:39Z
June berrio
169049
1.mailako azpiatalburua gehitu "Luteroren graziaren teologia" deiturikoa
9993888
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
{{beste erabilpenak|apaiz eta teologoari|eskubide zibilen mugimenduko kidea|Martin Luther King}}
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Martin Lutero'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=185|arau-izenb=Errenazimentuko pertsona-izenak}}</ref> —jaiotzako izen-deiturez, '''Martin Luther'''— ([[Eisleben]], [[Alemania]], [[1483]]ko [[azaroaren 10]]a - Eisleben, Alemania, [[1546]]ko [[otsailaren 18]]a) apaiza, irakaslea eta teologoa izan zen, bai eta erlijio erreformatzaile eraginkorra ere.
Elizaren gehiegikerien aurka idatzi zituen ''[[Laurogeita Hamabost Tesi]]''ek guztiz bizkortu zuten erreforma protestantearen etorrera. Haren irakaspenak zirela eta, [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantearen]] mugimendua sortu zen; batik bat [[protestantismo]]aren bertsio [[luteranismo|luteranista]]. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarrarekin]] hainbat alderdi teologiko adostu ezinean, [[Aita santu|Aita Santuarekiko]] mendekotasuna apurtzearen alde agertu zen eta kristautasunean adar berri bat. Egun, 70 milioi kristau luterano daude munduan, eta beste 400 miloi inguru beste adar protestanteetan.
[[Inprimagailu]]aren asmakizun berria zela medio, Martin Luteroren pentsaera erraz zabaldu eta beste teologoengan eragina izan zuen. Luteroren erreformak mota askotakoak ziren. Tokian tokiko hizkuntza arruntak, eta ez [[latin]]a, erabili nahi zituen liturgian. Hortaz, [[Biblia]] [[aleman]]ierara itzuli zuen. Apaizen ezkontzen alde egin zuen, eta Lutero bera ezkondu egin zen [[1525]]eko [[ekainaren 13]]an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=www.luther.de: El matrimonio de Lutero|url=https://www.luther.de/es/leben/hochzeit.html|aldizkaria=www.luther.de|sartze-data=2020-02-18}}</ref>
Martin Luteroren bizitzak eta idazlanek Europa Mendebaldeko [[Erdi Aroa]]ren bukaeran eta [[Aro Modernoa]]ren sorreran pauso handi bat, agian azkena, ekarri zuten.
== Bizitza ==
=== Lehen urteak ===
Hans eta Margarethe Luderren semea zen; [[1483]]ko [[azaroaren 10]]an jaio zen. [[1484]]an familia [[Mansfeld]]erra joan zen bizitzera, aitak bertan meategi batzuk zuzendu behar zituelako. Aitak semeak ikasketak izatea nahi zuenez, Mansfeld, [[Magdeburgo]] eta [[Eisenach]]eko eskoletara bidali zuen. [[1501|1501e]]an, 18 urte zituenean, [[Erfurt]]eko unibertsitatera bidali zuen, legegizon izan zedin.
1505eko ekainaren 17an Erfurteko [[Agustindarrak|agustindarren]] monastegian sartu zen, 1506an orden hartan, eta hurrengo urtean, apaiztu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=www.luther.de: Leyendas: El rayo|url=https://www.luther.de/es/legenden/blitz.html|aldizkaria=www.luther.de|sartze-data=2020-02-18}}</ref>
=== Irakasle eta predikari urteak ===
1508-1546 urteetan [[Wittenberg]]eko unibertsitateko irakasle izan zen eta [[1512]]an doktore titulua hartu zuen. [[Biblia]] irakasle gisa ezagun egin zen, eta Bibliari buruz eskolan egiten zituen iruzkinen bitartez gorpuztu zuen dotrina protestantea. Hasierako urteetan Elizaren dotrina ofizialetik kanpo ezartzen zuten zalantza handiak sortu zitzaizkion.
=== Luteroren graziaren teologia ===
Gradu akademikoak lortzeko irrikak bultzatu zuen Martin Lutero Eskriturak sakon ikastera. Ad fontes («iturrietara») joateko bokazio humanistak eraginda, Bibliaren eta Eliza primitiboaren azterketan murgildu zen. Hori dela eta, penitentzia eta zintzotasuna bezalako terminoek esanahi berria hartu zuten Lutherentzat, Elizak kristautasunak Eskrituretan irakasten zituen zenbait egia zentralen ikusmena galdu zuela sinetsita, horietako garrantzitsuenetako bat fedearen bidezko justifikazioaren doktrina izanik. Lutero salbazioa Jainkoaren opari hutsa dela irakasten hasi zen, Kristoren bitartez graziak emana eta fedeak bakarrik hartuta.23
Geroago, Luterok Moisesen Legearen eta bere graziaren teologia indartzen zuten ebanjelioen arteko bereizketaren printzipioa definitu eta berrezarri zuen. Horren ondorioz, Luterok uste zuen bere interpretazio-printzipioa funtsezko puntua zela Eskrituren azterketan. Mosaiko Legea eta Ebanjelioak bereiztean, Jesusen Ebanjelioa bere garaiko Elizan oker ulertzearen arrazoia argitasunik eza zela konturatu zen, eta erakunde horri egotzi zion funtsezko akats teologiko asko sortu eta sustatu izana.
== Gatazka Aita Santuarekin ==
[[Fitxategi:Tomus secundus omnium operum.tif|thumb|''Tomus secundus omnium operum'', 1562]]
=== ''Laurogeita hamabost Tesiak'' eta indulgetzien kontrako borroka ===
{{nagusia|Laurogeita hamabost Tesiak}}
1514an Wittenbergeko parrokian predikari hastera deliberatu zuen, eta urtebetean berealdiko ospea jaso zuen herri xehearen artean, Idatzi Santuen gainean egiten zituen azalpenak zirela eta.
1515ean [[Epistola|epistolei]] buruzko iruzkinak idazten hasi zen eta 1517an, indulgentzien salmenta (pekatu baten ondoriozko zigorra kendu ahal izatea, diruaren truke) bereziki salatzen: horren ondotik abiatu zen [[Erreforma protestantea|Erreforma]] prozesua. Luteroren ustez, indulgentziak desegokiak ziren eta 1516 eta 1517an beren kontrako hiru sermoi predikatu zituen. Haren haserrea handituz joan zen eta azkenean 1517ko urriaren 31n ''Laurogeita hamabost Tesiak'' Wittenbergeko elizaren atarian jarri zituen. Testu hori alemanez idatzi zuen eta oso azkar hedatu egin zen inprentari esker. Handik bi astera bakarrik Alemania osoan zehar zabalduta zeuden, eta handik gutxira jadanik Europa osora.
=== Aita Santuaren erantzuna: eskumikatzea ===
[[Johan Eck]] teologoaren eta [[Tommaso de Vio Caietano]] [[domingotar]]ren buruaren erasoek ez zuten atzerarazi eta 1520an ''An den christlichen Adel deutscher Nation'' ("Germaniar nazioko aitonen seme kristauentzako agiria"), ''De captivitate Babylonica ecclesiae præludium'' ("Eliza Babilonian gatibu") [[latin]]ez idatziriko tratatua eta ''Von der Freiheit eines Christenmenschen'' ("Kristau gizonen askatasunaz") liburua idatzi zituen. Hirugarren liburu horretan azaldu zuen Biblia dela autoritate gisa har daitekeen Idatzi Santu bakarra eta fedea dela kristau erlijioaren oinarri nagusia.
1520ko ekainaren 15ean, Aita Santuak ''Exsurge Domine'' buldaren bitartez, jakinarazi zion bere doktrinaren 41 puntu ezabatzen ez bazituen, [[eskumikatu]]a izateko arriskuan egongo zela. Luterok, ondoren, bulda jendaurrean erre zuen eta Aita Santuak, eskumikatu.
== Luteroren erbestaldia ==
[[Worms]]eko dietak, eskumikaturik, [[Alemaniar Inperioa|Alemaniar Inperiotik]] erbestera egotzi zuen (1521). [[Frederiko Saxoniakoa]]k [[Wartburg gaztelua]]n jaso zuen eta egonaldi horretan Biblia alemanera itzuli zuen.
Wittenbergera jo zuen berriro eta, erreformaren hasieran berekin batean jardun zuen [[Thomas Müntzer]]ren aurka jo zuen (''Wider die himmlischen Propheten'', "Zeruko profeten aurka"), eta printzeen alde jarri zen laborarien matxinadan (1524-1525); hala ere printzeen sarraskiak salatu zituen.
== Luteroren ezkontza eta seme-alabak ==
1523ko apirilaren 8an Luterok hamabi monjeei [[Nimbschen]] monasteriotik ihes egiten lagundu zien, komentutik upel batzuetan atera zituen. Horietako hiru beraien senideekin joan ziren eta besteak Wittenbergera. Askeen talde horretan [[Katharina von Bora]] zegoen. Jakin zen Lutero edo Nicolas von Amsdorf-ekin ezkondu nahi zuela. 1525eko ekainaren hasieran Luterok Katharinarekin ezkondu nahi zuen. Lagunek ezer esan aurretik, ekainaren 13an harekin ezkondu zen. Katharina bere senarraren etxera aldatu zen, Wittenbergeko monasteriora. Hiru seme eta hiru alaba izan zituzten:
* Johannes, 1526ko ekainaren 7an jaioa; Zuzenbideak ikasi zuen eta Gorteko funtzionario izan zen. 1575ean hil zen.
* Elizabeth,1527ko abenduaren 10rean jaioa. 1528ko abuztuaren 8an hil zen.
* Magdalena, 1529ko maiatzaren 5ean jaioa. 1542ko irailaren 20an hil zen, Luteroren besoetan.
* Martin, 1531ko azaroaren 9an jaioa. Teologia ikasi zuen baina inoiz ez zen pastore izan. 1565ean hil zen.
* Paul, 1533ko urtarrilaren 28an jaioa. Medikua izan zen. Sei umeren aita izan zen eta 1593ko martxoaren 8an hil zen.
* Margaretha, 1534ko abenduaren 17an jaioa. 1570ean hil zen. George von Kunheim prusiar noblearekin ezkondu zen.
== Eliza Luteranoa eraikitzen ==
Lutero, apurka-apurka eliza luteranoa antolatzen hasi zen: kultuaren nondik-norakoak zehaztu, kantuak prestatu eta ''[[Katixima Handia]]'' (1529, ''Grosser Katechismus'') eta ''[[Katixima Txikia]]'' (1529, ''Kleiner Katechismus'') idatzi zituen. Horrela, erreforma gero eta gehiago zabalduz joan zen.
1530ean ''Augsburgoko Aitorpena'' argitaratu zuen, luteranismoaren dotrina testu nagusienetako bat.
1531n protestantismoaren aldeko printze alemanak biltzen zituen [[Schmakaldar Liga]]rako artikuluak idatzi zituen; nahiz eta berak publikoki beti mantendu egin zuen Karlos V enperadore alemanari ezin zitzaiola desobeditu, bere erabakiak okerrak baziren ere.
== Luteroren azken bidaia eta heriotza ==
Luterok Mansfelden aurkitu zuen heriotza. Bertara joan zen bere anai-arrebak laguntzeko meategi batzuengatik konde batzuekin zituzten arazoak konpontzen laguntzeko. Bidai horretan zegoela, bat-batean bularrean min handia somatzen hasi zen. Handik egun gutxira hil zen. Hain zuzen ere 1546ko otsailaren 18ko gaueko 2:45etan [[Eisleben]], bere jaioterrian. Wittenbergeko jauregian lurperatu zuten, kristautasuna erreformatu zuen pulpitotik oso gertu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=27. Muerte|url=http://www.seminarioabierto.com/iglesia27.htm|aldizkaria=www.seminarioabierto.com|sartze-data=2020-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Lewis W.|abizena=Spitz|izenburua=Martin Luther: His Road to Reformation, 1483–1521. Martin Brecht. Philadelphia: Fortress Press, 1985. xv + 557 pp.|orrialdeak=272–272|data=1987-06|url=http://dx.doi.org/10.2307/3165542|aldizkaria=Church History|alea=2|zenbakia=56|issn=0009-6407|doi=10.2307/3165542|sartze-data=2020-02-18}}</ref>
== Luteroren ondarea ==
Martin Lutero erreforma protestantearen egile nagusietako bat izen zen. [[Inprenta]]ri esker Alemania osoko erreformistek irakurri zituzten bere idatziak eta pentsalari askorengan izan zuen eragina Europa osoan zehar.
Bai erreformak bai kontraerreformak garapen intelektual inportatea suposatu zuten. Adibidez jesuiten pentsamentu eskolastikoaren bidez, katolizismoaren kasuan. Biblia alemanera itzuli zuenez, alemaniar literaturaren sortzaileetako bat dela ere esan ohi da.
Lurralde luteranoetan erregeen botere absolutua txikitu egin zen. Katoliko eta protestanteen artean erlijio-gerra handiak egon ziren. Luteroren protesten mende bat eta gero, [[Bohemia]]n gertatutako matxinada batek eragin zuen [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]], Alemania txikitu zuen katoliko eta protestanteen arteko gatazka handia.
== Zinema ==
* [[Luther (2003ko filma)]]
== Erreferentziak ==
{{lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Luteranismo]]
* [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestantea]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}} {{de}} {{en}} [http://www.luther.de/ www.luther.de]
* {{de}} [https://web.archive.org/web/20051124103204/http://www.archiv-vegelahn.de/nachschlagwerke_luther.html Martin Luteroren biografia]
{{bizialdia|1486ko|1546ko|Lutero, Martin}}
[[Kategoria:Alemaniako teologoak]]
[[Kategoria:Protestantismoa]]
[[Kategoria:Alemaniako itzultzaileak]]
[[Kategoria:Erromatar Eliza Katolikoak eskumikatuak]]
[[Kategoria:Kristau heterodoxiak]]
[[Kategoria:Antisemitismoa Alemanian]]
[[Kategoria:Predikariak]]
[[Kategoria:Itzulpen ikasketetako akademikoak]]
[[Kategoria:Santu anglikanoak]]
ehlqayy5vmenjcwk7tg26zhr1uaou0y
Oñati
0
6495
9993825
9993356
2024-12-08T18:10:13Z
Iñazio Irizar
69454
Artikulua osatzen
9993825
wikitext
text/x-wiki
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Oñati
| nongo = Oñatiko
| irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg
| irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik.
| garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]])
| distantzia = 68
|webgunea=www.onati.eus|alkatea=Izaro Elorza Arregi|biztanleria=12497}}
'''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref>
Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref>
Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref>
== Geografia ==
=== Inguru naturala ===
Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref>
=== Mugakideak ===
Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]].
=== Auzoak ===
Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ere ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>.
Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute. Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdea=|orrialdeak=94-141}}</ref>
<gallery>
Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz.
Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu.
Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola.
Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia.
</gallery>
== Historia ==
=== Historiaurrea ===
Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira.
===== Erdi Paleolitiko =====
* Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian.
* Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena.
===== Goi Paleolitiko =====
* Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian.
* Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere.
===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino =====
* Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian.
* Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" />
[[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]]
=== Historiaurreko aztarnak ===
* [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II<ref>{{erreferentzia|abizena=Agirre-Mauleón, Juantxo|urtea=2018|izenburua=Arrikrutz. Arrikruzko lehoia|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdeak=72-91|ISBN=978-84-947343-9-7}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrizabalaga, Iñigo|urtea=1993|izenburua=Introducción al estudio de los depósitos cuaternarios en el complejo kárstico de Arrktrutz|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=55-68|ISBN=84-87471-47-1|hizkuntza=Es}}</ref>
* Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza.
* [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref>
* [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla
* [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I<ref>{{erreferentzia|abizena=Fr. Lasa, Jose Ignacio|urtea=1977|izenburua=Tejiendo historia. Contribución a la pequeña historia de Guipuzcoa. La cueva de Artzanburu|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian|orrialdea=417|ISBN=84-7173.052-9|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]]
* Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref>
[[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]]
=== Oñatiko Jaurerria ===
Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}}
=== Erdi Aroa ===
Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref>
Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen.
Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref>
=== Izurri atlantikoa ===
1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>.
[[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]]
=== XVI. mendetik gaurdaino ===
'''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek<ref>{{erreferentzia|abizena=Pardo San Gil, Juan|urtea=1990|izenburua=Ejército carlista, 1839|argitaletxea=Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru aldundia|orrialdea=151|ISBN=84-7907-015-3|hizkuntza=Es}}</ref> eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat[[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref>
'''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren:
* 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu.
* 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion.
* 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref>
Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref>
'''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen:
* [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref>
* Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref>
[[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]]
'''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]<nowiki/>k eta Udalak antolatuta, Oñatin [[Euskal Lore Jokoak]] ospatu ziren 1902ko San Migel egunaren bueltan, eta literatura, musika, kirola eta artisautza uztartu ziren hiru egunetan zehar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=159-166|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> Arrakastatsuak izan ziren, eta 1918an Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zien Araba, Bizkaia, Nafarroako Aldundien patronatuei. Horrela, 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref>
Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=133-138|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref> Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref>
Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref>
'''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garia hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref>
[[Fitxategi:Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra 1968.jpg|thumb|320x320px|Euskaltzaindiaren Arantzazuko Batzarra, 1986]]
'''- 1968:''' [[Arantzazuko Batzarra]] eta [[euskara batua]]: 1918ko Oñatiko Kongresuan [[Euskaltzaindia]] sortu zenean,<ref>{{erreferentzia|abizena=|urtea=2020|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria|orrialdeak=48-55}}</ref> [[Resurreccion Maria Azkue|Resurreción Maria Azkue]]<nowiki/>k eta beste hizkuntzalari batzuk urteetan zuten helburua gauzatzeko aukera ikusi zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kintana Goiriena, Jurgi|urtea=2008|izenburua=Intelektuala nazioa eraikitzen. R.M. Azkueren pentsaera eta obra|argitaletxea=Iker 22, Euskaltzaindia|orrialdea=509|ISBN=978-84-95438-39-3}}</ref> Baina gorabehera politikoengatik bereziki ez zuten finkatzerik lortu. 1956an Euskaltzaindiak Arantzazun [[Gerraoste]]<nowiki/>ko lehen Batzar bat egin zuen, berriro ekin zitzaion euskara batua sortzeari. 1964an [[Txillardegi]]<nowiki/>k bultzatuta [[Baiona|Baionan]] euskaltzale talde batek [[Euskal Idazkaritza]] sortu zuen, eta hainbat bilera egin ondoren euskara batuaren oinarritzat jo litekeen testua onartu zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena=Alvarez Enparantza "Txillardegi", Jose Luis|urtea=2019|izenburua=Txillardegi eta euskara batua. Testu hautatuak|argitaletxea=Jakin|orrialdeak=3-140|ISBN=978-84-949758-3-7}}</ref> Testu hori erabili zen '''Arantzazuko Batzarra'''k 1968ko urriaren 3tik 5era eman zuen txostenaren aurrekari nagusia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Rubio, Miren. Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|urtea=2019|izenburua=Txillardegi. Batasunaren pentsalaria. ISBN 978-84-949758-2-0|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-84-949758-2-0}}</ref> Guztira 37 hizkuntzalari elkart ziren, eta [[Euskara batu|euskara batzeko]] lehen arau-multzoa finkatu zuten, hizkuntza idatzian erabili beharreko [[Ortografia|ortografiaren]], [[Morfologia (argipena)|morfologiaren]], [[Euskal deklinabide|deklinabidearen]] eta [[Neologismo|neologismoen]] buruz, eta ''Arantzazuko txostena'' izenarekin argitaratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Torrealdai, Juan Mari|urtea=2014|izenburua=Batasunaren bidea urratzen. Txillardegiren eragintza praktikoa|argitaletxea=Jakin, 204|orrialdeak=11-96}}</ref> Ondoren [[Koldo Mitxelena]] arduratu zen txostena garatzen, eta 1973an osatu zuten aditz batuaren taula.<ref>{{erreferentzia|abizena=Koldo Zuazo|urtea=2005|izenburua=Euskara Batua: Ezina ekinez egina|argitaletxea=Elkar. Donostia|orrialdea=154|ISBN=978-84-9027-698-3}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=118|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref>
== Egitura ==
=== '''Gizarte zerbitzuak''': ===
* San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref>
[[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]]
=== Hezkuntza ===
* '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref>, Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea|url=https://www.iisj.net/eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=71,72|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>
* '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Txinparta Bertso Eskola, <ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=199-232|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref>
=== '''Kultura:''' ===
* '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>.
* '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref>
* '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> Oñati Abesbatza, Pake Lekuko Aloña Abesbatza, San Migel Parrokiako bi koruak, Aita Madina Txistulari Taldea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aita Madina Txistulari Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/977187f3-b321-468e-b7fa-3c9917368bfe}}</ref> Lizargarate Trikitizale Elkartea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elorza Gorostiza, Oihana|urtea=2022|izenburua=Gustura ibili dira Lizargarate egunean|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1661928058056-gustura-ibili-dira-lizargarate-egunean}}</ref> Eltziako 20 rock musika talde<ref>{{erreferentzia|abizena=Bikuña, Mireia|urtea=2016|izenburua=Ekainetik dihardute Oñatiko musika taldeak Eltziako lokalak erabiltzen|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1478780106751-ekainetik-dihardute-onatiko-musika-taldeak-eltziako-lokalak-erabiltzen}}</ref>
=== Kirola ===
* '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].) (1949)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=39|ISBN=D.L.SS 451/2000..}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref>
* '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Futbol zelaiak: Azkoagain (1949) eta Larraña (1966)<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdea=33|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref>, Pilotalekuak: Arantzazukoa (1761) Herrikoa (1860), Garaikoa (1910), Araozkoa (1953), Zubillagakoa (1960), San Lorentzokoa (1965), Zubikoa (1984), Olabarrietakoa eta Madalenakoa.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Uribetxeberria, Gerardo|urtea=1992|izenburua=Oñati, pilota eta pilotariak|argitaletxea=Aloña Mendi Kirol Elkartea. Pilota saila|orrialdeak=117-122|ISBN=D.L. 775/92}}</ref>
=== Energia: ===
* [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref>
* [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref>
== Hirigintza ==
[[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]]
Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref>
XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>
XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>
Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>
Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>
== Demografia ==
[[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Oñatiko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 |
}}
2001eko San Migel parrokiako pastoral-orriak Oñatiko [[abizen]] ohikoenen honako zerrenda zekarren: 292 Ugarte, 214 Igartua, 202 Guridi, 186 Elortza, 182 Kortabarria, 176 Arregi, 157 Urzelai, 153 Biain, 140 Anduaga, 133 Zubia, 122 Liarralde, 121 Agirre, 114 Aiastui eta 108 Aranburu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=23|ISBN=L.G. SS-963/02|hizkuntza=Es}}</ref>
== Izaera unibertsitarioa ==
[[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]]
Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan; Azkarate, Joxemi|urtea=1994|izenburua=Historia de Eskola Politeknikoa José Mª Arizmendiarrieta. 50. urteurrena|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=181|ISBN=84-606-1940-0|hizkuntza=Es}}</ref> Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref>
Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=151-178|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref>
== Ekonomia ==
=== Datuak sektoreka ===
[[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]]
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lurrari lotutako [[Lehen sektore|lehen sektorea]] BEGaren % 0,8; Artisautzari eta Industriari lotutako [[Bigarren sektore|bigarren sektorea]], % 66,1; Zerbitzuei lotutako [[Hirugarren sektore|hirugarren sektorea]], % 29,9; eta [[Eraikuntza]], % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago [[Nekazaritza|nekazaritzan]] eta [[Artzaintza|artzaintzan]] aritzen zen, baina gaur egun baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref>
==== Bigarren sektoreko lanbideak historian zehar ====
* [[Burdingintza]]: [[Iltze|iltzeginak]], [[Sarrailagile|sarrailagileak]], [[Errementari|errementariak]], [[Galdara|galdaragileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Olagizon|olagizonak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=167-170|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Ehungintza]]/[[Jantzi|Jantzigintza]]/[[Larru|Larrugintza]]: [[Zapatari|zapatariak]], [[Ehule (lanbidea)|ehuleak]], [[Joskintza|jostunak]], zurratzaileak, marrageroak, [[lehengai]]<nowiki/>en maisuak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Isazelaia, Jaione|urtea=1997|izenburua=Linua, Ehuna, Artilea|argitaletxea=Bergarako Udala|orrialdea=51|ISBN=84-920247-5-5}}</ref>
* [[Eraikuntza]]: [[Hargintza|harginak]], [[Arotzak|arotzak,]] [[Igeltsero|igeltseoak]], [[Teila|teilagileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2020|izenburua=Las tejerías en la Villa de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrázola. Grafo. Bilbo|orrialdea=18-20|ISBN=LG. D. 01184-2020|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Elikadura]]: [[Errota|errotariak]], [[Txokolate|txokolategileak]], [[Gozogile|gozogileak]], [[Okin|okinak]].
* Beste batzuk: [[Saski|saskigileak]], [[Ontzi|ontzigileak]], [[Erloju|erlojugileak]], [[Zilar|zilargileak]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=117|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref>
=== Industriaren bilakaera XV. mendean ===
Historikoki Oñatin siderurgia izan da pertsona gehien enplegatu izan duen azpisektorea, eta horrela XV.mendean [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref>
[[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]]
Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira:
- “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref>
- “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref>
Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]]
- “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref>
- "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref>
- "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref>
- "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref>
[[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]]
Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak:
- '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref>
- “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref>
Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik.
== Gizarte kapitala ==
Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke:
* Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref>
* Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en zein kontsei<nowiki/>lu sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref>
* Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Baserritarrena. Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu et<nowiki/>a Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>rekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> Hor kokatzen dira baita publikoak diren [[Antixena gaztetxea|Antixena Gaztetxea]] erta Gaztelekua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Otamendi, Koldo|urtea=2024|izenburua=‘Oñati Vizirik’ kantu bildumaren aurkezpena|argitaletxea=Naiz egunkaria}}</ref>
== Politika ==
=== Udal hauteskundeak ===
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate.
[[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]]
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren:
* '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580.
* '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref>
{{Udal hauteskunde infotaula
|data_a = 2023
|data = 2019
|alderdia1 = [[Bildu]]
|kolorea1 = #9bd225
|zinegotziak1 = 10
|botoak1 = 3.408
|ehunekoa1 = 54,11
|zinegotziak1_a = 11
|botoak1_a = 3.279
|ehunekoa1_a = 59,80
|alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)
|kolorea2 = #CCFC66
|zinegotziak2 = 7
|botoak2 = 2.571
|ehunekoa2 = 40,82
|zinegotziak2_a = 6
|botoak2_a = 1.931
|ehunekoa2_a = 35,22
|iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean]
}}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa.
[[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|Oñatiko Udala]]
=== Alkateak ===
Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak:
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#D8D8D8"
|'''[[Alkate|Alkatea]]'''
|'''Agintaldi hasiera'''
|'''Agintaldi amaiera'''
| colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>'''
|-
| [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref>
| 1979
| [[1983]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]
|-
| Eli Galdos Zubia
| 1983
| [[1987]]
| width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" |
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Eli Galdos Zubia
| 1987
| [[1991]]
| width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Angel Maria Iturbe Yarza
| 1991
| [[1995]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Angel Maria Iturbe Yarza
| 1995
| [[1999]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| Angel Maria Iturbe Yarza
| 1999
| [[2003]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]]
|-
| Andoni Gartzia Urtaza
| 2003
| [[2006]] <sup>a</sup>
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
|-
| Lourdes Idoiaga Urkia
| 2006
| [[2007]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
|-
| Lourdes Idoiaga Urkia
| 2007
| [[2011]]
| width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}|
| Euzko Alderdi Jeltzalea
|-
| [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" />
| 2011
| [[2015]]
| width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}|
| [[Bildu]]
|-
| Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" />
| 2015
| [[2019]]
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| [[Euskal Herria Bildu]]
|-
| [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" />
| 2019
| [[2023]]
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| Euskal Herria Bildu
|-
| Izaro Elorza Arregi
| 2023
| Jardunean
| width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}|
| Euskal Herria Bildu
|}
<sup>a</sup> Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.
'''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]'''''
== Armarria ==
Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref>
== Ondare nabariak ==
Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu:
=== A- Ondare zibila ===
* [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
* [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=39-44|ISBN=L.G: SS-1177/01|hizkuntza=Es}}</ref> [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur dorrea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref>
* [[Oñatiko Unibertsitatea|Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelat, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdeak=27-179|ISBN=84-7907-151-6|hizkuntza=Es}}</ref>
<gallery mode="packed" widths="220" heights="180">
Fitxategi:Oñate - Palacio de Lazarraga 1.jpg|Lazarraga dorrea
Fitxategi:Zumeltzegi (1988).jpg|Zumeltzegi dorrea
Fitxategi:University Sancti Spiritus, Oñati (main facade ant Eastern facade) 1.JPG|Sancti Spiritus Unibertsitatea
Fitxategi:Oñati - Zubiaur - 4.jpg|Zubiaur dorrea
</gallery>
* San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
* Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Zarateko jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>[[Antia jauregia|, Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=185|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref>, Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
* [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref>, Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>,''' Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>, Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>. Zarataleku etxea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
* [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=2001|izenburua=Miscelánea histórica sobre Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=33-38|ISBN=L.G: SS-1177/01..|hizkuntza=Es}}</ref>
* XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref>
*Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref name=":4" />. Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|abizena=Osa, Olatz|urtea=1996|izenburua=Oñatiko trenaren inguruan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=5-98|ISBN=84-921814-0-0}}</ref>
*Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref>
[[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]]
=== B- Ondare erlijiosoa ===
*[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Fernández, José. Artixa Taldea|urtea=2022|izenburua=Oñatiko elizak, komentuak, ermitak eta gurutzeak. Historia labur bat|argitaletxea=Artixa Taldea. Oñatiko Udala|orrialdeak=5-223|ISBN=L.G. D. 01025-2002}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Arrazola Urquiaga, José Ramón|urtea=2024|izenburua=La Torre Campanario de la Iglesia Parroquial de San Miguel Arcángel de Oñati|argitaletxea=José Ramón Arrazola. K-3|orrialdeak=13,14|ISBN=LG. D 00067-2024|hizkuntza=Es}}</ref> [[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> [https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa,<ref name=":5" /> Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref name=":5" />
=== D- Hirigunetik kanpo: ===
* [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref>
* [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
*[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>
*[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak.|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbo|orrialdeak=94-161}}</ref>
* [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref name=":5" />
[[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]]
=== E- Ondare dokumentala ===
* [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|abizena=Luzuriaga Sanchez, Gerardo|urtea=1991|izenburua=Oñatiko Unibertsitateko Liburutegiko XVI. mendeko Inpreso eta Inkunableen Katalogoa|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura, Hezkuntza, Kirol eta Turismo Departamentua|orrialdea=22|ISBN=84-7907-048-X}}</ref>
* [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref>
* [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|abizena=Zubizarreta, Kandido|urtea=1998|izenburua=Catálogo de Incunables e Impresos del siglo XVI del Santuario de Arantzazu y del Convento Franciscano de Zarautz|argitaletxea=EFA. Frantziskotar Argitaletxea. Arantzazu. Oñati|orrialdea=9|ISBN=84-7240-164-2}}</ref>
* San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref>
* Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref>
== Komunikabideak ==
Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute.
* [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref>
* [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref>
Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan.
* [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref>
== Euskara ==
[[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]]
Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, Debagoienekoa<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, [[Debagoiena|Debagoiene]]<nowiki/>ko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref>
[[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Egaña Calderón, Urko|urtea=2014|izenburua=Oñatiko hitzen altxorra|argitaletxea=Oñatiko Bertso Eskola|orrialdeak=16-205|ISBN=978-84-617-3193-0}}</ref>
Lehen [[Korrika]] 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref>
2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref>
== Jaiak eta ospakizunak ==
Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke:
* Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira, gazte-talde ugariren parte-hartzearekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 1955etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2024|izenburua=Artzain txakur txapelketa eta margo lehiaketa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1726574125518-artzain-txakur-txapelketa-eta-margo-lehiaketa}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> <ref>{{erreferentzia|abizena=Peña Santiago, Luis Pedro|urtea=1973|izenburua=Fiestas tradicionales y romerías de Guipuzcoa|argitaletxea=Ed. Txertoa|orrialdeak=269-273|ISBN=84-7148-011-5|hizkuntza=Es}}</ref>
* Hiribilduko kale-auzoetako jaiak, gazteak antolatuta: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=164|ISBN=84-606-1903-6..|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zubía, Juan: Azpiazu José Antonio|urtea=2002|izenburua=Memorias de aquél Oñati.|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=166-183|ISBN=L.G. SS-963/02..|hizkuntza=Es}}</ref>
* Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo, 1994|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria. Oñatiko Udala|orrialdeak=164-166|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>
Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Altube Arrese, Mirari|urtea=2024|izenburua=Corpus jaiak. Egitaraua|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1717084628889-corpus-jaiak-egitaraua}}</ref> Hamabosgarren mendetik hona behintzat, goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesio eginez herriko kaleetan zehar, foruen enparantzan amaituz. Prozesioarekin batera dantzariek dantza tradizionalak eskaintzan dituzte.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=65}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=. Oñatiko Udala|orrialdea=169|ISBN=84-606-1903-6}}</ref>
== Oñatiar ezagunak ==
=== Garai batekoak ===
* [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, [[Espainia]]<nowiki/>ko [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Di Cesare, Gervasio|urtea=2012|izenburua=Historia y Genealogía de los Lazarraga|argitaletxea=Ed. Gervasio di Cesare|orrialdeak=15-491|ISBN=978-84-616-0317-6|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460/70-1548), apezpiku eta humanista. [[Mallorca]] eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>re<nowiki/>n sortzailea 1545an.
* [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea.
* [[Lope Agirre]] (1510-1561), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako errege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdeak=21-50|ISBN=84-921814-1-9|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza katolikoak 1987an santu izendatu zuen.
* Luis Manuel de Zañartu (1723-1782): [[Txile]]<nowiki/>ko [[Santiago (Txile)|Santiago]]<nowiki/>ko korrejidorea.
* [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): Ávilak<nowiki/>o apezpikua<nowiki/> (1824-1841).
<gallery mode="packed" heights="160" perrow="200">
Fitxategi:La Sabiduría entre los hermanos Sancho y Rodrigo.jpg|Rodrigo Mercado Zuatzola
Fitxategi:Pedro Altube.png|Pedro Altube
Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|Juan Madinabeitia
Fitxategi:Almirante Irizar.jpg|Julian Irizar
Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|Aita Madina
Fitxategi:Jose de Azpiazu.jpg|José de Azpiazu
</gallery>
* Manuel Umerez Goribargoitia (1757-1818): abadea eta idazlea. Oñatiarrez lehen aldiz idatzi ziren bi libururen egilea. 1805ekoa [[Jerardo Elortza]]<nowiki/>k transkribatu zuen: "''Osaba baten instruccinuac bere iloba Ezcondu eta Necazari batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoicoaren Legue santubagaz conforme''"<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain-Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=109-111|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref>
* Antonio Elorza Agirre (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabal, Martin|urtea=1993|izenburua=Araotz. Albiste eta ohiturak|argitaletxea=Pedro Oleaga. Grafo. Bilbao|orrialdea=179}}</ref>
* [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Villar, Axun; Igarzabal, Eli, Artixa Taldea|urtea=2017|izenburua=Antxinako Zubillagari begirada bat. Pedro Altube Idígoras "Palo Alto"|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=113,114|ISBN=L.G. SS-632-2017}}</ref>
* [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea.
*[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea, Espainiako [[gastroenterologia]]<nowiki/>ko eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref>
* [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. [[Argentina|Argentinan]] jaioa. Hango [[Almirante (armada)|almirantea]] izan zen. Antarktikan ibilia.
* [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista.
*Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista.
*Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean.
* [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), [[Agustindarrak|agustindarra]] eta musikagilea, bere bi konposiziorik ezagunenak erlijiosoak dira, alde batetik "[[Aita Gurea (Aita Madina)|Aita Gurea]]", [[Argentina|Argentinan]] idatzita [[1946|1946an]] eta bestetik "[[Agur Maria]]"<ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Xabier|urtea=2017|izenburua=La música vasca por el Padre Francisco de Madina|argitaletxea=Ed. EKIN|orrialdea=56|ISBN=D. L. SS-1317-2017|hizkuntza=Es}}</ref>.
*[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen.
*[[Jose de Azpiazu]] (1912-1986), [[gitarra-jotzaile]], [[musikagile]], musika klasikoko [[partitura]]<nowiki/>k gitarrara moldatzaile, [[Geneva|Genevan]] ([[Suitza|Suitzan]]) egin zuen bere lan artistikoa 1950tik aurrera<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, Jose Antonio|urtea=1998|izenburua=José de Azpiazu. Biografia|argitaletxea=Euskal Herriko gitarra elkartea, Donostia|orrialdeak=226|ISBN=DL. SS- 670/2000|hizkuntza=Eu}}</ref>.
*Antonino Ibarrondo Oleaga (1914-1985), banda-zuzendari, maisu eta musikagile<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu, José Antonio; Ugarte, Xabier|urtea=2014|izenburua=Antonino Ibarrondo Oleaga. Biografía|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=25-36|ISBN=L.G. SS. 1340-2014}}</ref>.
*[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea.
* [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua, euskaltzalea, eta [[Mezenasgo|mezenas]] Oñatiko hainbat ekimenetan zein Euskal Herriko euskararen alorreko ekintzetan.
* [[Jose Milikua]] (1921-2013), historialaria,
* [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea,
* [[Ignazio Arregi]] (1931-2020), jesuita eta kazetaria,
* Miguel Angel Arzuaga (1925-1960), Oñatiko paisaia-margolaria<ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi, Edorta|urtea=2010|izenburua=Miguel Angel Arzuaga|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=23-43|ISBN=978-84-935841-5-3}}</ref>
* [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua, eta politakaria, Oñatiko alkate izan zen demokraziako lehen hiru agintaldietan, eta baita [[Eusko Jaurlaritza|Eusko Jaurlaritzako]] Herrizaingoko sailburuorde eta Gipuzkoako Foru Aldundiko [[Ahaldun nagusi|ahaldun nagusia]].
* [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaina,
* [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria,
* [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.
=== Gaur egungoak ===
*Jose Antonio Villar (1939), aktore eta abeslaria,
*[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea,
*[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea,<ref>{{erreferentzia|abizena=Oihana Elorza Gorostiza|urtea=2020|izenburua=Manuel Lekuona sarirako aurkeztu dute Felix Ibarrondo oñatiarra|argitaletxea=Goiena}}</ref>
*[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Biain Berraondo, Iñigo|urtea=2018|izenburua=Jerardo Elortzarekin berbetan|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=27-117|ISBN=L.G. SS 1382-2018}}</ref>
*Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lourdes Idoiaga, Oñatiko alkatetzarako hautagaia|argitaletxea=EAJ.PNV}}</ref>
*[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, Espainiako Liga irabazi zuen, eta bertako selekzioarekin jojatzera iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Santiago Idigoras Bilbao|argitaletxea=Archivo histórico. Real Sociedad de Fútbol|hizkuntza=Es|url=https://www.realsociedad.eus/es/historical-file/player/16}}</ref>
*[[Jon Zelaia]] (1954), idazlea eta musikaria,<nowiki/><gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Félix Ibarrondo.jpg|Félix Ibarrondo
Fitxategi:AgirrebaltzategiUEU84.jpg|Paulo Agirrebaltzategi
Fitxategi:Jerardo Elortza 2004.jpg|Jerardo Elortza
Fitxategi:Santi Idigoras.jpg|Santi Idigoras
Fitxategi:LarraitzUgarte.jpg|Larraitz Ugarte
</gallery>
*[[Ruper Ordorika]] (1956), musikagile, abeslari eta idazlea, Euskal Herriko berritzailerik ezagunenetakoa pok, rock eta beste musika estilo batzuk uztartuz. 2024ko [[Abadia saria]] eman zioten "Euskal kantagintza eremu berrietara eramatearren, rocka eta kantu tradizionala uztartuz, literatura eta artearekiko zubiak landuz." <ref>{{erreferentzia|abizena=Jimenez Larrea, Amaia|urtea=2024|izenburua=Ruper Ordorikari emango diote Abadia Saria|argitaletxea=Berria}}</ref>
*[[Izaskun Moyua]] (1958), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia.<ref>{{erreferentzia|urtea=2005|izenburua=Izaskun Moyúa toma posesión de su cargo como nueva directora de Emakunde,|argitaletxea=EAJ-PNV}}</ref>
*[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]][[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) ida<nowiki/>zle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea,
*[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea, <nowiki/>
*[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]][[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] i<nowiki/>rakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]][[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea.]]
*[[Gerardo Markuleta]] (1963), idaz<nowiki/>lea eta itzultzailea,
*[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle|euskalt]]<nowiki/>[[euskaltzain urgazle|zain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]][[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria.
*[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]][[Mondragon Unibertsitatea|n]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] errektorea.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|Etxegoien eta Ordorika
Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|Maria Cruickshank
Fitxategi:Bixente Atxa (cropped).jpg|Bixente Atxa
Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|Itziar Ugarte
Fitxategi:Malen Osa. Mendi lasterketaria.jpg|Malen Osa
</gallery>
*[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]][[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazl<nowiki/>e eta irrati-esataria,
*[[Luis Durán]] (1967), komikigilea<nowiki/>.
*[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]][[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic|Athle]]<nowiki/>[[Athletic|tic]]<nowiki/>eko futbolari ohia,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ricardo Mendiguren Egaña|argitaletxea=Athetic Club|hizkuntza=Es|url=https://www.athletic-club.eus/jugadores/ricardo-mendiguren-egana}}</ref>
*[[Jon Odriozola]] (1970), txirrind<nowiki/>ulari profesional ohia.
*[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea, I<nowiki/>rati Iciar (1975), Historialaria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEUko lantaldea: Nor da Nor? – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/04/26/ueuko-lantaldea-nor-da-nor/|sartze-data=2019-09-21}}</ref>.
*[[Larraitz Ugarte]] (1976), legela<nowiki/>ri eta politikaria.
*[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] [[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977),<nowiki/> musikaria.
*[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazl<nowiki/>e eta kazetaria.
*[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]] [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon]]<nowiki/> [[Mondragon Unibertsitatea|Unibertsitateko]] irakasle eta zinemagilea.
*[[Markel Irizar|Markel]] [[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrind<nowiki/>ulari profesional-ohia,
*[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoizt<nowiki/>ailea.
*[[Maria Cruickshank|M]][[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktor<nowiki/>ea,
*[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] (1995) ka<nowiki/>zetaria eta idazlea.
*[[Malen Osa]] (<nowiki/>2002) mendi eskiatzai<nowiki/>lea eta lasterkaria, 2024<nowiki/>ko denboraldiko sailkapen orokorrean hi<nowiki/>rugarren bukatu zuen "Mendi lasterketen Munduko Urrezko Txapelketan" (''Golden Trail World Series'').<ref>{{erreferentzia|abizena=Urtzelai, Xabier|urtea=2024|izenburua=Malen Osa. Trail-ak asko lagundu dit urte gogor hau kudeatzen|argitaletxea=Goiena egunkaria|url=https://goiena.eus/oinati/1729766621695-malen-osa-trail-ak-asko-lagundu-dit-urte-gogor-hau-kudeatzen}}</ref>
== Anaitzeak ==
Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1998|izenburua=Los Oñate en México y Nuevo México|argitaletxea=Oñatiko Udala - Zacatecaseko Udala|orrialdea=3|ISBN=84-921814-1-9.|hizkuntza=Es}}</ref>
{| class="wikitable"
|
* {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]])
* {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]])
* {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]])
* {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]])
* {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zac]]<nowiki/>[[Zacatecas Hiria|atecas]] ([[Mexiko]])
|}
== Argazki galeri<nowiki/>a ==
<gallery>
Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]].
Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]].
Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]].
Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]].
Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]].
Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]].
Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]].
Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]].
Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]].
Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]].
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{Ondasun erreferentzia}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
* [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea]
* {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.
* [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan]
* [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea]
{{autoritate kontrola}}
{{Oñatiko auzo aurkibidea}}
{{Debagoieneko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Oñati]]
6y3548hg35at8jes969m86dn8vvk5ja
Orexa
0
6498
9993879
9992809
2024-12-08T18:50:58Z
Patxi lurra
219
/* Politika */
9993879
wikitext
text/x-wiki
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Orexa
| nongo = Orexako
| irudia = Santa Kutz Orexa.jpg
| irudiaren testua = Santa Kutz eliza eta Orixeren omenaldia
| distantzia = 36
}}
'''Orexa''' [[Gipuzkoa]]ko ekialdeko [[udalerri]] bat da, [[Tolosaldea|Tolosaldekoa]]. [[Nafarroa Garaia]]rekiko mugan dago. {{Gipuzkoako_udalerrien_biztanleria|Orexa}} biztanle zituenez {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean, probintziako herri txikiena zen. [[Itsas maila]]tik 421 metrora dago, eta 5,8 [[kilometro koadro]] ditu.
==Geografia==
===Mugakideak===
Iparraldean [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelu]], ipar-ekialdean [[Berastegi]], hegoaldean [[Araitz]] ([[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]), ekialdean [[Areso]] (Nafarroa) eta mendebaldean [[Lizartza]] udalerri mugakide ditu.
===Ingurune naturala===
[[Araxes]]en ibaiadarra den Basabe erreka igarotzen da Orexako herrigunearen azpitik. Bestela, [[Urkieta]] (854 m) eta [[Ulizar]] (861 m) inguruko mendi aipagarrienak dira.
== Historia ==
Lapurretei aurre egin ezinik, eta inguruko beste herri asko bezala, Orexa [[Tolosa]] hiribilduari lotu zitzaion [[1374]]. urtean, nahiz eta autonomia administratibo eta ekonomikoari eutsi zion. [[1714]]. urtean, berriz, herria bereizteko ahaleginetan hasi zen baina ez zuen [[1845]]. urtera arte lortu, udal legea indarrean sartzean, hain zuzen ere. Hala ere, Tolosak izan zuen handik aurrera ere herriaren ordezkaritza Gipuzkoako Batzarretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OREXA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/orexa/ar-111436/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Ekonomia ==
Duela urte batzuk [[abeltzaintza]] zen nagusi, baserri ugarik ziharduten horretan, baina dagoeneko ia ez da geratzen abeltzaintza bizibide duen baserririk. Egun, ekonomikoki pisu handia du herrian [[Oihan Txiki Kooperatiba]]k: Orexako [[gazta]] eta mamia egiten ditu, besteak beste.
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %16,6, Bigarren sektorea %19,3. Hirugarren sektorea %64,1.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Orexako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/orexa.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Demografia ==
Orexak 2019an zituen 110 biztanleetatik %16,36k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak %0,91 ziren.<ref name=":0" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Orexako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 223 | 1910 | 220 | 1920 | 205 | 1930 | 199 | 1940 | 181 | 1950 | 181 | 1960 | 198 | 1970 | 145 | 1981 | 108 | 1991 | 78 | 2001 | 83 | 2011 | 122 | 2021 | 117 |
|oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_padron.htm www.ine.es]
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Udaletxea.JPG|thumb|225px|Orexako udaletxea]]
=== Alkateak ===
{| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Alkateen zerrenda.
| align=right| 2019 || Eneko Maioz Ganboa ([[Bildu]])
|-
| align=right| 2015 || Eneko Maioz Ganboa (Bildu)
|-
| align=right| 2011 || Eneko Maioz Ganboa (Bildu)
|-
| align=right| 2007 || Unai Elola Atxega ([[EAE-ANV]])
|-
| align=right| 2003 || Aritz Luloaga Malkorra (Orexarrak Bidean)
|-
| align=right| 1999 || Miren Nekane Malkorra Beristain ([[Euskal Herritarrok]])
|-
| align=right| 1995 || Joseba Imanol Elola Loidi (Independienteak)
|-
| align=right| 1991 || José Antonio Iturrioz ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1987 || Mikel Atxega Malkorra ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1983 || Francisco Javier Iturrioz ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1979 || Joxe Atxega Olasagasti (Hautagaien Taldea)
|}
=== 2011ko udal hauteskundeak ===
Bi alderdik aurkeztu zituzten zerrendak udal hauteskundeetarako: [[Bildu]]k eta [[PP|Alderdi Popularrak]]. Hauek izan ziren emaitzak:
* Bildu: 83 boto.
* Alderdi Popularra: 0 boto.
Emaitza horiekin, Eneko Maioz Ganboa bihurtu zen udalerriko alkate, botoen % 100 lortuta.
=== 2015ko udal hauteskundeak ===
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]] [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]] 72 boto lortu zituen.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref> Eneko Maioz izendatu zuten alkate bigarrenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneko Maioz: «Egiten diren lanen helburua da garrantzitsua» - Orexa|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/orexa/1436369630612-eneko-maioz-egiten-diren-lanen-helburua-da-garrantzitsua|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
=== 2019ko udal hauteskundeak ===
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]] [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]] 71 boto lortu zituen.<ref name="#1"/> Eneko Maioz izendatu zuten alkate hirugarrenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneko Maiozek alkatetzan jarraituko du - Orexa|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/orexa/1559115449860-eneko-maiozek-alkatetzan-jarraituko-du|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
=== 2023ko udal hauteskundeak ===
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundeetan]] EH Bilduk 66 boto lortu zituen. Ez zen beste alderdirik aurkeztu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Orexa - Tolosaldeko ataria|url=https://ataria.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/orexa|aldizkaria=ataria.eus|sartze-data=2024-03-16}}</ref>
== Kultura ==
=== Jaiak eta ospakizunak ===
Herriko festa nagusiak [[maiatzaren 3]]an izaten dira, Santa Kutz egunean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orexa - Tolosaldea Turismo|hizkuntza=eu|url=https://www.tolosaldea.eus/eu/que-hacer/poblaciones/orexa|aldizkaria=www.tolosaldea.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>. [[1987]]az geroztik, [[azaro]]aren hasieran, [[Orixe]]ren omenez, kultura astea ospatzen da, hainbat hitzaldi eta ekitaldirekin.
== Ondasun nabarmenak ==
Plazan eta inguruan udaletxea, Santa Kutz eliza ([[XVI. mendea]]) eta Errebote Atze [[pilotaleku]]a daude. Herritik [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelurako]] bidea jarraituz gero, San Marko ermita dago.
Basabe zentrala ere aipagarria da, 1930eko zentral hidroelektrikoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orexako Basabe zentrala: nolakoa zen gure aitona-amonen energia berriztagarria?|url=https://www.argia.eus/albistea/orexako-basabe-zentrala-nola-zen-gure-aiton-amonen-energia-berriztagarria|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Euskara ==
[[Fitxategi:Orexako Antonia Arruabarrena.webm|thumb|Orexako Antonia Arruabarrenaren<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Orexa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/orexa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, eskolara joan beharraren eta maisu-maistren zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Erdialdekoa - Gipuzkera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#4">{{Erreferentzia|izenburua=Erdigunekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/erdigunekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Orexako euskara<ref name="#2"/> [[gipuzkera]]<nowiki/>ren<ref name="#3"/> aldaera bat da, erdiguneko euskaran<ref name="#4"/> kokatzen den [[Tolosaldea#Euskara|Tolosaldeko euskara]], hain zuzen. Datuen arabera, herriko euskaldunak %92 dira, eta euskararen erabilera %80.4. Eustaten arabera, euskaldunak %94,64 ziren 2016an.<ref name=":0" />
== Orexar ospetsuak ==
* [[Orixe|Nikolas Ormaetxea ''Orixe'']] ([[1888]]-[[1961]]), euskal idazlea.
* [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ([[1995]]-), politikaria.
== Galeria ==
<gallery>
Fitxategi:Orexa 1.jpg|Herriko sarrera
Fitxategi:Santa Kutz eliza.jpg|Santa Kutz eliza
Fitxategi:Orixe.jpg|Orixeren eskultura
Fitxategi:San Markos ermita.JPG|San Markos ermita
Fitxategi:Frontoia.JPG|Errebote atze frontoia
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://ataria.eus/orexa/ Orexako albisteak Atarian]
{{autoritate kontrola}}
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
{{Tolosaldeko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Orexa]]
p4aijetv0p31on3ma3hin9siq8mh500
9993893
9993879
2024-12-08T19:03:32Z
Patxi lurra
219
/* Orexar ospetsuak */
9993893
wikitext
text/x-wiki
{{Gipuzkoako udalerri infotaula
| izena = Orexa
| nongo = Orexako
| irudia = Santa Kutz Orexa.jpg
| irudiaren testua = Santa Kutz eliza eta Orixeren omenaldia
| distantzia = 36
}}
'''Orexa''' [[Gipuzkoa]]ko ekialdeko [[udalerri]] bat da, [[Tolosaldea|Tolosaldekoa]]. [[Nafarroa Garaia]]rekiko mugan dago. {{Gipuzkoako_udalerrien_biztanleria|Orexa}} biztanle zituenez {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean, probintziako herri txikiena zen. [[Itsas maila]]tik 421 metrora dago, eta 5,8 [[kilometro koadro]] ditu.
==Geografia==
===Mugakideak===
Iparraldean [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelu]], ipar-ekialdean [[Berastegi]], hegoaldean [[Araitz]] ([[Nafarroa Garaia|Nafarroa]]), ekialdean [[Areso]] (Nafarroa) eta mendebaldean [[Lizartza]] udalerri mugakide ditu.
===Ingurune naturala===
[[Araxes]]en ibaiadarra den Basabe erreka igarotzen da Orexako herrigunearen azpitik. Bestela, [[Urkieta]] (854 m) eta [[Ulizar]] (861 m) inguruko mendi aipagarrienak dira.
== Historia ==
Lapurretei aurre egin ezinik, eta inguruko beste herri asko bezala, Orexa [[Tolosa]] hiribilduari lotu zitzaion [[1374]]. urtean, nahiz eta autonomia administratibo eta ekonomikoari eutsi zion. [[1714]]. urtean, berriz, herria bereizteko ahaleginetan hasi zen baina ez zuen [[1845]]. urtera arte lortu, udal legea indarrean sartzean, hain zuzen ere. Hala ere, Tolosak izan zuen handik aurrera ere herriaren ordezkaritza Gipuzkoako Batzarretan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OREXA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/orexa/ar-111436/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Ekonomia ==
Duela urte batzuk [[abeltzaintza]] zen nagusi, baserri ugarik ziharduten horretan, baina dagoeneko ia ez da geratzen abeltzaintza bizibide duen baserririk. Egun, ekonomikoki pisu handia du herrian [[Oihan Txiki Kooperatiba]]k: Orexako [[gazta]] eta mamia egiten ditu, besteak beste.
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %16,6, Bigarren sektorea %19,3. Hirugarren sektorea %64,1.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Orexako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/orexa.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Demografia ==
Orexak 2019an zituen 110 biztanleetatik %16,36k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak %0,91 ziren.<ref name=":0" />{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Orexako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=500
| 1900 | 223 | 1910 | 220 | 1920 | 205 | 1930 | 199 | 1940 | 181 | 1950 | 181 | 1960 | 198 | 1970 | 145 | 1981 | 108 | 1991 | 78 | 2001 | 83 | 2011 | 122 | 2021 | 117 |
|oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_padron.htm www.ine.es]
}}
== Politika ==
[[Fitxategi:Udaletxea.JPG|thumb|225px|Orexako udaletxea]]
=== Alkateak ===
{| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Alkateen zerrenda.
| align=right| 2019 || Eneko Maioz Ganboa ([[Bildu]])
|-
| align=right| 2015 || Eneko Maioz Ganboa (Bildu)
|-
| align=right| 2011 || Eneko Maioz Ganboa (Bildu)
|-
| align=right| 2007 || Unai Elola Atxega ([[EAE-ANV]])
|-
| align=right| 2003 || Aritz Luloaga Malkorra (Orexarrak Bidean)
|-
| align=right| 1999 || Miren Nekane Malkorra Beristain ([[Euskal Herritarrok]])
|-
| align=right| 1995 || Joseba Imanol Elola Loidi (Independienteak)
|-
| align=right| 1991 || José Antonio Iturrioz ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1987 || Mikel Atxega Malkorra ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1983 || Francisco Javier Iturrioz ([[Herri Batasuna|HB]])
|-
| align=right| 1979 || Joxe Atxega Olasagasti (Hautagaien Taldea)
|}
=== 2011ko udal hauteskundeak ===
Bi alderdik aurkeztu zituzten zerrendak udal hauteskundeetarako: [[Bildu]]k eta [[PP|Alderdi Popularrak]]. Hauek izan ziren emaitzak:
* Bildu: 83 boto.
* Alderdi Popularra: 0 boto.
Emaitza horiekin, Eneko Maioz Ganboa bihurtu zen udalerriko alkate, botoen % 100 lortuta.
=== 2015ko udal hauteskundeak ===
[[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]] [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]] 72 boto lortu zituen.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref> Eneko Maioz izendatu zuten alkate bigarrenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneko Maioz: «Egiten diren lanen helburua da garrantzitsua» - Orexa|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/orexa/1436369630612-eneko-maioz-egiten-diren-lanen-helburua-da-garrantzitsua|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
=== 2019ko udal hauteskundeak ===
[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]] [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]] 71 boto lortu zituen.<ref name="#1"/> Eneko Maioz izendatu zuten alkate hirugarrenez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eneko Maiozek alkatetzan jarraituko du - Orexa|hizkuntza=eu|url=https://ataria.eus/orexa/1559115449860-eneko-maiozek-alkatetzan-jarraituko-du|aldizkaria=Tolosaldeko ataria|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
=== 2023ko udal hauteskundeak ===
[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundeetan]] EH Bilduk 66 boto lortu zituen. Ez zen beste alderdirik aurkeztu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal hauteskundeak 2023 - Orexa - Tolosaldeko ataria|url=https://ataria.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/orexa|aldizkaria=ataria.eus|sartze-data=2024-03-16}}</ref>
== Kultura ==
=== Jaiak eta ospakizunak ===
Herriko festa nagusiak [[maiatzaren 3]]an izaten dira, Santa Kutz egunean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orexa - Tolosaldea Turismo|hizkuntza=eu|url=https://www.tolosaldea.eus/eu/que-hacer/poblaciones/orexa|aldizkaria=www.tolosaldea.eus|sartze-data=2020-07-02}}</ref>. [[1987]]az geroztik, [[azaro]]aren hasieran, [[Orixe]]ren omenez, kultura astea ospatzen da, hainbat hitzaldi eta ekitaldirekin.
== Ondasun nabarmenak ==
Plazan eta inguruan udaletxea, Santa Kutz eliza ([[XVI. mendea]]) eta Errebote Atze [[pilotaleku]]a daude. Herritik [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelurako]] bidea jarraituz gero, San Marko ermita dago.
Basabe zentrala ere aipagarria da, 1930eko zentral hidroelektrikoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orexako Basabe zentrala: nolakoa zen gure aitona-amonen energia berriztagarria?|url=https://www.argia.eus/albistea/orexako-basabe-zentrala-nola-zen-gure-aiton-amonen-energia-berriztagarria|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-07-02}}</ref>
== Euskara ==
[[Fitxategi:Orexako Antonia Arruabarrena.webm|thumb|Orexako Antonia Arruabarrenaren<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Orexa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/orexa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, eskolara joan beharraren eta maisu-maistren zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Erdialdekoa - Gipuzkera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#4">{{Erreferentzia|izenburua=Erdigunekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/erdigunekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]]
Orexako euskara<ref name="#2"/> [[gipuzkera]]<nowiki/>ren<ref name="#3"/> aldaera bat da, erdiguneko euskaran<ref name="#4"/> kokatzen den [[Tolosaldea#Euskara|Tolosaldeko euskara]], hain zuzen. Datuen arabera, herriko euskaldunak %92 dira, eta euskararen erabilera %80.4. Eustaten arabera, euskaldunak %94,64 ziren 2016an.<ref name=":0" />
== Orexar ospetsuak ==
* [[Juan Bautista Montes Oyarbide]] ([[1797]]-[[1877]]), apaiza, musikaria eta eguzki-erlojuen egilea.
* [[Orixe|Nikolas Ormaetxea ''Orixe'']] ([[1888]]-[[1961]]), euskal idazlea.
* [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ([[1995]]-), politikaria.
== Galeria ==
<gallery>
Fitxategi:Orexa 1.jpg|Herriko sarrera
Fitxategi:Santa Kutz eliza.jpg|Santa Kutz eliza
Fitxategi:Orixe.jpg|Orixeren eskultura
Fitxategi:San Markos ermita.JPG|San Markos ermita
Fitxategi:Frontoia.JPG|Errebote atze frontoia
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://ataria.eus/orexa/ Orexako albisteak Atarian]
{{autoritate kontrola}}
{{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}}
{{Tolosaldeko udalerri aurkibidea}}
{{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Orexa]]
on0fh1mcic8dx84b93lpa51y2oy980c
Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea
0
7574
9994104
9797523
2024-12-09T04:26:37Z
Oraina
42829
9994104
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula}}
'''Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea''' ('''UEMA''') euskararen normalizazioaren alde lan egiten duen udal elkartea da. UEMAren bereizgarria da herri euskaldunekin lana egiten duela. Hau da, % 70etik gorako euskaldun indizea <ref group="oh">Euskaldun indizea = euskaldunak + (ia euskaldunak/2)</ref> duten udalerriak izan daitezke UEMAko kide.
[[1991]]n sortu zen UEMA, Aizarnazabalen. Ingurune oso euskaldunetako herri txikiek sortu zuten, ikusi zutelako herriak euskaraz funtzionatzen zuen bitartean, udalak erabat erdaldunak zirela. Beraz, administrazioan ere euskaraz jardutea zuen xede. Dena den, urteak aurrera egin ahala, udalak euskaldundu ziren, baina plaza erdalduntzen ari zela ikusi zuen UEMAk. Orain bi esparruetan eragiten saiatzen da mankomunitatea.
[[2024|2024an]], Hego Euskal Herriko 109 udalerrik osatzen zuten UEMA eta 350.000 bat biztanle biltzen zituen<ref>https://zuzeu.eus/euskara/266-000-biztanleko-lurgune-euskalduna-osatuta-gogoratu-du-uemak-mankomunitatearen-30-urteko-ibilbidea/</ref>. Adostasuna du helburu, euskararen normalizazioa delako guztien norabide bakarra. Horregatik, talde politikoen arteko lankidetza bilatzen du. Une honetan, UEMAko zuzendaritza batzordean, EH Bildu, EAJ eta talde independenteak daude.
Mankomunitateak eta hura osatzen duten udalek euskara bizitza publiko eta pribatuaren erdigunean kokatzea dute xede. Udalerri euskaldunak paper garrantzitsua dute euskararen normalizazioan: horrela sinisten eta sentitzen du UEMAk, eta horregatik uste du udalerriotan hizkuntza zaintzea eta inguruko herrietara zabaltzea beharrezkoa dela.
Honakoa da udal elkartearen printzipio nagusia: '''Euskarari lehentasuna emango zaio UEMAko udalerrietan; beti ere, herritar ororen hizkuntza ofizialetako hiztunen eskubideak errespetatuz'''.
== Helburuak ==
Ondoko helburuak finkatu zituen UEMAk 1991n, sortu zenean:
* Udalerri euskaldunetan, bideak urratzea, herritarrek egiten duten bizitza sozial guztia, publikoa zein pribatua euskaraz izan dadin.
* Udalerri euskaldun guztiek bat eginik, euskara nagusi izango den lurgunea osatzea.
* Udalerri euskaldunen garapen sozio-ekonomikoa eta soziokulturala bultzatzea.
Ondoren, estrategia eguneratzeko beharra ikusi zuen erakundeak, 2001ean, errealitatea aldatzen ari zela ohartuta. Batetik, UEMAk ikusi zuen lehen begiratuan hizkuntzarekin zerikusia izan ez zezaketen hainbat faktore sozioekonomiko eta kulturalek eragina izan zezaketela herriko egoera soziolinguistikoan. Bestetik, eta horri lotuta, ohartu zen udalak euskalduntzeko aurrerapauso nabarmenak egiten ari ziren bitartean, herritarrek gero eta gehiago erabiltzen zutela gaztelania kalean. Beraz, honakoak gehitu zitzaizkien lehengo lan-ildoei.:
* Udalerri euskaldunen erabateko hizkuntza normalizazioa lortzea.
* Udalerri euskaldunetako herritarrak sentsibilizatzea.
* Udalerri euskaldunek osatzen duten euskararen arnasgunea saretu eta zaintzea.
== Arnasguneen garrantzia ==
[[Fitxategi:AntenaUEMA.png|thumb|500x500px|Arnasguneetatik zabal daiteke euskara Euskal Herriko beste txoko batzuetara. Horregatik esaten da antena efektua izan dezaketela (UEMA)]]
Hizkuntza ekologiaren marko teorikoan kokatzen da UEMAren diskurtsoa. Galtzeko arriskuan dauden espezieek lege babesa dute, onartuta dagoelako munduari aberastasuna ematen diotela. Hizkuntzekin gauza bera gertatzen da, UEMAren esanetan. Hizkuntza gutxitua da euskara, eta eremu zein indar handia duten bi hizkuntzen artean bizi da. Horrek, globalizazioaren pisuak eta, batik bat, euskararen aurka hartu izan diren zein hartzen diren neurriek egiten dute euskara hizkuntza gutxitua izatea.
Esan ohi da Amazonia dela naturari arnasa ematen dion birika. Horregatik ondo zaindu beharreko ingurua da, haren galerak ekarriko lukeelako gainontzeko guztia arriskuan jartzea. Bada, UEMAren arabera, udalerri euskaldunak dira euskararen Amazonia. Haietan garatzen, erabiltzen eta biziberritzen da hizkuntza modu naturalean, eta motor papera dute hizkuntzaren normallizazio prozesuan. [[Arnasgune]]ak deitzen diete udalerri euskaldun horiei. Beraz, berebiziko garrantzia dute arnasguneek euskarak bizirik iraungo badu, eta Euskal Herriko gainontzeko txokoak euskaldunduko badira. Izan ere, arnasguneetako herritarrek aukera dute naturaltasunez inguruko herrietara beraien hizkuntza ohiturak zabaltzeko eta euskarari estatusa emateko, lagunarteko, laneko eta bizitzeko hizkuntza bezala.
UEMAk uste du garrantzitsua dela diskurtso horren jabe izatea, eta ikuspegi hori eguneroko erabakietan presente izatea, politikari gisan eta herritar gisan. Politikariek, gainera, ardura erantsia dute, erakundearen esanetan, herritarren eredu direlako eta euskarari estatusa emateko aukera dutelako.
=== Arnasguneen bilakaera ===
Azken urteetan lan handia egin da euskararen normalizazioan eta alfabetizazioan. Gero eta gehiago dira euskaraz dakiten pertsonak. Horrek ekarri du udalerri erabat erdaldunik ez egotea, batik bat, EAEn. Jakiteak, ordea, ez dakar berarekin erabilera, eta herri erdaldunak euskalduntzen ari diren arren, gune euskaldunenak erdalduntzen ari dira, homogeneizazio egoera baten ondorioz. Ezagutza beherantz doa herri euskaldunetan baina, batik bat, erabilera ari da jaisten: euskaraz egiteko hautua, alegia.
Hori azaltzeko hamaika faktore izenda daitezkeen arren, errealitate horren aurrean arrazoi bakar bat ez dagoela garbi dago, eta esparru guztiek eragiten diotela euskararen egoerari: immigrazioak. hirigintza ereduak, egoera sozioekonomikoak, kultur ohiturak... Gune erdaldunak euskalduntzea joatea benetan pozgarria eta txalotzeko da, eta oraindik indar asko dago egiteko bide horretan; baina, UEMAren ustez, euskaldunei goian heldu behar zaie, haiek direlako gainontzekoen eredu.
==== 1981-2011 bilakaera ====
[[Fitxategi:Irudia-arnasguneak.png|thumb|400x400px|Udalerri euskaldunetako eta erdaldunetako eboluzioa (UEMA)]]
EUSTATen datuen arabera, 1981ean % 90etik gorako '''euskararen ezagutza''' zuten 56 udalerri zeuden Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan (Nafarroako datuak ez daude udalerriz udalerri). 2011n —handik 30 urtera— ezaugarri hori 13 udalerrik soilik betetzen zuten.
'''Lehen hizkuntzari dagokionez,''' 1981ean, 56 udalerritan euskara herritarren %90ek baino gehiagok ama hizkuntza zuten. 2011n, berriz, ezaugarri hori udalerri batek soilik zuen, Abaltzisketak (Gipuzkoa).
'''Etxeko euskararen erabilerari dagokionez''', 34 udalerritan egiten zuten etxean euskaraz % 90ek baino gehiagok 1981ean, eta 2011n ez zegoen jada irizpide hori betetzen zuen udalerririk.
<br />
=== Arnasguneak eta udalerri euskaldunak ===
Bere ibilbidean zehar, UEMAk ikusi du udalerri euskaldun guztiak ez direla euskararen arnasgune, eta horregatik udalerri batzuek eta besteek plangintza desberdinak behar dituztela hizkuntzaren normalizazioan aurrera egiteko. Ez dago marra zehatz bat adierazteko zein diren arnasguneak eta udalerri euskaldunak, baina hainbat datuk lagundu dezakete bereizketan: ezagutza zein erabilera %80 inguruan dituztenak izan ohi dira, oro har, arnasguneak. Hortik beherako zifretan, udalerri euskaldunak izan arren, agian, ez da horren erraza erabat euskaraz bizitzeko ohitura duten udalerriak aurkitzea. Arnasguneek honako ezaugarri bereiziak dituzte:
* '''Transmisioa:''' Arnasguneetan, belaunaldiz belaunaldi transmititu da hizkuntza, gurasoetatik seme-alabetara, modu naturalean. Bizilagunen lehen hizkuntza euskara izan ohi da, eta erabat naturala da beraientzat euskaraz bizitzea eta izatea. Oso faktore garrantzitsua da hori, hizkuntzak iraungo badu.
* '''Indarra:''' Bizi-bizirik dago euskara arnasguneetan; hizkuntza "normala" da, eta egunero berritzen ari da. Garai eta ohitura berrietara egokitzen da euskara arnasguneetan, bertako bizilagunek egoera guztietarako erabiltzen dutelako.
* '''Eredu izatearen garrantzia:''' Arnasguneetako herritarrak eredu izan daitezke euskararen normalizazioan. Erakutsi dezakete posible dela euskaraz bizi den herria, eta posible dela bizitzako esparru guztiak euskaraz egitea: lagunartea, lana, bizitza sozial guztia... aldi berean, arnasguneetako instituzioak ere izan daitezke eredu, eta erakutsi dezakete euskara politikarako eta administraziorako hizkuntza ere badela. Gauza garrantzitsuen eta garrantzirik ez duten gauzen hizkuntza ere badela euskara.
== Espainiako legediarekin arazoak ==
[[2014]]ko [[abenduaren 15]]ean, [[Carlos de Urquijo|Carlos Urquijok]] Uemako beste sei udal salatu zituen, aktak [[euskara]]z bidaltzeagatik. Babesa eskatu zuen Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak, euskararen aurkako beste «eraso» bat zelakoan. Egoera horretan, [[abenduaren 16]]an, bilera egon zen gaia aztertzeko<ref>Arantxa Iraola, [https://web.archive.org/web/20150206203751/http://www.berria.eus/paperekoa/1777/010/001/2014-12-16/urkijok_uemako_beste_sei_udalen_aurka_jo_du_aktak_euskaraz_bidaltzea_egotzita.htm «Urkijok Uemako beste sei udalen aurka jo du, aktak euskaraz bidaltzea egotzita»], ''Berria'', 2014-12-16</ref>.
[[Abenduaren 16]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]rengandik hurbilago nahi zuen egon Uemak Urkijoren «erasoen» ondorioz. Udal aktak [[euskara]]z bidaltzea legezkoa zela adierazten zuen txosten bat egin zien gobernuak, baina horrelako gehiago nahi zituzten udalerri euskaldunek<ref>[https://web.archive.org/web/20141217224905/http://www.berria.eus/paperekoa/2312/013/001/2014-12-17/eusko_jaurlaritza_gertuago_nahi_du_uemak_urkijoren_erasoen_harira.htm «Eusko Jaurlaritza gertuago nahi du Uemak Urkijoren «erasoen» harira»], ''Berria'', 2014-12-17</ref>.
[[2015]]eko [[urtarrilaren 13]]an, Amezketa, Beizama, Elgeta, Gaintza, Oiartzun, Oñati eta Usurbilgo udalak auzitara eramateko asmoa zegoela adierazi zuen Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak, helegiteak agiriak [[euskara]]z bidaltzeagatik<ref>[https://web.archive.org/web/20150113165541/http://www.berria.eus/albisteak/107053/beste_zazpi_udalerrik_jaso_dituzte_helegiteak_agiriak_euskaraz_bidaltzeagatik.htm «Beste zazpi udalerrik jaso dituzte helegiteak agiriak euskaraz bidaltzeagatik»], ''Berria'', 2015-01-13</ref>.
== Udalerriak ==
Udalerri euskalduntzat jotzen dituzte, euskal hiztunen ehunekoa % 70etik gorakoa bada. Baldintza hori betetzen duen 315.000 biztanle inguruko inguruneaz ari gara. Horietako asko, baina ez guztiak, eskuineko mapan ikus daitekeen legez, UEMAn sartu egin dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arnasguneak, gero eta aire gutxiagorekin|hizkuntza=eu|data=2016-07-01|url=https://bizkaia.hitza.eus/2016/07/01/arnasguneak-gero-eta-aire-gutxiagorekin/|aldizkaria=Bizkaiko Hitza|sartze-data=2021-04-21}}</ref>.
{{#tag:mapframe|
[{
"type": "ExternalData",
"service": "geoline",
"ids": "Q2476592"
},
{
"type": "ExternalData",
"properties": {
"stroke": "#666",
"stroke-opacity": 1,
"stroke-width": 0.4,
"fill-opacity": 0.9
},
"service": "geoshape",
"query": "SELECT ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria (?Udalerria as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriaLabel, ']] - ', ?biztanle) as ?title) WHERE { ?Udalerria wdt:P361 wd:Q12268492. ?Udalerria wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 5000, '#440154', if(?biztanleria>= 4000, '#443983', if(?biztanleria>= 3000, '#31688e', if(?biztanleria>= 1500, '#21918c', if(?biztanleria>= 1000, '#35b779', if(?biztanleria>= 500, '#90d743', '#fde725'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?Udalerria ?UdalerriaLabel ?biztanleria"}]
|text=UEMAko udalerrien biztanleria
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#440154'> </div>>5.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#443983'> </div>4.000-5.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#31688e'> </div>3.000-4.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#21918c'> </div>1.500-3.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#35b779'> </div>1.000-1.500
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#90d743'> </div>500-1.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fde725'> </div><500
</noinclude>
|width=910|height=600|align=center<noinclude>|longitude=-2.07|latitude=43.13|zoom=9</noinclude> }}
[[Fitxategi:UEMAko udalerriak 2023.png|erdian|thumb|500x500px|UEMAko udalerriak ([[Berria]], 2023-03-24)]]
[[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|500px|2016eko egoera: UEMAn zeudenak eta egoteko baldintzak betetzen zituztenak.|erdian]]2024ko urtarrilean [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMAko]] 111 udalerriak hauek ziren:<ref>{{erreferentzia|abizena=Berria|urtea=2023-03-24|izenburua=Euskarak ehundutako sarea|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/pdf_artxiboa/2023/2023-03-24_UEMA_97b4187f79f067d3.pdf}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Iosu|abizena=Alberdi|izenburua=Uemak «pozez» hartu ditu Hernani, Astigarraga eta Asteasu|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/222131/uemak-pozez-hartu-ditu-hernani-astigarraga-eta-asteasu.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-12-17}}</ref>
=== Araban ===
* [[Aramaio]]
=== Bizkaian ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Ajangiz]]
# [[Amoroto]]
# [[Arantzazu (Bizkaia)|Arantzazu]]
# [[Areatza]]
# [[Arrankudiaga]]
# [[Arteaga|Artea]]
# [[Atxondo]]
# [[Aulesti]]
# [[Bakio]]
# [[Bermeo]]
# [[Berriatua]]
# [[Busturia]]
# [[Dima]]
# [[Ea]]
# [[Etxebarria]]
# [[Gatika]]
# [[Gizaburuaga]]
# [[Igorre]]
# [[Izurtza]]
# [[Larrabetzu]]
# [[Lekeitio]]
# [[Mallabia]]
# [[Mañaria]]
# [[Markina-Xemein]]
# [[Mendexa]]
# [[Munitibar]]
# [[Muxika]]
# [[Ondarroa]]
# [[Orozko]]
# [[Otxandio]]
# [[Zeanuri]]
# [[Ziortza-Bolibar]]
}}
=== Gipuzkoan ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aduna]]
# [[Aizarnazabal]]
# [[Alegia]]
# [[Alkiza]]
# [[Altzaga]]
# [[Altzo]]
# [[Amezketa]]
# [[Anoeta (udalerria)|Anoeta]]
# [[Antzuola]]
# [[Arama]]
# [[Asteasu]]
# [[Astigarraga]]
# [[Ataun]]
# [[Azkoitia]]
# [[Azpeitia]]
# [[Baliarrain]]
# [[Beizama]]
# [[Berastegi]]
# [[Bergara]]
# [[Berrobi]]
# [[Bidania-Goiatz]]
# [[Deba]]
# [[Elduain]]
# [[Elgeta]]
# [[Errezil]]
# [[Ezkio-Itsaso|Ezkio]]
# [[Gabiria]]
# [[Gaintza]]
# [[Gaztelu (Gipuzkoa)|Gaztelu]]
# [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]]
# [[Hernani]]
# [[Hondarribia]]
# [[Ibarra]]
# [[Idiazabal]]
# [[Ikaztegieta]]
# [[Irura]]
# [[Itsasondo]]
# [[Leaburu]]-Txarama
# [[Legorreta]]
# [[Lezo]]
# [[Lizartza]]
# [[Mendaro]]
# [[Mutriku]]
# [[Oiartzun]]
# [[Oñati]]
# [[Orendain]]
# [[Orexa]]
# [[Orio]]
# [[Segura]]
# [[Tolosa]]
# [[Usurbil]]
# [[Villabona-Amasa]]
# [[Zaldibia]]
# [[Zarautz]]
# [[Zegama]]
# [[Zestoa]]
# [[Zerain]]
# [[Zizurkil]]
# [[Zumaia]]<ref>https://www.berria.eus/albisteak/198425/orotara-90-udalerri-batuta-uemak-30-urteurrena-ospatu-du.htm</ref>
}}
=== Nafarroan ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Araitz]]
# [[Arano]]
# [[Arantza]]
# [[Arbizu]]
# [[Areso]]
# [[Arruazu]]
# [[Bakaiku]]
# [[Basaburua]]
# [[Baztan]]
# [[Bera]]
# [[Doneztebe]]
# [[Etxalar]]
# [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]]
# [[Goizueta]]
# [[Igantzi]]
# [[Ituren]]
# [[Lakuntza]]
# [[Larraun]]
# [[Leitza]]
# [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]]<ref>https://www.berria.eus/euskal-herria/aranok-eta-lekunberrik-uemako-kide-izeatearen-alde-egin-dute_2134254_102.html</ref>
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
<references group="oh" responsive="" />
== Ikus, gainera ==
* [[Arnasgune]]ak.
* [[Gaeltacht]].
* [[Gàidhealtachd|Gaidhealtachd]].
* [[Y Fro Gymraeg]].
* [[José María Sánchez Carrión|José María Sánchez Carrión, "Txepetx"]].
== Kanpo estekak ==
* {{eu}} [https://web.archive.org/web/20210411162719/http://www.uema.eus/ UEMAren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskara erakundeak]]
[[Kategoria:Euskalgintza]]
[[Kategoria:Euskal Herria]]
r9eawwqguhdjmyxuzgmbc9u2v4fcxaf
Egutegi gregoriano
0
8754
9994281
9992229
2024-12-09T11:27:02Z
Gotzon
1028
Artikulua berridatzi dut, atal berriak gehituta eta erreferentziak txertatuta.
9994281
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Inter-grav.jpg|thumb|383x383px|[[Gregorio XIII.a|Gregorio XIII.aren]] ''Inter gravissimas'' buldaren lehen orrialdea.]]
'''Egutegi gregorianoa'''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Euskaltzaindia|izenburua=Bilaketa > ''egutegi gregoriano''|argitaletxea=www.euskaltzaindia.eus|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&entryId=20707&query=egutegi%20gregoriano|aldizkaria=Euskaltzaindiaren Hiztegia|sartze-data=2024-12-09}}</ref> (baita ere, '''gregoriotar egutegia,'''<ref>''Gregoriotar'' ageri da [http://www.euskara.euskadi.net/r59-15172x/eu/hizt_el/index.asp Elhuyar] hiztegietan eta [https://web.archive.org/web/20100716160412/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-euskcont/es/contenidos/informacion/dih/es_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak] (Eusko Jaurlaritza). Hala ere, euskarazko zenbait testutan ''gregoriar'' ageri da.</ref> '''mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat<ref>Datak eta denbora adierazteko nazioarteko estandarrak ([[ISO 8601]]) egutegi gregorianoa erabiltzen du (3.2.1. atala).</ref> onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Fitxategi:Pope_Gregory_XIII.jpg|thumb|387x387px|[[Gregorio XIII.a]], XVII. mende hasierako [[irarlan]] batean.]][[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
[[Fitxategi:Calendars_world_map.svg|thumb|360x360px|Egun munduan erabilitako egutegi ofizialak:{{legend|#008000;|Egutegi gregorianoa darabilten estatuak.}} {{legend|#008080;|Egutegi gregorianoaren bertsio eraldatu bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff8000;|Egutegi gregorianoaz gain beste egutegi bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff0000;|Egutegi gregorianoa ez darabilten estatuak.}}]]
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
* [[Errumania]]: 1919ko apirilaren 14 astelehena etorri zen martxoaren 31 astelehenaren ostean.
* [[Jugoslavia]]: 1919ko martxoaren 18 asteartea etorri zen martxoaren 4 asteartearen ondoren.
=== 1923. urtea ===
[[Grezia]]: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Urte gregorianoaren funtzionamendua eta iraupena ==
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
* [[Urte arrunt|urte arrunta]]: 365 egunekoa.
* [[Bisurte|bisurtea]]: 366 egunekoa.
* urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en [[Multiplo (matematika)|multiploak]]― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
* 400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
* 4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
* 400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
* 97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
* 303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. [[Kongruentzia (zenbakien teoria)|Kongruentzia]] horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
=== Hilabeteen egun kopuruaren araua ===
Hil bakoitzeko egun kopurua gogoan izateko irudi erraz bat erabil daiteke:
* esku baten [[Ukabil|ukabila]] itxita, [[Hatz-koskor|hatz koskorrak]] aurpegira begira jarri;
* beste eskuaren [[Hatz erakusle|hatz erakuslea]] ukabilaren hatz erakuslearen koskorrean jarri;
* hatz koskor horrek «urtarrila» adierazten du;
* mugitu hatz erakuslea ukabileko hatz erakuslearen eta [[Hatz luze|luzearen]] arteko tartera;
* tarte horrek «otsaila» adierazten du;
* hurrengo hatz koskorrak (luzearenak) «martxoa» adierazten du;
* jarraitu horrela, hatz koskor eta tarte bakoitzean, [[Hatz txiki|hatz txikiaren]] koskorrera iritsi arte («uztaila»);
* orduan, itzuli berriro hatz erakuslearen koskorrera, eta jarraitu [[Hatz nagi|hatz nagiaren]] koskorrera arte («abendua»);
Hatz koskorrean egokitzen diren hilabeteak 31 egunekoak dira, eta tarteetan egokitzen direnak 30 egunekoak, otsaila izan ezik.
== Kristau Aroaren jatorria ==
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten [[Erroma|Erromako]] hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ''[[ab urbe condita]]'' (hiriaren sorreratik), laburduraz '''a.u.c'''.
[[Anno Domini|Kristau aroan]], [[Bonifazio IV.a]] aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria [[Kristo|Kristoren]] jaiotza izatera pasa zen. [[Dionysius Exiguus]] [[errumaniar]] monje matematikoak, [[Biblia|Biblian]] eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo [[Anno Domini]], hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren ''Kristo aurreko'' ([[Kristo aurreko|K.a.]]), eta ondorengoak ''Kristo ondorengo'' ([[Anno Domini|K.o.]]).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen [[zero]] kontzeptu matematikorik.<ref>{{erreferentzia|izena=Georges|abizena=Ifrah|urtea=2000|izenburua=The universal history of numbers: from prehistory to the invention of the computer|argitaletxea=Wiley|ISBN=978-0471375685|hizkuntza=en|url=https://ia600205.us.archive.org/28/items/TheUniversalHistoryOfNumbers/212027005-The-Universal-History-of-Numbers_text.pdf|argitaratze-lekua=Itzulpena: David Bellos. New York|OCLC=42291138}}</ref>
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo [[Urtebetetze|urtebetetzeak]], denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
== Egutegi gregorianoaren garrantzia ==
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo [[Dionysius Exiguus|Dionysius Exiguusek]] egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute [[Denbora|denboran]] zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke ([[Igande|igandea]] edo [[Astelehen|astelehena]]) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] ondare aipagarria.
== ISO araua ==
[[ISO 8601]] araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
* '''Data''': idatzi behar da urtea, hilabetea eta eguna, hurrenkera horretan, gidoi batek bereizita edo ez. Urtea 4 zifrakoa izan behar da, eta hilabetea eta eguna bi zifrakoa (lehenengoa zero izan daiteke). Adibidez, «2024ko abenduaren 9a» eman daiteke ''20241209'' edo ''2024-12-09'' formatan. Nabarmendu behar da zenbakizko dataren hurrenkera bat datorrela euskaraz datak emateko hurrenkerarekin.
* '''Asteko eguna''': aurrekoaren ordez erabil daiteke, gehituta asteari dagokion zenbakia, aurretik W hizkia (ingelesez «week», astea). Horrela, adibidez, ''2005-W07-5'' kodeak adierazten du «2005eko zazpigarren asteko bosgarren eguna».
* '''Ordua''': bi zifra ordu, minutu eta segundoak adierazteko, hurrenkera horretan, atal bakoitza bi puntuz (:) bereizita'','' gauerdia 00:00:00 izanik. Ordu eskala 0 eta 24 ordu bitartekoa da. Horrela, adibidez, «goizeko bederatziak laurden gutxi» 08:45:00 idatzi behar da eta «arratsaldeko bostak eta laurden» 17:15:00.
* '''Data eta ordua''': batera eman daitezke, aurrez azaldu bezala, T batez (ingelesez, «time» denbora edo ordua) bereizita. Adibidez: «2045eko abenduaren 30eko goizaldeko ordu biak eta hogeita hamalau minutu eta sei segundo» emateko 2045-12-30T02:34:06 idatzi behar da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Islamiar egutegia]].
* [[Juliotar egutegi|Juliotar egutegia]].
* [[Txinatar egutegia]].
== Kanpo estekak ==
* Irunero aldizkaria (2024-03-06) [https://web.archive.org/web/20240902092159/https://irunero.eus/urte-bisustua-bis-sextus-dies-ante-kalendas-martias/ Urte bisustua: Bis sextus dies ante Kalendas Martias]
* [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABE]] - Ikasbil [https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16339716 Urte bisustuak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Egutegia]]
mq8ih1yjanw88qcqgfcbwetn8qekyuj
9994283
9994281
2024-12-09T11:29:40Z
Gotzon
1028
/* ISO araua */ Esaldi bat berridatzi dut.
9994283
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Inter-grav.jpg|thumb|383x383px|[[Gregorio XIII.a|Gregorio XIII.aren]] ''Inter gravissimas'' buldaren lehen orrialdea.]]
'''Egutegi gregorianoa'''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Euskaltzaindia|izenburua=Bilaketa > ''egutegi gregoriano''|argitaletxea=www.euskaltzaindia.eus|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&entryId=20707&query=egutegi%20gregoriano|aldizkaria=Euskaltzaindiaren Hiztegia|sartze-data=2024-12-09}}</ref> (baita ere, '''gregoriotar egutegia,'''<ref>''Gregoriotar'' ageri da [http://www.euskara.euskadi.net/r59-15172x/eu/hizt_el/index.asp Elhuyar] hiztegietan eta [https://web.archive.org/web/20100716160412/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-euskcont/es/contenidos/informacion/dih/es_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak] (Eusko Jaurlaritza). Hala ere, euskarazko zenbait testutan ''gregoriar'' ageri da.</ref> '''mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat<ref>Datak eta denbora adierazteko nazioarteko estandarrak ([[ISO 8601]]) egutegi gregorianoa erabiltzen du (3.2.1. atala).</ref> onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Fitxategi:Pope_Gregory_XIII.jpg|thumb|387x387px|[[Gregorio XIII.a]], XVII. mende hasierako [[irarlan]] batean.]][[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
[[Fitxategi:Calendars_world_map.svg|thumb|360x360px|Egun munduan erabilitako egutegi ofizialak:{{legend|#008000;|Egutegi gregorianoa darabilten estatuak.}} {{legend|#008080;|Egutegi gregorianoaren bertsio eraldatu bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff8000;|Egutegi gregorianoaz gain beste egutegi bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff0000;|Egutegi gregorianoa ez darabilten estatuak.}}]]
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
* [[Errumania]]: 1919ko apirilaren 14 astelehena etorri zen martxoaren 31 astelehenaren ostean.
* [[Jugoslavia]]: 1919ko martxoaren 18 asteartea etorri zen martxoaren 4 asteartearen ondoren.
=== 1923. urtea ===
[[Grezia]]: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Urte gregorianoaren funtzionamendua eta iraupena ==
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
* [[Urte arrunt|urte arrunta]]: 365 egunekoa.
* [[Bisurte|bisurtea]]: 366 egunekoa.
* urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en [[Multiplo (matematika)|multiploak]]― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
* 400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
* 4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
* 400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
* 97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
* 303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. [[Kongruentzia (zenbakien teoria)|Kongruentzia]] horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
=== Hilabeteen egun kopuruaren araua ===
Hil bakoitzeko egun kopurua gogoan izateko irudi erraz bat erabil daiteke:
* esku baten [[Ukabil|ukabila]] itxita, [[Hatz-koskor|hatz koskorrak]] aurpegira begira jarri;
* beste eskuaren [[Hatz erakusle|hatz erakuslea]] ukabilaren hatz erakuslearen koskorrean jarri;
* hatz koskor horrek «urtarrila» adierazten du;
* mugitu hatz erakuslea ukabileko hatz erakuslearen eta [[Hatz luze|luzearen]] arteko tartera;
* tarte horrek «otsaila» adierazten du;
* hurrengo hatz koskorrak (luzearenak) «martxoa» adierazten du;
* jarraitu horrela, hatz koskor eta tarte bakoitzean, [[Hatz txiki|hatz txikiaren]] koskorrera iritsi arte («uztaila»);
* orduan, itzuli berriro hatz erakuslearen koskorrera, eta jarraitu [[Hatz nagi|hatz nagiaren]] koskorrera arte («abendua»);
Hatz koskorrean egokitzen diren hilabeteak 31 egunekoak dira, eta tarteetan egokitzen direnak 30 egunekoak, otsaila izan ezik.
== Kristau Aroaren jatorria ==
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten [[Erroma|Erromako]] hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ''[[ab urbe condita]]'' (hiriaren sorreratik), laburduraz '''a.u.c'''.
[[Anno Domini|Kristau aroan]], [[Bonifazio IV.a]] aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria [[Kristo|Kristoren]] jaiotza izatera pasa zen. [[Dionysius Exiguus]] [[errumaniar]] monje matematikoak, [[Biblia|Biblian]] eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo [[Anno Domini]], hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren ''Kristo aurreko'' ([[Kristo aurreko|K.a.]]), eta ondorengoak ''Kristo ondorengo'' ([[Anno Domini|K.o.]]).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen [[zero]] kontzeptu matematikorik.<ref>{{erreferentzia|izena=Georges|abizena=Ifrah|urtea=2000|izenburua=The universal history of numbers: from prehistory to the invention of the computer|argitaletxea=Wiley|ISBN=978-0471375685|hizkuntza=en|url=https://ia600205.us.archive.org/28/items/TheUniversalHistoryOfNumbers/212027005-The-Universal-History-of-Numbers_text.pdf|argitaratze-lekua=Itzulpena: David Bellos. New York|OCLC=42291138}}</ref>
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo [[Urtebetetze|urtebetetzeak]], denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
== Egutegi gregorianoaren garrantzia ==
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo [[Dionysius Exiguus|Dionysius Exiguusek]] egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute [[Denbora|denboran]] zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke ([[Igande|igandea]] edo [[Astelehen|astelehena]]) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] ondare aipagarria.
== ISO araua ==
[[ISO 8601]] araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
* '''Data''': idatzi behar da urtea, hilabetea eta eguna, hurrenkera horretan, gidoi batek bereizita edo ez. Urtea 4 zifrakoa izan behar da, eta hilabetea eta eguna bi zifrakoa (lehenengoa zero izan daiteke). Adibidez, «2024ko abenduaren 9a» eman daiteke ''20241209'' edo ''2024-12-09'' formatan. Nabarmendu behar da zenbakizko dataren hurrenkera hori bat datorrela euskaraz datak emateko hurrenkerarekin.
* '''Asteko eguna''': aurrekoaren ordez erabil daiteke, gehituta asteari dagokion zenbakia, aurretik W hizkia (ingelesez «week», astea). Horrela, adibidez, ''2005-W07-5'' kodeak adierazten du «2005eko zazpigarren asteko bosgarren eguna».
* '''Ordua''': bi zifra ordu, minutu eta segundoak adierazteko, hurrenkera horretan, atal bakoitza bi puntuz (:) bereizita'','' gauerdia 00:00:00 izanik. Ordu eskala 0 eta 24 ordu bitartekoa da. Horrela, adibidez, «goizeko bederatziak laurden gutxi» 08:45:00 idatzi behar da eta «arratsaldeko bostak eta laurden» 17:15:00.
* '''Data eta ordua''': batera eman daitezke, aurrez azaldu bezala, T batez (ingelesez, «time» denbora edo ordua) bereizita. Adibidez: «2045eko abenduaren 30eko goizaldeko ordu biak eta hogeita hamalau minutu eta sei segundo» emateko 2045-12-30T02:34:06 idatzi behar da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Islamiar egutegia]].
* [[Juliotar egutegi|Juliotar egutegia]].
* [[Txinatar egutegia]].
== Kanpo estekak ==
* Irunero aldizkaria (2024-03-06) [https://web.archive.org/web/20240902092159/https://irunero.eus/urte-bisustua-bis-sextus-dies-ante-kalendas-martias/ Urte bisustua: Bis sextus dies ante Kalendas Martias]
* [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABE]] - Ikasbil [https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16339716 Urte bisustuak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Egutegia]]
km0ne8gk6mopwuy3skqma6alofb63p8
Mari
0
9339
9993939
9674330
2024-12-08T20:13:15Z
Suna no onna
63274
/* Mari izenaren jatorriak */
9993939
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|euskal jainkosari|Mari (argipena)}}
{{mitologia infotaula}}
'''Mari''' [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologiako]] jainkosa nagusia da<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrés.|abizena=Ortiz Oses|urtea=2007|izenburua=Euskal mitologia : izena duen guztia omen da = Mitología vasca : todo lo que tiene nombre es|argitaletxea=Kutxa Fundazioa = Fundación Kutxa|orrialdeak=168-169|data=|url=https://www.worldcat.org/oclc/932552771|edizioa=2. ed|isbn=8471734885|pmc=932552771|sartze-data=2023-03-20}}</ref>, gehienetan '''''Anderea''''' edo '''''Dama''''' deitzen zaiona. Hainbat euskal menditan bizi da ([[Larrunarri|Txindoki]], [[Murumendi]], [[Gorbeia]]...), eta bizitokirik garrantzitsuena [[Anboto]]ko leize bat du, "Mariren Koba" izenaz ezaguna, baina leku bakoitzean bere kobazulo eta bizitokiak izan ditzake<ref>{{Erreferentzia|izena=José María|abizena=Satrústegui|izenburua=La leyenda del dragón en las tradiciones de Urdiain|orrialdeak=13–30|data=1975|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=144541|aldizkaria=Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra|alea=19|zenbakia=7|issn=0590-1871|sartze-data=2023-03-20}}</ref>.
Mari, [[Ama Lur]]raren irudikapena antropologo batzuen esanetan, izaera honetan (Maia, [[Amalur]]) [[Eguzki Amandre|Eguzkia]] eta [[Ilazki]]ren amatzat jotzen dute elezaharrek. Mari bezala izadiaren eta bertako elementu guztien erreginatzat hartzen du herri sinesmenak. Gehienetan emakume gorputza eta aurpegiarekin irudikatu izan ohi da, dotore jantzita (gehienetan gorriz), baina zuhaitz edo [[su]]zko emakume gisara ere agertzen da. [[Sugaar|Sugaar/Maju]] da bere senarra, [[sorgin]]ak dira bere gurtzailetzat jo izan dira eta bi seme ditu: [[Mikelats]] eta [[Atarrabi]], gaizkia eta ongiaren irudikapenak, aitzinako [[dualismo]] antzeko sinesmen baten aztarna.
== Mari buruz egin beharreko oharra ==
Mari bere baitan bereganatzen ditu Europan beste Jainkosa eta Irelu femeninoen artean bananduak azaltzen diren eginkizun eta ahalmenak. Honen zergatia izenean datza. Berez, izena baino beregana zuzentzeko modu egokia litzake. Gaur egungo "Mari" Anbotoko Damarekin parekatzen da gehienbat, Sorgin gorena izango balitz bezala, eta gutxiengo batek [[Amalur]]ren izentzat dute. Hemen bi hauetaz hitz egiten bada ere Wikipediako sarrera honetan bere sorgin ikuspegia aztertzen da gehienbat. Mari natura eta lurraren pertsonifikazio bezala ikusteko [[Amalur]]ren sarrerara abiatu.
Bestalde, Mari konparatu egin da [[mitologia zelta]]n Mariren antza handia duen beste emakume edo jainkosa indartsu eta boteretsu batekin, gaelikoz [[Cailleach]] izenarekin ezaguna<ref>{{Erreferentzia|abizena=31eskutik|izenburua=Cailleach|hizkuntza=eu|data=2024-04-24|url=https://31eskutik.eus/2024/04/24/cailleach/|aldizkaria=31 eskutik|sartze-data=2024-04-25}}</ref>. Cailleach Lurraren pertsonifikazioa da, eta paisaiaren itxura zehazten du. ([[Irlandako gaelera|Gaeliko]]z, ([[Irlandako gaelera|irlandera]]z: [ˈkal̠ʲəx, kəˈl̠ʲax]; Eskoziako gaeleraz: [ˈkʰaʎəx]). Hitzak, literalki, "atso, sorgin" esan nahi du, eta esanahi honekin gaur egungo gaeliko irlandarrean eta gaeliko eskoziarrean aurkitzen da, eta Irlanda, Eskozia eta Man uharteko irudi mitologiko eta folkloriko ugariri aplikatua izan da. Irlandako folklore-ikasketa modernoetan, batzuetan Bearako Sorgina bezala ezagutzen da, eta Eskozian, berriz, Beira, Neguko Erregina bezala.
== Mari izenaren jatorriak ==
[[Bernardo Estornes]] "''Origenes de los Vascos''" lanean Mariri eskainitako atal bat dauka. Bertan Mariren sinesmenen jatorria prehistorian kokatu ditzakegula dio.<ref>{{erreferentzia|izena=Bernardo|abizena=Estornés Lasa|urtea=1967|izenburua=Origenes de los Vascos, Tomo I, Civilizaciones primitivas, Albores históricos|argitaletxea=Auñamendi|orrialdea=|orrialdeak=194-197|ISBN=Depósito Legal S.S. 1325-1959|hizkuntza=es}}</ref> Hau esanda ere ''Mari'' izenaren jatorria ez dago bat ere argi. Galdera hau erantzuteko hainbat teoria dira aurkezten direnak:
* ''[[Mairu (mitologia)|Mairi]]'' edo ''[[Maide]]'' izenen garapena, hauek antzinako izaki edo jeinuak baitira.
* Antzinako jainko edo izaki bati, ''Maria'' [[Jesus Nazaretekoa]]ren amaren izena atxiki zioten, antzinako euskal erlijio [[kristautasun|kristautzeko]] asmoz.
* ''Amari'' jatorrizko izenaren hasierako ''A'' galdu zitzaion. ''Ama + ari'' litzateke jatorria.
* ''Emari'' izenaren hasierako ''E'' erori zitzaion, jatorrizko emankortasunaren ideia galduz.
* Emeak emeen eginkizunetan hari direnean Mari lirateke.
* [[Alberto Santana]]-k jatorria [[Magna Mater]] jainkosa erromatarraren epigrafietan egon daitekeela dio. ''Matri Deae'' denborarekin ''Mar''i bihurtu zitekeen.
<gallery mode="packed" heights="180">
Mari_euskal_jainkosa.jpg|Mari, Josu Goñi Etxabek egindako marrazkia.
Mari_nestor_basterretxea_01.png|[[Nestor Basterretxea]]ren irudia.
Mari Arroka - Olazti.jpg|alt=Olaztiko Mari Arroka pertsonaiaren irudikapena|thumb|[[Olatzagutia|Olaztiko]] ''Mari Arroka'' pertsonaia.
Erasmus Quellinus (II) - The Rape of Europe.jpg|left|alt=Erasmus Quellinus-en Europaren bahiketa|thumb|[[Erasmus Quellinus]]-en [[Europaren bahiketa]], euskal elezahar batekin parekotasuna daukan greziar mitoa.
</gallery>
== Izenak eta bizitokiak ==
Marik izen asko dauzka, jasotako herri eta kokagunearen arabera.
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2|
* Mari (Urkiolako artzainek)
* [[Aralarko Dama]] edo Aralargo Damea ([[Amezketa]]n)
* Txindokiko Dama
* [[Aizkorriko Dama|Aizkorriko Dama (Aketegiko Dama)]],
* Aldureko Mari ([[Gorriti]]<nowiki/>n)
* Arrobibeltzeko Andra ([[Azkaine]]n)
* Amuteko dama <ref>{{erreferentzia|izena=Gurutz|abizena=Garmendia|urtea=2015|izenburua=Urola aldeko kontuk eta komerixek}}</ref>
* Anbotoko Mari
* Anbotoko Dama
* Mari Muruko ([[Elduain]]en)
* Mari-buurte ([[Udabe-Beramendi|Udaben]])
* Marie Labako (Labeko Mari, [[Ispaster]]<nowiki/>ren)
* Muruko Damea ([[Ataun]]en)
* Gaizto ([[Oñati]]n)
* Mariurraka ([[Abadiño|Abadinon]])
* Mariburrika ([[Garai]]n eta [[Berriz]]en)
* [[Murumendiko Dama]]
* Mondarraingo Dama
* Yonagorri (Gonagorri, [[Laskun]]en )
}}[[Italia|Italiako]] mendietan bada abesti ezagun bat [[Signore delle cime]] delakoari hildako mendizale bat zaintzeko eskatzen diona. Nonbait "Signora delle cime" da gure Mari, gure "Tontorretako Dama".<gallery mode="packed" heights="200">
Aketegi argazki zaharra.jpg|alt=Indalecio Ojangurenen argazkia. Aketegi, 1946.|1946. urteko [[Indalecio Ojanguren]]ek ateratako argazki honetan [[Aketegi]]ko gailurra ikusgai.
Murumendi Gipuzkoako mendia.jpg|alt=Murumendi, Mariren egoitza bertan legoke|Mendi gailurretan Mari ikusi zezaketen baina bere egoitzak lurpeko kobazuloetan aurkitzen ziren. Argazkian [[Murumendi|Murumendi.]]
Cueva de Mari entrada 1.JPG|Mariurrika Kobea Anboton, Mariren egoitza<ref name=":0" />
</gallery>
== Mari jainkosarekiko errespetu aztarna ==
Mariri "dama" (Anderea) deitzeak aitzineko jendeek zioten errespetuaren ezaugarri adierazgarri bat da, beldurra baino errespetua ziotela agerian uzten baitu. Hemen jasoak dauden deitura batzuk:
* [[Mari|Anbotoko Mari edo Anbotoko Dama]]
* [[Aralarko Dama]]
* Txindokiko Dama
* [[Aizkorriko Dama]]
* Mondarraingo Dama
* [[Murumendiko Dama]]
== Mariren ezaugarriak ==
[[Fitxategi:Anbotoko mari.ogv|thumb|300px|[[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]] proiektuak eginiko azalpen bideoa, proiektuan jasotako testigantzen bitartez burututakoa.<ref>[https://web.archive.org/web/20140304105026/http://ikasgelan.ahotsak.com/gaiak/anbotoko-mari Anbotoko Mari, Ahotsak ikasgelan]. Ahotsak.com (2012ko urria)</ref>]]
Mari da, dudarik gabe, euskal mitologiaren izaki nagusia. Gaur egun, [[XX. mendea]]ren hasieran [[Jose Migel Barandiaran|Jose Miguel Barandiaranek]] eta bere laguntzaileek bildu zituzten lekukotasunen bidez baizik ez dugu ezagutzen. Mariren mitoa agertuz geroztik, euskal gizarteak zibilizazio anitzekin oztopatu da ([[Iberiar]]rak, [[Zelta]]k, [[Antzinako Erroma|Erromatarrak]]…). Topaketa horien lekukoa izan baita, ez da harritzekoa Mariren pertsonaiak hamaika aurpegi izatea.
Marik itxura eta botere anitz ditu: «Izadia» da, bai eta ere «Jainkosa»; sakrifikatuak diren animalien esteak eta dirua eskaintzen zaizkio. Ahal zuen neurrian [[Kristautasuna Euskal Herrian|kristautasunak]], [[sinkretismo]]a<nowiki/>ren bidez, bereganatu egin zituen Mariren inguruko gurtzak [[Maria|Ama Birjina]]<nowiki/>rekin ordezkatuz eta bereganatzea lortu ez zituen sinesmenekin [[Erromatar Eliza Katolikoa|eliza katolikoak]] baztertzeko ahaleginak egin zituen, behiala osorik menperatzen zuen mundutik kenduz «bestelako» testuinguru batean kokatzeko. Pixkanaka Mariren izaera gero eta lainotsuago bihurtzen joan da denborarekin.
Zenbait kasutan euskaraz ohikoagoa izan da, XXI. mendean ere, ''Andra Mari'' erabiltzea ''Ama Birjina'' baino. Adibidez, euskaraz [[Begoñako Andre Maria|''Begoñako Andra Mari'']] izena askoz maizago erabiltzen da ''Begoñako Birjina'' baino. Erdaraz baina "''la Virgen de Begoña''" erabiltzen da gehienetan eta ez dago ''Begoñako Andra Mari'' izenaren itzulpen zuzeneko baliokiderik. Nonbait hor egon daiteke kristautasunaren aurreko lekuko bat, herri gogoan zegoen sentimenduaren lekukoa. Kristautasunaren garaian ere, sinismenetan eta gurtzan mito femeninoa herri xehean zabaltzeko, errazagoa izango baitzen ''(Andra) [[Mari]]'' kontzeptuaren bidez aurkeztea eta ez, berez azaltzeko nahiko konplikatua den ''ama birjina'' kontzeptuaren bidez ([[Ama|amatasuna]] eta [[Birjintasun|birjintasuna]] aldi berean agertzea ez da oso erraza ulertzeko).
Askotan, "Dama" Bizkaiko historiako pertsonaia errealekin lotu izan ohi da, mitologia eta historiaren arteko nahasketa bat sortuz. Adibidez, [[Diego Lopez Harokoa|Diego Lopez de Haro]] Bizkaiko lehen jaunarekin ezkonduta omen zegoen. Ezkontzean, Marik etxean inoiz ez zuela [[Aitaren egin|aitaren]] egingo zin egin erazi zion, baina ez zuen bete eta Mari bere alabarekin hegan atera zen. Kondaira hau Bizkaiko jaunek Mariri egin zioten "traizioan" oinarriturik egon daiteke, lurraldea Gaztelari entregatu eta herria kristautuaraztean.
Arrasate aldean, oskorri zenean, bertako gazteek kantu egiten zioten: "''Anbotoko señorie orrazketan..!''"
=== Mari eta Mariak ===
Mari bereganatuak dauzka aitzinean beste izaki femeninoen gurtza.
[[Fitxategi:Fuente de Cibeles - 01.jpg|alt=Argazkian Madrideko Zibeleren iturria.|thumb|[[Antzinako Erroma|Erromatarren]] Matri Deae, [[Magna Mater]], [[Zibele]] bezala gurtzen zuten [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsulan]] Mari-[[Amalur]]ren izenaren jatorria izan zitekeen. Argazkian [[Madril]]go [[Zibeles iturria]].]]
''Mari Petralin, Mari Gorringo, Mari Zaldiko, Mari Mototx, Mari Urrika, Mari Erraunskin...''
Mari behin eta berriz azaltzen den izena baino [[Izenordain|izenorde]] bat dela dirudi.
Izen oparotasun hau fenomeno ezaguna da kristautasunean ere. [[Maria|Ama Birjinak]] lekuz leku ugaritu egiten dira eta ahizpak edo elkar senideak direla aitzakiarekin herri sentimenak hau onesten du. Euskal Herriko Ama Birjinak zazpi ahizpak direla dio eletzarrak baina Mariren ugaritasunari erantzuteko leku batetik bestera zerutik hegan mugitzen dala diote.<ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1985|izenburua=Mitologia Vasca|argitaletxea=|orrialdea=109|orrialdeak=|ISBN=84-7148-085-3|hizkuntza=es}}</ref>
==== Aitzineko gurtzak kristautzen ====
Elezaharretan ageri dira Mari kristaututako kondairak ere.
[[Resurreccion Maria Azkue|Azkuek]] jasotako batean Loidi izeneko etxe bateko zortzi urteko neskatila batek egunero dotore orraztua bueltatzen zen etxera. Behin bere amak nork orrazten zuen galdetuta emakume eder batek orrazten ziola erantzun zion. Zerbait esan zion galdetu zuen amak eta neskatilak babestoki bat egiteko bost taula mehe eta zazpi sareta eramateko eskatu zizkiola erantzun zion. Etxekoek ez zioten jaramonik egin neskatilari eta zortzi egun jarraian emakume ederra neskatilarengana hurbildu zitzaion azkeneko egunean zera esan zion arte:
''-Loidin ez dira faltako, dan bitartean, zoritxarrak eta ezbeharrak.''
Santuane eta Arransoro mendietan Ama Birjinaren oinatzak. [[Aralar]]ren ikusgai direnetan aitzinean txanponak uzten zituzten eta nahikoak zeudenean artzain batek jaso eta meza bat ospatzeko ordainean eramaten zituen. Neskatilek belaunikatu eta oinatz hauek musukatu ondoren gurutzearen seinalea egiteko ohitura zeukaten mezara joan aurretik.<ref>{{erreferentzia|izena=Resurrección Maria de|abizena=Azkue|urtea=1995|izenburua=Cuentos y leyendas|argitaletxea=Orain|orrialdea=94|orrialdeak=|ISBN=84-89077-22-3|hizkuntza=es}}</ref>
==== Andramari ====
[[Fitxategi:Arrasateko erraldoiak -Kukubiltxo .2011.jpg|thumb|[[Arrasate|Arrasateko]] erraldoiakː [[Patxi Errementaria|Errementaria]], [[Mari|Anbotoko Mari]], [[Basajaun]] eta [[Lamina|Lamia]] ([[Kukubiltxo]], 2011).]]
Berezko Mari, herri sinesmenek gaur egun Anbotoko Damarekin erlazionatzen dutena, ikerleen esanetan hasieran lurraren botereetan gurtzen zen Jainkosa litzake, [[Amalur]]. Maia, Mariren beste izenetariko bat, Amalur izan zezakeen, Maia eta mahaia hitzen artean dagoen parekotasuna ikusita, biak gauzen euskarri direnez litekeena da.
''Mari'' natura eta lurraren pertsonifikazio bezala gainontzeko eta ondorengo Marien ama litzake ''[[Eguzki Amandre|Eguzk]]<nowiki/>i'' eta ''[[Ilazki]]'' adibidez.
Maialen, Maia eta Amaia izenek Jainkosa berdinaren hiru aurpegiak aurkeztuko lituzke. Udaberria, uda eta udazkenaren irudikapena. Grekoen Demeter jainkotuaren emakume gisa agertzen da. Hau bezala naturaren aroak aurkezten ditu neguan kale egiten duelarik.
==== Mari gizakumea ====
[[Fitxategi:Mari - Mikelats - Atarrabi (Midjourney v5).png|thumb|Mari, Mikelats eta Atarrabirekin, kobazulo baten barruan. Midjourneyrekin sortutako irudia.]]
Bestetan Marik bere laguntzaile edo neskame gisa beste Mari bat dauka bere babesean. Bata Jainkosa dela badirudi ere bestea gizakumea da. Bien izena berdina izatea nahasketa areagotzen du. Kondairen arabera amaren hitzari uko egiten dion alabak zigorra jasaten du. Ileak orrazten eguna pasatzen zuen neska, behia (zaldia besteetan) jasotzera joan nahi ez zuenari etab... Aginduak betetzen ez dituenari indar ezkorrak (Gaueko, jentilak, sorginak...) bahitu eta Mariren menpe uzten dute.<ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1985|izenburua=Mitologia Vasca|argitaletxea=Txertoa|orrialdea=|orrialdeak=110-111|ISBN=84-7148-o85-3|hizkuntza=es}}</ref> Honela Mari gizakumea gizakien eta Jainkoen arteko loturan bilakatzen da. Hau izango litzake mendiz mendi hegan doan Dama.
Bera da [[Sorgin|sorsaina]], sorkuntzaren zaindaria, [[Sugaar]]ren emaztea (bigarrena). Hau litzake [[Atarrabi]] eta [[Mikelats]]en ama. Bizitzaren hariak ahariaren adarretan amarratzen dituen emakume gurgarria da. Honela emeen eginkizunetan hari direnak, oro har, Mari dira.
[[Zegama]]n bere kobazuloko sukaldean ikusi dute sutondoan bere ilea orrazten.
[[Oñati]]n josten edo bere kobazuloaren sarreran ilea orrazten eserita ikusi dute.
[[Goiatz]]en [[Murumendi]]ko kobazuloaren sarreran bere denbora ariak askatzen igarotzen duela ikusi dute zeruan eguzkia eta ekaiz hodeiak elkar ikusten diren egunetan.
[[Zuhatzu Ganboa]]n urrezko ari korapiloak egiten ikusi dute [[Anboto|Anbotoko leizean]].
[[Aketegi]]n asteazkenetan bere arropak garbitzen ditu eta ostiraletan ogia egosten du, kobazulotik gertu ikus daitekeen hodeitxoa hori onesten du.
[[Ispaster]]ko bizilagunek [[Otoio]] mendian hodei bat ikusten dutenean Mari bere labea piztu duela diote.<ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1985|izenburua=Mitologia Vasca|argitaletxea=Txertoa|orrialdea=112|orrialdeak=|ISBN=84-7148-085-3|hizkuntza=es}}</ref>
==== Anderearen formak ====
[[Fitxategi:William Blake - Hecate or the Three Fates - WGA02218.jpg|alt=Hiru aurpegidun Hecate, William Blake|thumb|Mari bere baitan bereganatzen ditu beste kulturetan hainbat Jainkosa eta [[Jeinu|irelu]] femeninoak banaka agertzen dituzten ezaugarriak. Irudian Hiru aurpegidun [[Hekate]] Jainkosa [[William Blake]]-n margoan]]
Antzinako erlijioetan jainko eta goi-andere bakoitza abere edota zuhaitz zehatz batetik edo gutxi batzuekin erlazionaturik agertu ohi da eta harekin identifikatzen da maiz. Anderea, emakume eder eta dotore jantzita agertzen bada ere, hainbat kondairetan abere edo zuhaitz baten itxuran ikusten dute ere gizakiek. Honakoak dira Marik hartu izan dituen zenbait itxura: saia<ref>{{Erreferentzia|izena=Arana, Anuntxi, (1947-|abizena=)|izenburua=Euskal mitologiaz : jentilak eta kristauak|argitaletxea=Elkar|data=[2008]|url=https://www.worldcat.org/oclc/863179178|isbn=9788497835695|pmc=863179178|sartze-data=2018-11-03}} 24. or.</ref>, behia, txahala, belea, akerra, behorra.
Zerua igarotzen duenean beste forma batzuk ere hartzen omen ditu: su hegalaria, haize bolada, odei zuria, ortzadarra eta suzko igitaia. Aker baten gainean eserita edo orga bat airean gidatuz ere ager daiteke.
Irudikapen hauek ere bereganatutako beste Jainkosen oinarriak aurkezteko baliagarriak izan daitezke, zaila bada ere ez da ezinezkotzat jo behar. Barandiaranen lanei esker hiru behintzat parekatu ditzakegu.
[[Azkoitia]]ko Amuteko Damia, Ilargiaz burua inguraturik agertzen dan emakume handia, [[Ilazki]] litzake.
[[Amezketa]]n Mari lau zaldi tiraka daramaten gurdi batean ikusten zuten zerutik hegan, [[Eguzki Amandre|Eguzki]] litzake.
[[Durangaldea]]n Mari saia gorriz jantzita eskuan urrezko jauregi bat daramala, [[Amalur]] litzake.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Barandiarán, José Miguel|abizena=de.|izenburua=Mitología del pueblo vasco|argitaletxea=Etor|data=[1997?]|url=https://www.worldcat.org/oclc/40463937|edizioa=2a. ed|isbn=8488960166|pmc=40463937|sartze-data=2018-11-03}} 28. or.</ref>
Irudikapen hauek erromatarren jainkosekin parekatu ditzakegu baina gainontzeko eraldaketak naturistagoak dirudite, aitzinagokoak eta antzaz animismoarekin erlazioa dutela esan genezake.
=== Mariren inguruko elezaharrak ===
[[Fitxategi:Buitre y castillo.jpg|alt=Saia bat (putrea) gaztelu bat atzekaldean duela|thumb|253x253px|Saiak (putreak) beleekin batera Mariren laguntzailetzat ditu herri sineskeriak.]]
==== Mariren geletara hurbiltzen ====
Barandiaranek jaso zuenez iraganean jendeak aholku bila hurbiltzen zen Mari bizi zan osin eta leize batzuetara. Elezahar batzuk badaude Mariren igarle lan hauek jasotzen dituenak, baina jasoak daude ere batzuetan errituak egiten zirela bere bizitokien sarreretan (eliz gizonak mediante) eta bestetan jaki eskaintzak (abere estekak) ere egiten zirela.
Hodei ekaitzak eta lanbroa bizitokitik ateratzen direnean ere bera bertan dagoela ohartarazten du.
Beleak eta saiak Mariren bizitokien inguruan daudenean bera dagoela igartzen dute.
Barandiaranen esanetan ere txanponak eskaintzen zioten baina ziurrenik erregu baten truke egindako ordainak lirateke.
Guzti hau honela idatzita Mariren bizileku guztietan gertakizun berberak gertatzen zirela onesten du baina ez da horrela. Berez elezaharrek gehienetan banakako gertakizunez hitz-egiten dute. Hodei ekaitzena bai hedatutako sinesmena zela, hala jasoak ageri dira Euskal Herriko leku desberdinetan. Baina jaki eskaintzak bakarrik behin irakurri dezakegu eta ez [[Jose Migel Barandiaran|On Joxemielek]] lehenengo eskutik jasoa, ez, ''Don Pedro Barcellos'' Bizkaiko jaunen kondairan agertzen da behi esteak eskaintzen zituztela (antzaz kondairako egiazko zati bakarra). Berdina esan daiteke bele eta saiei buruzko elezaharrei buruz.
Zabalduagoak zeuden beste ohitura batzuk Mariren izanaren sinesmenaz adierazgarriagoak dira. Diotenez bere bizitokira ahariak eramaten zituzten opari gisa, Mariren abere gogokoena herri sinesmenaren arabera. Ataun eta Nafarroako herri batzuetan kobazuloan harriak botatzeko ohitura zegoen hitz hauek esaten zirela,"''au iretzat eta ni Jainkoarentzat''", [[Gaueko]]<nowiki/>ren esaldiaren erantzukizuna dirudi. [[Aralar]]reko artzainek berdina egiten zuten otoitz bat zelakoan baina Ohioneta eta Ziñeko-gurutze-ko trikuharrietan. Sakratutzat zituzten lekuetan harriak botatzeko ohitura Euskal Herriko leku askotan jasoak daude.
Mariren bizilekuen haurrean egindako kristau errituak (mezak) egiten zirela jasoa dago bai [[Mugiro]], [[Itsasondo]] eta [[Errezil]]en. Eginkizun hauetan eguraldia apaltzeko sinesmenen kutsua susmatzen da.
[[Fitxategi:1556eko "Foruen zin egitea"-n margoan Mari ageri dan zatiaren anpliazioa.png|alt=Frantzisko Mendietaren ''Foruen zin egitea'' 1556ko margolanean, Mari azaltzen den zatiaren handiagotzea|thumb|361x361px|[[Bizkaia|Bizkaiko]] jaunek Mari beren agintea aldarrikatzeko pertsonaiatzat zuten: Lopitz Harokoaren emaztea, Iñigo Gerraren eta Mari Urrikaren ama kondairek ziotenez, Mari litzake. Irudian, [[Frantzisko Mendieta Retes]] bilbotarraren ''Foruen zin egitea'' (1556) margolanean, izkinako zatian Mari agertzen da, [[Zibele]]ren antzera irudikatua.]]
XIV. mendean, jasoa dagoenez, Bizkaiko Jaunek [[Busturia]]ko harri batean behi esteak uzten zituzten:<ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1997|izenburua=Mitologia del Pueblo Vasco|argitaletxea=Ostoa|orrialdea=36|orrialdeak=|ISBN=84-88960-16-6|hizkuntza=es}}</ref>
{{esaera2|
Bizkaian esan zuten eta gaur egun esaten dutenez Iñigo Gerra aztiaren edo Bizkaiko enkantadorearen ama dagoela. Eta berarekiko gurtza seinale gisa, beti Bizkaiko jauna Vusturio izenez deitzen duten herri batean dagoenean, bere etxean akabatzen dituzten behi guztien esteak herritik kanpo dagoen harri batean jartzeko agintzen du, eta goizean ez dute ezer topatzen, eta esaten dute horrela ez egitekotan gaitz bat jasoko zuela egun hartan edo gau hartan bere etxeko morroi bati edo minduko lioken gauza batean. Eta horrela egin zuten Bizkaiko Jaunak Don Juan Tuertua hil zen arte, eta batzuk ez egitera probatu nahi izan zuten eta gaizki aurkitu ziren.
}}
==== Mariren aurrean kontutan hartzeko betebeharrak ====
Berarekin hitz egiteko bere kobazulo batetara gerturatzen direnentzat ohar batzuk jasoak daude:
* Hikaz hitz egin behar zaio.
* Ezin zaio gezurrik esan.
* Kobazuloan sartzen garen moduan irten behar gera, hau da, ezin zaio bizkarra eman.
* Ezin gara bertan eseri, berak eskaintzen badigu ere.
* Ez ezazu baimenik gabe bertatik ezer hartu.<ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1985|izenburua=Mitologia Vasca|argitaletxea=Txertoa|orrialdea=119|orrialdeak=|ISBN=84-7148-085-3|hizkuntza=es}}</ref>
=== Legearen babeslea ===
Marik gizakien ''ezagaz'' eta ''baiabaz'' betetzen ditu bere despentsak, "''Ezai emanak ezak eaman''" esaera zaharra onesten. Lapurretak, harrotasuna, harrokeria, errespetu falta, hitz-emana ez betetzea eta gezurra gaitzesten ditu. <ref>{{erreferentzia|izena=José Miguel de|abizena=Barandiarán|urtea=1985|izenburua=Mitologia Vasca|argitaletxea=Txertoa|orrialdea=|orrialdeak=119-120|ISBN=84-7148-085-3|hizkuntza=es}}</ref>
Gezurrak zigortzen dituela aitzinako aita-semeen arteko gezurrik ez litekeela egon zioen ideia onesten du. Izaera honetan [[Sorgin|Sorsain]] gorena da, osotasunaren eta sorkundearen babeslea.
Mariren legea berez gizabidea da, gizaki egiten gaituen betebeharrezko jokabideen agindua.
Eta hau, berez, oso aipagarria da. Gizakien eskuetan daude, urtean zehar bezperetan egindako erritoetan, gertakizunak gauzatzeko ahalmena. Jainkotiarren eginkizunak bizilagunen artean gauzatzen dira. Bai auzoan edo etxean gizakiak bere eginkizunekin unibertsoaren zuzentasuna suertatzen dute. Naturaz gaindiko gertakizunak zuzentzeko ordea berezkoak ez diren boteredunen laguntzaz baliatu behar da.
Gizabidea betetzen ez dutenok Mariren oinordekoen zigorra jasango dute. Gaueko biztanleek eragiten dituzte bete beharreko ezbeharrak.
== Mari eta euskal matriarkatua ==
{{sakontzeko|Euskal matriarkatua}}
[[Fitxategi:Elexazarreko aldare taurobolikoa.png|alt=Elexazarre aldare taurobolikoa|thumb|265x265px|[[Elexazar]]re<nowiki/>ko aldare taurobolikoa.Mari-[[Amalur]]-[[Zibele]]<nowiki/>ren gurtzaren lekuko]]
[[Matriarkatu]]ari buruz hitz egiterakoan idazle gehienetan Mariren mitoa azaltzen da. Esan beharra dago idazle bakoitzak mito horri edo Mariren izateari esanahi ezberdina edo erabilpen ezberdina ematen diola.
Jarraian Mariren mitoa [[Jose Migel Barandiaran|Joxemiel Barandiaranek]], [[Julio Caro Baroja]]k, [[Francisco Letamendia|Paco Letamendiak]], [[Andrés Ortiz-Osés]]ek nola interpretatu duten azaltzen da.
Barandiaranek izadiaren antolaketa hierarkiako bat egiten du, non Mari azaltzen den hierarkia horren buru. Horrekin batera, lurraren jainkotzat jotzen du, erlijio matriarkalaren aitzindari eta euskaldunen kristautasun aurretiko erlijioaren oinarri. Bestalde, Mari beste emakumezko ireluetatik bereizten du; [[lamina]] eta [[sorgin]]etatik, alegia. Barandiaranek Mari deitzen zion izenez, aldiz Julio Caro Barojak Maia edo Mayi izena erabili zuen.
[[Fitxategi:Venus-de-Laussel-vue-generale-noir.jpg|alt=Laussel-eko Venusa|thumb|367x367px|Laussel-eko Venusa, emankortasunarekin erlazionatzen dituzte ikerleek prehistoriako emakumeen irudiak, amen gurtzaren aztarnen sinesmenean.]]
Julio Caro Barojari dagokionez, Mariren mitoak salatuko liguke [[emakume]]ek zuten autoritatea gizartean eta familian. Mari [[haitzulo|leizeetako]] eta [[mendi]]etako emakume misteriotsutzat hartzen zuen. Honek Mariri dama deitzen zion eta orduko sorginen zuzendari eta bideratzailetzat zuen.
Paco Letamendiak, Mari dama handitzat jotzen du, hau da, gizartearen pertsonifikaziotzat eta euskaldunon [[erlijio]] primitibotzat. Barandiaranekin askotan bat dator. Aipatzen du baita ere nola gaur egun Mari emakume gisa ezagutzen eta baloratzen dugula baina orain dela urte batzuk forma zoomorfikoak omen zituela. Hau da, laminekin eta nahasten zuten. Marik, azken finean, moraltasunaren sinbolotzat funtzionatzen zuen.
Andrés Ortiz-Osési dagokionez bere lana den ''La Diosa Madre, diosa Mari''-ren erreferentzia izanez aurkeztu du. Beronek [[euskal Herriko mitologia|euskal mitologia]] modu sistematiko eta bakarrean azaldu du. Gehienbat bere lana Joxemiel Barandiaranek jasotako mitologian oinarritzen da. Ortiz Osesentzat jainkosa honek dituen ezaugarrietako bat laguntza da; berak argudiatzen du aitzinako sinestun horiek gizonezko jainkoek emango ez luketen laguntza jasoko zutela Marirengandik. Ortíz-Osésiren ustez, euskal mitologiaren interpretazioan hitz batzuk esanahi berezia dute. Adib: [[adur]] (indarra, zoria, sorginkeria) eta [[indar]] (energia....) Bi hauek potentziaz eta ahalmenaz (boterea) erlazionatzen ditu eta beretzat potentzia zuzenki erlazionaturik dago matriarkatu eta emakumearekin eta ahalmena patriarkatu eta gizonezkoekin. Beronek Mariren mitologian 9 zati edo denbora tarte bereizten ditu. Azkenik esan beronentzat Mari ''[[Ama Lur]]'' izan arren, azken hau ''Ama Jainko'' lehenaren gainetik jartzen dela, sinboloak errealitatearen gain edo kultura naturaren gain jartzen den bezalaxe.
== Mari XXI. mendeko bi ikuspegitan ==
=== Goi-andere zerutiarra ===
[[Fitxategi:Cueva de Mari cara 1.JPG|thumb|353x353px|[[Anboto (mitologia)|Anbotoko]] Damaren harpe barneko haitz honen itxuran, batzuek Mariren aurpegia ikusi izan dute]]
[[Anuntxi Arana]] antropologoaren ustez, Mari, zeruetako dibinitate bat izango litzateke ([[Zeus]] edo [[Jupiter]]ren gisara), eta ez dibinitate lurtarra. Zeruetako fenomeno naturalak gobernatzen ditu: euria eta txingorra. Kobazulo batean bada ere, mendi garaietan egoten da bere harpea. Ez du dibinitate lurtarren lanik egiten edo ezaugarririk betetzen: lurra landarez josi, lurra lantzen lagundu (laminek ez bezala), hil eta berriz bizitzara bueltatu, altxorrak eskaini gizon-emakumeei, etab. "Ama lurra"-ren kontzeptua interpretazio garaikidea izan daiteke.
Berezkoa duen beste betebeharra justizia egitearena da, hainbat gizonezko jainko zerutiarrek bezala.
Bestetik, elezahar gehienetan "Andere" edo "Dama" deitzen zaio, Mari ez da ohikoena.
=== Goi-andere lurtarra ===
[[Juan Inazio Hartsuaga|Juan Inazio Artsuaga]] antropologoaren esanetan, Mari, lurreko dibinitate bat izango litzateke, Euskal Mitologian agertzen diren gainontzeko pertsonaiak bezala, Ikuspegi [[Aurreindoeuropar herriak|aurreindoeuropear]] baten seinale. Eguraldiaren gertakariak zuzentzen baditu ere beti haitzuloetatik irteten dira, bere egoitzen barnetik. Ortzia hutsik dagoen esparrua da, jainkotiar diren pertsonaien ibilbide besterik ez<ref>{{erreferentzia|izena=Juan Ignazio|abizena=Hartsuaga|urtea=1987|izenburua=Euskal Mitologia Konparatua|argitaletxea=Kriselu|orrialdea=|orrialdeak=39-41|ISBN=84-7728-042-0|hizkuntza=eu}}</ref>. Ez du dibinitate indoeuroparren ezaugarririk betetzen eta horrek Mariren kontzeptua interpretazio garaikidea izan daiteke.
Berezkoa duen beste betebeharra zuzentasuna mantentzea da, hainbat jainkosa lurtar bezala.
Besterik elezahar gehienak XIX. eta XX. mendean jasoak dira eta aitzinagokoak ere, Matri bezalakoa, ez dira ohikoena.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Bibliografia ==
* {{es}} José Dueso, ''La primitiva religión de los vascos'', Orain, 1996. {{ISBN|84-89077-56-8}}.
* Juan Ignacio Hartsuaga, ''Euskal Mitologia Konparatua'', Kriseilu, 1987.
* {{es}} Patxi Xabier Lezama Perier, ''Mitología vasca'', Euskadiko Irakurketa Publikoko Sarea , 2018.
* Anuntxi Arana, ''Mito hurbilak, Euskal mitologia jendeen bizitzan'', Katuzain, 2000. {{ISBN|2-913842-04-6}}.
== Ikus gainera ==
* [[Signore delle cime]]
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20160405174200/http://www.amaroa.com/antzinako-euskal-jainkoak amaroa.com; "Antzinako euskal jainkoak".]
* [https://web.archive.org/web/20160506220915/https://sites.google.com/a/amaroa.com/www/ezaugarri-nagusiak/mari-europa-zaharreko-jainko-ama amaroa.com; "Mari.Europa zaharreko jainko-ama".]
* [http://www.puntubi.com/mitologia/mari.htm Mari puntubi gunean.]
* {{en}} [http://www.buber.net/Basque/Folklore/aunamendi.mythology.php Mari eta Euskal mitologia.]
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal mitologia aurkibidea}}
[[Kategoria:Mari]]
[[Kategoria:Euskal mitologiako izakiak]]
[[Kategoria:Resurreccion Maria Azkue]]
pyrk6sl7kfqsw90x4jwl6wrawzuix2y
Migrazioen Garaia
0
11165
9993681
9992328
2024-12-08T17:00:48Z
Xirkan
12788
9993681
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox
| above = Migrazioen Garaia
| image = [[File:Barbaroen herri-mugimenduak.svg|300px|]]
| caption = [[II. mendea|II.]] eta [[V. mendea|V.]] mendeen arteko migrazio nagusiak
| header1 =
| label1 =
| data1 =
| header2 =
| label2 = Urteak
| data2 = [[300]]–[[800]]
| header3 =
| label3 = Lekua
| data3 = [[Europa]] eta [[Mediterraneoko arroa|Mediterraneoa]]
| header4 =
| label4 = Gertaera
| data4 = Ipar-ekialdeko herriek inbaditu zuten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioa]]
}}
'''Migrazio Garaia''' ([[300]] aldean - [[800]] aldean) [[Europako historia]]ren aldi bat izan zen, eskala handiko giza-migrazioek markatu zutena.<ref name="brit">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Barbarian migrations and invasions|url=https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Barbarian-migrations-and-invasions |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Garai horretan, ipar-ekialdeko herri batzuk, [[huno]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[bulgariar]]rak, [[alano]]ak, [[suebo]]ak, [[frisiar]]rak eta [[Frankoak|frankoak]] besteak beste, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioaren]] lurretan kokatu ziren.<ref name="wh">{{Erreferentzia|egilea=van der Crabben, Jan |izenburua=Migration Age |url=https://www.worldhistory.org/Migration_Age/ |argitaletxea=World History Encyclopedia, worldhistory.org |sartze-data=2024-12-4}}</ref>
Bi aldi bereizi ohi dira Migrazio Garaian. Lehenbizikoan, [[300]] eta [[500]] urteen artean, germaniar herriek mendean hartu zituzten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren eskualde gehienak. Inperioaren lurretan formalki sartu ziren lehenbizikoak [[bisigodo]]ak izan ziren, hunoengandik ihesi, [[376]]an. Erromatar agintariek beren lurraldean onartu zituzten [[Danubio]] ibaiaren muga defendatzeko baldintzapean, baina handik gutxira matxinatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten eta [[410]]ean Erroma bera arpilatu.<ref name="wh"/>
Bigarren aldian, 500 eta [[800]] bitartean, [[eslaviar]]rak [[Erdialdeko Europa|erdialdeko]] eta [[ekialdeko Europa]]n finkatu ziren, eta bulgariarrak ekialdeko [[Balkanak|Balkanetan]]. Migrazioen Garaiaren ondoren ere gertatu ziren garrantzi handiko migrazioak, esaterako, [[bikingo]]en, [[hungariar|magyarren]], [[mairu]]en, [[Turkiar herriak|turkiarren]] eta [[mongolen inbasioak]].<ref name="wh"/>
== Germaniar herriak Migrazioen Garaia baino lehen ==
[[Germaniar herriak]] [[Ipar itsasoa]]ren ekialdeko kostaldean eratu ziren, K.a. 1800 aldean. [[Brontze Aroa]]n, [[Eskandinavia]]ko hegoaldean hedatu ziren, eta baita egungo Alemaniaren barnealdean ere, [[Weser]] eta [[Vistula]] ibaien artean. [[K.a. II. mendea]]n, biztanleriaren hazkundeak eta klimaren okertzeak hegoalderantz bultzatu zituen, lur berrien bila.<ref name="brit"/>
[[Antzinako Erroma|Erromaren]] eragin-eremura iritsi zirelarik, gatazkak piztu ziren. [[Gaio Mario]]k [[teutoi]]ak garaitu zituen [[K.a. 102]]an, eta [[zinbriar]]rak hurrengo urtean. [[K.a. 58]]an, berriz, [[Julio Zesar]]rek egin zien aurre Sundgauko guduan (hegoaldeko [[Alsazia]]). 70. urte inguruan, [[Zesar Augusto]]k [[Rhin]]en eta [[Danubio]]n ezarri zuen [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[limes]]''-a, eta germaniarrak ibai horien beste aldean kokatu ziren.<ref name="brit"/>
Baina presio demografikoak berriz ere higiarazi zituen germaniar herriak. Lehenago [[Eskandinavia]]tik atereak ziren tribu batzuk ([[godo]]ak, [[burgundiar]]rak, [[bandalo]]ak...) Vistula eta [[Oder]] ibaietatik hegoalderantz abiatu ziren [[150]]etik aitzina. Ekialdean, [[markomano]]ek Danubioko ''limes''-a gurutzatu zuten [[166]]an, Italia bera arriskuan jarriz, [[Marko Aurelio]]k atzera bultzatu zituen arte. [[213]]an, [[alaman]]ak, [[Main]]en haranean barrena, Rhineko mugaraino heldu ziren.<ref name="lur">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Alaman |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurhiz/eu/contenidos/termino/_c00195/eu_a_1952/a1952.html |argitaletxea=Lur hiztegi entziklopedikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-2}}</ref>
[[III. mendea]]ren hasieran, [[godo]]ak [[Itsaso Beltza]]ren ertzera iritsi ziren; handik abiaturik, urtea joan, urtea etorri, arpilatze espedizioak egin zituzten [[Balkanak]], [[Anatolia]] eta [[Zipre (uhartea)|Ziprera]], [[269]]an erromatarrek garaitu zituzten arte. [[258]]an, [[alaman]]ak eta [[frankoak]] Rhinen eskuineko bazterrean kokatu ziren, eta harrezkero maiz sartu ziren, bai Galian, bai Italian. Egoera hori zela eta, Inperioko hiriak gotortu behar izan zituzten, Erroma barne. Horretaz gain, [[erromatar armada]]k gero eta germaniar soldadugai gehiago errekrutatu zituen.<ref name="brit"/>
== Lehenbiziko aldia ==
[[Antzinako germaniarrak|Germaniarren migrazioak]] aspaldikoak ziren, [[godo]]ak [[Itsaso Beltza]]ra n ere iritsi baitziren. Hala ere, [[huno]]en etorrerak ([[372]]-[[375]]) egoera aldatu zuen. Izan ere, hunoen gerrarako ahalmenaren aurrean, godoek ekialdera mugitu behar izan zuten, erromatarren lurraldera hain zuzen ere ([[376]]). Godoek Adrianopolisko batailan erromatar armada garaitu zuten [[378]]an. Hortik aurrera, germaniarrak erromatarren buruhauste nagusia bilakatu ziren.
Hunoen presiopean ere, beste herri germaniarrak Inperioan sartu ziren. Vandaloak, sueboak eta alanoak [[Rhin]] zeharkatu zuten [[406]]ko neguan, [[Mainz]]tik hurbil. Burgundiarrek eta alamanek laster jarraitu zieten.
Vandaloek, sueboek eta alanoek, [[Galia]] zeharkatuta, [[Iberiar penintsula]]n sartu ziren [[409]]an. Sueboak ipar-mendebaldean kokatu ziren, baina beste biak, [[429]]an [[Afrika]]ra igaro eta, Inperioko probintzia horiek azpiratu zituzten [[Genseriko]]ren agindupean.
[[Bisigodo]]ak [[418]]an finkatu ziren [[Tolosa Okzitania|Tolosaren]] inguruan itun (''foedus'') baten bidez. Burgundiarrek [[Lyon]] hartuta ([[457]]), [[Rhône|Rodano]] eta [[Saona]]ren arroetan hedatu ziren hurrengo hurteetan. [[Frankoak|Frankoek]] [[Klovis I.a|Klovis]] zuten buru nagusia ([[481]]-[[511]]). Honen zuzendaritzapean, kristau bihurtzeaz gain, [[Galia]]ko iparraldean gotortzetik bisigodoak garaitzera ([[506]]) eta hegoaldera mugiaraztera iritsi ziren.
[[Anglo]]ak, [[juto]]ak eta [[saxoi]]ak [[Britainia Handia|Britainia Handira]] migratzen ziren, [[442]]tik erromatar armadarik gabe. Hainbat britainiarrek kontinentera jo zuten, beste [[Bretainia]] bat sortuz. [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] buru zuten [[ostrogodo]]ek [[Italia]] okupatu zuten. Alamanak, [[bavariar]]rak, [[turingiar]]rak eta saxoiak [[Rhin]] aldera finkatu ziren.
== Bigarren aldia ==
Nolanahi ere, hauek ez ziren Goi Erdi Aroan [[Mendebaldeko Europa]]k jaso zituen inbasio bakarrak. [[Bikingo]]ak Europa osoan zehar [[VIII. mendea|VIII. mendez]] geroztik. [[Norvegia]]rrak [[Ozeano Atlantikoa]]n mugitu ziren batik bat. [[Britainia Handia]] eta [[Irlanda]] arpilatu zituzten nagusiki, baina [[Frantzia]] eta [[Iberiar penintsula]] ere ([[Gartzea Eneko|Gartzia Iñigez]] [[Iruñea|Iruñeko]] buruzagia bahitu zuten). [[Islandia]]ra ([[860]]) eta [[Groenlandia]]ra era iritsi ziren. [[Danimarka|Daniarrek]] [[Mantxako kanala|Mantxako Kanalean]] arpilatu zuten gehienbat. [[Ingalaterra]]ko koroa lortu zuten Knut Handiarenkin, eta [[Frantzia]]n, [[911]]n, [[Normandia]]n finkatu ziren. [[Suedia]]rrak ekialdean mugitu ziren, [[Baltikoa|Itsaso Baltikotik]] [[Itsaso Beltza|Beltzaraino]]. Salerosketarako kokaguneak finkatu ziren [[Errusia]]ko estepetetan, eta [[Konstantinopla]]ko merkataritzan parte-hartze handia izan zuten.
Beste aldetik, [[Erdialdeko Asia]]tik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. [[Balkanak|Balkanetara]], [[bulgaria]]rrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren [[eslaviar hizkuntzak|eslaboak]] botere-hutsuneaz probestuta. [[Hungaria]]rrak [[Erdialdeko Europa]]ra [[IX. mendea]]ren amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak [[955]]ean garaitu zituen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Antzinako germaniarrak]]
[[Kategoria:Migrazioen Garaia]]
[[Kategoria:Goi Erdi Aroa]]
4nozvmxwqltf4dw055vp2hxidn0fzec
9993982
9993681
2024-12-08T21:39:20Z
Xirkan
12788
9993982
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox
| above = Migrazioen Garaia
| image = [[File:Barbaroen herri-mugimenduak.svg|300px|]]
| caption = [[II. mendea|II.]] eta [[V. mendea|V.]] mendeen arteko migrazio nagusiak
| header1 =
| label1 =
| data1 =
| header2 =
| label2 = Urteak
| data2 = [[300]]–[[800]]
| header3 =
| label3 = Lekua
| data3 = [[Europa]] eta [[Mediterraneoko arroa|Mediterraneoa]]
| header4 =
| label4 = Gertaera
| data4 = Ipar-ekialdeko herriek inbaditu zuten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioa]]
}}
'''Migrazio Garaia''' ([[300]] aldean - [[800]] aldean) [[Europako historia]]ren aldi bat izan zen, eskala handiko giza-migrazioek markatu zutena.<ref name="brit">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua=Barbarian migrations and invasions|url=https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Barbarian-migrations-and-invasions |argitaletxea=britannica.com |sartze-data=2024-12-4}}</ref> Garai horretan, ipar-ekialdeko herri batzuk, [[huno]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[bulgariar]]rak, [[alano]]ak, [[suebo]]ak, [[frisiar]]rak eta [[Frankoak|frankoak]] besteak beste, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorialdia|gainbeheran zegoen Erromatar Inperioaren]] lurretan kokatu ziren.<ref name="wh">{{Erreferentzia|egilea=van der Crabben, Jan |izenburua=Migration Age |url=https://www.worldhistory.org/Migration_Age/ |argitaletxea=World History Encyclopedia, worldhistory.org |sartze-data=2024-12-4}}</ref>
Bi aldi bereizi ohi dira Migrazio Garaian. Lehenbizikoan, [[300]] eta [[500]] urteen artean, germaniar herriek mendean hartu zituzten [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren eskualde gehienak. Inperioaren lurretan formalki sartu ziren lehenbizikoak [[bisigodo]]ak izan ziren, hunoengandik ihesi, [[376]]an. Erromatar agintariek beren lurraldean onartu zituzten [[Danubio]] ibaiaren muga defendatzeko baldintzapean, baina handik gutxira matxinatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten eta [[410]]ean Erroma bera arpilatu.<ref name="wh"/>
Bigarren aldian, 500 eta [[800]] bitartean, [[eslaviar]]rak [[Erdialdeko Europa|erdialdeko]] eta [[ekialdeko Europa]]n finkatu ziren, eta bulgariarrak ekialdeko [[Balkanak|Balkanetan]]. Migrazioen Garaiaren ondoren ere gertatu ziren garrantzi handiko migrazioak, esaterako, [[bikingo]]en, [[hungariar|magyarren]], [[mairu]]en, [[Turkiar herriak|turkiarren]] eta [[mongolen inbasioak]].<ref name="wh"/>
== Germaniar herriak Migrazioen Garaia baino lehen ==
[[Germaniar herriak]] [[Ipar itsasoa]]ren ekialdeko kostaldean eratu ziren, K.a. 1800 aldean. [[Brontze Aroa]]n, [[Eskandinavia]]ko hegoaldean hedatu ziren, eta baita egungo Alemaniaren barnealdean ere, [[Weser]] eta [[Vistula]] ibaien artean. [[K.a. II. mendea]]n, biztanleriaren hazkundeak eta klimaren okertzeak hegoalderantz bultzatu zituen, lur berrien bila.<ref name="brit"/>
[[Antzinako Erroma|Erromaren]] eragin-eremura iritsi zirelarik, gatazkak piztu ziren. [[Gaio Mario]]k [[teutoi]]ak garaitu zituen [[K.a. 102]]an, eta [[zinbriar]]rak hurrengo urtean. [[K.a. 58]]an, berriz, [[Julio Zesar]]rek egin zien aurre Sundgauko guduan (hegoaldeko [[Alsazia]]). 70. urte inguruan, [[Zesar Augusto]]k [[Rhin]]en eta [[Danubio]]n ezarri zuen [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[limes]]''-a, eta germaniarrak ibai horien beste aldean kokatu ziren.<ref name="brit"/>
Baina presio demografikoak berriz ere higiarazi zituen germaniar herriak. Lehenago [[Eskandinavia]]tik atereak ziren tribu batzuk ([[godo]]ak, [[burgundiar]]rak, [[bandalo]]ak...) Vistula eta [[Oder]] ibaietatik hegoalderantz abiatu ziren [[150]]etik aitzina. Ekialdean, [[markomano]]ek Danubioko ''limes''-a gurutzatu zuten [[166]]an, Italia bera arriskuan jarriz, [[Marko Aurelio]]k atzera bultzatu zituen arte. [[213]]an, [[alaman]]ak, [[Main]]en haranean barrena, Rhineko mugaraino heldu ziren.<ref name="lur">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Alaman |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurhiz/eu/contenidos/termino/_c00195/eu_a_1952/a1952.html |argitaletxea=Lur hiztegi entziklopedikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-2}}</ref>
[[III. mendea]]ren hasieran, [[godo]]ak [[Itsaso Beltza]]ren ertzera iritsi ziren; handik abiaturik, urtea joan, urtea etorri, arpilatze espedizioak egin zituzten [[Balkanak]], [[Anatolia]] eta [[Zipre (uhartea)|Ziprera]], [[269]]an erromatarrek garaitu zituzten arte. [[258]]an, [[alaman]]ak eta [[frankoak]] Rhinen eskuineko bazterrean kokatu ziren, eta harrezkero maiz sartu ziren, bai Galian, bai Italian. Egoera hori zela eta, Inperioko hiriak gotortu behar izan zituzten, Erroma barne. Horretaz gain, [[erromatar armada]]k gero eta germaniar soldadugai gehiago errekrutatu zituen.<ref name="brit"/>
== Lehenbiziko aldia ==
[[IV. mendea]]ren hasierarako Erromatar Inperioa nahiko ahuldurik zegoen, hainbat frontetan ari baitzen gerran: [[Sasandar Inperioa|pertsiarrekin]] [[Anatolia|Asia Txikian]] eta [[Siria (erromatar probintzia)|Sirian]]; frankoekin, alamanekin, kuadoekin eta godoekin Rhineko eta Danubioko mugetan; pirata [[saxoi]]ekin [[Mantxako kanala|Mantxako kanalean]]; [[herulo]]ekin eta godoekin Itsaso Beltzean eta [[Egeo]]ko iparraldean. Ondorioz, armadari eta babeserako antolamendu guztiari eusteak kostu handia zuen. Eta IV. mendearen bigarren zatian, beste indar bat agertu zen [[erdialdeko Asia]]tik: [[huno]]ak.<ref name="lur2">{{Erreferentzia|egilea= |izenburua= Erromako aginpidearen krisia eta hondamena |url=https://www.euskadi.eus/web01-a2lurent/eu/contenidos/articulo/c1502/eu_d1502009/1502009.html |argitaletxea=Lur entziklopedia tematikoa, euskadi.eus |sartze-data=2024-12-8}}</ref>
[[375]]ean, hunoek [[ostrogodo]]ei eraso zieten [[Dnieper]]ren haranean. Gertaera horrek asaldura handia eragin zuen ekialdeko germaniarren artean. Hunoek germaniar herri gehiago azpiratu ahala, [[bisigodo]]ek eta beste tribu batzuek ihes egin zuten Erromatar Inperioaren mugarantz. [[376]]an, Danubioko ''limes''-a igaro zuten, eta aurre egin zien erromatar armada erabat azpiratua izan zen [[378]]an [[Hadrianopolisko gudua|Hadrianopolisen]].<ref name="brit"/>
Hadrianopolisko desegigoaren ondoren, erromatar agintariek bisigodoak onartu zituzten beren lurraldean ''[[foederati]]'' gisa, Danubio ibaiaren muga defendatzeko baldintzapean. Handik gutxira, ordea, matxinatu ziren: [[Italiar penintsula]] inbaditu zuten, eta [[410]]ean Erroma bera arpilatu. Ondoren, [[Galia]]ren erdi-hegoaldean eta [[Hispania]]ren iparraldean kokatu ziren.<ref name="wh"/>
Hunoen presiopean, beste germaniar herri batzuk ere sartu ziren Inperioan. [[406]]–[[407]]n, vandaloek, sueboek eta alanoek Rhin zeharkatu zuten Mainzetik hurbil eta, [[Galia]] zeharkatuta, [[Iberiar penintsula]]n sartu ziren [[409]]an. Sueboak ipar-mendebaldean kokatu ziren, baina beste bi tribuak [[iparraldeko Afrika]]ra igaro ziren [[429]]an.<ref name="brit"/>
[[Bisigodo]]ak [[418]]an finkatu ziren [[Tolosa Okzitania|Tolosaren]] inguruan itun (''foedus'') baten bidez. Burgundiarrek [[Lyon]] hartuta ([[457]]), [[Rhône|Rodano]] eta [[Saona]]ren arroetan hedatu ziren hurrengo hurteetan. [[Frankoak|Frankoek]] [[Klovis I.a|Klovis]] zuten buru nagusia ([[481]]-[[511]]). Honen zuzendaritzapean, kristau bihurtzeaz gain, [[Galia]]ko iparraldean gotortzetik bisigodoak garaitzera ([[506]]) eta hegoaldera mugiaraztera iritsi ziren.
[[Anglo]]ak, [[juto]]ak eta [[saxoi]]ak [[Britainia Handia|Britainia Handira]] migratzen ziren, [[442]]tik erromatar armadarik gabe. Hainbat britainiarrek kontinentera jo zuten, beste [[Bretainia]] bat sortuz. [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] buru zuten [[ostrogodo]]ek [[Italia]] okupatu zuten. Alamanak, [[bavariar]]rak, [[turingiar]]rak eta saxoiak [[Rhin]] aldera finkatu ziren.
== Bigarren aldia ==
Nolanahi ere, hauek ez ziren Goi Erdi Aroan [[Mendebaldeko Europa]]k jaso zituen inbasio bakarrak. [[Bikingo]]ak Europa osoan zehar [[VIII. mendea|VIII. mendez]] geroztik. [[Norvegia]]rrak [[Ozeano Atlantikoa]]n mugitu ziren batik bat. [[Britainia Handia]] eta [[Irlanda]] arpilatu zituzten nagusiki, baina [[Frantzia]] eta [[Iberiar penintsula]] ere ([[Gartzea Eneko|Gartzia Iñigez]] [[Iruñea|Iruñeko]] buruzagia bahitu zuten). [[Islandia]]ra ([[860]]) eta [[Groenlandia]]ra era iritsi ziren. [[Danimarka|Daniarrek]] [[Mantxako kanala|Mantxako Kanalean]] arpilatu zuten gehienbat. [[Ingalaterra]]ko koroa lortu zuten Knut Handiarenkin, eta [[Frantzia]]n, [[911]]n, [[Normandia]]n finkatu ziren. [[Suedia]]rrak ekialdean mugitu ziren, [[Baltikoa|Itsaso Baltikotik]] [[Itsaso Beltza|Beltzaraino]]. Salerosketarako kokaguneak finkatu ziren [[Errusia]]ko estepetetan, eta [[Konstantinopla]]ko merkataritzan parte-hartze handia izan zuten.
Beste aldetik, [[Erdialdeko Asia]]tik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. [[Balkanak|Balkanetara]], [[bulgaria]]rrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren [[eslaviar hizkuntzak|eslaboak]] botere-hutsuneaz probestuta. [[Hungaria]]rrak [[Erdialdeko Europa]]ra [[IX. mendea]]ren amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak [[955]]ean garaitu zituen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Antzinako germaniarrak]]
[[Kategoria:Migrazioen Garaia]]
[[Kategoria:Goi Erdi Aroa]]
m42mjiv7i4x3m3sl54z9laxcclffl29
1 Formula
0
12611
9993956
9979765
2024-12-08T20:49:33Z
Artegia
65203
9993956
wikitext
text/x-wiki
{| align="right"
|-
!colspan="2"| [[Fitxategi:F1_red-black.png|erdian|frameless]]
|-
| '''Aurtengo denboraldia''' ||[[2024ko 1 Formula Denboraldia]]
|-
| '''Sailkapena''' || [[Automobil]]ak
|-
| '''Sorrera''' || [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]
|-
| '''Presidentea''' || [[Stefano Domenicali]]
|-
| '''Lehenengo denboraldia''' || [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]
|-
| '''Eremua''' || Mundu osokoa
|-
!colspan="2"| '''<big>Irabazleak</big>'''
|-
| '''Gidari txapelduna''' ||[[2024ko 1 Formulako denboraldia|2024]] {{banderaikur|Herbehereak}} [[Max Verstappen]]
|-
| '''Talde txapelduna''' || [[2024ko 1 Formulako denboraldia|2024]] {{banderaikur|Austria}} [[Red Bull Racing]]
|-
!colspan="2"| '''<big>Parte hartzaileak</big>'''
|-
| '''Taldeak''' ||{{banderaikur|Italia}} [[Ferrari]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Alemania}} [[Mercedes AMG F1 Team|Mercedes]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[McLaren]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Austria}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Alpine F1 Team|Alpine]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|SWI}} [[Sauber F1 Team|Alfa Romeo]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Aston Martin F1 Team|Aston Martin]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Williams F1 Team|Williams]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Italia}} [[Scuderia Alphatauri|AlphaTauri]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|AEB}} [[Haas F1 Team|Haas]]<br />
|-
| '''Gidari Kopurua''' || 20
|-
| '''Talde Kopurua''' || 10
|-
| '''Motorren markak''' || {{banderaikur|Italia}} [[Ferrari]]<br />{{banderaikur|Alemania}} [[Mercedes]]<br />{{banderaikur|Frantzia}} [[Renault]]<br />{{banderaikur|Austria}} [[Red Bull Powertrains]]
|-
| '''Gurpilen markak''' || {{banderaikur|Italia}} [[Pirelli]] (2011-egun)
|}
'''1 Formula''' ([[ingeles]]ez, ''Formula One''), '''F1''' izenez ere ezagutzen dena, auto-lasterketa lehiaketa bat da. Lasterketa hauetako bakoitzari ''Sari Nagusi'' deritzo eta horiek biltzen dituena ''1 Formulako Munduko Txapelketa''. Lasterketak kale-zirkuituetan edo horretarako bereziki sortutako zirkuituetan ospatzen dira.
Erabiltzen diren kotxeak aurkitun diren azkenengo teknologiak dituzte, eta [[automobil]]en teknologia horiek limitatu daude arau tekniko baten arabera; 1 formulan aurkitutako aurrerapen batzuk ere lagungarriak izan dira gaur egun kalean aukitzen diren kotxeen nahiz segurtasuna nahiz beste hainbat alderditran obetzeko, adibide bezala disko balaztak aurkitu daiutezke. Txapelketa honen lasterketak ospatzen diren zirkuitoak normalean ere hiriaren errepidearen parte dira edo izan ziren iraganean.
[[1950eko 1 Formulako denboraldia]] izan zen nolabait 1 Formula mordernoaren hasiera, non parte hartu zuten gaur egungo talde ezagun batzuk: [[Ferrari]], [[Alfa Romeo]] eta [[Maserati]]. Denboraldi horietan parte hartutako beste eskuderiak ordeskatuak izan dira haibat garaipen lortu dituzten beste batzuengatik. Esaterako, [[McLaren]], [[Lotus]], [[Renault]] eta [[Williams]], hauek [[Konstruktoreen Txapelketa Mundiala]] irabazi duten noizbait.
== 1 Formulako Historia ==
=== 1 Formularen sorrera ===
<gallery>
Fitxategi:Marcel Renault 1903.jpg|[[Marcel Renault]] 1903ko [[Paris-Madril]] lasterketan.
</gallery>
1946. urtean, [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ostean, lau lasterketa ofizial besterik ez ziren ospatu. Sari nagusi hauen arauak [[Bigarren Mundu Gerra]] baino lehen ezarri ziren baina hainbat urte behar izan ziren guztiz aurautegia bukatzeko eta azkenik, [[1947]]. urtean AIACR-a [[Automobileko Federazio Nazionala]] izena hartu zuen, gaur egun ezaguna den "[[FIA]]" izenarekin. Federazio honek [[1949]]. urteko denboraldiaren amaieran adierazi zuen hurrengo denboraldirako besta makina bat sari nagusi nazional bilduko zituela '''1 Formula''' [[1 Formulako Gidarien Txapelketa Mundiala]] sortzeko helburuarekin. Bestalde, ezin izan zuten lortu eta bai [[1952]]. urteko bai [[1953]]. urteko denboraldietan oraindik ere Formula 2ko kotxeak erabili zituzten arazo ekonomikoak zirela eta. Hurrengo denboraldietan puntuazio taula bat ezarri zen eta zazpi lasterketak onartu ziren Txapelketa Mundiala osatzeko. Txapelketako lehenengo lasterketa [[Maiatzaren 13|Maiatzak 13ean]] [[Silvertoneko Zirkuitua]]n, [[Erresuma Batua]]n.
=== Lasterketen hasiera berria (1950-1958) ===
<gallery>
File:Alfa-Romeo-159-(1951).jpg|[[Juan Manuel Fangio]] [[Alfa Romeo 159]] honekin [[1951]]. urtean [[Txapelketa Mundiala]] irabazi zuen
</gallery>
Lehenengo [[Sari Nagusi]]a [[Silverstoneko Zirkuitua]]n [[1950]]. urtean ospatu zen eta [[Giuseppe Farina]] [[italia]]rra izan zen irabazlea, gainera, bere taldekideari ([[Juan Manuel Fangio]][[argentina]]rra) irabazi egin zion [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]. Bestalde, Fangio txapelketa irabazi zuen [[1951]], [[1954]], [[1955]], [[1956]] eta [[1957]]. urteetan. Bere bost garaipen [[Alberto Ascari]] [[Ferrari]]ko gidaria moztu zion bi txapelketa bi urte jarraietan irabaziz. Historiako atal honetan ere ikusi egin ziren [[Stirling Moss]] [[Britainia Handia]]ko gidaria bezalakoak, non oso gidari hona zen baina ez zuen lortu Txapelketa Mundiala irabaztea. Gaur egun, Britainian Moss inoiz txapelketa irabazi ez zuen gidaririk honena bezala ezagutzen da.
[[Alfa Romeo]], [[Ferrari]], [[Masserati]] eta [[Mercedes Benz]] izan ziren automobilen fabrikatzaile nagusiak non gerra aurretik ere oso garratzitsuak izan ziren. Hasierako denboraldietan erabili zituzten gerra aurreko kotxe modeloak, adibidez, [[Alfa Romeo 159]]. [[1952]]ko eta [[1953]]ko txapelketetan erabili izan zen [[Formula 2]]-ko aurautegia, kotxe tamaina nahiz pontetzialki txikiagoak. 1 Formulako Txapelketa Mundiala berriro hasi zenean gerra ondoren motoreak 2,5 litrokoak ziren, eta [[1954]]ean [[Mercedes-Benz]]-ek aurkeztu egin zuen [[W196]]. Kotxe hau haibat teknologia berri ekarri zituen eta hurrengo bi txapelketak nabarmenki irabazi zituen.
== Kirola eta arautegia ==
=== Lasterketa bakoitzeko puntu kopurua, postuaren arabera ===
{| class="wikitable"
|-
! Posizioa !! 1950-1959(*) !! 1960 !! 1961-1990 !! 1991-2002 !! 2003-2009 !! 2010-2018
!2019-orain (**)
|-
| '''1º''' || 8 puntu || 8 puntu || 9 puntu || 10 puntu || 10 puntu || 25 puntu
|25 puntu
|-
| '''2º''' || 6 puntu || 5 puntu || 6 puntu || 6 puntu || 8 puntu || 18 puntu
|18 puntu
|-
| '''3º''' || 4 puntu || 4 puntu || 4 puntu || 4 puntu || 6 puntu || 15 puntu
|15 puntu
|-
| '''4º''' || 3 puntu || 3 puntu || 3 puntu || 3 puntu || 5 puntu || 12 puntu
|12 puntu
|-
| '''5º''' || 2 puntu || 2 puntu || 2 puntu || 2 puntu || 4 puntu || 10 puntu
|10 puntu
|-
| '''6º''' || - || 1 puntu || 1 puntu || 1 puntu || 3 puntu || 8 puntu
|8 puntu
|-
| '''7º''' || - || - || - || - || 2 puntu || 6 puntu
|6 puntu
|-
| '''8º''' || - || - || - || - || 1 puntu || 4 puntu
|4 puntu
|-
| '''9º''' || - || - || - || - || - || 2 puntu
|2 puntu
|-
| '''10º''' || - || - || - || - || - || 1 puntu
|1 puntu
|}
<nowiki>*</nowiki> Lasterketa bakoitzean buelta bizkorrena lortzen zuen gidariak 1 puntu irabazten zuen, denboraldi haietan.
<nowiki>*</nowiki> * Lasterketa bakoitzean buelta bizkorrena lortzen duen gidariak 1 puntu irabazten du, lehen hamar posizioetan bukatuz gero.
== Munduko Txapelketa irabazi duten gidariak ==
{{sakontzeko|Zerrenda:1 Formulako denboraldiak}}
{| class="wikitable sortable"
|+ 1 Formulako Mundu Txapelketa irabazi duten gidariak
|-
!Gidariak
!Txapelketak
!Urteak
!Garaipenak
!Podioak
|-
| {{banderaikur|Alemania}} [[Michael Schumacher]]
|align="center" valign="top"|7
|1994-1995, 2000-2004
| 91 || 155
|-
|{{banderaikur|Erresuma Batua}} '''[[Lewis Hamilton]]'''
| valign="top" align="center" |7
|2008, 2014-2015, 2017-2020
| 105 || 202
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Juan Manuel Fangio]] (†)
|align="center" valign="top"|5
|1951, 1954-1957
| 24 || 35
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} [[Alain Prost]]
|align="center" valign="top"|4
|1985-1986, 1989, 1993
| 51 || 106
|-
| {{banderaikur|Alemania}} '''[[Sebastian Vettel]]'''
|align="center" valign="top"|4
|2010-2013
| 53 || 122
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} '''[[Max Verstappen]]'''
| align="center" valign="top" |4
|2021-2024
| 63 || 112
|-
| {{banderaikur|Australia}} [[Jack Brabham]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1959-1960, 1966
| 14 || 31
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[John Young Stewart|Jackie Stewart]]
|align="center" valign="top"|3
|1969, 1971, 1973
| 27 || 43
|-
| {{banderaikur|Austria}} [[Niki Lauda]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1975, 1977, 1984
| 25 || 54
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Nelson Piquet]]
|align="center" valign="top"|3
|1981, 1983, 1987
| 23 || 60
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Ayrton Senna]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1988, 1990-1991
| 41 || 80
|-
| {{banderaikur|Italia}} [[Alberto Ascari]] (†)
| align="center" valign="top" |2
|1952-1953
| 13 || 17
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Jim Clark]] (†)
|align="center" valign="top"|2
|1963, 1965
| 25 || 32
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Graham Hill]] (†)
|align="center" valign="top"|2
|1962, 1968
| 14 || 36
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Emerson Fittipaldi]]
|align="center" valign="top"|2
|1972, 1974
| 14 || 35
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} [[Mika Häkkinen]]
|align="center" valign="top"|2
|1998-1999
| 20 || 51
|-
| {{banderaikur|Espainia}} '''[[Fernando Alonso]]'''
|align="center" valign="top"|2
|2005-2006
| 32 || 106
|-
| {{banderaikur|Italia}} [[Giuseppe Farina]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1950
| 5 || 20
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Mike Hawthorn]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1958
| 3 || 18
|-
| {{banderaikur|AEB}} [[Phil Hill]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1961
| 3 || 16
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[John Surtees]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1964
| 6 || 24
|-
| {{banderaikur|Zeelanda Berria}} [[Denny Hulme]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1967
| 8 || 33
|-
| {{banderaikur|Austria}} [[Jochen Rindt]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1970
| 6 || 13
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[James Hunt]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1976
| 10 || 23
|-
| {{banderaikur|AEB}} [[Mario Andretti]]
|align="center" valign="top"|1
|1978
| 12 || 19
|-
| {{banderaikur|RSA}} [[Jody Scheckter]]
|align="center" valign="top"|1
|1979
| 10 || 33
|-
| {{banderaikur|Australia}} [[Alan Jones]]
|align="center" valign="top"|1
|1980
| 12 || 24
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} [[Keke Rosberg]]
|align="center" valign="top"|1
|1982
| 5 || 17
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Nigel Mansell]]
|align="center" valign="top"|1
|1992
| 31 || 59
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Damon Hill]]
|align="center" valign="top"|1
|1996
| 22 || 42
|-
| {{banderaikur|Kanada}} [[Jacques Villeneuve]]
|align="center" valign="top"|1
|1997
| 11 || 23
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} '''[[Kimi Räikkönen]]'''
|align="center" valign="top"|1
|2007
| 21 || 103
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Jenson Button]]
| align="center" valign="top" |1
|2009
| 15 || 50
|-
| {{banderaikur|Alemania}} [[Nico Rosberg]]
|align="center" valign="top" |1
|2016
| 23 || 57
|}
<nowiki>*</nowiki> Letra lodiz ageri diren gidariak oraindik ere Munduko Txapelketan parte hartzen ari dira
== Errekorrak ==
{| class="wikitable"
!Errekorra
!Gidaria
!#
!2021ko Espaniarte eguneratua
|-
|Lasterketak
|{{Banderaikur|Finlandia}}[[Kimi Räikkönen|Kimi Raikkonen]]
|336
|[[2001eko 1 Formulako denboraldia|2001]]-[[2009ko 1 Formulako denboraldia|2009]], [[2012ko 1 Formulako denboraldia|2012]]-2021
|-
|Lasterketak (hasierak)
|{{banderaikur|Finlandia}}[[Kimi Räikkönen|Kimi Raikkonen]]
|334
|[[2001eko 1 Formulako denboraldia|2001]]-[[2009ko 1 Formulako denboraldia|2009]], [[2012ko 1 Formulako denboraldia|2012]]-2021
|-
|Lasterketak (irabazi)
|{{Banderaikur|Erresuma Batua}}[[Lewis Hamilton]]
|98
|2007-2021
|-
|Gazteena (hasierak)
|{{Banderaikur|Herbehereak}}[[Max Verstappen]]
|17 urte 166 egun
|[[2015eko Australiako Sari Nagusia]]
|-
|Gazteena (irabazi)
|{{Banderaikur|Herbehereak}}[[Max Verstappen]]
|18 urte 228 egun
|[[2016ko Espainiako Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena
|{{Banderaikur|MON}}[[Louis Chiron]]
|58 urte 288 egun
|[[1958ko Monacoko Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena (hasierak)
|{{Banderaikur|MON}}[[Louis Chiron]]
|55 urte 292 egun
|[[1955eko Monacoko Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena (irabazi)
|{{Banderaikur|Italia}}[[Luigi Fagioli]]
|53 urte 22 egun
|[[1951ko Frantziako Sari Nagusia]]
|}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.formula1.com Txapelketaren webgune ofiziala]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20060502114130/http://www.fia.com/sport/Regulations/f1regs.html 1 Formulako araudia]
{{autoritate kontrola}}
{{1 Formulako denboraldiak}}
{{1 Formulako Sari Nagusi aurkibidea}}
[[Kategoria:1 Formula]]
hg1cwtxpok1ridnorceyylsncshx6v3
9993984
9993956
2024-12-08T21:43:43Z
Artegia
65203
9993984
wikitext
text/x-wiki
{| align="right"
|-
!colspan="2"| [[Fitxategi:F1_red-black.png|erdian|frameless]]
|-
| '''Aurtengo denboraldia''' ||[[2024ko 1 Formula Denboraldia]]
|-
| '''Sailkapena''' || [[Automobil]]ak
|-
| '''Sorrera''' || [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]
|-
| '''Presidentea''' || [[Stefano Domenicali]]
|-
| '''Lehenengo denboraldia''' || [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]
|-
| '''Eremua''' || Mundu osokoa
|-
!colspan="2"| '''<big>Irabazleak</big>'''
|-
| '''Gidari txapelduna''' ||[[2024ko 1 Formulako denboraldia|2024]] {{banderaikur|Herbehereak}} [[Max Verstappen]]
|-
| '''Talde txapelduna''' || [[2024ko 1 Formulako denboraldia|2024]] {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Mercedes-McLaren]]
|-
!colspan="2"| '''<big>Parte hartzaileak</big>'''
|-
| '''Taldeak''' ||{{banderaikur|Italia}} [[Ferrari]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Alemania}} [[Mercedes AMG F1 Team|Mercedes]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[McLaren]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Austria}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Alpine F1 Team|Alpine]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|SWI}} [[Sauber F1 Team|Alfa Romeo]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Aston Martin F1 Team|Aston Martin]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Williams F1 Team|Williams]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|Italia}} [[Scuderia Alphatauri|AlphaTauri]]<br />
|-
| ||{{banderaikur|AEB}} [[Haas F1 Team|Haas]]<br />
|-
| '''Gidari Kopurua''' || 20
|-
| '''Talde Kopurua''' || 10
|-
| '''Motorren markak''' || {{banderaikur|Italia}} [[Ferrari]]<br />{{banderaikur|Alemania}} [[Mercedes]]<br />{{banderaikur|Frantzia}} [[Renault]]<br />{{banderaikur|Austria}} [[Red Bull Powertrains]]
|-
| '''Gurpilen markak''' || {{banderaikur|Italia}} [[Pirelli]] (2011-egun)
|}
'''1 Formula''' ([[ingeles]]ez, ''Formula One''), '''F1''' izenez ere ezagutzen dena, auto-lasterketa lehiaketa bat da. Lasterketa hauetako bakoitzari ''Sari Nagusi'' deritzo eta horiek biltzen dituena ''1 Formulako Munduko Txapelketa''. Lasterketak kale-zirkuituetan edo horretarako bereziki sortutako zirkuituetan ospatzen dira.
Erabiltzen diren kotxeak aurkitun diren azkenengo teknologiak dituzte, eta [[automobil]]en teknologia horiek limitatu daude arau tekniko baten arabera; 1 formulan aurkitutako aurrerapen batzuk ere lagungarriak izan dira gaur egun kalean aukitzen diren kotxeen nahiz segurtasuna nahiz beste hainbat alderditran obetzeko, adibide bezala disko balaztak aurkitu daiutezke. Txapelketa honen lasterketak ospatzen diren zirkuitoak normalean ere hiriaren errepidearen parte dira edo izan ziren iraganean.
[[1950eko 1 Formulako denboraldia]] izan zen nolabait 1 Formula mordernoaren hasiera, non parte hartu zuten gaur egungo talde ezagun batzuk: [[Ferrari]], [[Alfa Romeo]] eta [[Maserati]]. Denboraldi horietan parte hartutako beste eskuderiak ordeskatuak izan dira haibat garaipen lortu dituzten beste batzuengatik. Esaterako, [[McLaren]], [[Lotus]], [[Renault]] eta [[Williams]], hauek [[Konstruktoreen Txapelketa Mundiala]] irabazi duten noizbait.
== 1 Formulako Historia ==
=== 1 Formularen sorrera ===
<gallery>
Fitxategi:Marcel Renault 1903.jpg|[[Marcel Renault]] 1903ko [[Paris-Madril]] lasterketan.
</gallery>
1946. urtean, [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ostean, lau lasterketa ofizial besterik ez ziren ospatu. Sari nagusi hauen arauak [[Bigarren Mundu Gerra]] baino lehen ezarri ziren baina hainbat urte behar izan ziren guztiz aurautegia bukatzeko eta azkenik, [[1947]]. urtean AIACR-a [[Automobileko Federazio Nazionala]] izena hartu zuen, gaur egun ezaguna den "[[FIA]]" izenarekin. Federazio honek [[1949]]. urteko denboraldiaren amaieran adierazi zuen hurrengo denboraldirako besta makina bat sari nagusi nazional bilduko zituela '''1 Formula''' [[1 Formulako Gidarien Txapelketa Mundiala]] sortzeko helburuarekin. Bestalde, ezin izan zuten lortu eta bai [[1952]]. urteko bai [[1953]]. urteko denboraldietan oraindik ere Formula 2ko kotxeak erabili zituzten arazo ekonomikoak zirela eta. Hurrengo denboraldietan puntuazio taula bat ezarri zen eta zazpi lasterketak onartu ziren Txapelketa Mundiala osatzeko. Txapelketako lehenengo lasterketa [[Maiatzaren 13|Maiatzak 13ean]] [[Silvertoneko Zirkuitua]]n, [[Erresuma Batua]]n.
=== Lasterketen hasiera berria (1950-1958) ===
<gallery>
File:Alfa-Romeo-159-(1951).jpg|[[Juan Manuel Fangio]] [[Alfa Romeo 159]] honekin [[1951]]. urtean [[Txapelketa Mundiala]] irabazi zuen
</gallery>
Lehenengo [[Sari Nagusi]]a [[Silverstoneko Zirkuitua]]n [[1950]]. urtean ospatu zen eta [[Giuseppe Farina]] [[italia]]rra izan zen irabazlea, gainera, bere taldekideari ([[Juan Manuel Fangio]][[argentina]]rra) irabazi egin zion [[1950eko 1 Formulako denboraldia]]. Bestalde, Fangio txapelketa irabazi zuen [[1951]], [[1954]], [[1955]], [[1956]] eta [[1957]]. urteetan. Bere bost garaipen [[Alberto Ascari]] [[Ferrari]]ko gidaria moztu zion bi txapelketa bi urte jarraietan irabaziz. Historiako atal honetan ere ikusi egin ziren [[Stirling Moss]] [[Britainia Handia]]ko gidaria bezalakoak, non oso gidari hona zen baina ez zuen lortu Txapelketa Mundiala irabaztea. Gaur egun, Britainian Moss inoiz txapelketa irabazi ez zuen gidaririk honena bezala ezagutzen da.
[[Alfa Romeo]], [[Ferrari]], [[Masserati]] eta [[Mercedes Benz]] izan ziren automobilen fabrikatzaile nagusiak non gerra aurretik ere oso garratzitsuak izan ziren. Hasierako denboraldietan erabili zituzten gerra aurreko kotxe modeloak, adibidez, [[Alfa Romeo 159]]. [[1952]]ko eta [[1953]]ko txapelketetan erabili izan zen [[Formula 2]]-ko aurautegia, kotxe tamaina nahiz pontetzialki txikiagoak. 1 Formulako Txapelketa Mundiala berriro hasi zenean gerra ondoren motoreak 2,5 litrokoak ziren, eta [[1954]]ean [[Mercedes-Benz]]-ek aurkeztu egin zuen [[W196]]. Kotxe hau haibat teknologia berri ekarri zituen eta hurrengo bi txapelketak nabarmenki irabazi zituen.
== Kirola eta arautegia ==
=== Lasterketa bakoitzeko puntu kopurua, postuaren arabera ===
{| class="wikitable"
|-
! Posizioa !! 1950-1959(*) !! 1960 !! 1961-1990 !! 1991-2002 !! 2003-2009 !! 2010-2018
!2019-orain (**)
|-
| '''1º''' || 8 puntu || 8 puntu || 9 puntu || 10 puntu || 10 puntu || 25 puntu
|25 puntu
|-
| '''2º''' || 6 puntu || 5 puntu || 6 puntu || 6 puntu || 8 puntu || 18 puntu
|18 puntu
|-
| '''3º''' || 4 puntu || 4 puntu || 4 puntu || 4 puntu || 6 puntu || 15 puntu
|15 puntu
|-
| '''4º''' || 3 puntu || 3 puntu || 3 puntu || 3 puntu || 5 puntu || 12 puntu
|12 puntu
|-
| '''5º''' || 2 puntu || 2 puntu || 2 puntu || 2 puntu || 4 puntu || 10 puntu
|10 puntu
|-
| '''6º''' || - || 1 puntu || 1 puntu || 1 puntu || 3 puntu || 8 puntu
|8 puntu
|-
| '''7º''' || - || - || - || - || 2 puntu || 6 puntu
|6 puntu
|-
| '''8º''' || - || - || - || - || 1 puntu || 4 puntu
|4 puntu
|-
| '''9º''' || - || - || - || - || - || 2 puntu
|2 puntu
|-
| '''10º''' || - || - || - || - || - || 1 puntu
|1 puntu
|}
<nowiki>*</nowiki> Lasterketa bakoitzean buelta bizkorrena lortzen zuen gidariak 1 puntu irabazten zuen, denboraldi haietan.
<nowiki>*</nowiki> * Lasterketa bakoitzean buelta bizkorrena lortzen duen gidariak 1 puntu irabazten du, lehen hamar posizioetan bukatuz gero.
== Munduko Txapelketa irabazi duten gidariak ==
{{sakontzeko|Zerrenda:1 Formulako denboraldiak}}
{| class="wikitable sortable"
|+ 1 Formulako Mundu Txapelketa irabazi duten gidariak
|-
!Gidariak
!Txapelketak
!Urteak
!Garaipenak
!Podioak
|-
| {{banderaikur|Alemania}} [[Michael Schumacher]]
|align="center" valign="top"|7
|1994-1995, 2000-2004
| 91 || 155
|-
|{{banderaikur|Erresuma Batua}} '''[[Lewis Hamilton]]'''
| valign="top" align="center" |7
|2008, 2014-2015, 2017-2020
| 105 || 202
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Juan Manuel Fangio]] (†)
|align="center" valign="top"|5
|1951, 1954-1957
| 24 || 35
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} [[Alain Prost]]
|align="center" valign="top"|4
|1985-1986, 1989, 1993
| 51 || 106
|-
| {{banderaikur|Alemania}} '''[[Sebastian Vettel]]'''
|align="center" valign="top"|4
|2010-2013
| 53 || 122
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} '''[[Max Verstappen]]'''
| align="center" valign="top" |4
|2021-2024
| 63 || 112
|-
| {{banderaikur|Australia}} [[Jack Brabham]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1959-1960, 1966
| 14 || 31
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[John Young Stewart|Jackie Stewart]]
|align="center" valign="top"|3
|1969, 1971, 1973
| 27 || 43
|-
| {{banderaikur|Austria}} [[Niki Lauda]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1975, 1977, 1984
| 25 || 54
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Nelson Piquet]]
|align="center" valign="top"|3
|1981, 1983, 1987
| 23 || 60
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Ayrton Senna]] (†)
|align="center" valign="top"|3
|1988, 1990-1991
| 41 || 80
|-
| {{banderaikur|Italia}} [[Alberto Ascari]] (†)
| align="center" valign="top" |2
|1952-1953
| 13 || 17
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Jim Clark]] (†)
|align="center" valign="top"|2
|1963, 1965
| 25 || 32
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Graham Hill]] (†)
|align="center" valign="top"|2
|1962, 1968
| 14 || 36
|-
| {{banderaikur|Brasil}} [[Emerson Fittipaldi]]
|align="center" valign="top"|2
|1972, 1974
| 14 || 35
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} [[Mika Häkkinen]]
|align="center" valign="top"|2
|1998-1999
| 20 || 51
|-
| {{banderaikur|Espainia}} '''[[Fernando Alonso]]'''
|align="center" valign="top"|2
|2005-2006
| 32 || 106
|-
| {{banderaikur|Italia}} [[Giuseppe Farina]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1950
| 5 || 20
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Mike Hawthorn]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1958
| 3 || 18
|-
| {{banderaikur|AEB}} [[Phil Hill]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1961
| 3 || 16
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[John Surtees]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1964
| 6 || 24
|-
| {{banderaikur|Zeelanda Berria}} [[Denny Hulme]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1967
| 8 || 33
|-
| {{banderaikur|Austria}} [[Jochen Rindt]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1970
| 6 || 13
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[James Hunt]] (†)
|align="center" valign="top"|1
|1976
| 10 || 23
|-
| {{banderaikur|AEB}} [[Mario Andretti]]
|align="center" valign="top"|1
|1978
| 12 || 19
|-
| {{banderaikur|RSA}} [[Jody Scheckter]]
|align="center" valign="top"|1
|1979
| 10 || 33
|-
| {{banderaikur|Australia}} [[Alan Jones]]
|align="center" valign="top"|1
|1980
| 12 || 24
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} [[Keke Rosberg]]
|align="center" valign="top"|1
|1982
| 5 || 17
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Nigel Mansell]]
|align="center" valign="top"|1
|1992
| 31 || 59
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Damon Hill]]
|align="center" valign="top"|1
|1996
| 22 || 42
|-
| {{banderaikur|Kanada}} [[Jacques Villeneuve]]
|align="center" valign="top"|1
|1997
| 11 || 23
|-
| {{banderaikur|Finlandia}} '''[[Kimi Räikkönen]]'''
|align="center" valign="top"|1
|2007
| 21 || 103
|-
| {{banderaikur|Erresuma Batua}} [[Jenson Button]]
| align="center" valign="top" |1
|2009
| 15 || 50
|-
| {{banderaikur|Alemania}} [[Nico Rosberg]]
|align="center" valign="top" |1
|2016
| 23 || 57
|}
<nowiki>*</nowiki> Letra lodiz ageri diren gidariak oraindik ere Munduko Txapelketan parte hartzen ari dira
== Errekorrak ==
{| class="wikitable"
!Errekorra
!Gidaria
!#
!2021ko Espaniarte eguneratua
|-
|Lasterketak
|{{Banderaikur|Finlandia}}[[Kimi Räikkönen|Kimi Raikkonen]]
|336
|[[2001eko 1 Formulako denboraldia|2001]]-[[2009ko 1 Formulako denboraldia|2009]], [[2012ko 1 Formulako denboraldia|2012]]-2021
|-
|Lasterketak (hasierak)
|{{banderaikur|Finlandia}}[[Kimi Räikkönen|Kimi Raikkonen]]
|334
|[[2001eko 1 Formulako denboraldia|2001]]-[[2009ko 1 Formulako denboraldia|2009]], [[2012ko 1 Formulako denboraldia|2012]]-2021
|-
|Lasterketak (irabazi)
|{{Banderaikur|Erresuma Batua}}[[Lewis Hamilton]]
|98
|2007-2021
|-
|Gazteena (hasierak)
|{{Banderaikur|Herbehereak}}[[Max Verstappen]]
|17 urte 166 egun
|[[2015eko Australiako Sari Nagusia]]
|-
|Gazteena (irabazi)
|{{Banderaikur|Herbehereak}}[[Max Verstappen]]
|18 urte 228 egun
|[[2016ko Espainiako Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena
|{{Banderaikur|MON}}[[Louis Chiron]]
|58 urte 288 egun
|[[1958ko Monacoko Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena (hasierak)
|{{Banderaikur|MON}}[[Louis Chiron]]
|55 urte 292 egun
|[[1955eko Monacoko Sari Nagusia]]
|-
|Zaharrena (irabazi)
|{{Banderaikur|Italia}}[[Luigi Fagioli]]
|53 urte 22 egun
|[[1951ko Frantziako Sari Nagusia]]
|}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.formula1.com Txapelketaren webgune ofiziala]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20060502114130/http://www.fia.com/sport/Regulations/f1regs.html 1 Formulako araudia]
{{autoritate kontrola}}
{{1 Formulako denboraldiak}}
{{1 Formulako Sari Nagusi aurkibidea}}
[[Kategoria:1 Formula]]
27h057qc3nw8m92y5qumzo1oyhuufqn
Europako Parlamentua
0
14805
9994148
9985497
2024-12-09T07:44:52Z
Druiz002
154206
/* Kanpo estekak */
9994148
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
{{erakunde infotaula}}
{{Europar Batasunaren aurkibidea}}
'''Europako Parlamentua''' [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] (EB) legegintza instituzioa da, Europar Batasuneko estatu kideetako herritarrak ordezkatzen dituena. Legeak onartzeko, [[Europako Batzordea|Europako Batzordearen]] eta [[Europar Batasuneko Kontseilua|Europar Batasuneko Kontseiluaren]] lana gainbegiratzeko eta EBren aurrekontuari buruz erabakitzeko ardura du.
Europako Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo|Estrasburgon]] dago, Frantzian, baina bulegoak ere baditu [[Brusela|Bruselan]], Belgikan eta baita [[Luxenburgo (hiria)|Luxenburgon]] ere<ref>''Sobre el Parlamento''. (s. f.). Sobre el Parlamento. <nowiki>https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/es</nowiki></ref>.
Europako Parlamentua 1952an sortu zen, [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa|Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoaren]] Batzar Komun gisa, eta harrezkero, bilakaera izan du, botere legegileak eta aurrekontu-botereak dituen instituzio bihurtu den arte.
Herritarrek Europako Parlamentuan parte-hartzeak ordezkaritza-demokrazian eta aniztasun politikoan oinarritutako nazioarteko erakunde bihurtzen du Europar Batasuna.
Hasieran instituzio aholku-emailea izatetik, [[aurrekontu-botere]]a (1997tik aurrera) eta [[botere legegile]]a (1993tik aurrera) izatera pasa zen Kontseiluarekin batera; eta gainera, politika eta kontsulta-kontroleko eginkizunak betetzera. Finean, hori izan zen [[Lisboako Ituna|Lisboako Tratatuaren]] helburuetako bat, Europako Parlamentua eta [[Europako Kontseilua|Kontseilua]] maila berean jartzea aurrekontugintza eta legegintzan<ref>''The European Parliament: Historical background | Fact Sheets on the European Union | European Parliament''. (s. f.). <nowiki>https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/11/the-european-parliament-historical-background</nowiki> </ref><ref>Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 405-406. orrialdeak.</ref>.
== Osaera eta funtzionamendua ==
=== Egoitzak ===
Europar Legebiltzarrak bi egoitza ditu biltzeko: Louise Weiss izeneko eraikina [[Estrasburgo]]n eta Espace Leopold izenekoa [[Brusela]]n. Lehenengoa egoitza ofiziala da, eta osoko bilkurak bertan egiten dira. Bigarrena, handiagoa, komiteen eta alderdi politikoen bilkuretarako zein ohiz kanpoko osoko bilkuretarako erabiltzen da. [[Europar Legebiltzarreko Idazkaritza]] [[Luxenburgo]]n dago.
=== Kideak ===
{{Eurodiputatu kopuruak herrialdeka}}
Europako Parlamentuaren osaerari buruzko arau orokorrak [[Europar Batasuneko Tratatua|Europar Batasuneko osagarri ituek]] ezartzen dituzte, bereziki [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|aulkien banaketa]]. Bertan agintzen da, 750 diputatuk gehi lehendakariak osatu behar dutela (gaur egun, 720 aulki daude)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurodiputados|hizkuntza=es|url=https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/es/organisation-and-rules/organisation/members|aldizkaria=Eurodiputados|sartze-data=2024-11-21}}</ref>. Horrez gain, Estatu kide bakoitzak ezin du 96 aulki baino gehiago izan, ezta 6 baino gutxiago ere. Kontuan hartu beharrekoa da Europako Parlamentuko kideak ez direla estatu kideen ordezkariak, baizik eta Europako hiritarren ordezkariak.
Printzipioz, EBko hiritar guztiak izan daitezke hautesle eta hautagai haien egoitza duten lekuan (horrela ezartzen da [[Europako Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua|Europako Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatuaren]]−EBFT− 22.2. artikuluan). Hori bai, Tratatuetan araututa ez dagoenari buruz, Estatu bakoitzari dagokio erabakitzea nor izan daitekeen hautesle eta hautagai (horrela, aukera eman ahal zaie EBko kide ez diren estatuen nazionalei)<ref>Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 407-417. orrialdeak.</ref>.
Gainera, eurodiputatu (eurodiputatuak Europako Parlamentuaren kideak dira) diren bitartean, bateraezintasun batzuk dituzte. Garrantzitsuenak hauek dira: estatu kide baten gobernukide izatea; Kontseiluko kide izatea; Batzordeko kide izatea; Justizia Auzitegiko edo Auzitegi Orokorreko Epaile, Abokatu Orokor edo Idazkari izatea; eta Parlamentu nazional bateko kide izatea. Hau da, kargu horietako batean badaude, ezin izango dira eurodiputatu izan. Horrez gain, estatu kideek beste bateraezintasun batzuk ezar ditzakete.
Azkenik, hauteskundeak sufragio unibertsal, zuzena eta sekretuaren bidez egiten dira.
=== Europako Parlamentuko Presidentea ===
Europako Parlamentuak bere presidentea aukeratzen du gehiengo absolutuz. Bere agintaldia 2 urte eta erdikoa izango da (berrizta daitekeena). Funtzioak:
* Europako Parlamentua ordezkatu, bai kanpora begira, bai EBko beste instituzioekiko.
* Jarduera parlamentarioak zuzendu.
* Osoko bilkuraren eztabaidak ikuskatu.
=== Osoko Bilkura ===
Osoko bilkura Europako Parlamentua da zentzu hertsian, eta haren biltzarren burua Europako Parlamentuko Presidentea da. Hilero, abuztuan izan ezik, Estrasburgon biltzen da. Bilera gehigarriak Bruselan egiten dira.
=== Organo Politikoak (Lan parlamentarioen antolakuntza) ===
* Mahaia: Presidenteak eta 14 presidenteordeek boto izango dute. Kuestoreek ez dute botorik izango. Gai ekonomikoez eta administratiboez eta antolakuntzaz arduratzen da, azken horiek.
* Presidenteen konferentzia: Europako Parlamentuko Presidenteak eta talde politikoen Presidenteek boto izango dute. Inskribatu gabeen taldeko batek ere parte hartuko du, baina ez du botorik izango.
* Europako Parlamentuaren batzordeetako Presidenteen Konferentzia.
=== Talde politikoak ===
Europako Parlamentuaren talde politikoak ez dira osatzen nazionalitatearen arabera, baizik eta ideologia antzekoa dutenek talde politiko bat osatuko dute. Talde politikoak estatu kideen laurden batean gutxienez hautatutako diputatuek osatuko dute, eta talde politiko bakoitzak gutxienez 25 diputatu izan behar ditu. Eurodiputatu bat ezin da talde politiko bat baino gehiagoko kide izan.
[[2014]]ko [[urriaren 17]]an, Erresuma Batuko [[Erresuma Batuaren Independentziaren Alderdia|UKIP]], [[Italia]]ko 5 Izar Mugimendua eta beste zenbait alderdi euroeszeptiko biltzen zituen taldea desegin behar izan zuten Europako Parlamentuan. Izan ere, Askatasunaren eta Demokrazia Zuzenaren Europa taldeak zazpi estatutako diputatuak zeuzkan, baina [[Letonia]]ko kide batek utzi zuenez gero, ez zituen taldea osatzeko baldintzak betetzen<ref>[https://web.archive.org/web/20141023093704/http://www.berria.eus/paperekoa/5101800/015/003/2014-10-17/alderdi_euroeszeptikoen_taldea_desegin_dute_europako_parlamentuan.htm «Alderdi euroeszeptikoen taldea desegin dute Europako Parlamentuan»], ''Berria'', 2014-10-17</ref>.
{| class="wikitable"
|+ [[Europako Parlamentuko talde politikoak|Europako Parlamentuko talde politikoen]] diputatu kopuruak
! Kolorea
!Diputatuak
(2024-2029)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Browse table {{!}} Search {{!}} MEPs {{!}} European Parliament|hizkuntza=en|url=https://www.europarl.europa.eu/meps/en/search/table|aldizkaria=www.europarl.europa.eu|sartze-data=2024-11-29}}</ref>
! Taldea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The political groups|hizkuntza=en|url=https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/en/organisation-and-rules/organisation/political-groups|aldizkaria=The political groups|sartze-data=2024-11-29}}</ref>!! '''Siglak'''
|-
| {{Colorbox|#3399FF}}
| 188|| [[Europako Alderdi Popularra]] || '''EAP''' edo '''PPE'''
|-
| {{Colorbox|#F00000}}
| 136|| [[Sozialista eta Demokraten Aliantza Aurrerakoia|Sozialista eta Demokraten Aliantza Progresista]]|| '''S&D'''
|-
| {{Colorbox|#FFD500}}
| 77|| [[Renew Europe]] || '''RE'''
|-
| {{Colorbox|#0054A5}}
| 78|| [[Europako Kontserbadore eta Erreformistak|Europako Kontserbadoreak eta Erreformistak]]|| '''ECR'''
|-
| {{Colorbox|#009900}}
| 53|| [[Berdeak/Europako Aliantza Librea|Berdeak-Europako Aliantza Librea]]|| '''Berdeak-EFA'''
|-
| {{Colorbox|#000080}}
| 86|| [[Patriots for Europe]]|| '''PoF'''
|-
|{{Colorbox|#2B3856}}
|25
|[[Europe of Sovereign Nations]]
|'''ESN'''
|-
| {{Colorbox|#990000}}
| 46|| [[Europako Ezker Unitarioa/Iparraldeko Ezker Berdea talde konfederala|Europako Ezker Unitarioa/Ezker Berde Nordikoa]]|| '''GUE/NGL'''
|-
| {{Colorbox|#C0C0C0}}
| 30|| Bestelakoak - Inskribatu gabeak ||'''NI'''
|-
| --
|'''720*'''
|'''Guztira'''
| --
|}
<nowiki>*</nowiki>Oraingoz 719 eurodiputatu dira guztira, Espainiak aulki bat oraindik ez duelako bete.
{| class="wikitaula" style="font-size:95%; float:right; margin:0 0 0.5em 1em; clear:right; width:400px;"
! colspan="2" |Alderdia
!Burua(k)
! colspan="2" | Eurodiputatuak (2014-2019)
|-
| bgcolor="#3399FF" |
! [[Europako Alderdi Popularra-Europako Demokratak|EPP-ED]]
|[[Joseph Daul]]
| align="center" | 288
| rowspan="7" align="center" valign="middle" style="background:#dedede" | [[Fitxategi:Composition of the European Parliament.svg|147px]]
|-
| bgcolor="#FF0000" |
! [[Europar Sozialisten Alderdia|PES]]
| [[Martin Schulz]]
| align="center" | 217
|-
| bgcolor="#FFFF00" |
! [[Europarako Liberalen eta Demokraten Aliantza taldea|ALDE]]
| [[Guy Verhofstadt]]
| align="center" | 100
|-
| bgcolor="#99FFFF" |
! [[Nazioen Europako Batasuna|UEN]]
| [[Brian Crowley]]<br />{{nowrap|[[Cristiana Muscardini]]}}
| align="center" | 44
|-
| bgcolor="#009900" |
![[Europako Berdeak–Europako Aliantza Askea|G-EFA]]
| [[Monica Frassoni]]<br />[[Daniel Cohn-Bendit]]
| align="center" | 43
|-
| bgcolor="#990000" |
![[Europako Ezker Batua–Iparraldeko Ezker Berdea|GUE-NGL]]
| [[Francis Wurtz]]
| align="center" | 41
|-
| bgcolor="#FF9900" |
! [[Independentzia eta Demokrazia|ID]]
| [[Nigel Farage]]<br />[[Kathy Sinnott]]
| align="center" | 22
|-
| bgcolor="#999999" |
!Bestelakoak
|
| align="center" | 30
! <small>Iturria: [https://web.archive.org/web/20090130082820/http://www.europarl.europa.eu/members/expert.do?language=EN Europar Legebiltzarra]</small>
|}
=== Batzorde parlamentarioak ===
Batzorde parlamentarioak izan daitezke (EBFT 226. art.):
* Iraunkorrak edo iragankorrak.
* Orokorrak edo bereziak.
* Ikerketako batzordeak.
Gaur egun martxan dauden batzorde parlamentarioak honakoak dira<ref>''Lista de comisiones | Acerca de | Comisiones | Parlamento Europeo''. (s. f.). <nowiki>https://www.europarl.europa.eu/committees/es/about/list-of-committees</nowiki></ref>:
* Batzorde iraunkorrak:
** Atzerri Gaiak
** Giza Eskubideak
** Segurtasuna eta Defentsa
** Garapena
** Nazioarteko Merkataritza
** Aurrekontuak
** Aurrekontu-kontrola
** Ekonomia- eta moneta-gaiak
** Zerga-gaiak
** Enplegua eta Gizarte Gaiak
** Ingurumena, Osasun Publikoa eta Elikagaien Segurtasuna
** Osasun Publikoa
** Industria, Ikerketa eta Energia
** Barne-merkatua eta kontsumitzailearen babesa
** Garraioak eta Turismoa
** Eskualde-garapena
** Nekazaritza eta Landa Garapena
** Arrantza
** Kultura eta Hezkuntza
** Gai Juridikoak
** Askatasun zibilak, Justizia eta Barne Gaiak
** Konstituzio-Gaiak
** Emakumeen eskubideak eta genero berdintasuna
** Eskaerak
* [[Fitxategi:Euroelec04frca.PNG|thumb|Europako Parlamentuko talde politikoak (Frantziako emaitzak 2004an)|300x300px]]Batzorde bereziak:
** COVID-19en pandemia: Ateratako ikasketak eta etorkizunerako gomendioak
** Atzerriko Esku-sartzeei eta Desinformazioari buruzko Batzorde Berezia, eta Europako Parlamentuan Integritatea Indartzea
* Ikerketa-batzordeak:
** Pegasus zaintzako programa eta beste programa baliokide batzuk erabiltzea
Estatu kideen eta ideologien ordezkapenaren arabera osatzen dira. Bere funtzioa Osoko Bilkurak eskatutako gaiak aztertzea da; eta ondoren, txosten eta erabaki bat egingo dira.
=== Bozka sistema ===
EBFT 231. artikuluaren arabera, printzipioz, erabakiak emandako botoen gehiengoz hartuko dira; hau da, erabaki zehatz bat hartzeko prozedura azaltzen duen artikuluan beste gehiengo bat zehazten bada, hori jarraituko da.
== Europako Parlamentuaren eskumenak ==
=== Kontrol politikoa ===
Europako Batasunaren politiken gidaritza oro har kontrolatzen du. Kontrol demokratikoa ikerketa-batzordeen bidez eta nazioarteko erakundeak osatzen dituzten pertsona ospetsuen izendapenean parte hartuz antolatzen da.
Parlamentuak kontrol politikoa egin dezake ondorengo tresnekin:
==== '''Interpelazioak eta galderen txandak''' ====
Galderak interpelazioak dira, eta europarlamentariek Europako Batzordeari, Kontseiluari edo Europako Banku Zentralari iritzia, informazioa edo azalpena eskatu ahal diote, instituzio horien eskumenari edo Europar Batasunaren jarduera osoari eragiten dion gai jakin bati buruz.
==== '''Urteko Txosten Orokorra eta beste txosten batzuk''' ====
Tratatuek aurreikusi dutenez, Batzordeak urtero (otsailero) aurkeztuko dio aurreko urteko jarduerari buruzko informazioa jasotzen duen txosten orokor bat (EBFT 233. art.).
Legebiltzarreko batzorde iraunkorrek txostena aztertzen dute, eta Osoko bilkuran horri buruzko eztabaida sortzen da, baita ebazpen bat onartu ere.
Bestalde, Europako Parlamentuak Batasunaren politikako sektore zehatzen berri zehatza du Batzordeak aurkezten dituen sektore-txostenen bidez.
==== '''Zentsura mozioa (EBFT 234. art. eta barne erregelamenduko 107. art.)''' ====
Zentsura-mozioa Batzordearen aurka baino ez da zuzentzen, haren kudeaketagatik erantzukizun politikoak eskatzeko (EBFT 234. art.).
Zentsura-mozioa eurodiputatuen hamarrek aurkez dezakete. Idatziz planteatu beharko da, eta arrazoituta egon beharko du. Bozketa nominala eta publikoa da, eta adierazitako botoen gehiengo bikoitza behar du, hau da, alde batetik, bi heren eta, bestetik, Europako Parlamentua osatzen duten kideen gehiengo osoa.
Zentsura-mozioak onespena lortzen badu, Batzordeko presidenteak eta batzordekideek dimisioa eman beharko dute kolektiboki. [[Atzerri- eta Segurtasun-politika erkideko Goi-ordezkaria|Atzerri- eta Segurtasun-politika erkideko Goi-ordezkariak]] Batzordearen presidenteorde kargua utziko du.
Tresna horiez guztiez gain, honako hauek ere badaude: aldi baterako ikerketa batzordea (EBFT 226. art.) eta beste instituzio batzuen izendapenetan parte hartzea, besteak beste.<ref>Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 417-422. orrialdeak </ref>
===== LuxLeaks auzia =====
[[2014]]ko [[azaroaren 12]]an, LuxLeaks auzia zela eta “interes-gatazkarik izan ez” zela izan ziurtatu zuen Europako Batzordearen presidenteak. Baina, “baliteke, Luxenburgon zerga ingeniaritza gehiegi izatea”, adierazi zuen Junckerrek<ref>[https://web.archive.org/web/20141115043522/http://www.eitb.com/eu/albisteak/mundua/osoa/2720812/luxleaks-auzia--juncker-ez-dut-legez-kontrako-praktiken-berri-izan/ «Juncker: 'Ez dut legez kontrako praktiken berri izan Luxenburgon'»], ''EiTB'', 2014-11-12</ref>. [[Azaroaren 24]]an, Europako Parlamentuan [[Jean-Claude Juncker|Junckerren]] aurkako zentsura-mozioa izan zuten eztabaidagai, izan ere, Luxenburgok 340 multinazionalekin ezkutuko akordioak sinatu zituela jakin zen. Hala ere, ez zuen aurrera egingo euroeszeptikoen eta ultraeskuinaren babesa bakarrik zuelako<ref>[http://www.eitb.com/eu/albisteak/mundua/osoa/2748494/zentsuramozioa-juncker--eztabaida-europako-parlamentuan-hasita/ «Europako Parlamentuan, Junckerren aurkako zentsura-mozioa eztabaidagai»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''EiTB'', 2014-11-24</ref>.
=== Ekimen araugilea ===
Ekimen araugilea Batzordearen eskumen tradizionala da. Hala ere, Lisboako Tratatuaz geroztik eskubide hori gehiago partekatzen da, Europar Batasuneko Kontseiluarekin eta Europako Parlamentuarekin. Beraz, esan ohi da Batzordeak lege-ekimenaren ia erabateko monopolioa duela.
Europako Parlamentuak askotan eskatu du ekimen araugile hori izatea, hala ere, estatu kideek ezetza eman izan diote. Gainera, Europako Parlamentuak Batzordeari proposamenak egitea eska diezaioke eta horrek ezetza ematen badu, horren arrazoia azaldu behar du (EBFT 225. art.). Batzordeak Parlamentuaren proposamenari ezetza ematen badio arrazoirik eman gabe, Parlamentuak honakoa egin dezake:
* Interpelazioak.
* Ez-egiteagatiko prozedura bati hasiera ematea. (EBFT 265. art.).
* Zentsura mozio bat aurkeztea.
Europako Parlamentuak ekimen legegile mugatua du kontu batzuk arautzeko:
* Europako Parlamentuaren kideen hautatzeko prozedura: EBFT 223.1. artikulua.
* Europako Parlamentuaren kideen Estatutua eta funtzioen egikaritza: EBFT 223.2. artikulua.
* Europako Parlamentuaren ikertzeko eskumena arautzeko: EBFT 226. artikulua.<ref>Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 423-424. orrialdeak</ref>
=== Prozesu araugilean dituen eskumenak ===
Ondorengo hauek dira esparru horretan dituen zenbait eskumen:
==== '''Kontsulta arrunta''' ====
Tratatuen arabera, arauak onartzeko prozedura jakin batzuetan, Europar Batasuneko Kontseiluak eta Batzordeak Europako Parlamentuaren irizpena eskatu eta kontuan hartu behar dute. Kasu horietan, irizpen hori loteslea ez bada ere, Kontseiluak edo Batzordeak Europako Parlamentuari kontsulta hori egin gabe prozedura araugile bat aurrera eramaten badute, ezarritako prozedura jarraitu ez denez, Kontseiluak edo Batzordeak hartutako erabakia baliogabetu ahalko zen, Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren aurrean deuseztasun-errekurtso bat aurkeztuz.
Horrez gain, Europako Parlamentuaren parte hartzea gero eta garrantzitsuagoa da Legegintza prozeduretan.
==== Deliberazio ahalmena ====
Ahalmen horri esker, Parlamentua eskuduna da bere kabuz eztabaidatu eta iritzia emateko Europar Batasunaren barneko edo kanpoko jardueren esparruan sartzen diren gaiei buruz. Adibidez, giza-eskubideen urraketa bat eman bada, Europako Parlamentuak aukera izango du bere iritzia emateko. Hemen, gakoa da berak erabakitzen duela bere iritzia adieraztea.
==== Legegintza prozedurak ====
Horrez gain, Europako Parlamentuak ahalmena du legegintza-prozeduretan parte hartzeko. Hala ere, Europako Parlamentuaren rola aldatuko da zer motatako legegintza-prozeduraren aurrean gauden arabera:
* Legegintza Prozedura Arrunta. Batzordeak lege-egintza berri baten proposamena egiten du, eta proposamen hori Kontseiluari eta Parlamentuari bidaltzen die. Proposamena aztertu ondoren, Kontseiluak eta Europako Parlamentuak aurkera izango dute aldaketak proposatzeko, eta ondoren, biek bozkatuko dute, erabakitzeko lege-egintza hori onartzen den edo ez (EBFT-aren 289.1. eta 294. art.).
* Legegintza Prozedura Berezia. Hemen ere Batzordeak lege-egintza berri baten proposamena egingo du. Hala ere, hemen Kontseiluak bakarrik edo Europako Parlamentuak bakarrik onartzeko edo ez onartzeko aukera izango du. Gehienetan, Kontseilua da onartzeko aukera duena, eta beraz, Europako Parlamentuak aldez aurretiko onespena emango du, edo kontsultatua izango da.
=== Aurrekontuan dituen ahalmenak ===
Europako Parlamentuaren aurrekontu-funtzioen artean ondorengoak barnebiltzen dira: EBren urteko aurrekontua onartzea, aldatzea eta kontrolatzea, funtsak modu egokian eta EBren politika eta lehentasunekin bat etorriz erabiliko direla ziurtatuz, eta Batzordearekin eta Kontseiluarekin elkarrizketa batean parte hartuz aurrekontu-prozesu osoan.
Aurrekontua onartzeko prozedurari dagokionez, aurrekontugintza egiten du Kontseiluarekin batera.<ref>Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 505-509. orrialdeak</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikusi ere ==
* [[Araudi (Europar Batasuna)|Araudia]] (Europar Batasuna)
* [[Zuzentarau|Zuzentaraua]] (Europar Batasuna)
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20060504074618/http://www.europarl.eu.int/ Europar Legebiltzarraren webgune ofiziala] {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Europar Legebiltzarra]]
t9khcgi1imwlmof15fkv9pmk5immfl7
Lankide:Birasuegi
2
21095
9993582
9988509
2024-12-08T15:39:12Z
Birasuegi
223
9993582
wikitext
text/x-wiki
== '''2024 proiektu nagusiak''' ==
=== Durangoko Azoka 2024 ===
* [[Farmazia beltza]] hobetu: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Zerocalcare]]: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Kobane Calling|Kobane calling]], orain: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Niretzat bedi zu hildakoan]]
Nire pentsamendu eklektikotik
* [[McKenzie Wark]] > [[Jokin Azpiazu]]
* [[Joseba Gabilondo]] > EU > ES > EN
* [[Eduardo Apodaka]]
Euskal Herriko Ardoa
Komikipedia: kategoriak eta kontzeptuak ordenatu.
Kooperatibismo Eraldatzailea eta ESE
* [[Marinaleda]] ES/EU Hobetu,
* [[El Humoso]] EU Sortu ES Hobetu https://es.wikipedia.org/wiki/El_Humoso,
* Marinaleda Coop ES/EU sortu)
Iputza eta Gipuzkoa
* [[Elena Barrena]]
Oarsopedia berriro martxan jarri
[[Wikiproiektu:30.000 emakume|30.000 Emakume biografia]]
* [[Elena Barrena]]
* [[Laura Irasuegi Otal]] #HerritarronHistoria #KokotxeaEUS
* [[Aizpea Otaegi]] #Oarsopedia
* 10.000 Artikulu
* [[Go]]
* ...
[[Atari:Hezkuntza/Euskal Herriko historia 100 objektutan|100 Objektu:]]
'''Herritarron historia:'''
* [[Valerio Evangelisti]], [[Antracite]], [[Molly Maguires]] ...
* [[Pier Paolo Pasolini]]
* Antxon Lafont
[Kalitatea hobetzen ikasi: [[Laguntza:ORES]]]
'''Lanean aurretik, ordenatu:'''
''<u>Sortzeko:</u>''
''Las buenas compañias'' filma
Biba Ardoak kooperatiba #Ardopedia
''<u>Hobetu-editatu:</u>''
[[Euskal Herriko ardoak|Euskal herriko ardoak]] : Ikuspegia zabaldu
[[Elisabeth Dmitrieff]] (Hobetzen)#Koopedia
[[María Pacheco]] (Hobetu) #HerritarronHistoria
[[Sílvia Munt|Silvia Munt]] (Hobetu] #Oarsopedia
''<u>Kategorizatu eta zabaldu sarean eta proiektu ezberdinetan:</u>''
[[Parisko Komuna]] #HerritarronHistoria
'''Sustatzen ditudan Wikiproiektuak:'''
[[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]]
[[Wikiproiektu:Herritarron Historia|Herritarron Historia]]
Koopedia ESE wikipedia (Wikiproiektua sortzeko)
Ardopedia: Euskal ardogintza eta (Wikiproiektua sortzeko)
KokotxeaEUS: proiektua hurbileko erreferentziak
{{babel-6|eu|es|fr-1|en-1|it-1|ca-1}}
'''Lanean 2021 arte:'''
[[Gaztelako Komunitateen Gerra]] (Errepasatu)
[[Villalarko gudua]] (Sortu)
[[Nikolai Txernishevski]]
[[¿Qué hacer? (novela)|¿Qué hacer? (novela) (euskaratu)]]
[[Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés|Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés (Euskaratu)]]
[[Louise Michel]] (Errepasatu)
[[Élisée Reclus]] (Errepasatu)
[[Prosper-Olivier Lissagaray]] (Hobetu)
[[Lehen Internazionala]] (Hobetu)
Artel https://es.wikipedia.org/wiki/Artel (Euskaratu)
'''Lantzeko:'''
Ekonomia morala
Jacquard makina
'''Lantzen:'''
[[Errenteriako Zaintza Sare Publiko-Komunitarioa]]
[[Errenteria]]
* Garapen ekonomiko postindustriala
* Aro garaikidea, bereziki gaur egungo gaiak
[[Kooperatibismo]]
* Informazio orokorra hobetu
* Euskal Herriko kooperatibismoarena zabaldu
'''Nire Gaiak'''
*[[Pio Baroja]]
*[[Berria]] egunkaria
*[[Errenteria]]
*[[Zubieta]]
*[[Ardo]]a
*[[Agroekologia]]
'''Proiektuak'''
[[Wikiproiektu:UEU ikastaroa]]
[[Euskal Kooperatiben Mugimendua]]
[[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]] proiektua dinamizatu
'''Egitekoak aurrerago'''
[[Jatorrizko metaketa]]
[[Sozialismo utopiko|Sozialismo Utopiko]]
[[Agroekologia]]
[[Gaztaño]]
[[Zanpantzar]] eta [[Joalduna]] artikuluak zuzendu eta bakoitzarentzat bat egin
Zubietako alkatea gehitu
[[Julen Mendoza]] errenteriako alkatea hobetu
Tau Zero artikulua euskaraz https://en.wikipedia.org/wiki/Tau_Zero
Jamtland artikulua sortu Jämtland konterria artikulua osatuaz [[Jämtlandeko konderria]]
[[Wu Ming|Wu Ming lanak]] osatzen joan
Zubietako inauteriak artikulua hobetu
[[Errenteriako Musika Kultur Elkartea Banda|EMKE artikulua]] hobetu
Ruandako Gerra Zibila
Elikagaiak:
Lukainka, Birika, txokolate, ardo, elikadura burujabetza, agroekologia, lurzoru, autoklabe (industria), kontsumo kooperatiba, ardoaren historia, Kategoria: Nekazari Matxinadak, aitzurtzaileak, etab
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
tfvaqexj54igyktdkhw8rbft1m31jzy
9993584
9993582
2024-12-08T15:41:21Z
Birasuegi
223
9993584
wikitext
text/x-wiki
== '''2024 proiektu nagusiak''' ==
=== Durangoko Azoka 2024 ===
* [[Farmazia beltza]] hobetu: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Zerocalcare]]: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Kobane Calling|Kobane calling]], orain: Wikipedia, Commons eta Wikidata.
* [[Niretzat bedi zu hildakoan]]
=== Nire pentsamendu eklektikotik ===
* [[McKenzie Wark]] > [[Jokin Azpiazu]] > [[Internazional Situazionista]] > [[TEKS]]
* [[Joseba Gabilondo]] > EU > ES > EN
* [[Eduardo Apodaka]]
Euskal Herriko Ardoa
Komikipedia: kategoriak eta kontzeptuak ordenatu.
=== Kooperatibismo Eraldatzailea eta ESE ===
* [[Marinaleda]] ES/EU Hobetu,
* [[El Humoso]] EU Sortu ES Hobetu https://es.wikipedia.org/wiki/El_Humoso,
* Marinaleda Coop ES/EU sortu)
=== Iputza eta Gipuzkoa ===
* [[Elena Barrena]]
=== Oarsopedia berriro martxan jarri ===
[[Wikiproiektu:30.000 emakume|30.000 Emakume biografia]]
* [[Elena Barrena]]
* [[Laura Irasuegi Otal]] #HerritarronHistoria #KokotxeaEUS
* [[Aizpea Otaegi]] #Oarsopedia
* 10.000 Artikulu
* [[Go]]
* ...
[[Atari:Hezkuntza/Euskal Herriko historia 100 objektutan|100 Objektu:]]
'''Herritarron historia:'''
* [[Valerio Evangelisti]], [[Antracite]], [[Molly Maguires]] ...
* [[Pier Paolo Pasolini]]
* Antxon Lafont
[Kalitatea hobetzen ikasi: [[Laguntza:ORES]]]
'''Lanean aurretik, ordenatu:'''
''<u>Sortzeko:</u>''
''Las buenas compañias'' filma
Biba Ardoak kooperatiba #Ardopedia
''<u>Hobetu-editatu:</u>''
[[Euskal Herriko ardoak|Euskal herriko ardoak]] : Ikuspegia zabaldu
[[Elisabeth Dmitrieff]] (Hobetzen)#Koopedia
[[María Pacheco]] (Hobetu) #HerritarronHistoria
[[Sílvia Munt|Silvia Munt]] (Hobetu] #Oarsopedia
''<u>Kategorizatu eta zabaldu sarean eta proiektu ezberdinetan:</u>''
[[Parisko Komuna]] #HerritarronHistoria
'''Sustatzen ditudan Wikiproiektuak:'''
[[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]]
[[Wikiproiektu:Herritarron Historia|Herritarron Historia]]
Koopedia ESE wikipedia (Wikiproiektua sortzeko)
Ardopedia: Euskal ardogintza eta (Wikiproiektua sortzeko)
KokotxeaEUS: proiektua hurbileko erreferentziak
{{babel-6|eu|es|fr-1|en-1|it-1|ca-1}}
'''Lanean 2021 arte:'''
[[Gaztelako Komunitateen Gerra]] (Errepasatu)
[[Villalarko gudua]] (Sortu)
[[Nikolai Txernishevski]]
[[¿Qué hacer? (novela)|¿Qué hacer? (novela) (euskaratu)]]
[[Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés|Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés (Euskaratu)]]
[[Louise Michel]] (Errepasatu)
[[Élisée Reclus]] (Errepasatu)
[[Prosper-Olivier Lissagaray]] (Hobetu)
[[Lehen Internazionala]] (Hobetu)
Artel https://es.wikipedia.org/wiki/Artel (Euskaratu)
'''Lantzeko:'''
Ekonomia morala
Jacquard makina
'''Lantzen:'''
[[Errenteriako Zaintza Sare Publiko-Komunitarioa]]
[[Errenteria]]
* Garapen ekonomiko postindustriala
* Aro garaikidea, bereziki gaur egungo gaiak
[[Kooperatibismo]]
* Informazio orokorra hobetu
* Euskal Herriko kooperatibismoarena zabaldu
'''Nire Gaiak'''
*[[Pio Baroja]]
*[[Berria]] egunkaria
*[[Errenteria]]
*[[Zubieta]]
*[[Ardo]]a
*[[Agroekologia]]
'''Proiektuak'''
[[Wikiproiektu:UEU ikastaroa]]
[[Euskal Kooperatiben Mugimendua]]
[[Wikiproiektu:Oarsopedia|Oarsopedia]] proiektua dinamizatu
'''Egitekoak aurrerago'''
[[Jatorrizko metaketa]]
[[Sozialismo utopiko|Sozialismo Utopiko]]
[[Agroekologia]]
[[Gaztaño]]
[[Zanpantzar]] eta [[Joalduna]] artikuluak zuzendu eta bakoitzarentzat bat egin
Zubietako alkatea gehitu
[[Julen Mendoza]] errenteriako alkatea hobetu
Tau Zero artikulua euskaraz https://en.wikipedia.org/wiki/Tau_Zero
Jamtland artikulua sortu Jämtland konterria artikulua osatuaz [[Jämtlandeko konderria]]
[[Wu Ming|Wu Ming lanak]] osatzen joan
Zubietako inauteriak artikulua hobetu
[[Errenteriako Musika Kultur Elkartea Banda|EMKE artikulua]] hobetu
Ruandako Gerra Zibila
Elikagaiak:
Lukainka, Birika, txokolate, ardo, elikadura burujabetza, agroekologia, lurzoru, autoklabe (industria), kontsumo kooperatiba, ardoaren historia, Kategoria: Nekazari Matxinadak, aitzurtzaileak, etab
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
kwwsqgrzd0xg7kci9n410fv4kh6usde
Etnia
0
21353
9994003
9867817
2024-12-08T22:11:44Z
77.231.140.60
9994003
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Collage of ethnic groups 1.png|thumb|Hainbat talde etnikotako emakumeak.]]
[[Fitxategi:Collage of ethnic groups.jpg|thumb|Hainbat etniatako gizonen aurpegiak.]]
'''Etnia''' edo '''talde etnikoa''' ([[greziera]]tik: ( έθνος) ''ethnos'', "herria") [[nazio]]tasuna, [[historia]], [[mitologia]], [[erlijio]]a, [[hizkuntza]], ohiturak (esaterako, ahozko literatura, dantzatzeko erak, [[sukaldaritza]], [[janzkera]]) edota [[sinesmen]]ak partekatzen dituzten pertsonek osatutako gizarte multzo bat da. Etniak aztertzen dituen [[zientzia]] [[etnologia]] da, eta [[etnografia]]k testuinguru geografikoan aztertzen ditu etniak.
Funtsean, talde etniko bateko kideek [[Usadio|tradizio]] [[kultura]]lak eta [[historia]] partekatzen dituen talde gisa ikusten dute beren burua. Gainerako taldeetatik bereizten dituen ezaugarri gisa ikusten dituzte elementu horiek.
[[Gizarte estratifikazio]]ak pertsona multzoak ardatz horizontaletan eta faktore sozioekonomikoetan oinarrituta banatzen dituen bezala, etniek ardatz bertikalean banatzen eta multzokatzen ditu. Hortaz, teorian talde etnikoek [[Gizarte klase|klaseko]] desberdintasun sozioekonomikoak gainditzen dituzte eta populazioaren geruza guztietako kideak dituzte.
Gaur egun talde etniko handienek inoiz milioika kide dituzte ([[han etnia]], [[arabiar]]rak, [[Hispanoamerika|hispanoak]], [[Anglosaxoi|angloxaxoiak]], [[bengaliar]]rak...) eta txikienak milaka edo ehunka kidez soilik daude osatuta (esaterako, munduan barrena barreiatutako talde [[indigena]] asko). Talde etniko handienek talde azpi-etniko txikiagoak sortzeko joera dute (historikoki [[tribu]] hitzarekin izendatu direnak), eta denborarekin talde etniko berezitu bihur daitezke [[etnogenesi]] prozesuen bitartez.
Jatorrizko populazio beretik sortutako talde etnikoek sarritan [[munduko hizkuntza familiak|antzeko hizkuntzak]] hitz egiten dituzte eta [[etnolinguistika|talde etnolinguistiko]] gisa sailkatzen dira (esaterako, [[eslaviar]]rak, [[turkiar herriak|turkiarrak]], [[bantu]]ak, etab.)
== Terminologia ==
Etniko ( έθνος) ''ethnos'' greziar hitzetik dator ( ἐθνικός ''ethnikos'',<ref name="perseus">[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De%29qniko%2Fs ἐθνικός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> adjektibotik, hain zuzen ere, ''ethnicus'' bezala [[latin]]era eraman zutena).
XIX. mendearen erdialdera arte, etnikoa [[pagano]]a adierazteko erabiltzen zuten (oraindik ekumene kristauan parte hartzen ez zuten "nazio" desberdinen zentzuan), [[Septuaginta]]k ''ta ethne'' ("nazioak") erabiltzen baitzuen hebrear ''[[goyim]]'' itzultzeko "atzerriko nazioak, ez hebrearrak, ez juduak".<ref>ThiE. Tonkin, M. McDonald y M. Chapman, ''History and Ethnicity'' (Londres 1989), pp. 11-17 (J. Hutchinson & A.D. Smith (eds.), ''Oxford readers: Ethnicity'' (Oxford 1996), pp. 18-24)</ref>
Antzinate goiztiarreko greziera (greziera homerikoa) edozein talde handiri, gizon-talde bati, lagun-talde bati eta abere-talde bati buruzkoa izan zitekeen.
[[Greziera klasiko]]an, terminoak gaur egun "talde etnikoak" adierazitako kontzeptuarekin aldera daitekeen esanahia hartu zuen, gehienbat "nazio, tribu, pertsona-talde bakar" gisa itzulia; greko helenistikoan soilik terminoa are gehiago estutu zen "atzerriko" edo "barbaro" nazioei erreferentzia egiteko bereziki (hortik geroko "pagano" esanahia).<ref name="perseus"/>
XIX. mendean, terminoa "tribu, arraza, herri edo nazio baten berezitasun" gisa erabili zen, jatorrizko esanahi grekora itzuliz. "Kultura-talde ezberdinen" zentzua, eta "tribu, arraza, kultura edo nazio talde minoritarioa", 1930etik 1940ra bitarteko hamarkadetan sortu zen,<ref>'' Oxford English Dictionary'' Daniel Wilson, ''The archæology and prehistoric annals of Scotland 1851'' (1863) eta [[Julian Sorell Huxley|Huxley]] & [[Alfred Cort Haddon|Haddon]] (1935), ''We Europeans'', pp. 136,181</ref> eta lehen zentzu hori hartu zuen baina orain erabiltzen ez zen [[Arraza (giza sailkapena)|arraza]] terminoaren ordezko gisa balio izan zuen, [[arrazismo]] ideologikoarekin lotuta zegoelako.
XVIII. mendean, etnizitate abstraktua "paganismoaren" sinonimo gisa erabili zuten, baina orain "izaera etnikoaren" esanahia adieraztera pasa zen (1953an erregistratu zen lehen aldiz). Talde etniko hitza 1935ean erregistratu zen lehen aldiz, eta [[Oxford English Dictionary]]n 1972an sartu zuten. Testuinguruaren arabera, [[nazionalitate]] terminoa etniaren sinonimo gisa edo [[herritartasun]]aren sinonimo gisa erabil daiteke (estatu subirano batean). Etnia baten agerpena eragiten duen prozesuari etnogenesia esaten zaio, 1950etik, gutxi gorabehera, literatura etnologikoan erabiltzen den terminoa. Termino hori gauza bakar eta ohi ez bezalako exotiko baten konnotazioarekin ere erabil daiteke (adibidez, "jatetxe etniko bat", etab.), eskuarki etorkinen kultura berriagoekin lotua, eremu bateko populazio nagusia ezarri ondoren iritsi baitziren.
Kide izatea definitzeko nabarmentzen den [[Nortasun (gizarte zientziak)|talde-nortasunaren]] iturriaren arabera, honako talde mota hauek identifika daitezke (askotan, elkarren gainean jarrita):
* Etnolinguistikoa, hizkuntza partekatua, euskalkia (eta, beharbada, idazkera) azpimarratzen duena – adibidez: [[franko-kanadar]]rak
* Etno-nazionala, entitate politiko bat edo nazio-nortasunaren zentzua azpimarratzen duena – adibidez: [[austriar]]rak
* Etnorraziala, fenotipoan oinarritutako itxura fisiko partekatua azpimarratzen duena – adibidea: [[afroamerikar]]rak
* Etnorerregionala, isolamendu geografiko erlatibo batetik eratorritako pertenentziaren tokiko zentzu bereizgarri bat nabarmentzen duena – adibidez: Zeelanda Berriko hegoaldeko uhartetarrak
* Etnorerlijiosoa, bereziki erlijio, konfesio edo sekta baten afiliazio partekatua azpimarratzen duena – adibidez: [[sikh]]ak
* Etnokulturala, kultura edo tradizio partekatua azpimarratzen duena, sarritan beste etnikotasun forma batzuekin gainjartzen dena – adibidez: Europako talde ibiltariak
Kasu askotan, alderdi batek baino gehiagok zehazten du kide izatea: adibidez, [[armeniar]] etnia armeniar herritartasunaren arabera defini daiteke, armeniar herentzia izan dezake, [[Armeniera|armeniar hizkuntzaren]] jatorrizko erabilera edo [[Armeniako Eliza Apostolikoa]]ren kide izatea.
== Gatazka etno-nazionala ==
{{sakontzeko|Gatazka etniko}}
Batzuetan, talde etnikoak Estatuaren edo hura osatzen dutenen aldetik jarrera eta ekintza kaltegarrien menpe daude. XX. mendean, jendea talde etnikoetako edo talde etniko bateko kideen eta estatuaren arteko gatazkak bi modutara konpon daitezkeela eta konpondu behar direla pentsatzen hasi zen. Batzuek, [[Jürgen Habermas]]ek eta Bruce Barryk adibidez, estatu modernoen legitimitatea subjektu autonomo indibidualen eskubide politikoen ideian oinarritu behar dela proposatu zuten. Iritzi horren arabera, Estatuak ez luke identitate etnikoa, nazionala edo arrazakoa aitortu behar, baizik eta pertsona guztien berdintasun politiko eta juridikoa sustatu. Beste batzuek, [[Charles Taylor]]rek eta [[Will Kymlicka]]k bezala, gizabanako autonomoaren nozioa bera eraikuntza kulturala dela zioten. Iritzi horren arabera, estatuek identitate etnikoa aitortu behar dute, eta prozesu batzuk garatu behar dituzte, talde etnikoen behar bereziak nazio-estatuaren mugen barruan egokitu ahal izateko.
XIX. mendean, teoriko alemaniarrek, [[Johann Gottfried von Herder]] barne, [[nazionalismo etniko]]aren ideologia politikoaren garatu zuten, arrazaren kontzeptua [[nazionalismo]]arekin lotuta zegoelarik. Lotura etnikoak dituzten gizarteen adibideak, historiaren edo testuinguru historikoaren bazterketari buruzkoak, helburu nazionalisten justifikazioa izan dira. Horren adibide dira XIX. mendeko [[Alemaniar Inperioa]]ren eta XX. mendeko [[Alemania nazi]]aren sendotzea eta hedapena. Bakoitzak sustatzen zuen ideia pan-etnikoa, gobernu horiek beti alemaniar etnikoak bizi izan ziren lurrak besterik ez zituztela eskuratzen. Nazio-estatuaren eredura iritsi zirenen historia, hala nola [[Ekialde Hurbil]]ean eta hego-ekialdeko Europan [[Otomandar Inperioa|Otomandar]] eta [[Austrohungariar Inperioa|Austrohungariar Inperioen]] desegitetik sortutakoak, eta [[SESB]]etik sortutakoak, etnien arteko gatazkek markatzen dute. Gatazka horiek etnia anitzeko estatuetan gertatu ohi dira, haien artean ez bezala, munduko beste eskualde batzuetan bezala. Horrela, gatazkak, askotan, gaizki izendatuta daude eta [[gerra zibil]]tzat hartzen dira etnien arteko gatazkak direnean estatu multietniko batean.
== Etnikotasuna eta arraza ==
Etnia talde baten kultura-nortasunaren kontu gisa erabiltzen da, askotan etorki, hizkuntza eta partekatutako kultura-tradizioetan oinarrituta; arraza, berriz, [[Taxonomia|talde taxonomiko]] gisa erabiltzen da, taldeen arteko antzekotasun fisikoetan oinarrituta. Arraza etnia baino gai eztabaidagarriagoa da, terminoaren erabilera politiko komuna dela eta. Ramán Grosfoguelek dio (Kaliforniako Unibertsitatea, Berkeley) "arraza/etnia identitatea" kontzeptua dela eta arraza eta etnizitate kontzeptuak ezin direla kategoria bereizi eta autonomo gisa erabili .<ref>{{erreferentzia|abizena= Grosfoguel|izena= Ramán|izenburua= ¿Raza y etnicidad o etnicidad racializada? Identidades dentro de la colonialidad global|aldizkaria= Ethnicities|data= 2004ko iraila|liburukia= 4|bilduma= 315-336|alea= 3|doi= 10.1177/1468796804045237|url= http://etn.sagepub.com/content/4/3/315.short|orrialdeak= 315|s2cid= 145445798}}</ref>
[[Max Weber|Weberren]] aurretik, arraza eta etnia gauza beraren bi alderditzat hartzen ziren nagusiki. 1900 inguruan eta lehenago, etnizitatearen kontzepzio primordialista zen nagusi: herrien arteko desberdintasun kulturalak oinordetzan hartutako ezaugarri eta joeren emaitza zirela uste zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena= Banton|izena= Michael|urtea= 2007|izenburua= Weber sobre las comunidades étnicas: A critique|url= https://archive.org/details/sim_nations-and-nationalism_2007-01_13_1/page/19|aldizkaria= Nations and Nationalism|liburukia= 13|alea=1|urtea= 2007|orrialdea= 19-35}}</ref> Weberrek etnizitatea eraikuntza sozial gisa sartu zuenean, arraza eta etnizitatea gehiago banatu ziren beren artean.
1950ean, [[UNESCO]]ren "Arrazaren auzia" adierazpenak, garai hartako nazioarteko aditu ospetsuetako batzuek sinatuak (besteak beste, [[Ashley Montagu]], [[Claude Lévi-Strauss]], [[Gunnar Myrdal]], [[Julian Huxley]] eta abar), honela zioen:
{{esaera2|Talde nazionalak, erlijiosoak, geografikoak, linguistikoak eta kulturalak ez datoz nahitaez bat arraza-taldeekin: eta talde horien ezaugarri kulturalek ez dute inolako lotura genetikorik arraza-ezaugarriekin. Hizkera herrikoian "arraza" terminoa erabiltzen denean horrelako akats larriak egiten direnez, hobe litzateke, giza arrazei buruz hitz egiten denean, "arraza" terminoa erabat alde batera uztea eta "talde etnikoei" buruz hitz egitea.<ref>{{erreferentzia|izena= A. |izena= Metraux|urtea= 1950|izenburua= United Nations Economic and Security Council Statement by Experts on Problems of Race|aldizkaria= American Anthropologist|liburukia= 53|alea= 1|orrialdea= 142-145}}</ref>}}
1982an, David Craig Griffith antropologoak berrogei urteko ikerketa etnografikoa laburbildu zuen, arraza- eta etnia-kategoriak munduko hainbat tokitako pertsonak ekonomia global batean sartu diren modu desberdinen adierazle sinbolikoak direla argudiatuz:
{{esaera2|[[Langile-klase]]ak banatzen dituzten aurkako interesak are gehiago indartzen dira "arraza" eta "etnia" bereizketetara joz. Apelazio horiek hainbat langile-kategoria [[lan-merkatu]]en eskalako mailei esleitzeko balio dute, estigmatizatutako populazioak beheko mailetara baztertuz eta behetik gorako lehia-mailak isolatuz. Kapitalismoak ez zituen sortu langile kategoria batzuk beste batzuetatik bereizteko balio zuten etnia eta arraza bereizketa guztiak. Hala ere, kapitalismopeko lan-mobilizazioaren prozesuak ematen dizkie bereizketa horiei balio eraginkorrak.<ref>Griffith, David Craig, ''Jones's minimal: low-wage labor in the United States'', State University of New York Press, Albany, 1993, p.222</ref>}}
Wolfen arabera, arraza-kategoriak [[Merkantilismo|Europako merkataritza-hedapenaren]] garaian eraiki eta txertatu ziren, eta talde etnikoak [[kapitalismo|hedapen kapitalistaren]] garaian.<ref>Eric Wolf, 1982, ''Europe and the People Without History'', Berkeley: University of California Press. 380-381</ref>
1977an, Wallmanek Britainia Handiko eta Estatu Batuetako hizkera arruntean "etniko" terminoaren erabilerari buruz idatzi zuen.
{{esaera2|Britainia Handian, "etnia" terminoak "[arraza]" adierazten du, baina zehaztasun gutxiagorekin eta balio-karga arinagoarekin. Ipar Amerikan, aldiz, "[arraza]" k kolorea adierazi ohi du, eta "etnikoak" ingelesez hitz egiten ez duten herrialdeetako etorkin nahiko berrien ondorengoak dira. "[Etnia]" ez da substantiboa Britainia Handian. Izan ere, ez dago "etniarik"; "harreman etnikoak" baino ez daude.<ref>Wallman, S. "Ethnicity research in Britain", ''Current Anthropology'', v. 18, n. 3, 1977, pp. 531-532.</ref>}}
Estatu Batuetan, [[Office of Management and Budget|OMBk]] AEBetako erroldaren ondorioetarako erabilitako arrazaren definizioa ez dela "zientifikoa edo antropologikoa" baieztatzen du, eta kontuan hartzen dituela "ezaugarri sozialak eta kulturalak, baita jatorria ere", "batez ere biologikoak edo genetikoak ez diren metodologia zientifiko egokiak" erabiliz.<ref name=AAA>{{erreferentzia
|url= http://www.aaanet.org/gvt/ombdraft.htm
|izenburua = Breve historia de la Directiva 15 de la OMB
|egilea= Asociación Antropológica Americana
|urtea= 1997
}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Etniak| ]]
e3enrssvbjpwp4whxoldtl75hbb5wxu
9994238
9994003
2024-12-09T10:37:00Z
Xabier Armendaritz
448
9994238
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Collage of ethnic groups 1.png|thumb|Hainbat talde etnikotako emakumeak.]]
[[Fitxategi:Collage of ethnic groups.jpg|thumb|Hainbat etniatako gizonen aurpegiak.]]
'''Etnia''' edo '''talde etnikoa''' ([[greziera]]tik: ( έθνος) ''ethnos'', "herria") [[nazio]]tasuna, [[historia]], [[mitologia]], [[erlijio]]a, [[hizkuntza]], ohiturak (esaterako, ahozko literatura, dantzatzeko erak, [[sukaldaritza]], [[janzkera]]) edota [[sinesmen]]ak partekatzen dituzten pertsonek osatutako gizarte multzo bat da. Etniak aztertzen dituen [[zientzia]] [[etnologia]] da, eta [[etnografia]]k testuinguru geografikoan aztertzen ditu etniak.
Funtsean, talde etniko bateko kideek [[Usadio|tradizio]] [[kultura]]lak eta [[historia]] partekatzen dituen talde gisa ikusten dute beren burua. Gainerako taldeetatik bereizten dituen ezaugarri gisa ikusten dituzte elementu horiek.
[[Gizarte estratifikazio]]ak pertsona multzoak ardatz horizontaletan eta faktore sozioekonomikoetan oinarrituta banatzen dituen bezala, etniek ardatz bertikalean banatzen eta multzokatzen ditu. Hortaz, teorian talde etnikoek [[Gizarte klase|klaseko]] desberdintasun sozioekonomikoak gainditzen dituzte eta populazioaren geruza guztietako kideak dituzte.
Gaur egun talde etniko handienek inoiz milioika kide dituzte ([[han etnia]], [[arabiar]]rak, [[Hispanoamerika|hispanoak]], [[Anglosaxoi|anglosaxoiak]], [[bengaliar]]rak...) eta txikienak milaka edo ehunka kidez soilik daude osatuta (esaterako, munduan barrena barreiatutako talde [[indigena]] asko). Talde etniko handienek talde azpi-etniko txikiagoak sortzeko joera dute (historikoki [[tribu]] hitzarekin izendatu direnak), eta denborarekin talde etniko berezitu bihur daitezke [[etnogenesi]] prozesuen bitartez.
Jatorrizko populazio beretik sortutako talde etnikoek sarritan [[munduko hizkuntza familiak|antzeko hizkuntzak]] hitz egiten dituzte eta [[etnolinguistika|talde etnolinguistiko]] gisa sailkatzen dira (esaterako, [[eslaviar]]rak, [[turkiar herriak|turkiarrak]], [[bantu]]ak, etab.)
== Terminologia ==
Etniko ( έθνος) ''ethnos'' greziar hitzetik dator ( ἐθνικός ''ethnikos'',<ref name="perseus">[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De%29qniko%2Fs ἐθνικός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> adjektibotik, hain zuzen ere, ''ethnicus'' bezala [[latin]]era eraman zutena).
XIX. mendearen erdialdera arte, etnikoa [[pagano]]a adierazteko erabiltzen zuten (oraindik ekumene kristauan parte hartzen ez zuten "nazio" desberdinen zentzuan), [[Septuaginta]]k ''ta ethne'' ("nazioak") erabiltzen baitzuen hebrear ''[[goyim]]'' itzultzeko "atzerriko nazioak, ez hebrearrak, ez juduak".<ref>ThiE. Tonkin, M. McDonald y M. Chapman, ''History and Ethnicity'' (Londres 1989), pp. 11-17 (J. Hutchinson & A.D. Smith (eds.), ''Oxford readers: Ethnicity'' (Oxford 1996), pp. 18-24)</ref>
Antzinate goiztiarreko greziera (greziera homerikoa) edozein talde handiri, gizon-talde bati, lagun-talde bati eta abere-talde bati buruzkoa izan zitekeen.
[[Greziera klasiko]]an, terminoak gaur egun "talde etnikoak" adierazitako kontzeptuarekin aldera daitekeen esanahia hartu zuen, gehienbat "nazio, tribu, pertsona-talde bakar" gisa itzulia; greko helenistikoan soilik terminoa are gehiago estutu zen "atzerriko" edo "barbaro" nazioei erreferentzia egiteko bereziki (hortik geroko "pagano" esanahia).<ref name="perseus"/>
XIX. mendean, terminoa "tribu, arraza, herri edo nazio baten berezitasun" gisa erabili zen, jatorrizko esanahi grekora itzuliz. "Kultura-talde ezberdinen" zentzua, eta "tribu, arraza, kultura edo nazio talde minoritarioa", 1930etik 1940ra bitarteko hamarkadetan sortu zen,<ref>'' Oxford English Dictionary'' Daniel Wilson, ''The archæology and prehistoric annals of Scotland 1851'' (1863) eta [[Julian Sorell Huxley|Huxley]] & [[Alfred Cort Haddon|Haddon]] (1935), ''We Europeans'', pp. 136,181</ref> eta lehen zentzu hori hartu zuen baina orain erabiltzen ez zen [[Arraza (giza sailkapena)|arraza]] terminoaren ordezko gisa balio izan zuen, [[arrazismo]] ideologikoarekin lotuta zegoelako.
XVIII. mendean, etnizitate abstraktua "paganismoaren" sinonimo gisa erabili zuten, baina orain "izaera etnikoaren" esanahia adieraztera pasa zen (1953an erregistratu zen lehen aldiz). Talde etniko hitza 1935ean erregistratu zen lehen aldiz, eta [[Oxford English Dictionary]]n 1972an sartu zuten. Testuinguruaren arabera, [[nazionalitate]] terminoa etniaren sinonimo gisa edo [[herritartasun]]aren sinonimo gisa erabil daiteke (estatu subirano batean). Etnia baten agerpena eragiten duen prozesuari etnogenesia esaten zaio, 1950etik, gutxi gorabehera, literatura etnologikoan erabiltzen den terminoa. Termino hori gauza bakar eta ohi ez bezalako exotiko baten konnotazioarekin ere erabil daiteke (adibidez, "jatetxe etniko bat", etab.), eskuarki etorkinen kultura berriagoekin lotua, eremu bateko populazio nagusia ezarri ondoren iritsi baitziren.
Kide izatea definitzeko nabarmentzen den [[Nortasun (gizarte zientziak)|talde-nortasunaren]] iturriaren arabera, honako talde mota hauek identifika daitezke (askotan, elkarren gainean jarrita):
* Etnolinguistikoa, hizkuntza partekatua, euskalkia (eta, beharbada, idazkera) azpimarratzen duena – adibidez: [[franko-kanadar]]rak
* Etno-nazionala, entitate politiko bat edo nazio-nortasunaren zentzua azpimarratzen duena – adibidez: [[austriar]]rak
* Etnorraziala, fenotipoan oinarritutako itxura fisiko partekatua azpimarratzen duena – adibidea: [[afroamerikar]]rak
* Etnorerregionala, isolamendu geografiko erlatibo batetik eratorritako pertenentziaren tokiko zentzu bereizgarri bat nabarmentzen duena – adibidez: Zeelanda Berriko hegoaldeko uhartetarrak
* Etnorerlijiosoa, bereziki erlijio, konfesio edo sekta baten afiliazio partekatua azpimarratzen duena – adibidez: [[sikh]]ak
* Etnokulturala, kultura edo tradizio partekatua azpimarratzen duena, sarritan beste etnikotasun forma batzuekin gainjartzen dena – adibidez: Europako talde ibiltariak
Kasu askotan, alderdi batek baino gehiagok zehazten du kide izatea: adibidez, [[armeniar]] etnia armeniar herritartasunaren arabera defini daiteke, armeniar herentzia izan dezake, [[Armeniera|armeniar hizkuntzaren]] jatorrizko erabilera edo [[Armeniako Eliza Apostolikoa]]ren kide izatea.
== Gatazka etno-nazionala ==
{{sakontzeko|Gatazka etniko}}
Batzuetan, talde etnikoak Estatuaren edo hura osatzen dutenen aldetik jarrera eta ekintza kaltegarrien menpe daude. XX. mendean, jendea talde etnikoetako edo talde etniko bateko kideen eta estatuaren arteko gatazkak bi modutara konpon daitezkeela eta konpondu behar direla pentsatzen hasi zen. Batzuek, [[Jürgen Habermas]]ek eta Bruce Barryk adibidez, estatu modernoen legitimitatea subjektu autonomo indibidualen eskubide politikoen ideian oinarritu behar dela proposatu zuten. Iritzi horren arabera, Estatuak ez luke identitate etnikoa, nazionala edo arrazakoa aitortu behar, baizik eta pertsona guztien berdintasun politiko eta juridikoa sustatu. Beste batzuek, [[Charles Taylor]]rek eta [[Will Kymlicka]]k bezala, gizabanako autonomoaren nozioa bera eraikuntza kulturala dela zioten. Iritzi horren arabera, estatuek identitate etnikoa aitortu behar dute, eta prozesu batzuk garatu behar dituzte, talde etnikoen behar bereziak nazio-estatuaren mugen barruan egokitu ahal izateko.
XIX. mendean, teoriko alemaniarrek, [[Johann Gottfried von Herder]] barne, [[nazionalismo etniko]]aren ideologia politikoaren garatu zuten, arrazaren kontzeptua [[nazionalismo]]arekin lotuta zegoelarik. Lotura etnikoak dituzten gizarteen adibideak, historiaren edo testuinguru historikoaren bazterketari buruzkoak, helburu nazionalisten justifikazioa izan dira. Horren adibide dira XIX. mendeko [[Alemaniar Inperioa]]ren eta XX. mendeko [[Alemania nazi]]aren sendotzea eta hedapena. Bakoitzak sustatzen zuen ideia pan-etnikoa, gobernu horiek beti alemaniar etnikoak bizi izan ziren lurrak besterik ez zituztela eskuratzen. Nazio-estatuaren eredura iritsi zirenen historia, hala nola [[Ekialde Hurbil]]ean eta hego-ekialdeko Europan [[Otomandar Inperioa|Otomandar]] eta [[Austrohungariar Inperioa|Austrohungariar Inperioen]] desegitetik sortutakoak, eta [[SESB]]etik sortutakoak, etnien arteko gatazkek markatzen dute. Gatazka horiek etnia anitzeko estatuetan gertatu ohi dira, haien artean ez bezala, munduko beste eskualde batzuetan bezala. Horrela, gatazkak, askotan, gaizki izendatuta daude eta [[gerra zibil]]tzat hartzen dira etnien arteko gatazkak direnean estatu multietniko batean.
== Etnikotasuna eta arraza ==
Etnia talde baten kultura-nortasunaren kontu gisa erabiltzen da, askotan etorki, hizkuntza eta partekatutako kultura-tradizioetan oinarrituta; arraza, berriz, [[Taxonomia|talde taxonomiko]] gisa erabiltzen da, taldeen arteko antzekotasun fisikoetan oinarrituta. Arraza etnia baino gai eztabaidagarriagoa da, terminoaren erabilera politiko komuna dela eta. Ramán Grosfoguelek dio (Kaliforniako Unibertsitatea, Berkeley) "arraza/etnia identitatea" kontzeptua dela eta arraza eta etnizitate kontzeptuak ezin direla kategoria bereizi eta autonomo gisa erabili .<ref>{{erreferentzia|abizena= Grosfoguel|izena= Ramán|izenburua= ¿Raza y etnicidad o etnicidad racializada? Identidades dentro de la colonialidad global|aldizkaria= Ethnicities|data= 2004ko iraila|liburukia= 4|bilduma= 315-336|alea= 3|doi= 10.1177/1468796804045237|url= http://etn.sagepub.com/content/4/3/315.short|orrialdeak= 315|s2cid= 145445798}}</ref>
[[Max Weber|Weberren]] aurretik, arraza eta etnia gauza beraren bi alderditzat hartzen ziren nagusiki. 1900 inguruan eta lehenago, etnizitatearen kontzepzio primordialista zen nagusi: herrien arteko desberdintasun kulturalak oinordetzan hartutako ezaugarri eta joeren emaitza zirela uste zuten.<ref>{{erreferentzia|abizena= Banton|izena= Michael|urtea= 2007|izenburua= Weber sobre las comunidades étnicas: A critique|url= https://archive.org/details/sim_nations-and-nationalism_2007-01_13_1/page/19|aldizkaria= Nations and Nationalism|liburukia= 13|alea=1|urtea= 2007|orrialdea= 19-35}}</ref> Weberrek etnizitatea eraikuntza sozial gisa sartu zuenean, arraza eta etnizitatea gehiago banatu ziren beren artean.
1950ean, [[UNESCO]]ren "Arrazaren auzia" adierazpenak, garai hartako nazioarteko aditu ospetsuetako batzuek sinatuak (besteak beste, [[Ashley Montagu]], [[Claude Lévi-Strauss]], [[Gunnar Myrdal]], [[Julian Huxley]] eta abar), honela zioen:
{{esaera2|Talde nazionalak, erlijiosoak, geografikoak, linguistikoak eta kulturalak ez datoz nahitaez bat arraza-taldeekin: eta talde horien ezaugarri kulturalek ez dute inolako lotura genetikorik arraza-ezaugarriekin. Hizkera herrikoian "arraza" terminoa erabiltzen denean horrelako akats larriak egiten direnez, hobe litzateke, giza arrazei buruz hitz egiten denean, "arraza" terminoa erabat alde batera uztea eta "talde etnikoei" buruz hitz egitea.<ref>{{erreferentzia|izena= A. |izena= Metraux|urtea= 1950|izenburua= United Nations Economic and Security Council Statement by Experts on Problems of Race|aldizkaria= American Anthropologist|liburukia= 53|alea= 1|orrialdea= 142-145}}</ref>}}
1982an, David Craig Griffith antropologoak berrogei urteko ikerketa etnografikoa laburbildu zuen, arraza- eta etnia-kategoriak munduko hainbat tokitako pertsonak ekonomia global batean sartu diren modu desberdinen adierazle sinbolikoak direla argudiatuz:
{{esaera2|[[Langile-klase]]ak banatzen dituzten aurkako interesak are gehiago indartzen dira "arraza" eta "etnia" bereizketetara joz. Apelazio horiek hainbat langile-kategoria [[lan-merkatu]]en eskalako mailei esleitzeko balio dute, estigmatizatutako populazioak beheko mailetara baztertuz eta behetik gorako lehia-mailak isolatuz. Kapitalismoak ez zituen sortu langile kategoria batzuk beste batzuetatik bereizteko balio zuten etnia eta arraza bereizketa guztiak. Hala ere, kapitalismopeko lan-mobilizazioaren prozesuak ematen dizkie bereizketa horiei balio eraginkorrak.<ref>Griffith, David Craig, ''Jones's minimal: low-wage labor in the United States'', State University of New York Press, Albany, 1993, p.222</ref>}}
Wolfen arabera, arraza-kategoriak [[Merkantilismo|Europako merkataritza-hedapenaren]] garaian eraiki eta txertatu ziren, eta talde etnikoak [[kapitalismo|hedapen kapitalistaren]] garaian.<ref>Eric Wolf, 1982, ''Europe and the People Without History'', Berkeley: University of California Press. 380-381</ref>
1977an, Wallmanek Britainia Handiko eta Estatu Batuetako hizkera arruntean "etniko" terminoaren erabilerari buruz idatzi zuen.
{{esaera2|Britainia Handian, "etnia" terminoak "[arraza]" adierazten du, baina zehaztasun gutxiagorekin eta balio-karga arinagoarekin. Ipar Amerikan, aldiz, "[arraza]" k kolorea adierazi ohi du, eta "etnikoak" ingelesez hitz egiten ez duten herrialdeetako etorkin nahiko berrien ondorengoak dira. "[Etnia]" ez da substantiboa Britainia Handian. Izan ere, ez dago "etniarik"; "harreman etnikoak" baino ez daude.<ref>Wallman, S. "Ethnicity research in Britain", ''Current Anthropology'', v. 18, n. 3, 1977, pp. 531-532.</ref>}}
Estatu Batuetan, [[Office of Management and Budget|OMBk]] AEBetako erroldaren ondorioetarako erabilitako arrazaren definizioa ez dela "zientifikoa edo antropologikoa" baieztatzen du, eta kontuan hartzen dituela "ezaugarri sozialak eta kulturalak, baita jatorria ere", "batez ere biologikoak edo genetikoak ez diren metodologia zientifiko egokiak" erabiliz.<ref name=AAA>{{erreferentzia
|url= http://www.aaanet.org/gvt/ombdraft.htm
|izenburua = Breve historia de la Directiva 15 de la OMB
|egilea= Asociación Antropológica Americana
|urtea= 1997
}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Etniak| ]]
ej2wg75oezfpkct43l4vxry4in7r0oz
Joxe Azurmendi
0
23122
9994308
9989547
2024-12-09T11:55:16Z
Ketxus
41163
/* Bibliografia */
9994308
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Literatura}}
{{nabarmendutako artikulua}}
{{biografia infotaula automatikoa
|irudia = Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm|thumbtime=486
|irudi oina = {{ikusgela}} '''Joxe Azurmendi'''-ren bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa.<br/>
}}[[Fitxategi:Joxe Azurmendi.jpg|thumb|'''Joxe Azurmendi''' [[Jakin]] aldizkariaren 50. urteurreneko ekitaldian, Donostiako Miramar jauregian.]]
'''Joxe Azurmendi Otaegi''' ([[Zegama]], [[Gipuzkoa]], [[1941]]eko [[martxoaren 19]]a) [[euskal idazle]]a, [[filosofo]]a, [[saiakera]] egilea eta [[Olerkigintza|poeta]] da. [[Etika]]ren, [[politika]]ren, [[hizkuntza]]ren filosofiaren, teknikaren, [[euskal literatura]]ren eta, orokorrean, [[filosofia]]ren gaineko liburu eta artikulu asko eta asko plazaratu ditu. ''[[Jakin]]'' kultura-taldeko kide, bertan ''Jakin irakurgaiak'' saileko arduraduna izan da. Sail horretan, pentsamenduaren dibulgazioa bultzatu asmoz, 40 liburutik gora atera dituzte euskaraz: hala nola, ''Klasikoak''<ref>[http://www.ehu.es/ehg/klasikoak/ ''Klasikoak''], pentsamenduaren klasikoekin osatutako euskarazko bilduma (EHUko Webgunea)</ref> editorialaren filosofiako [[euskara]]zko itzulpenetan lagundu izan du. [[Udako Euskal Unibertsitatea]]ren sortzaileetako bat izan zen, halaber. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Filosofia Modernoko katedraduna eta irakaslea izan da. [[2010]]ean euskaltzain ohorezko izendatu zuten. Finean, Joxe Azurmendi [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pentsalari emankorrenetako bat da eta, askoren iritziz, erudituenetakoa ere bai.<ref>Altzibar, X.:"XX. mendeko euskal literatura: saiakera" In Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia: EIZEI, 2011</ref><ref>Iturriotz, A. 2010: "Zergatik Azurmendi?" ''Hegats'', 45:9-17</ref>
== Biografia ==
Joxe Azurmendi Otaegi gaztea zela [[Zarautz]]en (Gipuzkoa) fraideetara sartu eta [[Erriberri]]n (Nafarroa Garaia), frantziskotarren baitan, [[filosofia]] ikasi zuen. Zegamako ume euskalduna,<ref>Joxe Azurmendi ume zeneko testuingurua hobeto ulertzeko ik. Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 233-248</ref> eskolan hizkuntza galtzen ari zena, aurrerago Erriberrira joan eta bertan topatuko zituen berriro [[euskara]] eta [[Euskal Herria]], [[Arturo Kanpion]]en lanak irakurriz. Hortik aurrera euskaraz ikasten eta euskaraz idazten ahalegindu zen.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Joxe Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 183-214.</ref><ref>Garai hartan euskaraz idatzi edo literatura egin nahi zuenak ez zuen erraza euskarazko erreferentziak topatzea. Honela azaltzen du Azurmendik egoera: "Gerraondoko euskal idazlearen hasieran (apaltasunezko?) hautu bat dago: idazle komunitate txit apal baten hautua bere aberri literariotzat, harritza idorretik asko eta iturri eta baratzetik gutxi duen Itaka hori, arima alderraiek euren itsasbide galduetan aberri eztitzat amesten dutena, egiaz izan desaberri guztizkoa baino ez den arren" ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 394. or.</ref> Hizkuntzarekiko atzera-aurrera horrek bere ibilbide intelektualean eragina izan du.<ref>Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 245.or.</ref> Era berean, [[Luis Villasante|Villasanteri]] [[Axular]]ren ''[[Gero (Axular)|Gero]]'' gaztelaniara itzultzen lagundu eta [[euskal literatura|euskal literatura klasikoarekin]] lehenengo ezaupidea hartu zuen.
{{esaera2|Niretzat Erriberri eta ingurua alde askotatik izan zen esperientzia berria, eta neure oroitzapen pertsonaletan ez ezik, Euskal Herriko geografian, historian, artean eskualderik interesgarrienetakoa bezala daukat betiere gogoan [...] Harlandu urrekara epelezko komentu puska, Neoklasiko itxuran, ikusgarri galanta da. Han bizi ginen, harremanik gabe apenas elkarrekin, baina etxe berean, irakasleak eta ikasle andana. Dorreetako batean biblioteka zegoen, orduan niri itzelezko handia iruditu zitzaidana, eta biblioteka batean sarrera librea eta denetik itsu-itsu irakurtzeko amorrazioa nik estreinako aldiz han ezagutu nuen, gutako beste askok bezala.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 222. or.</ref>}}
[[1959]] eta [[1960]]. urteetan [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] joan zen. Han, frantziskotarren eskolan, [[Teologia]] ikasi zuen.
[[1955]]erako Arantzazun ikasketa plana erreformatua zegoenez [[filosofia]] eta [[teologia]]z gain [[psikologia]], [[antropologia]] eta [[soziologia]] irakasten ziren. Era berean [[Frantzia]], [[Belgika]] eta [[Alemania]]n ikasitako irakasleak heldu ziren [[1957]]an eta [[Nazionalkatolizismo|Espainia katoliko frankistan]] zentsuratutako autoreak azaltzen zituzten.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 346. or</ref>
=== 1960ko hamarkada ===
[[Erriberri]]tik [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] itzuli zen [[1960ko hamarkada]]ren hasieran.<ref>Arantzazuko giro kulturala hobeto ulertzeko Azurmendik garai hartan bertara inguratu ziren eusko kultura erdaldunekoak ([[Jorge Oteiza|Oteiza]], [[Miguel Pelay Orozco|Pelay Orozco]], [[Blas Otero]] etab.) eta bertan ziren euskaldun euskaltzaleak ([[Luis Villasante|Villasante]], ''[[Jakin]]'', [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]] etab.) bereizten ditu. Horrekin ohartarazi nahi du Arantzazuko euskaltzale gazteen lan-agenda, euskararen batasuna eta normalizazioa, beste jite batekoa zela erdaldun haien euskotasun sutsu eta entusiasta harekin alderatuta. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 424. or.</ref> Garai horretan [[Joseba Intxausti]]k zuzentzen zuen ''[[Jakin]]'' aldizkarian laguntzaile hasi zen. Aurreko garaiarekin alderatuta aldizkariak jite berria hartu zuen: [[Europa]]ko filosofia eta kulturari begiratzen hasi zitzaion.<ref>Sudupe, P.:''50eko hamarkadako euskal literatura'', Donostia, Utriusque Vasconiae, 2011. 283or.</ref> Azurmendik hainbat eta hainbat artikulu egin zituen ''[[Jakin]]'' aldizkarirako. Lehena, [[1960]]an bertan, "Bergson’en problema"<ref>[http://www.jakingunea.com/show/4d24720c67f4f296a70919b11f0c693a5b62652c Bergson’en problema], ''Jakin'', 11: 36-40.</ref> izan zen. Artikulu horietan guztietan askotariko gaiak landu zituen: [[marxismo]]a eta [[ortodoxia]], [[kultura]], [[erlijio]]a, [[olerkigintza|poesia]], [[literatura]] eta identitatea ziren gai zentralak. Aldizkari horretako zuzendaria zen, [[Frankismo|Francoren Gobernuak]] hori lehenengo aldiz debekatu zuenean. Aldizkaria berriz sortu zenean lankide izaten segitu zuen eta inoiz ez dio bertako partaide izateari utzi. Artikulu ugari plazaratu izan ditu bertan ordutik.
[[Fitxategi:UEU-JRE-ekainaren 21eko hitzaldia aurkezpena 04.jpg|thumb|270x270px|Arantzazuko giro kulturala, 1956-1968. Jose Ramon Etxebarriaren gardenkia Euskara Batuaren helduaroa Jardunaldiaren barruan (Gasteiz, 2018-06-21). <ref name=":122">{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko irakasmaterialaren idazkuntzaren garapena. Amaitu gabeko historia kolektiboaren atal baten bertsio pertsonala. (Jose Ramon Etxebarriaren hitzaldia) — Unibertsitatea.Net|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/apunteak/giza-zientziak/hizkuntzalaritza-filologia-hizkuntzak-itzulpengintza/euskarazko-irakasmaterialaren-idazkuntzaren|aldizkaria=www.unibertsitatea.net|sartze-data=2019-06-20}}</ref>]]
[[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] [[Bitoriano Gandiaga]] ezagutu zuen eta bien arteko harreman pertsonal zein literaioa 40 urtez luzatu zen. Azurmendik Gandiagaren ''Elorri'' ([[1962]]) poema liburua editatu zuen garai hartan<ref>Gandiagaren ''Elorri'' eta bere beste poesia liburuen azterketa baterako ik. Azurmendi, Joxe (2009): ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar.</ref>.
Urte batzuk geroago, [[1964]]an, [[Forua]]n ([[Bizkaia]]) [[latin]] eta [[euskara]]zko literatura irakatsi zuen. [[1965]]ean erbestera ihes egin zuen: [[Frantzia]], [[Alemania]], [[Finlandia]]<ref>1965ean [[Helsinki]]n ospatu zen bake kongresu batean [[Enrique Líster]] ezagutu zuen. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin.157.or.</ref>, [[Hungaria]] eta [[Italia]] ibili zituen bere “bohemio bidean” eta urte bereko udazkenean, azkenik, [[Erroma]]n finkatu zen<ref>Bitoriano Gandiagaren sarrera in Joxe Azurmendi: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref>. Euskaltzain urgazle izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xv.or.</ref>
{{esaera2|Andonegi eta biok Erroman estudiatzen genuen. Erroma eta Ernazimentua beste geltoki erabakigarri bat izan da nire ibilbidean. Gogoan dut hango kale eta parkeetan biok Kanten filosofiari buruz egundoko eleketak erabiltzen genituen urtea. Andonegik Kant sakon jorratzen ziharduen, nik ideiarik ez neukan. Arteak eta historiak gehiago tiratzen ninduten. Biok ere, Arantzazu eta Oliteraino behar beste inoiz heldu gabeko modernitatea deskubritzen ari ginen nolabait.<ref>Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa", in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 92.or</ref>}}
Urtebeteko Teologia ikastaldia egin zuen bertan, segidan ikasketak [[Westfalia]]ko [[Münsterreko Unibertsitatea|Münsterren]] ([[Alemania]]) jarraituz. [[Txillardegi]]rekin harremana sendotu zuen eta [[Krutwig]]ekin ere kontaktuak izan zituen. Fronte Kulturalaren baitan ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' liburua lantzen hasi zen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/>
{{esaera2|[[Bigarren Mundu Gerra|Gerra]] jada ahaztu samartua, mundu intelektuala Alemanian udaberritan zegoen berriro. Ikaslagun zenbait [[Protestantismo|protestantea]] duzu, [[Islam|islamista]] palestinar eta indonesiarrak, [[Judaismo|judu]] errusiar bat; Berlingo neska bat, [[Paganismo|jentil]] perfektua, ideiarik ez zuen erlijioaz, eta galderarik ezustekoenak egiten zituena beti [...] Zure [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] ez zen eztanda bat izan, eboluzio leun kasik sumaezin bat baizik.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 348-349. or.</ref>}}
Alemanian zela, ''[[Argia (aldizkaria)|Zeruko Argia]]'' astekarira "Zergatik eta zertarako euskaldun?" izeneko artikulua bidali zuen [[1967]]ko urtarrilean. Artikulu horrek eztabaida gogorra sortu zuen eta hainbaten aldetik salaketa gogorrak jaso zituen Azurmendik. Urte bereko ''[[Jakin]] 27/28'' zenbakian erantzun zuen Azurmendik bere ikuspegia azalduz: euskaldun izateko jaio bainoago, ahalegindu egin behar da.<ref>Eztabaidaren [http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/zergatik-eta-zertarako-euskaldun/52 dossierra] ''Jakin''-en webgunean</ref>
Alemanian bertan, [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] baino lehen, [[Frankfurteko eskola]]ren ildoko [[marxismo]] berri bat ezagutu zuen eta bere garaiko [[dogmatismo]]aren kontrako borrokan, [[komunismo]]ari gogorarazi zion “Xixtimak hil dir(el)a”<ref>Azurmendi, J. (1969): Gaurko pentsalari bat, ''Jakin'', 35. zkia.</ref>. Era berean, [[darwinismo]]aren, [[soziologia]]ren eta [[psikologia]]ren ekarpenak aintzat hartzeko aldarrikatu zuen. Aztertu zituen beste autore batzuen artean [[Albert Camus]] eta [[Simone Weil]] ere aipatu behar dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 88-90 or.</ref>. Ezkerreko zein eskuineko dogmatismoaren kontrako borrokak bere bizitza eta obra guztia zeharkatuko du, beraz.
=== 1970eko hamarkada ===
Teologia ikasketak amaitu eta Filosofiari ekin zion bost urtez Münsterren bertan. [[1971]]n ''[[Hitz berdeak]]'' (E.F.A., Editorial Franciscana Aranzazu) poesia liburua idatzi zuen, bere poesia liburu bakarra izan dena. Dena den, [[Susa|Susa argitaletxeak]] [[1990]]ean ''Hitz berdeak'' liburuan zegoen eta zentsurak debekatu zuen ''Manifestu Atzeratua'' poema –saiakera kutsua ere baduena– argitaratu zuen. ''Hitz berdeak'' publikatu ondoren [[1969]]an idatzitako ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' (Euskal Elkargoa) liburuak argia ikusiko zuen [[1971]]n. Bertan, [[abertzaletasun]]a eta [[marxismo]]a elkarren kontra jartzeko joera aztertuko du. Liburuak, “euskal arrazoiari marxismotik haina begiratu dio marxismoari berari euskal arazotik, marxismoa bere prinzipioetarainoxe, bere izari historiko nahiz barne egiturazkoetaraino zulatuz eta birpentsatuz”. Euskal Herrian ematen zen zapalkuntza bera ardatz ezberdinen gurutzaketa modura pentsatzeko lehenengo saiakeren baitan kokatzen du liburua [[Ibai Atutxa]]k<ref>Atutxa, I. 2022: ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. 68. or.</ref>. Urte bat berantago, ''[[Kolakowski]]'' (E.F.A., [[1972]]) argitaratu zuen, [[Joseba Arregi]]rekin batera. Bere garaiko marxismoaren dogmatismoa eta [[metafisika]] kritikatu zituen bertan. Urte horren bueltan, berriz, ''[[Kultura proletarioaz]]'' (E.F.A., [[1973]]) idatzi zuen. Lan horretan, [[1917]]tik [[1921]]era arte nagusi izan zen mugimendu proletkulturala aztertzen du, hau da, iraultzaile [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarren]] hegal ezkertiar erradikalek osatzen zutena. Hortik bi urtera ''[[Iraultza sobietarra eta literatura]]'' (Gero-Mensajero, [[1975]]) liburua argitaratu zuen literaturari buruz, begi bat [[Errusia]]n eta bestea [[Euskal Herria]]n zuela. ''[[Kultura proletarioaz]]'' eta ''[[Errealismo sozialistaz]]'' liburuekin batera trilogia bat osatzen du azken honek.
Urte horretan bertan aterako zen geroago zeresan handiko ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' (E.F.A., [[1975]]) liburua. Haren lagunek Lazkano Mendizabal izenpean argitaratu zuten. Gainera, liburuan aurkezten den tesiak zentsuratua izateko arrisku handia zuela ikusita, obran defendatzen ez den tesi baten laburpena ipini zuten sarrera gisa. Lanean [[Konrad Lorenz]] [[etologia|etologoaren]] ekarpenak lantzen dira eta bere garaiko pentsamendua (eta [[marxismo]]a zehazkiago) garaiko zientziaren erronken mailan ez dagoela kritikatzen da tesi sinple bezain gogor batekin: [[gizaki]]az dakigun gauza bakarra abere hutsa dela da<ref>Azurmendiri askotan aitortu izan zaio garaian garaiko ekarpen zientifiko eta intelektualak kontutan hartu izana. ''Gizona abere hutsa da'' liburuarekin hasitako gizaberearen gaiari 2016ko ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' liburuarekin ekarpen berri bat egin dio gaur egungo eboluzioaren gaineko eztabaidara etorrita: "azken urteotan eboluzioaz eta gizakiaren bilakaeraz diharduten biologo eta etologoek galdera horretara ekartzen gaituzte behin eta berriro" ik. Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163. or.</ref>. Hurrengo bi urteetan berriz ere bi liburu polemiko argitaratu zituen: ''[[Zer dugu Orixeren kontra?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1976]]) eta ''[[Zer dugu Orixeren alde?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1977]]). Lehen liburuan [[Orixe]] nola baztertua izan zen aztertzen da, hala nola, ahaztura horren arrazoiak. Bigarrenean, aldiz, “Orixeren alde onak haizatu ordez, irakurlea eta Orixe idazlea elkarrenganatzea bilatzen du" zegamarrak. Bi liburu horietan tradizioarekin kontuak egitea da helburua, aurreko belaunalditik zer hartu eta zer utzi gogoetatzen da Euskal Herri garaikiderako moduko kultura bat sortzeko bidean<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 168. or.</ref>. Oraindik, [[1980ko hamarkada]] heldu artean, sei liburu gehiago publikatu zituen. Lehena, ''[[Artea eta gizartea]]'' (Haranburu, [[1978]]) izan zen. Bigarrena, ''[[Errealismo sozialistaz]]'' (Haranburu, [[1978]]) deiturikoa, autoreak dioen bezala ''[[Kultura proletarioaz]]'' liburuaren jarraipena dena. Bertan, historiarik gabe erabiltzen diren kontzeptuak historian sartzen ahaleginduko da militantzian eztabaidak hobetzeko eta elkar ulermena sendotzeko asmoarekin. ''[[Mirande eta kristautasuna]]'' (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa, Irun Hiria sariaren irabazlea, [[1978]]) izan zen hurrengoa. Bertan, [[Jon Mirande|Miranderen]] gainean ditugun aurreiritziak kentzera deitzen digu. Liburuan, “kristau ofizial zen gizarte batean, Mirande nola altxatu zen”<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta Kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref> azaltzen saiatzen da zegamarra.
1980ko hamarkadaren aurretik publikatuko zituen azken liburuak, hurrenez hurren, ''[[Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa|Arana Goiriren pentsamendu politikoa]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]), [[Nazionalismo Internazionalismo Euskadin|''Nazionalismo / Internazionalismo Euskadin'']] (Hordago-Lur, [[1979]]), eta ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]) izan ziren. Azkeneko liburu hauetako batzuk 1970eko hamarkadaren hasieran idatzi ziren nahiz eta urte batzuk geroago argitaratu. Haiek idazteko motiboa hauxe zen: “militantziak behar omen zuen oinarrizko literatura apur bat eginez joateko euskaraz.”<ref>Azurmendi, J.: ''Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa'', Donostia, Hordago Lur, 1979. 1. or.</ref> Trilogia bat egitea zen asmoa, ''Arana Goiri eta abertzaletasun sozialista'', ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' eta ''Sozialismo abertzalea eta nazio arazoa''. Trilogia hori eskuan zuela [[1974]]ko udan klandestinoki [[Baiona]]ra ([[Lapurdi]]) joan zen fronte kulturala aktibatzeko asmoarekin. Aktibazioa, ordea, asmo on hutsean geratu zen, berak esaten duenez, “sekula funtzionatu ez zuen lau fronteen eskema harekin...”. Fronte kultural honek behar batzuei erantzun nahi zien: “[[nazio]]a zela, [[sozialismo]]a zela, [[gizarte klase|klaseak]] eta [[internazionalismo]]a zela...” eztabaida ugari zegoen Euskal Herrian. Erantzun bat eman beharra zegoen dibulgazio mailan. Testuinguru horretan ulertu behar dira Azurmendiren azken liburu hauek ere, hala nola garai berdinean atera ziren ''[[Marx eta nazioa|Marx eta Nazioa]]'' (Garate, [[1972]]), ''Iraultzaz'' (Torrealdai, [[1973]]) eta aurretik aipatutako Joxe Azurmendiren beraren ''[[Kolakowski]]'' eta ''[[Kultura proletarioaz]]''.
Hamarkadaren hasieran, [[1973]] urtean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] ekitaldietan parte hartu zuen Alemaniatik Iparraldera etorrita. Besteak beste, [[Manex Erdozaintzi-Etxart]] eta [[Piarres Xarriton]] ezagutu zituen Iparraldera egindako bidaietan.[[1974]]an Espainiako poliziak [[Luis Carrero Blanco|Carrero Blanco]]ren hilketarekin zerikusia izatea egotzi zionez Alemaniako poliziak babestua izan zuen hilabetez.<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvi.or.</ref> [[Euskara]]rekiko bere kezka ere agerian utzi zuen sasoi hartan. [[1978]]an honela mintzo zen 1970eko hamarkadako lehen urteei erreparatuz: “Neu ere harrituta geratzen naiz orain, lehen liburuki honetan, esate baterako, hizkuntzari eta, zenbat begiratzen zaien, ikustean. Gauzak asko aldatu dira urte gutxitan. Oraingo planteamendu politikoetan leku gutxiago eman ohi diogu euskarari.” Euskararen aldeko borrokak bere obra guztia markatuko du. Euskaraz idatziko baititu bere obra guztiak, bere pentsamendua zabaltzeko hori oztopoa izango dela jakinagatik. Dena den, euskara eta herria bere obraren aurretik jarriko ditu beti, euskal kulturaren aldeko militantzia izango da bere hautua.
Hamarkadaren amaieran [[Donostia]]n finkatu zen ''[[Jakin]]'' taldean hasi zen lanean Hegoaldera itzulirik. Apaizgoa utzi zuen garai horretan eta euskarazko kulturgintza mugimenduan kide aktiboa izan zen Donostiako Bilintx liburu dendaren irekieran ere lagunduz, adibidez.
=== 1980ko hamarkada ===
[[Fitxategi:ArgiaTaldea 03.jpg|thumb|300x300px|[[Joxemi Zumalabe]], [[Iñaki Uria]], [[Inaki Irazabalbeitia]] eta [[Joxe Azurmendi]] euskal prentsaren eguna iragartzen, 1988an.]]
[[80ko hamarkada]] hasieran, Frantziskotarren anaiartea utzita, [[Deustuko Unibertsitateko Donostiako Campusa|EUTGn]] eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n hasi zen lanean irakasle gisan. [[UZEI]] lexikografia eta terminologia zentroarekin hainbat elkarlan egin zituen, batez ere, hiztegigintzan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvii.or.</ref>
[[1984]]an, tesi lana aurkeztu zuen —[[Víctor Gómez Pin]] eta [[Julio Caro Baroja]]ren zuzendaritzapean—, [[Arrasate]]ko ([[Gipuzkoa]]) [[Kooperatibismo|mugimendu kooperatibistako]] fundatzailea [[Jose Maria Arizmendiarrieta]] apaizari buruz, hain zuzen. Haren proiektua [[gizaki]]a eta [[gizarte]]a batzeko proiektua zela esan zuen, [[sozialismo]]a eta pertsonalismo frantsesa batzen zituen gizarte antolamendu berri baterako proiektu berri bat legez deskribatuz<ref>Olariaga, A.: "Joxe Azurmendi. Askatasunaren pentsalaria", Alaitz Aizpuru (koor.), ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012. 149. or.</ref>. Tesia liburu bilakatu zen ''[[El hombre cooperativo. Pensamiento de Arizmendiarrieta]]'' izenarekin. Arizmendiarrietari buruz egundaino idatzi den libururik onenetakoa da eta japonierara ere itzuli zuten.
Hamarkada hartan, ''[[Jakin]]''eko zuzendari lanak eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle lanak partekatu zituen. Hainbat hilabetetako egonaldiak ere egin zituen [[Münster]], [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]], [[Padua]] eta [[Ruhr]]-eko unibertsitateetan. Modernitatea, arrazionaltasunaren paradigma modernoa eta horren kritikoak aztertzeko iker-ildoa hartu zuen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/>
=== 1990eko hamarkada ===
Hamarkada honetan [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko Filosofia Modernoko katedradun izendatu zuten eta Filosofia saileko doktorego-ikastaroen zuzendari lanetan hasi zen. [[Eusko Ikaskuntza]]ko batzorde iraunkorreko kide izan zen eta [[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria|RIEV]]en erredakzio kontseiluko kide ere bai.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/> [[1989]]<nowiki/>an, ''[[Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan|Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan]]'' (Susa) argitaratu zuen. [[Jon Mirande]]ren pentsamenduaren zutabeak hobe ulertzeko, haren maisuek Miranderengan izan zuten influentzia aztertu zuen bertan. Berak dioenez, “Ziur nago, Miranderen egungo irakurle eta adiskideei, egunen batean [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]] eta [[Oswald Spengler|Spengler]] hobeto ezagutzen badituzte, Mirande berri eta harrigarri bat argituko zaiela”<ref>Azurmendi, J.: ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'', Zarautz, Susa, 1989. 5. or.</ref>. [[1991]]<nowiki/>n, ''[[Gizaberearen bakeak eta gerrak]]'' ([[Elkar]]) argitaratu zuen, ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]''ren jarraipena izan nahi zuena. Aurrekoan gizakiaren animaltasuna aztertzen bazuen (hala nola agresibitatearen problema), oraingo honetan, Modernian nagusi izan zen natura/kultura dualismoarekin apurtzera dator, diferentziak [[kultura]]n bakarrik ez, [[natura]]n ere ematen direla esanez. Liburuan, Modernian ematen zen dualismo hori ezabatu nahi da, kultura ere naturala dela adieraziz. Horretarako, garaiko zientziaren ekarpenak ekarri zituen gure artera.
Urte bat berantago, bere obrarik ospetsuena eta salduena bilakatuko den ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' (Elkar, [[1992]]) idatzi zuen. Paradoxikoki, liburuaren proiektua [[1976]]an abiatu izanagatik, gaurkotasun osoa izan zuen. [[Claudio Sánchez-Albornoz]]en testu baten harira hasi zen liburua idazten Azurmendi. Honelaxe dio: “Los vascos son los últimos que se han civilizado en España; tienen mil años menos de civilización que cualquier otro pueblo... Son gentes rudas, sencillas, que además se creen hijos de Dios y herederos de su gloria. Y no son mas que unos españoles sin romanizar.”<ref>{{Erreferentzia|izena=Azurmendi,|abizena=Joxe.|izenburua=Espainolak eta euskaldunak|argitaletxea=Elkarlanean|data=2000-01-01|url=https://www.worldcat.org/oclc/785326260|isbn=9788483310465}}</ref> Liburua, autorearen pentsamenduaren obra garrantzitsuena ez den arren, ezagunena bada. Obran zehar, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea]]n “intelektual” espainiarrek [[euskaldun]]ei buruz zituzten topikoak desmuntatu nahi ditu. Euskal kulturaz (eta beraz, hizkuntzaz) euskaldunek duten kontzientzia eza kritikatuko du baita ere. Urte batzuk beranduago, [[1996]]an hain zuzen, [[gaztelania]]z atera zen ''Los españoles y los euskaldunes'' (Hiru) izenburupean. Salmenta handiak lortu zituen liburuak, generoan ezohikoak zirenak ordura arte. Ondoren argitaratu zuen liburua ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' (Elkarlanean, [[1997]]) izan zen. Hainbat urte aurretik ''[[Jakin]]'' aldizkarirako egindako artikuluak batu eta publikatu egin zituen liburu bakar batean [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendigurenek]]. Liburua galdera batekin hasten da: “Zer zarete zuek lehenago: abertzaleak ala demokratak?”<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 15. or.</ref>. Bertan, besteak beste, [[demokrazia]] funtsatzen duen gehiengoaren (arrazoi bihurtuta) kritika egin zuen Azurmendik, [[Jon Mirande|Miranderen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] pentsamenduez baliatuz batik bat.
[[1998]]an ''[[Teknikaren meditazioa]]'' (Kutxa, [[1998]], Irun hiria saria) idatzi zuen. Bertan, teknika berriek ekartzen dituen erronka etiko eta filosofikoak planteatzen ditu kritikoki, horretarako teknikaren inguruan idatzi duten autore garrantzitsuenen pentsamenduak azalduz. [[Karlos Santamaria]] pentsalari euskaldunaren ideiak erabiliko ditu batez ere. Oraindik ere, urte berean ''[[Oraingo gazte eroak]]'' (Luma, [[1998]]) argitaratu zen. Bere liburu guztiak bezalatsu, dogmatismoaren kontrako obra dugu hauxe ere. Dena den, liburuak [[1960ko hamarkada]]ko kultur giroa aztertzen du [[Nemesio Etxaniz]]en pentsamendutik abiatuz. Obran zehar, aurreko kultur giro hori gaurkoarekin konparatzen da, aditzera emanez garai berdintsu batean gaudela: “1964ean <25 años de paz> ospatu zela, goi goitik. Eta astia daukanak estudiotxo bat egin lezake nola ospatu zen, eta zer esaten zen bakearen santuaz eta bizitzaren sakratuaz eta aurrerapen ekonomikoaren sakrosantuaz orain bezalaxe. Eta orduko kazetariek, profesional hutsak zirenek, oraingoak bezalaxe, eta besterik ez, Diario Vasco eta El Correo Español-en zer idazten zuten, profesionalen objektibitate huts – hutsarekin...”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 9. or.</ref> Liburuari egindako lehenengo kritikek [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] ez omen zuela aski kritikatu leporatzen zioten. Horrelaxe erantzun zuen: “Norbaitek objektatu nahi balit, beraz, zergatik ETA ez dudan berdin kritikatzen: hor ETAk ez duelako parterik, [[Estatu]]aren peko domeinua da hori”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 6. or.</ref>. [[1998]]an [[Elkarri]]k egin zion elkarrizketa batean argi utzi zuen bere posizioa berriz: “Justizia eskuan daukanari eskatu behar zaio justizia egitea”<ref>Elkarrik egindako [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html elkarrizketa]</ref>. Bere posizioa, errealitatearen elementuak aldez aurretik ukatzea baino, haiek onartuz “errealitatea” pentsatzea izan da.
[[1999]]<nowiki/>an, ''[[Euskal Herria krisian]]'' (Elkarlanean) argitaratu zuen Elkarrek. Hor, hiru artikulu biltzen ditu: lehena, [[etika]]ren gaineko hausnarketa bat da. Erlatibismo erlatibo bat defenditu du bertan, egin duen etikaren gaineko hausnarketa sakonetariko bat plazaratuz. Bigarren artikuluan, [[Alain Finkielkraut]]en ''La défaite de la pensée'' liburuaren kritika bat dator, [[erromantizismo]] alemaniarra oso gaizki –edo, batere ez– ulertu duela kritikatuz. Azken artikulua, [[Ernst Jünger]] filosofo alemaniarra [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] Doctor Honoris Causa izendatu izanaren kritikatik abiatzen da.
=== XXI. mendea ===
[[2003]]an ''[[Etienne Salaberry. Bere pentsamenduaz (1903-2003)]]'' argitaratu zuen EGAN argitaletxearekin. [[Etienne Salaberri|Etienne Salaberry]] filosofoaren pentsamendua aurkeztea da Azurmendiren asmoa, haren testuen irakurketa edo interpretazio bat eskainiz.
Urte berean [[Euskaldunon Egunkaria]] itxiarazi zuten [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]ren tresna izatea leporatuta. Azurmendi ere ikertua izan zen baina ez zuten auzipetu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xviii.or.</ref>
[[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle izaten segitu zuen urte haietan guztietan eta zenbait ikasleren tesien zuzendari izan zen. Era berean, filosofia eta pentsamendua euskaraz lantzeko egitasmoak bultzatu zituen, euskarazko lehen [[Filosofiako gida. Filosofian aritzeko oinarriak: gida bibliografiko eta metodologikoa|Filosofiako gida]] egiten lagunduz edo Filosofiaren historia bat euskaraz egiteko proposamena luzatuz<ref>Arrieta, A.: "Hitzaurrea" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 27. or.</ref>. Asmo argi batekin babestu zituen ekimen horiek:
{{esaera2|Oraindik lortu ez dena, elkarrizketa eta eztabaida komunitate bat osatzea da, gogoeta filosofiko autonomo bati bizia emango diona. Iruditzen zait hori, gure baldintzetan, irakaskuntza unibertsitario eta ez unibertsitarioko filosofiazaleak kolaborazio sistematiko moduren batean bilduz izango litzatekeela bideragarriena, elkarlan hori antolatzea noizpait lortzen bada.<ref>Azurmendi, J.: "Atarikoa" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 22. or.</ref>}}
Bere obrak goreneko maila erdietsi zuen ondorengo urteetan atera zuen trilogia handiarekin. Trilogia hori bere pentsamenduaren muinak azaltzen dituen hiru liburuz osatua dago: ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' ([[2007]], [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]), ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' ([[2007]], [[Elkar]]) eta ''[[Espainiaren arimaz]]'' ([[2006]], Elkar).
[[Fitxategi:Humboldt Azurmendi 2007.png|thumb|"[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua|Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua]]" azala]]
Trilogiako lehen liburuan (''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'') [[hizkuntza]]ren eta pentsamenduaren arteko harremanaren auzia dago oinarrian - "hortik jalgi da herri bat oroz gain hizkuntza edo kultura bat delako ideia. Gai hori modernian zehar eta batez ere Humboldten obran aztertzen da." Hizkuntza eta pentsamendua Humboldt-en aurretik eta gaur egungo filosofian ([[Immanuel Kant|Kant]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]], [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]]...), [[antropologia]]n (Cassirer, Sapir, Whorf...) eta zientzia kognitiboetan (Pinker, Fodor,...) ere begiratzen da.
''Volksgeist'' izan zen trilogiako bigarrena. Bertan kontzeptua bera sakonean aztertu zuen, sorreratik hasita ([[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]), kontzeptuaren formulazio berrietaraino. Kontzeptua [[abertzaletasun|euskal abertzaletasunaren]] kontra erabili dela ikusita, Azurmendiren asmoa pentsalariok Volksgeista gaizki ulertu eta erabiltzen dutela salatzea da. “Bere tesi nagusia honakoa da: auzia ez dago Volksgeist kontzeptuan, baizik eta kontzeptu honen ulertzeko moduan. Alegia, jatorrian (Herder, Hegel, Savigny), Volksgeistak ez du zerikusirik inolako planteamendu arrazista eta esentzialistekin, kontrakoa baizik, hizkuntzaren gaitasun autokreatzaile eta, beraz, antiesentzialista seinalatzen du.”<ref>Beñat Sarasola, ''Berria'', 2008-02-24</ref>. Liburuan, gaur egun pil-pilean dauden gaiak aztertzen dira: [[modernitate]]a ([[argien Garaia|ilustrazioaren]] eta [[erromantizismo]]aren arteko harremana), [[nazionalismo]]a, [[arrazismo]]a, zientifismoa... baina paradoxikoki, [[postmodernitate|posmodernitateko]] autoreak erabiliz baino, modernitatekoak.
Trilogiako azken liburua, ''Espainiaren arimaz'', "[[Espainia]]ren gaia, Espainia arazo gisa, Espainiaren gaitza..." haren [[metafisika]] aztertzen du. [[XIX. mendea|XIX. mende]] osoan eta [[XX. mendea|XX.eko]] gehienean bertako intelektualen problema izan da. Azurmendik [[Miguel Unamuno|Unamuno]] zein [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] nahiz [[Marcelino Menéndez Pelayo|Menéndez Pelayo]], Madariaga, Sánchez Albornoz, Ganivet, Baroja, eta abar gehiagoren Espainiari buruzko gogoeten kritika bat egiten du. Berak dioenez, hauen guztien berezitasuna, "ez da Espainiaren egoeraz eta geroaz kezkatzea, ardura horrek hartzen duen modua baizik: herriaren esentzia bilatu nahi dute denek, nazioaren arima, arrazaren jeinua, aberriaren izpiritua... historian agertzen dena baina historiaz aurrekoa dena, berezkoa eta aldaezina, izate material baina aldi berean metafisikoa, Estatua eliza bihurturik, ideario politiko bat erlijiozko fede, bere dogma eta inkisizio guztiekin.". Beraz, hispanitatearen pentsalari eta apostoluen idazkiak aztertu ditu, eta agerian utzi, "bera nor izateko beste batzuk menpean eta zanpaturik behar dituen herri baten ideologia beti inperial eta maiz aski arrazista".
[[Fitxategi:Joxe Azurmendi idazlearen hitzaldia, Euskaltzaindiak Bilbon duen egoitzan.jpg|ezkerrera|thumb|360x360px|"[[Moroak gara behelaino artean?]]" entseguaren bidetik abiatu eta "[[Historia, arraza, nazioa]]" liburuan oinarritutako hitzaldia. Bilbo Zaharra Forumeko Jardunaldia (2015-03-15).]]
2009an, ''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' argitaratu zuen eta bere libururik pertsonalena dela esan daiteke. "Abiapuntua ez da edonolakoa: [[Bitoriano Gandiaga]], poeta paregabea, [[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] fraidekide izana eta lagun bihotzekoa hiltzera doa. Hari bisitan joan eta, ezinbestean, adiskidearen bizitza eta lanak, izaera eta heziera, nahimenak eta sinesmenak hasi da errepasatzen, eta bere buruarenak ere bai. Bertan, bere lagun Gandiagarekin solasaldia aurkezten digu, Gandiagaren munduaz, kristautasunaz, fedeaz, ... pentsatuz. Meditazio anitz topa ditzakegu liburuan, sinesteaz, fedeaz, Jainkoaz, Eliza berria bihurtu den Estatuaz, teologiko bihurtu den ateologia batez, eta abar gehiagoz". Liburuan lantzen diren gaiek eta horiek lantzeko moduek, [[erlijioaren filosofia]] moduko bat gogorarazten du, lan berezi eta bakana bihurtzen dute bere obra osoaren baitan.
Erretiroa hartzerakoan, 2011n, Katedradun Emeritu izendatu zuen EHUk. Urtebete lehenago Ohorezko euskaltzain izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3"/>
Berrikiago, ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' (2012) liburua argitaratu du. Liburu osoa gorago aipatu diren ideiak zeharkatzen du: garai batean Eliza bezala, gaur egun Estatua da gure kontzientzien kontrolatzaile zorrotza. Zeregin horretan, politikariek morala erabiltzen dute eta komunikabideen zein ustezko intelektualen ezinbesteko kolaborazioa dute.
Aipatu beharreko beste liburu bat ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' (2014) dugu, urte luzeetan osatutako lana. Liburu horretan nazio kontzeptua aztertu du [[Ernest Renan|Renanen]] testuak arakatuz. Azurmendik akademian arrakasta izan duen nazio zibikoaren eta nazio etnikoaren arteko bereizketa gainditutzat joko du eta era berean, aurretik ''Espainiaren arimaz'' liburuarekin Espainiako kasuan bezala, Frantziak oinarrian gordetzen duen esentzialismoa agerian utziko du.
Garai honetakoa da ere ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' (2016) liburua. 70eko hamarkadan ''[[Gizona abere hutsa da]]'' liburuarekin abiarazi zuen gizaberearen ikerketa-ildoaren baitan egindako ekarpena da. Liburuan ahalegin berezia egiten da eboluzioaren gaineko ikuspegi pesimistak aztertu eta kooperazioaren aldeko emaitza zientifiko eta pentsamolde alternatiboak nola garatu diren osatzeko. Horrekin kooperatibismoaren posibilitateak eta mugak aztertu nahi dira kapitalismoaren aurre egiteko tesi politiko eta sozial gisa<ref>Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163,175 or.</ref>.
Ondoren etorriko da ''[[Pentsamenduaren historia Euskal Herrian]]'' (2020) liburua. Bertan, hamarkadatan zehar garatutako ikerlan aitzindariari esker, euskal ekoizpen intelektualaren historia sistematikoa aurkezten du.
Argitaratu dioten azken liburua ''[[Europa bezain zaharra]]'' (2023) da. Liburu honetan Azurmendik Modernitatea baino lehenagoko Erdi Aro eta Errenazimendura joko du Europaren historia kulturala aztertzera. Ikerketa horretatik Europako nazio estatuen sortze eta bilakaeran erabili izan diren hainbat topiko azaleratuko ditu<ref>Azurmendi, Haritz: "Zertarako itzuli orain Modernitate aurrera" in Joxe Azurmendi, ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin, 2023. 7-17 or.</ref>.
Anitz urtez egindako lanarengatik, XXI. mende honetan jaso du onarpena, besteak beste, [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura Saria]] eta [[Eusko Ikaskuntza]] saria eskuratuz.
== Pentsamendua ==
Azurmendiren lan guztia pentsamenduaren eta kontzientziaren askatasunaren defentsa bat izan da. Lan hori aurrera eramateko garatu duen oinarrizko kategorietako bat ''gizaberea'' da. Kontzeptu horrek bere obrari, sistema itxia ez bada ere, bateratasuna ematen dio. Mikel Urdangarin Irastorzaren ikerketak ''gizabere'' hori Joxe Azurmendi eta bere belaunaldiaren, ''56ko Belaunaldia''-ren, beharretatik abiatu eta [[Modernitate]]a auzitan ipintzetik sortu dela azaltzen du. 56ko Belaunaldia [[Espainiako Gerra Zibila|gerraoste]]ak Euskal Herrian eragin zuen etenetik ernatu zen eta bere ezaugarri nagusietakoa katolizismo eta abertzaletasun klasikoa sostengatzen zituen ideia eta balio sistema auzitan ipintzea izan zen. Zentzu horretan nabarmentzekoa da, [[Txillardegi]]ren ildotik, hizkuntzaren eta nazioaren artean egin zuten funtsezko lotura. Era berean, ideia eta balio berrien xerka, marxismo kritiko batekin elkarrizketan aritu ziren belaunaldiko asko, azkenean, [[Modernitate]]a bera auzitan ipintzeraino<ref>''56ko Belaunaldia'' hobeto ulertzeko ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 76-94 or. Bestalde, badago Joxe Azurmendiren belaunaldiari ''Arantzazuko belaunaldia'' deitzen dionik, Arantzazuko seminariotik pasatakoak bakarrik kontuan hartuz. Ik. Gartzia, Pruden 2024: ''Euskaldun fededun'', Donostia, Elkar. 169-170 or.</ref>. Belaunaldi horren ezaugarria izan da, azken mendeetan Modernitate propio bat garatzeko aukera izan ez duen herrian, bat-batean, XX.mendearen erdian, besteek ezarritako Modernitatetik ihesi Modernitate propio bat pentsatu behar izatea<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 90-94 or.</ref>. Testuinguru horretan, Azurmendik garatu duen gizaberearen subjektu hori, subjektu moderno ahalguztidunaren aurka, gizaberetxo bat besterik ez da, natura lagunbehar, lagunkoi, hiztun eta morala duena<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 253-256 or.</ref>. Esan bezala, ikuspegi materialista batetik, Azurmendiren gizabereari berez datorkio hiztun eta politiko-komunitario izatea eta horrekin pentsatu nahiko du Azurmendik bere komunitatea.<ref>Gizaberearen kontzeptuaren garrantzia eta beste gaiekiko duen harremana ulertzeko ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 117-135.or.</ref><ref>Azurmendik garatu duen Gizaberearen kontzeptua nola egin duen Modernitatearen subjektu eredua auzitan jarrita ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 135-257 or.</ref> Esan behar da, krisi<ref>''Krisia'' kontzeptuari hurbilketa historikoa eta Euskal Herriko ikuspegitik landua ik. Azurmendi, J.: ''Karlos Santamariaren pentsamendua'', Donostia, Jakin/EHU, 2013. 17. or.</ref> garai batean jaio eta bilakatuko dela bere obra guztia<ref>Idazleak bere obraren laburpena eta gai garrantzitsuenen azalpena nola bildu diten autobiografia intelektual moduko batean ik. Azurmendi, J. 2013:[https://web.archive.org/web/20200923134700/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/58/58260283.pdf Berrogeita hamar urte idazlanean], ''RIEV'', 58 (2): 260-283</ref>. Eta hain justu ez da izango bere obraren funtsa krisi horretatik atera nahi izatea, aitzitik, krisian nola bizi pentsatu nahi du berak. Moderniak utzi digun fundamentu finkorik gabeko gizartean oraindik zutik dirauen ondare metafisiko eta dogmatiko ororekin bukatu nahiak markatuko du bere pentsamendu guztia, krisian dagoen gizarteak ziurtasun dogmatikorako joera izaten baitu. Horregatik bere pentsamenduak zeharkatu duen dogmatismotik ihes egin nahi hori, askatasunera ihes bat besterik ez da izango: Hasieran marxismo ortodoxotik, geroago Moderniako dualismo metafisikotik, hala esentzialismo espainoletik, edo moralaren printzipio absolutuen erabilera instrumentaletik eta abarretik. Askatasun<ref>Markos Zapiainek ere Azurmendi askatasunaren pentsalaritzat hartzen du eta horretarako Azurmendiren obran lanik ezberdinena den ''Azken egunak Gandiagarekin'' liburua aztertzen du. Zapiainek askatasun hori askatasun apal bat bezala nola definitzen duen ik. Zapiain, M. 2020: Bizitzaren zentzuaz, ''Jakin'', 237/38: 147-160</ref> hori esparru desberdinetan borrokatuko du. Krisia ez baita berez zerbait negatiboa, aldaketarako aukera baizik. Krisiak ahalbidera dezakeen askatasunak baditu bere ardurak ordea.
{{esaera2|Antzinako mundutik zalantza gabe hainbat gauza bizirik dago gure baitan, mundu modernotik mila gauza heredatu dugu; baina gu ez gara mundu horietako ez bat ez bestekoak, eta geure mundu bat ez daukagu. Gu puskailetakoak gara. Modernitatea bera guk mila fragmentotan apurtuta jarauntsi dugu. Mundu ikuskera global bezala ez digu balio. Horregatik da larria gure problema (nahiz eta ez izan larriki sentitua).<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 293. or.</ref>}}
Azken finean, Joxe Azurmendiren pentsamendua joan-etorriko pentsamendua da: aurreko mundu hertsitik aldendu eta ,hori apurtu ondoren, bueltan etorriko dena. Atzean utzitako loturak berriro ekarri gabe mundu puskatu hori nola berregin hausnartzeak osatu du bere pentsamendua. Mundu hori berea eta bere herriarena izan da, bere esperientziatik pentsatua.
{{esaera2|Geure esperientzia daukagu, geure agiantzak eta porrotak, gure historiatxoa. Gure zeregina geure esperientziaren eta historiatxoaren gogoeta jorratzen joatea da. Geure mundutxoa egin, geuretzat.<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 270. or.</ref>}}
Azurmendik berregite prozesu hori kulturaren susperralditik ikusten du. ''Espiritua''<ref>''Espiritua'' kontzeptuak kultura esan nahi du. Kontzeptu hori sarri erabili izan da euskal abertzaletasuna maiseatzeko, esentzialismoa eta abarrekin lotuz. Azurmendik kritika horiek baliogabetu egin ditu kontzeptua sakon ikertuz. Bere ondorio nagusia da ''espiritu''-ak ez duela zerikusirik ''arima'' esentzialistarekin. Ikerketa hori , batez ere, ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', ''Volksgeist. Herri gogoa'' eta ''Espainiaren arimaz'' trilogian jasoa dago.</ref> berreskuratu nahi du, adiera alemanean, hau da, kulturaren adierarik zabalenean<ref>Agirre, L. : [http://www.jakin.eus/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'', Jakingunea webgunean].</ref>. Ildo horretan Alemaniako kulturak XVIII. mendean izandako susperraldia aztertu du. Sasoi hartan, alemaniarrek frantsesa utzi eta alemana kultur hizkuntza bihurtu zuten.<ref>Iturriotz, A. 2010: Azurmendi edo konkretutasuna, ''Hegats'', 45: 85-162.</ref><ref>Ikus halaber, filosofiaren alorraren baitan Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', 173. or. "Kant ostean, filosofia alemana indarrean hasi denean, Fichte eta Hegel-engandik Heidegger-ganaino, ez eskolatik, baizik eta hizkuntzatik egin gura da filosofia, filosofiaren garapena berdenboran hizkuntzaren garapena dela -grekoek ere euren hizkuntzarekin egin duten bezalaxe". Edo kulturaren alor orokorrean: "Humboldt-i hizkuntzaren kontzeptua autokreatibitate gisa inspiratzeko, grekoari zion miresmen itsua aipatzen da beti, baina eraginik izan du, berak bere egunetan alemanarekin ikusi duen mirari gisakoa, via nola ordura arte klase gorek erdeinatua izandako hizkuntza ezdeusa, ez literatura, ez teatro, ez zientziarik zuena gizarte dotorean dastagarririk, zarpaila, gaizki landua, gabea Gortean solasteko edo zientzian baliatzeko adinarik, rustikoa, frantsesari behar izaten baitzion lekua utzi biziera sozial elegante samarreko edozertsutan, ordea bat-batean piztu eta eztanda harrigarrizko baten fruituak alor guztietan eman ahal baititu mila ustegabeko eta uste-ezindako moduetan, zer ere egiten ari direnak bere hurbil-hurbilekoak direlarik, lagunak (Goethe, Schiller), bere anaia, bera, baina baita ere Alemania osoa Baltikotik Suitzako hiri alemanetaraino, hizkuntza bera izango balitz bezala itzartu eta bere-bere baitatik udaberririk oparoena sortzen hasia dena geografia guztian. Humboldt-en belaunaldiarentzat hizkuntzaren autokreatibitatea (dagoenean dago hori, beti ez dauka zergatik nabarmena izan) esperientzia bat da". (Ib., 202. or.)</ref>Hainbaten ustez Azurmendiren pentsamendua XX. eta XXI. mendeetako kulturaren, hizkuntzaren eta politikaren erreferentzietan mugitzen da: nazioaren dinamismoa eta kulturaren irekitasunetik abiatzen da eta esentzialismoa berariaz arbuiatzen du. Horrek guztiak, Azurmendiren planteamendua gaur egungo eztabaida berrienetan kokatzen du<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 273.or.</ref>.
=== Germaniar eta euskal filosofiaren eragina haren pentsamenduan ===
Joxe Azurmendiren pentsamenduan filosofia germaniarrak eragin handia duela baiezta daiteke. Hizkuntzaren alorrean, nabaria da [[Martin Heidegger|Heideggerren]], [[Ludwig Wittgenstein|Wittgensteinen]], G. Steinerren eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldten]] eragina. Hizkuntzaren ugaritasunaren eta batasunaren problema pentsatzea filosofiari planteatzen zaion arazo bat da. Horrek bete betean Humboldt harrapatuko du. Eta Azurmendik, Humboldten pentsamenduak alor honetan gaurko [[hizkuntzalaritza|linguistikaren]] eta biogenetikaren ekarpenekin uztartzen saiatuko da. Disziplinartekotasunaren ideia azpimarratuz beti.
Moderniako [[metafisika]]ren kontrako borrokan, nabaria izan da ere [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]] harengan izan duen eragina. Dena den, bere pentsamendua ez da inolaz Nietzscheren kritikan geratu, haratago joan nahi izan du. Bere pentsamenduan eragin zuzena izan duen beste autore bat, beti ere dogmatismoaren kontrako pentsamenduaren ildoan, Leszek Kolakowski pentsalari poloniarra izan da. Bere obra [[Euskal Herria|Euskal Herrira]] ekartzen ahaleginduko da [[197]]2an idatziko duen ''[[Kolakowski]]'' liburuan. Nabarmentzekoa da, halaber, Hans Albert pentsalari alemaniarrak bere pentsamenduan duen eragina. [[Georg Simmel|Simmel]] eta [[Immanuel Kant|Kanten]] arrastoa ere topatzen ahal dugu askotan bere idatzietan.
Era berean aipatzekoa da [[Frankfurteko Eskola]]ren eragina<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/>. Batez ere eskolako lehen belaunaldiko kide diren [[Max Horkheimer|Horkheimer]] edo [[Theodor W. Adorno|Adorno]] eta beren ''Ilustrazioaren dialektika'' (1947), baita [[Herbert Marcuse]] ere. Aurrekoen inguruan ibili zen [[Walter Benjamin]] ere sarri aipatu izan du Azurmendik bere lanetan<ref>Benjaminen pentsamendua batez ere marxismoarekiko erlazioan aztertu izan du Azurmendik. Marxismoaren edo, oro har, XIX. mendean nagusitu zen progresoaren ideiaren kritika gisa interesatzen zaio Benjamin eta honen historiaren filosofia. "Historiaren aingerua" ezagunaren azalpen baterako ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin</ref>.
Ez da ahaztu behar, Azurmendi, gaizki interpretatua izango den erromantiko alemaniarraren pentsamenduaren berreskurapenean ahaleginduko dela bere bizitza guztian zehar. Intelektual espainol eta frantsesen kontra egingo du, haiek alemaniar [[erromantizismo]]a ezer gutxi ulertu dutela salatuz. [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Friedrich Schiller|Schiller]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]] eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]] (besteak beste), faltsuki salatzen zaien [[nazionalismo]] metafisiko horretatik askatzen ahaleginduko da. Horren adibide dugu ''[[Euskal Herria krisian]]''eko hirugarren atalean [[Alain Finkielkraut]] pentsalari frantsesari egiten dion kritika gogorra, bere liburu ''La défaite de la pensée''ren harira etorriko dena. Hala nola, ''[[Jakin]]'' aldizkariko ehunka artikulu, beti ere gogoratzen, nazionalismoa [[Frantzia]]n sortu den “ideologia” dela. Hortxe dugu, hain zuzen, bere tesi nagusietako bat: [[nazio]]a eta nazionalismoaren ideia Frantzian ([[Montesquieu]], [[Voltaire]], [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]], [[Ernest Renan]] eta abar) sortu dela, gero erromantiko eta ilustratu alemanek beste era batera interpretatuko dutena.<ref>Nazioa/Estatua gaia ardatz hartuta, tradizo frantsesaren zein germaniarraren eta autore ezberdinen aurkezpen baterako ikus "Ohartxo bat tradizio aleman eta frantsesaren arteko desberdingoaz" kapitulua in Joxe Azurmendi: ''Historia, arraza, nazioa''</ref> Horren adibide dugu ''Volksgeist'' liburu erraldoia, bere trilogiaren bigarrena. Tradizio frantziarra eta alemaniarra elkarren aurkakotzat hartzeko joera desmuntatzen saiatuko da beraz. Ikuspegi orokorrago batetik honela birformulatu liteke tesia: ilustrazio frantsesari ez dio erromantizismoarekin identifikatu ohi duten anti-ilustrazio alemanak jarraitu; hau da, ondorengo pentsamendu alemana, ilustrazioari kritika eginez bada ere, ilustrazioaren jarraipena izan da eta ez bere ukoa<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar. 129-137 or. Modernitatearen eskema hobeto ulertzeko ik. Azurmendi, J. 2004: "Filosofia modernoa", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofiako gida'', Bilbo, UEU. 73-88. Azurmendiren ikasleak izandakoek ere eskema horri heldu diote, ik. Jimenez, J. eta Olariaga, A. 2009: ''Modernitatearen auziaz'', Donostia, Jakin.</ref>. Beste modu batera esanda: erromantizismoa, ekintzak materialki huts egin duenean Iraultzaren proiektua (ilustrazioa) pentsamenduan eta espirituan salbatzeko ahalegina izan da<ref>Azurmendi, J.: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 153 or. Ideia hori bera ''Oraingo gazte eroak'' liburuan ageri zen jada (61 or., 45. oin-oharra): "Askatasunaren borroka, Ilustratuena XVIII.mendean, XIX.ean ''erromantikoek'' jarraitu dutela, ez burgesia zentzudun eta guztiz ilustratu ''antirromantikoak''".</ref>.
Bestalde, euskal pentsamendutik izan duen eragin nabarmenena, batez ere, [[Txillardegi]]rena izan dela esan daiteke. Guztiz aipatzekoa da halaber Mirandek haren pentsamenduan izan duen eragina, baita, besteak beste, [[Orixe]], [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]], [[Karlos Santamaria]] eta beste zenbait idazle ere<ref>Azurmendiren pentsamenduan eragina izan zuten euskal autoreen testuinguru intelektualari buruz ikus Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', (1998, Luma).</ref>.
{{esaera2|Txillardegik inkarnatzen du ongien Euskal Herri berria, gerra ondokoa esan ohi den aroa. Haren lagunak, edo ikasleak eta jarraitzaileak izan gara besteok -agian zerbait heterodoxoak batzuetan, epelagoak askotan. Mugarri handia, izan, gerra izan da. Baina harrigarria da nola gero, nazio arazoa, sozialismoa, norbanakoaren patua, erlijioaren eztabaida, katolizismo ofizialarena bezala mendebaleko "progresismoaren" kritika, euskara modernizatu beharra, euskara batua, etb., euskalgintzan, literaturan, gure borroka ideologiko edo mundu ikuskeran, politikan, berrogeita hamar urte luze mila gatazka ilunetan okupatuko gaituzten motiboak, denak batera kolpe batetik eta garbi, koherentzia osoarekin ageri dira harengan, etorkizunaren intuizio berri jenial batean bezala. Hastapen horretan Txillardegi ez da ibili bakarrik: Etxaide, Krutwig, Xarriton, San Martin, Aresti...<ref>Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45.</ref>}}
=== Hizkuntza: askatasunaren espazio bizia ===
[[Hizkuntza]] eta pentsamenduaren arteko harremana sakon aztertu du Joxe Azurmendik, batez ere ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan. Gai horren inguruan filosofia klasikoa eta zientzia berrien ekarpenak uztartu nahi izan ditu, beti ere, [[dogmatismo]]ari ihes egin nahirik eta hizkuntzen aniztasuna gogoan edukiz. Azurmendirentzat hizkuntza askatasunaren espazioa da, eta bizirik dago. Ikuspegi hori duela, hizkuntza lotzeko edo xerkatzeko moduak irudituko zaizkio filosofia batzuen, hizkuntzalaritzaren edo hainbat zientzien esanak: hizkuntza [[gramatika]] da, komunikatzeko tresna soila, hizkuntza konkretuek hizkuntza unibertsalean dute jatorria etab. Diziplina arteko lana baino erredukzionismoa ematen da horietan eta, ondorioz, dogmatismoa eta esentzialismoa. Baina hizkuntza ez da gramatika bat bakarrik: unibertso oso bat da bere baitan eta bere historia du, literatura, kantak, eskolak... Hizkuntza bizirik dago eta kreatiboa da, historian garatzen da, gizarte bizitzan, kulturgintzan indartzen eta ahultzen da. Beste modu batean esanda: herria hizkuntza da, edota, esentzialismoak baztertuz, herriaren espresioak hizkuntzan ematen dira. Berea hizkuntzen aberastasuna bermatzeko aldarria da, horrela mundua bera ere aberatsagoa izango delakoan. Horren aurrean, Azurmendiren ustez, goian aipatutako ikuspegi erredukzionistek arazo bat dakarte oinarrian: "Askatasuna versus ordena, berriz ere?"<ref>Azurmendi, J.: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU, 2007. 404. or.</ref>
Hizkuntza, pentsamendua, mundu-ikuskera, herria edo nazioa gisako kontzeptuak darabilzkigunean, horiek pentsatzeko modua erakusten du Azurmendik:
{{esaera2|Ezaguna da, orobat, kontzeptuak [[metafora]]tik ernetzen direla, esan zuela jada [[Johann Gottfried Herder|Herder]]-ek (eta geroago [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]], eta lehenago [[Voltaire]]k...). Gerta liteke, beraz, zientzian kontzeptua jada desbaliatua egonik ere, metaforak baliagarri eta eder izaten jarraitzea, zientziak erreminta bezala beretzat hartu izan baino lehenago bezalaxe, gero ere. Esaterako, herriaren izpiritua hizkuntza dela; euskara dela Euskal Herriaren arima, euskal herri gogoa. Zergatik ez? Metafora bikaina da. Kontua da, hori esaten dugunean, zer esaten dugun jakitea -[[metafisika]]rik gabe: <metá phorá> ("phérein") ez da <metá physiká>.<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 9. or.</ref><ref>''Euskal Herriaren arima euskara da'' esapidea, edo antzekoak, metafora gisa pentsatuak izan direnean ere metafisikotzat salatuak izan dira sarri. Salaketa horrek funtsik ez duela argituko du Azurmendik, oinarrian ezkutatzen duen ikuspegi metafisikoa agertarazteaz batera: "Kritikari horiek ezin ikusi izan bide dute, hizkuntza herri baten arima izateari, inork ez diola zentzu metafisikorik ematen, beraiek ezik [...] Hizkuntza herriaren arima delakoaren kritikari zorrotzon -horietako asko txit <<materialistak>> baitira- argudiabide logikoa da: aurrena arima indibidual/substantzial erreal bat suposatzen dute (isilpean) -txit cartesiar katolikoa-, eta gero ukatu egiten diote hori kolektibitateari." Ik. Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45, 7. oharra</ref>}}
=== Marxismo ortodoxoari kritika eta zientzia berrien ekarpenak ===
[[Euskal Herria]]n [[marxismo]]a pentsamendu nagusi zenean ([[60ko hamarkada|60ko]] eta [[70eko hamarkada|70eko hamarkadetan]]), Joxe Azurmendik haren ortodoxiaren kontra egin zuen. Pentsamendu totalitario, dogmatiko eta hertsien kontra, hauek ezkerrekoak zein eskuinekoak izan, idatziko ditu bere lehenengo obra guztiak. ''[[Kolakowski]]'' ([[1972]]) liburuan, salatu zuen marxismoa zientzia baino fede bihurtua dagoela, denaren esplikazio bakartzat hartua izan baita. [[Zientzia]]ren ekarpenak ere itsuki hartzera baino, kontuan hartzera dei egiten du, baina bere ekarpenek ez zuten oihartzun handirik izan, eta gogor kritikatu zuten. Batzuen iritziz, gaizki ulertua edo ez irakurria izan zelako gertatu zen hori. ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' ([[1975]]) liburuan, honelaxe dio:
{{esaera2|Gizona abere bat da... baina ez du hori aitortu nahi.[...] Mitoak beti besterik sines arazi nahi izan dio gizonari. Besteak beste, iraultzaren mitoak ere bai. Eta erlijioak, filosofiak eta ideologiak eta, sarri, zientziak ere, gizonak bere buruari besterik frogatzeko ahaleginak ziren. Berez, gizona, abererik ez dela sinetsi nahi lukeen abere bat da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 13-14. or.</ref>}}
{{esaera2|Onar dezagun gizona abere bat dela, abere hutsa. Historia guztia abere honen historia dela, bestelako promesarik gabe.
Jakina: lehen arrazoimenaren, edo eta, historiaren helburu absoluturen baten esklabu bazen, ez dezagun gizona orain, natura absolutuaren esklabua bihur. Gizonaren naturak konstituzio irekia du.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 143. or.</ref>}}
Hemen ere antzeman dezakegu [[askatasun]]ari ematen dion garrantzia, [[natura]]n bertan askatasuna txertatuz. Ikuspegi zientifiko batetik lotura suposatuko lukeela eman badezake, bere tesiak kontrakoa adierazten du. Gizakiak, natura baino, naturak dauzkala, hau da, konstituzio irekia, azpimarratuko digu. Honek, moderniatik heldu zaigun natura/kultura eskema dualistarekin -natura bakarra eta kultura anitzak- apurtu nahi du. Dualismo hori [[Argien Garaia|Ilustrazio]]ko metafisikaren arrastoa da, [[gizartea]] naturaren superazio bezala irudikatzen duena, [[Thomas Hobbes|Hobbes]], [[Locke]] edo [[Rousseau]]ren ikuspegiak ontzat emanez<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 173. or.</ref>. Ideia horrek metafisika batera garamatza, eta horrekin apurtu nahi du Azurmendik.
{{esaera2|Natura eta kultura, natura eta historia, materia eta izpiritua, sintesi batean lotzeko premia nabarmena da gure egunotan ere. Lehenagoko sintesiek ez dute balio; eta harekin segitzeak ere ez du balio. Zientzien gaurko mailari dagokion sintesi bat behar dugu. Nolako sintesia lortuko den, geroak esango du. Nolanahi ere, azterketa interdiziplinarioz bilatu beharko da soluzioa. Lehenengo, ordea, problema bat badagoela jakin behar da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 163. or.</ref> }}
Askoren aburuz gaur gaurkoa da oraindik kritika hau baina, gurean, Azurmendik jada [[70eko hamarkada]]n egin zuen. Azurmendik ez du aldebakarreko [[biologia]]ren gailentasun edo biologismorik ametitzen, ezta [[soziologia]]ren gailentasun edo soziologismorik ere, bien arteko ataka horretatik ihes egin nahi du. Biologizisten aurrean naturaren ulerkera irekia garatzen du eta, soziologisten kontra, gizakia bernaturalizatzeko deia egiten du. Garaiko testuingurua, batez ere, soziologista zenez bereziki tematu izan da teoria sozialetan naturaren azterketa txertatzeko beharra azpimarratzen<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 435-439 or.</ref>. Disziplinartekotasunaren ideian sakonduz, zientzia guztiak bata bestea ukatuz baino, horietako bakoitzean ematen diren ekarpen guztiak aintzat hartu eta uztartu behar direla esango du. Hain zuzen, hori izango da bere garaiko marxismo ortodoxoari egingo dion kritika. [[Psikoanalisi]]ari, [[soziologia]]ri, [[etnologia]]ri, eta abarri kritika berdina egingo die.
Dogmatismoari aurre egiteko modu gisa Azurmendik testuinguru historikoa kontuan hartu ohi du. [[Karl Marx|Marxi]] dagokionez onartuko du bere berritasuna itzela izan dela ordurarteko materialista frantsesak, ekonomista ingelesak edo [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] aurrekariak gogoratzen baditugu. Aldi berean, ordea, XIX. mendean bertan baina Marx ondoren etorriko diren [[Charles Darwin|Darwin]], antropologia, soziologia etab. ez ahaztea eskatuko du jakite multzoa izugarri handitu eta, batez ere, ikuspegia egokitzeko eta mentalitatea aldarazteko ahalmena ematen dutelako<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 41. or.</ref>. Era berean, ortodoxiaren aurka berriz ere, [[Marxismo]]a tentuz aztertuko du eta, adibidez, teoriaren baitako ikuspegi ekonomikoaz zera dio:
{{esaera2|Marxismoa mugimenduaren (bilakaeraren) filosofia da; marxismoa ez da izatearen filosofia bat [...] Egiterik ez dagoena da, hortaz, printzipioz guztiz legitimoa eta, praktikan ere, hainbat eta hainbat eremutan balio biziki naro eta zabalekoa dena ikuspuntu gisa (<<azken instantzia>> material edo ekonomikoaren hautu metodikoa), tesi metafisiko (antzu) bat bihurtu [...] <<Azken instantzia>> modu absolutu <<teologiko>> honetan ulertzen denean -interpretazio batzuetan noizpait egin izan den legez-, dialektika desagertu egiten da pentsamendu honetatik eta marxismoaren zentzua guztiz dogmatizatzen da. Hain zuzen, Marxek askatu egin nahi zuen pentsamendua, berriro lotzen da horrela.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 35-36. or.</ref> }}
Euskal Herriari begira [[Nazio-estatu]] edo nazio-arazoari dagokionez ere, Azurmendik, marxismo ortodoxoa kritikatuko du arazo ez guztiz berdinei soluzio berdinak eman nahi izateagatik. Bere esanetan kontuan hartu behar baita garaiko Alemania estatu txiki askok osatzen zutela, denak hizkuntza, kultura, tradizio historiko berekoak eta Marxek bizi izan zuen nazio-arazoa propio [[burgesia]]rena soilik izan zela: askatasun berrien aitortza publikoa ([[Konstituzio]] liberalak) eta [[Merkatu (ekonomia)|merkatuaren]] batasuna<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 16-18. or.</ref>:
{{esaera2|Marxek bere kondizio sozialengatik (eta pertsonalengatik ere agian) nazio-arazoari ez diola behar besteko jaramonik egin, egia da apika. Berak bere "deskubrimendu" handiaren borroka egin du. Egiterik ez dagoena da, guk, beste batek bere esperientziatik meditatu duena, geure esperientzia meditatu gabe, kopiatu eta dogmatizatzea. Geure esperientzia meditatzea geuri dagokigu: beste guztiek laguntza eman diezagukete gehienez ere.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 2. oin-oharra 45. or.</ref>}}
=== Historiaren filosofia ===
[[Historia]]ren balioa ukatu gabe historiara egin diren hainbat hurbilketekin kritiko ageri zaigu Azurmendi. Askatasuna mugatzen duelakoan historiaren ikuspegi ideala ezbaian ipini du, ikuspegi horrek aurresuposatu behar duen metafisika agerian utziz. [[Marxismo]] ortodoxoa, [[kristautasun]]a, [[liberalismo]]a, [[Argien Garaia|Ilustrazioa]]... historiaren ideia berean funtsatu dira: hoberanzko aurrerapena eta iragan loriatsu bat, paradisu bat iraganean eta etorkizunean, gizarte perfektu bat azken finean. Historiaren ikuspegi horrek askatasunaren aurkako zama suposatzen dio gizakiari, ''historiaren jainko bat''.
{{esaera2|Historialari garaikide enpiriazaleak besterik uste badute ere, apenas dago ikerlandarik metafisikaren interferentzia gehiagorekin historiaren baino. Mugatzeak -ikerketa gertakari jakin batera mugatzen denean- mugaz gaindikora igortzen gaitu: gertakari ikertua ez da osotasun handiago baten zati bat baino (eta isilpean historia unibertsal bat suposatuz mintzo gara horretaz); agenteak ez, gizadiaren zati bat baino (eta horietaz antropologia bat suposatuz bakarrik mintzo ahal gara).<ref>Azurmendi,J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 143. or.</ref> }}
Modu horretan historiara jo ohi da etorkizuneko proiektuak justifikatzera. Historiak "Egia" ezkutatuko balu bezala, eta bertan arakatuz gero, etorkizunak oinarri sendo bat izango balu bezala. Azurmendiren aldarria da iraganari baino etorkizunari begiratzea.
{{esaera2|Historia kaos ilun bat da. Jendeak argumentu zaku bihurtu nahi izaten dizu, baina handik berdin ikasten da bata eta bere kontrarioa [...] Edo hobe, bakoitzak nahi duena ikasten dizu handik [...] Non eta nola pizten da historia? [[Amaiurko gaztelua|Amaiur]] [[Lauaxeta]]ren poesian dago bizirik liburu guztiz zientifikoren bateko orrietan baino gehiago; Ingalaterrako historia Shakespeareren drametan bizi da, Ingalaterrako erakundeetan, festa nazionaletan, hots, memoria bizian [...] Errigoroski historiaren filosofiarik ez da posible. Are gutxiago zientziarik. Gehienez ere poesia, aparatu zientifiko gehiago edo gutxiagorekin. Historiak, erreala izateko, edo erakundea (Estatua, esaterako) edo mitoa behar du, eta jeneralean biak.<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 167-68. or.</ref> }}
Historiaren interpretazio absolutuak baztertu nahi ditu, bilakaera lineal monista eta beharrezkotasun historikoa. Horrela, historiaren ulerkera objetibista horrek dakarren emaitza zabaldu bat ekidin nahi du: azalpen historiko batetik lege eta ondorio politiko-moralak eratortzea<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 193, 201.or.</ref>.
Historiari dagokion balioa aitortzeko razionalitate ezberdinak, izan zientzia edo izan mitoa, eta beren arteko erlazioak kontuan hartu behar direla iradokitzen du Azurmendik.<ref>Euskal Herrian, azken hamarkadetan, Nafarroaren historiari buruz berpiztu den interesaren inguruan honela mintzo da: "Azkenaldian gure jende asko ari da begiak Nafarroa zaharrerantz itzultzen. Iraganari begira etorkizuna ikusi nahiz. Izan ahal zen eta izan ez zen euskal historia birreskuratu guran, esango liguke W. Benjaminek. Belaunaldi berrien buru eta bihotzetan, egin ez genuen eta egin beharra daukagun Ernazimentu, ez erromatarra hain zuzen ere, ezpada geure-geurearen gogoa nabaritzen da. Nafarroa hura mito bat da, esango dizute. Eta? Utopia da, erantzungo diegu. Mitoak ez dira beti txarrak. Izarrak dira gau ilunean. Eta utopiaren eta maite dugun mitoaren balio positiboaz eta bien arteko zerikusiaz gogoetatzea eta gure nabigazioko iparrorratza izateko biak doitzen asmatzea izango dugu egitekoa. Hori da historia, eta historiaren balioa" ik. Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa" in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 125. Or.</ref>
{{esaera2|Ez da antirrazionala, ez irrazionala, historia nobelatzea, mitifikatzea. Unibertsoa nola beztitzen dugun, hala janzten gaitu berak; mundua eginez egiten dugu geure burua.<ref>Azurmendi, J. 2015: "Sarrionandia: nazioaren kontzeptua behelaino artean", ''Jakin'', 207: 49. or.</ref>}}
=== Estatu modernoa, dogmatismoa eta metafisika ===
Aitzinean esan denez, dogmatismoaren kontrako borrokak markatzen du Azurmendiren pentsamendu guztia. Hainbaten ustez, [[Euskal Herria]] zapaltzen zuen/duen [[Espainia]]ko eta [[Frantzia]]ko kultura dogmatiko–kristau absolutuaren kontrako borroka izan da Azurmendirena, bai pertsonalki eta bai herri mailan. Horren adierazle dira hainbat eta hainbat liburu, hala nola: ''[[Euskal Herria krisian]]'', ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'', ''[[Demokratak eta biolentoak]]'', ''[[Oraingo gazte eroak]]'', ''[[Espainiaren arimaz]]'', ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'', ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' edota ''[[Europa bezain zaharra]]''. Denek kritikako puntu batean elkar egiten dute: Espainiar zein frantziar kultura [[metafisika|metafisikoa]] da, kristau–dogmatikoa bere oinarrian.<ref>Estatuek, laikoak izanagatik, jatorri eliztarra (Jainko bat/Errege bat/Lege bat/Hizkuntza bat) dutela defendatuko du Azurmendik. Ikusi, adibidez, "Batasunaren kontzeptu mito-patologiko bat" kapitulua ''Espainolak eta euskaldunak'' liburuan (121-142 or.). Ideia bera laburrago ''Oraingo gazte eroak'' liburuan (63. or.): "Kultura erromatarrean eta kristaukumean Autoritatea beti Jainkoak ezarria da, erregimen laiko jainkogabeenetan ere. Mesprezatzen dugun Sabinen Lagi Zarrean bezalaxe Iraultzak jaso zuen Errepublika laikoan eta frankismoak erditu zuen Demokrazia tolerantean. Boterea sakratua da. Harrizko bere tenplo santuak eta urtean zehar bere liturgia solemneak dauzka." ''Europa bezain zaharra'' liburuan ikerketa-ildo hori ohikoa duen Modernitatetik harago Erdi Aro eta Pizkunderaino eramango du.</ref> Kultura horrekin eraiki diren [[Estatu-nazio]]ek Elizaren tankera hartu dutela esango du Azurmendik.<ref>"Liberalen inbentua da Estatu-Nazioaren kontzeptua. Paradoxalki liberal ilustratuok, buru ez oso filosofikoak eta ikasle kaskarrak Rousseau-renak, Antzinako Erregimeneko gorputz politikoa erregearen buruan bakarrik uztarturikoa birpentsatzean, eredutzat Gorputz Mistiko eliztarra hartu dute, Estatu-Nazioa Eliza Nazional bat bihurraraziz". Azurmendi, Joxe (2006): ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar. 9.or</ref><ref>"Ea zer den hiri nahiz herrixka guztiak oratoria eta kapera laiko nazionalez betetzea, eta historia guztia zentzu nazionalki debotoan irakastea, eta politika nazionalaren egiteko nagusitzat hartzea mito nazionalen gurtza eskolan, arkitektura urbanoan eta bizitza publikoan edonon, eta ikustea jaiegun eta sinbolo nazional kolektiboen ospaketa zeremoniatsuak identitate nazionalaren agerpen eta sustapen gisa". Azurmendi, Joxe (2014): ''Historia, arraza, nazioa'', Donostia, Elkar. 479. or.</ref> Horren adibide, maiz aipatu izan duen gaitzespen moral–politikoa da: «Euren buruan Estatuaren kontzientzia salbatzea dute, arazo kulturala da. Gaitzespen morala eskatzen dute, eragin politikoa duena. Beraz, bi maila nahasten ditugu, Estatua, kontzientzia...» <ref>Azurmendiren hitzaldiari buruz [https://web.archive.org/web/20131101163439/http://paperekoa.berria.info/plaza/2009-11-18/038/007/estatua_eliza_ustela.htm kronika], ''Berria'', 2009ko azaroaren 18a</ref>. Hau da, [[estatu]]a kontzientziaren esparrura sartu da. [[Karl Marx|Marxek]] bere garaian kritikatu duen Estatu totalitario dogmatiko hori gure artean berriz dela salatzera dator Azurmendi.
{{esaera2|Bitartean Estatua zer ari den bihurtzen, zertarako errepikatu kontu zaharra. Garai bateko analisi kritiko mingotsak ( [[Herbert Marcuse|Marcuse]]: "One-Dimensional Man" ), utopia negatibo beltzak ( [[Aldous Huxley|Huxley]], [[George Orwell|Orwell]] ), garrasi protestak ( [[1968ko maiatza|"68ko maiatza"]] ), ahazturik, ia gizarte zibilaren erresistentzia zipitzik ere gabe, goxo-goxo, gure buruon gainean amarauna ehuntzen ari da boterea bake-bakean horizonte guztietaraino. Alkobetako kuttundegietaraino.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donsotia, Elkar, 1997. 101. or.</ref>}}
{{esaera2|Ez dut biolentzia kondenatu egiten. Hautu ez biolentoa da neurea, halere, berdin zait zergatik, eta biolentziarik ez dut praktikatzen. Zein Estatuk eta San Pedrok exijitu behar dit, eta demokrata baldin bada are gutxiago, neure hautu hori beste guztientzat ere zilegizko bakarra kontsideratzea? (...) Estatuek eta politikoek ez daukate zergatik ezer gehiago eskatu, eta gutxien-gutxiena daukate zergatik nire kontzientziaren barruan ezertarako sartu.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria Krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 101. or.</ref>}}
{{esaera2|Estatuak hiritarraren ibilera publikoa arautzea eta kontrolatzea berezkoa du. Baina, azken finean, Estatuak ez ditu hiritarrak nahi, mendekoak baizik. Eta hiritarrak mendeko soil bihurtzen ahalegintzen da. Mendekoa osoki mendean, haren kontzientzia mendean edukiz edukitzen da, hots, Estatua bera hiritarren kontzientzia bilakaraziz [...] Badago bortxakeria bat kontzientziak txikitzea beste helbururik ez duena, berea baino bestelakorik ezin baitu ametitu: menderatu ezin duen kontzientzia zehatu egiten du. Enekin batera ulu egiten ez baduzu, ene etsaia zara, zu gizartetik ezabatu beharra dago. Bortxakeria hori lehenago Elizarena izan ohi zen, orain Estatuarena eta heran lagunena izaten da.<ref>Azurmendi, J.: ''Barkamena, kondena, tortura'', Donostia, Elkar, 2012. 100 eta 105 or.</ref>}}
Hortxe ere askatasunaren aldarria burutzen du filosofoak, kontzientziaraino sartzen den Estatu bat behin eta berriz salatuz.
Estatu modernoa edo [[Estatu-nazio]]aren lejitimazioaren inguruan Espainiak historiatik kanpo dagoen espainiar identitate bat inposatu izana egozten dio kultura espainolari. Identitatea historiaz kanpoko metafisika batean fundamentatu izana, hain zuzen. Horixe, ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' liburuan salatuko du argien. Hala nola, ''[[Espainiaren arimaz]]'' trilogiako hirugarren liburuan. Hor salatzen duen eredu metafisiko edo esentzialista hori Espainiak Frantziari kopiatu diola azpimarratuko du Azurmendik eta [[Ernest Renan|Renanek]] abiatu zuen nazionalismoaren eredu ustez zibikoa kritikatuko du.<ref>Frantziar nazionalismoaren kritika sakona ''Historia, arraza, nazioa'' liburuan bildu du Azurmendik, testuinguru historiko ezberdinak aztertuz eta Renanen irakurketa sistematikoa eginez.</ref> Aldi berean, nazionalismo etnikoaren eta nazionalismo zibikoaren arteko ezberdinketa edota oposizioa bertan behera utzi behar dela argudiatuko du. Bere ustetan dikotomia horrek Estatu-nazio jakin batzuen izaera ezkutatzeko edo zuritzeko balio du:
{{esaera2|Nazio objektiboaren [etnikoaren] esentzialismoa baino, ez da arrisku txikiagoa nazio subjektibo nahizkoaren [zibikoaren] nazionalismoa (esentzialismoa ere barnebildu ohi duena gainera). Arazoan, arriskuak inon ez dira falta.<ref>Azurmendi, Joxe: ''Historia, arraza, nazioa'', 352.or.</ref>}}
Globalizazioaren garai hauetan, Estatuaren izaera zalantzan ipintzen duten teorien aurrean, Azurmendik ohartarazten du Estatua gutxitu ez baizik eta eraberritu egin dela. Euskal Herriari dagokionez, gainera, Estatua erakunde eraginkor gisa zalantzan ipintzeak Estatua lortzeko helburua baztertzeko xedea luke:
{{esaera2|XIX. mendeko Estatua ere ez baita deus gutxitu; eraberritu egin da. Eta XIX. mendeko pariak XXI. mendeko pariak dira. Estatua gainditutzat emateak hemen gure artean ez du konplitzen beste xederik, hura ikusezinago eta atakaezinago bihurtzea baizik, batetik, inofentsibo aitortuz, eta, bestetik euren Estatua -burujabetza- gura luketen herrientzat helburu debekatua deklaratzea.<ref>Azurmendi, J.: "Aitzinsolasa", in Imanol Galfarsoro, ''Subordinazioaren kontra'', Iruñea, Pamiela, 2008.</ref>}}
Aldi berean Azurmendik estatuaren eta gizartearen filosofia bat ere garatu du. Azurmendik estatu ahul bat defendatuko du gizarte indartsu baten baldintza gisa: Estatuak ahalik eta gutxien egin behar du, gizarteak ahalik eta gehien egin dezan lagunduz horrela.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 196.</ref> Marxismo dogmatikoari lotutako estatu ereduaren aurka, gure artean hobeto ulertu nahi izan ez den eredu liberala<ref>Azurmendiren proposamenak liberalismo indibidualistaren eta kolektibismo homogeneizatzailearen arteko dualismoari nola uko egin nahi dion ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 228-233 or.</ref> iradokitzen du Azurmendik:
{{esaera2|Eta honek balio du nire estatuaren, Euskal Herri independente baten kontzeptuarentzat ere. Sozialistek Europa guztian estatu indartsu bat nahi dute, estatuak babestu behar duelako gizartea, eta justizia zaindu eta hori guztia. Nik uste dut hori sozialismo zentro-europarraren errua dela, eta guk egin behar duguna da sozialismo eredu bat garatu, posible baldin bada behintzat, non gizartea den indartuko dena, gizarte kooperatibo bat bilatuko duena, eta ez estatu indartsu bat [...] Estatuak ahalik eta aparatu txikiena eduki behar du, eta ahalik eta laguntza handiena eman behar die gizarteak berak sortzen dituen erakundeei.<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean.</ref>}}
Estatua eta gizartearen arteko harremana kulturaren ikuspegitik ere landu izan du Azurmendik bere obran zehar. Kulturaren arloan ere estatu ahul bat iradokitzen du, gizarteak berak kultura sor dezan utziz edota lagunduz. Jarrera hori testuinguru zabalagoan ulertzen da: Nazio bakarra inposatuz Estatu-Nazioak ordezkatzen duen nazionalismoaren eta kultura ezberdinak babesten dituen nazionalismoaren arteko bereizketa. Ikuspegi hori argien ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan atzematen da, baita ere ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' liburuan [[Johann Gottfried Herder|Herder-en]] pentsamenduari eskainitako atalean.<ref>Heder-en inguruan eraiki diren hainbat topiko ezbaian ipintzen dira ''Volksgeist. Herri gogoa'' liburuan. Azurmendik Herder-i leporatu ohi zaion nazionalismoaren ezaugarriak argituko ditu. Zegamakoaren arabera Herder-en historiaren filosofian kultura ezberdinek garrantzi berdina dute eta ez dute zerikusirik estatu gisako erakundetze politikoarekin (83-128 or.). Aniztasunarekiko errespetu hori germaniar pentsamenduak ordezkatzen duen Modernitatearen bigarren paradigman kokatzen da, Descartesek abiarazten duen lehen paradigma gaindituz.</ref>
=== Gizartearen gogoeta ===
Berriz ere, [[gizarte]]aren eta antolamendu politikoari buruz bere obran zehar dogmatismoa akabatzen saiatuko da. Bertsio ofizialak [[Argien Garaia|Ilustrazio]] frantsesak [[sekularizazio]]a ekarri duela esan du. Azurmendik, [[Karl Marx|Marxen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] ildotik, [[Jainko]]aren lekua orain [[Estatu]]ak hartu duela salatuko du. Berriz ere Marxek [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegeli]] kritikatu dion estatu razionala nagusitu da, eta beraz, Azurmendiren ustez, horrek krisi batean gaudela erakusten du. Antolamendu politikoa arautzeko, gehiengoaren arrazoia erabiltzen da orain dogma bezala. Horixe salatzera etorriko da, ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' liburuan batez ere. Joxe Azurmendik krisi batean gaudenaren tesia sostengatzen du. Egitura politikoen, [[etika]]ren eta gizartearen krisian gaude. Berak zera proposatzen du, krisitik ateratzea baino, irtenbidea krisian bertan bizitzen ikastea izan beharko dela. Horrelaxe dio:
{{esaera2|Hona nire tesia laburki, batere originala ez dena bestalde: hezkuntzaren eginkizuna, kulturarena bezala, balio ezberdinekin bizitzeko razionalitate eredu sozial berriak garatzea izango da gaurgero: 1) balioen beren gogoeta berri bat hain zuzen, 2) gizartearen eta libertatearen gogoeta berri baten baitan ordea, 3) elkarbizitza berri bat balioen “politeismoan” bideratzeko praktikan.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 23. or.</ref>}}
Antolamendu politikoari dagokionean, oso kritikoa da [[demokrazia]]ren aurpegia hartu duen "[[faxismo]] espainol estali berriarekin". Testuinguru horretan intelektualak deitzen diren horien eta boterearen arteko harremanaz kezka agertu izan du, diskurtso sasi-ilustratua lagun eta itxuraz demokrazia goretsiz aurkakoa bultzatu dutelakoan. [[Platon]] eta [[Martin Heidegger|Heidegger]] gogoratzeak hausnarketarako bidea zabaltzen du:
{{esaera2|Eta guri kezka gelditzen zaigu: zein zubi estrainok darama filosofoa Atenasko demokraziaren kritika guztiz arrazoizkotik errepublika ideal totalitariora, eta demokrazia modernoaren kritika guztiz arrazoizkotik nazional-sozialismora?<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 130. or.</ref>}}
Antolamendu sozial justuena pentsatzeko saiakera batzuek ([[marxismo]]a, [[liberalismo]]a...) sistema hertsietan bildu eta gizarte perfektu bat posible dela amestu dute. Azurmendik ohartaraziko die gizakia animalia dela ahaztu dutela. Horixe da Azurmendiren ideia sinple baina sakonenetariko bat. Gizakia borrokalaria da, pasioei men egiten diena, eta era berean haien kontra doana ere, hau da, bere naturaren kontra doan animalia bakarra da. Agresibitatearen problema aztertu du beraz, eta ondoren, modernitateak gizakiaz zuen irudi inozoa jaso izana kritikatuko du. Batzuentzat gizakia txarra da naturaz, besteentzat ona. Azurmendik ez du ez bata ez bestea onartuko, gizakia agresiboa da baina baita soziala ere. Gizabereak, elkarrekin bizitzeko, gizartearen nolabaiteko errepresioa beharrezkoa du eta hor bere naturaren aurka jotzen du. Hori da gizakiaren paradoxa.
Estatuak, beraz, bere buruari zilegitasun osoa aitortu nahiko dio, biolentziaren monopolioa harentzako soilik gordez. Baina, Azurmendik dioenez, demokrazia ez da ezartzen goitik behera hauteskunde batzuekin eta abarrekin; baizik eta oinarrietatik, jendearen beharrak eta zirkunstantziak kontuan hartuz. Hau da, ez dira herritarrak gehiengo baten aurrean makurtu behar direnak; aitzitik, Estatua da barne hartzen dituen gizarteen, nazioen, taldeen nahira moldatu eta egokitu behar dena.
Gizartearen gogoetaren baitan norbanakoaren eta komunitatearen arteko harremanaren inguruan eraiki diren diskurtsoei ere erreparatu die Azurmendik. Historian komunitateak indibiduoa makurtu izan duenez, arriskutsua deritzo horregatik, besterik gabe, komunitatearen aurkako jarrera akritikoa gailentzea ustez norbanakoaren mesedetan delakoan.
{{esaera2|Politiko-ekonomikoki egia da neoliberalismo basati batera goazela uholdean. Baina ez da politika honen karakteristikoena banakoaren begirune handia: globalizazioaren diskurtsoa –biba mestizajea!– ezaxola bada komunitateez eta herri-kulturez, horiek birrinduta banakoa abarogabeago uzteko da, errazago irensteko [...] kixotismo pixka bat anakronikoa gertatzen da, beste zerbait ez esateko, gizabanakoaren defentsa komunitatearen aurkako banderatzat jaso eta egunotan inor zaldun-ibiltaritzea, Erregimen Zaharreko ilustratu galduen fantasma ausart, enteratu gabe nonbait XVIII. mendeaz gero [...] gizabanakoa babesten baino lotzenago zuten tradizio, ideia, moral, erlijio kolektiboak kritikatzen eta suntsitzen egin den historia guztiaz.<ref>Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 107. or.</ref>}}
Bere idatziek, nolabait, [[sozialismo]] [[humanismo|humanista]] bat iradokitzen dute<ref>Iturriotz, A. 2010: Zergatik Azurmendi?, ''Hegats'', 45: 13.or.</ref>. Bere hitzetan eragina [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrietarengandik]] eta [[sozialismo utopiko]]engandik datorkio<ref>Agirre, L.: ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>.
=== Etika ===
[[Friedrich Nietzsche|Nietzscherekin]], mendebaldeko etika dogmetatik askatu zela uste bazen ere, Azurmendi oraindik etikaren oinarrian dauden arrasto kristau–dogmatikoekin apurtzen saiatuko da. Etikari buruz, bere obra guztian zehar barreiaturik idatziko du. Gaiari buruz espresuki, [[1998]]an ematen duen hitzaldi bat da iturri bakarra. Hitzaldi hori ''[[Euskal Herria krisian]]'' liburuko lehen atalean bildua geratu zen beranduago. Balio absolutuen<ref>Balio absolutuak eta horiek nola erabili diren aspaldi abisatu zigun Azurmendik eta ez du gaurkotasunik galdu, alderantziz baizik: "Etxekoak ditugu balio absolutuen Termopiletan azkeneko heroiak mendebaldean, heroitxo ikaratuak: krisi sozial eta politikoari soluzioa moralinaz eman ahal balitzaio bezala". Azurmendi, J.: ''Teknikaren meditazioa'', Donostia, Kutxa Fundazioa, 1998. 197. or.</ref> inguruko gogoeta paradoxa batekin aurkeztuko du Azurmendik:
{{esaera2|Gure tragedia da, bizi dugun kulturan, zurrutotsik ez egitea guretzat absolutua dela, eta ez hiltzea edo ez torturatzea ez dela absolutua.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 70. or.</ref>}}
Horixe dugu problema: errealitatean inon idatzi gabeko mila absoluturekin funtzionatzen dugula eta, alderantziz, teorian absolutuki printzipio-mailara altxatu diren horiek ez direla inon betetzen. Hori gutxi balitz, kontzientzia bortxatzeko eta arerio politikoa gaitzesteko moralaren edo printzipio absolutu horien erabilera maltzurra salatuko du.
{{esaera2|Hori da gure miseria: politika moralera ihesi, morala politikaren morroi, zuzenbidea moralaren guardia zibil. Bakoitza autonomo eta hirurak elkarren osagarri izan behar zuketenak, bata bestearen kaltetan kakanahastuta.<ref>Elkarrizketa, ''hAUSnART'', 2 zkia.'', 170. or.</ref>}}
Printzipio moral absolutuak predikatzea arazoak konpontzeko baino horiek akritikoki ezabatzeko saiakera litzateke kasurik onenean: sentimendu morala, konbentzimenduaren etika, ondorioen etika edo erabakimen demokratikoa bezalako ikuspegiek oinarrian ezkutatu ohi duten irizpide absolutuen kritika burutuko du ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' eta ''[[Euskal Herria krisian]]'' lanetan; edo manipulazio politikorako tresna, kasurik txarrenean: erru kolektiboa bezalako asmakizunak eta horren helburua azaleratuko ditu ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' liburuan. Joxe Azurmendik behin eta berriro ohartaraziko du, errealitatea ukatu ordez, testuinguru historiko eta kulturala kontuan hartzeko beharraz: daukagun historia eta gizartea daukagu, ez gustatuko litzaigukeena. Egia eternalik eta moral absoluturik gabeko gizarte horretan morala, bai indibiduala zein kolektiboa, etengabeko eginkizuna da<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 281.or.</ref>.
Azken hamarkadetan Euskal Herrian eman den gatazka moralean ekarpen baliotsua egin izana aitortzen diote batzuek Azurmendiri<ref>Olariaga, A. 2020: Nola pentsatu etika orain eta hemen?, ''Jakin'', 237/38: 85-96</ref>, baita ere boteretik ezarri nahi izan den markoari alternatiba eraikitzeko kategoria epistemologiko, antropologiko eta etikoak pentsatu izana<ref>Soto, I. 2020: Don't Think of 'Foro de Ermua', ''Jakin'', 237/38: 111-119. Artikulu honetan Iñaki Sotok 90ko hamarkadan EHUko Filosofia Fakultatean zegoen giroa honela azaltzen du: "Gure fakultatean, Foro de Ermuaren ernamuina loratzen hasi zen garaia zen. Balioen Filosofia Sailean etikaz eztabaidatzea garai batean Moskun teologiaz hitz egitearen pareko zen". Garai hartako testuingurua eta Filosofia Fakultatearen bilakaera hobeto ulertzeko ik. Haritz Azurmendik bere Doktorego tesian jasotako elkarrizketak in Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 55-109.or.</ref>.
=== Erlatibismo erlatibo bat ===
Joxe Azurmendik krisi etiko, sozial eta politiko sakon eta konplexuan dagoen eta handik alde eginez dogmatismora ihes egiten duen [[kultura]] honetan jarrera tinko bat hartuko du: erlatibismo erlatiboarena. Erlatibismoa, erronka filosofiko soiltzat hartzeaz haratago, bere pentsamenduaren zutabe bilakatuko du eta positiboki formulatzeko ahalegina egingo du<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 20. or.</ref>. Hau azaldu aurretik –edo hobe, hau ulertu dezagun-, galdera garrantzitsuena hauxe da: nola egiten gaitu erlatibismo erlatiboak loturetatik (dogmatismotik) askeago? Erlatibismoa, klixetzat hartzen da egun, eta desitxuratu. Azurmendik zera gogorarazten digu: “tonto desinteresatuek eta listo interesatuek bakarrik hartzen dute[la] erlatibismo hori denak berdin balio izatea bezala. Burutsuak, zuhurtasunezko bere lanaren abiapuntu modura ulertuko dizu.”<ref>Azurmendi, J.: ''Gizaberearen bakeak eta gerrak'', Donostia, Elkar, 1991. 78 or.</ref> Hau da, “hortik hasi beharra dago, eta horretan ez dago milimetro bat amore ematerik. Balio denak erlatiboak dira, arrazoiak ere denak erlatiboak dira. Ez dago balio absoluturik. Ongi eta gaizki absoluturik.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 35 or.</ref> Baina kontuz, “askotan gure hizkuntzak engainatzen gaitu: erlatibotasunak ez du balio eskasa edo inportantzia gutxi esan nahi; esan nahi du, guk ezagutzen dugun oro, kondizio batzuekin eta harreman edo erlazio sistema batean ezagutzen dugula.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 39 or.</ref>
Beraz –aitzineko galderara bueltatzeko– nola egiten gaitu erlatibismoak askeago? Edo –hobeto– zein loturetatik askatzen gaitu? Azurmendik arras argi azaltzen du, [[Grezia klasikoa|Grezian]] [[Sofistak|sofistek]] bultzatu zuten “dena iritzia da” doktrina (gogoratu [[Protagoras]]en lehen erlatibismo hura, adibidez) [[iraultza]] bat izan zela orduko boterearen kontra. Sofistek azpimarratuko dute boterearen fundamentuak erlatibizatuz, hauek ez direla eternalak eta testuinguru historiko –gizarte, kultura, denbora, espazio geografiko, klima, pertsona… konkretu– batean gauzatzen direla –eta beraz aldakorrak direla– (gogoratu, orain, [[espainiako 1978ko konstituzioa|egungo Espainiako Konstituzioko]] “la unidad indivisible”-ren eternaltasuna).
Galdetu genezake, ordea: zergatik ez erabili pluralismo hitza hain satanizatua dagoen erlatibismoaren ordez? Azurmendik argi du: pluralismoaren erabilpena oraindik geratzen diren arrasto dogmatikoak ezkutatzeko tranpa besterik ez da. Horregatik, boterearen kontra –probokazio gisa ere nahi bada–, erlatibismoa oso tresna eraginkorra deritzo. Botereak bere buruari ematen dion zilegitasun ahistorikoaren kontrako tresna bakarrik ez, batez ere, edozein ideia dogmatikoren kontrako ezinbesteko txertoa dugu erlatibismoa.
{{esaera2|Erlatibismoa aldarrikatzeak probokatu egiten du.(...) Neu ere ez nago erlatibismoaren apostolutzan bereziki tematua. Bakarrik, ni kultura dogmatiko batetik nator, ez daukat esan beharrik, eta beharbada zerbait alergikoa naiz musika batzuentzat. Egia eta arrazoi eta zuzentasun absolutuak orduan katolikoak ziren. Frankistak. Orain balioen oraingo galera eta miseria moralaren errudun erlatibismo posmodernoa omen dela entzun behar izaten dut. Eta diskurtsoa pixka bat demokratiko eta Ilustratu gisan jantzita bai, baina balio absolutuen nostalgia dagoela, nabaritzen da, ziurtasun absolutuena, egia ezbaigabekoena, eta kultura dogmatiko huraxe dela bere etsaitzat erlatibismoa daukana. Horregatik nik erlatibismo beti kondenatu hori espreski errebindikatu egiten dut. Erlatibismoaren absoluturik gabe.<ref>Elkarrizketa Azurmendiri: "Oso untzi hauskorreko argonautak gara euskaltzaleok", ''Hegats, 45 zkia.'', 209 or.</ref>}}
Hau da, mendebaldeko krisiak fundamentu gabeko gizarte batera eraman bagaitu, eta irizpide absoluturik ez badago ongi edo gaizki zer dagoen bereizteko, edo antolamendu politiko egokiena zein den erabakitzeko, zer egin behar da? Azurmendiren erantzuna: krisian bizitzen ikasi. Nola? Printzipioz, balio eta biziera forma desberdinak aldez aurretik ukatu gabe balioen [[politeismo]]an bizitzen ikasiz. Horra, erlatibismo erlatiboak bakarrik eraman gaitzake, Azurmendiren aburuz.
=== Bizitzaren zentzua eta razionalitate ezberdinak ===
''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' bere libururik pertsonalenean aztertu ditu Azurmendik bizitzaren zentzua, Jainkoa, arima edo erlijioa bezalako gaiak. Gizakia animalia<ref>''Azken egunak Gandiagarekin'' Azurmendiren obran liburu berezia izanik, gizaberearen gaiari beste ikuspegi batetik heltzen dio. Gizabere hori abere jolastia eta ameslaria ere bada eta behar materialak ez diren gurariei erantzuten dieten ipuinak eta kontakizunak sortzen ditu. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 340. or. 2011ko "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" testuan ere, behar fisiologikoetatik haratago, gizaberearen alferrikako egitatei begiratzen die Azurmendik, [[Paul Valéry]]ren "Dantzaren filosofia" aitzakitzat hartuta. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz holobi" in 'Filosofia eta poesia', Donostia, Jakin. 166. or. Kontuan hartu behar da gogoeta hauek razionalitate ezberdinen arteko (Zientzia, filosofia, poesia…) harremanen baitan ematen direla.</ref> dela ohartarazten digu berriro ere, askatasuna duen animalia. Askatasun hori dela eta, gizakia bere existentzia asmatzen igaro beharko du bizitza osoa. Izan ere, askatasun horrek esan nahi du gizakia gehiago dela ez dena (proiektua, asmoak...), dena baino:
{{esaera2|Gizakia, ez denak egiten du: edo jada ez, edo oraindik ez. Orainetik eta Naturatik urratua, zauri bat da, inoiz ez da guztiz bera (bere buruaren bila beti, bere izaera bidean), urradura horren kontzientzia da, kontzientzia urratua, <<dohakabea>>, kokaera zentzubakoan (kokaera jakinik gabe hain zuzen) munduarekiko bezala bere buruarekiko. Ez da inongoa, inondik ez dator, ez doa inora; hots, nondik eta nora doan, berak galdera dauka, eta erantzuna inon ez dago inguruan ipinita. Berak asmatu behar du bere nongotasuna bezala norakotasuna.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 150. or.</ref>}}
Bizitzari zentzua, beraz, gizakiak ematen dio. Mitoa ez da besterik bizitzari zentzua ematen dion kontakizuna baino. Mitoarekin batera, ordea, gizakiak zientzia bezalako beste razionalitate motak ere garatu ditu. Egoera horretan Joxe Azurmendik prozesu bat deskribatuko du non bizitzaren zentzuaren auziak desitxuratze bat pairatu duen razionalitate zientifikoa gailendu denean<ref>Arrieta, A.: ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin, 2013. 100. or.</ref>:
{{esaera2|Naturatik Jainko eta espirituak uxatuak dira,<<superstizioak>>; orobat sentsuen mundu <<engainagarria>> irrealtzat baztertua (usainak, koloreak, gustuak), pertsonala den oro, emozioak, aurreiritziak eta nolanahiko zentzuak (mitoak), ordura arte eguneroko esperientzia erabakigarriki osatzen zuen guztia. Arrazoimen hutsari Natura hutsa: zientzia berriak Naturaren propietate matematikoak soilik hartu ditu errealtzat, razionaltzat (Galilei, Descartes, Newton). Zentzuaren lekuan legeak.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 157. or.</ref>}}
Zegamarrak askatasun intelektuala eta jarrera kritikoa aldarrikatzen ditu beste behin gai horiek lantzeko ere. Bere ustean gure modernitateak mitoarekin kritikoa izan behar du baina baita autokritikoa ere mitoaren kritika moderno klasikoarekiko ere, ezaskia eta aldebakarrekoa izan delako. Birpentsatu beharra dago, adibidez, mitoaren iturburua ezjakintasuna omen delako esplikazio ilustratu zaharra<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 273.or.</ref>.
Gizakiak, oraindik ere, hizkuntza mitologikoa beharrezkoa du bizitzari zentzua emateko<ref>Zapiain, M. 2010: "Hilezkortasunaren puskailak", ''Hegats'', 45: 68.or.</ref>. Izan ere, Azurmendiren aburuz, problema gurea da, ez mitoarena, mitoarentzat ez daukagulako alternatibarik: zentzuaren galdera inolako hizkuntzarik gabe utzi dugu.
=== Euskal Herriko autoreen pentsamenduaren berreskurapena ===
Azurmendik eginahalik handiena euskaldunen pentsamendu propio bat sortzen jarri du eta horretarako oinarrizko zenbait euskal pentsalari ere landu ditu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 107.or.</ref>
[[Jon Mirande]], [[Karlos Santamaria]], [[Orixe]], [[Miguel Unamuno|Unamuno]]<ref>Azurmendi, J.: "Unamunoren atarian" in Alaitz Aizpuru, ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012</ref><ref>Unamunori buruz Azurmendiren testuen bilduma: [https://web.archive.org/web/20141213065539/http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/unamuno-1864-201-euskararen-eta-abertzaletasunaren-kontrako-antidotoa/53 ''Jakin''-eko dossierra]</ref>, [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]], [[Sabin Arana]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]] eta abar gehiagoren berreskurapena eta berrinterpretazioa egin du urteetan zehar, pentsalari bakoitza erantsi zaien topikoetatik askatuz. Azurmendik behin eta berriro salatuko du Euskal Herriko autoreak kritikatu izan dituztenean euren testuinguru historikoa ahaztuta egin izan dutela. Modu horretan, [[Jon Mirande]] adibidez, arrazistatzat gogor salatu izan denean, Azurmendik oroituko digu espainolek hainbeste goresten duten [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], beste askoren artean, ez zela gutxiago izan; nahiz eta, kasu horretan, inor asaldatu ez.<ref>Espainiaren arima edo esentziaren bila jardun duten intelektualei buruz ik. Azurmendi, J.: ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar, 2006</ref>
{{esaera2|Euskadik ez du hainbeste pentsatzaile interesgarri, bat nolanahi ahazteko. Baina Mirandegatik beti, literato haundi bat zela bakarrik, esaten dugu, baezpadare, eta bet-betan lekutzen gara beste zerbaitetara. Pentsatzaile gisa ere inkomodo bait da marxismoaren etsai, pagano sorginzale, pederastiaren abokatu eta "faxista" deabrua! Oraindik ere lotsatu egiten ote gaitu, ba? Bildurtu, agian.<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref>}}
=== Pentsamendua poesian ===
Joxe Azurmendi saiakera alorrean ezagunagoa badugu ere bere poesia kontutan hartzeko modukoa da<ref>Estankona, I. 2010: "Artean gazte eta berde: Azurmendiren ''Hitz berdeak'' eta ''Manifestu atzeratua''", ''Hegats'', 45: 71-83</ref><ref>Aizpuru, A. 2013: "Suak erreko ez balu (I)", ''hAUSnART'', 3: 102-121</ref><ref>Zulaika, J. 2020: Arbola beltzaren poema: Azurmendi, euskal mende hautsiaren lekuko, ''Jakin'', 237/38: 15-28</ref>. [[Hitz berdeak]] (1971) da bere gaztaroan ondutako poesia liburua. Poesia horietan jada ondoren saiakera liburuetan sakon landuko dituen gaiak ageri dira. Pentsa arazten duen poesia da beraz Azurmendirena, baita sasoi hartako giroaren eta garaiari zegokion poesia berriaren adierazgarria ere. Tradizioarekiko hausturan, bai estetikoki eta bai mamiari dagokionez ere, [[Federiko Krutwig|Krutwig]], [[Jon Mirande|Mirande]] eta [[Gabriel Aresti|Aresti]] aipatu ohi dira aurrekaritzat. Modu ezberdinez gizakiaren eta munduaren ikuskera berriari atea haiek zabaldu zioten. Ildo horretan kokatzen da Azurmendiren poesia.
1960ko hamarkadan euskal poesia gaurkotzeko esfortzua egin zutenen idatzietan gizarte-arazoak, kezka existentzialak, erlijiosoak, euskalduntasunari lotutakoak, askatasun aldarriak... ageri dira. Fede zaharra, tradizioa eta ziurtasun guztiak galdu ziren sasoian poesia zen esan ezin zitekeena esaten hasteko modua.
<div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2;">
{{esaera2|
:Gizona mixerablea da
:gizon izaten hasteko
:eskubideen deklarazio bat behar badu.
:Gizona ben benetan mixerablea da,
:Jainkoaren errebelazinoak
:egia izateko Eliza bat behar badu
:zaintzaile.
:Zer haiz ba! Ez zekiagu
:begiz begi batak bestea
:begiratzen-eta.
:Naturalezaren hiltzen doan
:kreatura,
:gizona.
:Hi ---esaten diat.
:Ze ni ez nauk konzeptu bat,
:ez nauk gizon.
:Ez zidakean definizio batek
:esistentzia eman.
:Neu bakarrik nauk,
:sahets guztietatik ebakirik.}}
Prometeo mixerablea (heroiko ez zana) (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref>
{{esaera2|
:Baina libre izatea
:gauza ikaragarri zaila da
:Marx bat
:edo 1789 bat izan ez duen
:herri zorigaiztokoarentzat.
:Zerekin pagatu behar du?
: ---
:Baina libre izan nahi dugu,
:zer kulpa daukat nik.
:Eta txeke zuri faltsu baten antzean
:Gernikako arbola bat asmatu diguten arren
:libre nahia bekatu balitz bezala,
:aitzakiaren bat beharko bagenu bezala,
:guk, guztiz xinple, libre izan nahi dugu.
:Nahi dugu, besterik ez.
:Hauxe baita gure engainu azkenekoa:
:libre izan nahia justifikatu behar dugula
:pentsarazi digute
:lehen kanpotik eta barrutik orain}}
Manifestu atzeratua (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''XX. Mendeko poesia kaierak'', Zarautz, Susa, 2000</ref>
</div>
== Idaztankera ==
Joxe Azurmendiren idaztankera darabilen euskararekin erabat lotuta dago. Bere obra euskara lantzeko ariketa gisa azaldu izan dute. Lantze horren abiapuntua hizkuntza batuaren defentsa eta erabileraren hautuan dago, ondoren noranahiko euskara sortuz. Esan daiteke Azurmendik komunitatea janzteko landu duela euskara.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4"/>Azurmendiren ustean, haren euskara bilaketa baten emaitza da, umetan galdutakoa geroago berreskuratzetik datorrena<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>. [[Fito Rodriguez]]ek<ref>Rodriguez, F., 2010: Joxerenak atzera begira (J. Azurmendiren saiakeragintzaz), ''Hegats'', 45: 27-41</ref> dio idaztankera horretan xalotasuna eta dotorezia biltzen direla, mintzaira jori eta literarioa erabiliz, askotan gertukoa eta arrunta, beste askotan aldrebesa bezain zaila. Euskara hori irakurle ikasiei zuzendutakotzat jotzen duenik ere bada<ref>Altzibar, X., 2011: "XX. mendeko euskal literatura: saiakera", in Mari Jose Olaziregi (arg.), ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI.</ref>. Kontrara, badago, [[Elena Martinez Rubio]] bezala, Joxe Azurmendiri filosofoak ez diren irakurle eta jarraitzaile askorengana iristeko gaitasuna aitortzen dionik<ref>Martinez Rubio, E. 2020: Hizkera filosofikoa hizkuntza gutxiagotu baten testuinguruan, ''Jakin'', 237/38: 221-232</ref>. Azurmendik berak bere editore [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendiguren]]i inoiz eskertu izan dio bere euskara zibilizatzeko ahalegina ere.<ref>Azurmendi, Joxe (2007): ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 10. or.</ref>
Dena den, euskara literario horrekin eta erreferentzia klasiko, germaniko zein euskaldunekin, argudioak eta anekdotak txirikordatuz osatu ditu Azurmendik bere lanak. Sarri tonu ironiko<ref>Azurmendik ironia, batez ere, euskaldunen edo abertzaletasunaren aurka topikoak darabiltzatenak nabarmen uzteko erabiltzen du. Haritz Azurmendik aipatuko du egonkortutako estatuen nazionalismo banal edo ikusezinaren salaketa dela ironia hori, gehienetan Frantzia edo Espainiaren kasua hizpide hartuta. Ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 34.or.</ref> eta zirikatzailearekin, baina beti iradokitzaile izateko asmoarekin<ref>Bi adibide: "<<Ene herri frantses maitearen erdian>> hobiratua egon gura omen zuen [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]], ez dago herri maite oinezko honen erdian. Hura, Frantziak nolanahiko arma eta jeneral eta hiltzaile nazional hilezkorrenentzat aparte daukan parabisuan dago, jade eta urre inperialezko kupulak koroaturiko [[Hôtel des Invalides|Les Invalides]] panteoi handiosoan. Ez diot inori bisita gomendatzen (bidaiatuz nazionalismotik sendatzen omen delakoa gezurtatzeko ez bada)", edo "[[Antonio Machado|Machadorentzat]] herri espainola bere barnemuinean sakonki espirituala, esentzialki kristaua da. (<<Euskaldun fededun>>a deigarriki bitxi aurkitzen omen dutenek -hori euskaldunen maniatzat daukatenek batez ere- [[Miguel Unamuno|Unamuno]] edo Machado bezalakoen Jainko Ibero, Jainko hispano eta Kristo espainolak erruz aurkitzea ez lukete zaila edukiko, bilatu nahiko balute, heterodoxo espainolen artean ere, <<espainol fededun >> ortodoxoak albora utzita)". Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 162 eta 171.or.</ref>. Haritz Azurmendi ikertzaileak ironia hori fenomeno bitxi baten baitan agertzen dela azaltzen du: Joxe Azurmendiren belaunaldiak jada egina du euskaraz, euskalduntasun moderno baten mesedetan, hainbat topikoren azterketa kritikoa; bitartean, hainbat erdal intelektual dira, metropoliari begira eta euskaldunekiko burlaizez, topiko horietan katigatuta geratu direnak<ref>Azurmendi, Haritz (2023): “Zertarako itzuli orain modernitate aurrera” in Joxe Azurmendi: ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin. 9. or.</ref>.
Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Joxe Azurmendiren idaztankera bere pentsamenduaren adierazle gisa azaldu du. Azurmendik behin betiko sistema oso eta abstraktuetan sinesten ez duenez bere lanak ez dira hasieratik amaierara logikoki argudiatzen den tesi baten osaketa. Bere lanak xeheki irakurritako autore ezberdinen lanen nota eta iruzkin bildumak dira, elkarrizketa kritikoan garatuak<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 30-33 or.</ref>.
Fito Rodríguezen esanetan, Joxe Azurmendiren lanak euskal prosaren egoera duintzen lagundu du.
== Harrera ==
Azken urteotan Azurmendiren lana ezagutarazteko aurrera urrats esanguratsuak egin dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 50-52 or.</ref>. Aurreko hamarraldian, adibidez, [[Jakin]]-ek bere obra osoa digitalizatu zuen; hainbat artikulu idatzi ziren, asko bere ikasle izandakoek onduak<ref>Ana Moralesek ''Xerezaderen artxiboa'' literatur podkastean Joxe Azurmendiri egin zion sarreran Azurmendiren ikasle izandakoen estimazioa nabarmentzen du</ref>; ikastaro bat ere antolatu zuten [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]-n eta [[Hegats (aldizkaria)|Hegats]] literatura aldizkariak monografiko bat kaleratu zuen.
Aurrerago ikerketa lerro sistematikoagoak abiatu dira. Hasteko, Azurmendi erreferentzia gisa hartzen duten hiru doktore tesi osatu dira dagoeneko [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]-n. 2019an ''Joxe Azurmendi Katedra'' sortu zen eta hainbat master amaierako lan bideratu dira. ''Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresua ere antolatu zen. Era berean, curriculumean txertatu eta Bigarren Hezkuntzan lantzeko proposamen didaktikoak ere egin dira.
Azurmendiren pentsamendua [[feminismoa]]rekin elkarrizketan ipintzeko saioak egin dituzte [[Alaitz Aizpuru]], [[Lorea Agirre]] edo [[Idurre Eskisabel]] bezalako autoreek. Ildo horretan, Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Azurmendik bere obran garatu duen subjektu eredua eta [[Simone de Beauvoir]], [[Silvia Federici]], [[Monique Wittig]], [[Maria Mies]], [[Judith Butler]], [[Vandana Shiva]] edo [[Jule Goikoetxea]] bezalako autore feministek landu dutena erkatu ditu Azurmendiren pentsamendua etorkizunera begira berrikusi, osatu eta sakontzeko<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU.</ref>.
== Sariak eta eskertza ==
{{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren sariak eta eskertza}}
== Lanak ==
{{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren lanak}}
Euskal komunitate zientifikoaren [[Inguma (datu-basea)|Inguma]] datu-basean, berak idatzitako 180 lan inguru azaltzen dira<ref>[http://www.inguma.eus/egiledatuakgakoa.php?egile_gakoa=1102&hizkuntza=eu Joxe Azurmendiren produkzioa] Inguma datu-basearen arabera</ref>.
== Erreferentziak ==
* Artikulu honen edukiaren zati bat ''Lapiko Kritikoa'' webguneko [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 «Joxe Azurmendi: biografia eta pentsamendua»] artikulutik hartua da (egileak: Andoni Olariaga, Jesus Mari Intxauspe eta Jon Jimenez; argitaratze data: 2010-04-24). Egileetako batek, Jesus Mari Intxauspek, hiru egileen izenean, artikulu hori [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ CC-By-SA 3.0 lizentziaren] pean jarri zuen 2014ko apirilaren 30ean.
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Bibliografia ==
* [[Alaitz Aizpuru|Aizpuru, Alaitz]] (koord.) (2012): ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-435-9}}
* Aizpuru, Alaitz (2013): Suak erreko ez balu (I), ''[[hAUSnART]]'', 3:102-121.
* Altzibar, Xabier (2011): "XX. mendeko euskal literatura: saiakera" in Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI. {{ISBN|978-84-615-0546-3}}. Ingelesezko edizioa: Olaziregi, M. J. 2012: ''Basque Literary History'', Reno, Center for Basque Studies/University of Nevada {{ISBN|978-1-935709-19-0}} (pbk.)
* [[Agustin Arrieta Urtizberea|Arrieta, Agustin]] (2013): "Eranskina: Joxe Azurmendiren ''Azken egunak Gandiagarekin''" in ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin. {{ISBN|978-84-95234-48-3}}
* [[Ibai Atutxa|Atutxa, Ibai]] (2022): ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. {{ISBN|978-84-19319-17-3}}
* [[Haritz Azurmendi Arrue|Azurmendi, Haritz]] (2019): ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU.
* [[Karlos del Olmo|del Olmo, Karlos]] (2013): "Joxe Azurmendi: Espainolak eta euskaldunak (1992)" in ''Egungo euskal saiakeraren historia'', Bilbo: EHU. {{ISBN|978-84-9860-829-8}}
* Eizagirre, Xabier; Zabaleta, Iñaki (2021): ''Pentsamendu bat gure munduari. Joxe Azurmendi Kongresua'', Andoain, Jakin. {{ISBN|978-84-949759-2-9}}
* [[Andoni Olariaga|Olariaga, Andoni]] (2019): ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-691-9}}
* ''Hegats. Literatur aldizkaria''. 45 zk. (2010) ISSN 1130-2445. (Joxe Azurmendiri buruzko monografikoa)
* ''Jakin''. 237/38 zk. (2020) ISSN O211/495X. (''Joxe Azurmendi. Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresuari buruzko ale monografikoa)
* [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] (2011): ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura II'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-5-7}}
* Urdangarin, Mikel (2024): ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU.
== Ikus, gainera ==
* ''[[Jakin]]''
* [[Modernitate]]
* [[Filosofia kontinental]]
== Kanpo estekak ==
{{wikiesanak}}
* [https://www.jakin.eus/digitalizazioa/azurmendi Joxe Azurmendiren obra osoa] Jakin.eus digitalizazio-gunean.
* [http://www.jakingunea.com/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean]
* [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00019.htm Joxe Azurmendi literaturaren zubitegian]
* [http://xerezade.org/irakurketa/filosofia-eta-poesia-hilobiz-hilobi ''Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi'' (2011, Jakin)] Xerezaderen Artxiboa literatur podkastean entzungai.
* ''Hitz berdeak'' poema-liburuko [http://uberan.org/?aingura-hegodunak/category/bideoak/item/joxe-azurmendi-eta-imanol-ubeda ''Prometeo mixerablea''] poema Imanol Ubedak musikatua.
* [http://www.armiarma.eus/emailuak/hitz-berdeak/ ''Hitz berdeak'' (1971, EFA)]
* [https://archive.today/20121210082644/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=best01 ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'' (1989, Susa)]
* [https://web.archive.org/web/20170418083434/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=kaie05 ''XX. mendeko poesia kaierak - Joxe Azurmendi'' (2000, Susa)]
* [http://www.ehu.es/santamaria/pdf/J1.pdf ''Karlos Santamariaren pentsamendua''. (2013, Jakin/EHU)]
* [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 Joxe Azurmendi ''Lapiko Kritikoa'' webgunean]
* [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html Elkarrik egindako elkarrizketa.]
* {{de}} [https://susa-literatura.eus/cgi-bin/liburuak.pl?lib=alem04 ''Verspätetes Manifest'']
* {{de}} [https://www.jakin.eus/show/f956018d3c6daa8c52958af1f42de21d9986261f Ein Denkmal der Achtung und Liebe. Humboldt über die baskische Landschaft], ''RIEV'', 48-1: 125-142, Eusko Ikaskuntza, 2003 ISSN 0212-7016
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20160303184957/http://basque.criticalstew.org/wp-content/uploads/The-democrats-and-the-violent.pdf ''The democrats and the violent'']
{{bizialdia|1941eko||Azurmendi, Joxe}}
[[Kategoria:Joxe Azurmendi]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]]
[[Kategoria:Euskaltzain ohorezkoak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]]
[[Kategoria:XX. mendeko filosofoak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko filosofoak]]
[[Kategoria:Filosofia garaikidea]]
[[Kategoria:Filosofoak hizkuntzaren arabera]]
[[Kategoria:Filosofo politikoak]]
[[Kategoria:Kulturaren filosofoak]]
[[Kategoria:Filosofo moralak]]
[[Kategoria:Etikoak]]
[[Kategoria:Zientziaren filosofoak]]
[[Kategoria:Teknologiaren filosofoak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko literatura kritikariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko poetak]]
[[Kategoria:Euskarazko poetak]]
[[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]]
[[Kategoria:Idazle katolikoak]]
[[Kategoria:Saiakeragileak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako Urrezko Domina]]
[[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]]
[[Kategoria:Euskal nazionalismoaren ikertzaileak]]
[[Kategoria:Filosofo sozialak]]
b57nr95fzs8d4u4vmud2114po6vl6ga
Europar Batasuneko Kontseilua
0
34182
9994149
9631883
2024-12-09T07:46:30Z
Druiz002
154206
/* Legegintza Prozedura Arrunta (LPA) */
9994149
wikitext
text/x-wiki
''Ez nahasi [[Europar Kontseilua]]rekin edota [[Europako Kontseilua]]rekin.''
{{erakunde infotaula}}'''“EB-aren Kontseilua”''' ,“Kontseilua” edo “Ministroen Kontseilua” izenez ezagutzen den eskumen politiko eta araugileak dituen eta borondatea propioa duen [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] jatorrizko [[Instituzio|instituzioa]] da<ref>López Castillo, A. (2020). ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea Volumen I. Instituciones de la Unión Europea 3a Edición 2020'' (A. López Castillo, 3rd ed.). Editorial Tirant lo Blanch. (424-426. orr)</ref>. Kontseiluan Estatu kideen [[Ministro|ministroak]] parte hartzen dute eta bere [[Estatu|Estatuen]] interes nazionalak ordezkatzen dituzte, hau da, estatuen borondatea adierazten dute<ref>Navas Castillo, A., & Navas Castillo, F. (2005). ''Derecho constitucional. Estado constitucional''. Editorial Dykinson, S.L.(196-198. orr)</ref>.
Kontseiluak bere gain hartzen ditu bai legegintza eta [[aurrekontugintza]], bai eta politikak definitzea eta Batasuneko koordinazioa ere. Halaber, eginkizun garrantzitsu eta anitz hartzen ditu bere gain. Kontseilua [[Europar Batasuneko Tratatuaren]] (EBT) 16. artikuluan eta [[Europar Batasuneko Fuzntzionamenduaren Tratua|Europar Batasuneko Fuzntzionamenduaren Tratuaren]] (EBFT) 237. artikulutik 243.era<ref>''Versión consolidada del Tratado de Funcionamiento de la Unión Europea''. BOE.es. (107-109. orr)</ref> bitartekoetan arautzen da.
Europar Batasunaren Kontseiluaren inguruan hitz egiterakoan, ezin ditugu Kontseilua, [[Kontseilu Europarra]] eta [[Europako Kontseilua]] nahastu<ref>Gutiérrez Espada, C., Piernas López, J. J., & Cervell Hortal, M. J. (2019). ''La Unión Europea y su derecho''. Editorial Trotta.(125. orr)</ref>. Esan bezala, Kontseilua ministroek parte hartzen duten instituzio bat da, legegintzaz eta aurrekontugintzaz arduratzen dena<ref>Escobar Hernández, C. (2020). ''Instituciones de la Unión Europea 3a Edición 2020'' (3rd ed.). Editorial Tirant lo Blanch.(122. orr)</ref>. Kontseilu Europarrean, aldiz, Estatu kideen [[Gobernuburu|gobernuburuek]] eta [[Estatuburu|estatuburuek]] parte hartzen duten Batasuneko beste instituzio bat da, Europar Batasunaren norabide orokorrak zehaztuz orientazio orkorrak ematen dituena<ref>Camisón Yagüe, J. Á. (2011). ''Lecciones básicas de derecho e instituciones de la Unión Europea''. Universidad de Extremadura. (73. orr)</ref>. Azkenik, Europako Kontseilua ez du Europar Batasunarekin zerikusirik, [[nazioarteko erakunde]] bat baita. {{Europar Batasunaren aurkibidea}}
== Osaera ==
Europar Batasuneko Tratatuaren 16.2. artikuluaren arabera, Estatu kideetako bakoitzak ordezkari bat izango du, ministro mailakoa. Ordezkari horiek bere estatuko gobernua konprometitzeko adinako ahalmena izango dute, baita [[Boto|botoa]] emateko [[Eskubide|eskubidea]] ere<ref>Mangas Martín, A., & Liñán Nogueras, D. J. (2017). ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'' (9th ed.). Tecnos. (337-339.orr)</ref>.
Artikulu horretatik, lehenik eta behin Estatu bakoitzeko [[Barne zuzenbidea|barne zuzenbideari]] erreparatu behar diogula ondorioztatzen da, izan ere, Estatu bakoitzaren barne zuzenbideak zehaztuko du nor den gobernu horren partaide zehatza. Bestetik, ministro mailako partaidetza malgutasunez ulertu behar da, barne mailako [[Erregio|Erregioen]] ordezkariek ere parte har dezaketelako, betiere Estatuko gobernuak horrela baimentzen badu. Gainera, aipatutako artikulu horretatik ondorioztatzen da Gobernu kideren bat bertaratu ezin bada, beste Estatu batek ordezkatu ahal duela. Ordezkatze honen helburua Estatu kideen erdiak [[Bozkaketa|bozkaketan]] parte hartzea bermatzea da. Azkenik, ondorioztatu behar da Kontseiluaren osaera aldakorra dela gaien arabera. Hori dela eta, Ministro bat baino gehiagok parte har dezakete kontseiluaren formazio berean, hori bai, hitz egiteko txanda eta boto batekin.
Kontseiluaren osaerari dagokionez, Gaur egun 10 osaera daude. Europar Batasuneko Tratatuaren 16.6. artikuluak aurreikusten du kontseiluak formazio (talde) ezberdinetan biltzen dela. Artikulu horrek Kontseilu Europarrari Kontseiluaren osaerak sortzeko [[Eskumen (zuzenbidea)|eskumena]] esleitzen dio, eta, aldi berean, gutxienez bi aitortzen ditu, lehendik bazeudenak eta ''[[de facto]]'' bananduak daudenak, hala nola, [[Gai Orokorrak]] eta [[kanpo Gaiak]].
Osaera garrantzitsuena Kanpo Gaikoa da (gehien biltzen den osaera) eta osaera horretara Kanpo Gaiko ministroak joaten dira, eta Batasuneko [[Atzerri eta Segurtasun Politika Erkidea|atzerri eta segurtasun politikako]] [[Goi-Ordezkari|Goi-Ordezkaria]] du buru, egun [[Josep Borrell]].
Gai Orokorren Kontseilua Europar Batasunaren antolamenduaz eta funtzionamenduaz arduratzen da. Gobernu bakoitzaren arabera, prestakuntza horretara Europako Gai-ministroak edo atzerri ministroak joaten dira. Horrez gain, EBTren 16.6 artikuluak beste osaeren lanen koherentzia zaintzeko eta Kontseilu Europarraren bilerak konpontzeko agindua ematen dio, baita ere Kontseilu Europarreko [[Lehendakari|lehendakariarekin]] eta [[Europako Batzordea|Batzordearekin]] batera lanean jarraituko duela ere bermatzeko.
Aipatu beharreko beste osaera bat ''Finantza eta Ekonomia Gaiak'' da, “[[ECOFIN|EcoFin]]” izenekoa, hau da, estatu kideen ekonomia eta [[Aurrekontu-politika|aurrekontu-politikari]] jarraitzeaz arduratzen dena da, [[Ekonomia eta Diru Batasuna|Ekonomia eta Diru Batasunaren]] orientabideekin bat etortzeko.
Kontseiluaren osaera aldakor horrek koordinazioa, homogeneotasuna eta jarraipena eskatzen du, horretarako bi organo laguntzaile daudelarik: alde batetik [[Ordezkari Iraunkorren Komitea]] (COREPER). Horrek, Kontseiluaren lanak prestatzen ditu, etengabe lanean dagoelarik. Bestetik, [[Kontseiluaren Idazkaritza Orokorra]] dago, 3.000 funtzionarioen administrazioa dena.
== Presidentetza ==
Presidentetzari eginkizun politikoa ematen zaio, eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Erkidegoko]] presidentzia duten estatu kideek sei hilabeteko txandetan hartuko dute bere gain. Sistema horrek desberdinen arteko [[Txandakatze sistema|txandakatzea]] bermatu nahi du<ref>Escobar Hernández, C. (2020). ''Instituciones de la Unión Europea 3a Edición 2020'' (3rd ed.). Editorial Tirant lo Blanch.(125. orr)</ref>. [[Lisboako Ituna|Lisboako erreforma]] indarrean jartzearekin batera beste aldaketa batzuk ere egin dira: [[sistema duala]] egongo da, kontseiluko osaera guztietan eta [[Barne organo|barne organoetan]] txandakako presidentetzak izango dituena, eta, aitzitik, [[Atzerri Arazoetako Kontseiluko presidentea|Atzerri Arazoetako Kontseiluko presidentetza]] iraunkorra Batasuneko Goi-Ordezkariaren kargura egongo da, kanpo-ekintzaren arloan ikusgarritasun, koherentzia eta eraginkortasun handiagoa lortzeko. Txandakatze-sistema orokorraren bigarren salbuespena [[Errotaldea|Eurotaldea]] da<ref>Camisón Yagüe, J. Á. (2011). ''Lecciones básicas de derecho e instituciones de la Unión Europea''. Universidad de Extremadura. (80. orr)</ref><ref>''Consejo de la Unión Europea: funciones | Unión Europea''. European Union.</ref>.
Kontseiluaren presidentetza funtzio politikoa da (eta ez ohorezko maila hutsa), eta Estatuari lanak koordinatzeko eta zuzentzeko ahalmena ematen dio, bai eta interes nazionalak eta ordezkaritza-interesak bultzatzeko eta bateratzeko ahalmena ere<ref>Mangas Martín, A., & Liñán Nogueras, D. J. (2017). ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'' (9th ed.). Tecnos. (340-341.orr)</ref>. Izan ere, bere funtzioak bi eremu orokorretan banatu ditzazkegu. Alde batetik, lan antolaketa, koordinazioa eta zuzendaritza eta bestetik, sustapen eta [[Kontziliazio (argipena)|kontziliazio jarduerak]] gauzatzea [[inpartzialtasuna]] mantenduz. Hau da, orain arte presidentetza izan da “EBren motor politikoa”, eta bere gain hartu du lanak bultzatzeko eta programatzeko eginkizuna, aldi berean guztion interesak bateratzen saiatuz<ref>López Castillo, A. (2020). ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea Volumen I. Instituciones de la Unión Europea 3a Edición 2020'' (A. López Castillo, 3rd ed.). Editorial Tirant lo Blanch. (432-448. orr)</ref>.
== Ordezkari Iraunkorren Komitea ==
[[Fitxategi:Bruxelles Juste Lipse retouched.jpg|thumb|Justus Lipsius eraikina, Kontseiluaren egoitza ]]
Idazkaritza Nagusiak Kontseiluari ematen dion laguntza tekniko eta juridikoari kalterik egin gabe, [[Tratatu|Tratatuek]] Ordezkari Iraunkorren Komitearen esku utzi dute «Kontseiluaren lanak prestatzea eta hark esleitzen dizkion zereginak betetzea» (16.7 EBT eta 240 EBFT).
Europako Erkidegoak sortu zirenetik, Kontseiluko kideek ulertu zuten aldiro egiten diren bilera batzuetan ezin izango zutela, beren kabuz, konplexutasunak, teknizismoak, aniztasunak eta ugaritasunak markatutako erabakiak hartu.
COREPER izenekoa, estatu kideetako ordezkariek osatzen dute, eta, zehazki, Europar Batasunean egiaztatutako estatu kide bakoitzeko ordezkaritza iraunkorreko [[enbaxadore]] modukoak. Ordezkari iraunkorren eginkizunen berezitasunetako bat betetzen dituzten zereginen dualtasuna da.
Alde batetik, Europar Batasuneko instituzioen aurrean Administrazioaren jarduerak koordinatzeko erantzukizunak hartzen dituzte beren gain, eta, beraz, beren estatuei lotuta daude, eragile nazionalak diren aldetik, beren gobernuaren agindupean jarduten baitute eta interes nazionalak ordezkatzen eta defendatzen baitituzte.
Baina, bestetik, izaera komuneko organo bateko kide gisa, hau da, COREPEReko kide gisa, konponbideak bilatzen dituzte beste Ordezkari Iraunkorrekin batera, Batasunaren interesa lehenetsi behar dute.
COREPER-rek bi zatitan banatzen du bere [[Bilkura|bilkuretako]] gai-zerrendaren edukia; juridikoki, COREPER bakarra dago, baina barne-antolakuntzari dagokionez, bi osaera desberdin banatzen du gai-zerrenda, eta modu autonomoan tratatzen du:
* COREPER I (edo lehen zatia), Ordezkari Iraunkor ondokoek osatua.
* COREPER II (edo bigarren zatia), Ordezkaritza Iraunkorretako buruek osatua.
COREPER-rek ehunka lantalde sortu ditu (iraunkorrak edo ''ad hoc''). Talde horiek eztabaidatzeaz eta erabakiak teknikoki prestatzeaz arduratzen dira; Ordezkaritza Iraunkorretako kideek eta, behar izanez gero, xede horretarako lekualdatutako administrazio nazionaleko funtzionarioek osatzen dituzte. Presidentetza estatu kideko enbaxadoreak izango du, baldin eta Kontseiluan duen ordezkariak presidentetza bere gain hartzen badu, lantaldeetan txandaketa berari jarraituz. Horrenbestez, Kontseiluaren, COREPER-ren eta lantaldeen presidentetzak nazionalitate bereko pertsonek gauzatzen dituzte, kide diren Ordezkaritza Iraunkorrean taldean lan egitera ohituta daudenak, eta horrek koherentzia eta lanen jarraitutasuna ahalbidetzen ditu.
Batzordea ere gonbidatuta dago bere bilkuretan parte hartzera. Halaber, [[Europako Banku Zentrala|Europako Banku Zentralari]] parte hartzeko gonbita egiten zaio bere ekimeneko proposamenak eztabaidatzen direnean.
== Eskumenak<ref name="Izenik_gabekoa-20230526110715">Mangas Martin, Araceli eta Diego J. Liñan Nogueras (2020), ''Instituciones y Derecho de la Unión Europea'', 10. ediz, Tecnos, Madril. 352-355. orrialdeak</ref> ==
Kontseiluaren eskumenak zeintzuk diren zehazteko, EBTratatuaren 16.1 artikuluari erreparatu behar zaio. Horren arabera, Kontseiluak legegintza eta aurrekontugintza beteko ditu Europako Parlamentuarekin batera, eta politikak zehazteko eta koordinazio-lana egiteko eginkizunak beteko ditu.
=== Legegintza funtzioa ===
Kontseiluaren legegintza eskumena, Batzordearen ekimenarekin eta Europako parlamentuarekin batera ulertu behar da: Alde batetik Kontseiluak eta Parlamentuak prozedura arruntaren bidez onartutako lege-egintzak, eta bestetik, Kontseiluak bakarrik onartutako lege-egintzak prozedura berezi baten bidez. Beraz, bi [[prozedura]] aurreikusten dira Kontseiluren legegintza ahalmenari dagokioenez, Prozedura baten edo bestearen erabilera aurrez kasuz-kasuz zehaztuta dago Tratatuetan; beraz, erakundeek ez dute aukeratzeko askatasunik.
==== [[Legegintza Prozedura Arrunta]] (LPA) ====
EBFTaren 289.1. artikuluan zehaztuta dago LPA. Batzordeak proposamena bidaltzen die Parlamentu eta Kontseiluari. Bakoitzak, bere aldetik proposamena landuko du eta bi instituzioek batu eta biok batera onartuko dute [[Araudi (Europar Batasuna)|araudi]], [[zuzentarau]] edo erabakia, erabaki hori lege-egintza izango delarik
==== [[Legegintza Prozedura Berezia]] (LPB) ====
Kontseiluaren edo Europako Parlamentuaren nagusitasunagatik bereizten da. [[Legegintza prozedura]] horretan, Batzordeak proposamena egiten du eta Kontseiluak edo Parlamentuak onartuko dute Erregelamendua, Zuzentaraua edo Erabakia. Kasu gehieneta,n Legegintza prozedura berezian Kontseilua da nagusi eta Parlamentu Europarrak aurretiazko kontsulta edo onespena emango du, baina azken horrek ezingo du ezer aldatu. Parlamentuak hartuko balu erabakia aldiz, Kontseiluak onespena emango du, baina ezingo du ezer aldatu. Berriro ere, prozedurako emaitza lege-egintzak izango dira.
Horrez gain, EBFTratatuaren 290.1 artikuluaren arabera, Kontseiluak eta Europako Parlamentuak [[Botere legegile|botere legegilea]] Batzordeari eskuordetu ahal diote, baina egintza horiek ez dira lege-egintzak izango, baizik eta legez besteko egintzak edo [[lege egintzak]] ez diren beste egintzak, legegintza prozedura baten bidez onartu ez direlako.
=== Exekuzio funtzioak ===
Nahiz eta exekuzio lanak Estatu kideen esku egon, Kontseiluak edo Batzordeak subsidiarioki (betearazteko baldintza uniformeak behar direnean) exekuzioa lanak burutu dezakete, EBFTratatuaren 291. artikuluaren arabera.
=== Politiken definizio eta koordinazio funtzioa ===
Kontseiluak orientazio orokorrak zehazten ditu, politikak oso modu zabalean definitzeko eta koordinatzeko ahalmena izanik. Horrela, koordinazio eskumenak ditu hainbat kasutan, hala nola estatu kide bakoitzaren eta Batasunaren bilakaera ekonomikoa gainbegiratzea, bai eta politika ekonomikoen eta orientabide orokorren arteko koherentzia gainbegiratzea, enplegurako estrategiak koordinatzea, eta abar. Eskumen hori egikaritzeko lege-egintzak ez diren egintzak onartzeko gaitasuna du.
=== Kanpo ekintzak ===
Kontseiluak erantzunkizuna du kanpo ekintzetan. Batasunak aurrera eramandako ekintzen batasuna, koherentzia eta eraginkortasuna zaindu behar ditu. Horregatik, Kontseiluari dagokio, funtsean, kanpo-ekintzaren erantzukizuna betetzea, baita kanpoko harreman ekonomikoetan eta atzerri eta segurtasun-politika erkidean ere.
Bestalde, Kontseiluari dagokio Europar Batasunaren nazioarteko tratatuen negoziazioak hastea, erabakitzea eta onartzea. Oro har, lehenik eta behin Parlamentuaren aldez aurretiko onespenarekin, EBFTren 218. artikuluaren arabera.
== Bozka prozedurak<ref name="Izenik_gabekoa-20230526110715"/> ==
[[Fitxategi:European Council (38185339475).jpg|thumb|EBko Kontseiluaren bilkura gela. ]]
Tratatuek hainbat sistema aurreikusten dituzte Kontseiluak erabakiak hartzeko, hain zuzen gehiengo simplea, gehiengo kualifikatua eta ahobetekotasuna.
=== [[Gehiengo sinplea|Gehiengo simplea]] ===
Gutxitan erabiltzen da, hala nola Kontseiluaren barne [[Erregelamendua|erregelamenduaren]] onarpenetan, Prozedurazko gaietan edo [[Europar Batasuneko Justizia Auzitegia|Europar Batasuneko Justizia Auzitegian]] [[Helegite|helegiteak]] aurkezteko. Gehiengo sinpleak esan nahi du estatu bakoitzak boto berdina duela, eta, kasu honetan, Kontseilua osatzen duten kideen gehiengoaren aldeko botoa ematen dutenean lortzen da.
=== [[Gehiengo kualifikatu|Gehiengo kualifikatua]] ===
Kontseiluak erabakiak hartzeko gehiengo kualifikatua erabiltzen da gehienetan, izan ere, gehiengo kualifikatuz bozkatzen da beti, Tratatuak bestela xedatu ezean. 2014ko azaroaren 1etik aurrera, Batzordeak proposatutako egintza bat gehiengo kualifikatuz onartzeko, beharrezkoa izango da Estatu kideen %55a, hau da 27 Estatu kidetik, 15, eta aldi berean populazioaren %65a. Kontseiluak Batzordeak proposaturik gabeko egintza bat gehiengo kualifikatuz onartzeko, aldiz, beharrezkoa izango da Estatu kideen %72a , hau da, 27 Estatu kidetik, 20, eta populazioaren %65a lortzea.
=== [[Ahobetekotasun|Ahobetekotasuna]] ===
Garrantzi bereziko erabakietarako aurreikusten da, hala nola kanpo-politika, defentsa, gizarte-segurantza, eta abar. Estatu bakoitzak erabakiak ezeztatzeko gaitasuna du, eta [[Abstentzio eraikitzailea|abstentzio eraikitzailearen]] figura sartzen da hemen. Hau da, abstentzioek ez dute eragozten erabakiak hartzea ahobatezkotasuna eskatzen denean ( EBFT 238.4. artikulua).
EBTren 48.7. artikuluan ikus daitekeenez, ahobetekotasuna progresiboki abandonatzeko edo desagertzeko joera dago; izan ere, Kontseilu Europarrak erabaki dezake Kontseiluak ahobetekotasuna beharrezkoa duen prozedura zehatz batean, instituzio horrek gehiengo kualifikatua erabili behar izango duela.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2013/2/28}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20080625115839/http://www.consilium.europa.eu/cms3_fo/showPage.ASP?lang=en Europako Batasuneko Kontseiluaren webgune ofiziala] {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Europar Batasuneko erakundeak]]
[[Kategoria:Gobernu-arteko erakundeak]]
o9basi5q08nbh8p9fr0s70tjcmzj6f7
Ali Khamenei
0
39829
9994014
8637965
2024-12-08T22:27:47Z
2A02:587:CC07:4700:4583:42B1:8DF1:FE8A
9994014
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Ali Khamenei''' [[Aiatola]] Handia ({{lang-fa|سید علی حسینی خامنهای}} {{IPA|ʔæˈliː hoseiˈniː xɒːmeneˈʔiː}} {{ahoskera|Seyyed_Ali_Hosseini_Khamenei.ogg| }} ''Āyatollāh [[Sayyid]] `Alī Ḥoseynī Khāmene'ī'', ([[Maxhad]], [[Iran]], [[1939]]ko [[Apirilaren 19|apirilaren 19a]] -) [[Iran]]go Agintari Gorena da. [[Iran]]go presidente izan zen [[1981]]tik [[1989]]a.
== Biografia ==
Familia [[islam]]iar [[xiismo|xiita]] batean jaio zen, eta ikasketa politiko eta erlijiosoak egin zituen; [[Ruhola Khomeini]] izan zuen, besteren artean, irakasle. [[1963]]an Mugimendu Islamiar Xiitaren kide egin zen. 1968-1978 bitartean, [[Mohammad Reza Pahlavi]]ren diktadura erorarazteko lan egin izanagatik askotan atxilotu eta torturatu zuten. Alderdi Errepublikano Islamiarraren sortzaileetako bat izan zen (1978). 1977an ''hayatoleslam'' maila iritsirik bere ikasketa erlijiosoak amaitu zituen, eta Khomeinik Iraultza Batzordearen kide izateko aukeratu zuen. Batzorde horrek zuzendu zuen monarkia desagertu eta iraultzaren ondoren sortu zen erregimenera bitarteko prozesua. [[Teheran]]go Unibertsitateko iman gisa ostiraletako otoitza zuzenduz egin zen ospetsu, eta populismo islamiar xiitaren teorialari nagusia izan da.
Khameneiren ikasle eta jarraitzaileek hartu zuten [[1979]]an Estatu Batuetako enbaxada Teheranen eta esku-hartze zuzena izan zuen [[Abolhassan Banisadr]] lehen presidente errepublikanoa bere kargutik eraisteko. [[1981]]eko hauteskundeetan Irango Errepublika Islamiarraren lehendakari aukeratu zuten, eta 1989an, Ruhola Khomeini hil eta ordu gutxitara haren kargu politiko-erlijiosoa betetzeko izendatu zuten, Irango iraultza islamiarraren gidaritzapean.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
* {{en}} [http://www.leader.ir/ The office of the Supreme Leader]
* {{en}} [http://www.khamenei.ir/ The office of Ayatollah Khamenei]
* {{en}} [http://www.khamenei.ir/ News site of the Institute for Preserving and Publishing Works by Ayatollah Khamenei]
* {{en}} [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/3018932.stm BBC News' profile on Ayatollah Ali Khamenei]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20070408045027/http://news.independent.co.uk/people/profiles/article2411284.ece Ali Khamenei: The real power in Iran]
{{bizialdia|1939ko||Khamenei, Ali}}
[[Kategoria:Irango lehendakariak]]
[[Kategoria:Aiatolahak]]
[[Kategoria:Irango xiiak]]
[[Kategoria:Irango Iraultzako biografiak]]
g499dd4ufcdjgsa7gujwxbmjz2rb60c
Henri Matisse
0
39900
9994289
9905630
2024-12-09T11:36:02Z
Gotzon
1028
9994289
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Gotzon}}
{{Wikipedia1000}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
[[Fitxategi:La famille du peintre - Henri Matisse.jpg|thumb|250px|''[[Margolariaren familia (Matisse)|Margolariaren familia]]'' (1911).]]
'''Henri Matisse''' ([[Le Cateau-Cambrésis]], [[Nord-Pas-de-Calais]], [[1869]]ko [[abenduaren 31]] – [[Niza]], [[1954]]ko [[azaroaren 3]]a) [[frantzia]]r margolari, inprimatzaile eta delineatzailea izan zen.
[[XX. mendea|XX. mendeko]] artisten artean, aztarna sakonena utzi eta eragin guztiz ere emankorra izan duten hiruzpalauetako bat da, bai bizirik zela, eta bai hil ondoren. [[1905]] inguruan hasi zen ospetsu izaten, [[fauvismo]]aren aitzindari gisa, baina, berritzailea izan baitzen ororen gainetik, ezin da Matisse joera, higikunde edo dotrina baten baitara mugatu, bai bilakaera sakonean ari izan zelako beti, bai era askotako teknikak erabili zituelako: pintura, eskultura, grabatua, tapizgintza, antzerkirako dekoratuak, beira leihoak, paper ebakiak .... Artean tirabira, bilaketa sutsua eta kezka nagusi ziren garaian, Matisseren obra, aldiz, eder-ederra zen eta soseguz betea, formaren aldetik betegina eta dotorea bezain zehatza. [[Fauvismo]]aren ordezkari nagusia zen.<ref>https://www.museothyssen.org/coleccion/artistas/matisse-henri</ref>
== Biografia ==
Henri Matisse [[1869]]an jaio zen [[Le Cateau-Cambrésis]]en [[Frantzia]]n. [[1887]]an zuzenbide ikasketak hasi zituen [[Paris]]en. Apendizitis krisialdi bat izan zuenean hasi zen margozten lehen aldiz, eta bere hitzetan "paradisu mota bat" ezagutu zuen. [[1891]]an Parisera bueltatu zen ''Académie Julianen'' ikasteko [[William-Adolphe Bouguereau]] eta [[Gustave Moreau]] irakasleen ikasle izan zelarik.
[[Japonia]]ko artea eta post-inpresionismoaren egileen eragina jaso zuen, hala nola, [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin|Gauguin]], [[Vincent van Gogh|Van Gogh]] eta [[Paul Signac]]. Matissen garai honetako margoek Signacen [[puntillismo]]aren estiloari jarraiki egin zituen. [[1901]]ean bere lehen erakusketa egin zuen, eta hiru urte beranduago bakarkako lehen erakusketa. Ondoren [[1905]]ean [[Kosta Urdina|Frantziako Rivierara]] joan zen [[André Derain]]ekin batera lan egiteko. Garai honetako margolanetan forma lauak eta linea kontrolatuak dira nagusi, espresaera xehetasunaren gainetik dagoelarik.
Matisseren margolanik bikaienak [[1906]] eta [[1917]] urteen artean egin ziren, nahiz eta [[fauvismo]]a beherakadan zegoen. Garai honetan [[Pablo Picasso|Picassoren]] lagun bilakatu zen, lagun eta arerio izan ziren aldi berean, nahiz eta Matissek naturari gehiago erreparatzen zion inspirazioa lortzeko, Picassok irudimenari erreparatzen zion bitartean.
1917an [[Niza]] ondoko Cimiez herrian kokatu zen, eta han bizi izan zen bere heriotza arte. Hala ere, [[1930]]ean [[Tahiti]]n hartu zuen bizilekua bolada baterako. [[1933]]an bukatu zuen [[Filadelfia]]n bere koadro ospetsuenetako bat: ''Dantza''. Teknikaren aldetik, ez zen pinturara mugatu: eskultura eta grabatua gero eta gehiago landu zituen. Orobat hasi zen kolorezko paper handiak mozten eta itsasten.
[[1948]]tik [[1951]]ra [[Vence]]ko Arrosarioaren kapera izan zen bere lan nagusia. Oso lan gogokoa izan zuen hura, eta zeregin hari zegozkion alderdi guztiak hartu zituen bere gain: arkitektura, apaindura eta altzari guztiak, meza jantzietarako ereduak. Baina, gauza bitxia, horiek guztiak egiteko, teknika asko erabili zuen, pintura izan ezik: beira leihoak eta meza jantziak dira koloretako elementu bakarrak. Matisseren maisulan horrek arteari buruz zuen kezka nagusia bildu zuen: oreka eta sosegua.
[[1941]]ean [[minbizi]]a diagnostikatu eta ebakuntza baten ondoren gurpildun aulki batean geratu zen. Hala ere, zorigaitz hark ez zuen margotzetik alboratu. Zeuzkan laguntzaileei esker margotzen jarraitu ahal izan zuen. Garai honetakoak dira ''gouaches découpés'' izenez ezagutzen diren kolageak. Nizan hil zen 1954an.
Matissek [[1910]]ean saldu zuen bere lehen margoa. Gaur egun, bere margoak 17 milioi [[Estatubatuar dolar|dolarretan]] saldu daitezke. [[2002]]an egilearen eskultura bat 9 milioi dolar ingurutan saldu zen enkante batean.<ref>https://www.biografiasyvidas.com/biografia/m/matisse.htm</ref><ref>https://historia-arte.com/artistas/henri-matisse</ref>
== Estiloa eta margogaiak ==
Matisseren obrak batasun handia izan zuen. Haren artean ezin dira margoa eta marrazkia berezi, marrazkilari handia baitzen margolari bikaina bezainbat. Artista gutxi izan ziren Matissek bezain iaioak bere lanbidean. Iaiotasun horren beraren eraginez, mesfidantza handia zuen bere buruarekiko, eta haren lanak ziurtasunaren sentipena adierazten badu ere, Matisse galdeketan eta bilaketan ari izan zen etengabe, zirriborro eta saio ugari egin zuen, eta teknikarik zailenak erabili zituen. Izadi hilak eta paisaiak margotu bazituen ere, giza irudia landu zuen gehienbat, baina ez beti hain zuzen erretratua, nahiz egin zuen erretraturik, giza irudi berezko ezaugarri berezirik gabeak baizik.
Matissek berebiziko eragina izan du artean. 1905etik aurrera herrialde askotako pintoreak izan zituen miresle, haren erakusketak gero eta gehiago maiztu baitziren [[Europa]]n eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], orobat haren lanen argazkiak eta haiei buruzko argitalpenak. [[1908]]an Matissek ''La Grande Revue'' aldizkarian argitaratu zuen "Pintore baten oharrak", arrakasta eta zabalkunde handia izan zuen. [[1914]]rako abangoardiako maisutzat aitortu zuten aho batez mundu osoan. [[Pablo Picasso|Picasso]], [[Fernand Léger|Léger]], [[Juan Gris]], [[Robert Delaunay|Delaunay]], [[Ernst Ludwig Kirchner|Kirchner]], [[Vasili Kandinski|Kandinski]], [[Piet Mondrian|Mondrian]] zordun izan zitzaizkion zein bere karreraren uneren batean edo bestean.
== Lan garrantzitsuak ==
* ''Nature morte au pichet'', 1896-1897 inguru, Musée Malraux, [[Le Havre]]
* ''Luxe, calme et volupté'', 1904, [[Orsay museoa|Musée d'Orsay]], [[Paris]]
* ''La Femme au chapeau'', 1905, Museum of Modern Art, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Francisco]]
* ''Le Bonheur de vivre'', 1905-1906, Barnes Fondation, [[Merion]]
* ''Portrait de Madame Matisse'' (''La Raie verte''), 1906
* ''La Danse'' eta ''La Musique'', 1909-1910, [[Hermitage museoa]], [[San Petersburgo]]
* ''Nature morte au géranium'', 1910 Pinakothek der Moderne, [[Munich]]
* ''L'Intérieur aux aubergines'', 1911, [[Grenoble]]
* ''La porte de la casbah'', 1912, Puxkin museoa, [[Mosku]], 116*90cm
* ''Porte-fenêtre à Collioure'', 1914, Musée National d'Art Moderne, [[Paris]]
* ''Portrait d'Auguste Pellerin", 1917, Musée National d'Art Moderne, [[Paris]]
* ''Paysage'' edo ''Rue dans le Midi'', 1919, Musée des Beaux-Arts André Malraux, Le Havre
* ''Figure décorative sur fond ornemental'', 1925, Musée National d'Art Moderne, [[Paris]]
* ''Tahiti II'', 1935-1936, Musée Matisse - Le Cateau-Cambrésis
* ''Deux jeunes filles, robe jaune, robe écossaise'', 1941, Musée Matisse - Le Cateau-Cambrésis
* ''L'Asie'', 1946, Kimbell Art Museum, [[Fort Worth]]
* Vigne, 1953, Musée Matisse - Le Cateau-Cambrésis
== Irudi galeria ==
=== Biografia ===
<gallery>
Fitxategi:Henri + Amélie Matisse Portrait 1898.jpg|alt=
Fitxategi:Portrait of Henri Matisse standing at his easel (cropped).jpg|alt=
Fitxategi:Henri Matisse (1954).tiff|alt=
Fitxategi:Henri Matisse photo taken by Carl Van Vechten.jpg|alt=
Fitxategi:Portrait of Henri Matisse LCCN2004663298.tif|alt=
Fitxategi:La façade de la Maison familiale d'Henri Matisse.jpg|alt=
Fitxategi:Henri Matisse et Léonide Massine (Ballets russes, Opéra) (4565877526).jpg|alt=
Fitxategi:Henri Matisse, Jean Vincent de Crozals, Annelies Nelck, Vence 1953.jpg|alt=
Fitxategi:Tombe Henri Matisse Nice.jpg|alt=
Fitxategi:Group picture of Matisse's students, 1909.jpg|alt=
Fitxategi:MuseeMatisseNicewkped04.JPG|alt=
</gallery>
== Ikus, gainera ==
* [[Frantziako margolarien zerrenda]]
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2012/10/12}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
* {{en}} {{fr}} [http://www.musee-matisse-nice.org/ Nizako Matisse museoa]
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20111104104417/http://museematisse.cg59.fr/ Le Cateau-Cambrésis Matisse museoa]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20120629172241/http://wikilivres.ca/wiki/Henri_Matisse Matisseren margolanak] Herri eskupekoak Kanadan
{{Bizialdia|1869ko|1954ko|Matisse, Henri}}
{{Fauvismo}}
[[Kategoria:Ohorezko Legioko zaldunak]]
[[Kategoria:Henri Matisse]]
[[Kategoria:Gaixotasun kardiobaskularrek hildakoak]]
oq0bxmr2ytthsssi6ngrtfze0jarakc
Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua
0
46176
9994102
9930139
2024-12-09T04:20:31Z
Treuiller
59723
/* Tresna didaktikoak */
9994102
wikitext
text/x-wiki
'''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua: Ikaskuntza, Irakaskuntza eta Ebaluazioa''' [[Europako Kontseilua]]k [[2001]]ean argitaratutako dokumentu bat da, atzerriko [[hizkuntza]] baten ikasleak ahoz eta idatziz duen ulermen eta adierazmen maila neurtzeko balio duena.
Europako Kontseiluko berrogei herrialdetako adituek —hizkuntzalaritza aplikatuaren eta pedagogiaren arloetako adituek— hamar urtez baino gehiagoz egindako lanaren emaitza da.
Erreferentzia Esparrua hizkuntza modernoen arloko profesionalentzat prestatu da. Hizkuntzen irakaskuntzaren eta ikaskuntzaren helburuei eta metodologiari buruzko gogoeta sorraraztea du helburu, bai eta curriculuma garatzeko, eta programak, [[azterketa (ebaluazioa)|azterketak]] eta [[ebaluazio]]-irizpideak zehazteko oinarri bateratua eskaintzea ere, hezkuntza- eta lanbide-arlo batzuetatik besteetarako igarobidea erraztearren.
Europako Erreferentzia Esparrua balio handiko tresna da irakasleak prestatzen, programak eta azterketak diseinatzen eta gida eta [[material didaktiko]]ak sortzen dihardutenentzat.
== Izenaren arazoa (edo, zehazkiago, itzulpenarena) ==
[[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] hizkuntza nagusietan sortutako termino hori euskaratzean, beste hainbatetan bezala, nork bere aldetik jo du:
* '''''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua:''''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoan]] erabiltzen dute<ref>[http://www.euskarabidea.es/euskara/albisteak/nafarroako-gobernuko-hezkuntza-kontseilariak-eta-eusko-jaurlaritzako-kultura-sailburuak-borondate-adierazpena-izenpetu-dute-euskara-sustatzeko ''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua''] terminoa ageri den orri bat, Nafarroako Foru Erkidegoko Euskarabidea erakundearen webgunean</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskara. 26/2015 Foru Dekretua, apirilaren 29koa, A1, A2, B1 eta B2 euskara mailak egiaztatzeko ziurtagiri ofizialak sortzen dituena eta haiek jaulkitzeko arauak ematen dituena - navarra.es|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Derecho+navarro/lexnavarra/IndicesPorDepartamentos/Relaciones+Ciudadanas+e+Institucionales/Vascuence/FD_2015_026.htm|aldizkaria=www.navarra.es|sartze-data=2019-07-03}}</ref><ref>[https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/df_acreditaciones_y_exenciones_elebiduna.pdf /2019 (''Zirriborroa'') FORU DEKRETUA, -aren, -(e)koa, ezartzen duena, batetik, zein tituluk eta ziurtagirik egiaztatzen duten euskararen jakite-maila, eta, bestetik, hizkuntzaren jakite-maila hori zer kasutan egonen den salbuetsita titulu eta ziurtagiri bidez egiaztatu beharretik.]</ref>. Forma hori aukeratu dugu artikulu honetarako, argiena eta egokiena delako (Zehazki hiztegiak, Elhuyar hiztegiak eta Euskaltermek zehaztutako bideari jarraituz, ''esparru'' hitza erabili dute gaztelaniaz ''marco'' eta ingelesez ''framework'' deritzoten adigai berezi horretarako).
* '''''Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratua:''''' Eusko Jaurlaritzaren 64/2008 Dekretuan<ref>Eusko Jaurlaritzaren [http://www.habe.euskadi.net/r46-714/es/contenidos/nota_prensa/tituluen_baliokidetzea_dekretu/es_hps/adjuntos/BalikidetzeDekretua.pdf 64/2008 Dekretua, euskararen ezagutza egiaztatzen duten titulu eta ziurtagirien arteko baliokidetzak finkatu eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratura egokitzekoa.] (Hurrengo urtean, [http://www.euskadi.net/bopv2/datos/2009/03/0901425a.pdf 46/2009 Dekretuak, otsailaren 24koak], aurreko 64/2008 Dekretua aldatu zuen).</ref> eta 187/2017 Dekretuan<ref>{{Erreferentzia|izena=2017 Dekretua|abizena=187/|izenburua=187/2017 DEKRETUA, uztailaren 4koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dekretua aldatzen duena.|hizkuntza=eu|data=2017-07-22|url=http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/dekretua/1872017-dekretua-uztailaren-4koa-euskararen-jakite-maila-egiaztatzen-duten-tituluak-eta-ziurtagiriak-baliokidetu-eta-hizkuntzen-europako-erreferentzi-marko-bateratuko-mailekin-parekatzeko-dekretua-aldatzen-duena/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2019-07-03}}</ref> erabilia. Forma osoa argiagoa da: ''Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua''. Arestian azaldu dugunez, esanahi hau adierazteko, ''marko'' baino egokiagoa da ''esparru''.
* '''''Hizkuntzen Europako Erreferentzia-Esparru Bateratua:''''' [[Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea|IVAPek]], Nafarroako foru administrazioak eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hainbat udalek argitaratutako lanpostuen deialdietan ageri da.<ref>[https://web.archive.org/web/20100511013224/http://www.ivap.euskadi.net/r61-opeconte/eu/contenidos/informacion/ope_2008_1/eu_ope/anexos.html ''Hizkuntzen Europako Erreferentzia-Esparru Bateratua''] terminoa ageri den orri bat, IVAPen webgunean.</ref>
* '''''Hizkuntzetarako erreferentzia-esparru komuna''''' erabili izan da gutxi batzuetan.<ref>Adibidez, ''Hizkuntzetarako erreferentzia-esparru komuna'' terminoa ageri da ''[[Berria]]'' egunkariko iritzi artikulu [http://paperekoa.berria.info/harian/2007-01-25/002/009/25_urte_eta_gero_hau.htm honetan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} eta [[Euskadiko Eskola Kontseilua]]k plazaratutako testu [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1171533714/inprimatzeko honetan]{{Apurtutako esteka|date=abuztua 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> Europako gaietarako erabili ohi den ''bateratua''ren ordez ''komuna'' adjektiboa erabiltzearen eragozpena du, besteak beste.
* '''''Hizkuntzetarako Europako Marko Komuna:''''' alde batera utzia du «erreferentzia» kontzeptua.
* '''''Europako Erreferentzi''''' (edo '''''Erreferentzia''''') '''''Marko Bateratua:''''' badirudi erabiliena dela. Artikulu honetan aztergai dugun dokumentua, izan ere, [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABEk]] izenburu horrekin euskaratu eta osorik argitaratu du, dohainik eskuratzeko moduan, bere webgunean.<ref name="HABErenItzulpena">HABE: [http://www.habe.euskadi.net/s23-4728/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/euro_markoa.html Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua.]</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikaskuntza irakaskuntza eta ebaluaziorako europako erreferentzia markoa.|argitaletxea=HABE|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433025174|edizioa=1. argit|isbn=84-95827-90-5|pmc=433025174|sartze-data=2021-03-18}}</ref> Arestian aipatu dugunez, hobe litzateke ''esparru'' erabiltzea ''marko'' hitzaren ordez; forma laburtu horretan ez da «hizkuntzak» nozioa aipatu ere egiten; eta hitz elkarketan, ''erreferentzia'' hitzari bukaerako ''-a'' kendu zaio (onargarria da, baina gaur egungo euskara zainduko joera nagusiaren aurka doa).
* '''''Hizkuntzetarako Erreferentzia Sistema Europarra:''''' Wikipedian agertu zen aldaera bat, itxura batean behintzat beste inork erabili ez duena, baina Wikipediatiko kopiaz kopia mundu osoa zabaldu dena.
* Eta abar.
Esan bezala, terminoaren alderdi guztiei begiratuta, artikulu honetako izenburukoa hobetsi dugu: ''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua''. Izan ere, aukera horien guztien artean argiena eta egokiena da, zehaztu ditugun arrazoiengatik.
== Tresna didaktikoak ==
Hizkuntzetarako Erreferentzia Sistema Europarra definitzerakoan, ikasleen profilak deskribatzerakoan [[Komunikazio konpetentzia|komunikazio gaitasun]] maila jakin batzuk aipatzen ziren, hurrengo atalean ikusiko den legez; halaber, ikasleen '''hizkuntza-biografia''', ikasleen '''hizkuntza-pasaportea eta''' '''dossierra''' bezalako tresnak, ''Hizkuntzen Portfolio Europarra''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hizkuntzen portfolio europarra / Portfolio europeo de las lenguas.|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia / Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/433027787|edizioa=1. arg|isbn=84-457-2042-2|pmc=433027787|sartze-data=2021-04-23}}</ref> edo ''Nire lehen portfolioa, 3-7 urte''<ref>[https://www.euskadi.eus/contenidos/documentacion/inn_doc_lenguas/eu_def/adjuntos/500004e_Pub_MEC_Portfolioa_02_e.pdf ''Nire lehen portfolioa, 3-7 urte'']</ref> dokumentuetan deskribatuak.
== Mailak ==
Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuan (HEEEB)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikaskuntza irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako erreferentzia markoa|argitaletxea=HABE|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433025174|edizioa=1. argit|isbn=84-95827-90-5|pmc=433025174|sartze-data=2021-03-18}}</ref>, hainbat [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasun]] irizpidetzat hartuta, sei jakintza maila bereizten dira:
* '''A1''': Sarrera maila.
{{esaera2|Gai da eguneroko bizitzan sarri erabiltzen diren esapideak ulertzeko eta erabiltzeko, eta baita berehalako beharrak asetzera bideratutako esaldi soilak osatzeko ere. Badaki bere buruaren eta besteren aurkezpena egiten, eta helbideari, gauzei eta ezagutzen duen jendeari buruzko oinarrizko informazio pertsonala ematen eta eskatzen. Oinarrizko harremanak izan ditzake, baldin eta solaskideak mantso eta argi hitz egiten badio eta laguntzeko prest badago.}}
* '''A2''': Maila ertaina.
{{esaera2|Bereziki esanguratsuak dituen esperientzia-esparruekin loturiko esaldiak eta esapideak, eguneroko bizitzakoak,ulertzeko gai da (bere buruari eta familiari buruzko oinarrizko informazioa, erosketei, intereseko lekuei, lanbideei eta abarri buruzko informazioa). Badaki ataza soilak eta arruntak egiteko orduan komunikatzen, baldin eta ezagunak edo ohikoak dituen gaiei buruzko informazio-truke erraza eta zuzena bakarrik eskatzen badute.Badaki bere iraganaz eta inguruneaz deskribapen errazak egiten, baita bere berehalako beharrei buruzko deskribapenak egiten ere.}}
* '''B1''': Atari maila.
{{esaera2|Gai da argi eta hizkuntza estandarrean idatzitako testuen puntu nagusiak ulertzeko, gai ezagunei buruzkoak badira, lanaren esparruan, ikasketen esparruan eta aisialdian. Badaki hizkuntza hori erabiltzen den lurraldeetan bidaiatzean sor daitezkeen egoera gehienetan moldatzen. Gai ezagun edo interes pertsonalekoei buruzko testu soilak eta koherenteak osa ditzake. Esperientzien, gertaeren, nahien eta asmoen berri emateko gai da, eta gai da, orobat, bere iritziak labur-labur arrazoitzeko edo bere asmoak azaltzeko.}}
* '''B2''': Maila aurreratua.
{{esaera2|Gai da gai zehatzei nahiz abstraktuei buruz diharduten testu konplexuetako ideia nagusiak ulertzeko,baita testu teknikoenak ere, betiere bere espezialitatearen arlokoak badira. Jatorrizko hiztunekin mintza daiteke, jariotasunez eta naturaltasunez, halako eran non ez solaskide batek ez besteak ez duten ahaleginik egin behar elkar ulertzeko. Testu argiak eta xeheak sor ditzake gai askori buruz, eta gai da,orobat, gai orokorrei buruzko ikuspegi jakin bat aldezteko, aukera bakoitzaren aldeko eta kontrako argudioak emanez.}}
* '''C1''': Maila autonomoa.
{{esaera2|Gai da era askotako testu luzeak irakurtzeko eta nolabaiteko eskakizun-mailari erantzuteko, eta gai da, orobat, testu horietan esanahi inplizituei antze-mateko. Badaki jariotasunez eta bat-batean gauzak adierazten, esapide egokia aurkitzeko ahalegin handia egiten ari denik sumatzen ez zaiola. Hizkuntza malgutasunez eta eraginkortasunez erabil dezake, helburu sozial, akademiko eta profesionalekin. Testu argiak, ongi egituratuak eta xeheak ekoizteko gai da, baita gai konplexuei buruzkoak ere, testuaren antolaketa-, artikulazio- eta koherentzia-mekanismoak zuzen erabiliz.}}
* '''C2''': Maila garaiena.
{{esaera2|Gai da irakurtzen edo entzuten duen ia guztia erraz ulertzeko. Badaki idatzizko nahiz ahozko iturri des-berdinetatik datorren informazioa eta argudioak berreraikitzen, eta era koherentean eta labur adierazten. Badaki bat-batean, jariotasun handiz eta zehaztasunez gauzak adierazten, eta esanahiaren ñabardura txikiak bereizten ditu, baita konplexutasun handiko egoeretan ere.
HEEEB horretan saiatu ziren zehazten maila bakoitzeko hiztunek nolako [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasuna]] izan beharko zuten '''ahoz''' zein '''idatziz''', eta nolako ulermen maila izan beharko zuten bai '''entzute''' hutsarekin bai '''irakurriz'''.}}
HEEEB dokumentuaren [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABEren]] itzulpena<ref name="HABErenItzulpena" /> 248 orrialdeko [https://www.habe.euskadi.eus/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/adjuntos/europako_markoa.pdf PDF fitxategi batean ikus daiteke].<!-- ePUB formatura bihurketa egiterakoan, Calibre programarekin, taulak ez dira oraingoz batere txukun geratzen --> Hizkuntzen irakaskuntzan ezinbesteko erreferentzia bihurtu dira, esate baterako, 34-37. orrialdeetako taulak.
A1, A2, B1, B2, C1, C2 maila bakoitzak zer adierazten duen ikusteko, maila bakoitzari dagokion [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasun]] maila zein den ikusteko, HEEEB itzulpenaren<ref name="HABErenItzulpena" /> 253-263 orrialdetako eranskinetara jo daiteke.
== Ebaluazioaz. Nola neurtu komunikatzean erakusten den hizkuntza-maila ==
Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuak 9. kapitulua eta eranskinak eskaintzen dizkio komunikazio gaitasunaren ebaluazioari. Auto-ebaluazio [[Errubrika (hezkuntza)|errubrika]] xinple batzuk ere eskaintzen dira (ikus HEEEB<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=(Itzultzailea)|abizena=HABE|izenburua=Europako Erreferentzia Markoa|hizkuntza=eu|data=2007-03-12|url=http://www.habe.euskadi.eus/s23-edukiak/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/index.shtml|aldizkaria=www.habe.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-05}}</ref> 46-49. orr.). Dokumentuak argi erakusten du komunikazio gaitasunaren [[Komunikazio konpetentzia#Komunikatzeko gaitasunaren dimentsioak|dimentsio]] guztiak ebaluatu behar direla: ahozkoaren ulermena, idatzizkoaren ulermena, hitz egiteko ahalmena eta idazteko trebezia neurtzeko.
Hizkuntza-maila jakin bat izateko, komunikazioaren [[Komunikazio konpetentzia#Komunikatzeko gaitasunaren dimentsioak|dimentsio]] guztietan gutxieneko [[Komunikazio konpetentzia|komunikazio gaitasuna]] erakutsi behar da, eta HEEEB horrek hori neurtzeko hainbat [[Errubrika (hezkuntza)|errubrika]] erakusten ditu. Erreferentzia Esparru bateratuak honako kategoria hauek erabiltzen ditu (ikus HEEEB<ref name="#1" /> 201. or.) komunikazio-jarduerei dagokienez:
{| class="wikitable"
!|
| '''Elkarreragina''' (bat-batekoa, txanda laburrak)
| '''Ekoizpena''' (prestatua, txanda luzeak)
|-
|align="center"|'''Ahozkoak'''
| Elkarrizketa, lagunarteko eztabaida, helburuan oinarritutako elkarlana.
| Espezialitate akademikoaren ''deskribapena''.
|-
|align="center"|'''Idatzizkoak'''
|
|Espezialitate akademikoaren txostena edo deskribapena.
|-
|}
== Hizkuntzaaren jakintzen maila: tituluen arteko baliokidetasunak ==
Hizkuntzen [[Ebaluazio (hezkuntza)|ebaluazio]] kontuetan 2020. urtean ebaluazio prozesuak hobetzeko eta eguneratzeko ahalegina egin zen. (Ikus: {{es}} [https://cvc.cervantes.es/ensenanza/biblioteca_ele/marco_complementario/mcer_volumen-complementario.pdf Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). Servicio de publicaciones del Consejo de Europa: Estrasburgo. ''www.coe.int/lang-cefr''. ])
[[Fitxategi:Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru bateratua - Ebaluazio eskala.svg|erdian|500px|thumb|Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru bateratua - Ebaluazio eskala.]]
{| class="wikitable"
!| [[Hizkuntza]]
!| A1
!| A2
!| B1
!| B2
!| C1
!| C2
|-
|align="center"|[[Aleman]]a
|[[Start Deutsch]] 1
|Start Deutsch 2
|[[Zertifikat Deutsch]] (ZD)
|[[Test DaF o Zertifikat Deutsch für den Beruf ZDfB]]
|[[Zentrale Mittelstufen Prüfung]] (ZMP) [[o Test DaF]]
|[[Zentrale Oberstufen Prüfung]] (ZOP); [[Kleines Deutsches Sprachdiplom]] (KDS)
|-
|align="center"|[[Katalan]]a
|
|[[Certificat de nivell de català|Certificat de nivell bàsic de català]]
|Certificat de nivell elemental de català
|Certificat de nivell intermedi de català
|Certificat de nivell suficiència de català
|Certificat de nivell superior de català
|-
|align="center"|[[Daniera]]
|
|[[Prøve i Dansk]] 1
|Prøve i Dansk 2
|Prøve i Dansk 3
|[[Studieprøven]]
|
|-
|align="center"|[[Gaztelania]]
|Diploma de Español. Nivel "Acceso".
|Diploma de Español. Nivel "Plataforma".
|Diploma de Español. Nivel "Umbral".
|Diploma de Español. Nivel "Avanzado".
|Diploma de Español. Nivel "Dominio Operativo Eficaz".
|Diploma de Español. Nivel "Maestría".<ref>[http://dele.cervantes.es/informacion/niveles/tipos.html Instituto Cervantes. Tipos de diplomas DELE.]</ref>
|-
|align="center"|[[Euskara]]<ref>297/2010 Dekretua. EHHA 219 zk.2010eko azaroak 15. https://web.archive.org/web/20130814121357/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-heo/eu/contenidos/informacion/dic6/eu_2046/adjuntos/matricula_2011/libre/baliokidetzak_2009_e.pdf</ref>
| '''A1'''
| '''A2'''
|HE 1 - IVAP-HAEE
Lehenengo maila - HABE
'''B1'''
|HE 2 - IVAP-HAEE
Bigarren maila - HABE
'''B2'''
|[[Euskararen Gaitasun Agiria]] ([[Euskararen Gaitasun Agiria|EGA]])
HE 3 - IVAP-HAEE
Hirugarren maila - HABE
'''C1'''
|HE 4 - IVAP-HAEE
Laugarren maila - HABE
'''C2'''
|-
|align="center"|[[Finlandiera|Suomiera]]
|
|[[Suomen kieli perustaso]] 1
|Suomen kieli perustaso 2-3; [[keskitaso]] 3
|Suomen kieli; keskitaso 4-5; [[ylintaso]] 5
|Suomen kieli; ylintaso 6
|Suomen kieli; ylintaso 7-8
|-
|align="center"|[[Frantses]]a
|[[Diplôme d'Études en Langue Française]] (DELF A1)
|Diplôme d'Études en Langue Française (DELF A2)
|[[Diplôme d'Études en Langue Française (DELF B1]])
|Diplôme d'Études en Langue Française (DELF B2)
|[[Diplôme Approfondi de Langue Française]] (DALF C1)
|Diplôme Approfondi de Langue Française (DALF C2)
|-
|align="center"|[[Galiziera]]
|
|Certificado de lingua galega (Celga) 1
|Celga 2
|Celga 3
|Celga 4
|Celga 5
|-
|align="center"|[[Greziera]]
|
|Pistopiitikó Elinomátias I (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Α')<ref name=griego>{{en}} Spiros Papageorgiou: [http://www.greek-language.gr/greekLang/files/document/certification/CEFR_project_report081015.pdf ''Standardizing The Certificate of Attainment in Greek on the Common European Framework of Reference''] [grekoko gaitasun agiria Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuaren arabera estandarizatzen], Centre for the Greek Language.</ref>
|Pistopiitikó Elinomátias II (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Β')<ref name=griego/>
|Pistopiitikó Elinomátias III (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Γ')<ref name=griego/>
|Pistopiitikó Elinomátias IV (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Δ')<ref name=griego/>
|
|-
|align="center"|[[Ingeles]]a
|[[ESOL]] 1-2; Trinity Grades 1,2; Ascentis Anglia ESOL Preliminary Level
|[[Key English Test]] (KET); [[Young Learners]]; [[BULATS]] 1; ESOL 3-4; Trinity Grades 3,4; Ascentis Anglia ESOL Elementary Level
|[[Preliminary English Test]] (PET); BEC 1; BULATS 2; ESOL 5-6; Trinity Grades 5,6; Ascentis Anglia ESOL Intermediate Level
|[[First Certificate in English]] (FCE); BEC 2; BULATS 3; ESOL 7-9; Trinity Grades 7,8,9; Ascentis Anglia ESOL Advanced Level
|[[Certificate in Advanced English]] (CAE); BEC 3; BULATS 3; ESOL 10-11; Trinity Grades 10,11; Ascentis Anglia Proficiency Level
|[[Certificate of Proficiency in English]] (CPE); BULATS 5; ESOL 12; Trinity Grades 12; Ascentis Anglia Masters Level
|-
|align="center"|[[Italiera]]
|[[Diploma di Lingua Italiana|Diploma Elementare di Lingua Italiana]] (DELI)
|[[Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana]] Livello 1 (CELI 1)
|[[Diploma Intermedio di Lingua Italiana (DILI]]); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 2 (CELI 2)
|Diploma Avanzado di Lingua Italiana (DALI); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 3 (CELI 3)
|Diploma Commerciale di Lingua Italiana (DALC); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 4 (CELI 4)
|Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 5 (CELI 5)
|-
|align="center"|[[Luxenburgera]]
|
|[[Zertifikat Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (ZLaF)
|[[Éischten Diplom Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (1DLaF)
|[[Zweten Diplom Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (2DLaF)
|
|[[Ieweschten Diplom Lëtzebuergesch]]
|-
|align="center"|[[Nederlandera]]
|
|[[Profiel Toeristische en Informele Taalvaardigheid]] (PTIT)
|[[Profiel Maatschappelijke Taalvaardigheid]] (PMT)
|[[Staatsexamen Nederlands als Tweede Taal Examen]] I (NT2-I); [[Profiel Professionele Taalvaardigheid]] (PPT)
|Staatsexamen Nederlands als Tweede Taal Examen II (NT2-II); [[Profiel Academische Taalvaardigheid]] (PAT)
|
|-
|align="center"|[[Norvegiera]]
|
|
|[[Språkprøven i norsk for voksne innvandrere]]
|
|[[Test i norsk for fremmed- språklige Høyere nivå]]
|
|-
|align="center"|[[Portuges]]a
|
|[[Certificado Inicial de Português Língua Estrangeira]] (CIPLE)
|[[Diploma de Português Lingua Estrangeira|Diploma Elementar de Português Língua Estrangeira]] (DEPLE)
|Diploma Intermédio de Português Língua Estrangeira (DIPLE)
|Diploma Avançado de Português Língua Estrangeira (DAPLE)
|Diploma Universitário de Português Língua Estrangeira (DUPLE)
|-
|align="center"|[[Errusiera]]
|
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ B) Basico/Bazoviy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ I) Primero/Perviy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ II) Segundo/Vtoroy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ III) Tercero/Tretii
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ IV) Cuarto/Chetvertiy
|-
|align="center"|[[Suediera]]
|
|
|[[Sfi-provet]]
|
|[[Test in Swedish for University Studies]] (TISUS)
|
|-
|align="center"|[[Valentziera]]
|
|Certificat de coneixements orals de valencià
|Certificat elemental de coneixements de valencià
|
|Certificat mijtà de coneixements de valencià
|Certificat superior de coneixements de valencià
|
|-
|align="center"|[[Japoniera]]
|
|N5 (lehen 4-kyû)
|N4 (lehen 3-kyû)
|N3
|N2 (lehen 2-kyû)
|N1 (lehen 1-kyû)
|-
|}
{| {{Taula polita}} border=1 width=100%
|-
! [[Association of Language Testers in Europe|ALTE]] maila
! HEEEB maila
! [[Goethe Institutua]]
! [[Alliance Française]] erakundearen azterketak
! [[Cambridgeko Unibertsitateko ESOL azterketak]]
! [[UNIcert]] (hainbat hizkuntza)
|-
| 5
| C2
| [[Zentrale Oberstufenprüfung]], [[kleines Dt. Sprachdiplom]]
| [[Diplôme de Hautes Études Françaises]]
| [[Certificate of Proficiency in English|CPE]]
| UNIcert IV
|-
| 4
| C1
| [[Zentrale Mittelstufenprüfung]], [[Prüfung Wirtschaftsdeutsch]]
| [[Diplôme Supérieur d’Études Françaises Modernes]]
| [[Certificate in Advanced English|CAE]]
| UNIcert III
|-
| 3
| B2
| [[Zertifikat Deutsch Plus]], [[Zertifikat Deutsch für den Beruf]]
| [[Diplôme de Langue Française]]
| [[First Certificate in English|FCE]]
| UNIcert II
|-
| 2
| B1
| [[Zertifikat Deutsch]]
| [[Certificat d’Études de Français Pratique II]]
| [[Preliminary English Test|PET]]
| UNIcert I
|-
| 1
| A2
| [[Start Deutsch 2]]
| [[Certificat d’Études de Français Pratique I]]
| KET
| -
|-
| Maila baxuena
| A1
| [[Start Deutsch 1]]
|
| -
| -
|}
==== Ingelesezko gaitasun maila adierazten duten zenbait titulu: ====
::'''A1''' ''Movers (YLE Movers),</br>
::'''A2''' ''Flyers (YLE Flyers),</br>
::'''A2''' ''Key for Schools (KET),</br>
::'''A2''' ''Key (KET),</br>
::'''B1''' ''Preliminary for Schools (PET),</br>
::'''B1''' ''Preliminary (PET),</br>
::'''B1''' ''Business Preliminary (BEC Preliminary),</br>
::'''B2''' ''First for Schools (FCE),</br>
::'''B2''' ''First (FCE),</br>
::'''B2''' ''Business Vantage (BEC Vantage),</br>
::'''C1''' ''Advanced (CAE),</br>
::'''C1''' ''Business Higher'' (BEC Higher),</br>
::'''C2''' ''Proficiency'' (CPE),
== Euskararen ezagutza egiaztagirien arteko baliokidetzak HEEEBri egokituak ==
EAEn, dekretu batzuen bidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Hezkuntza Saila|abizena=EAEko|urtea=|izenburua=EUSKARAREN EZAGUTZA EGIAZTAGIRIEN ARTEKO BALIOKIDETZAK HIZKUNTZEN EUROPAKO ERREFERENTZIA MARKOARI EGOKITUAK|argitaletxea=EJ - Hezkuntza Saila|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2009-03-02|url=https://www.euskadi.eus/euskarazko-baliokidetzak/web01-a3hheoi/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-05}}</ref> zehaztu egin ziren euskararen ezagutza aitortzen zuten hainbat titulu eta agiri.<ref>{{Erreferentzia|izena=EAE|abizena=HABE|izenburua=EUSKARAREN EZAGUTZA EGIAZTAGIRIEN ARTEKO BALIOKIDETZAK HIZKUNTZEN EUROPAKO ERREFERENTZIA MARKOARI EGOKITUAK|hizkuntza=eu|data=2009-03-02|url=https://www.habe.euskadi.eus/euskarazko-baliokidetzak/s23-edukiak/eu/|aldizkaria=www.habe.euskadi.eus|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
[[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]ko 2023ko Hezkuntza legeak, Hizkuntzen Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko terminologia erabiliz, honelako helburuak ezarri zituen:
{{Esaera2|<big>67. artikulua.– </big>'''Hizkuntza ofizialak eta atzerriko hizkuntzak'''.
1.– Curriculum-dekretuek hizkuntza horien ezagutza praktiko eta nahikoa definitu beharko dute, bai eta hizkuntza horien irakaskuntza eraginkorra ere. Gutxieneko helburu gisa, konpetentzia-maila hauek finkatuko dituzte:
– '''Lehen hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B1''' maila lortu beharko da '''bi hizkuntza ofizialetan'''.
– '''Derrigorrezko bigarren hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B2''' maila lortu beharko da '''bi hizkuntza ofizialetan'''.
Ikasle bakoitzaren ardura beren gain duten irakasle-taldeek ebaluatuko dute gutxieneko helburu horiek betetzen diren.
2.– Gutxienez '''atzerriko hizkuntza''' baten [...]:
– '''Lehen hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''A2''' azpimaila lortu beharko da.
– '''Derrigorrezko bigarren hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B1''' azpimaila lortu beharko da.|'''7/2023 LEGEA, abenduaren 21ekoa, Euskal Autonomia Erkidegoko Hezkuntzarena'''<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=17/2023 LEGEA, abenduaren 21ekoa, Euskal Autonomia Erkidegoko Hezkuntzarena.|hizkuntza=eu|data=2024-01-05|url=https://www.legegunea.euskadi.eus/eli/es-pv/l/2023/12/21/17/dof/eus/html/webleg00-contfich/eu/#TITULO8f662554|aldizkaria=www.legegunea.euskadi.eus|sartze-data=2024-10-07}}</ref>}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Ahozko hizkuntza]].
* [[Euskarazko agirien baliokidetza]].
* [[Ebaluazio]].
* [[Gaitasun (hezkuntza)|Gaitasun]].
* [[Idazlan]].
* [[Ikuspegi komunikatibo]].
* [[Komunikazio]].
* [[Komunikazio gaitasun]].
== Kanpo estekak ==
* [https://www.euskadi.eus/informazioa/hizkuntzen-irakaskuntza/web01-a3hheoi/eu/ EAEko Hezkuntza Saila. ''Hizkuntzen Programazioak''. (Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratu honen arabera mailakatuta).]
* [http://www.habe.euskadi.net/s23-4728/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/euro_markoa.html Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua,] HABEk argitaratua.
* [http://www.habe.euskadi.eus/s23-4728/eu/contenidos/informacion/tituluen_baliokidetza/eu_titbalio/tituluen_baliokidetza.html Euskara tituluen baliokidetza. HABE].
* {{es}} [https://cvc.cervantes.es/ensenanza/biblioteca_ele/marco_complementario/mcer_volumen-complementario.pdf Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). Servicio de publicaciones del Consejo de Europa: Estrasburgo. ''www.coe.int/lang-cefr''.]
* {{es}} [http://www.ikasten.ikasbil.eus/mod/habecms/view.php/irakasbil/didakteka/mcer_volumen_complementario_argitalpena Aurreko bera beste URL helbide batean: Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). (<<''Common European Framework of Reference for Languages: learning, teaching, assessment – Companion volume''); euskarazko aurkezpen laburra ''Europako Erreferentzia Marko Bateratuaren Liburu Osagarria'' Oraindik euskarara itzuli gabe. ]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eusk_hizkuntzen_irakaskuntza/es_def/adjuntos/AURKIBIDEA.pdf ''Hizkuntzen Portfolio Europarra'']; [https://web.archive.org/web/20210423121406/https://www.berrigasteiz.com/site_argitalpenak/docs/500_lenguas/5002000001e_Pub_Europa_portfolioa_e.pdf ''Hizkuntzen Portfolio Europarra''.]
*{{en}}{{fr}} [https://www.coe.int/en/web/portfolio/introduction ''Zer da Hizkuntzen Portfolio Europarra?'']
* {{en}} [https://archive.today/20120729045710/www.coe.int/t/dg4/linguistic/CADRE_EN.asp Webgune ofiziala]
* {{en}} [https://rm.coe.int/cefr-companion-volume-with-new-descriptors-2018/1680787989 Jatorrizko dokumentua, 2018. urteko edizioa: ''Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment Companion Volume With New Descriptors'']
* EAEko [http://www.euskadi.net/bopv2/datos/2009/03/0901397a.pdf 46/2009 DEKRETUA, otsailaren 24koa.] Honen bidez, araubide bereziko hizkuntza-ikasketen mailetako- oinarrizkoa, tartekoa, aurreratua eta gaitasun maila-curriculuma ezartzen da eta ikasketa horiek Euskal Autonomi Erkidegoan jartzen dira.
* EAEko [http://www.legegunea.euskadi.eus/x59-preview/eu/contenidos/decreto/bopv201005372/eu_def/index.shtml 297/2010 DEKRETUA, azaroaren 9koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dena.]
* EAEko [https://www.euskadi.eus/bopv2/datos/2012/04/1201701e.pdf 47/2012 DEKRETUA, apirilaren 16koa, euskaraz egindako ikasketa ofizialak aintzat hartzeko eta euskara-maila hizkuntza-tituluen eta ziurtagirien bidez egiaztatzetik salbuesteko dena.]
* EAEko [http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/dekretua/1872017-dekretua-uztailaren-4koa-euskararen-jakite-maila-egiaztatzen-duten-tituluak-eta-ziurtagiriak-baliokidetu-eta-hizkuntzen-europako-erreferentzi-marko-bateratuko-mailekin-parekatzeko-dekretua-aldatzen-duena/ 187/2017 DEKRETUA, uztailaren 4koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dekretua aldatzen duena.]
* [https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/df_acreditaciones_y_exenciones_elebiduna.pdf /2019 Nafarroako FORU DEKRETUAaren ''Zirriborroa'' , -aren, -(e)koa, ezartzen duena, batetik, zein tituluk eta ziurtagirik egiaztatzen duten euskararen jakite-maila, eta, bestetik, hizkuntzaren jakite-maila hori zer kasutan egonen den salbuetsita titulu eta ziurtagiri bidez egiaztatu beharretik.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hezkuntza]]
[[Kategoria:Hizkuntzak]]
[[Kategoria:Hizkuntzen irakaskuntza]]
[[Kategoria:Ebaluazio tresnak]]
[[Kategoria:Hezkuntza ebaluazioa]]
[[Kategoria:Ebaluazioa]]
noyjqc860tuogcir85q9t14emw9esq3
9994103
9994102
2024-12-09T04:22:20Z
Treuiller
59723
/* Tresna didaktikoak */
9994103
wikitext
text/x-wiki
'''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua: Ikaskuntza, Irakaskuntza eta Ebaluazioa''' [[Europako Kontseilua]]k [[2001]]ean argitaratutako dokumentu bat da, atzerriko [[hizkuntza]] baten ikasleak ahoz eta idatziz duen ulermen eta adierazmen maila neurtzeko balio duena.
Europako Kontseiluko berrogei herrialdetako adituek —hizkuntzalaritza aplikatuaren eta pedagogiaren arloetako adituek— hamar urtez baino gehiagoz egindako lanaren emaitza da.
Erreferentzia Esparrua hizkuntza modernoen arloko profesionalentzat prestatu da. Hizkuntzen irakaskuntzaren eta ikaskuntzaren helburuei eta metodologiari buruzko gogoeta sorraraztea du helburu, bai eta curriculuma garatzeko, eta programak, [[azterketa (ebaluazioa)|azterketak]] eta [[ebaluazio]]-irizpideak zehazteko oinarri bateratua eskaintzea ere, hezkuntza- eta lanbide-arlo batzuetatik besteetarako igarobidea erraztearren.
Europako Erreferentzia Esparrua balio handiko tresna da irakasleak prestatzen, programak eta azterketak diseinatzen eta gida eta [[material didaktiko]]ak sortzen dihardutenentzat.
== Izenaren arazoa (edo, zehazkiago, itzulpenarena) ==
[[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] hizkuntza nagusietan sortutako termino hori euskaratzean, beste hainbatetan bezala, nork bere aldetik jo du:
* '''''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua:''''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoan]] erabiltzen dute<ref>[http://www.euskarabidea.es/euskara/albisteak/nafarroako-gobernuko-hezkuntza-kontseilariak-eta-eusko-jaurlaritzako-kultura-sailburuak-borondate-adierazpena-izenpetu-dute-euskara-sustatzeko ''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua''] terminoa ageri den orri bat, Nafarroako Foru Erkidegoko Euskarabidea erakundearen webgunean</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskara. 26/2015 Foru Dekretua, apirilaren 29koa, A1, A2, B1 eta B2 euskara mailak egiaztatzeko ziurtagiri ofizialak sortzen dituena eta haiek jaulkitzeko arauak ematen dituena - navarra.es|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Derecho+navarro/lexnavarra/IndicesPorDepartamentos/Relaciones+Ciudadanas+e+Institucionales/Vascuence/FD_2015_026.htm|aldizkaria=www.navarra.es|sartze-data=2019-07-03}}</ref><ref>[https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/df_acreditaciones_y_exenciones_elebiduna.pdf /2019 (''Zirriborroa'') FORU DEKRETUA, -aren, -(e)koa, ezartzen duena, batetik, zein tituluk eta ziurtagirik egiaztatzen duten euskararen jakite-maila, eta, bestetik, hizkuntzaren jakite-maila hori zer kasutan egonen den salbuetsita titulu eta ziurtagiri bidez egiaztatu beharretik.]</ref>. Forma hori aukeratu dugu artikulu honetarako, argiena eta egokiena delako (Zehazki hiztegiak, Elhuyar hiztegiak eta Euskaltermek zehaztutako bideari jarraituz, ''esparru'' hitza erabili dute gaztelaniaz ''marco'' eta ingelesez ''framework'' deritzoten adigai berezi horretarako).
* '''''Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratua:''''' Eusko Jaurlaritzaren 64/2008 Dekretuan<ref>Eusko Jaurlaritzaren [http://www.habe.euskadi.net/r46-714/es/contenidos/nota_prensa/tituluen_baliokidetzea_dekretu/es_hps/adjuntos/BalikidetzeDekretua.pdf 64/2008 Dekretua, euskararen ezagutza egiaztatzen duten titulu eta ziurtagirien arteko baliokidetzak finkatu eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratura egokitzekoa.] (Hurrengo urtean, [http://www.euskadi.net/bopv2/datos/2009/03/0901425a.pdf 46/2009 Dekretuak, otsailaren 24koak], aurreko 64/2008 Dekretua aldatu zuen).</ref> eta 187/2017 Dekretuan<ref>{{Erreferentzia|izena=2017 Dekretua|abizena=187/|izenburua=187/2017 DEKRETUA, uztailaren 4koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dekretua aldatzen duena.|hizkuntza=eu|data=2017-07-22|url=http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/dekretua/1872017-dekretua-uztailaren-4koa-euskararen-jakite-maila-egiaztatzen-duten-tituluak-eta-ziurtagiriak-baliokidetu-eta-hizkuntzen-europako-erreferentzi-marko-bateratuko-mailekin-parekatzeko-dekretua-aldatzen-duena/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2019-07-03}}</ref> erabilia. Forma osoa argiagoa da: ''Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua''. Arestian azaldu dugunez, esanahi hau adierazteko, ''marko'' baino egokiagoa da ''esparru''.
* '''''Hizkuntzen Europako Erreferentzia-Esparru Bateratua:''''' [[Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea|IVAPek]], Nafarroako foru administrazioak eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskadiko]] hainbat udalek argitaratutako lanpostuen deialdietan ageri da.<ref>[https://web.archive.org/web/20100511013224/http://www.ivap.euskadi.net/r61-opeconte/eu/contenidos/informacion/ope_2008_1/eu_ope/anexos.html ''Hizkuntzen Europako Erreferentzia-Esparru Bateratua''] terminoa ageri den orri bat, IVAPen webgunean.</ref>
* '''''Hizkuntzetarako erreferentzia-esparru komuna''''' erabili izan da gutxi batzuetan.<ref>Adibidez, ''Hizkuntzetarako erreferentzia-esparru komuna'' terminoa ageri da ''[[Berria]]'' egunkariko iritzi artikulu [http://paperekoa.berria.info/harian/2007-01-25/002/009/25_urte_eta_gero_hau.htm honetan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} eta [[Euskadiko Eskola Kontseilua]]k plazaratutako testu [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1171533714/inprimatzeko honetan]{{Apurtutako esteka|date=abuztua 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> Europako gaietarako erabili ohi den ''bateratua''ren ordez ''komuna'' adjektiboa erabiltzearen eragozpena du, besteak beste.
* '''''Hizkuntzetarako Europako Marko Komuna:''''' alde batera utzia du «erreferentzia» kontzeptua.
* '''''Europako Erreferentzi''''' (edo '''''Erreferentzia''''') '''''Marko Bateratua:''''' badirudi erabiliena dela. Artikulu honetan aztergai dugun dokumentua, izan ere, [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABEk]] izenburu horrekin euskaratu eta osorik argitaratu du, dohainik eskuratzeko moduan, bere webgunean.<ref name="HABErenItzulpena">HABE: [http://www.habe.euskadi.net/s23-4728/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/euro_markoa.html Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua.]</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikaskuntza irakaskuntza eta ebaluaziorako europako erreferentzia markoa.|argitaletxea=HABE|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433025174|edizioa=1. argit|isbn=84-95827-90-5|pmc=433025174|sartze-data=2021-03-18}}</ref> Arestian aipatu dugunez, hobe litzateke ''esparru'' erabiltzea ''marko'' hitzaren ordez; forma laburtu horretan ez da «hizkuntzak» nozioa aipatu ere egiten; eta hitz elkarketan, ''erreferentzia'' hitzari bukaerako ''-a'' kendu zaio (onargarria da, baina gaur egungo euskara zainduko joera nagusiaren aurka doa).
* '''''Hizkuntzetarako Erreferentzia Sistema Europarra:''''' Wikipedian agertu zen aldaera bat, itxura batean behintzat beste inork erabili ez duena, baina Wikipediatiko kopiaz kopia mundu osoa zabaldu dena.
* Eta abar.
Esan bezala, terminoaren alderdi guztiei begiratuta, artikulu honetako izenburukoa hobetsi dugu: ''Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua''. Izan ere, aukera horien guztien artean argiena eta egokiena da, zehaztu ditugun arrazoiengatik.
== Tresna didaktikoak ==
Hizkuntzetarako Erreferentzia Sistema Europarra definitzerakoan, ikasleen profilak deskribatzerakoan [[Komunikazio konpetentzia|komunikazio gaitasun]] maila jakin batzuk aipatzen ziren, hurrengo atalean ikusiko den legez; halaber, ikasleen '''hizkuntza-biografia''', ikasleen '''hizkuntza-pasaportea''' eta '''dossierra''' bezalako tresnak, ''Hizkuntzen Portfolio Europarra''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hizkuntzen portfolio europarra / Portfolio europeo de las lenguas.|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia / Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/433027787|edizioa=1. arg|isbn=84-457-2042-2|pmc=433027787|sartze-data=2021-04-23}}</ref> edo ''Nire lehen portfolioa, 3-7 urte''<ref>[https://www.euskadi.eus/contenidos/documentacion/inn_doc_lenguas/eu_def/adjuntos/500004e_Pub_MEC_Portfolioa_02_e.pdf ''Nire lehen portfolioa, 3-7 urte'']</ref> dokumentuetan deskribatuak.
== Mailak ==
Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuan (HEEEB)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikaskuntza irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako erreferentzia markoa|argitaletxea=HABE|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433025174|edizioa=1. argit|isbn=84-95827-90-5|pmc=433025174|sartze-data=2021-03-18}}</ref>, hainbat [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasun]] irizpidetzat hartuta, sei jakintza maila bereizten dira:
* '''A1''': Sarrera maila.
{{esaera2|Gai da eguneroko bizitzan sarri erabiltzen diren esapideak ulertzeko eta erabiltzeko, eta baita berehalako beharrak asetzera bideratutako esaldi soilak osatzeko ere. Badaki bere buruaren eta besteren aurkezpena egiten, eta helbideari, gauzei eta ezagutzen duen jendeari buruzko oinarrizko informazio pertsonala ematen eta eskatzen. Oinarrizko harremanak izan ditzake, baldin eta solaskideak mantso eta argi hitz egiten badio eta laguntzeko prest badago.}}
* '''A2''': Maila ertaina.
{{esaera2|Bereziki esanguratsuak dituen esperientzia-esparruekin loturiko esaldiak eta esapideak, eguneroko bizitzakoak,ulertzeko gai da (bere buruari eta familiari buruzko oinarrizko informazioa, erosketei, intereseko lekuei, lanbideei eta abarri buruzko informazioa). Badaki ataza soilak eta arruntak egiteko orduan komunikatzen, baldin eta ezagunak edo ohikoak dituen gaiei buruzko informazio-truke erraza eta zuzena bakarrik eskatzen badute.Badaki bere iraganaz eta inguruneaz deskribapen errazak egiten, baita bere berehalako beharrei buruzko deskribapenak egiten ere.}}
* '''B1''': Atari maila.
{{esaera2|Gai da argi eta hizkuntza estandarrean idatzitako testuen puntu nagusiak ulertzeko, gai ezagunei buruzkoak badira, lanaren esparruan, ikasketen esparruan eta aisialdian. Badaki hizkuntza hori erabiltzen den lurraldeetan bidaiatzean sor daitezkeen egoera gehienetan moldatzen. Gai ezagun edo interes pertsonalekoei buruzko testu soilak eta koherenteak osa ditzake. Esperientzien, gertaeren, nahien eta asmoen berri emateko gai da, eta gai da, orobat, bere iritziak labur-labur arrazoitzeko edo bere asmoak azaltzeko.}}
* '''B2''': Maila aurreratua.
{{esaera2|Gai da gai zehatzei nahiz abstraktuei buruz diharduten testu konplexuetako ideia nagusiak ulertzeko,baita testu teknikoenak ere, betiere bere espezialitatearen arlokoak badira. Jatorrizko hiztunekin mintza daiteke, jariotasunez eta naturaltasunez, halako eran non ez solaskide batek ez besteak ez duten ahaleginik egin behar elkar ulertzeko. Testu argiak eta xeheak sor ditzake gai askori buruz, eta gai da,orobat, gai orokorrei buruzko ikuspegi jakin bat aldezteko, aukera bakoitzaren aldeko eta kontrako argudioak emanez.}}
* '''C1''': Maila autonomoa.
{{esaera2|Gai da era askotako testu luzeak irakurtzeko eta nolabaiteko eskakizun-mailari erantzuteko, eta gai da, orobat, testu horietan esanahi inplizituei antze-mateko. Badaki jariotasunez eta bat-batean gauzak adierazten, esapide egokia aurkitzeko ahalegin handia egiten ari denik sumatzen ez zaiola. Hizkuntza malgutasunez eta eraginkortasunez erabil dezake, helburu sozial, akademiko eta profesionalekin. Testu argiak, ongi egituratuak eta xeheak ekoizteko gai da, baita gai konplexuei buruzkoak ere, testuaren antolaketa-, artikulazio- eta koherentzia-mekanismoak zuzen erabiliz.}}
* '''C2''': Maila garaiena.
{{esaera2|Gai da irakurtzen edo entzuten duen ia guztia erraz ulertzeko. Badaki idatzizko nahiz ahozko iturri des-berdinetatik datorren informazioa eta argudioak berreraikitzen, eta era koherentean eta labur adierazten. Badaki bat-batean, jariotasun handiz eta zehaztasunez gauzak adierazten, eta esanahiaren ñabardura txikiak bereizten ditu, baita konplexutasun handiko egoeretan ere.
HEEEB horretan saiatu ziren zehazten maila bakoitzeko hiztunek nolako [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasuna]] izan beharko zuten '''ahoz''' zein '''idatziz''', eta nolako ulermen maila izan beharko zuten bai '''entzute''' hutsarekin bai '''irakurriz'''.}}
HEEEB dokumentuaren [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABEren]] itzulpena<ref name="HABErenItzulpena" /> 248 orrialdeko [https://www.habe.euskadi.eus/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/adjuntos/europako_markoa.pdf PDF fitxategi batean ikus daiteke].<!-- ePUB formatura bihurketa egiterakoan, Calibre programarekin, taulak ez dira oraingoz batere txukun geratzen --> Hizkuntzen irakaskuntzan ezinbesteko erreferentzia bihurtu dira, esate baterako, 34-37. orrialdeetako taulak.
A1, A2, B1, B2, C1, C2 maila bakoitzak zer adierazten duen ikusteko, maila bakoitzari dagokion [[Komunikazio gaitasun|komunikatzeko gaitasun]] maila zein den ikusteko, HEEEB itzulpenaren<ref name="HABErenItzulpena" /> 253-263 orrialdetako eranskinetara jo daiteke.
== Ebaluazioaz. Nola neurtu komunikatzean erakusten den hizkuntza-maila ==
Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuak 9. kapitulua eta eranskinak eskaintzen dizkio komunikazio gaitasunaren ebaluazioari. Auto-ebaluazio [[Errubrika (hezkuntza)|errubrika]] xinple batzuk ere eskaintzen dira (ikus HEEEB<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=(Itzultzailea)|abizena=HABE|izenburua=Europako Erreferentzia Markoa|hizkuntza=eu|data=2007-03-12|url=http://www.habe.euskadi.eus/s23-edukiak/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/index.shtml|aldizkaria=www.habe.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-05}}</ref> 46-49. orr.). Dokumentuak argi erakusten du komunikazio gaitasunaren [[Komunikazio konpetentzia#Komunikatzeko gaitasunaren dimentsioak|dimentsio]] guztiak ebaluatu behar direla: ahozkoaren ulermena, idatzizkoaren ulermena, hitz egiteko ahalmena eta idazteko trebezia neurtzeko.
Hizkuntza-maila jakin bat izateko, komunikazioaren [[Komunikazio konpetentzia#Komunikatzeko gaitasunaren dimentsioak|dimentsio]] guztietan gutxieneko [[Komunikazio konpetentzia|komunikazio gaitasuna]] erakutsi behar da, eta HEEEB horrek hori neurtzeko hainbat [[Errubrika (hezkuntza)|errubrika]] erakusten ditu. Erreferentzia Esparru bateratuak honako kategoria hauek erabiltzen ditu (ikus HEEEB<ref name="#1" /> 201. or.) komunikazio-jarduerei dagokienez:
{| class="wikitable"
!|
| '''Elkarreragina''' (bat-batekoa, txanda laburrak)
| '''Ekoizpena''' (prestatua, txanda luzeak)
|-
|align="center"|'''Ahozkoak'''
| Elkarrizketa, lagunarteko eztabaida, helburuan oinarritutako elkarlana.
| Espezialitate akademikoaren ''deskribapena''.
|-
|align="center"|'''Idatzizkoak'''
|
|Espezialitate akademikoaren txostena edo deskribapena.
|-
|}
== Hizkuntzaaren jakintzen maila: tituluen arteko baliokidetasunak ==
Hizkuntzen [[Ebaluazio (hezkuntza)|ebaluazio]] kontuetan 2020. urtean ebaluazio prozesuak hobetzeko eta eguneratzeko ahalegina egin zen. (Ikus: {{es}} [https://cvc.cervantes.es/ensenanza/biblioteca_ele/marco_complementario/mcer_volumen-complementario.pdf Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). Servicio de publicaciones del Consejo de Europa: Estrasburgo. ''www.coe.int/lang-cefr''. ])
[[Fitxategi:Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru bateratua - Ebaluazio eskala.svg|erdian|500px|thumb|Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru bateratua - Ebaluazio eskala.]]
{| class="wikitable"
!| [[Hizkuntza]]
!| A1
!| A2
!| B1
!| B2
!| C1
!| C2
|-
|align="center"|[[Aleman]]a
|[[Start Deutsch]] 1
|Start Deutsch 2
|[[Zertifikat Deutsch]] (ZD)
|[[Test DaF o Zertifikat Deutsch für den Beruf ZDfB]]
|[[Zentrale Mittelstufen Prüfung]] (ZMP) [[o Test DaF]]
|[[Zentrale Oberstufen Prüfung]] (ZOP); [[Kleines Deutsches Sprachdiplom]] (KDS)
|-
|align="center"|[[Katalan]]a
|
|[[Certificat de nivell de català|Certificat de nivell bàsic de català]]
|Certificat de nivell elemental de català
|Certificat de nivell intermedi de català
|Certificat de nivell suficiència de català
|Certificat de nivell superior de català
|-
|align="center"|[[Daniera]]
|
|[[Prøve i Dansk]] 1
|Prøve i Dansk 2
|Prøve i Dansk 3
|[[Studieprøven]]
|
|-
|align="center"|[[Gaztelania]]
|Diploma de Español. Nivel "Acceso".
|Diploma de Español. Nivel "Plataforma".
|Diploma de Español. Nivel "Umbral".
|Diploma de Español. Nivel "Avanzado".
|Diploma de Español. Nivel "Dominio Operativo Eficaz".
|Diploma de Español. Nivel "Maestría".<ref>[http://dele.cervantes.es/informacion/niveles/tipos.html Instituto Cervantes. Tipos de diplomas DELE.]</ref>
|-
|align="center"|[[Euskara]]<ref>297/2010 Dekretua. EHHA 219 zk.2010eko azaroak 15. https://web.archive.org/web/20130814121357/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-heo/eu/contenidos/informacion/dic6/eu_2046/adjuntos/matricula_2011/libre/baliokidetzak_2009_e.pdf</ref>
| '''A1'''
| '''A2'''
|HE 1 - IVAP-HAEE
Lehenengo maila - HABE
'''B1'''
|HE 2 - IVAP-HAEE
Bigarren maila - HABE
'''B2'''
|[[Euskararen Gaitasun Agiria]] ([[Euskararen Gaitasun Agiria|EGA]])
HE 3 - IVAP-HAEE
Hirugarren maila - HABE
'''C1'''
|HE 4 - IVAP-HAEE
Laugarren maila - HABE
'''C2'''
|-
|align="center"|[[Finlandiera|Suomiera]]
|
|[[Suomen kieli perustaso]] 1
|Suomen kieli perustaso 2-3; [[keskitaso]] 3
|Suomen kieli; keskitaso 4-5; [[ylintaso]] 5
|Suomen kieli; ylintaso 6
|Suomen kieli; ylintaso 7-8
|-
|align="center"|[[Frantses]]a
|[[Diplôme d'Études en Langue Française]] (DELF A1)
|Diplôme d'Études en Langue Française (DELF A2)
|[[Diplôme d'Études en Langue Française (DELF B1]])
|Diplôme d'Études en Langue Française (DELF B2)
|[[Diplôme Approfondi de Langue Française]] (DALF C1)
|Diplôme Approfondi de Langue Française (DALF C2)
|-
|align="center"|[[Galiziera]]
|
|Certificado de lingua galega (Celga) 1
|Celga 2
|Celga 3
|Celga 4
|Celga 5
|-
|align="center"|[[Greziera]]
|
|Pistopiitikó Elinomátias I (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Α')<ref name=griego>{{en}} Spiros Papageorgiou: [http://www.greek-language.gr/greekLang/files/document/certification/CEFR_project_report081015.pdf ''Standardizing The Certificate of Attainment in Greek on the Common European Framework of Reference''] [grekoko gaitasun agiria Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratuaren arabera estandarizatzen], Centre for the Greek Language.</ref>
|Pistopiitikó Elinomátias II (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Β')<ref name=griego/>
|Pistopiitikó Elinomátias III (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Γ')<ref name=griego/>
|Pistopiitikó Elinomátias IV (Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Δ')<ref name=griego/>
|
|-
|align="center"|[[Ingeles]]a
|[[ESOL]] 1-2; Trinity Grades 1,2; Ascentis Anglia ESOL Preliminary Level
|[[Key English Test]] (KET); [[Young Learners]]; [[BULATS]] 1; ESOL 3-4; Trinity Grades 3,4; Ascentis Anglia ESOL Elementary Level
|[[Preliminary English Test]] (PET); BEC 1; BULATS 2; ESOL 5-6; Trinity Grades 5,6; Ascentis Anglia ESOL Intermediate Level
|[[First Certificate in English]] (FCE); BEC 2; BULATS 3; ESOL 7-9; Trinity Grades 7,8,9; Ascentis Anglia ESOL Advanced Level
|[[Certificate in Advanced English]] (CAE); BEC 3; BULATS 3; ESOL 10-11; Trinity Grades 10,11; Ascentis Anglia Proficiency Level
|[[Certificate of Proficiency in English]] (CPE); BULATS 5; ESOL 12; Trinity Grades 12; Ascentis Anglia Masters Level
|-
|align="center"|[[Italiera]]
|[[Diploma di Lingua Italiana|Diploma Elementare di Lingua Italiana]] (DELI)
|[[Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana]] Livello 1 (CELI 1)
|[[Diploma Intermedio di Lingua Italiana (DILI]]); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 2 (CELI 2)
|Diploma Avanzado di Lingua Italiana (DALI); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 3 (CELI 3)
|Diploma Commerciale di Lingua Italiana (DALC); Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 4 (CELI 4)
|Certificato di Conoscenza della Lingua Italiana Livello 5 (CELI 5)
|-
|align="center"|[[Luxenburgera]]
|
|[[Zertifikat Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (ZLaF)
|[[Éischten Diplom Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (1DLaF)
|[[Zweten Diplom Lëtzebuergesch als Friemsprooch]] (2DLaF)
|
|[[Ieweschten Diplom Lëtzebuergesch]]
|-
|align="center"|[[Nederlandera]]
|
|[[Profiel Toeristische en Informele Taalvaardigheid]] (PTIT)
|[[Profiel Maatschappelijke Taalvaardigheid]] (PMT)
|[[Staatsexamen Nederlands als Tweede Taal Examen]] I (NT2-I); [[Profiel Professionele Taalvaardigheid]] (PPT)
|Staatsexamen Nederlands als Tweede Taal Examen II (NT2-II); [[Profiel Academische Taalvaardigheid]] (PAT)
|
|-
|align="center"|[[Norvegiera]]
|
|
|[[Språkprøven i norsk for voksne innvandrere]]
|
|[[Test i norsk for fremmed- språklige Høyere nivå]]
|
|-
|align="center"|[[Portuges]]a
|
|[[Certificado Inicial de Português Língua Estrangeira]] (CIPLE)
|[[Diploma de Português Lingua Estrangeira|Diploma Elementar de Português Língua Estrangeira]] (DEPLE)
|Diploma Intermédio de Português Língua Estrangeira (DIPLE)
|Diploma Avançado de Português Língua Estrangeira (DAPLE)
|Diploma Universitário de Português Língua Estrangeira (DUPLE)
|-
|align="center"|[[Errusiera]]
|
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ B) Basico/Bazoviy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ I) Primero/Perviy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ II) Segundo/Vtoroy
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ III) Tercero/Tretii
|[[Test of Russian as a Foreign Language]] (TORFL/ТРКИ IV) Cuarto/Chetvertiy
|-
|align="center"|[[Suediera]]
|
|
|[[Sfi-provet]]
|
|[[Test in Swedish for University Studies]] (TISUS)
|
|-
|align="center"|[[Valentziera]]
|
|Certificat de coneixements orals de valencià
|Certificat elemental de coneixements de valencià
|
|Certificat mijtà de coneixements de valencià
|Certificat superior de coneixements de valencià
|
|-
|align="center"|[[Japoniera]]
|
|N5 (lehen 4-kyû)
|N4 (lehen 3-kyû)
|N3
|N2 (lehen 2-kyû)
|N1 (lehen 1-kyû)
|-
|}
{| {{Taula polita}} border=1 width=100%
|-
! [[Association of Language Testers in Europe|ALTE]] maila
! HEEEB maila
! [[Goethe Institutua]]
! [[Alliance Française]] erakundearen azterketak
! [[Cambridgeko Unibertsitateko ESOL azterketak]]
! [[UNIcert]] (hainbat hizkuntza)
|-
| 5
| C2
| [[Zentrale Oberstufenprüfung]], [[kleines Dt. Sprachdiplom]]
| [[Diplôme de Hautes Études Françaises]]
| [[Certificate of Proficiency in English|CPE]]
| UNIcert IV
|-
| 4
| C1
| [[Zentrale Mittelstufenprüfung]], [[Prüfung Wirtschaftsdeutsch]]
| [[Diplôme Supérieur d’Études Françaises Modernes]]
| [[Certificate in Advanced English|CAE]]
| UNIcert III
|-
| 3
| B2
| [[Zertifikat Deutsch Plus]], [[Zertifikat Deutsch für den Beruf]]
| [[Diplôme de Langue Française]]
| [[First Certificate in English|FCE]]
| UNIcert II
|-
| 2
| B1
| [[Zertifikat Deutsch]]
| [[Certificat d’Études de Français Pratique II]]
| [[Preliminary English Test|PET]]
| UNIcert I
|-
| 1
| A2
| [[Start Deutsch 2]]
| [[Certificat d’Études de Français Pratique I]]
| KET
| -
|-
| Maila baxuena
| A1
| [[Start Deutsch 1]]
|
| -
| -
|}
==== Ingelesezko gaitasun maila adierazten duten zenbait titulu: ====
::'''A1''' ''Movers (YLE Movers),</br>
::'''A2''' ''Flyers (YLE Flyers),</br>
::'''A2''' ''Key for Schools (KET),</br>
::'''A2''' ''Key (KET),</br>
::'''B1''' ''Preliminary for Schools (PET),</br>
::'''B1''' ''Preliminary (PET),</br>
::'''B1''' ''Business Preliminary (BEC Preliminary),</br>
::'''B2''' ''First for Schools (FCE),</br>
::'''B2''' ''First (FCE),</br>
::'''B2''' ''Business Vantage (BEC Vantage),</br>
::'''C1''' ''Advanced (CAE),</br>
::'''C1''' ''Business Higher'' (BEC Higher),</br>
::'''C2''' ''Proficiency'' (CPE),
== Euskararen ezagutza egiaztagirien arteko baliokidetzak HEEEBri egokituak ==
EAEn, dekretu batzuen bidez<ref>{{Erreferentzia|izena=Hezkuntza Saila|abizena=EAEko|urtea=|izenburua=EUSKARAREN EZAGUTZA EGIAZTAGIRIEN ARTEKO BALIOKIDETZAK HIZKUNTZEN EUROPAKO ERREFERENTZIA MARKOARI EGOKITUAK|argitaletxea=EJ - Hezkuntza Saila|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2009-03-02|url=https://www.euskadi.eus/euskarazko-baliokidetzak/web01-a3hheoi/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-05}}</ref> zehaztu egin ziren euskararen ezagutza aitortzen zuten hainbat titulu eta agiri.<ref>{{Erreferentzia|izena=EAE|abizena=HABE|izenburua=EUSKARAREN EZAGUTZA EGIAZTAGIRIEN ARTEKO BALIOKIDETZAK HIZKUNTZEN EUROPAKO ERREFERENTZIA MARKOARI EGOKITUAK|hizkuntza=eu|data=2009-03-02|url=https://www.habe.euskadi.eus/euskarazko-baliokidetzak/s23-edukiak/eu/|aldizkaria=www.habe.euskadi.eus|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
[[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]ko 2023ko Hezkuntza legeak, Hizkuntzen Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko terminologia erabiliz, honelako helburuak ezarri zituen:
{{Esaera2|<big>67. artikulua.– </big>'''Hizkuntza ofizialak eta atzerriko hizkuntzak'''.
1.– Curriculum-dekretuek hizkuntza horien ezagutza praktiko eta nahikoa definitu beharko dute, bai eta hizkuntza horien irakaskuntza eraginkorra ere. Gutxieneko helburu gisa, konpetentzia-maila hauek finkatuko dituzte:
– '''Lehen hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B1''' maila lortu beharko da '''bi hizkuntza ofizialetan'''.
– '''Derrigorrezko bigarren hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B2''' maila lortu beharko da '''bi hizkuntza ofizialetan'''.
Ikasle bakoitzaren ardura beren gain duten irakasle-taldeek ebaluatuko dute gutxieneko helburu horiek betetzen diren.
2.– Gutxienez '''atzerriko hizkuntza''' baten [...]:
– '''Lehen hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''A2''' azpimaila lortu beharko da.
– '''Derrigorrezko bigarren hezkuntza amaitzean''', Europako Erreferentzia Esparru Bateratuko '''B1''' azpimaila lortu beharko da.|'''7/2023 LEGEA, abenduaren 21ekoa, Euskal Autonomia Erkidegoko Hezkuntzarena'''<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=17/2023 LEGEA, abenduaren 21ekoa, Euskal Autonomia Erkidegoko Hezkuntzarena.|hizkuntza=eu|data=2024-01-05|url=https://www.legegunea.euskadi.eus/eli/es-pv/l/2023/12/21/17/dof/eus/html/webleg00-contfich/eu/#TITULO8f662554|aldizkaria=www.legegunea.euskadi.eus|sartze-data=2024-10-07}}</ref>}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Ahozko hizkuntza]].
* [[Euskarazko agirien baliokidetza]].
* [[Ebaluazio]].
* [[Gaitasun (hezkuntza)|Gaitasun]].
* [[Idazlan]].
* [[Ikuspegi komunikatibo]].
* [[Komunikazio]].
* [[Komunikazio gaitasun]].
== Kanpo estekak ==
* [https://www.euskadi.eus/informazioa/hizkuntzen-irakaskuntza/web01-a3hheoi/eu/ EAEko Hezkuntza Saila. ''Hizkuntzen Programazioak''. (Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratu honen arabera mailakatuta).]
* [http://www.habe.euskadi.net/s23-4728/es/contenidos/informacion/euro_marko/eu_euro_mar/euro_markoa.html Hizkuntzen ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako Erreferentzi Marko Bateratua,] HABEk argitaratua.
* [http://www.habe.euskadi.eus/s23-4728/eu/contenidos/informacion/tituluen_baliokidetza/eu_titbalio/tituluen_baliokidetza.html Euskara tituluen baliokidetza. HABE].
* {{es}} [https://cvc.cervantes.es/ensenanza/biblioteca_ele/marco_complementario/mcer_volumen-complementario.pdf Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). Servicio de publicaciones del Consejo de Europa: Estrasburgo. ''www.coe.int/lang-cefr''.]
* {{es}} [http://www.ikasten.ikasbil.eus/mod/habecms/view.php/irakasbil/didakteka/mcer_volumen_complementario_argitalpena Aurreko bera beste URL helbide batean: Consejo de Europa (2020), ''Marco común europeo de referencia para las lenguas: aprendizaje, enseñanza, evaluación''. (Volumen complementario). (<<''Common European Framework of Reference for Languages: learning, teaching, assessment – Companion volume''); euskarazko aurkezpen laburra ''Europako Erreferentzia Marko Bateratuaren Liburu Osagarria'' Oraindik euskarara itzuli gabe. ]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eusk_hizkuntzen_irakaskuntza/es_def/adjuntos/AURKIBIDEA.pdf ''Hizkuntzen Portfolio Europarra'']; [https://web.archive.org/web/20210423121406/https://www.berrigasteiz.com/site_argitalpenak/docs/500_lenguas/5002000001e_Pub_Europa_portfolioa_e.pdf ''Hizkuntzen Portfolio Europarra''.]
*{{en}}{{fr}} [https://www.coe.int/en/web/portfolio/introduction ''Zer da Hizkuntzen Portfolio Europarra?'']
* {{en}} [https://archive.today/20120729045710/www.coe.int/t/dg4/linguistic/CADRE_EN.asp Webgune ofiziala]
* {{en}} [https://rm.coe.int/cefr-companion-volume-with-new-descriptors-2018/1680787989 Jatorrizko dokumentua, 2018. urteko edizioa: ''Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment Companion Volume With New Descriptors'']
* EAEko [http://www.euskadi.net/bopv2/datos/2009/03/0901397a.pdf 46/2009 DEKRETUA, otsailaren 24koa.] Honen bidez, araubide bereziko hizkuntza-ikasketen mailetako- oinarrizkoa, tartekoa, aurreratua eta gaitasun maila-curriculuma ezartzen da eta ikasketa horiek Euskal Autonomi Erkidegoan jartzen dira.
* EAEko [http://www.legegunea.euskadi.eus/x59-preview/eu/contenidos/decreto/bopv201005372/eu_def/index.shtml 297/2010 DEKRETUA, azaroaren 9koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dena.]
* EAEko [https://www.euskadi.eus/bopv2/datos/2012/04/1201701e.pdf 47/2012 DEKRETUA, apirilaren 16koa, euskaraz egindako ikasketa ofizialak aintzat hartzeko eta euskara-maila hizkuntza-tituluen eta ziurtagirien bidez egiaztatzetik salbuesteko dena.]
* EAEko [http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/dekretua/1872017-dekretua-uztailaren-4koa-euskararen-jakite-maila-egiaztatzen-duten-tituluak-eta-ziurtagiriak-baliokidetu-eta-hizkuntzen-europako-erreferentzi-marko-bateratuko-mailekin-parekatzeko-dekretua-aldatzen-duena/ 187/2017 DEKRETUA, uztailaren 4koa, euskararen jakite-maila egiaztatzen duten tituluak eta ziurtagiriak baliokidetu, eta Hizkuntzen Europako Erreferentzi Marko Bateratuko mailekin parekatzeko dekretua aldatzen duena.]
* [https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/df_acreditaciones_y_exenciones_elebiduna.pdf /2019 Nafarroako FORU DEKRETUAaren ''Zirriborroa'' , -aren, -(e)koa, ezartzen duena, batetik, zein tituluk eta ziurtagirik egiaztatzen duten euskararen jakite-maila, eta, bestetik, hizkuntzaren jakite-maila hori zer kasutan egonen den salbuetsita titulu eta ziurtagiri bidez egiaztatu beharretik.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hezkuntza]]
[[Kategoria:Hizkuntzak]]
[[Kategoria:Hizkuntzen irakaskuntza]]
[[Kategoria:Ebaluazio tresnak]]
[[Kategoria:Hezkuntza ebaluazioa]]
[[Kategoria:Ebaluazioa]]
k4odkks9zp6ibumfrte97mk0nhcgqxn
Garai (eraikina)
0
46196
9994182
7211335
2024-12-09T09:04:32Z
Treuiller
59723
9994182
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Santa fe navarra horreo.jpg|thumb|250px|[[Santa Feko garaia]]: [[Santa Fe (Urraulgoiti)|Baratzagaitzeko Santa Fe monasterioa]] ([[Nafarroa]]).]]
[[Fitxategi:Iratxeta.jpg|thumb|250px|[[Iratxeta]]ko garaia ([[Nafarroa]]).]]
[[Fitxategi:GereixaIbarguren.jpg|thumb|250px|''Gereixa,'' [[Markina-Xemein]]go [[Barinaga]] auzoan ([[Bizkaia]]).]]
[[Fitxategi:Hórreo de Orbaitzeta.JPG|thumb|250px|[[Orbaizeta]]ko ([[Nafarroa]]) garaia.]]
[[Fitxategi:Fotos Galicia II 014.jpg|250px|eskuinera|thumb|[[Pontevedra]]ko garaia ([[Galizia]]).]]
[[Fitxategi:Raccard.JPG|eskuinera|thumb|250px|Garaia Saas-Fee herrian ([[Suitza]]).]]
[[Fitxategi:Sami Storehouse.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Suedia]]ko garaia.]]
[[Fitxategi:Granaries in okinawa.JPG|thumb|250px|eskuinera|[[Okinawa]] uharteko garaia ([[Japonia]]).]]
'''Garai'''a<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_oeh&Itemid=340&lang=eu&sarrera=garai&view=frontpage&xeh=24 Euskaltzaindiaren hiztegi batua]</ref> (euskalkiaren edo tokiaren arabera: ''gare'', ''garaixe'', ''gereixa'', ''galtegi'', ''saltai'', ''zalgategi'', [[aletegi|''aletegi'']], ''aletoki'', ''altegi'', [[aletegi|''bihitegi'']], ''hazitegi'', ''bandio'', [[mandio (argipena)|''mandio'']], ''mandiota'', ''selaru'', ''selauru'', ''selauri'', ''soilaru'', ''idortegi'', ''idorde'', ''aldategi'', ''aldetegi'', ''lagorio'', ''zizku'', ''troxa'', ''trotxa''<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/76966 Auñamendi eusko entziklopedia]</ref>) [[baserri]] inguruetako [[aletegi|garautegi]], aletegi, mandio edo bihitegia da. Garaiaren berezkotasun nagusia elikagaiak lurretik aldentzean datza. ''Habearri'' izeneko [[zutabe]]ek ''zubiluzea'' harriaren pisuari eusten diotenez, lurreko hezetasunetik eta karraskarietatik aldenduta elikagaiak ongi gordetzen dira. Hormetako zirrikituek barnealdea egurasten dute. Bertan hainbat motatako produktu edo lanabesak gordetzen dira: artoa, patatak, babarrunak, baserriko lanabesak, eta abar.
Eraikuntza hauek [[Iberiar penintsula]]ko iparraldean (bereziki [[Galizia]] eta [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]]) oso ohikoak dira, eta Europako iparraldeko hainbat tokitan ere, landa eremuetan beti. Garai eraikuntzak beste hizkuntzetan dituen adierak: [[gaztelania]]z ''hórreo''; [[galiziera]]z ''hórreo'', ''cabazo'', ''cabaceiro'', ''cabaceira'', ''canastro'', ''paneira'', ''piorno''; [[asturiera]]z ''horru'', ''hórreu'', [[leones|leoneraz]] ''horriu'', [[montañes|kantabrieraz]] ''hurriu'', [[portuges]]ez ''espigueiro'', ''canastro'', ''caniço'', [[norvegiera]]z ''stabbur'', [[suediera]]z ''härbre'', ''stolphärbre'', ''stolpbod'', eta [[frantses]]ez ''raccard'', ''regard''.
[[XVII. mendea]]ren hasieran artoa agertu zenean, artaburuak lehortzeko eta alea ez txantxartzeko eraikitzen hasi zen, klima atlantikoko negu luze, heze eta hotzak uzta goiz biltzera behartzen baitu. XIX. mendean beharrezkoa izan zen sabaia handitzea babarrunarei eta patatei tokia uzteko, horiek ere toki lehorra eta aireztatua eskatzen baitute<ref>[http://bertan.gipuzkoakultura.net/bertan4/eus/4.php ''Bizitza eta lana baserrian'',] ''Bertan'', 4. Gipuzkoakultura.net</ref>.
== Motak ==
Formaren arabera bi garai mota bereizten dira: Galiziako angeluzuzena eta Asturiasen, Leonen, Kantabriako mendebalean eta Galiziako ekialdeko laukia. Asturiasen zenbait garai mota daude, teilatuko ezaugarrien arabera (lastozkoa, teiladuna, arbelezkoa, laprana...), habearrien materialen arabera edo apaingarrien arabera. Zutik dirauen garairik zaharrena XV. mendekoa da eta egun oraindik ''ex novo'' eraikitzen dira. Asturiasen 18.000 ''horru'' eta ''panera'' inguru dago: batzuen egoera kaxkarra den arren, jabeek eta agintariek garaiak zaintzeko gero eta ardura handiagoa dute. Galiziako garairik luzeena 35 m luze da eta A Coruñako Carnota herrian dago.
Antzeko aletegi egitura hauek daude, gainera: Asturiako ''panera'' (lau habearri baino gehiagok eutsitako garai handia), Galiziako ''cabaceira'' (garai biribila), Portugalgo iparraldeko ''espigueiro'' edo ''canastro'' (Soajo herrian dago multzo ezagunena), Gaztelako ''silo'' eta Balkanetako ''hambar''. Suedian zehar ''härbren'' egitura dago. Garai itxura gehien gordetzen duten lurretik goratutako ''härbren'' aletegiak herrialdearen erdialdean eta iparraldean baino ez daude. 1285 urte inguruan eraikitako Dalarna konderriko Älvdalen udaleko elizako ''häbre'' (''kyrkhärbret'') aletegia da, Suedian zutik dirauen zurezko eraikin zaharrena, hain zuzen.
== Historia ==
Garaia Euskal Herrian IX. mendean [[Rodako kodexa]]n aipatzen da lehendabiziko aldiz.
Alfonso X.a Gaztelakoak XII. mendean idatzitako "Cantigas de Santa Maria" eskuizkribuko CLXXXVII kantan garaiaren irudia agertzen da testuaren apaingarri, Espainiako dokumentu batean lehendabiziko aldiz. Bi garai [[gotiko (argipena)|gotiko]] marraztu ziren: albo bateko paretan atea eta Maria andere birjinaren mirariari buruzko testua zeuden.
1918an Eugeniusz Frankowsky antropologo poloniarrak Iberiar penintsulan, Alpeetan, Eskandinabiako penintsulan, Balkanetan, Afrika beltzean, Pertsian, Asiako Hegoekialdean, Japonian, Kamtxatkako penintsulan eta Beringeko itsasartean zabaldutako eta lurretik goratutako aletegien berri eman zuen.
Gaur egun, [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]]ren gainbeherarekin, jatorrizko funtzioa galtzen ari da eta, horren ondorioz, desagertzen ere bai.
== Kokapena ==
Eraikin hori batez ere [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] eta [[Galizia]]n edonon dago; hala ere, herrialdeotan ere ikus daitezke: [[Leóngo probintzia|Leon]] ([[Bierzo]]), [[Kantabria]], [[Euskal Herria]] ([[Bizkaia]], [[Nafarroa]] eta [[Gipuzkoa]]) eta [[Aragoi]]. Europako beste zenbait herrialdetan ere antzekoak daude: [[Portugal]]go iparraldean adibidez; [[Eskandinavia]]n, [[Norvegia]]n (''stabbur'' izenarekin), [[Suedia]]n (''härbre''); [[Europa]]ko [[Alpeak|Alpeetako]] eremuan: [[Austria]], [[Suitza]] (''Mazot''), [[Italia]] eta [[Frantzia]] (''raccard'' eta ''chalot''), besteak beste.
== Euskal Herriko garaiak ==
{{sakontzeko|Euskal Herriko garaiak}}
[[Euskal Herria]]n, kopuru handiena [[Nafarroa Garaia|Nafarroako]] ipar-ekialdean daude, [[Aezkoa]]ko eskualdean bereziiki.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Bibliografia ==
* Refs. Frankowski, E. Hórreos y palafitos de la Península Ibérica, Madril, 1918.
* Alvarez Oses, José. Los hórreos del País Vasco, "Munibe", 1971, 4. zbk, 404-412 orr.
* Leizaola, Fermin. Contribución al estudio del Hórreo ("Garai") en la Navarra Pirenaica. "Cuad. c:e Etnol. y Etnogr. de Navarra", 3. zbk. 363-387 orr.
* Iturriza Zabala, J. Ramón. Historia General de Vizcaya y epitome de Las Encartaciones. Bilbao Argitaletxea, 1967, 81-82 orr.
* Larrea, Jesús. El Garaixe. Agregado al caserío. "Anuario de Eusko Folklore", 1926, t. VI; 1927, t. VII; 1929, t. IX; 1932, XII
* Eguren Bengoa, E. El hórreo en el País Vasco, "R. I. E. V.", 1922, t. XIII.
* Peña Basurto, Luis. El hórreo (garea) en Navarra. Dos nuevos hórreos en la montaña de Navarra. "Anuario de Eusko Folklore", 1965-1966
* Nolte Aranburu, E. Nuevos datos sobre hórreos ("garaixe") de la provincia de Vizcaya. "Estudios Vizcaínos" argitaletxea, 1972, 5. zbk., 131-145 orr.
* Caro Baroja, J. Granaria sublimía, Horreum pensilis. "Homenaje a D. José Esteban Uranga", Iruñea, 1971, 367-376 orr.
* Elosegi, Jesús. "Hórreos" en Guipúzcoa. "Vol. Am. País", 1972, 4. zbk., 592-593 orr.
* Nolte Aranburu, E. III Contribución a la compilación de Hórreos en la provincia de Vizcaya. "Estudios Vizcaínos", 7-8. zbk., 219-226 orr.; íd. "Kobie", 8 eta 9 zbk.; id. "Pirenaica", 1978, 35. orr.
* González de Durana, F. Javier. Un método de investigación etnográfica y su aplicación: los hórreos vizcaínos. "Kobie", 8. zbk., 1978, 125-150 orr.; id., Ampliación de datos sobre hórreos vizcaínos y guipuzcoanos de los siglos XVI al XVIII. "Anuario de Eusko Folklore" 1978, 151-157 orr.; eta 1979, 219 orr.
* Leizaola, F. Notas sobre un hórreo guipuzcoano. "Anuario de Eusko-Folklore, 1971- 1972, 45-58 orr. Nuevos hórreos en Navarra. "Anuario de E. Folklore", 1980, 135. orr.
== Ikus, gainera ==
* [[Aletegi|Garautegi]]
* [[Silo]]
* [[Baserri]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}} [http://www.euskonews.com/0126zbk/berrikus12601.html "El hórreo en el País Vasco" (E. Eguren)]
* {{es}} [http://www.euskonews.com/0485zbk/gaia48502es.html "El hórreo en Euskal Herria" (J. Etxegoien)]
* {{es}} [http://www.rutasnavarra.com/asp/asp_artic/5.asp "Hórreos en Navarra" (J. Etxegoien)]
* [http://www.euskomedia.org/aunamendi/76966/43710?idi=es&op=4&primR=21®s=10&bGen=S&EIKVOGEN=horreo&bAun=S&pos=29#43710 Euskal Herriko zenbait Garaien argazki eta irudiak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Garaiak]]
4hzdzea9c36ljtyi2uhxktor1pe32rh
Paul McCartney
0
46213
9994070
9932335
2024-12-09T01:01:03Z
Treuiller
59723
9994070
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''James Paul McCartney''' ([[Liverpool]], 1942ko ekainaren 18a) [[Erresuma Batua|britainiar]] [[Egile abeslari|kantautore]], [[Musikagile|konpositore]], [[musikari]], [[multiinstrumentista]], [[idazle]], [[Aktibismo|aktibista]], [[margolari]] eta [[Antzezle|aktorea]] da; [[John Lennon]], [[George Harrison]] eta [[Ringo Starr|Ringo Starrrekin]] batera, mundu osoan ospea lortu zuen [[The Beatles]] [[Erresuma Batua|britainiar]] [[rock]] talde mitikoaren baxu-jotzaile eta abeslarietako bat izateagatik, musika modernoaren historiako talderik ezagun eta eragingarriena gisan aitortua; [[Lennon McCartney|Lennonekin egindako abestiak idazteko lankidetza]] XX. mendeko ospetsuenetako bat da. [[The Beatles-en haustura|Taldea hautsi]] ondoren, bakarkako musika karrera egin zuen eta [[Wings]] sortu zuen bere lehen emazte [[Linda McCartney|Lindarekin]], eta [[Denny Laine|Denny Lainerekin]] eta, taldea desegin ondoren, artista bakarlaria da.
McCartney garai guztietako kantagile eta artista arrakastatsuenetako bat dela aitortua da, hirurogei [[Urrezko diskoa|urrezko diskorekin]] eta ehuna milioi album eta single baino gehiago saldu zituen, bai bakarlari gisa bere lanean, bai The Beatles taldearekin. 2.200 artistak baino gehiagok [[The Beatles]]<nowiki/>ekin egindako "[[Yesterday (abestia)|Yesterday]]" haren abestiaren bertsioa egin dute: herri-musikaren historian bertsio gehien izan dituen kanta da. <ref>mentalfloss.com [http://mentalfloss.com/article/20811/most-covered-songs-in-music-history 10 of the Most Covered Songs in Music History], 2018ko abenduaren 6an kontsultatua</ref> 1977an Wings taldearekin egin zuen abestia, "[[Mull of Kintyre (abestia)|Mull of Kintyre]]", Erresuma Batuan gehien saldu den singleetako bat da. Bi aldiz sartu da [[Rock and Roll Hall of Fame|Rock Ospearen Aretoan]] (1988an The Beatles taldeko kide gisa, eta 1999an artista indibidual gisa), eta hogeita bat [[Grammy Sariak|Grammy sarirekin]] saritua izan da (banaka nahiz The Beatles taldearekin irabazita). McCartneyk 32 abesti idatzi ditu, bakarrik edo elkarlanean, [[Billboard Hot 100]]-en lehen postua lortu dutenak, eta 2014ra arte [[RIAA]] ziurtagiria duten 15 milioi unitate baino gehiago saldu zituen Ameriketako Estatu Batuetan. McCartney, Lennon, Harrison eta Starr [[Britainiar Inperioko Ordena|Britainiar Inperioko Ordenako]] kide egin zituzten 1965ean, eta 1997an, musikaren zerbitzuengatik [[Knight Bachelor|zaldun]] izendatu zuten. <ref>{{Cite web|izenburua=The Day Paul McCartney Was Knighted (El día que Mc Cartney fue nombrado caballero, en inglés)|argitaletxea=Ultimate Classic Rock|egilea=KELLEY, Ken|data=2017|url=http://ultimateclassicrock.com/paul-mccartney-knighted/|lana=http://ultimateclassicrock.com|accessdate=22 de diciembre de 2017}}</ref>
McCartneyk abestien katalogo zabala kaleratu du bakarlari gisa eta filmetarako, musika klasikorako eta elektronikorako soinu bandak konposatu ditu. [[Animalien eskubideak]], [[Fokaren Ehiza|itsas txakurraren ehiza]], [[Lurreko mina|minen]] garbiketa, [[Begetarianismo|begetarianismoa]], pobrezia eta [[musika hezkuntza]] bezalako gaiekin lotutako nazioarteko erakunde ongintzako proiektuetan parte hartu du. Hiru aldiz ezkondu da eta bost seme-alaben aita da.
''[[Rolling Stone]]'' aldizkariko 100 Great Singers-en hamaikagarren postua hartzen du. <ref>[http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-singers-of-all-time-19691231/paul-mccartney-20101202 100 Greatest Singers.] ''[[Rolling Stone]]''.</ref> Gainera, [[The Beatles]] taldeko kide gisa, argitalpen bereko 100 Artista Handien zerrendetan lehen postua hartzen du <ref>[http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-artists-of-all-time-19691231/the-beatles-20110420 100 Greatest Artists.] {{Wayback|url=http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-artists-of-all-time-19691231/the-beatles-20110420|date=20180619112926}} ''[[Rolling Stone]]''.</ref>. Era berean, hirugarren postua hartzen du aldizkari bereko 100 baxu-jotzaile onenen artean. Aipatutako argitalpenaren 100 konpositore handien artean <ref>{{Cite web|izenburua=100 Greatest Songwriters of All Time|url=https://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-songwriters#smokey-robinson|lana=Rolling Stone|accessdate=24 de abril de 2018}}</ref> bigarren postuan dago ere, [[Bob Dylan|Bob Dylanek]] bakarrik gaindituta.
== Biografia ==
==== 1942-1956: hasierako urteak ====
James Paul McCartney 1942ko ekainaren 18an jaio zen Walton ospitalean, [[Liverpool|Liverpool-en]], [[Ingalaterra|Ingalaterran]], non amak, Mary Patricia ([[ezkongabearen izena]]: Mohin) (1909-1956), erizain gisa lan egin zuen. Aita, James ("Jim") McCartney (1902-1976), semea jaio zenean kanpoan egon zen [[Ingalaterrako Gudua|Britainia Handiko]] guduan suhiltzaile gisa boluntario lanagatik. {{Sfn|Spitz|2005|p=75}} Paulek anaia txiki bat du, [[Mike McGear|Michael]], 1944ko urtarrilaren 7an jaioa. Amaren eliza [[Erromatar Eliza Katolikoa|katolikoan]] bataiatu baziren ere, aita [[Protestantismo|protestantea]] zen eta gero [[Agnostizismo|agnostiko]] bihurtu zen, beraz, ez zen erlijiorik praktikatzen etxean. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: (fuente primaria);{{Harvsp|Benitez|2010}}: (fuente secundaria).</ref>
[[John Hanning Speke|Speke]]-ko Stockton Wood Road Primary School-en hasi zituen ikasketak, eta 1947tik 1949ra joan zen, [[Belle Vale]]-ko Joseph Williams Junior Schoolera eraman zutenean Stockton-en gainezka zegoelako. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Transferido a Joseph Williams Junior School debido a la superpoblación de Stockton;{{Harvsp|Carlin|2009}}: Transferido a Joseph Williams en 1949.</ref> 1953an, [[11-plus]] azterketa gainditu zuen, guztira laurogeita hamar azterketarietatik beste hirurekin batera, eta horrela [[Liverpool Institute|Liverpool Institutu]] ospetsuan sartu zen. <ref>Sobre su asistencia en Joseph Williams Junior School: {{Cite news|izenburua=Beatle's schoolboy photo auction|argitaletxea=BBC News|data=16 de agosto de 2009|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/merseyside/8203923.stm|accessdate=13 de junio de 2012}}; sobre la aprobación de McCartney del examen 11-plus:{{Harvsp|Miles|1997}}: (fuente primaria);{{Harvsp|Benitez|2010}}: (fuente secundaria).</ref> 1954an, [[George Harrison]] ikaslea ezagutu zuen Speke-ko etxeetatik eskolara joateko autobusean. Harrisonek ere gainditu zuen azterketa, eta horrek esan nahi zuen ''[[Secondary modern school|bigarren hezkuntzako eskola moderno]]'' batera joan beharrean ''[[Grammar school|gramatika-eskola]]'' batera joan zitekeela, non ikasle gehienek lanerako prest egon arte joaten ziren. Azkar egin ziren lagun; McCartneyk onartuko zuen gero: «Nagusitasunez hitz egiteko joera zuen, urte gazteagoa zelako». <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Los dos se volvieron rápidamente amigos, «I tended to talk down to him because he was a year younger»;{{Harvsp|Spitz|2005}}: La ''grammar school'' versus la ''secondary modern'', 125: Su encuentro con Harrison.</ref>
[[Fitxategi:20_forthlin_road.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartneyren aspaldiko etxea, 20 Forthlin Road. McCartney familia helbide horretara joan zen 1955ean.<ref>{{Cite web|izenburua=20 Forthlin Road|url=http://www.infobritain.co.uk/Paul_McCartney_Forthlin_Road.htm|lana=infobritain.co.uk}}</ref>]]
McCartneyren ama emagina izan zen eta familiaren ogibide nagusia, eta [[Allerton]]-eko [[20 Forthlin Road|20 Forthlin Road-]]<nowiki/>era joan ziren, non 1964ra arte bizi izan ziren <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: «Mary was the family's primary wage earner»;{{Harvsp|Harry|2002}}: «where they lived through 1964».</ref> Bizikleta erabiltzen zuen pazienteak ikustera joateko; McCartney-k "goizeko hirurak aldera kalera [...] elurrez estalita" joan zelako lehen oroitzapena deskribatuko zuen. {{Sfn|Miles|1997|p=6}} 1956ko urriaren 31n, McCartneyk hamalau urte zituela, ama [[Enbolia|iktus]] baten ondorioz hil zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre la muerte de Mary (fuente secundaria);{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre la muerte de Mary (fuente primaria);{{Harvsp|Womack|2007}}: Mary murió de una embolia.</ref> McCartney-k jasandako galera hori [[John Lennon|John Lennon-ekin]] harreman puntu bat bihurtu zen, bere ama, [[Julia Lennon|Julia]], hamazazpi urte zituela hil baitzen. {{Sfn|Miles|1997|p=31}}
Aita tronpeta-jotzailea eta pianista zen Jim Mac's Jazz Band izeneko taldean. Haren egongelan [[Piano|zutikako piano]] bat zeukan, seme-alabak musikari izatera bultzatuz, eta piano eskolak hartzeko aholkatu zion Pauli, baina nahiago zuen belarritik ikasi. {{Sfn|Miles|1997|pp=22-23}} Jimek nikelezko tronpeta bat eman zion Pauli bere hamalaugarren urtebetetzean, baina ''[[Rock and roll|rock and rolla]]'' [[Luxenburgo irratia|Radio Luxembourg]]-en ezaguna egin zenean, McCartneyk 15 £-k o[[Framus Zenith]] gitarra akustiko (17 eredua) batekin trukatu zuen, aldi berean abesten eta jotzeko aukera ematen baitzion. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: Jim dio a McCartney una trompeta plateada de níquel que cambiaría por una guitarra acústica Framus] Zenith;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Cuando el ''rock and roll'' se hizo popular en Radio Luxembourg.</ref> Ezkerra izanik, McCartneyri kosta egin zitzaion eskuineko gitarra jotzea, baina [[Slim Whitman|Slim Whitman-en]] kontzertu bat iragartzen zuen kartel bat ikusi zuenean eta Whitmanek ere ezkerreko gitarra jotzen zuela konturatu zenean, soken ordena irauli zuen. {{Sfn|Miles|1997|p=21}} McCartneyk lehen abestia, " [[I Lost My Little Girl]]", idatzi zuen Zenith-ekin, eta gero "[[When I'm Sixty-Four]]" izango zen pianoan beste melodia bat konposatu zuen. ''[[Rhythm and blues|Rhythm and bluesak]]'' eragin handia izan zuen, eta [[Little Richard]] haren idoloa izan zen ikasle garaian; Jendaurrean abestu zuen lehen abestia "[[Long Tall Sally]]" izan zen, [[Butlins]] opor kanpamenduko talentu lehiaketan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: McCartney: «The first song I ever sang in public was "Long Tall Sally".», 533-534: Harry: «"Long Tall Sally", was "The first number Paul ever sang on stage".»</ref>
==== 1957-1960: The Quarrymen ====
Hamabost urte zituela, McCartney-k Lennon eta bere taldea ezagutu zituen, [[Woolton]]-eko San Pedro elizan 1957ko uztailaren 6an egindako ospakizun batean [[Herri-musika|.]] {{Sfn|Spitz|2005|p=93}} [[The Quarrymen]]-ek erdi ''rock and rolla'', erdi ''[[skiffle]]'' moduko musika jotzen zuten. ''[[jazz]]'', ''[[blues]]'' eta ''[[folk musika|folkaren]]'' eraginak dituen [[Herri-musika|musika]]. <ref>{{Harvsp|Spitz|2005}}: «The Quarrymen played a spirited set of songs—half skiffle, half rock 'n roll».</ref> Handik gutxira, taldeak McCartney gitarrista erritmiko gisa sartzera gonbidatu zuen, McCartneyk ''[[Twenty Flight Rock]]'' <ref>Philip Norman, ''John Lennon: The Life'', Doubleday Canada, 2008, página 107 (ISBN 978-0-385-66100-3)</ref> jotzen entzun onduren, eta Lennonekin lan harreman estua sortu zuen. Harrison 1958an sartu zen gitarra-jotzaile gisa, eta, ondoren, [[Stuart Sutcliffe]], Lennonen arte eskolako laguna, baxu-jotzaile gisa sartu zen 1960an {{Sfn|Lewisohn|1992|p=18}} Urte horretako maiatzean hainbat izen berri probatu zituzten, besteak beste, ''Beatals'', ''Johnny and the Moondogs'' eta ''The Silver Beetles'' . {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=18-22}} Azkenean 1960ko abuztuan The Beatles izena hartu zuten eta [[Pete Best]] bateria jotzailea hartu zuten [[Hanburgo|Hanburgon]] jotzeko kontratatu aurretik. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=17-25}}
==== 1960-1970: The Beatles ====
[[Fitxategi:The_Beatles_arrive_at_JFK_Airport.jpg|thumb|220x220px|''(Ezkerretik eskuinera)'' Lennon, McCartney Harrison eta Starr, 1964ko otsailean [[John F. Kennedy nazioarteko aireportua|Kennedy aireportura]] iritsirik.]]
{{Nagusia|The Beatles}}[[Allan Williams|Allan Williamsek]] informalki ordezkatuta, The Beatles-en lehenengo kontratu-betebeharra [[The Beatles Hanburgon|Hanburgon egindako emanaldi sorta]] bat izan zen, 1960an hasi zena. <ref>{{Harvsp|Miles|2001}}: Sobre el contrato que Williams consiguió en Hamburgo;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre Williams reservándolos a partir de 1960,{{Harvsp|Spitz|2005}}: «Williams had never formally served as the Beatles manager».</ref> 1961ean, Sutcliffek taldea utzi zuen eta McCartney gogoz kontra baxu-jotzaile berria bihurtu zen. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: McCartney: «Nobody wants to play bass, or nobody did in those days».;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre cómo McCartney suplía a Sutcliffe cuando este estaba indispuesto,{{Harvsp|Gould|2007}}: «Sutcliffe gradually began to withdraw from active participation in the Beatles, ceding his role as the group's bassist to Paul McCartney».</ref> Hanburgon bizi ziren bitartean grabatu zuten profesionalki lehen aldiz, [[Tony Sheridan]] abeslari britainiarrari "[[My Bonnie]]" singlean babesteko talde gisa. {{Sfn|Spitz|2005|pp=249-251}} Lan horrek [[Brian Epstein|Brian Epsteinen]] arreta bereganatu zuen, taldearen ondorengo garapenerako eta arrakastarako funtsezko pertsonaia. 1962ko urtarrilean izan zen haren ordezkaria {{Sfn|Miles|1997|pp=84-88}} [[Ringo Starr|Ringo Starr-ek]] Best ordezkatu zuen abuztuan, eta taldeak urrian kaleratu zuen haren lehen arrakasta, "Love Me Do", [[Beatlemania Erresuma Batuan|1963an Erresuma Batuan]] arrakastaren gailurra lortu zuen, eta [[The Beatles Estatu Batuetan|urtebete geroago Estatu Batuetan]]. Beren zaleengan eragiten zuten histeria "[[Beatlemania]]" izenez ezagutzen zen, eta prentsak batzuetan McCartneyri "Beatle polita" esaten zion. <ref>{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre «Love Me Do»,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el reemplazo de Best.,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la «Beatlemania» en el Reino Unido.,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la «Beatlemania» es Estados Unidos;{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre el Beatle lindo;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre la unión de Starr en agosto de 1962.</ref>
1965eko abuztuan, The Beatles-ek McCartneyren "[[Yesterday (abestia)|Yesterday]]" konposizioa kaleratu zuen, [[hari-laukote]] bat biltzen duena. ''[[Help!]]'' albumean sartuta, abestia izan zen musika klasikoko elementuak sartzen lehena eta Beatle bakar baten parte hartzea ere izan zuen. <ref>{{Harvsp|Buk|1996}}: Sobre su primera grabación en contar con la participación de solo un miembro;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre el primer uso de elementos de la música clásica en su música.</ref> "Yesterday" herri musikaren historiako abestirik tapatuena bihurtuko zen. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre «Yesterday» como la canción con más versiones en la historia.</ref> Urte hartan, ''[[Rubber Soul]]'' diskoaren grabazio saioetan, McCartney Lennon ordezkatzen hasi zen taldearen musika-indar nagusi gisa. [[Ian McDonald|Ian MacDonald]] [[Musikologia|musikologoak]] idatzi zuen: "[1965etik] […] [McCartney] konpositore gisa ez ezik, The Beatles taldeko instrumentista, moldatzaile, ekoizle eta ''de facto'' musika zuzendari gisa ere haziko litzateke. {{Sfn|MacDonald|2005|p=172}} Kritikak ''Rubber Soul'' taldearen musika eta letren fintasun eta sakontasunean aurrerapauso esanguratsu gisa deskribatzen du. <ref>{{Harvsp|Levy|2005}}: Sobre el avance musical de la banda en ''Rubber Soul'' según los críticos;{{Harvsp|Brown|Gaines|2002}}: Sobre la exploración de otras facetas del romance y la filosofía en sus letras</ref> The Beatlesen katalogoan puntu gorentzat jota, Lennon zein McCartney "[[In My Life]]" abestiaren musikaren sortzaileak direla aldarrikatu dute. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre «In My Life» como un punto culminante en el catálogo de The Beatles.;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre las reclamaciones tanto de Lennon como de McCartney por la autoría de «In My Life».</ref> McCartney-k diskoari buruz esan zuen: "Gure garai polita izan genuen, eta orain urrunago joateko garaia zen". {{Sfn|The Beatles|2000|p=197}} [[Norman Smith]] grabazio ingeniariak adierazi zuen ''Rubber Soul-en'' saioek talde barruan gero eta desadostasuna areagotzeko zantzuak ematen zituztela: "John eta Paulen arteko liskarra nabaria zen". […] [eta] Pauli dagokionez, Georgek [Harrisonek] ezin zuen ezer ondo egin—Paul erabat zorrotza zen”. {{Sfn|Harry|2000b|p=780}}
1966an, The Beatles taldeak ''[[Revolver]]'' diskoa kaleratu zuen. Letra sofistikatuekin, estudioko esperimentuekin eta hari moldaketa berritzaileetatik [[rock psikodeliko|''rock'' psikodelikora]] bitarteko musika-generoen errepertorio zabalarekin, diskoak jauzi artistiko bat markatu zuen The Beatlesentzat. {{Sfn|Gould|2007|p=348}} "[[Paperback Writer]]" singlea, McCartney -ren hiru [[A aldea|A alde]] jarraituen lehenengoa, ''Revolver-''en aurrerapen gisa kaleratu zen. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre el primero de tres lados A consecutivos de McCartney;{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre «Paperback Writer» como antelación de ''Revolver''.</ref> The Beatles-ek abestiaren promozio-film labur bat ekoitzi zuen, eta beste bat bere B aldearentzat, "[[Rain]]". Harrisonek "musika bideoen aitzindari" gisa deskribatutako zintak [[The Ed Sullivan Show|''The Ed Sullivan Show'']] eta ''[[Top of the Pops]]'' programetan 1966ko ekainean eman zituzten <ref>{{Harvsp|The Beatles|2000}}: "the forerunner of videos";{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la transmisión de las cintas en ''The Ed Sullivan Show'' y ''Top of the Pops''.</ref> ''Revolver-ek'' McCartneyren "[[Eleanor Rigby]]" ere barne hartu zuen, [[Octeto de cuerdas|hari-zortzikote]] bat zuena. Gould-en arabera, abestia "balentria neoklasiko bat da […] Benetako hibridoa, abestian ez baitago estilo edo genero ezagugarririk. <ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: "neoclassical tour de force",{{Harvsp|Gould|2007}}: "a true hybrid".</ref> Koru-ahots batzuk izan ezik, abestiak McCartneyren ahots nagusia eta [[George Martin]] ekoizlearen hari-moldaketak baino ez zituen agertzen. {{Sfn|Harry|2002|pp=313-316}}
Taldeak [[1966ko AEBetako bira|1966ko AEBetako biraren]] amaieran eman zuen azken kontzertu komertziala. {{Sfn|Lewisohn|1992|p=230}} Urte hartan, McCartney-k taldetik kanpo bere lehen musika-proiektua osatu zuen: ''[[The Family Way]]'' britainiar filmaren [[Musika intzidental|musika intzidentala]]. Proiektuak Martinen lankidetza izan zuen, eta McCartneyren bi abesti erabili zituen horien hamahiru aldaera idazteko. [[The Family Way|Soinu-bandak]] zerrendetan huts egin zuen, baina McCartney gai instrumental onenaren [[Ivor Novello saria]] irabazi zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=8}}
Zuzeneko emanaldien garaiaren amaiera dela eta, McCartney-k egonezin orokor bat sumatu zuen taldearen barnean, eta horrek haien produktibitate artistiko eta sortzailean ez eragitea nahi zuen. Proiektu berri bat hasteko presioa egin zien, [[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band|''Sgt.'']] [[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band|''Pepper's Lonely Hearts Club Band'']], ''rock-aren lehen'' [[Kontzeptu musika disko|Kontzeptu musika diskotzat]] hartua. <ref>{{Harvsp|Harry|2000a}}: Sobre el primer álbum conceptual de ''rock'';{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre la percepción de McCartney de un malestar generalizado dentro de la banda y su deseo de que no afectara su productividad artística y creativa.</ref> Taldearentzat [[Fikziozko pertsonaia|pertsonaia]] berri bat sortzeko bultzatuta, esperimentaziorako bultzatzaile gisa balioko zuena eta haren zaleei musikalki helduak zirela frogatzeko, McCartney-k diskoari izenburua ematen dion fikziozko taldea asmatu zuen. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre McCartney creando una nueva identidad del grupo.</ref> McCartneyk azalduko lukeen bezala: “The Beatles izateaz nekatuta geunden. Benetan gorroto genuen lau ''[[Mop-top|mop-top-]]''en estereotipo madarikatu hura. Ez ginen haurrak, helduak ginen […] eta artista gisa ikusten genuen geure burua eta ez bakarrik interprete gisa. {{Sfn|Miles|1997|p=303}}
1966ko azarotik aurrera, taldeak jarrera esperimentala hartu zuen albuma grabatzeko saioetan. {{Sfn|Lewisohn|1992|p=232}} [[Geoff Emerick]] ingeniariarekin bat etorriz, «The Beatles aukera guztiak agortu nahian zebiltzan, bai musikaren aldetik bai soinuaren aldetik […], aldaketa ugari erabiltzen ditugu zintetan eta bestelako manipulazio-tekniketan […] [[Limitador de sonido|mugatzaileak]] eta […] efektuak, hala nola flangerra eta [[Pista artifizial bikoitza|pista artifizial bikoitza»]]. "[[A Day in the Life]]"-ren grabazioak berrogei piezako orkestra bat behar izan zuen, eta Martin eta McCartney-k txandaka zuzendu zituzten.<ref>{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: Sobre el uso del ''[[Flangerra|flanger]]'' y la [[doble pista artificial]],{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: "we were utilising a lot of tape varispeeding",{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: "The Beatles were looking to go out on a limb".</ref><ref>{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: Sobre Martin y McCartney turnándose para dirigir;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre el uso de una orquesta de cuarenta piezas en la grabación de «A Day in the Life».</ref> Saioek «Strawberry Fields Forever»/«Penny Lane» A alde bikoitz singlea sortu zuten 1967ko otsailean, eta albuma ekainean etorri zen. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=350-351}} McCartneyren «[[She's Leaving Home]]» pop kanta orkestraduna zen. MacDonaldek honela deskribatu zuen abestia: «[tartean] ''Sgt'' Pepper-en lanik onenak —inoiz ez da galduko haren garaiko arte herrikoia.»[54] McCartney-ren tintazko marrazki batean oinarrituta, albumaren azalean ''collage'' bat sartu zuten, [[Peter Blake (artista)|Peter Blake]] pop eta [[Jann Haworth]] artistek diseinatua, Pepper sarjentuaren bihotz bakartien banda gisa mozorrotutako The Beatlesekin [''Pepper's'' Lonely Hearts Club Band], pertsona ospetsu askok inguratuta.<ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre la portada de ''Sgt. Pepper'' que contiene a The Beatles disfrazados de la banda que da título al álbum, rodeados de una gran cantidad de celebridades (fuente secundaria);{{Harvsp|The Beatles|2000}}: Sobre cómo están rodeados de una gran cantidad de celebridades (fuente primaria);{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre la idea de McCartney para la portada de ''Sgt. Pepper'' (fuente primaria);{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre la idea de McCartney para la portada de ''Sgt. Pepper'' (fuente secundaria).</ref> Lau Beatlesek zeramatzaten bibote lodiek ''[[hippy]]'' estiloko joerek taldean zuten eragin gero eta handiagoa islatzen zuten; haren arropak, berriz, «Britainia Handiko modaren parodia zen, estilo militarragatik.», idatzi zuen Gouldek.<ref>{{Harvsp|The Beatles|2000}}: Sobre la creciente influencia de las tendencias de estilo ''hippie'' en The Beatles;{{Harvsp|Gould|2007}}: "spoofed the vogue in Britain for military fashions".</ref> David Scott Kastan akademikoak ''Sgt. Pepper'' deskribatu du. «inoiz grabatutako ''rock and'' rollaren album garrantzitsuena eta eraginik handiena duena» bezala. {{Sfn|Kastan|2006|p=139}}
[[Fitxategi:Beatles_and_George_Martin_in_studio_1966.JPG|ezkerrera|thumb|250x250px|Lennon, McCartney, Harrison eta Starr [[George Martin]] 1966ko grabaketa saio batean.]]
1967ko abuztuan Epsteinen heriotzak hutsune bat sortu zuen taldean, eta haien etorkizunaz nahastuta eta kezkatuta utzi zituen. {{Sfn|Brown|Gaines|2002|p=247}} McCartney, hutsunea betetzeko urratsa egin zuen, pixkanaka-pixkanaka ''de facto'' liderra eta taldearen negozio-interesen ordezkari bihurtu zen, Lennonek urte lehenago betetzen zuen papera. {{Sfn|Benitez|2010|pp=8-9}} Lidergo aldaketa horren ostean egin zuen lehen sormen-iradokizuna taldeak telebistako film bat ekoizteko asmoarekin jarraitzea proposatzea izan zen, ''[[Magical Mystery Tour (filma)|Magical Mystery Tour]]'' bihurtuko zena. Proiektua "amesgaizto administratiboa izan zen alderdi guztietan", [[Mark Lewisohn]] Beatleko historialariaren arabera. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=238-239}} McCartney-k zuzenduko zuen filmaren zati handi bat, eta horrek taldeak egindako lan bati egindako lehen kritika desegokia ekarri zuen. {{Sfn|Gould|2007|pp=455-456}} Hala ere, [[Magical Mystery Tour|filmaren soinu bandak]] arrakasta handiagoa izan zuen. Erresuma Batuan sei abestiko [[Extended play|EP]] bikoitz gisa kaleratu zen, eta Ameriketako Estatu Batuetan izen bereko LP gisa, taldeak single gisa kaleratu berri zituen bost abestiz beteta. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=350-351}} Capitol-eko bilduma esklusibo hori taldearen album ofizialean sartuko zen gero, eta kaleratu eta hiru asteren buruan 8 milioi dolarreko salmentak lortuko zituen, Capitol-en hasierako diskorik salduena bihurtuz. {{Sfn|Harry|2000a|p=699}}
1968ko urtarrilean, EMI-k The Beatles protagonista zuen sustapen-trailer bat egin zuen ''[[Yellow Submarine]]'' animazio-filma ezagutzera emateko, McCartney-k [[Yellow Submarine (abestia)|izen bereko abestian]] gogoratutako mundu imaginarioan oinarrituta. Kritikak filma estilo bisualagatik, umoreagatik eta musikagatik goraipatu bazuten ere, zazpi hilabete geroago kaleratutako [[Soinu-banda|soinu-bandak]] ez zuen erantzun gogotsu bat izan. <ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre la respuesta de la crítica;{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la grabación del tráiler promocional,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el lanzamiento de la banda sonora ''Yellow Submarine''.</ref> 1968. urtearen amaieran, talde barruko harremanak okerrera egiten ari ziren. Tentsioa hazi egin zen ''[[The Beatles (musika diskoa)|White Albumaren]]'' grabaketan . {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=276-304}} Barne-arazoek jarraitu zuten hurrengo urtean ''[[Let It Be|Get Back]]'' (gero ''Let It Be'' izena hartu zuen) proiektuko saioetan, non McCartney-k taldearekiko iruzkin bat filmatu zen: «Oso negatiboak izan gara “Mr. Epstein" hil zenetik [...] beti ari ginen [haren] diziplina apur bat jorratzen, baina ergela da diziplina horri aurre egitea gure parte bada". <ref>{{Harvsp|Brown|Gaines|2002}}: "We've been very negative since Mr. Epstein passed away";{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el ''White Album'',{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre ''Let It Be''.</ref>
1969ko martxoan, McCartney [[Linda McCartney|Linda Eastman-ekin]] ezkondu zen, eta abuztuan, bikoteak lehen alaba izan zuen, [[Mary McCartney|Mary]], ama zenaren oroimenez. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el primer encuentro entre Pauly Linda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre su boda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el nacimiento de su primera hija Mary.</ref> ''[[Abbey Road (albuma)|Abbey Road]] lanerako'', The Beatlesen estudioko azken lana egiteko, Martinek "etengabe mugitzen ari den musika pieza bat" proposatu zuen, taldea [[Sinfonia|sinfonikoki]] pentsatzera bultzatuz. {{Sfn|Gould|2007|p=563}} McCartneyk baiezkoa eman zuen, baina Lennonek ez zuen onartu. Azkenean, McCartneyren iradokizuna onartzea izan zen konpromisoa: bakarkako abestiak dituen diskoa lehen aldean, eta [[Popourri (musika)|popourri]] luze bat bigarren aldean. {{Sfn|Gould|2007|p=563}}
1970eko apirilaren 10ean, taldekideekin negozio-desadostasunen artean, McCartneyk taldetik irtetea iragarri zuen. <ref>{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la salida de McCartney de The Beatles (fuente secundaria);{{Harvsp|Miles|1998}}:Sobre la salida de McCartney de The Beatles (fuente primaria);{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre la designación de Klein por Lennon,{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre el desacuerdo de McCartney con Lennon, Harrison y Starr por la asignación de Klein como representante.</ref> Zortzi hilabete geroago, 1970eko abenduaren 31n, bandaren desegite formalaren auzia jarri zuen. Lege-gatazka gehiago jarraitu zuten McCartneyren abokatuek (eta familiako kideek), John eta Lee Eastmanek, [[Allen Klein]], Lennon, Harrison eta Starr-en negozio-zuzendariaren aurka, eskubideen eta sormen kontrolaren inguruan. Ingalaterrako auzitegi batek The Beatles legez desegin zuen 1975eko urtarrilaren 9an, nahiz eta euren diskoetxearen [[EMI]], Klein eta beste batzuen aurkako demanda puntualek 1989ra arte iraun zuten {{Sfn|Benitez|2010|pp=8-9}}. ''Rock'' musikaren historiako fenomeno ezagun eta eragingarrienetako bat dela uste dute. <ref>{{Allmusic|id=mn0000754032|first=Richie|last=Unterberger|accessdate=5 de julio de 2013|idioma=inglés}}</ref>
==== 1971-1981: Wings ====
{{Nagusia|Wings}}1970ean The Beatles-en hautsi ondoren, McCartney-k bere musika-karrerarekin jarraitu zuen bakarkako lehen diskoa argitaratuz, ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'', Estatu Batuetan lehen postua izango zena. Lindaren ahots ekarpen batzuez gain, disko minimalista da, non Paulek abesti guztiak konposatu eta instrumentu guztiak jo zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''McCartney'';{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el número uno de ''McCartney'' en Estados Unidos.</ref> Urtebete geroago, Lindarekin eta [[Denny Seiwell]] bateria-jotzailearekin kolaboratu zuen bigarren disko batean, ''[[Ram]]''. Erresuma Batuko lehen postua eta AEBetako ''top five postua'' lortu zuen, ''Ramek'' koidatzitako "[[Uncle Albert/Admiral Halsey]]" singlea barne hartzen du, AEBetako zerrendetan lehen postua lortu zuena. <ref>{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre ''Ram'', 114-115: Sobre «Uncle Albert/Admiral Halsey»;{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre la posición en las listas de ''Ram''.</ref> Urte hartan, [[Denny Laine]], [[The Moody Blues]] gitarrista ohia, McCartney-tarrekin eta Seiwell-ekin elkartu zen [[Wings]] taldea sortzeko. McCartney-k taldearen jatorriari buruz komentatu zuen: "Wings ideia zaila izan zen beti [...] fenomenoarekin [The Beatles] jarraitu behar zuen talde orok lan zaila izango zuen [...] posizio berean aurkitzen nintzen. Dena den, jarraitu edo amaitzearen arteko hautua zen, eta musika gehiegi gustatzen zitzaidan gelditzea pentsatzeko. {{Sfn|Lewisohn|2002|p=7}} 1971ko irailean, euren alaba [[Stella McCartney|Stella]] jaio zen, Lindaren bi amonen omenez izendatua, biek izen bera izan baitzuten. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el nacimiento de Stella;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre Stella McCartney.</ref>
[[Henry McCullough]] gitarra-jotzailea gehitu ondoren, Wings-en lehen bira 1972an hasi zen, [[Nottinghamgo Unibertsitatea|Nottinghameko Unibertsitatean]] 700 laguneko entzuleen aurrean estreinatuz. Aurkezpenaren ondoren [[Wings University Tour|, aldez aurretik abisatu gabe Britainia Handiko unibertsitate ezberdinetan egindako]] beste hamar kontzertu izan ziren; Bidaiatzeko, bandak furgoneta bat erabili zuen eta gela xumeetan geratu zen, eta ordain gisa soilik jasotzen zuten ikuskizuna ikusten zuten ikasleen borondatezko diru bilketa. McCartneyk saihestu zuen The Beatlesekin lotutako abestirik jotzea. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: "traveled across the UK";{{Harvsp|Ingham|2009}}: "Scrupulously avoiding Beatles songs".</ref> Lau hilabete geroago, Europan [[Wings Over Europe Tour|25 ikuskizuneko bira]] bat hasi zen, eta bertan taldeak Wings eta McCartney bakarkako materiala bakarrik jo zuen, bertsio batzuk izan ezik, Little Richard-en "[[Long Tall Sally]]" arrakasta barne, McCartney-k biran interpretatu zuen Beatle etaparekin lotutako abesti bakarra. McCartney-k aurkezpenak espazio handietan egitea saihestu nahi zuen; jotzen zituzten areto txiki gehienetan 3.000 pertsona baino gutxiago zeuden. {{Sfn|Harry|2002|p=845}} Beatlesen osteko lehen bi birei buruz, McCartney-k esan zuen: «Gauza nagusia zen ez nuela oholtzara igo nahi eta koaderno txikiekin bost kazetari-ilararen aurrean egotea, denak begira eta esaten: "Oh, tira! ez da lehen bezain ona." Beraz, nerbioak saihesteko unibertsitateetan kontzertuak egitea erabaki genuen. […] Biraren amaieran zerbait gehiagorako prest sentitu nintzen, beraz, Europara joan ginen». {{Sfn|Harry|2002|p=847}}
1973ko martxoan, Wings-ek Estatu Batuetan lehen singlea lortu zuen, "[[My Love (Paul McCartney eta Wings abestia)|My Love]] ", ''[[Red Rose Speedway]]'' bigarren diskoan sartua, AEBetako zerrendetan lehen postua eta Erresuma Batuko zerrendetako bost onenen (''Top five'') artean. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «My Love»,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Red Rose Speedway'';{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre el desempeño de ''Red Rose Speedway'' en las listas estadounidenses;{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el desempeño de ''Red Rose Speedway'' en las listas británicas.</ref> Paul eta Lindaren arteko lankidetzak, The Beatles taldeko ekoizle ohia den Martinekin, "[[Live and Let Die (abestia)|Live and Let Die]]" abestia sortu zuen, [[James Bond filmak|James Bond-en]] [[Live and Let Die (filma)|izen bereko]] filmaren gai nagusia izan zena. [[Oscar Sariak|Oscar sarietarako]] izendatua, abestia Estatu Batuetan bigarren postua eta Erresuma Batuan bederatzigarren postua lortu zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Live and Let Die» en las listas estadounidenses;{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre «Live and Let Die» en las listas británicas.</ref> Martin [[Grammy Sariak|Grammy]] bat ere irabazi zuen bere orkestra moldaketagatik. {{Sfn|Harry|2002|pp=515-516}} Vicent Benítez musika irakasle eta egileak abestia "[[Rock sinfoniko|rock sinfonikoa]] unerik onenean" gisa deskribatu zuen. {{Sfn|Benitez|2010|p=50}}
1973an McCullough eta Seiwell-ek alde egin ostean, McCartneytarrek eta Lainek ''[[Band on the Run]]'' grabatu zuten. [[RIAA|RIAAk]] [[platinozko disko]] gisa ziurtatutako ondoz ondoko zazpi albumetako lehena izan zen. {{Sfn|McGee|2003|pp=248-249}} Gainera, Atlantikoaren bi aldeetan lehen postua lortu zuen lehena izan zen. Hamarkadako estreinaldirik salduenetako bat bihurtuz, 124 astez egon zen Britainia Handiko zerrendetan. ''Rolling Stonek'' Urteko Albuma izendatu zuen 1974an, eta 1975ean Ahots-interpretazio onenaren eta disko-moldaketa onenaren Grammy saria irabazi zuen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre ''Band on the Run'';{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el desempeño de ''Band on the Run'' en las listas británicas.</ref> 1974an, Wingsek AEBetako bigarren singlea lortu zuen [[Band on the Run|diskoaren izenburuko abestiarekin]]. {{Sfn|Harry|2002|pp=53-54}} LPak "[[Jet]]" eta "[[Helen Wheels]]" ''top ten'' singleak ere sartu zituen, eta ''Rolling Stoneren'' [[eranskina: Rolling Stoneren arabera garai guztietako 500 diskorik onenak|garai guztietako 500 diskorik handienen]] zerrendako 413. postuan kokatu zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre «Helen Wheels»,{{Harvsp|Benitez|2010}}: La recepción positiva de ''Band on the Run'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Jet»;{{Harvsp|Levy|2005}}: Sobre el puesto 413 en la lista elaborada por ''Rolling Stone''.</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney,_1976_01.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartney Italiako [[Wings Over the World Tour|Wings Over the World Tour-eko]] kontzertu batean, 1976ko irailean.]]
''Band on the Run'' arrakastatsuaren ostean, Wings-ek ''[[Artizarra eta Marte|Venus and Mars]]'' (1975) eta ''[[Wings at the Speed of Sound]]'' (1976) diskoak kaleratu zituen, biak Erresuma Batuan eta Estatu Batuetan lehen postuan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|pp=882-883}}: Sobre ''Venus and Mars'',{{Harvsp|Harry|2002|pp=910-911}}: Sobre ''Wings at the Speed of Sound'';{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el número uno de ''Venus and Mars'' en las listas británicas.</ref> 1975ean, hamalau hilabeteko [[Wings Over the World Tour|Wings Over the World Tour-a]] hasi zuten, Erresuma Batuan, Australian, Europan eta Estatu Batuetan emanaldiak barne. Bira izan zen McCartney-k Wings taldearekin Beatlesen abestiak zuzenean interpretatu zituen lehen aldia, eta horietako bost ''[[Set list|set list-ko]]'' parte ziren: "I've Just Seen a Face", "Yesterday", "Blackbird", "[[Lady Madonna]]" eta "The Long and Winding Road". <ref>{{Harvsp|Blaney|2007}}: "And for the first time, McCartney included songs associated with the Beatles, something he'd been unwilling to do previously";{{Harvsp|Harry|2002|pp=848-850}}: Sobre Wings Over the World Tour;{{Harvsp|Ingham|2009}}: "featuring a modest handful of McCartney's Beatle tunes";{{Harvsp|McGee|2003}}: "Paul decided it would be a mistake not to … [perform] a few Beatles songs."</ref> Birako Europako bigarren zatiaren eta Londresen grabazio saio zabalen ostean, taldeak kontzertu bira handinahi bat egin zuen Estatu Batuetako hainbat [[estadio estalia|aretotan]], eta 1977an herrialde horretako ''[[Wings Over America]]'' zuzeneko disko hirukoitza sortu zuen <ref>{{Harvsp|Harry|2002|pp=912-913}}: Sobre Wings over America;{{Harvsp|Lewisohn|2002}}: "After extensive rehearsals in London".</ref>
1977ko irailean, McCartney-ek hirugarren seme-alaba izan zuten, [[James McCartney|James]]. Azaroan, Wings-en "[[Mull of Kintyre]]" abestia, Lainekin batera idatzitakoa, berehala bihurtu zen Erresuma Batuko historian gehien saldu den singlea. <ref>{{Harvsp|Carlin|2009|pp=247-248}}: Sobre el nacimiento de James;{{Harvsp|Doggett|2009}}: Sobre el sencillo más exitoso en la historia del Reino Unido.</ref> McCartney-ren bakarkako ibilbideko singlerik arrakastatsuena kontsideratua, «[[She Loves You]]» errekorraren aurreko jabearen salmenten bikoitza lortu zuen, eta 2.5 milioi kopia saltzera iritsi zen, Erresuma Batuko salmenta errekorrari eusteaz gain, 1984an «[[Do They Know It 's Christmas?]]» ongintzazko singlea argitaratu zen arte.. <ref>{{Harvsp|Ingham|2009|pp=107-108}}: Sobre «Mull of Kintyre»;{{Harvsp|Benitez|2010}}: "the biggest hit of McCartney's career".</ref>
''[[London Town|London Town-ek]]'' (1978) AEBetako lehen postuko single bakuna sortu zuen ("[[Zorte Apur batekin|With a Little Luck]]"), eta ''[[Band on the Run]]'' geroztik Wings-en diskorik salduena izan zen, AEBetako eta Erresuma Batuko ''bost onenen'' (''top five'') artean kokatuz. Harrera kritikoa txarra izan zen, eta McCartney-k etsipena adierazi zuen diskoarekin. {{Sfn|Blaney|2007|pp=122-125}} ''[[Itzuli Arrautzara|Back to the Egg]]'' (1979) McCartneyk "The Rockestra" izeneko ''rock'' [[Supertaldea|supertaldearekin]] egindako kolaborazioa biltzen du. Wings-i eskertuta, [[Pete Townshend]], [[David Gilmour]], [[Gary Brooker]], [[John Paul Jones]] eta [[John Bonham]]-ek osatzen zuten taldea. Platinozko ziurtagiria izan bazuen ere, musika prentsaren kritika txarrak jaso zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Back to the Egg'',{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''London Town'',{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «The Rockestra»;{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre ''London Town' 'y ''Back to the Egg'';{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre la certificación de platino de''Back to the Egg''.''</ref> Wings-ek 1979an amaitu zuen azken kontzertu bira, [[Wings UK Tour 1979|Erresuma Batuan hogei kontzerturekin]] The Beatlesen "[[Got to Get You into My Life]]", "[[The Fool on the Hill]]" eta "Let It Be" abestien zuzeneko debuta barne. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre las giras de Wings,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre Wings UK Tour 1979;{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre Wings UK Tour 1979.</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_930-6404.jpg|thumb|220x220px|McCartney [[Amsterdam-Schiphol aireportua|Amsterdam-Schiphol aireportur]]<nowiki/>an, 1980ko urtarrilean.]]
1980an, McCartney-k bakarkako bigarren diskoa kaleratu zuen, ''[[McCartney II]]'' autoekoiztua, Erresuma Batuko lehen postua eta Estatu Batuetako hirugarren postua lortu zuena. Haren lehen diskoan bezala, material guztia berak bakarrik konposatu eta interpretatu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la total composición e interpretación de los mismos por él mismo;{{Harvsp|Lewisohn|2002}}: Sobre el número uno de ''McCartney II''en las listas británicas, y el ''top five'' en las de Estados Unidos.</ref> Diskoan "[[Coming Up]]" abestia zegoen, eta haren zuzeneko bertsioa, Glasgown, Eskozian, 1979an Wings-ek grabatu zuena, taldearen azken lehen postua bihurtu zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre ''McCartney II'';{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre «Coming Up».</ref> 1981erako, McCartney-k Wings-ekin sormenean ahal zuen guztia egin zuela sentitu zuen eta aldaketa baten beharra sumatu zuen. Taldea 1981eko apirilean desegin zen, eskubideen eta irabazien banaketaren inguruko desadostasunen ostean.
==== 1982-1990 ====
1982an George Martinek ekoitzitako eta McCartney-ren ''[[Tug of War]]'' diskoan sartutako "[[Ebanoa eta bolia|Ebony and Ivory]]" abestian [[Stevie Wonder|Stevie Wonder-ekin]] kolaboratu zuen, eta ''[[Thriller (albuma)|Thriller-]]''en jasotako "[[The Girl Is Mine]]" abestian [[Michael Jackson|Michael Jacksonekin]]. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=311}}: Sobre «Ebony and Ivory»;{{Harvsp|Harry|2002}}: sobre «The Girl Is Mine».</ref> "Ebony and Ivory"-k McCartney-rentzat [[Billboard Hot 100|Billboard Hot 100eko]] lehen postuan 28 single jartzeko errekorra lortu zuen. <ref>{{Cite episode|title=American Top 40 replay|episodelink=|series=|serieslink=|first=|last=|network=|station=|city=Green Bay, Wisconsin|date=22 de mayo de 1982|began=|ended=|season=|seriesno=|number=|minutes=|time=9:55am|transcript=|transcripturl=|quote=|language=inglés}}</ref> Hurrengo urtean, berak eta Jacksonek "[[Esan Esan Esan|Say Say Say]]"-n kolaboratu zuten, McCartney-ren azken singlea AEBetako zerrendetan lehen postuetara iritsi zen. Urte horretan bertan, Erresuma Batuan haren azken lehen postua lortu zuen "[[Pipes of Peace]]" singlearekin, [[Pipes of Peace|izen bereko diskoan]] sartuta. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Pipes of Peace'' y su canción homónima.,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Say Say Say»;{{Harvsp|Roberts|2005|p=311}}: Sobre su último sencillo número uno en el Reino Unido;{{Harvsp|Blaney|2007|p=159}}: Sobre el número uno de ''Pipes of Peace''.</ref>
1984an, McCartneyk ''[[Give My Regards to Broad Street (filma)|Give My Regards to Broad Street]]'' musikala idatzi eta ekoitzi zuen, film horretan ere antzeztu zuen eta Starr protagonista izan zuen. Kritikak baztertuta, ''[[Variety|Variety-k]]'' filma "nortasunik gabekoa, emoziorik gabekoa eta zentzurik gabekoa" zela deskribatu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la película''Give My Regards to Broad Street'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la participación de Starr en ''Give My Regards to Broad Street''.</ref> [[Roger Ebert]] zinema kritikariak izar bakarra eman zion eta hau idatzi zuen: "Filma saltatu eta zuzenean [[Give My Regards to Broad Street|soinu bandara]] joan zaitezke". <ref>{{Cite news|izenburua=Give My Regards to Broad Street review|abizena1=Ebert|izena1=Roger|data=1 de enero de 1984|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19840101%2FREVIEWS%2F401010342%2F1023|accessdate=9 de julio de 2012}}</ref> Diskoak askoz harrera hobea izan zuen, Erresuma Batuko lehen postua lortu eta "[[No More Lonely Nights]]" singlea ekoitzi zuen, David Gilmour-en gitarrarekin batera, ''Billboard'' Hot 100eko seigarren postuan kokatu zena <ref>{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el sexto puesto que ocupó «No More Lonely Nights» en el ''Billboard'' Hot 100;{{Harvsp|Graff|2000}}: Sobre Gilmour en la guitarra;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «No More Lonely Nights».</ref> 1985ean, [[Warner Bros.|Warner Brothers]]-en enkargua jaso zuen McCartney ''[[Spies Like Us]]'' pelikularako abesti bat idazteko. Lau egunetan konposatu eta grabatu zuen [[Spies Like Us (abestia)|abesti nagusia]], [[Phil Ramone|Phil Ramoneren]] koprodukzioarekin. {{Sfn|Blaney|2007|p=171}} McCartneyk [[Live Aid]] kontzertuan parte hartu zuen, "Let It Be" interpretatuz, nahiz eta zailtasun teknikoek ahotsa eta pianoa ia entzun ez zituzten lehen bi estrofetan, [[Akoplamendua|akoplatze]]-txistuek eten zuten. Talde teknikoak arazoak konpondu zituen eta [[David Bowie]], [[Alison Moyet]], [[Pete Townshend]] eta [[Bob Geldof]] McCartney-rekin batu ziren eszenatokian, jendearen erreakzio gogotsua jasoz. {{Sfn|Sounes|2010|pp=402-403}}
McCartney [[Eric Stewart|Eric Stewart-]]<nowiki/>ekin kolaboratu zuen ''[[Press to Play]]'' (1986) lanean, eta harekin batera idatzi zituen albumeko abestien erdiak. {{Sfn|Blaney|2007|p=177}} 1988an, McCartney-k [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunerako]] soilik kaleratu zuen ''[[Снова в СССР]]'', ''rock and roll'' abestien hemezortzi bertsio biltzen zituena; bi egunetan bakarrik grabatu zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=100}}: Sobre ''Снова в СССР'';{{Harvsp|Harry|2002|p=728}}: Sobre ''Press to Play'';{{Harvsp|Harry|2002|p=820}}: Sobre la colaboración con Eric Stewart.</ref> 1989an, [[Gerry Marsden]] eta [[Holly Johnson|Holly Johnsonekin]] bat egin zuen " [[Ferry Cross the Mersey]]" grabatzeko, [[Hillsborough tragedia|Hillsborough tragediaren]] biktimen ongintzazko singlea. {{Sfn|Harry|2002|pp=327-328}} Urte horretan bertan, ''[[Loreak zikinkerian|Flowers in the Dirt]]'' kaleratu zuen; [[Elvis Costello|Elvis Costellorekin]] elkarlanean egindako ahalegina, Gilmour-en eta [[Nicky Hopkins|Nicky Hopkins-en]] musika ekarpenak barne hartu zituena. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la colaboración con Elvis Costello;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Flowers in the Dirt''.</ref> Handik gutxira McCartney-k berak eta Linda, [[Hamish Stuart]] eta [[Robbie McIntosh]] gitarretan, [[Paul Wickens|Paul "Wix" Wickens]] teklatuan eta [[Chris Whitten]] baterian osatutako taldea sortzea erabaki zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=851}}: Sobre la banda formada para The Paul McCartney World Tour;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre la banda formada para The Paul McCartney World Tour.</ref> 1989ko irailean, [[The Paul McCartney World Tour]] abiarazi zuten, hamarkada bat baino gehiagoko lehena. Hurrengo urtean, ''[[Tripping the Live Fantastic]]'' disko hirukoitza kaleratu zuen, biran egindako emanaldien aukeraketa bat jasotzen zuena. {{Sfn|Harry|2002|p=851}} 1990ean, ''Amusement Business'' aldizkari estatubatuarrak McCartney aintzatetsi zuen urtean diru gehien bildu zuen ikuskizuna egiteagatik; Berkeleyko bi emanaldiek 3,5 milioi dolar baino gehiagoko irabaziak eskaini zituzten. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=851}}: Sobre su primera gira en más de una década,{{Harvsp|Harry|2002|p=852}}: Sobre el reconocimiento por el espectáculo con mayor recaudación del año.</ref> Biran zehar, McCartney-k 1990eko apirilaren 21ean [[Rio de Janeiro|Rio de Janeiron]], [[Brasil|Brasilen]], kontzertu pribatu baterako asistentzia errekorra hautsi zuen, 184.000 pertsonaren aurrean joz. [[Maracanã estadioa|Maracaná estadioan]]. {{Sfn|Badman|1999|p=444}}
==== 1991-2000 ====
[[Fitxategi:Paul_McCartney_Grammy_Awards_February_1990.jpg|thumb|295x295px|Paul McCartney [[Grammy Sariak|Grammy sarietan]] 1990eko otsailean.]]
McCartney 1991n ausartu zen [[Orkestra|orkestrako musikan]], [[Liverpooleko Errege Orkestra Filarmonikoa|Royal Liverpool Philharmonic Society-k]] bere ehun eta berrogeita hamargarren urteurrena ospatzeko musika-pieza bat sortzeko enkargatu zionean. [[Carl Davis]] konpositorearekin kolaboratu zuen, eta ondorioz ''[[Liverpool Oratorio]]'' diskoa sortu zuen. Lan horretan [[Kiri Te Kanawa]], [[Sally Burgess]], [[Jerry Hadley]] eta [[Willard White]] opera abeslariak, [[Liverpooleko Errege Orkestra Filarmonikoa|Liverpooleko Royal Philharmonic Orchestra]] eta [[Liverpoolgo katedrala|Liverpoolgo katedralaren]] abesbatza aritu ziren. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Liverpool Oratorio''.</ref> Diskoaren iritziak negatiboak izan ziren gehienetan. ''[[The Guardian|The Guardian-ek]]'' bereziki kritikoa izan zen, eta musika "konpas azkar batera hurbiltzeko beldurrik ez" dela deskribatu zuen, eta piezak "obra oso batean lotuko luketen ideia errepikakorrak edukitzearen beharraz kontzientzia gutxi duela". {{Sfn|Harry|2002|p=528}} Egunkariak McCartneyren erantzuna argitaratu zuen, eta bertan lanaren konpas bizkorren arrazoia adierazi zuen eta honakoa gaineratu zuen: "zorionez, historiak erakusten du garaiko kritikariek musika pieza on asko ez zitzaizkiola gustatu, beraz, pozik uzteagatik. […] jendeari bere kabuz lanaren merituak epaitzea.» {{Sfn|Harry|2002|p=528}} ''The New York Times'' apur bat eskuzabalagoa izan zen, zera adierazi zuen: "Badaude edertasun eta plazer uneak nahasketa dramatiko horretan [...] musikaren zintzotasun xaloak zaila egiten du bere asmoekin txundituta egotea". <ref>{{Cite news|izenburua=Review/Music; McCartney's 'Liverpool Oratorio'|abizena1=Rothstein|izena1=Edward|data=20 de noviembre de 1991|url=http://www.nytimes.com/1991/11/20/arts/review-music-mccartney-s-liverpool-oratorio.html?src=pm|accessdate=11 de junio de 2012}}</ref> Londresko estreinaldiaren ostean mundu osoan zehar interpretatua, ''Liverpool Oratorio'' britainiar musika klasikoaren zerrendako (''Music Week)'' lehen postua lortu zuen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre la interpretación alrededor del mundo;{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el desempeño de ''Liverpool Oratorio'' en ''Music Week''.</ref>
1991n, McCartney-k ''[[MTV Unplugged]]'' programararako abestien aukeraketa bat egin zuen [[Musika akustiko|akustikoki]] eta ''[[Unplugged (The Official Bootleg)]]'' izeneko zuzeneko emanaldiaren albuma kaleratu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Unplugged: the Official Bootleg''.</ref>[[Killing Joke|Killing Jokeko]] [[Martin Glover|Youthekin]] ere kolaboratu zuen [[The Fireman (taldea)|The Fireman]] musika bikotea osatuz. 1993an kaleratu zuten euren lehen [[Musika elektroniko|musika elektronikoko]] diskoa, ''[[Strawberries Oceans Ships Forest|Strawberries Oceans Ships Forest.]]'' {{Sfn|Harry|2002|pp=332-334}} Urte horretan bertan, McCartney-k ''[[Off the Ground]]'' ''rock'' diskoa kaleratu zuen. {{Sfn|Harry|2002|pp=656}} Ondoren, mundu bira berri bati ekin zion, [[The New World Tour]], eta urte amaieran ''[[Paul is Live]]'' diskoa kaleratu zenean amaitu zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la gira The New World Tour.</ref>
1994an hasita, McCartneyk lau urtez pausatu zuen bere bakarkako ibilbidea, [[The Beatles Anthology]] Apple proiektuan lan egiteko Harrison, Starr eta Martinekin batera. ''[[Oobu Joobu]]'' izeneko irratsaioa grabatu zuen 1995ean [[Westwood One]] kate estatubatuarrarentzat, "pantaila panoramikoko irrati" gisa deskribatu zuena. {{Sfn|Miles|1997|pp=218-219}} Era berean, 1995ean, [[Charles III.a Erresuma Batukoa|Charles Galeskoek]] McCartney [[Royal College of Music|Royal College of Music-]]<nowiki/>eko ohorezko kide gisa aurkeztu zuen —«gauza sinestezina da musika-notarik irakurtzen ez duenarentzat», esan zuen McCartneyk. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre su Mención Honorífica,{{Harvsp|Sounes|2010}}: McCartney; "Yeah, it's kind of amazing for somebody who doesn't read a note of music".</ref>
1997an, Mzuen cCartney-k bere estudioko disko berria kaleratu zuen, ''[[Tarta Flamingoa|Flaming Pie]]'', non Starr-ek bateria eta koroak jotzen zituen "[[Beautiful Night]]" abestian. {{Sfn|Blaney|2007|pp=224}} Urte horren amaieran, musika klasikoko bigarren lan bat kaleratu zuen, ''[[Standing Stone]]'', Erresuma Batuko zein Estatu Batuetako musika klasikoaren zerrendetan lehen postua lortu zuena. {{Sfn|Blaney|2007|p=229}} 1998an, ''[[Rushes]]'', The Fireman taldeak kaleratu zuen bigarren disko elektronikoa. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Flaming Pie'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Standing Stone'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Rushes''</ref> Hurrengo urtean, McCartneyk ''[[Run Devil Run]]'' kaleratu zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=241}} Aste bakarrean grabatua, eta [[Ian Paice]] eta David Gilmourrekin batera, bertsioko abestiz eta McCartneyren hiru abestiz osatuta batez ere. Urteak zeramatzan horrelako disko bat planifikatzen, 1998ko apirilean minbiziak jota hil zen Lindak bultzatuta batez ere <ref>{{Harvsp|Graff|2000}};{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la batalla de Linda contra el cáncer.,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Run Devil Run''.</ref>
1999an, Orkestrako musikarekin esperimentatzen jarraitu zuen ''[[Working Classical]]''-en. {{Sfn|Harry|2002|pp=710-711}} 2000. urtean, ''[[Liverpool Sound Collage]]'' disko elektronikoa kaleratu zuen [[Super Furry Animaliak|Super Furry Animals]] and Youth-ekin, 1960ko hamarkadaren erdialdean liluratu zuen soinu-''collagea'' eta [[Musika konkretu|musika konkretuaren]] teknikak erabiliz. {{Sfn|Harry|2002|pp=528-529}} "Nova" abestiarekin lagundu zuen [[musika koral]] klasikoko ''[[A Garland for Linda]]'' (2000) [[Omenaldi disko|omenaldi diskoan]], bere emazteari eskainia. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el carácter «coral» del álbum;{{Harvsp|George-Warren|2001}}: Sobre el carácter «clásico» del álbum.</ref>
==== 2001-2010 ====
[[2001eko irailaren 11ko atentatuak|2001eko irailaren 11ko atentatuen]] lekuko izan ondoren [[John F. Kennedy nazioarteko aireportua|JFK aireportutik]], McCartneyk [[New York hirirako kontzertua]] antolatzeko paper aktiboa hartzeko gogoa hartu zuen. Urte hartako azaroan kaleratu zuten estudioko diskoan, ''[[Driving Rain]]-en'', erasoei erantzunez idatzitako "[[Freedom (Paul McCartney abestia)|Freedom]]" abestia zegoen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el Concierto para la Ciudad de Nueva York;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Freedom».</ref> Hurrengo urtean, McCartneyk [[Rusty Anderson]] eta [[Brian Ray]] gitarra-jotzaileek osatutako talde batekin bira egin zuen, Paul "Wix" Wickens teklatuetan eta [[Abe Laboriel, Jr.]] baterian. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Detalles sobre la nueva banda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Detalles sobre la nueva banda.</ref> 2002ko apirilean [[Driving World Tour|Driving World Tour-a]] hasi zuten, eta Estatu Batuetan, Mexikon eta Japonian egin ziren emanaldiak. Birak zuzeneko [[album bikoitza|disko bikoitza]] sortu zuen [[Back in the U. S.|''Back in the U.'']] [[Back in the U. S.|''S.'']], 2003an nazioartean argitaratutako ''[[Back in the World]]'' bezala. {{Sfn|Sounes|2010|pp=517-518}} Birak 126,2 milioi dolar irabazi zituen, batez beste 2 milioi dolar baino gehiago gau bakoitzeko, eta ''Billboard-''ek urteko bira izendatu zuen. <ref>Para la información sobre la recaudación véase: {{Cite web|izena=Ray|abizena=Waddell|izenburua=The Top Tours of 2002: Veterans rule the roost, with Sir Paul leading the pack|data=28 de diciembre de 2002|url=https://books.google.com/books?id=RA0EAAAAMBAJ&pg=PA60&dq=billboard+box+office+2002+gross+world+mccartney&hl=en&sa=X&ei=3UIST-zwI4bnsQLxyOXQAw&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=billboard%20box%20office%202002%20gross%20world%20mccartney&f=false|lana=Billboard|accessdate=12 de junio de 2012}}</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_&_Bono_Live8.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartney Londreseko [[Hyde Park|Hyde Park-]]<nowiki/>en 2005eko uztailean antolatutako [[bizi 8|Live 8]] kontzertuan.]]
2002ko uztailean, McCartney [[Heather Errotak|Heather Millsekin]] ezkondu zen. Azaroan, George Harrison hil zeneko lehen urteurrenean, McCartneyk kontzertua eman zuen [[Concert for George]] kontzertuan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el matrimonio de McCartney con Heather Mills;{{Harvsp|Doggett|2009}}: Sobre el Concert for George.</ref> [[National Football League|Futbol Liga Nazionaleko]] [[Super Bowl]]-en parte hartu zuen, 2002an [[Super Bowl XXXVI|Super Bowl XXXVIrako]] partida aurreko ''ikuskizunean'' "Freedom" antzezten eta 2005ean [[Super Bowl XXXIX]]-eko atsedenaldiko ''emanaldiaren'' buru izan zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la actuación de McCartney en el Super Bowl XXXVI en 2002;{{Harvsp|Sandford|2006}}: Sobre la actuación de McCartney en el Super Bowl XXXVI en 2005.</ref> Ingalaterrako [[Arma Eskola|College of Arms-ek]] 2002an omendu zuen McCartney, [[Ezkutu (heraldika)|armarri]] bat emanez. Armarriaren [[Gandor (heraldika)|gandorra]], ''liver bird'' batek atzaparretan gitarra akustikoa duela, liverpooleko sustraiak eta haren musika ibilbidea islatzen ditu. [[Ezkutu (heraldika)|Ezkutuak]] [[Kakalardo|kakalardoen]] bizkarraren antza duten lau sinbolo kurbatu ditu (''beetle'' hitzari erreferentzia eginez, ingelesez kakalardoa). Ezkutuaren leloa ''Ecce Cor Meum'' da, "Hona nire bihotza" latinez. <ref name="BBCCREST">{{Cite news|izenburua=Ex-Beatle granted coat of arms|argitaletxea=BBC News|data=22 de diciembre de 2002|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/2599041.stm|accessdate=1 de julio de 2012}}</ref> 2003an, McCartney-tarrek alaba bat izan zuten, Beatrice Milly. {{Sfn|Sounes|2010|p=523}}
2005eko uztailean, Londresko [[Hyde Park|Hyde Parkeko]] [[Live 8]] ongintzazko kontzertuan jo zuen, "[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]"-ekin ( [[U2|U2-]]<nowiki/>rekin batera) ''ikuskizuna'' ireki eta "[[Drive My Car]]"-ekin itxi zuen ([[George Michael]]-ekin batera). "[[Helter Skelter]]", eta "[[The Long and Winding Road]]". {{Sfn|Blaney|2007|pp=268-269}} Irailean, ''[[Chaos and Creation in the Backyard]]'' ''rock'' diskoa kaleratu zuen, eta bertan instrumentazio gehiena jarri zuen. {{Sfn|Molenda|2005|pp=68-70}} 2006an, McCartneyk ''[[Ecce Cor Meum]]'' musika klasikoaren lana kaleratu zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=276}} ''[[Memory Almost Full]]'' izan zen hurrengo ''rock'' diskoa 2007an. {{Sfn|Sounes|2010|p=540-541}} 2008an, hirugarren diskoa kaleratu zuen The Fireman ''[[Electric Arguments]]'' izenarekin. {{Sfn|Sounes|2010|p=559}} 2008an ere, Liverpoolen hiriaren [[Europako kultura-hiriburu|Europako Kultur Hiriburu]] izan zen urtea ospatzeko kontzertu batean parte hartu zuen. 2009an, lau urtez kanpoan egon ostean, biretara itzuli zen eta ordutik 80 emanaldi baino gehiago egin ditu. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Treats Liverpool to 'A Day in the Life' Live Debut|data=2 de junio de 2008|url=http://www.rollingstone.com/rockdaily/index.php/2008/06/02/paul-mccartney-treats-liverpool-to-a-day-in-the-life-live-debut/|lana=Rolling Stone|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref> ''The Ed Sullivan Show''-en The Beatles estatubatuar telebistan agertu zenetik berrogeita bost urte baino gehiago igaro ondoren, McCartney New Yorkeko eszenatoki berera itzuli zen ''[[Late Show with David Letterman]]'' programan jotzeko. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Stuns Manhattan With Set on Letterman's Marquee|data=16 de julio de 2009|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-stuns-manhattan-with-set-on-lettermans-marquee-20090716|accessdate=4 de mayo de 2012}}</ref> 2009ko irailaren 9an, EMI-k The Beatlesen katalogoa berrargitaratu zuen lau urteko birmasterizazio digital neketsuaren ostean, egun berean ''[[The Beatles: Rock Band]]'' izeneko musika-bideo-jokoa kaleratuz. <ref>Para las remasterizaciones del 9 de septiembre de 2009 véase: {{Cite news|izenburua=The Beatles' Entire Original Recorded Catalogue Remastered by Apple Corps Ltd.|argitaletxea=EMI|data=7 de abril de 2009|url=http://www.emimusic.com/news/2009/the-beatles-entire-original-recorded-catalogue-remastered-by-apple-corps-ltd-and-emi-music-for-worldwide-release-on-september-9-2009-9-9-09/|accessdate=25 de junio de 2012}}; Para el videojuego ''The Beatles: Rock Band'' véase: {{Cite news|izenburua=Still Relevant After Decades, The Beatles Set to Rock 9 September 2009|argitaletxea=CNN|abizena1=Gross|izena1=Doug|data=4 de septiembre de 2009|url=http://www.cnn.com/2009/SHOWBIZ/Music/09/04/beatles.999/index.html|accessdate=25 de junio de 2012}}</ref>
McCartneyren ospe iraunkorrak areto berriak irekitzeko aukera ezagun bihurtu du. 2009an, agortuta dauden hiru kontzertu eman zituen eraiki berri den [[Citi Field]]-en —New York- [[Queens|eko Queens]]-en [[Shea Stadium]] ordezkatzeko sortutako aretoa—. Emanaldi horiek ''[[Good Evening New York City]]'' zuzeneko disko bikoitza sortu zuten urte hartan. {{Sfn|Sounes|2010|p=560}} 2010ean, McCartneyk [[PPG Paints Arena|Consol Energy Center]] arena ireki zuen [[Pittsburgh|Pittsburgh-]]<nowiki/>en, [[Pennsylvania|Pennsylvanian]]. <ref>{{Cite news|izenburua=Paul McCartney sells out two shows at Consol|abizena1=Mervis|izena1=Scott|data=14 de junio de 2010|url=http://www.post-gazette.com/stories/local/breaking/paul-mccartney-sells-out-two-shows-at-consol-251182/|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref>
==== 2011-gaur egun ====
2011ko uztailean, McCartneyk sarrerak agortutako bi kontzertu eman zituen [[Yankee Stadium]] berrian. <ref>{{Cite news|izenburua=A Gentle Reminder of Paul McCartney's Survival and Vitality|egilea=Pareles, Jon|data=16 de julio de 2011|url=http://www.nytimes.com/2011/07/17/arts/music/paul-mccartney-yankee-stadium-concert-review.html?_r=1&adxnnl=1&adxnnlx=1351188035-olFM0An2vU8CahviBsDdvQ&|accessdate=25 de octubre de 2012}}</ref> 2011ko irailean, [[New York City Ballet|New York City Ballet-]]<nowiki/>ek eskatu ondoren, McCartney-k dantzarako zuzendutako bere lehen grabaketa kaleratu zuen, [[Peter Martins|Peter Martinsekin]] ''[[Ocean's Kingdom]]'' izeneko kolaborazioa. <ref>{{Apurtutako esteka|{{Cita web|url=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_564233524_tag=album-oceans+kingdom|título=Paul McCartney: ''Ocean's Kingdom''|editorial=paulmcartney.com|fechaacceso=26 de junio de 2012|idioma=inglés}}|2=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_564233524_tag=album-oceans+kingdom}}</ref> 2011n ere, Nancy Shevellekin ezkondu zen. <ref name="BBC News">{{Cite news|izenburua=Sir Paul McCartney marrying for the third time|argitaletxea=BBC News|data=9 de octubre de 2011|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-15230730|accessdate=5 de mayo de 2012}}</ref> 2012ko otsailean kaleratu zuen ''[[Kisses on the Bottom]]'', ''jazz'' abesti klasikoen bilduma; Hilabete horretan [[Grabaketa Arte eta Zientzien Akademia Nazionala|Grabaketa Arte eta Zientzien Akademia Nazionalak]] [[MusiCaresen urteko pertsona|MusiCares Urteko Pertsona]] gisa omendu zuen, 54. Grammy sarien ekitaldia baino bi egun lehenago. <ref>Sobre ''Kisses on the Bottom'' véase: {{Cite web|izenburua=Paul McCartney: ''Kisses On The Bottom''|argitaletxea=paulmccartney.com|url=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&p_r_p_564233524_tag=album-kisses+on+the+bottom&#p_AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet#TOP|accessdate=26 de junio de 2012}}; Para el premio MusiCares, y su actuación en la 54.ª entrega de los Premios Grammy véase: {{Cite web|izenburua=Paul McCartney Is 2012 MusiCares Person of the Year|argitaletxea=National Academy of Recording Arts and Sciences|data=13 de septiembre de 2011|url=http://www.grammy.com/news/paul-mccartney-is-2012-musicares-person-of-the-year|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_-_ON_THE_RUN_-_Uruguay,_2012-04-16_(3).jpg|eskuinera|thumb|254x254px|McCartney [[Montevideo|Montevideon]], [[Uruguai|Uruguain]], 2012ko apirilaren 12an.]]
XXI. mendeko bigarren hamarkadan ere, McCartney publikoak gehien eskatzen duen artista musikaletako bat izaten jarraitzen du. Guztira 100.000 laguneketik gorakoentzat jo zuen 2012ko maiatzean [[Mexiko Hiria|Mexiko Hirian]] egin zituzten bi emanaldietan, ia 6 milioi dolar bildu zituzten. <ref>Para la información sobre la recaudación dada por''Billboard'' en los ''shows'' de la Ciudad de México véase: {{Cite web|izenburua=Charts:Current Box Score|url=http://www.billboard.biz/bbbiz/charts/currentboxscore.jsp|accessdate=13 de junio de 2012}}</ref> Ekainean, McCartneyk itxi zuen [[Elizabeth II.aren Diamante Jubileua|Elizabeth II.aren Diamante Jubileuaren]] kontzertua, [[Buckingham jauregia|Buckingham jauregiaren]] kanpoaldean egin zena, "Let It Be" eta "Live and Let Die" biltzen zituen ''setlist'' bat interpretatuz. <ref>{{Cite web|izena=Mark|abizena=Sutherland|izenburua=Paul McCartney, Elton John Honor Queen at Diamond Jubilee Concert|data=5 de junio de 2012|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-elton-john-honor-queen-at-diamond-jubilee-concert-20120605|accessdate=12 de mayo de 2013}}</ref> Uztailaren 27an Londresen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Olinpiar Jokoen]] inaugurazio ekitaldia ere itxi zuen, "[[The End]]" eta "[[Hey Jude]]" abestuz eta bertaratutakoei abestiaren ''[[Coda (musika)|kodan]]'' parte hartzera gonbidatuz. <ref>{{Cite news|izenburua=Sir Paul to end London 2012 opening ceremony|argitaletxea=BBC News|data=5 de junio de 2012|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-18329666|accessdate=5 de junio de 2012}}</ref> Ekitaldian egindako lanagatik, McCartneyk 1£-eko soldata jaso zuen. <ref>{{Cite news|izenburua=Paul McCartney Olympics Payment: Singer Paid One Pound ($1.57) For Big Gig|data=30 de julio de 2012|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/07/30/paul-mccartney-olympics-payment_n_1720412.html|accessdate=5 de agosto de 2012}}</ref>
Abenduaren 12an, McCartney [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] taldeko hiru kide ohiekin ([[Krist Novoselic]], [[Dave Grohl]] eta [[Pat Smear]]) aritu zen [[12-12-12: The Concert for Sandy Relief|12-12-12 ekitaldiaren azken ekitaldian: The Concert for Sandy Relief]], gutxi gorabehera bi milioi lagunek ikusita mundu osoan. <ref>{{Cite news|izenburua=Springsteen, Kanye, Stones, McCartney rock Sandy relief|izena1=Jerry|data=13 de diciembre de 2012|url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2012/12/12/sandy-benefit-concert-review/1762995/?dlvrit=206567|accessdate=13 de diciembre de 2012}}</ref> 2013ko abuztuaren 28an, McCartney-k 2013ko urrian kaleratu zuen ''[[New (albuma)|New]]'' albumaren lehen singlea kaleratu zuen <ref>{{Cite web|izena=David|abizena=Greenwald|izenburua=Paul McCartney's 'New' Single Lands, Album Due in October: Listen|data=28 de agosto de 2013|url=http://www.billboard.com/articles/news/5672788/paul-mccartneys-new-single-lands-album-due-in-october-listen|accessdate=31 de agosto de 2013}}</ref>
2014ko urtarrilaren 27an grabatu zuten The Beatles taldeak zazpi aldiz Grammy irabazi zuen The Beatles taldearen ondarea eta ''The Ed Sullivan Show'' saioan egin zuten lehen emanaldia, McCartney eta Starr-en parte hartuta, 2014ko urtarrilaren 27an, 2014ko otsailaren 9an emititu zen. [[CBS|CBSn]] . ''[[The Night That Changed America: A Grammy Salute to The Beatles]]'' izeneko ikuskizunak hainbat artistak interpretatutako [[The Beatles|Beatlesen]] 22 abesti klasiko izan zituen, besteak beste, McCartney eta Starr-ek. <ref>Gans, Andrew. [http://www.playbill.com/news/article/187391-Anna-Kendrick-David-Letterman-John-Mayer-Keith-Urban-Katy-Perry-Sean-Penn-Stevie-Wonder-and-More-Set-for-CBS-Beatles-Tribute-Song-List-Announced?tsrc=hph "Anna Kendrick, David Letterman, John Mayer, Keith Urban, Katy Perry, Sean Penn, Stevie Wonder and More Set for CBS' Beatles Tribute; Song List Announced"] {{Wayback|url=http://www.playbill.com/news/article/187391-Anna-Kendrick-David-Letterman-John-Mayer-Keith-Urban-Katy-Perry-Sean-Penn-Stevie-Wonder-and-More-Set-for-CBS-Beatles-Tribute-Song-List-Announced?tsrc=hph|date=20140222204612}} Playbill.com, 7 February 2014</ref>
2014ko maiatzaren 19an, McCartney ohean egon zela jakinarazi zuten zehaztu gabeko birus baten ondorioz, eta aste horretan hasteko sarrerak agortutako kontzertu bira bertan behera utzi behar izan zuen Japonian. Birak [[Nippon Budokan|Budokan areto]] ospetsuan emanaldi bat barne hartzen zuen. McCartneyk ere atzeratu behar izan zituen AEBetako datak ekainetik urrira, medikuaren aginduarengatik, guztiz sendatzeko. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney cancels a string of Japan concerts due to unspecified 'virus'|argitaletxea=Telegraph Media Group Ltd.|data=19 de mayo de 2014|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/music/the-beatles/10840033/Paul-McCartney-cancels-a-string-of-Japan-concerts-due-to-unspecified-virus.html|accessdate=20 de mayo de 2014}}</ref> Hala ere, birari ekin zion berriro Albany-n, New Yorken, hiru orduko emanaldi indartsu batekin, 2014ko uztailaren 5ean <ref name="RSAlbany">{{Cite news|izenburua=Paul McCartney Bounces Back in Albany|abizena1=Vozick-Levinson|izena1=Simon|data=6 de julio de 2014|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-bounces-back-in-albany-20140706|accessdate=21 de julio de 2014}}</ref>. 2014ko abuztuaren 14an, McCartney-k azken kontzertua eskaini zuen San Frantziskoko (Kalifornia) [[Candlestick Park]]-en, hura eraitsi aurretik. The Beatles-ek 1966an azken kontzertua eman zuen toki berean izan zen. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Closes Candlestick Park 'in Style' – Rolling Stone|url=http://www.rollingstone.com/music/live-reviews/paul-mccartney-candlestick-park-final-show-ferguson-tribute-20140815?flv=1|accessdate=27 de septiembre de 2014}}</ref>
2014an, McCartney-k "[[Hope for the Future]]" idatzi eta interpretatu zuen, ''[[Destiny (bideo-jokoa)|Destiny]]'' bideo-jokoaren amaierako abestia. <ref name="Music">{{Cite web|izena=Brendan|abizena=Sinclair|izenburua=Paul McCartney working with Bungie|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|data=7 de julio de 2012|url=http://www.gamespot.com/news/paul-mccartney-working-with-bungie-6386022|lana=[[GameSpot]]|accessdate=7 de julio de 2012}}</ref> <ref>{{Cite web|izenburua=Destiny End Credits Easter Egg reveals Paul McCartney's Song Hope for the Future|argitaletxea=Gamespot|url=http://www.gamespot.com/videos/destiny-end-credits-easter-egg-reveals-paul-mccart/2300-6421274/|accessdate=12 de septiembre de 2014}}</ref> 2014ko azaroan, 42 abestiz osatutako ''[[The Art of McCartney]]'' izeneko omenaldi diskoa, McCartneyren lana bakarka eta The Beatlesekin batera egindako lana interpretatzen duten artista sorta zabala biltzen duena. <ref>{{Cite web|izenburua=Bob Dylan, Kiss and More Cover Paul McCartney for Tribute Comp – Rolling Stone|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-tribute-comp-bob-dylan-kiss-cover-beatles-20140909|lana=Rolling Stone|accessdate=27 de septiembre de 2014}}</ref> Urte hartan ere, McCartney-k [[Kanye West]] artista estatubatuarrarekin kolaboratu zuen " [[Only One (canción de Kanye West)|Only One]]" singlean, abenduaren 31n argitaratua. <ref>{{Cite web|izenburua=Kanye West Drops New Song For The New Year: Listen To ‘Only One’|argitaletxea=MTV|url=http://www.mtv.com/news/2038419/kanye-west-only-one-new-year/|accessdate=1 de enero de 2015}}</ref>
2015eko urtarrilean, McCartney-k West eta Barbadoseko [[Rihanna]] abeslariarekin kolaboratu zuen "[[FourFiveSeconds]]" singlean, <ref>{{Cite web|izena=Caitlin|abizena=White|izenburua=Rihanna Dropped Her New Song With Kanye And Paul McCartney—Hear 'FourFiveSeconds'|argitaletxea=[[MTV News]]|data=25 de enero de 2015|url=http://www.mtv.com/news/2058811/rihanna-four-five-seconds/|accessdate=11 de febrero de 2015}}</ref> 57 urterekin zuzenean jo zuten 2015eko otsailaren 8an egin zen [[57. Grammy sarien ekitaldia|57. Grammy sarien ekitaldia.]] <ref>{{Cite web|izena=Chris|abizena=Payne|izenburua=The 2015 Grammys: Best and Worst Moments|data=9 de febrero de 2015|url=http://www.billboard.com/articles/events/grammys-2015/6465691/2015-grammys-best-and-worst-moments|accessdate=11 de febrero de 2015}}</ref> McCartney West ''SWISH''-en hurrengo diskoko ekoizle askotako bat izango dela jakinarazi dute, eta [[Theophilus London]] eta [[Allan Kingdom]] ere biltzen dituen "All Day" diskoko bigarren singlean gonbidatu berezia izan zen. <ref>{{Cite web|izenburua=Kanye West – "All Day" (Feat. Allan Kingdom, Theophilus London, & Paul McCartney)|url=http://www.stereogum.com/1784411/kanye-west-all-day-feat-allan-kingdom-theophilus-london/mp3s/|lana=Stereogum}}</ref>
2015eko otsailaren 15ean, McCartney [[Paul Simon|Paul Simonekin]] agertu eta jo zuen ''[[Saturday Night Live]]''-ren berrogei urteko emisio berezian. McCartney eta Simonek "[[I've Just Seen a Face]]"-ren lehen bertsoa interpretatu zuten euren gitarra akustikoekin, eta gero McCartney-k "[[Maybe I'm Amazed]]" interpretatu zuen. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney, Miley Cyrus, Paul Simon Captivate at ‘SNL 40’ Former Beatle busts out ''Maybe I'm Amazed.|data=16 de febrero de 2015|url=http://www.rollingstone.com/tv/news/paul-mccartney-miley-cyrus-paul-simon-captivate-at-snl-40-20150216|lana=rollingstone.com|accessdate=17 de febrero de 2015}}</ref> McCartney-k [[Alice Cooper]]-ren [[Hollywood Vampires]] supertaldearekin partekatu zuen ahots nagusia "[[Come and Get It]]" abestiaren azalean, zeina 2015eko irailaren 15ean kaleratutako estreinako albumean sartu zuten <ref>{{Cite web|izenburua=Alice Cooper details 'Hollywood Vampires' album featuring Paul McCartney, Dave Grohl and Johnny Depp|data=5 de agosto de 2015|url=http://www.nme.com/news/alice-cooper/87381|accessdate=27 de septiembre de 2015}}</ref>
2016ko martxoaren 9an, McCartneyk [[One on One Tour|One On One]] bira berriaren lehen datak iragartzen zituen. <ref>{{Cite web|izenburua=First Dates Of New 'One On One' Tour Confirmed|egilea=MPL|data=9 de marzo de 2016|lana=http://www.paulmccartney.com|accessdate=4 de abril de 2016}}</ref> Urte bereko ekainean ''[[Pure McCartney]]'' bilduma argitaratu zen, 1970etik 2015era McCartneyren abestirik onenak biltzen dituen diskoa <ref>{{Cite web|izenburua=67 Tracks of Pure McCartney|data=31 de marzo de 2016|url=https://www.paulmccartney.com/news-blogs/news/67-tracks-of-pure-mccartney|lana=http://www.paulmccartney.com|accessdate=3 de mayo de 2016}}</ref>. Urte horretako urrian Desert Trip jaialdian parte hartu zuen beste rock pertsona batzuekin batera, besteak beste, [[The Rolling Stones]], [[Neil Young]], [[Bob Dylan]], [[The Who]] eta [[Roger Waters]].
2017an aktore gisa parte hartu zuen [[Pirates of the Caribbean: Dead Men Tell No Tales|Pirates of the Caribbean: Salazar's Revenge]] filmean, Uncle Jack-en papera antzezten.
2018ko ekainaren 19an, bere Instagrameko kontuan astebeteko arrasto misteriotsuen ostean, hurrengo egunean single bikoitza kaleratuko zutela iragarri zuten: "I Don't Know / [[Come On To Me]]», urte horretako udazkenerako aurreikusitako ''[[Egypt Station]]'' izenburuko bere estudioko disko berriaren parte izango zena. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul To Release All-New Double A-Side Single|egilea=Paul McCartney Webside|data=19 de junio de 2018|url=https://www.paulmccartney.com/news-blogs/news/paul-to-release-all-new-double-side-single}}</ref> <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney turns 76 and teases 'Egypt Station'|egilea=Agence France-Presse|data=19 de junio de 2018|url=http://news.abs-cbn.com/entertainment/06/19/18/paul-mccartney-turns-76-and-teases-egypt-station}}</ref> 2020an, [[COVID-19 pandemiak eragindako berrogeialdia|COVID-19 pandemiak eragindako berrogeialdian,]] McCartney III grabatzea erabaki zuen instrumentu bakoitzaren papera hartuta, guztiak berak jota ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'' (1970) eta ''[[McCartney II]]'' (1980) bezala. Musikari britainiarraren estudioko hemezortzigarren diskoa da eta [[Capitol Records]] [[diskoetxe|diskoetxeak]] 2020ko abenduaren 18an kaleratu zuen. Urte bereko azaroaren 5ean, ostiralean, salgai jarri zen ''The Lyrics'', 960 orrialdeko bere liburu berria, bi liburukitan, 154 abestirekin, Paulek The Beatles taldearekin parte hartu zuenetik, geroago Wings taldearekin, eta bakarkako karrerako arrakastarik handienak. <ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Ola Beatle 2021|abizena1=Isasi|izena1=Nicolás|data=1, Noviembre 2021|url=https://issuu.com/aqui_la_plata/docs/miraba_148/28|kazeta=Revista MiráBA}}</ref> [[McCartney III Imagined]] 2021ean kaleratutako musikariaren hemeretzigarren diskoa da eta 2020ko McCartney III diskoaren bertsio berria da.
2021ean [https://www.youtube.com/watch?v=vZtwHDFWNtU McCartney 3,2,1] miniserie dokumentalean agertzen da non [[Rick Rubin]] ekoizleak musikaria elkarrizketatzen duen [[The Beatles]], [[Wings]] eta bakarlari gisa egindako lanari buruz. Elkarrizketak McCartneyren abestiak inspiratu zituzten harreman pertsonalei buruzko istorio eta pasadizoak biltzen ditu. [[Zachary Heinzerlingse]]-k zuzendutako telesaila [[Star+]] plataforman dago eskuragarri. <ref>{{Cite web|izenburua=Por qué hay que ver el documental McCartney 3,2,1, un viaje al fantástico universo de la canción beatle|data=2021-10-06|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/musica/por-que-hay-que-ver-el-documental-mccartney-321-un-viaje-al-fantastico-universo-de-la-cancion-beatle-nid21092021/|lana=LA NACION|accessdate=2023-08-18}}</ref>
== Diskografia ==
[[Fitxategi:MaccaNewY.jpg|thumb|Paul MacCartney]]
=== Beatlesekin ===
# ''[[Please Please Me]]'' ([[1963]])
# ''[[With the Beatles]]'' (1963)
# ''[[A Hard Day's Night]]'' ([[1964]])
# ''[[Beatles for Sale]]'' (1964)
# ''[[Help!]]'' ([[1965]])
# ''[[Rubber Soul]]'' (1965)
# ''[[Revolver]]'' ([[1966]])
# ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' ([[1967]])
# ''[[Magical Mystery Tour]]'' (1967)
# ''[[The Beatles (musika diskoa)|The Beatles]]'' ([[1968]])
# ''[[Yellow Submarine]]'' [[1969]])
# ''[[Abbey Road]]'' (1969)
# ''[[Let It Be]]'' ([[1970]])
=== Bakarka ===
# ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'', [[1970]]
# ''[[Ram]]'', [[1971]]
# ''[[Wild Life]]'', 1971
# ''[[Red Rose Speedway]]'', [[1973]]
# ''[[Band on the Run]]'', 1973
# ''[[Venus and Mars]]'', [[1975]]
# ''[[Wings at the Speed of Sound]]'', [[1976]]
# ''[[London Town]]'', [[1978]]
# ''[[Back to the Egg]]'', [[1979]]
# ''[[McCartney II]]'', [[1980]]
# ''[[Tug of War]]'', [[1982]]
# ''[[Pipes of Peace]]'', [[1983]]
# ''[[Give My Regards to Broad Street]]'', [[1984]]
# ''[[Press to Play]]'', [[1986]]
# ''[[Снова в СССР]]'', [[1988]]
# ''[[Flowers in the Dirt]]'', [[1989]]
# ''[[Off the Ground]]'', [[1993]]
# ''[[Flaming Pie]]'', [[1997]]
# ''[[Run Devil Run]]'', [[1999]]
# ''[[Driving Rain]]'', [[2001]]
# ''[[Chaos and Creation in the Backyard]]'', [[2005]]
# ''[[Memory Almost Full]]'', [[2007]]
== Erreferentziak ==
<div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
</div>
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1942ko||McCartney, Paul}}
{{The_Beatles}}
[[Kategoria:Paul McCartney]]
[[Kategoria:Liverpooldarrak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako rock abeslariak]]
[[Kategoria:Pop abeslariak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako abeslariak]]
[[Kategoria:The Beatles]]
[[Kategoria:Multiinstrumentalistak]]
[[Kategoria:Soinu Banda onenaren Oscar sariaren irabazleak]]
[[Kategoria:1960ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1970eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1980ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1990eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:2000ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:2010eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:Erresuma Batuko katolikoak]]
[[Kategoria:Ohorezko Legioko zaldunak]]
[[Kategoria:Kennedy Sarien irabazleak]]
[[Kategoria:Knights Bachelor]]
ovlq8vjxcgbqq7gbhm3s2hposvivodn
9994081
9994070
2024-12-09T02:07:21Z
Treuiller
59723
/* 1960-1970: The Beatles */
9994081
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''James Paul McCartney''' ([[Liverpool]], 1942ko ekainaren 18a) [[Erresuma Batua|britainiar]] [[Egile abeslari|kantautore]], [[Musikagile|konpositore]], [[musikari]], [[multiinstrumentista]], [[idazle]], [[Aktibismo|aktibista]], [[margolari]] eta [[Antzezle|aktorea]] da; [[John Lennon]], [[George Harrison]] eta [[Ringo Starr|Ringo Starrrekin]] batera, mundu osoan ospea lortu zuen [[The Beatles]] [[Erresuma Batua|britainiar]] [[rock]] talde mitikoaren baxu-jotzaile eta abeslarietako bat izateagatik, musika modernoaren historiako talderik ezagun eta eragingarriena gisan aitortua; [[Lennon McCartney|Lennonekin egindako abestiak idazteko lankidetza]] XX. mendeko ospetsuenetako bat da. [[The Beatles-en haustura|Taldea hautsi]] ondoren, bakarkako musika karrera egin zuen eta [[Wings]] sortu zuen bere lehen emazte [[Linda McCartney|Lindarekin]], eta [[Denny Laine|Denny Lainerekin]] eta, taldea desegin ondoren, artista bakarlaria da.
McCartney garai guztietako kantagile eta artista arrakastatsuenetako bat dela aitortua da, hirurogei [[Urrezko diskoa|urrezko diskorekin]] eta ehuna milioi album eta single baino gehiago saldu zituen, bai bakarlari gisa bere lanean, bai The Beatles taldearekin. 2.200 artistak baino gehiagok [[The Beatles]]<nowiki/>ekin egindako "[[Yesterday (abestia)|Yesterday]]" haren abestiaren bertsioa egin dute: herri-musikaren historian bertsio gehien izan dituen kanta da. <ref>mentalfloss.com [http://mentalfloss.com/article/20811/most-covered-songs-in-music-history 10 of the Most Covered Songs in Music History], 2018ko abenduaren 6an kontsultatua</ref> 1977an Wings taldearekin egin zuen abestia, "[[Mull of Kintyre (abestia)|Mull of Kintyre]]", Erresuma Batuan gehien saldu den singleetako bat da. Bi aldiz sartu da [[Rock and Roll Hall of Fame|Rock Ospearen Aretoan]] (1988an The Beatles taldeko kide gisa, eta 1999an artista indibidual gisa), eta hogeita bat [[Grammy Sariak|Grammy sarirekin]] saritua izan da (banaka nahiz The Beatles taldearekin irabazita). McCartneyk 32 abesti idatzi ditu, bakarrik edo elkarlanean, [[Billboard Hot 100]]-en lehen postua lortu dutenak, eta 2014ra arte [[RIAA]] ziurtagiria duten 15 milioi unitate baino gehiago saldu zituen Ameriketako Estatu Batuetan. McCartney, Lennon, Harrison eta Starr [[Britainiar Inperioko Ordena|Britainiar Inperioko Ordenako]] kide egin zituzten 1965ean, eta 1997an, musikaren zerbitzuengatik [[Knight Bachelor|zaldun]] izendatu zuten. <ref>{{Cite web|izenburua=The Day Paul McCartney Was Knighted (El día que Mc Cartney fue nombrado caballero, en inglés)|argitaletxea=Ultimate Classic Rock|egilea=KELLEY, Ken|data=2017|url=http://ultimateclassicrock.com/paul-mccartney-knighted/|lana=http://ultimateclassicrock.com|accessdate=22 de diciembre de 2017}}</ref>
McCartneyk abestien katalogo zabala kaleratu du bakarlari gisa eta filmetarako, musika klasikorako eta elektronikorako soinu bandak konposatu ditu. [[Animalien eskubideak]], [[Fokaren Ehiza|itsas txakurraren ehiza]], [[Lurreko mina|minen]] garbiketa, [[Begetarianismo|begetarianismoa]], pobrezia eta [[musika hezkuntza]] bezalako gaiekin lotutako nazioarteko erakunde ongintzako proiektuetan parte hartu du. Hiru aldiz ezkondu da eta bost seme-alaben aita da.
''[[Rolling Stone]]'' aldizkariko 100 Great Singers-en hamaikagarren postua hartzen du. <ref>[http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-singers-of-all-time-19691231/paul-mccartney-20101202 100 Greatest Singers.] ''[[Rolling Stone]]''.</ref> Gainera, [[The Beatles]] taldeko kide gisa, argitalpen bereko 100 Artista Handien zerrendetan lehen postua hartzen du <ref>[http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-artists-of-all-time-19691231/the-beatles-20110420 100 Greatest Artists.] {{Wayback|url=http://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-artists-of-all-time-19691231/the-beatles-20110420|date=20180619112926}} ''[[Rolling Stone]]''.</ref>. Era berean, hirugarren postua hartzen du aldizkari bereko 100 baxu-jotzaile onenen artean. Aipatutako argitalpenaren 100 konpositore handien artean <ref>{{Cite web|izenburua=100 Greatest Songwriters of All Time|url=https://www.rollingstone.com/music/lists/100-greatest-songwriters#smokey-robinson|lana=Rolling Stone|accessdate=24 de abril de 2018}}</ref> bigarren postuan dago ere, [[Bob Dylan|Bob Dylanek]] bakarrik gaindituta.
== Biografia ==
==== 1942-1956: hasierako urteak ====
James Paul McCartney 1942ko ekainaren 18an jaio zen Walton ospitalean, [[Liverpool|Liverpool-en]], [[Ingalaterra|Ingalaterran]], non amak, Mary Patricia ([[ezkongabearen izena]]: Mohin) (1909-1956), erizain gisa lan egin zuen. Aita, James ("Jim") McCartney (1902-1976), semea jaio zenean kanpoan egon zen [[Ingalaterrako Gudua|Britainia Handiko]] guduan suhiltzaile gisa boluntario lanagatik. {{Sfn|Spitz|2005|p=75}} Paulek anaia txiki bat du, [[Mike McGear|Michael]], 1944ko urtarrilaren 7an jaioa. Amaren eliza [[Erromatar Eliza Katolikoa|katolikoan]] bataiatu baziren ere, aita [[Protestantismo|protestantea]] zen eta gero [[Agnostizismo|agnostiko]] bihurtu zen, beraz, ez zen erlijiorik praktikatzen etxean. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: (fuente primaria);{{Harvsp|Benitez|2010}}: (fuente secundaria).</ref>
[[John Hanning Speke|Speke]]-ko Stockton Wood Road Primary School-en hasi zituen ikasketak, eta 1947tik 1949ra joan zen, [[Belle Vale]]-ko Joseph Williams Junior Schoolera eraman zutenean Stockton-en gainezka zegoelako. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Transferido a Joseph Williams Junior School debido a la superpoblación de Stockton;{{Harvsp|Carlin|2009}}: Transferido a Joseph Williams en 1949.</ref> 1953an, [[11-plus]] azterketa gainditu zuen, guztira laurogeita hamar azterketarietatik beste hirurekin batera, eta horrela [[Liverpool Institute|Liverpool Institutu]] ospetsuan sartu zen. <ref>Sobre su asistencia en Joseph Williams Junior School: {{Cite news|izenburua=Beatle's schoolboy photo auction|argitaletxea=BBC News|data=16 de agosto de 2009|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/merseyside/8203923.stm|accessdate=13 de junio de 2012}}; sobre la aprobación de McCartney del examen 11-plus:{{Harvsp|Miles|1997}}: (fuente primaria);{{Harvsp|Benitez|2010}}: (fuente secundaria).</ref> 1954an, [[George Harrison]] ikaslea ezagutu zuen Speke-ko etxeetatik eskolara joateko autobusean. Harrisonek ere gainditu zuen azterketa, eta horrek esan nahi zuen ''[[Secondary modern school|bigarren hezkuntzako eskola moderno]]'' batera joan beharrean ''[[Grammar school|gramatika-eskola]]'' batera joan zitekeela, non ikasle gehienek lanerako prest egon arte joaten ziren. Azkar egin ziren lagun; McCartneyk onartuko zuen gero: «Nagusitasunez hitz egiteko joera zuen, urte gazteagoa zelako». <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Los dos se volvieron rápidamente amigos, «I tended to talk down to him because he was a year younger»;{{Harvsp|Spitz|2005}}: La ''grammar school'' versus la ''secondary modern'', 125: Su encuentro con Harrison.</ref>
[[Fitxategi:20_forthlin_road.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartneyren aspaldiko etxea, 20 Forthlin Road. McCartney familia helbide horretara joan zen 1955ean.<ref>{{Cite web|izenburua=20 Forthlin Road|url=http://www.infobritain.co.uk/Paul_McCartney_Forthlin_Road.htm|lana=infobritain.co.uk}}</ref>]]
McCartneyren ama emagina izan zen eta familiaren ogibide nagusia, eta [[Allerton]]-eko [[20 Forthlin Road|20 Forthlin Road-]]<nowiki/>era joan ziren, non 1964ra arte bizi izan ziren <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: «Mary was the family's primary wage earner»;{{Harvsp|Harry|2002}}: «where they lived through 1964».</ref> Bizikleta erabiltzen zuen pazienteak ikustera joateko; McCartney-k "goizeko hirurak aldera kalera [...] elurrez estalita" joan zelako lehen oroitzapena deskribatuko zuen. {{Sfn|Miles|1997|p=6}} 1956ko urriaren 31n, McCartneyk hamalau urte zituela, ama [[Enbolia|iktus]] baten ondorioz hil zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre la muerte de Mary (fuente secundaria);{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre la muerte de Mary (fuente primaria);{{Harvsp|Womack|2007}}: Mary murió de una embolia.</ref> McCartney-k jasandako galera hori [[John Lennon|John Lennon-ekin]] harreman puntu bat bihurtu zen, bere ama, [[Julia Lennon|Julia]], hamazazpi urte zituela hil baitzen. {{Sfn|Miles|1997|p=31}}
Aita tronpeta-jotzailea eta pianista zen Jim Mac's Jazz Band izeneko taldean. Haren egongelan [[Piano|zutikako piano]] bat zeukan, seme-alabak musikari izatera bultzatuz, eta piano eskolak hartzeko aholkatu zion Pauli, baina nahiago zuen belarritik ikasi. {{Sfn|Miles|1997|pp=22-23}} Jimek nikelezko tronpeta bat eman zion Pauli bere hamalaugarren urtebetetzean, baina ''[[Rock and roll|rock and rolla]]'' [[Luxenburgo irratia|Radio Luxembourg]]-en ezaguna egin zenean, McCartneyk 15 £-k o[[Framus Zenith]] gitarra akustiko (17 eredua) batekin trukatu zuen, aldi berean abesten eta jotzeko aukera ematen baitzion. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: Jim dio a McCartney una trompeta plateada de níquel que cambiaría por una guitarra acústica Framus] Zenith;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Cuando el ''rock and roll'' se hizo popular en Radio Luxembourg.</ref> Ezkerra izanik, McCartneyri kosta egin zitzaion eskuineko gitarra jotzea, baina [[Slim Whitman|Slim Whitman-en]] kontzertu bat iragartzen zuen kartel bat ikusi zuenean eta Whitmanek ere ezkerreko gitarra jotzen zuela konturatu zenean, soken ordena irauli zuen. {{Sfn|Miles|1997|p=21}} McCartneyk lehen abestia, " [[I Lost My Little Girl]]", idatzi zuen Zenith-ekin, eta gero "[[When I'm Sixty-Four]]" izango zen pianoan beste melodia bat konposatu zuen. ''[[Rhythm and blues|Rhythm and bluesak]]'' eragin handia izan zuen, eta [[Little Richard]] haren idoloa izan zen ikasle garaian; Jendaurrean abestu zuen lehen abestia "[[Long Tall Sally]]" izan zen, [[Butlins]] opor kanpamenduko talentu lehiaketan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: McCartney: «The first song I ever sang in public was "Long Tall Sally".», 533-534: Harry: «"Long Tall Sally", was "The first number Paul ever sang on stage".»</ref>
==== 1957-1960: The Quarrymen ====
Hamabost urte zituela, McCartney-k Lennon eta bere taldea ezagutu zituen, [[Woolton]]-eko San Pedro elizan 1957ko uztailaren 6an egindako ospakizun batean [[Herri-musika|.]] {{Sfn|Spitz|2005|p=93}} [[The Quarrymen]]-ek erdi ''rock and rolla'', erdi ''[[skiffle]]'' moduko musika jotzen zuten. ''[[jazz]]'', ''[[blues]]'' eta ''[[folk musika|folkaren]]'' eraginak dituen [[Herri-musika|musika]]. <ref>{{Harvsp|Spitz|2005}}: «The Quarrymen played a spirited set of songs—half skiffle, half rock 'n roll».</ref> Handik gutxira, taldeak McCartney gitarrista erritmiko gisa sartzera gonbidatu zuen, McCartneyk ''[[Twenty Flight Rock]]'' <ref>Philip Norman, ''John Lennon: The Life'', Doubleday Canada, 2008, página 107 (ISBN 978-0-385-66100-3)</ref> jotzen entzun onduren, eta Lennonekin lan harreman estua sortu zuen. Harrison 1958an sartu zen gitarra-jotzaile gisa, eta, ondoren, [[Stuart Sutcliffe]], Lennonen arte eskolako laguna, baxu-jotzaile gisa sartu zen 1960an {{Sfn|Lewisohn|1992|p=18}} Urte horretako maiatzean hainbat izen berri probatu zituzten, besteak beste, ''Beatals'', ''Johnny and the Moondogs'' eta ''The Silver Beetles'' . {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=18-22}} Azkenean 1960ko abuztuan The Beatles izena hartu zuten eta [[Pete Best]] bateria jotzailea hartu zuten [[Hanburgo|Hanburgon]] jotzeko kontratatu aurretik. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=17-25}}
==== 1960-1970: The Beatles ====
[[Fitxategi:The_Beatles_arrive_at_JFK_Airport.jpg|thumb|220x220px|(''Ezkerretatik eskuinera'') Lennon, McCartney, Harrison eta Starr, 1964ko otsailean, [[John F. Kennedy nazioarteko aireportua|Kennedy aireportu]]<nowiki/>an.]]
{{Nagusia|The Beatles}}[[Allan Williams|Allan Williamsek]] informalki ordezkatuta, The Beatles-en lehenengo kontratu-betebeharra [[The Beatles Hanburgon|Hanburgon egindako emanaldi sorta]] bat izan zen, 1960an hasi zena. <ref>{{Harvsp|Miles|2001}}: Sobre el contrato que Williams consiguió en Hamburgo;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre Williams reservándolos a partir de 1960,{{Harvsp|Spitz|2005}}: «Williams had never formally served as the Beatles manager».</ref> 1961ean, Sutcliffek taldea utzi zuen eta McCartney gogoz kontra baxu-jotzaile berria bihurtu zen. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: McCartney: «Nobody wants to play bass, or nobody did in those days».;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre cómo McCartney suplía a Sutcliffe cuando este estaba indispuesto,{{Harvsp|Gould|2007}}: «Sutcliffe gradually began to withdraw from active participation in the Beatles, ceding his role as the group's bassist to Paul McCartney».</ref> Hanburgon bizi ziren bitartean grabatu zuten profesionalki lehen aldiz, [[Tony Sheridan]] abeslari britainiarrari "[[My Bonnie]]" singlean babesteko talde gisa. {{Sfn|Spitz|2005|pp=249-251}} Lan horrek [[Brian Epstein|Brian Epsteinen]] arreta bereganatu zuen, taldearen ondorengo garapenerako eta arrakastarako funtsezko pertsonaia. 1962ko urtarrilean izan zen haren ordezkaria {{Sfn|Miles|1997|pp=84-88}} [[Ringo Starr|Ringo Starr-ek]] Best ordezkatu zuen abuztuan, eta taldeak urrian kaleratu zuen haren lehen arrakasta, "Love Me Do", [[Beatlemania Erresuma Batuan|1963an Erresuma Batuan]] arrakastaren gailurra lortu zuen, eta [[The Beatles Estatu Batuetan|urtebete geroago Estatu Batuetan]]. Beren zaleengan eragiten zuten histeria "[[Beatlemania]]" izenez ezagutzen zen, eta prentsak batzuetan McCartneyri "Beatle polita" esaten zion. <ref>{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre «Love Me Do»,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el reemplazo de Best.,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la «Beatlemania» en el Reino Unido.,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la «Beatlemania» es Estados Unidos;{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre el Beatle lindo;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre la unión de Starr en agosto de 1962.</ref>
1965eko abuztuan, The Beatles-ek McCartneyren "[[Yesterday (abestia)|Yesterday]]" konposizioa kaleratu zuen, [[hari-laukote]] bat biltzen duena. ''[[Help!]]'' albumean sartuta, abestia izan zen musika klasikoko elementuak sartzen lehena eta Beatle bakar baten parte hartzea ere izan zuen. <ref>{{Harvsp|Buk|1996}}: Sobre su primera grabación en contar con la participación de solo un miembro;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre el primer uso de elementos de la música clásica en su música.</ref> "Yesterday" herri musikaren historiako abestirik tapatuena bihurtuko zen. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre «Yesterday» como la canción con más versiones en la historia.</ref> Urte hartan, ''[[Rubber Soul]]'' diskoaren grabazio saioetan, McCartney Lennon ordezkatzen hasi zen taldearen musika-indar nagusi gisa. [[Ian McDonald|Ian MacDonald]] [[Musikologia|musikologoak]] idatzi zuen: "[1965etik] […] [McCartney] konpositore gisa ez ezik, The Beatles taldeko instrumentista, moldatzaile, ekoizle eta ''de facto'' musika zuzendari gisa ere haziko litzateke. {{Sfn|MacDonald|2005|p=172}} Kritikak ''Rubber Soul'' taldearen musika eta letren fintasun eta sakontasunean aurrerapauso esanguratsu gisa deskribatzen du. <ref>{{Harvsp|Levy|2005}}: Sobre el avance musical de la banda en ''Rubber Soul'' según los críticos;{{Harvsp|Brown|Gaines|2002}}: Sobre la exploración de otras facetas del romance y la filosofía en sus letras</ref> The Beatlesen katalogoan puntu gorentzat jota, Lennon zein McCartney "[[In My Life]]" abestiaren musikaren sortzaileak direla aldarrikatu dute. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre «In My Life» como un punto culminante en el catálogo de The Beatles.;{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre las reclamaciones tanto de Lennon como de McCartney por la autoría de «In My Life».</ref> McCartney-k diskoari buruz esan zuen: "Gure garai polita izan genuen, eta orain urrunago joateko garaia zen". {{Sfn|The Beatles|2000|p=197}} [[Norman Smith]] grabazio ingeniariak adierazi zuen ''Rubber Soul-en'' saioek talde barruan gero eta desadostasuna areagotzeko zantzuak ematen zituztela: "John eta Paulen arteko liskarra nabaria zen". […] [eta] Pauli dagokionez, Georgek [Harrisonek] ezin zuen ezer ondo egin—Paul erabat zorrotza zen”. {{Sfn|Harry|2000b|p=780}}
1966an, The Beatles taldeak ''[[Revolver]]'' diskoa kaleratu zuen. Letra sofistikatuekin, estudioko esperimentuekin eta hari moldaketa berritzaileetatik [[rock psikodeliko|''rock'' psikodelikora]] bitarteko musika-generoen errepertorio zabalarekin, diskoak jauzi artistiko bat markatu zuen The Beatlesentzat. {{Sfn|Gould|2007|p=348}} "[[Paperback Writer]]" singlea, McCartney -ren hiru [[A aldea|A alde]] jarraituen lehenengoa, ''Revolver-''en aurrerapen gisa kaleratu zen. <ref>{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre el primero de tres lados A consecutivos de McCartney;{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre «Paperback Writer» como antelación de ''Revolver''.</ref> The Beatles-ek abestiaren ekoizpen-film labur bat egin zuen, eta beste bat bere B aldearentzat, "[[Rain]]". Harrisonek "musika bideoen aitzindari" gisa deskribatutako zintak [[The Ed Sullivan Show|''The Ed Sullivan Show'']] eta ''[[Top of the Pops]]'' programetan 1966ko ekainean eman zituzten <ref>{{Harvsp|The Beatles|2000}}: "the forerunner of videos";{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la transmisión de las cintas en ''The Ed Sullivan Show'' y ''Top of the Pops''.</ref> ''Revolver-ek'' McCartneyren "[[Eleanor Rigby]]" ere barne hartu zuen, [[Octeto de cuerdas|hari-zortzikote]] bat zuena. Gould-en arabera, abestia "balentria neoklasiko bat da […] Benetako hibridoa, abestian ez baitago estilo edo genero ezagugarririk. <ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: "neoclassical tour de force",{{Harvsp|Gould|2007}}: "a true hybrid".</ref> Koru-ahots batzuk izan ezik, abestiak McCartneyren ahots nagusia eta [[George Martin]] ekoizlearen hari-moldaketak baino ez zituen agertzen. {{Sfn|Harry|2002|pp=313-316}}
Taldeak [[1966ko AEBetako bira|1966ko AEBetako biraren]] amaieran eman zuen azken kontzertu komertziala. {{Sfn|Lewisohn|1992|p=230}} Urte hartan, McCartney-k taldetik kanpo bere lehen musika-proiektua osatu zuen: ''[[The Family Way]]'' britainiar filmaren [[Musika intzidental|musika intzidentala]]. Proiektuak Martinen lankidetza izan zuen, eta McCartneyren bi abesti erabili zituen horien hamahiru aldaera idazteko. [[The Family Way|Soinu-bandak]] zerrendetan huts egin zuen, baina McCartney gai instrumental onenaren [[Ivor Novello saria]] irabazi zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=8}}
Zuzeneko emanaldien garaiaren amaiera dela eta, McCartney-k egonezin orokor bat sumatu zuen taldearen barnean, eta horrek haien produktibitate artistiko eta sortzailean ez eragitea nahi zuen. Proiektu berri bat hasteko presioa egin zien, [[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band|''Sgt.'']] [[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band|''Pepper's Lonely Hearts Club Band'']], ''rock-aren lehen'' [[Kontzeptu musika disko|Kontzeptu musika diskotzat]] hartua. <ref>{{Harvsp|Harry|2000a}}: Sobre el primer álbum conceptual de ''rock'';{{Harvsp|MacDonald|2005}}: Sobre la percepción de McCartney de un malestar generalizado dentro de la banda y su deseo de que no afectara su productividad artística y creativa.</ref> Taldearentzat [[Fikziozko pertsonaia|pertsonaia]] berri bat sortzeko bultzatuta, esperimentaziorako bultzatzaile gisa balioko zuena eta haren zaleei musikalki helduak zirela frogatzeko, McCartney-k diskoari izenburua ematen dion fikziozko taldea asmatu zuen. <ref>{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre McCartney creando una nueva identidad del grupo.</ref> McCartneyk azaldu zuen bezala: “The Beatles izateaz nekatuta geunden. Benetan gorroto genuen lau ''[[Mop-top|mop-top-]]''en estereotipo madarikatu hura. Ez ginen haurrak, helduak ginen […] eta artista gisa ikusten genuen geure burua eta ez bakarrik interprete gisa. {{Sfn|Miles|1997|p=303}}
1966ko azarotik aurrera, taldeak jarrera esperimentala hartu zuen albuma grabatzeko saioetan. {{Sfn|Lewisohn|1992|p=232}} [[Geoff Emerick]] ingeniariarekin bat etorriz, «The Beatles aukera guztiak agortu nahian zebiltzan, bai musikaren aldetik bai soinuaren aldetik […], aldaketa ugari erabiltzen ditugu zintetan eta bestelako manipulazio-tekniketan […] [[Limitador de sonido|mugatzaileak]] eta […] efektuak, hala nola flangerra eta [[Pista artifizial bikoitza|pista artifizial bikoitza»]]. "[[A Day in the Life]]"-ren grabazioak berrogei piezako orkestra bat behar izan zuen, eta Martin eta McCartney-k txandaka zuzendu zituzten.<ref>{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: Sobre el uso del ''[[Flangerra|flanger]]'' y la [[doble pista artificial]],{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: "we were utilising a lot of tape varispeeding",{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: "The Beatles were looking to go out on a limb".</ref><ref>{{Harvsp|Emerick|Massey|2006}}: Sobre Martin y McCartney turnándose para dirigir;{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre el uso de una orquesta de cuarenta piezas en la grabación de «A Day in the Life».</ref> Saioek «Strawberry Fields Forever»/«Penny Lane» A alde bikoitz singlea sortu zuten 1967ko otsailean, eta albuma ekainean etorri zen. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=350-351}} McCartneyren «[[She's Leaving Home]]» pop kanta orkestraduna zen. MacDonaldek honela deskribatu zuen abestia: «[tartean] ''Sgt'' Pepper-en lanik onenak —inoiz ez da galduko haren garaiko arte herrikoia.»[54] McCartney-ren tintazko marrazki batean oinarrituta, albumaren azalean ''collage'' bat sartu zuten, [[Peter Blake (artista)|Peter Blake]] pop eta [[Jann Haworth]] artistek diseinatua, Pepper sarjentuaren bihotz bakartien banda gisa mozorrotutako The Beatlesekin [''Pepper's'' Lonely Hearts Club Band], pertsona ospetsu askok inguratuta.<ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre la portada de ''Sgt. Pepper'' que contiene a The Beatles disfrazados de la banda que da título al álbum, rodeados de una gran cantidad de celebridades (fuente secundaria);{{Harvsp|The Beatles|2000}}: Sobre cómo están rodeados de una gran cantidad de celebridades (fuente primaria);{{Harvsp|Miles|1997}}: Sobre la idea de McCartney para la portada de ''Sgt. Pepper'' (fuente primaria);{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre la idea de McCartney para la portada de ''Sgt. Pepper'' (fuente secundaria).</ref> Lau Beatlesek zeramatzaten bibote lodiek ''[[hippy]]'' estiloko joerek taldean zuten eragin gero eta handiagoa islatzen zuten; haren arropak, berriz, «Britainia Handiko modaren parodia zen, estilo militarragatik.», idatzi zuen Gouldek.<ref>{{Harvsp|The Beatles|2000}}: Sobre la creciente influencia de las tendencias de estilo ''hippie'' en The Beatles;{{Harvsp|Gould|2007}}: "spoofed the vogue in Britain for military fashions".</ref> David Scott Kastan akademikoak ''Sgt. Pepper'' deskribatu du. «inoiz grabatutako ''rock and'' rollaren album garrantzitsuena eta eraginik handiena duena» bezala. {{Sfn|Kastan|2006|p=139}}
[[Fitxategi:Beatles_and_George_Martin_in_studio_1966.JPG|ezkerrera|thumb|250x250px|Lennon, McCartney, Harrison eta Starr [[George Martin]] 1966ko grabaketa saio batean.]]
1967ko abuztuan Epsteinen heriotzak hutsune bat sortu zuen taldean, eta haien etorkizunaz nahastuta eta kezkatuta utzi zituen. {{Sfn|Brown|Gaines|2002|p=247}} McCartney, hutsunea betetzeko urratsa egin zuen, pixkanaka-pixkanaka ''de facto'' liderra eta taldearen negozio-interesen ordezkari bihurtu zen, Lennonek urte lehenago betetzen zuen papera. {{Sfn|Benitez|2010|pp=8-9}} Lidergo aldaketa horren ostean egin zuen lehen sormen-iradokizuna taldeak telebistako film bat ekoizteko asmoarekin jarraitzea proposatzea izan zen, ''[[Magical Mystery Tour (filma)|Magical Mystery Tour]]'' bihurtuko zena. Proiektua "amesgaizto administratiboa izan zen alderdi guztietan", [[Mark Lewisohn]] Beatleko historialariaren arabera. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=238-239}} McCartney-k zuzenduko zuen filmaren zati handi bat, eta horrek taldeak egindako lan bati egindako lehen kritika desegokia ekarri zuen. {{Sfn|Gould|2007|pp=455-456}} Hala ere, [[Magical Mystery Tour|filmaren soinu bandak]] arrakasta handiagoa izan zuen. Erresuma Batuan sei abestiko [[Extended play|EP]] bikoitz gisa kaleratu zen, eta Ameriketako Estatu Batuetan izen bereko LP gisa, taldeak single gisa kaleratu berri zituen bost abestiz beteta. {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=350-351}} Capitol-eko bilduma esklusibo hori taldearen album ofizialean sartuko zen gero, eta kaleratu eta hiru asteren buruan 8 milioi dolarreko salmentak lortuko zituen, Capitol-en hasierako diskorik salduena bihurtuz. {{Sfn|Harry|2000a|p=699}}
1968ko urtarrilean, EMI-k The Beatles protagonista zuen sustapen-trailer bat egin zuen ''[[Yellow Submarine]]'' animazio-filma ezagutzera emateko, McCartney-k [[Yellow Submarine (abestia)|izen bereko abestian]] gogoratutako mundu imaginarioan oinarrituta. Kritikak filma estilo bisualagatik, umoreagatik eta musikagatik goraipatu bazuten ere, zazpi hilabete geroago kaleratutako [[Soinu-banda|soinu-bandak]] ez zuen erantzun gogotsu bat izan. <ref>{{Harvsp|Gould|2007}}: Sobre la respuesta de la crítica;{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la grabación del tráiler promocional,{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el lanzamiento de la banda sonora ''Yellow Submarine''.</ref> 1968. urtearen amaieran, talde barruko harremanak okerrera egiten ari ziren. Tentsioa hazi egin zen ''[[The Beatles (musika diskoa)|White Albumaren]]'' grabaketan . {{Sfn|Lewisohn|1992|pp=276-304}} Barne-arazoek jarraitu zuten hurrengo urtean ''[[Let It Be|Get Back]]'' (gero ''Let It Be'' izena hartu zuen) proiektuko saioetan, non McCartney-k taldearekiko iruzkin bat filmatu zen: «Oso negatiboak izan gara “Mr. Epstein" hil zenetik [...] beti ari ginen [haren] diziplina apur bat jorratzen, baina ergela da diziplina horri aurre egitea gure parte bada". <ref>{{Harvsp|Brown|Gaines|2002}}: "We've been very negative since Mr. Epstein passed away";{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre el ''White Album'',{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre ''Let It Be''.</ref>
1969ko martxoan, McCartney [[Linda McCartney|Linda Eastman-ekin]] ezkondu zen, eta abuztuan, bikoteak lehen alaba izan zuen, [[Mary McCartney|Mary]], ama zenaren oroimenez. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el primer encuentro entre Pauly Linda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre su boda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el nacimiento de su primera hija Mary.</ref> ''[[Abbey Road (albuma)|Abbey Road]] lanerako'', The Beatlesen estudioko azken lana egiteko, Martinek "etengabe mugitzen ari den musika pieza bat" proposatu zuen, taldea [[Sinfonia|sinfonikoki]] pentsatzera bultzatuz. {{Sfn|Gould|2007|p=563}} McCartneyk baiezkoa eman zuen, baina Lennonek ez zuen onartu. Azkenean, McCartneyren iradokizuna onartzea izan zen konpromisoa: bakarkako abestiak dituen diskoa lehen aldean, eta [[Popourri (musika)|popourri]] luze bat bigarren aldean. {{Sfn|Gould|2007|p=563}}
1970eko apirilaren 10ean, taldekideekin negozio-desadostasunen artean, McCartneyk taldetik irtetea iragarri zuen. <ref>{{Harvsp|Lewisohn|1992}}: Sobre la salida de McCartney de The Beatles (fuente secundaria);{{Harvsp|Miles|1998}}:Sobre la salida de McCartney de The Beatles (fuente primaria);{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre la designación de Klein por Lennon,{{Harvsp|Spitz|2005}}: Sobre el desacuerdo de McCartney con Lennon, Harrison y Starr por la asignación de Klein como representante.</ref> Zortzi hilabete geroago, 1970eko abenduaren 31n, bandaren desegite formalaren auzia jarri zuen. Lege-gatazka gehiago jarraitu zuten McCartneyren abokatuek (eta familiako kideek), John eta Lee Eastmanek, [[Allen Klein]], Lennon, Harrison eta Starr-en negozio-zuzendariaren aurka, eskubideen eta sormen kontrolaren inguruan. Ingalaterrako auzitegi batek The Beatles legez desegin zuen 1975eko urtarrilaren 9an, nahiz eta euren diskoetxearen [[EMI]], Klein eta beste batzuen aurkako demanda puntualek 1989ra arte iraun zuten {{Sfn|Benitez|2010|pp=8-9}}. ''Rock'' musikaren historiako fenomeno ezagun eta eragingarrienetako bat dela uste dute. <ref>{{Allmusic|id=mn0000754032|first=Richie|last=Unterberger|accessdate=5 de julio de 2013|idioma=inglés}}</ref>
==== 1971-1981: Wings ====
{{Nagusia|Wings}}1970ean The Beatles-en hautsi ondoren, McCartney-k bere musika-karrerarekin jarraitu zuen bakarkako lehen diskoa argitaratuz, ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'', Estatu Batuetan lehen postua izango zena. Lindaren ahots ekarpen batzuez gain, disko minimalista da, non Paulek abesti guztiak konposatu eta instrumentu guztiak jo zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''McCartney'';{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el número uno de ''McCartney'' en Estados Unidos.</ref> Urtebete geroago, Lindarekin eta [[Denny Seiwell]] bateria-jotzailearekin kolaboratu zuen bigarren disko batean, ''[[Ram]]''. Erresuma Batuko lehen postua eta AEBetako ''top five postua'' lortu zuen, ''Ramek'' koidatzitako "[[Uncle Albert/Admiral Halsey]]" singlea barne hartzen du, AEBetako zerrendetan lehen postua lortu zuena. <ref>{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre ''Ram'', 114-115: Sobre «Uncle Albert/Admiral Halsey»;{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre la posición en las listas de ''Ram''.</ref> Urte hartan, [[Denny Laine]], [[The Moody Blues]] gitarrista ohia, McCartney-tarrekin eta Seiwell-ekin elkartu zen [[Wings]] taldea sortzeko. McCartney-k taldearen jatorriari buruz komentatu zuen: "Wings ideia zaila izan zen beti [...] fenomenoarekin [The Beatles] jarraitu behar zuen talde orok lan zaila izango zuen [...] posizio berean aurkitzen nintzen. Dena den, jarraitu edo amaitzearen arteko hautua zen, eta musika gehiegi gustatzen zitzaidan gelditzea pentsatzeko. {{Sfn|Lewisohn|2002|p=7}} 1971ko irailean, euren alaba [[Stella McCartney|Stella]] jaio zen, Lindaren bi amonen omenez izendatua, biek izen bera izan baitzuten. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre el nacimiento de Stella;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre Stella McCartney.</ref>
[[Henry McCullough]] gitarra-jotzailea gehitu ondoren, Wings-en lehen bira 1972an hasi zen, [[Nottinghamgo Unibertsitatea|Nottinghameko Unibertsitatean]] 700 laguneko entzuleen aurrean estreinatuz. Aurkezpenaren ondoren [[Wings University Tour|, aldez aurretik abisatu gabe Britainia Handiko unibertsitate ezberdinetan egindako]] beste hamar kontzertu izan ziren; Bidaiatzeko, bandak furgoneta bat erabili zuen eta gela xumeetan geratu zen, eta ordain gisa soilik jasotzen zuten ikuskizuna ikusten zuten ikasleen borondatezko diru bilketa. McCartneyk saihestu zuen The Beatlesekin lotutako abestirik jotzea. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: "traveled across the UK";{{Harvsp|Ingham|2009}}: "Scrupulously avoiding Beatles songs".</ref> Lau hilabete geroago, Europan [[Wings Over Europe Tour|25 ikuskizuneko bira]] bat hasi zen, eta bertan taldeak Wings eta McCartney bakarkako materiala bakarrik jo zuen, bertsio batzuk izan ezik, Little Richard-en "[[Long Tall Sally]]" arrakasta barne, McCartney-k biran interpretatu zuen Beatle etaparekin lotutako abesti bakarra. McCartney-k aurkezpenak espazio handietan egitea saihestu nahi zuen; jotzen zituzten areto txiki gehienetan 3.000 pertsona baino gutxiago zeuden. {{Sfn|Harry|2002|p=845}} Beatlesen osteko lehen bi birei buruz, McCartney-k esan zuen: «Gauza nagusia zen ez nuela oholtzara igo nahi eta koaderno txikiekin bost kazetari-ilararen aurrean egotea, denak begira eta esaten: "Oh, tira! ez da lehen bezain ona." Beraz, nerbioak saihesteko unibertsitateetan kontzertuak egitea erabaki genuen. […] Biraren amaieran zerbait gehiagorako prest sentitu nintzen, beraz, Europara joan ginen». {{Sfn|Harry|2002|p=847}}
1973ko martxoan, Wings-ek Estatu Batuetan lehen singlea lortu zuen, "[[My Love (Paul McCartney eta Wings abestia)|My Love]] ", ''[[Red Rose Speedway]]'' bigarren diskoan sartua, AEBetako zerrendetan lehen postua eta Erresuma Batuko zerrendetako bost onenen (''Top five'') artean. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «My Love»,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Red Rose Speedway'';{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre el desempeño de ''Red Rose Speedway'' en las listas estadounidenses;{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el desempeño de ''Red Rose Speedway'' en las listas británicas.</ref> Paul eta Lindaren arteko lankidetzak, The Beatles taldeko ekoizle ohia den Martinekin, "[[Live and Let Die (abestia)|Live and Let Die]]" abestia sortu zuen, [[James Bond filmak|James Bond-en]] [[Live and Let Die (filma)|izen bereko]] filmaren gai nagusia izan zena. [[Oscar Sariak|Oscar sarietarako]] izendatua, abestia Estatu Batuetan bigarren postua eta Erresuma Batuan bederatzigarren postua lortu zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Live and Let Die» en las listas estadounidenses;{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre «Live and Let Die» en las listas británicas.</ref> Martin [[Grammy Sariak|Grammy]] bat ere irabazi zuen bere orkestra moldaketagatik. {{Sfn|Harry|2002|pp=515-516}} Vicent Benítez musika irakasle eta egileak abestia "[[Rock sinfoniko|rock sinfonikoa]] unerik onenean" gisa deskribatu zuen. {{Sfn|Benitez|2010|p=50}}
1973an McCullough eta Seiwell-ek alde egin ostean, McCartneytarrek eta Lainek ''[[Band on the Run]]'' grabatu zuten. [[RIAA|RIAAk]] [[platinozko disko]] gisa ziurtatutako ondoz ondoko zazpi albumetako lehena izan zen. {{Sfn|McGee|2003|pp=248-249}} Gainera, Atlantikoaren bi aldeetan lehen postua lortu zuen lehena izan zen. Hamarkadako estreinaldirik salduenetako bat bihurtuz, 124 astez egon zen Britainia Handiko zerrendetan. ''Rolling Stonek'' Urteko Albuma izendatu zuen 1974an, eta 1975ean Ahots-interpretazio onenaren eta disko-moldaketa onenaren Grammy saria irabazi zuen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre ''Band on the Run'';{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el desempeño de ''Band on the Run'' en las listas británicas.</ref> 1974an, Wingsek AEBetako bigarren singlea lortu zuen [[Band on the Run|diskoaren izenburuko abestiarekin]]. {{Sfn|Harry|2002|pp=53-54}} LPak "[[Jet]]" eta "[[Helen Wheels]]" ''top ten'' singleak ere sartu zituen, eta ''Rolling Stoneren'' [[eranskina: Rolling Stoneren arabera garai guztietako 500 diskorik onenak|garai guztietako 500 diskorik handienen]] zerrendako 413. postuan kokatu zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre «Helen Wheels»,{{Harvsp|Benitez|2010}}: La recepción positiva de ''Band on the Run'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Jet»;{{Harvsp|Levy|2005}}: Sobre el puesto 413 en la lista elaborada por ''Rolling Stone''.</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney,_1976_01.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartney Italiako [[Wings Over the World Tour|Wings Over the World Tour-eko]] kontzertu batean, 1976ko irailean.]]
''Band on the Run'' arrakastatsuaren ostean, Wings-ek ''[[Artizarra eta Marte|Venus and Mars]]'' (1975) eta ''[[Wings at the Speed of Sound]]'' (1976) diskoak kaleratu zituen, biak Erresuma Batuan eta Estatu Batuetan lehen postuan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|pp=882-883}}: Sobre ''Venus and Mars'',{{Harvsp|Harry|2002|pp=910-911}}: Sobre ''Wings at the Speed of Sound'';{{Harvsp|Roberts|2005}}: Sobre el número uno de ''Venus and Mars'' en las listas británicas.</ref> 1975ean, hamalau hilabeteko [[Wings Over the World Tour|Wings Over the World Tour-a]] hasi zuten, Erresuma Batuan, Australian, Europan eta Estatu Batuetan emanaldiak barne. Bira izan zen McCartney-k Wings taldearekin Beatlesen abestiak zuzenean interpretatu zituen lehen aldia, eta horietako bost ''[[Set list|set list-ko]]'' parte ziren: "I've Just Seen a Face", "Yesterday", "Blackbird", "[[Lady Madonna]]" eta "The Long and Winding Road". <ref>{{Harvsp|Blaney|2007}}: "And for the first time, McCartney included songs associated with the Beatles, something he'd been unwilling to do previously";{{Harvsp|Harry|2002|pp=848-850}}: Sobre Wings Over the World Tour;{{Harvsp|Ingham|2009}}: "featuring a modest handful of McCartney's Beatle tunes";{{Harvsp|McGee|2003}}: "Paul decided it would be a mistake not to … [perform] a few Beatles songs."</ref> Birako Europako bigarren zatiaren eta Londresen grabazio saio zabalen ostean, taldeak kontzertu bira handinahi bat egin zuen Estatu Batuetako hainbat [[estadio estalia|aretotan]], eta 1977an herrialde horretako ''[[Wings Over America]]'' zuzeneko disko hirukoitza sortu zuen <ref>{{Harvsp|Harry|2002|pp=912-913}}: Sobre Wings over America;{{Harvsp|Lewisohn|2002}}: "After extensive rehearsals in London".</ref>
1977ko irailean, McCartney-ek hirugarren seme-alaba izan zuten, [[James McCartney|James]]. Azaroan, Wings-en "[[Mull of Kintyre]]" abestia, Lainekin batera idatzitakoa, berehala bihurtu zen Erresuma Batuko historian gehien saldu den singlea. <ref>{{Harvsp|Carlin|2009|pp=247-248}}: Sobre el nacimiento de James;{{Harvsp|Doggett|2009}}: Sobre el sencillo más exitoso en la historia del Reino Unido.</ref> McCartney-ren bakarkako ibilbideko singlerik arrakastatsuena kontsideratua, «[[She Loves You]]» errekorraren aurreko jabearen salmenten bikoitza lortu zuen, eta 2.5 milioi kopia saltzera iritsi zen, Erresuma Batuko salmenta errekorrari eusteaz gain, 1984an «[[Do They Know It 's Christmas?]]» ongintzazko singlea argitaratu zen arte.. <ref>{{Harvsp|Ingham|2009|pp=107-108}}: Sobre «Mull of Kintyre»;{{Harvsp|Benitez|2010}}: "the biggest hit of McCartney's career".</ref>
''[[London Town|London Town-ek]]'' (1978) AEBetako lehen postuko single bakuna sortu zuen ("[[Zorte Apur batekin|With a Little Luck]]"), eta ''[[Band on the Run]]'' geroztik Wings-en diskorik salduena izan zen, AEBetako eta Erresuma Batuko ''bost onenen'' (''top five'') artean kokatuz. Harrera kritikoa txarra izan zen, eta McCartney-k etsipena adierazi zuen diskoarekin. {{Sfn|Blaney|2007|pp=122-125}} ''[[Itzuli Arrautzara|Back to the Egg]]'' (1979) McCartneyk "The Rockestra" izeneko ''rock'' [[Supertaldea|supertaldearekin]] egindako kolaborazioa biltzen du. Wings-i eskertuta, [[Pete Townshend]], [[David Gilmour]], [[Gary Brooker]], [[John Paul Jones]] eta [[John Bonham]]-ek osatzen zuten taldea. Platinozko ziurtagiria izan bazuen ere, musika prentsaren kritika txarrak jaso zituen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Back to the Egg'',{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''London Town'',{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «The Rockestra»;{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre ''London Town' 'y ''Back to the Egg'';{{Harvsp|McGee|2003}}: Sobre la certificación de platino de''Back to the Egg''.''</ref> Wings-ek 1979an amaitu zuen azken kontzertu bira, [[Wings UK Tour 1979|Erresuma Batuan hogei kontzerturekin]] The Beatlesen "[[Got to Get You into My Life]]", "[[The Fool on the Hill]]" eta "Let It Be" abestien zuzeneko debuta barne. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre las giras de Wings,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre Wings UK Tour 1979;{{Harvsp|Ingham|2009}}: Sobre Wings UK Tour 1979.</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_930-6404.jpg|thumb|220x220px|McCartney [[Amsterdam-Schiphol aireportua|Amsterdam-Schiphol aireportur]]<nowiki/>an, 1980ko urtarrilean.]]
1980an, McCartney-k bakarkako bigarren diskoa kaleratu zuen, ''[[McCartney II]]'' autoekoiztua, Erresuma Batuko lehen postua eta Estatu Batuetako hirugarren postua lortu zuena. Haren lehen diskoan bezala, material guztia berak bakarrik konposatu eta interpretatu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la total composición e interpretación de los mismos por él mismo;{{Harvsp|Lewisohn|2002}}: Sobre el número uno de ''McCartney II''en las listas británicas, y el ''top five'' en las de Estados Unidos.</ref> Diskoan "[[Coming Up]]" abestia zegoen, eta haren zuzeneko bertsioa, Glasgown, Eskozian, 1979an Wings-ek grabatu zuena, taldearen azken lehen postua bihurtu zen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre ''McCartney II'';{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre «Coming Up».</ref> 1981erako, McCartney-k Wings-ekin sormenean ahal zuen guztia egin zuela sentitu zuen eta aldaketa baten beharra sumatu zuen. Taldea 1981eko apirilean desegin zen, eskubideen eta irabazien banaketaren inguruko desadostasunen ostean.
==== 1982-1990 ====
1982an George Martinek ekoitzitako eta McCartney-ren ''[[Tug of War]]'' diskoan sartutako "[[Ebanoa eta bolia|Ebony and Ivory]]" abestian [[Stevie Wonder|Stevie Wonder-ekin]] kolaboratu zuen, eta ''[[Thriller (albuma)|Thriller-]]''en jasotako "[[The Girl Is Mine]]" abestian [[Michael Jackson|Michael Jacksonekin]]. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=311}}: Sobre «Ebony and Ivory»;{{Harvsp|Harry|2002}}: sobre «The Girl Is Mine».</ref> "Ebony and Ivory"-k McCartney-rentzat [[Billboard Hot 100|Billboard Hot 100eko]] lehen postuan 28 single jartzeko errekorra lortu zuen. <ref>{{Cite episode|title=American Top 40 replay|episodelink=|series=|serieslink=|first=|last=|network=|station=|city=Green Bay, Wisconsin|date=22 de mayo de 1982|began=|ended=|season=|seriesno=|number=|minutes=|time=9:55am|transcript=|transcripturl=|quote=|language=inglés}}</ref> Hurrengo urtean, berak eta Jacksonek "[[Esan Esan Esan|Say Say Say]]"-n kolaboratu zuten, McCartney-ren azken singlea AEBetako zerrendetan lehen postuetara iritsi zen. Urte horretan bertan, Erresuma Batuan haren azken lehen postua lortu zuen "[[Pipes of Peace]]" singlearekin, [[Pipes of Peace|izen bereko diskoan]] sartuta. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Pipes of Peace'' y su canción homónima.,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Say Say Say»;{{Harvsp|Roberts|2005|p=311}}: Sobre su último sencillo número uno en el Reino Unido;{{Harvsp|Blaney|2007|p=159}}: Sobre el número uno de ''Pipes of Peace''.</ref>
1984an, McCartneyk ''[[Give My Regards to Broad Street (filma)|Give My Regards to Broad Street]]'' musikala idatzi eta ekoitzi zuen, film horretan ere antzeztu zuen eta Starr protagonista izan zuen. Kritikak baztertuta, ''[[Variety|Variety-k]]'' filma "nortasunik gabekoa, emoziorik gabekoa eta zentzurik gabekoa" zela deskribatu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la película''Give My Regards to Broad Street'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la participación de Starr en ''Give My Regards to Broad Street''.</ref> [[Roger Ebert]] zinema kritikariak izar bakarra eman zion eta hau idatzi zuen: "Filma saltatu eta zuzenean [[Give My Regards to Broad Street|soinu bandara]] joan zaitezke". <ref>{{Cite news|izenburua=Give My Regards to Broad Street review|abizena1=Ebert|izena1=Roger|data=1 de enero de 1984|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19840101%2FREVIEWS%2F401010342%2F1023|accessdate=9 de julio de 2012}}</ref> Diskoak askoz harrera hobea izan zuen, Erresuma Batuko lehen postua lortu eta "[[No More Lonely Nights]]" singlea ekoitzi zuen, David Gilmour-en gitarrarekin batera, ''Billboard'' Hot 100eko seigarren postuan kokatu zena <ref>{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el sexto puesto que ocupó «No More Lonely Nights» en el ''Billboard'' Hot 100;{{Harvsp|Graff|2000}}: Sobre Gilmour en la guitarra;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «No More Lonely Nights».</ref> 1985ean, [[Warner Bros.|Warner Brothers]]-en enkargua jaso zuen McCartney ''[[Spies Like Us]]'' pelikularako abesti bat idazteko. Lau egunetan konposatu eta grabatu zuen [[Spies Like Us (abestia)|abesti nagusia]], [[Phil Ramone|Phil Ramoneren]] koprodukzioarekin. {{Sfn|Blaney|2007|p=171}} McCartneyk [[Live Aid]] kontzertuan parte hartu zuen, "Let It Be" interpretatuz, nahiz eta zailtasun teknikoek ahotsa eta pianoa ia entzun ez zituzten lehen bi estrofetan, [[Akoplamendua|akoplatze]]-txistuek eten zuten. Talde teknikoak arazoak konpondu zituen eta [[David Bowie]], [[Alison Moyet]], [[Pete Townshend]] eta [[Bob Geldof]] McCartney-rekin batu ziren eszenatokian, jendearen erreakzio gogotsua jasoz. {{Sfn|Sounes|2010|pp=402-403}}
McCartney [[Eric Stewart|Eric Stewart-]]<nowiki/>ekin kolaboratu zuen ''[[Press to Play]]'' (1986) lanean, eta harekin batera idatzi zituen albumeko abestien erdiak. {{Sfn|Blaney|2007|p=177}} 1988an, McCartney-k [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunerako]] soilik kaleratu zuen ''[[Снова в СССР]]'', ''rock and roll'' abestien hemezortzi bertsio biltzen zituena; bi egunetan bakarrik grabatu zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=100}}: Sobre ''Снова в СССР'';{{Harvsp|Harry|2002|p=728}}: Sobre ''Press to Play'';{{Harvsp|Harry|2002|p=820}}: Sobre la colaboración con Eric Stewart.</ref> 1989an, [[Gerry Marsden]] eta [[Holly Johnson|Holly Johnsonekin]] bat egin zuen " [[Ferry Cross the Mersey]]" grabatzeko, [[Hillsborough tragedia|Hillsborough tragediaren]] biktimen ongintzazko singlea. {{Sfn|Harry|2002|pp=327-328}} Urte horretan bertan, ''[[Loreak zikinkerian|Flowers in the Dirt]]'' kaleratu zuen; [[Elvis Costello|Elvis Costellorekin]] elkarlanean egindako ahalegina, Gilmour-en eta [[Nicky Hopkins|Nicky Hopkins-en]] musika ekarpenak barne hartu zituena. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la colaboración con Elvis Costello;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Flowers in the Dirt''.</ref> Handik gutxira McCartney-k berak eta Linda, [[Hamish Stuart]] eta [[Robbie McIntosh]] gitarretan, [[Paul Wickens|Paul "Wix" Wickens]] teklatuan eta [[Chris Whitten]] baterian osatutako taldea sortzea erabaki zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=851}}: Sobre la banda formada para The Paul McCartney World Tour;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre la banda formada para The Paul McCartney World Tour.</ref> 1989ko irailean, [[The Paul McCartney World Tour]] abiarazi zuten, hamarkada bat baino gehiagoko lehena. Hurrengo urtean, ''[[Tripping the Live Fantastic]]'' disko hirukoitza kaleratu zuen, biran egindako emanaldien aukeraketa bat jasotzen zuena. {{Sfn|Harry|2002|p=851}} 1990ean, ''Amusement Business'' aldizkari estatubatuarrak McCartney aintzatetsi zuen urtean diru gehien bildu zuen ikuskizuna egiteagatik; Berkeleyko bi emanaldiek 3,5 milioi dolar baino gehiagoko irabaziak eskaini zituzten. <ref>{{Harvsp|Harry|2002|p=851}}: Sobre su primera gira en más de una década,{{Harvsp|Harry|2002|p=852}}: Sobre el reconocimiento por el espectáculo con mayor recaudación del año.</ref> Biran zehar, McCartney-k 1990eko apirilaren 21ean [[Rio de Janeiro|Rio de Janeiron]], [[Brasil|Brasilen]], kontzertu pribatu baterako asistentzia errekorra hautsi zuen, 184.000 pertsonaren aurrean joz. [[Maracanã estadioa|Maracaná estadioan]]. {{Sfn|Badman|1999|p=444}}
==== 1991-2000 ====
[[Fitxategi:Paul_McCartney_Grammy_Awards_February_1990.jpg|thumb|295x295px|Paul McCartney [[Grammy Sariak|Grammy sarietan]] 1990eko otsailean.]]
McCartney 1991n ausartu zen [[Orkestra|orkestrako musikan]], [[Liverpooleko Errege Orkestra Filarmonikoa|Royal Liverpool Philharmonic Society-k]] bere ehun eta berrogeita hamargarren urteurrena ospatzeko musika-pieza bat sortzeko enkargatu zionean. [[Carl Davis]] konpositorearekin kolaboratu zuen, eta ondorioz ''[[Liverpool Oratorio]]'' diskoa sortu zuen. Lan horretan [[Kiri Te Kanawa]], [[Sally Burgess]], [[Jerry Hadley]] eta [[Willard White]] opera abeslariak, [[Liverpooleko Errege Orkestra Filarmonikoa|Liverpooleko Royal Philharmonic Orchestra]] eta [[Liverpoolgo katedrala|Liverpoolgo katedralaren]] abesbatza aritu ziren. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Liverpool Oratorio''.</ref> Diskoaren iritziak negatiboak izan ziren gehienetan. ''[[The Guardian|The Guardian-ek]]'' bereziki kritikoa izan zen, eta musika "konpas azkar batera hurbiltzeko beldurrik ez" dela deskribatu zuen, eta piezak "obra oso batean lotuko luketen ideia errepikakorrak edukitzearen beharraz kontzientzia gutxi duela". {{Sfn|Harry|2002|p=528}} Egunkariak McCartneyren erantzuna argitaratu zuen, eta bertan lanaren konpas bizkorren arrazoia adierazi zuen eta honakoa gaineratu zuen: "zorionez, historiak erakusten du garaiko kritikariek musika pieza on asko ez zitzaizkiola gustatu, beraz, pozik uzteagatik. […] jendeari bere kabuz lanaren merituak epaitzea.» {{Sfn|Harry|2002|p=528}} ''The New York Times'' apur bat eskuzabalagoa izan zen, zera adierazi zuen: "Badaude edertasun eta plazer uneak nahasketa dramatiko horretan [...] musikaren zintzotasun xaloak zaila egiten du bere asmoekin txundituta egotea". <ref>{{Cite news|izenburua=Review/Music; McCartney's 'Liverpool Oratorio'|abizena1=Rothstein|izena1=Edward|data=20 de noviembre de 1991|url=http://www.nytimes.com/1991/11/20/arts/review-music-mccartney-s-liverpool-oratorio.html?src=pm|accessdate=11 de junio de 2012}}</ref> Londresko estreinaldiaren ostean mundu osoan zehar interpretatua, ''Liverpool Oratorio'' britainiar musika klasikoaren zerrendako (''Music Week)'' lehen postua lortu zuen. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Sobre la interpretación alrededor del mundo;{{Harvsp|Blaney|2007}}: Sobre el desempeño de ''Liverpool Oratorio'' en ''Music Week''.</ref>
1991n, McCartney-k ''[[MTV Unplugged]]'' programararako abestien aukeraketa bat egin zuen [[Musika akustiko|akustikoki]] eta ''[[Unplugged (The Official Bootleg)]]'' izeneko zuzeneko emanaldiaren albuma kaleratu zuen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Unplugged: the Official Bootleg''.</ref>[[Killing Joke|Killing Jokeko]] [[Martin Glover|Youthekin]] ere kolaboratu zuen [[The Fireman (taldea)|The Fireman]] musika bikotea osatuz. 1993an kaleratu zuten euren lehen [[Musika elektroniko|musika elektronikoko]] diskoa, ''[[Strawberries Oceans Ships Forest|Strawberries Oceans Ships Forest.]]'' {{Sfn|Harry|2002|pp=332-334}} Urte horretan bertan, McCartney-k ''[[Off the Ground]]'' ''rock'' diskoa kaleratu zuen. {{Sfn|Harry|2002|pp=656}} Ondoren, mundu bira berri bati ekin zion, [[The New World Tour]], eta urte amaieran ''[[Paul is Live]]'' diskoa kaleratu zenean amaitu zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la gira The New World Tour.</ref>
1994an hasita, McCartneyk lau urtez pausatu zuen bere bakarkako ibilbidea, [[The Beatles Anthology]] Apple proiektuan lan egiteko Harrison, Starr eta Martinekin batera. ''[[Oobu Joobu]]'' izeneko irratsaioa grabatu zuen 1995ean [[Westwood One]] kate estatubatuarrarentzat, "pantaila panoramikoko irrati" gisa deskribatu zuena. {{Sfn|Miles|1997|pp=218-219}} Era berean, 1995ean, [[Charles III.a Erresuma Batukoa|Charles Galeskoek]] McCartney [[Royal College of Music|Royal College of Music-]]<nowiki/>eko ohorezko kide gisa aurkeztu zuen —«gauza sinestezina da musika-notarik irakurtzen ez duenarentzat», esan zuen McCartneyk. <ref>{{Harvsp|Sounes|2010}}: Sobre su Mención Honorífica,{{Harvsp|Sounes|2010}}: McCartney; "Yeah, it's kind of amazing for somebody who doesn't read a note of music".</ref>
1997an, Mzuen cCartney-k bere estudioko disko berria kaleratu zuen, ''[[Tarta Flamingoa|Flaming Pie]]'', non Starr-ek bateria eta koroak jotzen zituen "[[Beautiful Night]]" abestian. {{Sfn|Blaney|2007|pp=224}} Urte horren amaieran, musika klasikoko bigarren lan bat kaleratu zuen, ''[[Standing Stone]]'', Erresuma Batuko zein Estatu Batuetako musika klasikoaren zerrendetan lehen postua lortu zuena. {{Sfn|Blaney|2007|p=229}} 1998an, ''[[Rushes]]'', The Fireman taldeak kaleratu zuen bigarren disko elektronikoa. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Flaming Pie'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Standing Stone'';{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Rushes''</ref> Hurrengo urtean, McCartneyk ''[[Run Devil Run]]'' kaleratu zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=241}} Aste bakarrean grabatua, eta [[Ian Paice]] eta David Gilmourrekin batera, bertsioko abestiz eta McCartneyren hiru abestiz osatuta batez ere. Urteak zeramatzan horrelako disko bat planifikatzen, 1998ko apirilean minbiziak jota hil zen Lindak bultzatuta batez ere <ref>{{Harvsp|Graff|2000}};{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la batalla de Linda contra el cáncer.,{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre ''Run Devil Run''.</ref>
1999an, Orkestrako musikarekin esperimentatzen jarraitu zuen ''[[Working Classical]]''-en. {{Sfn|Harry|2002|pp=710-711}} 2000. urtean, ''[[Liverpool Sound Collage]]'' disko elektronikoa kaleratu zuen [[Super Furry Animaliak|Super Furry Animals]] and Youth-ekin, 1960ko hamarkadaren erdialdean liluratu zuen soinu-''collagea'' eta [[Musika konkretu|musika konkretuaren]] teknikak erabiliz. {{Sfn|Harry|2002|pp=528-529}} "Nova" abestiarekin lagundu zuen [[musika koral]] klasikoko ''[[A Garland for Linda]]'' (2000) [[Omenaldi disko|omenaldi diskoan]], bere emazteari eskainia. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el carácter «coral» del álbum;{{Harvsp|George-Warren|2001}}: Sobre el carácter «clásico» del álbum.</ref>
==== 2001-2010 ====
[[2001eko irailaren 11ko atentatuak|2001eko irailaren 11ko atentatuen]] lekuko izan ondoren [[John F. Kennedy nazioarteko aireportua|JFK aireportutik]], McCartneyk [[New York hirirako kontzertua]] antolatzeko paper aktiboa hartzeko gogoa hartu zuen. Urte hartako azaroan kaleratu zuten estudioko diskoan, ''[[Driving Rain]]-en'', erasoei erantzunez idatzitako "[[Freedom (Paul McCartney abestia)|Freedom]]" abestia zegoen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el Concierto para la Ciudad de Nueva York;{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre «Freedom».</ref> Hurrengo urtean, McCartneyk [[Rusty Anderson]] eta [[Brian Ray]] gitarra-jotzaileek osatutako talde batekin bira egin zuen, Paul "Wix" Wickens teklatuetan eta [[Abe Laboriel, Jr.]] baterian. <ref>{{Harvsp|Benitez|2010}}: Detalles sobre la nueva banda;{{Harvsp|Sounes|2010}}: Detalles sobre la nueva banda.</ref> 2002ko apirilean [[Driving World Tour|Driving World Tour-a]] hasi zuten, eta Estatu Batuetan, Mexikon eta Japonian egin ziren emanaldiak. Birak zuzeneko [[album bikoitza|disko bikoitza]] sortu zuen [[Back in the U. S.|''Back in the U.'']] [[Back in the U. S.|''S.'']], 2003an nazioartean argitaratutako ''[[Back in the World]]'' bezala. {{Sfn|Sounes|2010|pp=517-518}} Birak 126,2 milioi dolar irabazi zituen, batez beste 2 milioi dolar baino gehiago gau bakoitzeko, eta ''Billboard-''ek urteko bira izendatu zuen. <ref>Para la información sobre la recaudación véase: {{Cite web|izena=Ray|abizena=Waddell|izenburua=The Top Tours of 2002: Veterans rule the roost, with Sir Paul leading the pack|data=28 de diciembre de 2002|url=https://books.google.com/books?id=RA0EAAAAMBAJ&pg=PA60&dq=billboard+box+office+2002+gross+world+mccartney&hl=en&sa=X&ei=3UIST-zwI4bnsQLxyOXQAw&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=billboard%20box%20office%202002%20gross%20world%20mccartney&f=false|lana=Billboard|accessdate=12 de junio de 2012}}</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_&_Bono_Live8.jpg|ezkerrera|thumb|220x220px|McCartney Londreseko [[Hyde Park|Hyde Park-]]<nowiki/>en 2005eko uztailean antolatutako [[bizi 8|Live 8]] kontzertuan.]]
2002ko uztailean, McCartney [[Heather Errotak|Heather Millsekin]] ezkondu zen. Azaroan, George Harrison hil zeneko lehen urteurrenean, McCartneyk kontzertua eman zuen [[Concert for George]] kontzertuan. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre el matrimonio de McCartney con Heather Mills;{{Harvsp|Doggett|2009}}: Sobre el Concert for George.</ref> [[National Football League|Futbol Liga Nazionaleko]] [[Super Bowl]]-en parte hartu zuen, 2002an [[Super Bowl XXXVI|Super Bowl XXXVIrako]] partida aurreko ''ikuskizunean'' "Freedom" antzezten eta 2005ean [[Super Bowl XXXIX]]-eko atsedenaldiko ''emanaldiaren'' buru izan zen. <ref>{{Harvsp|Harry|2002}}: Sobre la actuación de McCartney en el Super Bowl XXXVI en 2002;{{Harvsp|Sandford|2006}}: Sobre la actuación de McCartney en el Super Bowl XXXVI en 2005.</ref> Ingalaterrako [[Arma Eskola|College of Arms-ek]] 2002an omendu zuen McCartney, [[Ezkutu (heraldika)|armarri]] bat emanez. Armarriaren [[Gandor (heraldika)|gandorra]], ''liver bird'' batek atzaparretan gitarra akustikoa duela, liverpooleko sustraiak eta haren musika ibilbidea islatzen ditu. [[Ezkutu (heraldika)|Ezkutuak]] [[Kakalardo|kakalardoen]] bizkarraren antza duten lau sinbolo kurbatu ditu (''beetle'' hitzari erreferentzia eginez, ingelesez kakalardoa). Ezkutuaren leloa ''Ecce Cor Meum'' da, "Hona nire bihotza" latinez. <ref name="BBCCREST">{{Cite news|izenburua=Ex-Beatle granted coat of arms|argitaletxea=BBC News|data=22 de diciembre de 2002|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/2599041.stm|accessdate=1 de julio de 2012}}</ref> 2003an, McCartney-tarrek alaba bat izan zuten, Beatrice Milly. {{Sfn|Sounes|2010|p=523}}
2005eko uztailean, Londresko [[Hyde Park|Hyde Parkeko]] [[Live 8]] ongintzazko kontzertuan jo zuen, "[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]"-ekin ( [[U2|U2-]]<nowiki/>rekin batera) ''ikuskizuna'' ireki eta "[[Drive My Car]]"-ekin itxi zuen ([[George Michael]]-ekin batera). "[[Helter Skelter]]", eta "[[The Long and Winding Road]]". {{Sfn|Blaney|2007|pp=268-269}} Irailean, ''[[Chaos and Creation in the Backyard]]'' ''rock'' diskoa kaleratu zuen, eta bertan instrumentazio gehiena jarri zuen. {{Sfn|Molenda|2005|pp=68-70}} 2006an, McCartneyk ''[[Ecce Cor Meum]]'' musika klasikoaren lana kaleratu zuen. {{Sfn|Blaney|2007|p=276}} ''[[Memory Almost Full]]'' izan zen hurrengo ''rock'' diskoa 2007an. {{Sfn|Sounes|2010|p=540-541}} 2008an, hirugarren diskoa kaleratu zuen The Fireman ''[[Electric Arguments]]'' izenarekin. {{Sfn|Sounes|2010|p=559}} 2008an ere, Liverpoolen hiriaren [[Europako kultura-hiriburu|Europako Kultur Hiriburu]] izan zen urtea ospatzeko kontzertu batean parte hartu zuen. 2009an, lau urtez kanpoan egon ostean, biretara itzuli zen eta ordutik 80 emanaldi baino gehiago egin ditu. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Treats Liverpool to 'A Day in the Life' Live Debut|data=2 de junio de 2008|url=http://www.rollingstone.com/rockdaily/index.php/2008/06/02/paul-mccartney-treats-liverpool-to-a-day-in-the-life-live-debut/|lana=Rolling Stone|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref> ''The Ed Sullivan Show''-en The Beatles estatubatuar telebistan agertu zenetik berrogeita bost urte baino gehiago igaro ondoren, McCartney New Yorkeko eszenatoki berera itzuli zen ''[[Late Show with David Letterman]]'' programan jotzeko. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Stuns Manhattan With Set on Letterman's Marquee|data=16 de julio de 2009|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-stuns-manhattan-with-set-on-lettermans-marquee-20090716|accessdate=4 de mayo de 2012}}</ref> 2009ko irailaren 9an, EMI-k The Beatlesen katalogoa berrargitaratu zuen lau urteko birmasterizazio digital neketsuaren ostean, egun berean ''[[The Beatles: Rock Band]]'' izeneko musika-bideo-jokoa kaleratuz. <ref>Para las remasterizaciones del 9 de septiembre de 2009 véase: {{Cite news|izenburua=The Beatles' Entire Original Recorded Catalogue Remastered by Apple Corps Ltd.|argitaletxea=EMI|data=7 de abril de 2009|url=http://www.emimusic.com/news/2009/the-beatles-entire-original-recorded-catalogue-remastered-by-apple-corps-ltd-and-emi-music-for-worldwide-release-on-september-9-2009-9-9-09/|accessdate=25 de junio de 2012}}; Para el videojuego ''The Beatles: Rock Band'' véase: {{Cite news|izenburua=Still Relevant After Decades, The Beatles Set to Rock 9 September 2009|argitaletxea=CNN|abizena1=Gross|izena1=Doug|data=4 de septiembre de 2009|url=http://www.cnn.com/2009/SHOWBIZ/Music/09/04/beatles.999/index.html|accessdate=25 de junio de 2012}}</ref>
McCartneyren ospe iraunkorrak areto berriak irekitzeko aukera ezagun bihurtu du. 2009an, agortuta dauden hiru kontzertu eman zituen eraiki berri den [[Citi Field]]-en —New York- [[Queens|eko Queens]]-en [[Shea Stadium]] ordezkatzeko sortutako aretoa—. Emanaldi horiek ''[[Good Evening New York City]]'' zuzeneko disko bikoitza sortu zuten urte hartan. {{Sfn|Sounes|2010|p=560}} 2010ean, McCartneyk [[PPG Paints Arena|Consol Energy Center]] arena ireki zuen [[Pittsburgh|Pittsburgh-]]<nowiki/>en, [[Pennsylvania|Pennsylvanian]]. <ref>{{Cite news|izenburua=Paul McCartney sells out two shows at Consol|abizena1=Mervis|izena1=Scott|data=14 de junio de 2010|url=http://www.post-gazette.com/stories/local/breaking/paul-mccartney-sells-out-two-shows-at-consol-251182/|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref>
==== 2011-gaur egun ====
2011ko uztailean, McCartneyk sarrerak agortutako bi kontzertu eman zituen [[Yankee Stadium]] berrian. <ref>{{Cite news|izenburua=A Gentle Reminder of Paul McCartney's Survival and Vitality|egilea=Pareles, Jon|data=16 de julio de 2011|url=http://www.nytimes.com/2011/07/17/arts/music/paul-mccartney-yankee-stadium-concert-review.html?_r=1&adxnnl=1&adxnnlx=1351188035-olFM0An2vU8CahviBsDdvQ&|accessdate=25 de octubre de 2012}}</ref> 2011ko irailean, [[New York City Ballet|New York City Ballet-]]<nowiki/>ek eskatu ondoren, McCartney-k dantzarako zuzendutako bere lehen grabaketa kaleratu zuen, [[Peter Martins|Peter Martinsekin]] ''[[Ocean's Kingdom]]'' izeneko kolaborazioa. <ref>{{Apurtutako esteka|{{Cita web|url=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_564233524_tag=album-oceans+kingdom|título=Paul McCartney: ''Ocean's Kingdom''|editorial=paulmcartney.com|fechaacceso=26 de junio de 2012|idioma=inglés}}|2=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_r_p_564233524_tag=album-oceans+kingdom}}</ref> 2011n ere, Nancy Shevellekin ezkondu zen. <ref name="BBC News">{{Cite news|izenburua=Sir Paul McCartney marrying for the third time|argitaletxea=BBC News|data=9 de octubre de 2011|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-15230730|accessdate=5 de mayo de 2012}}</ref> 2012ko otsailean kaleratu zuen ''[[Kisses on the Bottom]]'', ''jazz'' abesti klasikoen bilduma; Hilabete horretan [[Grabaketa Arte eta Zientzien Akademia Nazionala|Grabaketa Arte eta Zientzien Akademia Nazionalak]] [[MusiCaresen urteko pertsona|MusiCares Urteko Pertsona]] gisa omendu zuen, 54. Grammy sarien ekitaldia baino bi egun lehenago. <ref>Sobre ''Kisses on the Bottom'' véase: {{Cite web|izenburua=Paul McCartney: ''Kisses On The Bottom''|argitaletxea=paulmccartney.com|url=http://www.paulmccartney.com/web/guest/album-details?p_p_id=AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&p_r_p_564233524_tag=album-kisses+on+the+bottom&#p_AlbumDetails_WAR_AlbumDetailsportlet#TOP|accessdate=26 de junio de 2012}}; Para el premio MusiCares, y su actuación en la 54.ª entrega de los Premios Grammy véase: {{Cite web|izenburua=Paul McCartney Is 2012 MusiCares Person of the Year|argitaletxea=National Academy of Recording Arts and Sciences|data=13 de septiembre de 2011|url=http://www.grammy.com/news/paul-mccartney-is-2012-musicares-person-of-the-year|accessdate=3 de mayo de 2012}}</ref>
[[Fitxategi:Paul_McCartney_-_ON_THE_RUN_-_Uruguay,_2012-04-16_(3).jpg|eskuinera|thumb|254x254px|McCartney [[Montevideo|Montevideon]], [[Uruguai|Uruguain]], 2012ko apirilaren 12an.]]
XXI. mendeko bigarren hamarkadan ere, McCartney publikoak gehien eskatzen duen artista musikaletako bat izaten jarraitzen du. Guztira 100.000 laguneketik gorakoentzat jo zuen 2012ko maiatzean [[Mexiko Hiria|Mexiko Hirian]] egin zituzten bi emanaldietan, ia 6 milioi dolar bildu zituzten. <ref>Para la información sobre la recaudación dada por''Billboard'' en los ''shows'' de la Ciudad de México véase: {{Cite web|izenburua=Charts:Current Box Score|url=http://www.billboard.biz/bbbiz/charts/currentboxscore.jsp|accessdate=13 de junio de 2012}}</ref> Ekainean, McCartneyk itxi zuen [[Elizabeth II.aren Diamante Jubileua|Elizabeth II.aren Diamante Jubileuaren]] kontzertua, [[Buckingham jauregia|Buckingham jauregiaren]] kanpoaldean egin zena, "Let It Be" eta "Live and Let Die" biltzen zituen ''setlist'' bat interpretatuz. <ref>{{Cite web|izena=Mark|abizena=Sutherland|izenburua=Paul McCartney, Elton John Honor Queen at Diamond Jubilee Concert|data=5 de junio de 2012|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-elton-john-honor-queen-at-diamond-jubilee-concert-20120605|accessdate=12 de mayo de 2013}}</ref> Uztailaren 27an Londresen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Olinpiar Jokoen]] inaugurazio ekitaldia ere itxi zuen, "[[The End]]" eta "[[Hey Jude]]" abestuz eta bertaratutakoei abestiaren ''[[Coda (musika)|kodan]]'' parte hartzera gonbidatuz. <ref>{{Cite news|izenburua=Sir Paul to end London 2012 opening ceremony|argitaletxea=BBC News|data=5 de junio de 2012|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-18329666|accessdate=5 de junio de 2012}}</ref> Ekitaldian egindako lanagatik, McCartneyk 1£-eko soldata jaso zuen. <ref>{{Cite news|izenburua=Paul McCartney Olympics Payment: Singer Paid One Pound ($1.57) For Big Gig|data=30 de julio de 2012|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/07/30/paul-mccartney-olympics-payment_n_1720412.html|accessdate=5 de agosto de 2012}}</ref>
Abenduaren 12an, McCartney [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] taldeko hiru kide ohiekin ([[Krist Novoselic]], [[Dave Grohl]] eta [[Pat Smear]]) aritu zen [[12-12-12: The Concert for Sandy Relief|12-12-12 ekitaldiaren azken ekitaldian: The Concert for Sandy Relief]], gutxi gorabehera bi milioi lagunek ikusita mundu osoan. <ref>{{Cite news|izenburua=Springsteen, Kanye, Stones, McCartney rock Sandy relief|izena1=Jerry|data=13 de diciembre de 2012|url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2012/12/12/sandy-benefit-concert-review/1762995/?dlvrit=206567|accessdate=13 de diciembre de 2012}}</ref> 2013ko abuztuaren 28an, McCartney-k 2013ko urrian kaleratu zuen ''[[New (albuma)|New]]'' albumaren lehen singlea kaleratu zuen <ref>{{Cite web|izena=David|abizena=Greenwald|izenburua=Paul McCartney's 'New' Single Lands, Album Due in October: Listen|data=28 de agosto de 2013|url=http://www.billboard.com/articles/news/5672788/paul-mccartneys-new-single-lands-album-due-in-october-listen|accessdate=31 de agosto de 2013}}</ref>
2014ko urtarrilaren 27an grabatu zuten The Beatles taldeak zazpi aldiz Grammy irabazi zuen The Beatles taldearen ondarea eta ''The Ed Sullivan Show'' saioan egin zuten lehen emanaldia, McCartney eta Starr-en parte hartuta, 2014ko urtarrilaren 27an, 2014ko otsailaren 9an emititu zen. [[CBS|CBSn]] . ''[[The Night That Changed America: A Grammy Salute to The Beatles]]'' izeneko ikuskizunak hainbat artistak interpretatutako [[The Beatles|Beatlesen]] 22 abesti klasiko izan zituen, besteak beste, McCartney eta Starr-ek. <ref>Gans, Andrew. [http://www.playbill.com/news/article/187391-Anna-Kendrick-David-Letterman-John-Mayer-Keith-Urban-Katy-Perry-Sean-Penn-Stevie-Wonder-and-More-Set-for-CBS-Beatles-Tribute-Song-List-Announced?tsrc=hph "Anna Kendrick, David Letterman, John Mayer, Keith Urban, Katy Perry, Sean Penn, Stevie Wonder and More Set for CBS' Beatles Tribute; Song List Announced"] {{Wayback|url=http://www.playbill.com/news/article/187391-Anna-Kendrick-David-Letterman-John-Mayer-Keith-Urban-Katy-Perry-Sean-Penn-Stevie-Wonder-and-More-Set-for-CBS-Beatles-Tribute-Song-List-Announced?tsrc=hph|date=20140222204612}} Playbill.com, 7 February 2014</ref>
2014ko maiatzaren 19an, McCartney ohean egon zela jakinarazi zuten zehaztu gabeko birus baten ondorioz, eta aste horretan hasteko sarrerak agortutako kontzertu bira bertan behera utzi behar izan zuen Japonian. Birak [[Nippon Budokan|Budokan areto]] ospetsuan emanaldi bat barne hartzen zuen. McCartneyk ere atzeratu behar izan zituen AEBetako datak ekainetik urrira, medikuaren aginduarengatik, guztiz sendatzeko. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney cancels a string of Japan concerts due to unspecified 'virus'|argitaletxea=Telegraph Media Group Ltd.|data=19 de mayo de 2014|url=http://www.telegraph.co.uk/culture/music/the-beatles/10840033/Paul-McCartney-cancels-a-string-of-Japan-concerts-due-to-unspecified-virus.html|accessdate=20 de mayo de 2014}}</ref> Hala ere, birari ekin zion berriro Albany-n, New Yorken, hiru orduko emanaldi indartsu batekin, 2014ko uztailaren 5ean <ref name="RSAlbany">{{Cite news|izenburua=Paul McCartney Bounces Back in Albany|abizena1=Vozick-Levinson|izena1=Simon|data=6 de julio de 2014|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-bounces-back-in-albany-20140706|accessdate=21 de julio de 2014}}</ref>. 2014ko abuztuaren 14an, McCartney-k azken kontzertua eskaini zuen San Frantziskoko (Kalifornia) [[Candlestick Park]]-en, hura eraitsi aurretik. The Beatles-ek 1966an azken kontzertua eman zuen toki berean izan zen. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney Closes Candlestick Park 'in Style' – Rolling Stone|url=http://www.rollingstone.com/music/live-reviews/paul-mccartney-candlestick-park-final-show-ferguson-tribute-20140815?flv=1|accessdate=27 de septiembre de 2014}}</ref>
2014an, McCartney-k "[[Hope for the Future]]" idatzi eta interpretatu zuen, ''[[Destiny (bideo-jokoa)|Destiny]]'' bideo-jokoaren amaierako abestia. <ref name="Music">{{Cite web|izena=Brendan|abizena=Sinclair|izenburua=Paul McCartney working with Bungie|argitaletxea=[[CBS Interactive]]|data=7 de julio de 2012|url=http://www.gamespot.com/news/paul-mccartney-working-with-bungie-6386022|lana=[[GameSpot]]|accessdate=7 de julio de 2012}}</ref> <ref>{{Cite web|izenburua=Destiny End Credits Easter Egg reveals Paul McCartney's Song Hope for the Future|argitaletxea=Gamespot|url=http://www.gamespot.com/videos/destiny-end-credits-easter-egg-reveals-paul-mccart/2300-6421274/|accessdate=12 de septiembre de 2014}}</ref> 2014ko azaroan, 42 abestiz osatutako ''[[The Art of McCartney]]'' izeneko omenaldi diskoa, McCartneyren lana bakarka eta The Beatlesekin batera egindako lana interpretatzen duten artista sorta zabala biltzen duena. <ref>{{Cite web|izenburua=Bob Dylan, Kiss and More Cover Paul McCartney for Tribute Comp – Rolling Stone|url=http://www.rollingstone.com/music/news/paul-mccartney-tribute-comp-bob-dylan-kiss-cover-beatles-20140909|lana=Rolling Stone|accessdate=27 de septiembre de 2014}}</ref> Urte hartan ere, McCartney-k [[Kanye West]] artista estatubatuarrarekin kolaboratu zuen " [[Only One (canción de Kanye West)|Only One]]" singlean, abenduaren 31n argitaratua. <ref>{{Cite web|izenburua=Kanye West Drops New Song For The New Year: Listen To ‘Only One’|argitaletxea=MTV|url=http://www.mtv.com/news/2038419/kanye-west-only-one-new-year/|accessdate=1 de enero de 2015}}</ref>
2015eko urtarrilean, McCartney-k West eta Barbadoseko [[Rihanna]] abeslariarekin kolaboratu zuen "[[FourFiveSeconds]]" singlean, <ref>{{Cite web|izena=Caitlin|abizena=White|izenburua=Rihanna Dropped Her New Song With Kanye And Paul McCartney—Hear 'FourFiveSeconds'|argitaletxea=[[MTV News]]|data=25 de enero de 2015|url=http://www.mtv.com/news/2058811/rihanna-four-five-seconds/|accessdate=11 de febrero de 2015}}</ref> 57 urterekin zuzenean jo zuten 2015eko otsailaren 8an egin zen [[57. Grammy sarien ekitaldia|57. Grammy sarien ekitaldia.]] <ref>{{Cite web|izena=Chris|abizena=Payne|izenburua=The 2015 Grammys: Best and Worst Moments|data=9 de febrero de 2015|url=http://www.billboard.com/articles/events/grammys-2015/6465691/2015-grammys-best-and-worst-moments|accessdate=11 de febrero de 2015}}</ref> McCartney West ''SWISH''-en hurrengo diskoko ekoizle askotako bat izango dela jakinarazi dute, eta [[Theophilus London]] eta [[Allan Kingdom]] ere biltzen dituen "All Day" diskoko bigarren singlean gonbidatu berezia izan zen. <ref>{{Cite web|izenburua=Kanye West – "All Day" (Feat. Allan Kingdom, Theophilus London, & Paul McCartney)|url=http://www.stereogum.com/1784411/kanye-west-all-day-feat-allan-kingdom-theophilus-london/mp3s/|lana=Stereogum}}</ref>
2015eko otsailaren 15ean, McCartney [[Paul Simon|Paul Simonekin]] agertu eta jo zuen ''[[Saturday Night Live]]''-ren berrogei urteko emisio berezian. McCartney eta Simonek "[[I've Just Seen a Face]]"-ren lehen bertsoa interpretatu zuten euren gitarra akustikoekin, eta gero McCartney-k "[[Maybe I'm Amazed]]" interpretatu zuen. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney, Miley Cyrus, Paul Simon Captivate at ‘SNL 40’ Former Beatle busts out ''Maybe I'm Amazed.|data=16 de febrero de 2015|url=http://www.rollingstone.com/tv/news/paul-mccartney-miley-cyrus-paul-simon-captivate-at-snl-40-20150216|lana=rollingstone.com|accessdate=17 de febrero de 2015}}</ref> McCartney-k [[Alice Cooper]]-ren [[Hollywood Vampires]] supertaldearekin partekatu zuen ahots nagusia "[[Come and Get It]]" abestiaren azalean, zeina 2015eko irailaren 15ean kaleratutako estreinako albumean sartu zuten <ref>{{Cite web|izenburua=Alice Cooper details 'Hollywood Vampires' album featuring Paul McCartney, Dave Grohl and Johnny Depp|data=5 de agosto de 2015|url=http://www.nme.com/news/alice-cooper/87381|accessdate=27 de septiembre de 2015}}</ref>
2016ko martxoaren 9an, McCartneyk [[One on One Tour|One On One]] bira berriaren lehen datak iragartzen zituen. <ref>{{Cite web|izenburua=First Dates Of New 'One On One' Tour Confirmed|egilea=MPL|data=9 de marzo de 2016|lana=http://www.paulmccartney.com|accessdate=4 de abril de 2016}}</ref> Urte bereko ekainean ''[[Pure McCartney]]'' bilduma argitaratu zen, 1970etik 2015era McCartneyren abestirik onenak biltzen dituen diskoa <ref>{{Cite web|izenburua=67 Tracks of Pure McCartney|data=31 de marzo de 2016|url=https://www.paulmccartney.com/news-blogs/news/67-tracks-of-pure-mccartney|lana=http://www.paulmccartney.com|accessdate=3 de mayo de 2016}}</ref>. Urte horretako urrian Desert Trip jaialdian parte hartu zuen beste rock pertsona batzuekin batera, besteak beste, [[The Rolling Stones]], [[Neil Young]], [[Bob Dylan]], [[The Who]] eta [[Roger Waters]].
2017an aktore gisa parte hartu zuen [[Pirates of the Caribbean: Dead Men Tell No Tales|Pirates of the Caribbean: Salazar's Revenge]] filmean, Uncle Jack-en papera antzezten.
2018ko ekainaren 19an, bere Instagrameko kontuan astebeteko arrasto misteriotsuen ostean, hurrengo egunean single bikoitza kaleratuko zutela iragarri zuten: "I Don't Know / [[Come On To Me]]», urte horretako udazkenerako aurreikusitako ''[[Egypt Station]]'' izenburuko bere estudioko disko berriaren parte izango zena. <ref>{{Cite web|izenburua=Paul To Release All-New Double A-Side Single|egilea=Paul McCartney Webside|data=19 de junio de 2018|url=https://www.paulmccartney.com/news-blogs/news/paul-to-release-all-new-double-side-single}}</ref> <ref>{{Cite web|izenburua=Paul McCartney turns 76 and teases 'Egypt Station'|egilea=Agence France-Presse|data=19 de junio de 2018|url=http://news.abs-cbn.com/entertainment/06/19/18/paul-mccartney-turns-76-and-teases-egypt-station}}</ref> 2020an, [[COVID-19 pandemiak eragindako berrogeialdia|COVID-19 pandemiak eragindako berrogeialdian,]] McCartney III grabatzea erabaki zuen instrumentu bakoitzaren papera hartuta, guztiak berak jota ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'' (1970) eta ''[[McCartney II]]'' (1980) bezala. Musikari britainiarraren estudioko hemezortzigarren diskoa da eta [[Capitol Records]] [[diskoetxe|diskoetxeak]] 2020ko abenduaren 18an kaleratu zuen. Urte bereko azaroaren 5ean, ostiralean, salgai jarri zen ''The Lyrics'', 960 orrialdeko bere liburu berria, bi liburukitan, 154 abestirekin, Paulek The Beatles taldearekin parte hartu zuenetik, geroago Wings taldearekin, eta bakarkako karrerako arrakastarik handienak. <ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Ola Beatle 2021|abizena1=Isasi|izena1=Nicolás|data=1, Noviembre 2021|url=https://issuu.com/aqui_la_plata/docs/miraba_148/28|kazeta=Revista MiráBA}}</ref> [[McCartney III Imagined]] 2021ean kaleratutako musikariaren hemeretzigarren diskoa da eta 2020ko McCartney III diskoaren bertsio berria da.
2021ean [https://www.youtube.com/watch?v=vZtwHDFWNtU McCartney 3,2,1] miniserie dokumentalean agertzen da non [[Rick Rubin]] ekoizleak musikaria elkarrizketatzen duen [[The Beatles]], [[Wings]] eta bakarlari gisa egindako lanari buruz. Elkarrizketak McCartneyren abestiak inspiratu zituzten harreman pertsonalei buruzko istorio eta pasadizoak biltzen ditu. [[Zachary Heinzerlingse]]-k zuzendutako telesaila [[Star+]] plataforman dago eskuragarri. <ref>{{Cite web|izenburua=Por qué hay que ver el documental McCartney 3,2,1, un viaje al fantástico universo de la canción beatle|data=2021-10-06|url=https://www.lanacion.com.ar/espectaculos/musica/por-que-hay-que-ver-el-documental-mccartney-321-un-viaje-al-fantastico-universo-de-la-cancion-beatle-nid21092021/|lana=LA NACION|accessdate=2023-08-18}}</ref>
== Diskografia ==
[[Fitxategi:MaccaNewY.jpg|thumb|Paul MacCartney]]
=== Beatlesekin ===
# ''[[Please Please Me]]'' ([[1963]])
# ''[[With the Beatles]]'' (1963)
# ''[[A Hard Day's Night]]'' ([[1964]])
# ''[[Beatles for Sale]]'' (1964)
# ''[[Help!]]'' ([[1965]])
# ''[[Rubber Soul]]'' (1965)
# ''[[Revolver]]'' ([[1966]])
# ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' ([[1967]])
# ''[[Magical Mystery Tour]]'' (1967)
# ''[[The Beatles (musika diskoa)|The Beatles]]'' ([[1968]])
# ''[[Yellow Submarine]]'' [[1969]])
# ''[[Abbey Road]]'' (1969)
# ''[[Let It Be]]'' ([[1970]])
=== Bakarka ===
# ''[[McCartney (albuma)|McCartney]]'', [[1970]]
# ''[[Ram]]'', [[1971]]
# ''[[Wild Life]]'', 1971
# ''[[Red Rose Speedway]]'', [[1973]]
# ''[[Band on the Run]]'', 1973
# ''[[Venus and Mars]]'', [[1975]]
# ''[[Wings at the Speed of Sound]]'', [[1976]]
# ''[[London Town]]'', [[1978]]
# ''[[Back to the Egg]]'', [[1979]]
# ''[[McCartney II]]'', [[1980]]
# ''[[Tug of War]]'', [[1982]]
# ''[[Pipes of Peace]]'', [[1983]]
# ''[[Give My Regards to Broad Street]]'', [[1984]]
# ''[[Press to Play]]'', [[1986]]
# ''[[Снова в СССР]]'', [[1988]]
# ''[[Flowers in the Dirt]]'', [[1989]]
# ''[[Off the Ground]]'', [[1993]]
# ''[[Flaming Pie]]'', [[1997]]
# ''[[Run Devil Run]]'', [[1999]]
# ''[[Driving Rain]]'', [[2001]]
# ''[[Chaos and Creation in the Backyard]]'', [[2005]]
# ''[[Memory Almost Full]]'', [[2007]]
== Erreferentziak ==
<div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
</div>
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1942ko||McCartney, Paul}}
{{The_Beatles}}
[[Kategoria:Paul McCartney]]
[[Kategoria:Liverpooldarrak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako rock abeslariak]]
[[Kategoria:Pop abeslariak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako abeslariak]]
[[Kategoria:The Beatles]]
[[Kategoria:Multiinstrumentalistak]]
[[Kategoria:Soinu Banda onenaren Oscar sariaren irabazleak]]
[[Kategoria:1960ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1970eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1980ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:1990eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:2000ko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:2010eko hamarkadako abeslariak]]
[[Kategoria:Erresuma Batuko katolikoak]]
[[Kategoria:Ohorezko Legioko zaldunak]]
[[Kategoria:Kennedy Sarien irabazleak]]
[[Kategoria:Knights Bachelor]]
kgfmzl88xrxx21vigzp2grkac6jsyc8
Tibetera
0
49230
9994085
9798219
2024-12-09T02:48:09Z
Treuiller
59723
9994085
wikitext
text/x-wiki
{{Hizkuntza infotaula
| izena = Tibetera
| jatorrizko izena = བོད་སྐད་ bod skad
| familiaren kolorea = Sino-Tibetarra
| estatuak = [[Tibet]] ([[Txinako Herri Errepublika|Txina]]), [[Kaxmir]] ([[India]] eta [[Pakistan]]), [[Baltistan]] (Pakistan), [[Nepal]] eta [[Bhutan]]
| eskualdea =
| hiztunak = 6.150.000
| familia =[[Sino-tibetar hizkuntzak]]
| estatus ofiziala = [[Tibet]]
| araugilea = Ez du
| iso1 = bo | iso2b = tib | iso2t = bod | iso3 =
}}
'''Tibetera'''<ref>{{Web erref|izenburua=38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|argitaletxea=[[Euskaltzaindia]]|sartze-data=2011-6-25}}</ref><ref>{{Web erref|izenburua=53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0053.pdf|argitaletxea=[[Euskaltzaindia]]|sartze-data=2011-6-25}}</ref> [[Erdialdeko Asia]]n mintzatzen den hizkuntza da, [[Sino-tibetar hizkuntzak|sino-tibetar]] familiakoa. [[Tibet]]en bertan bizi dira hiztun gehienak, baina hizkuntzaren aldaerak daude [[Kaxmir]] eskualdean, [[Baltistan]] eta [[Ladakh]] herrialdeetan.
Lau dialekto nagusi ditu eta Tibeteko hiriburu [[Lhasa]]koa edo erdialdeko tibetera nagusia da. Indiar jatorriko idazkera sistema erabiltzen dute tibetarrek [[VII. mendea|VII. mendetik]] aurrera. [[XIII. mendea]] arte, [[budismo]]aren testu [[sanskrito]]etatik eginiko itzulpenak izan ziren tibetar testu bakarrak. [[XIII. mendea]]n osatu zen tibetar budisten kanon ofiziala eta mende horretan hasi ziren budismo testu ortodoxo berriak tibeteraz idazten: erlijio historiak, biografiak, dramak, eskuliburuak eta iruzkin liburuak: da erlijio budistako herrien artean, literatura oparoena dutenetako bat da. ''[[Rgyal-po Ge-sar dgra-´dul gyi rtogs-pa brjod-pa]]'' (Gesar Errege eta Etsaien Suntsitzailearen ekintza handiak)'' ''poema epikotik kanpora, Tibeteko literatura laikoak ez du aparteko garrantzirik''.''
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia zerrenda}}
{{interWiki|kodea=bo}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Hizkuntza zirriborroa}}
[[Kategoria:Sino-tibetar hizkuntzak]]
[[Kategoria:Txinako hizkuntzak]]
[[Kategoria:Tibeteko kultura]]
[[Kategoria:Pakistango hizkuntzak]]
[[Kategoria:Indiako hizkuntzak]]
[[Kategoria:Nepalgo kultura]]
[[Kategoria:Hizkuntza sakratuak]]
[[Kategoria:Nepalgo hizkuntzak]]
rhwgyniyqeis01aqaljy3ebc7v2mejv
Cadel Evans
0
50977
9993524
9009266
2024-12-08T13:21:43Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993524
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Cadel Evans''' ([[Katherine (Iparraldeko Lurraldea)|Katherine]], [[Australia]], [[1977]]ko [[otsailaren 14]]) [[txirrindulari]] profesional ohia da. [[Errepideko txirrindularitza]]n profesionala izan zen [[2001]]etik [[2015]]era bitartean; lehenago, [[mendiko bizikleta]]n lehiatzen zen, eta UCIren Mendiko Bizikletako Mundu Kopa irabazi zuen 1998an eta 1999an.
[[Frantziako Tour]]rean nabarmendu zen bereziki. Lasterketa horretan, 2007an eta 2008an bigarren bukatu ostean, [[2011]]n sailkapen nagusiaren irabazle izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rupert|abizena=Guinness|izenburua=Awesome Evans destroys rivals to claim tour|hizkuntza=en|data=2011-07-23|url=https://www.smh.com.au/sport/cycling/awesome-evans-destroys-rivals-to-claim-tour-20110723-1hu43.html|aldizkaria=The Sydney Morning Herald|sartze-data=2021-05-05}}</ref> Frantziako Tourra ofizialki irabazi duten [[Europa]]z kanpoko hiru txirrindularietako bat da (besteak [[Greg LeMond]] eta [[Egan Bernal]] dira).
2015eko otsailaren lehenean erretiratu zen txirrindularitza profesionaletik, bere omenez izendatutako lasterketa batean lehiatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cadel Evans finishes fifth in final race before retirement as Gianni Meersman takes victory|hizkuntza=en|url=https://www.skysports.com/cycling/news/12040/9693890/cadel-evans-competes-in-final-competitive-race-before-retirement|aldizkaria=Sky Sports|sartze-data=2021-05-05}}</ref>
== Taldeak ==
{| class="taulapolita"
|-
! '''Urteak''' || '''Taldea'''
|-
| [[2001]] ||[[Saeco (taldea)|Saeco]]
|-
| [[2002]] ||[[Mapei (taldea)|Mapei]]
|-
| [[2003]]-[[2004]] ||[[Team Telekom]]
|-
| [[2005]]-???? ||[[Omega Pharma-Lotto|Predictor-Lotto]]
|}
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''2001'''
* [[À travers Lausanne]]
* [[Austriako Itzulia]] eta etapa bat
* [[Brixia Tour]]
* 2. [[Japoniako Kopa (txirrindularitza)|Japoniako Kopan]]
'''2002'''
* [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] erlojupeko proba
* 2. [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] errepideko proban
* [[Down Under Tour]]reko 5. etapan garaipena.
* Intl UNIQA Classiceko 4. etapan garaipena.
* [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] 2. etapan bigarren sailkatua.
* 3. [[Romandiako Tour]]rean.
* 3. [[Settimana Coppi e Bartali]]n
* 6. [[2002ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Paris-Niza]]n.
'''2004'''
* [[Austriako Itzulia]] eta 2 etapa.
* 3. [[Murtziako Itzulia]]n.
* 4. [[Lombardiako Giroa]]n.
'''2005'''
* 5. [[Alemaniako Itzulia]]n eta etapa bat.
* 5. [[Liege-Bastogne-Liege]]n.
* 8. [[Paris-Niza]]n.
* 8. [[2005eko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 9. [[La Flèche Wallonne]]n
'''2006 '''
* [[Romandiako Tour]]ra eta etapa bat.
* 2. [[Poloniako Itzulia]]n.
* 4. [[2006ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 8. [[2006ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n.
'''2007 '''
* 2. [[Dauphiné Libéré]]n.
* 2. [[2007ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] eta etapa bat.
* 4. [[Romandiako Tour]]rean
* 4. [[2007ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketan]]
* 6. [[Lombardiako Giroa]]n
* 7. [[Paris-Niza]]n
'''2008'''
* [[Settimana Coppi e Bartali]] eta etapa bat
* [[Paris-Niza]]ko etapa bat
* 2. [[La Flèche Wallonne]]n
* 2. [[2008ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 2. [[2008ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 3. [[2008ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulian]] eta etapa bat
* 7. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
'''2009'''
* [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketa]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 2. [[Settimana Coppi e Bartali]]n eta etapa bat
* 3. [[2009ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 3. [[2009ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[La Flèche Wallonne]]n
* 7. [[Romandiako Tour]]rean
* 10. [[Lombardiako Giroa]]n
'''2010'''
* [[La Flèche Wallonne]]
* 3. [[Tirreno-Adriatiko]]an
* 3. [[Valoniako Sari Nagusia]]n
* 4. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
* 5. [[2010eko Italiako Giroa|Italiako Giroan]], Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey red.svg|20px]] eta etapa bat
* 6. [[Down Under Tour]]rean
'''2011'''
* [[Tirreno-Adriatiko]] eta etapa bat.
* [[Romandiako Tourra]]
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[2011ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourra]] eta etapa bat.
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 7. [[Kataluniako Volta]]n
'''2012'''
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat
* 3. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 7. [[2012ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]]
'''2013'''
* Albertako Tourreko etapa bat
* 3. [[Omango Tourra|Omango Tourrean]]
* 3. [[2013ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2014'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta 2 etapa
* Utahko Tourreko 2 etapa
* 2. [[Australiako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n
* 2. [[Down Under Tour]]rean eta etapa bat
* 7. [[2014ko Euskal Herriko Itzulia| Euskal Herriko Itzulia]]n
* 8. [[2014ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2015'''
* 3. [[Down Under Tour]]rean
}}
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan ==
{| class="wikitable"
|- style="background:#eee;"
!Itzuli Handia
!2002
!2003
!2004
!2005
!2006
!2007
!2008
!2009
!2010
!2011
!2012
!2013
!2014
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]'''
|[[2002ko Italiako Giroa|14.]]
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|[[2010eko Italiako Giroa|5.]]
|—
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2013ko Italiako Giroa|3.]]'''
|[[2014ko Italiako Giroa|8.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]'''
|—
|—
|—
|[[2005eko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2006ko Frantziako Tourra|4.]]
|style="background:#ddf;"|'''[[2007ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|style="background:#ddf;"|'''[[2008ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|[[2009ko Frantziako Tourra|30.]]
|[[2010eko Frantziako Tourra|26.]]
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[2011ko Frantziako Tourra|1.]]'''
|[[2012ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2013ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2014ko Frantziako Tourra|39.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]'''
|—
|[[2003ko Espainiako Itzulia|UT]]
|[[2004ko Espainiako Itzulia|30.]]
|—
|—
|[[2007ko Espainiako Itzulia|4.]]
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2009ko Espainiako Itzulia|3.]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|- style="text-align:center;"
|[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|5
|UT
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|1]]'''
|17
|—
|—
|UT
|UT
|}
{| class="wikitable"
|+Legenda
|-
| style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu
|-
| style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua
|-
| style="text-align:center;"|UT||Utzi
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1977ko||Evans, Cadel}}
[[Kategoria:Iparraldeko Lurraldeko jendea]]
[[Kategoria:Australiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Frantziako Tourraren irabazleak]]
[[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]]
[[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2000ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
jjnvxcoktd6j29z0iceitzozsg1vhbo
9993525
9993524
2024-12-08T13:24:02Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993525
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Cadel Evans''' ([[Katherine (Iparraldeko Lurraldea)|Katherine]], [[Australia]], [[1977]]ko [[otsailaren 14]]) [[txirrindulari]] profesional ohia da. [[Errepideko txirrindularitza]]n profesionala izan zen [[2001]]etik [[2015]]era bitartean; lehenago, [[mendiko bizikleta]]n lehiatzen zen, eta UCIren Mendiko Bizikletako Mundu Kopa irabazi zuen 1998an eta 1999an.
[[Frantziako Tour]]rean nabarmendu zen bereziki. Lasterketa horretan, 2007an eta 2008an bigarren bukatu ostean, [[2011]]n sailkapen nagusiaren irabazle izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rupert|abizena=Guinness|izenburua=Awesome Evans destroys rivals to claim tour|hizkuntza=en|data=2011-07-23|url=https://www.smh.com.au/sport/cycling/awesome-evans-destroys-rivals-to-claim-tour-20110723-1hu43.html|aldizkaria=The Sydney Morning Herald|sartze-data=2021-05-05}}</ref> Frantziako Tourra ofizialki irabazi duten [[Europa]]z kanpoko hiru txirrindularietako bat da (besteak [[Greg LeMond]] eta [[Egan Bernal]] dira).
2015eko otsailaren lehenean erretiratu zen txirrindularitza profesionaletik, bere omenez izendatutako lasterketa batean lehiatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cadel Evans finishes fifth in final race before retirement as Gianni Meersman takes victory|hizkuntza=en|url=https://www.skysports.com/cycling/news/12040/9693890/cadel-evans-competes-in-final-competitive-race-before-retirement|aldizkaria=Sky Sports|sartze-data=2021-05-05}}</ref>
== Taldeak ==
{| class="taulapolita"
|-
! '''Urteak''' || '''Taldea'''
|-
| [[2001]] ||[[Saeco (taldea)|Saeco]]
|-
| [[2002]] ||[[Mapei (taldea)|Mapei]]
|-
| [[2003]]-[[2004]] ||[[Team Telekom]]
|-
| [[2005]]-???? ||[[Omega Pharma-Lotto|Predictor-Lotto]]
|}
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''2001'''
* [[À travers Lausanne]]
* [[Austriako Itzulia]] eta etapa bat
* [[Brixia Tour]]
* 2. [[Japoniako Kopa (txirrindularitza)|Japoniako Kopan]]
'''2002'''
* [[Fitxategi:Gold medal blank.svg|15px]] [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] erlojupeko proba
* 2. [[Fitxategi:Silver medal blank.svg|15px]] [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] errepideko proban
* [[Down Under Tour]]reko 5. etapan garaipena.
* Intl UNIQA Classiceko 4. etapan garaipena.
* 3. [[Romandiako Tour]]rean.
* 3. [[Settimana Coppi e Bartali]]n
* 6. [[2002ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Paris-Niza]]n.
'''2004'''
* [[Austriako Itzulia]] eta 2 etapa.
* 3. [[Murtziako Itzulia]]n.
* 4. [[Lombardiako Giroa]]n.
'''2005'''
* 5. [[Alemaniako Itzulia]]n eta etapa bat.
* 5. [[Liege-Bastogne-Liege]]n.
* 8. [[Paris-Niza]]n.
* 8. [[2005eko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 9. [[La Flèche Wallonne]]n
'''2006 '''
* [[Romandiako Tour]]ra eta etapa bat.
* 2. [[Poloniako Itzulia]]n.
* 4. [[2006ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 8. [[2006ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n.
'''2007 '''
* 2. [[Dauphiné Libéré]]n.
* 2. [[2007ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] eta etapa bat.
* 4. [[Romandiako Tour]]rean
* 4. [[2007ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketan]]
* 6. [[Lombardiako Giroa]]n
* 7. [[Paris-Niza]]n
'''2008'''
* [[Settimana Coppi e Bartali]] eta etapa bat
* [[Paris-Niza]]ko etapa bat
* 2. [[La Flèche Wallonne]]n
* 2. [[2008ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 2. [[2008ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 3. [[2008ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulian]] eta etapa bat
* 7. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
'''2009'''
* [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketa]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 2. [[Settimana Coppi e Bartali]]n eta etapa bat
* 3. [[2009ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 3. [[2009ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[La Flèche Wallonne]]n
* 7. [[Romandiako Tour]]rean
* 10. [[Lombardiako Giroa]]n
'''2010'''
* [[La Flèche Wallonne]]
* 3. [[Tirreno-Adriatiko]]an
* 3. [[Valoniako Sari Nagusia]]n
* 4. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
* 5. [[2010eko Italiako Giroa|Italiako Giroan]], Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey red.svg|20px]] eta etapa bat
* 6. [[Down Under Tour]]rean
'''2011'''
* [[Tirreno-Adriatiko]] eta etapa bat.
* [[Romandiako Tourra]]
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[2011ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourra]] eta etapa bat.
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 7. [[Kataluniako Volta]]n
'''2012'''
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat
* 3. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 7. [[2012ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]]
'''2013'''
* Albertako Tourreko etapa bat
* 3. [[Omango Tourra|Omango Tourrean]]
* 3. [[2013ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2014'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta 2 etapa
* Utahko Tourreko 2 etapa
* 2. [[Australiako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n
* 2. [[Down Under Tour]]rean eta etapa bat
* 7. [[2014ko Euskal Herriko Itzulia| Euskal Herriko Itzulia]]n
* 8. [[2014ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2015'''
* 3. [[Down Under Tour]]rean
}}
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan ==
{| class="wikitable"
|- style="background:#eee;"
!Itzuli Handia
!2002
!2003
!2004
!2005
!2006
!2007
!2008
!2009
!2010
!2011
!2012
!2013
!2014
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]'''
|[[2002ko Italiako Giroa|14.]]
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|[[2010eko Italiako Giroa|5.]]
|—
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2013ko Italiako Giroa|3.]]'''
|[[2014ko Italiako Giroa|8.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]'''
|—
|—
|—
|[[2005eko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2006ko Frantziako Tourra|4.]]
|style="background:#ddf;"|'''[[2007ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|style="background:#ddf;"|'''[[2008ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|[[2009ko Frantziako Tourra|30.]]
|[[2010eko Frantziako Tourra|26.]]
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[2011ko Frantziako Tourra|1.]]'''
|[[2012ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2013ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2014ko Frantziako Tourra|39.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]'''
|—
|[[2003ko Espainiako Itzulia|UT]]
|[[2004ko Espainiako Itzulia|30.]]
|—
|—
|[[2007ko Espainiako Itzulia|4.]]
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2009ko Espainiako Itzulia|3.]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|- style="text-align:center;"
|[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|5
|UT
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|1]]'''
|17
|—
|—
|UT
|UT
|}
{| class="wikitable"
|+Legenda
|-
| style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu
|-
| style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua
|-
| style="text-align:center;"|UT||Utzi
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1977ko||Evans, Cadel}}
[[Kategoria:Iparraldeko Lurraldeko jendea]]
[[Kategoria:Australiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Frantziako Tourraren irabazleak]]
[[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]]
[[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2000ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
n38leq1ctbg7djda2wmku58aoup0a0u
9993548
9993525
2024-12-08T14:06:12Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993548
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Cadel Evans''' ([[Katherine (Iparraldeko Lurraldea)|Katherine]], [[Australia]], [[1977]]ko [[otsailaren 14]]) [[txirrindulari]] profesional ohia da. [[Errepideko txirrindularitza]]n profesionala izan zen [[2001]]etik [[2015]]era bitartean; lehenago, [[mendiko bizikleta]]n lehiatzen zen, eta UCIren Mendiko Bizikletako Mundu Kopa irabazi zuen 1998an eta 1999an.
[[Frantziako Tour]]rean nabarmendu zen bereziki. Lasterketa horretan, 2007an eta 2008an bigarren bukatu ostean, [[2011]]n sailkapen nagusiaren irabazle izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rupert|abizena=Guinness|izenburua=Awesome Evans destroys rivals to claim tour|hizkuntza=en|data=2011-07-23|url=https://www.smh.com.au/sport/cycling/awesome-evans-destroys-rivals-to-claim-tour-20110723-1hu43.html|aldizkaria=The Sydney Morning Herald|sartze-data=2021-05-05}}</ref> Frantziako Tourra ofizialki irabazi duten [[Europa]]z kanpoko hiru txirrindularietako bat da (besteak [[Greg LeMond]] eta [[Egan Bernal]] dira).
2015eko otsailaren lehenean erretiratu zen txirrindularitza profesionaletik, bere omenez izendatutako lasterketa batean lehiatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cadel Evans finishes fifth in final race before retirement as Gianni Meersman takes victory|hizkuntza=en|url=https://www.skysports.com/cycling/news/12040/9693890/cadel-evans-competes-in-final-competitive-race-before-retirement|aldizkaria=Sky Sports|sartze-data=2021-05-05}}</ref>
== Taldeak ==
{| class="taulapolita"
|-
! '''Urteak''' || '''Taldea'''
|-
| [[2001]] ||[[Saeco (taldea)|Saeco]]
|-
| [[2002]] ||[[Mapei (taldea)|Mapei]]
|-
| [[2003]]-[[2004]] ||[[Team Telekom]]
|-
| [[2005]]-???? ||[[Omega Pharma-Lotto|Predictor-Lotto]]
|}
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''2001'''
* [[À travers Lausanne]]
* [[Austriako Itzulia]] eta etapa bat
* [[Brixia Tour]]
* 2. [[Japoniako Kopa (txirrindularitza)|Japoniako Kopan]]
'''2002'''
* [[Fitxategi:Gold medal blank.svg|15px]] [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] erlojupeko proba
* 2. [[Fitxategi:Silver medal blank.svg|15px]] [[Commonwealtheko jokoak|Commonwealtheko jokoetako]] errepideko proban
* [[Down Under Tour]]reko etapa bat
* Intl UNIQA Classiceko etapa bat
* 3. [[Romandiako Tour]]rean.
* 3. [[Settimana Coppi e Bartali]]n
* 6. [[2002ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Paris-Niza]]n.
'''2004'''
* [[Austriako Itzulia]] eta 2 etapa.
* 3. [[Murtziako Itzulia]]n.
* 4. [[Lombardiako Giroa]]n.
'''2005'''
* 5. [[Alemaniako Itzulia]]n eta etapa bat.
* 5. [[Liege-Bastogne-Liege]]n.
* 8. [[Paris-Niza]]n.
* 8. [[2005eko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 9. [[La Flèche Wallonne]]n
'''2006 '''
* [[Romandiako Tour]]ra eta etapa bat.
* 2. [[Poloniako Itzulia]]n.
* 4. [[2006ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 8. [[2006ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]].
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n.
'''2007 '''
* 2. [[Dauphiné Libéré]]n.
* 2. [[2007ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] eta etapa bat.
* 4. [[Romandiako Tour]]rean
* 4. [[2007ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketan]]
* 6. [[Lombardiako Giroa]]n
* 7. [[Paris-Niza]]n
'''2008'''
* [[Settimana Coppi e Bartali]] eta etapa bat
* [[Paris-Niza]]ko etapa bat
* 2. [[La Flèche Wallonne]]n
* 2. [[2008ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 2. [[2008ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 3. [[2008ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulian]] eta etapa bat
* 7. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
'''2009'''
* [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko Errepideko Txapelketa]]
* 2. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 2. [[Settimana Coppi e Bartali]]n eta etapa bat
* 3. [[2009ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulian]]
* 3. [[2009ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vueltan]]
* 5. [[La Flèche Wallonne]]n
* 7. [[Romandiako Tour]]rean
* 10. [[Lombardiako Giroa]]n
'''2010'''
* [[La Flèche Wallonne]]
* 3. [[Tirreno-Adriatiko]]an
* 3. [[Valoniako Sari Nagusia]]n
* 4. [[Liege-Bastogne-Liege]]n
* 5. [[2010eko Italiako Giroa|Italiako Giroan]], Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey red.svg|20px]] eta etapa bat
* 6. [[Down Under Tour]]rean
'''2011'''
* [[Tirreno-Adriatiko]] eta etapa bat.
* [[Romandiako Tourra]]
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[2011ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourra]] eta etapa bat.
* 2. [[Dauphine Libere]]n
* 7. [[Kataluniako Volta]]n
'''2012'''
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat
* 3. [[Dauphine Libere]]n eta etapa bat
* 7. [[2012ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]]
'''2013'''
* Albertako Tourreko etapa bat
* 3. [[Omango Tourra|Omango Tourrean]]
* 3. [[2013ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2014'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta 2 etapa
* Utahko Tourreko 2 etapa
* 2. [[Australiako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n
* 2. [[Down Under Tour]]rean eta etapa bat
* 7. [[2014ko Euskal Herriko Itzulia| Euskal Herriko Itzulia]]n
* 8. [[2014ko Italiako Giroa|Italiako Giroan]]
'''2015'''
* 3. [[Down Under Tour]]rean
}}
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan ==
{| class="wikitable"
|- style="background:#eee;"
!Itzuli Handia
!2002
!2003
!2004
!2005
!2006
!2007
!2008
!2009
!2010
!2011
!2012
!2013
!2014
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]'''
|[[2002ko Italiako Giroa|14.]]
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|—
|[[2010eko Italiako Giroa|5.]]
|—
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2013ko Italiako Giroa|3.]]'''
|[[2014ko Italiako Giroa|8.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]'''
|—
|—
|—
|[[2005eko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2006ko Frantziako Tourra|4.]]
|style="background:#ddf;"|'''[[2007ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|style="background:#ddf;"|'''[[2008ko Frantziako Tourra|2.]]'''
|[[2009ko Frantziako Tourra|30.]]
|[[2010eko Frantziako Tourra|26.]]
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[2011ko Frantziako Tourra|1.]]'''
|[[2012ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2013ko Frantziako Tourra|7.]]
|[[2014ko Frantziako Tourra|39.]]
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]'''
|—
|[[2003ko Espainiako Itzulia|UT]]
|[[2004ko Espainiako Itzulia|30.]]
|—
|—
|[[2007ko Espainiako Itzulia|4.]]
|—
|style="background:burlywood;"|'''[[2009ko Espainiako Itzulia|3.]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|- style="text-align:center;"
|[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]'''
|—
|—
|—
|—
|—
|5
|UT
| style="text-align:center; background:yellow;"|'''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|1]]'''
|17
|—
|—
|UT
|UT
|}
{| class="wikitable"
|+Legenda
|-
| style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu
|-
| style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua
|-
| style="text-align:center;"|UT||Utzi
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1977ko||Evans, Cadel}}
[[Kategoria:Iparraldeko Lurraldeko jendea]]
[[Kategoria:Australiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Frantziako Tourraren irabazleak]]
[[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]]
[[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2008ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:2000ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
[[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
22t8uebjwk2ychftqp23rr24f4z0nsr
Hugo Pratt
0
51251
9994121
8090175
2024-12-09T06:28:52Z
67.218.229.225
"obdorioz" idatzita zegoen
9994121
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Hugo Pratt''' (Ugo Eugenio Prat, [[Rimini]], [[Emilia-Romagna]], [[Italia]], [[1927]]ko [[ekainaren 15]]a – [[Grandvaux]], [[Suitza]], [[1995]]eko [[abuztuaren 20]]a) idazlea eta [[komiki]]gilea izan zen. [[Corto Maltese]] pertsonaia sortu zuen, Italiako eta nazioarteko komiki pertsonaiarik ospetsuenetako bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hugo Pratt 'Corto Maltese', galtzaileen historiagile|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/1244/hugo-pratt-corto-maltese-galtzaileen-historiagile|aldizkaria=Argia|sartze-data=2019-01-25}}</ref>
== Bizitza ==
Pratt Riminin jaio bazen ere bere haurtzaro osoa [[Venezia]]n eman zuen, familia osoa han errotua baitzuen. Harreman estu hori oso nabarmena izango da bere bi komikitan: ''L'angelo della finestra d'oriente'' eta ''Favola di Venezia (Sirat Al-Bunduqiyyah).'' Debuta bertan egin zuen [[1943]]an. Hori baino lehen, sei urtez bizi izan zen bere familiarekin Ekialdeko Afrikan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hugo Pratt: il maestro di malamocco|hizkuntza=it-IT|url=https://cortomaltese.com/hugo-pratt/|aldizkaria=Corto Maltese|sartze-data=2019-04-05}}</ref>
[[Bigarren Mundu Gerra]] piztu zenean, Pratten familia [[Ekialdeko Afrika Italiarra|Ekialdeko Afrika Italiarrean]] zegoen, bere aita —ingeles jatorriko militarra— Afrikako Italiar Polizian ari zelako orduan. [[1941]]. urtean Ekialdeko Afrika Italiarraren erorketa gertatu zenean, Pratt familia kontzentrazio-esparru batean sartu zuten, non bere aita [[1942]]an hil zen. Urte bat geroago, Pratt Italiara itzuli ahal izan zen, [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriko]] presoen aldeko interbentzioari esker; eta [[Città di Castello]] unibertsitate militarrean sartu zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=http://www.ubcfumetti.com/enciclopedia/?14840|izenburua=Hugo Pratt - Scheda - uBC Fumetti|sartze-data=2019-02-15|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=it|formatua=}}</ref>
[[1945]]. urtean angloamerikarrekin bat egin zuen eta [[Bigarren Mundu Gerrako Aliatuak|aliatuen]] armadako interprete gisa erabili zuten.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cartonionline.com/Eventi/mostra_hugo_pratt/La_biografia_di_Hugo_Pratt.htm|izenburua=La biografia di Hugo Pratt|sartze-data=2019-02-22|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=it|formatua=}}</ref>
Gerra bukatu eta gero, ''Albo Uragano'' aldizkaria sortu zuen, Mario Faustinelli e Alberto Ongarorekin batera, [[1947]]an ''Asso di Picche-Comics'' bihurtuko zena.
''Asso di Picche'' pertsonaiak gero eta arrakasta gehiago lortzen zuen bitartean, aldizkariak Dino Battaglia, Rinaldo D'Ami, Giorgio Bellavitis bezalako talentu gazteak erakarri zituen. Batez ere [[Argentina]]n izan zuen arrakasta horren ondorioz, ''Abril'' argitaletxearen gonbidapen bati esker Pratt "Veneziako talde"-ko beste lagun batzuekin batera [[Buenos Aires]]era joan zen eta 13 urtez geratu zen bertan.
Editorial Frontera-ra aldatu zen gero: ordukoak dira bere karreran oso garrantzitsuak izango ziren hainbat sail: ''Junglemen'', ''Sgt. Kirk'', ''Ernie Pike'' eta ''Ticonderoga.''
Enrique Lipszycen Escuela Panamericana de Arte ikastetxean marrazketa eskolak ematen aritu zen [[Brasil]]en, irakaskuntza eta hainbat lekutarako txangoak tartekatzen zituela: [[Amazonia]], [[Mato Grosso]], eta beste leku exotikoak. Garai hartan sortu zuen bere lehen komiki osoa, ''Anna nella giungla''. Haurtzaroan eragin zioten abentura klasiko haiekiko omenaldi bat zen, bere hurrengo bi lan osoetan ere agertuko den giro bera zuena: ''Capitan Cormorant'' eta ''Wheeling''. Azken hori [[Zane Grey]] eta [[Kenneth Roberts|Kenneth Roberts-en]] lanetan inspiratutako benetako eleberri bat da, non gertaera historikoak eta fantasia sistematikoki nahastuko dituen, gero Corto Malteserekin finduko duen egiteko modu bat.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Biografía|hizkuntza=en|url=http://www.cong-pratt.com/es/hugo-pratt/biografia/|aldizkaria=Cong|sartze-data=2019-04-05}}</ref>
[[1962]]an Italiara itzuli zen. Hemen ''Il Corriere dei Piccoli'' agerkarian lanean hasi zen, eta besteak beste umeentzako hainbat literatur klasikoren komiki-egokitzapenak egin zituen<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=FFF - Hugo PRATT|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=it|url=http://www.lfb.it/fff/fumetto/aut/p/pratt.htm|aldizkaria=www.lfb.it|sartze-data=2019-04-05}}</ref>.
[[1967]]a urtea garrantzitsua suertatu zen bere karreran. Florenzo Ivaldirekin batera ''Sgt. Kirk'' aldizkaria sortu zuen, komikigilearen istorio argentinarrak, Ameriketako klasikoak eta hainbat lan argitaragabe argitaratzeko asmoz. Lehen alean argitaratu zen ''Una ballata del mare salato'', Corto Malteseren lehen abentura, Pratten pertsonaiarik famatu eta garrantzitsuena.
[[1970]]an itzuli zen berriz ''Corto'', oraingoan ''Pif Gadget'' aldizkariaren orrialdeetan, non hogeita bat istorio laburretan zehar bera izango den erabateko protagonista.<ref name=":1" />
[[70eko hamarkada]]ren erdian, Lele Vianello bere lankidea ere tartean zela, marrazkilari talde bat sortuko zen Veneziako Malamocco auzoan.
Orduan hasi zen ''Corte Sconta detta Arcana'' marrazten eta aurrerantzean Cortoren istorioak luzera desberdinetako [[eleberri grafiko]]en forma izango dute beti. Laster bihurtuko dira haietako batzuk [[komiki]]gintzako klasiko. Horrela Pratt munduko komikigile garrantzitsuenetako bat eta "literatura marraztuaren" (Pratt berak harrotasunez emandako definizioaren arabera) erreferente izatera iritsiko zen<ref name=":0" />.
Corto Malteseren sailaz haratago, Prattek beste abentura sail bat sortu zuen, ''Gli scorpioni del deserto'', [[Bigarren Mundu Gerra]]n [[Afrika]]n girotuta eta bera hil ondoren beste egile batzuk amaituko zutena.
Pratten aitona eta aita [[Masoneria|masoiak]] izan ziren eta bera ere ''Gran Loggia d'Italia degli Alam''-eko kide izan zen publikoki adierazten ez bazuen ere<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=La ballata del Pratt perduto - Corriere della Sera|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=it|url=https://www.corriere.it/cultura/09_aprile_27/magazine_pratt_peduto_5a692acc-3355-11de-b34f-00144f02aabc.shtml|aldizkaria=www.corriere.it|sartze-data=2019-04-05}}</ref>. Masoneria propio aipatua izango da ''Favola di Venezia'' eta ''Wheeling'' liburuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Hugo Pratt, o dell'iniziato ironico|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=it|data=giovedì 29 maggio 2008|url=https://massoneria-venezia.blogspot.com/2008/05/hugo-pratt-o-delliniziato-ironico.html|aldizkaria=Massoneria a Venezia: massoni tra acqua, terra e cielo.|sartze-data=2019-04-05}}</ref>
== Lanak ==
=== Corto Malteseren zikloa ===
* Hamalau albumetan bildu izan dira [[1967]]tik 1988ra argitaratutako [[Corto Maltese]]ren istorio guztiak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Albi di Corto Maltese|hizkuntza=it|data=2019-03-08|url=https://it.wikipedia.org/w/index.php?title=Albi_di_Corto_Maltese&oldid=103205365|sartze-data=2019-03-15|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>:
*# ''Una ballata del mare salato'' (1967)
*# ''Suite caribeana'' (1970): ''Il segreto di Tristan Bantam'', ''Appuntamento a Bahia'', ''Samba con Tiro Fisso.''
*# ''Il mare d'oro'' (1970): ''Un'aquila della giungla'', ''...e riparleremo dei gentiluomini di fortuna,'' ''Per colpa di un gabbiano''
*# ''Lontane isole del vento'' (1970-1971): ''Teste e funghi, La conga delle banane, Vudù per il presidente''.
*# ''Le lagune dei misteri'' (1971):''La laguna dei bei sogni, Nonni e fiabe, L'angelo alla finestra d'oriente, Sotto la bandiera dell'oro.''
*# ''Le celtiche'' (1972): ''Concerto in O' minore per arpa e nitroglicerina, Sogno di un mattino di mezzo inverno, Côtes de Nuits e rose di Piccardia, Burlesca e no tra Zuydcoote e Bray-Dunes.''
*# ''Le etiopiche'' (1972-1973) : ''Nel nome di Allah misericordioso e compassionevole'', ''L'ultimo colpo'', ''...e di altri Romei e di altre Giuliett''e, ''Leopardi.''
*# ''Corte Sconta detta Arcana (1974)''
*# ''Favola di Venezia (Sirat Al Bunduqiyyah) (1977)''
*# ''La casa dorata di Samarcanda (1980)''
*# ''La giovinezza (1981)''
*# ''Tango (1985)''
*# ''Le elvetiche: Rosa alchemica (1987)''
*# ''Mū - la città perduta (1988)''
=== Beste lan esanguratsu batzuk ===
# ''Gli scorpioni del deserto'' (4 narrazio, 1969–92)
# ''L'uomo dei Caraibi'' (1977)
# ''L'uomo del Sertao'' (1978)
# ''L'uomo della Somalia'' (1979)
# ''L'uomo del grande Nord'' (1980)
# ''Tutto ricominciò con un'estate indiana'' (1983, Milo Manararen marrazkiekin)
# ''Cato Zulu'' (1984–88)
# ''El Gaucho'' (1991, Milo Manararen marrazkiekin)
# ''Saint-Exupéry - L'ultimo volo'' (1994)
# ''Koinsky'' (1994)
# ''Morgan'' (1995)
=== Euskaratua ===
* ''Ethiopikoak''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NorDaNor {{!}} EIZIE|url=http://nordanor.eus/bilatu?n=l&e_or=hugo+pratt&e_xt=&e_st=&e_eg=&e_it=&e_ar=&e_ge=&e_sh=&e_xh=&e_sd1=&e_sd2=&e_xd1=&e_xd2=|aldizkaria=nordanor.eus|sartze-data=2019-03-22}}</ref> (''Le etiopiche''), [[Antxeta(argitaletxea)|Antxeta]], [[1988]].
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* {{it}}{{en}}{{es}}{{fr}} [http://www.cortomaltese.com/ Hugo Pratten webgune ofiziala]
* {{it}} [https://web.archive.org/web/20050505093955/http://www.mollica.rai.it/cellulosa/pratt/ Hugo Pratti elkarrizketa]
* {{fr}}{{it}}{{en}} [https://web.archive.org/web/20070313224628/http://www.archivespratt.net/Sommaire_it.htm Hugo Pratten lanen erregistroak munduan zehar]
{{bizialdia|1927ko|1995eko|Pratt, Hugo}}
[[Kategoria:Italierazko komikigileak]]
[[Kategoria:Italiako idazleak]]
[[Kategoria:Riminiarrak]]
71povtha34v91pdgb43yjvk2ofkb6p4
Bataio
0
53432
9993835
9964930
2024-12-08T18:17:04Z
Kaletrosa~eswiki
93330
/* Bataioa Euskal Herrian */ Argazkiak handitu
9993835
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Gagarin KreschenieHristovo.jpg|thumb|300px|[[Jesusen Bataioa|Jesukristoren Bataioa]]]]
'''Bataio''' hitza ({{lang-el|βαπτίζω|baptízô}}) [[ur]]ez egindako garbitzapen ekintza [[erlijio]]soa da, normalean [[kristauteria]]n kidea edo kide betea legez onartua izatearekin lotua.
Lehengo grezieraz {{lang|grc|βαπτίζω}} hitzaren esanahi nagusia ''murgiltze'' edo ''bainu''a zen baina badaude zantzuak ''garbiketa'' esanahiarekin ere erabiltzen zela usteko, esate baterako {{biblia|Lukas|11|38}} pasartean.<ref> Greek-English Lexicon (Liddell and Scott)</ref>.
Artikulu honetan, batez ere, erritu honi buruzko kristauen ekanduak eta sinismenak hartuko dira kontuan, bereziki bera nori eta nola eman behar den buruzkoak.
== Bataioa gaur egun ==
Gaur egun, bataioa gehien bat [[kristauteria]]rekin identifikatzen da, bertan bekatuen garbiketaren (barkamenaren) sinboloa da eta sinestunaren Kristo, Bere heriotza, hobiratze eta [[berpizte]]arekiko bategitearena; hura hartzen duena "salbatua" edo "berpiztua" dei daitekeela. Kristau talde gehienek erabiltzen dute urez egindako bataio bat edo beste eta ados daude bera garrantzizkoa dela; hala ere, ez dira bat ere ados jartzen euren artean errituari buruzko kontu gehienetan:
* bataiatzeko moduak, ura nahi eta ez erabili behar den ala ez barne.
* bataioaren esanahi eta ondorioak
* bataiatzen direnak
=== Bataiatzeko moduak ===
Bataio kristaua era ezberdin askotan egiten da, talde kristauak zeintzuk diren; baina hiru era nagusi daude:
Ihinztadura-bataioa: ura buruen gainetik ihinztatuz egiten dena.
Isurtze bataioa: buruaren gainetik ura isuriz egiten dena.
Murgiltze bataioa: gorputz osoa uretan murgilduz egiten dena.
=== Bataioaren esanahia eta ondorioak ===
Uste ezberdinak daude kristauen artean bataioaren ondorioei buruz. Kristau talde batzuek bataioa salbamenerako beharrezkoa eta [[sakramentu]] bat dela diote, eta bataio bidezko berpiztea dagoela. Iritzi honetakoak dira [[Katolizismo Erromatar|katoliko erromatar]] eta [[Ekialdeko ortodoxia|Ekialdeko ortodoxoak]], [[erreforma protestantea]]ren lehenengo urteetan eratutako Eliza [[Luteranismo|luterano]], [[Anglikanismo|anglikano]] eta [[Metodismo|metodistak]], eta [[Kristoren Eliza]] eta [[Azken egunetako santuen Jesukristoren Eliza]]ren (Mormoiak) moduko Eliza [[Errestorazionismo|errestaurazionistak]].
== Bataioa kristau talde gehienetan ==
[[Katolizismo|Katoliko]], [[Ekialdeko ortodoxia|Ekialdeko ortodoxo]], [[Luteranismo|luterano]], [[Anglikanismo|anglikano]] eta [[Metodismo|metodisten]] bataioaren [[liturgia]]k argi uzten du eurentzat bataioa ez dela hobiratze eta berpizte sinbolikoa bakarrik, benetako naturaz gaindiko eraldatzea baino.
Ekialdeko kristau ortodoxoek murgiltzea hirukoitza izan behar dela diote, bai Kristoren heriotza eta berpiztearen sinboloa izan dadin eta bai bekatuak garbitzeko. [[Erritu latindar]]reko katolikoek oro har ura burutik isuriz bataiatzen dute; Ekialdeko katolikoek murgiltzez bataiatu ohi dute, murgiltzea beti osoa ez bada ere.
=== Konparatzeko laburpena ===
<!--originalean zegoen oharra This section is linked from [[Anglicanism]] -->
Kristau talde batzuen bataioak konparatzeko laburpena.<ref>''Good News''. Issue 3. St Louis, MO. 2003. p 18-19</ref> <ref>Thirty Nine Articles of the Church of England http://anglicansonline.org/basics/thirty-nine_articles.html </ref> <ref>''The Baptist Faith and Message (1963/1998).'' http://www.utm.edu/staff/caldwell/bfm/1963-1998/index.html</ref>
{| class="wikitaula" style="font-size:92%; "
|-
! Izendapena
! Bataioari buruzko sinesmenak
! Bataio mota
! Umeak ere bataiatzen dira?
! Bataioak ongira ekartzen du, bizitza espirituala ematen du
! Araua
|-
| [[Anglikanismo|Elkarte anglikanoa]]
| Partaidetzaren ikurra, behar den moduan hartuta sinestun batek fedearen bidez lortutako barkamena baieztatzeko balio duena.
| Murgiltzez edo isurtzez.
| Bai.
| [[Anglo-Katolizismo|Anglo-katolikoek]] Bai,<br />"[[Low church]]"ek Ez.
| Hirutasuna
|-
| [[Anaia Apostolikoak]]
| Salbamenerako beharrezkoa, berpizkunde espirituala daramalako.
| Murgiltzez bakarrik.
| Ez
| Bai
| Jesus
|-
| [[Baptistak]]
| Erritu sinbolikoa, salbatua izatearen ikurra, baina ez beharrezkoa salbamenerako.
| Murgiltzez bakarrik
| Ez
| Ez
| Hirutasuna
|-
| [[Christadelphians]]
| Sinestun baten salbamenerako funtsezkoa. Eraginkorra Jainkoaren erreinuan sinesten bada bakarrik.
| Murgiltzez bakarrik
| Ez
| Bai
| Jesus
|-
| [[Kristoren Elizak]]
|salbamenerako beharrezkoa Jesusek agindu zuenez, (Mark 16:16); (Mat. 28:19). Bekatuen barkamena, Espiritu Santuaren dohaina eta sarrera Jainkoaren elizara ematen ditu (Acts 2:38-41). Guzti hau Jesukristo Jainkoaren semea delako sinesmena erakutsi eta bekatuez damutu ondoren.
| Murgiltzez bakarrik
| Ez
| Bai
| Hirutasuna
|-
| [[Azken egunetako santuen Jesukristoren Eliza]]
| Funtsezko ordenantza zeruan edozein gradutan sartzeko; eskuak ezartzearen bidez Espiritu Santuen dohaina jasotzeko prestagarri.
| Horretarako eskuduntza duen apaiz batek egindako murgiltzez
| Ez
| Bai
| Aita, Semea, eta Espiritu Santua (Azken egunetako santuen Jesukristoren Elizak ez du sinesten Hirutasunean)
|-
| [[Eliza ortodoxoa|Ekialdeko Eliza Ortodoxoa]]
| Gizon zaharra hiltzen da "gizon berria" jaiotzen da, antzinako bekatutik aske. Izen berria ematen. Lehenagoko bekatu guztiak barkatuta
| Hiru murgiltzez (beste erak larrialditan bakarrik, apaiz batek zuzendua, ahal dela).
| Bai. Sendotza eta Jaunartzea segituan.
| Bai
| Hirutasuna
|-
| [[Jehovaren lekukoak]]
| Beharrezkoa salbamenerako Jesusen agindua errespetatzeko (Mateo, 28:19-20)
| Murgiltzez bakarrik; bataioak normalean lekukoen batzar handitan egiten dira.
| Ez
| Bai
| Jesus
|-
| [[Luteranismo|Luteranoak]]
| Bataioaren bitartez Jainkoak mirariz askatzen du gizakia bekatu, heriotza eta deabrutik betirako eraman Kristoren erresumara (Titus 3:5).
| Ihinztaduraz, isurtzez edo murgiltzez.
| Bai
| Bai
| Hirutasuna
|-
| [[Metodismo|Metodistak]] ([[Arminiano]]ak, [[Wesleyano]]ak)
| Ez da beharrezkoa salbamenerako, kristau elkarteko kidetasunaren kanpoaldeko ikurra delako.
| Ihinztaduraz, isurtzez edo murgiltzez.
| Bai
| Ez
| Hirutasuna
|-
| [[Pentecostalism|Pentecostal]] (“Holiness” talde batzuk, [[Christian and Missionary Alliance|Christian Missionary Alliance]], [[Assemblies of God]])
| Urezko bataioa erritu bat da, Kristo gaizkatzailea legez onartzen dela erakusteko erritu sinbolikoa.
| Murgiltzez. “Bigarren” Bataioa beharrezkoa da.
| Ez
| Taldeak zeintzuk diren
| Hirutasuna
|-
| [[Presbiteriano]]ak
| Erritu sinbolikoa, adin nagusiko sinestunaren sinesmeneko ezaugarria.
| Ihinztaduraz, isurtzez edo murgiltzez.
| Bai, [[Itun Berria|Itun Berriko]] partaidetza adierazteko.
| Ez
| Hirutasuna
|-
| [[Religious Society of Friends|Kuakeroak]]
| Dagoeneko erabili behar ez den ikurra baino ez da.
| Ez dute sinesten urezko bataioan, Espiritu Santuak gidaturiko bizitza zuzenaz aurreratuz joaten den espiritu garbiketan baino.
| —
| —
| —
|-
| [[Revivalism]]
| Beharrezkoa salbamenerako.
| Murgiltze beteaz, Espiritu Santua hartzeko itxaropenarekin.
| Ez
| Bai
| Aita, Semea, Espiritu Santua
|-
| [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromako Eliza katolikoa]]
| "Beharrezkoa salbamenerako Ebanjelio jaso eta sakramentua eskatzeko aukera izan dutenentzat" (''Catechism of the Catholic Church'', 1257)
| Gehienetan isurtzez Mendebaldean, Ekialdean murgiltzez; ihinztaduraz egindakoa onartzen da ura burutik igarotzen bada bakarrik.
| Bai
| Bai
| Hirutasuna
|-
| [[Zazpigarren eguneko Adbentisten Eliza|Zazpigarren eguneko adbentistak]]
| Ez dago esanda salbamenerako bidea denik, baina beharrezkoa da salbamenerako Jesus gure gaizkatzailea legez onartzearen sinboloa delako. Kristogan sinesten dela adierazteko unea.
| Murgiltzez bakarrik
| Ez
| Ez
| Hirutasuna
|-
| [[Kristoren Eliza Batua]] ([[Eliza Ebanjeliko eta Erreformatu]]ak eta [[Eliza Kongregazionalista]]k)
| Ez da beharrezko salbamenerako, kanpo-erritua baino ez delako. Hala ere, beste bide gutxi batzuen artean honek ere balio tokiko eliza baten partaidetza lortzeko.
| Ihinztaduraz, isurtzez edo murgiltzez.
| Bai, kidetasuna to adierazteko [[Itun Berria]]n.
| Ez
| Hirutasuna
|}
== Beste Elizen bataioen onarpena ==
Eliza [[katoliko erromatar]], [[luteranismo|luterano]], [[anglikanismo|anglikano]], [[presbiteriano]] eta [[metodismo|metodistak]] beste Elizen bataioak balioduntzat hartzen dituzte, beti ere baldintza batzuk betetzen badira. Behin bakarrik hartzen da bataioa, beraz beste Eliza batean era egokian bataiatuak ez dira berriro bataiatu behar Elizaz aldatzerakoan.
== Bataioa eta salbamena Eliza Katolikoaren irakaspenean ==
Eliza katolikoaren arabera, kristau-bizitzaren hasierako sakramentuen bitartez, gizonek ilunpearen menpetik askatuta, Kristorekin hil, hobiratu eta berpizturik, semetzakoaren Espiritua hartzen dute, eta Jainko herri guztiarekin Jaunaren Heriotza eta Piztueraren oroimena ospatzen dute <ref> Conc. Vat. II, Decr, de activitate missionali Ecclesiae, Ad Gentes, n. 14.</ref>.
Kristau-bizitzaren hasierako sakramentuen artean lehenengoa Bataioarena da, Bataioaren bitartez Kristogan mentatuta (elkartuta), Jainko herria osatzen eta euren bekatu guztien barkamena lortzen dute kristauek, eta jaiotzen direneko giza egoeratik semetzako egoerara igarotzen dira <ref> Rom. 8, 15; Gal. 4, 5; cfr. Conc. Trid, Sess. VI, Decr, de iustificatione, cap. 4: Denz. 796 (1524).</ref>, urez eta Espiritu Santuz izaki berri bihurturik. Horregatik dute Jainko-semeen izena eta izana (I Jo. 1).
Bataioa fedezko sakramentua da; bizirako eta Jaunaren erreinurako ate den Bataioa dugu lege berriko lehen-sakramentua, denek betiko bizia izan dezaten (Jo. 3, 5), Kristok berak jarria eta gero Ebanjelioarekin batera bere Elizaren esku utzia, apostoluei esan zienean: «Zoazte eta ikasle egin herri guztiak, Ai-taren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean bataiatuaz» (Mt. 28, 19).
Bataioa Elizarako sarbidea da, eta, horrez gain, Espirituaren eginez etxagintzan tarteko gertaturik Jainkoaren bizileku (11)<ref> Eph. 2, 22.</ref>, jatorri aukeratu eta errege-abadetza (I Pt. 2, 9) izateko, gizonak Elizaren gorpuzkide egiten dituan sakramentua eta bere seinalea daramaten guztien arteko batasunaren sakramentuzko lokarri ere <ref> Vat. II, Unitatis redintegratio, n. 22. </ref>.
Betiko bizitzarako hitzean urezko bustiketa (Eph. 5, 26) den Bataioak Jainkotasunean erdikide (2 Pt. 1, 4) eta Jainkoaren semetzako egiten du gizona (Rom. 8, 16; Gal. 4, 5). Izan ere, uraren bedeinkapenerako otoitzak diotenez, bigarren jaiotzarako garbi-bustialdia da (Tit. 3, 5) eta honen bitartez jaiotzen dira goitik Jainko-semeak.
Lege zaharreko garbikuntzak baiño askozaz bikainago den Bataioak, Jaunaren Nekaldi eta Piztueraren misterio-indarrez burutzen ditu bere ondorenak. Bataiatuak, euren bizitza Kristorenarekin heriotzan batu dituztenak eta heriotzan Harekin hobiratuak izan direnak (18)<ref> Rom. 6, 4-5.</ref>, Harekin batera biziratzen eta berpizten dira (Eph. 2, 6).
=== Forma ===
Mendebaldean «... izenean bataiatzen zaitut» esaten da. Ekialdean, aldiz, sakramentuaren eficacia bataiatzailearekin zerikusirik ez duela azpimarratu nahian, «Jainkoaren zerbitzaria ... izenean bataiatua da» esaten da. [[1439]]ko Florentziako Kontzilioan bataioa Hirutasunaren izenean egin behar zela erabaki zen, ez Jesusen izenean bakarrik.
Katolikoak Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean (singularrean) bataiatuak izaten dira<ref>''Ordo initiationis christanae adultorum'', editio typica, Vatikanoko Hiria, Typis polyglottis vaticanis, 1972, pg 92, cf Lateran IV ''De Fide Catholica'', DS 802, cf Florence, ''Decretum pro Armeniis'', DS , 1317</ref> — ez hiru jainkoren izenetan, hiru pertsonetan agertzen den jainko bakarraren izenean baino.
=== Aita/amabitxiak ===
Normalean bataiatuari aitabitxi bat edo/eta amabitxi bat ematen zaizkio. Aita/amabitxiaren egitekoa da bataiatua aurkeztu eta bere kristau heziketarako konpromisoa hartzea.
Aitabitxia edo amabitxia izateko gutxienez 16 urte izan behar dira; bestalde katolikoa izan eta sendotzako sakramentua hartuta eta lehenengo jaunartzea eginda izan ere beharrezkoak dira.
Elizak biblikoak ez diren beste bataio modu bi onartzen ditu: "[[odol-bataio]]a" eta "[[gogo-bataio]]a". Odol bataioa aurretik bataiatu barik egon eta Fedeagatik hiltzen direnek izaten dute. Gogo-bataioa, aldiz, bataiatuak izan baino lehen hiltzen diren [[katekumeno]]ena da, hau da, bataiatzeko gogoa edo asmoa erakutsi dutenena.
Vatikanoko II. Kontzilioak, “Lumen gentium”-ean, euren erru barik Kristoren ebanjelioa ezagutzen ez dutenak ere, Jainkoa bihotzez bilatzen badute eta bere bizitzan euren kontzientziaren arabera Jainkoaren nahia betetzen saiatzen badira, salbatuak izan daitezkeela dio.
== Bataioa Euskal Herrian ==
Oraintxe arte (2007-09-02), Euskal Herrian egindako bataio gehientsuak [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromako Eliza katolikoaren]] irakaspenen arabera egin dira. Hala ere, funtsean denak berdin samarrak izan badira ere, egon, egon dira eta oraindino badaude ezberdintasunak toki eta garai ezberdinetan egindako bataioen artean. Azken urteetan bakarrik, bataiatutako seinen adinak eta ospakizun bakoitzean bataiatutako seinen kopuruak nahiko ezberdinak izan dira.
Honi buruz zertxobait jakin gura duenak hoberena [[Etniker|Etniker taldekoek]] egindako lanei jotzea izango du<ref>Euskal Herriko Atlas Etnografikoa, III. alea, Euskal Herriko Jaiotzatik Ezkontzara arteko Ohikuneak (1998) (erdaraz)</ref>, baina ataltxo honetan bataioaren inguruko Euskal Herriko ohiturei buruzko informazio laburra eskaini gura da. Informazio hori, gehien bat, grafikoa izango da.
Oraingoz, Euskal Herriko herri txikietan XXI. mendearen lehenengo hamarkadan bataioak nola egiten diren ikusteko balio duten argazki batzuk bakarrik jarri dira, beste garai eta tokitakoak ahal dela gehituz joango dela.
Lehenengo zortzi argazki hauek 2007-08-18an Gatikan (Bizkaian) egindako bataio batenak dira.
<gallery widths="250" heights="250">
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 120046.JPG|12:00:46 Sarrera
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 120258.JPG|12:02:58 Harrera
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 120350.JPG|12:03:50 Aita-amabitxiak
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 120936.JPG|12:09:36 Bataioa
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 121018.JPG|12:10:18 Otoitzak
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 122048.JPG|12:20:48 Argazkiak
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 122134.JPG|12:21:34 Elkarrizketak
Fitxategi:Baptism Bizkaia Gatika 20070818 122432.JPG|12:24:32 Amaiera
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Kristauteria]]
* [[Kristautasun]]
* [[Katekumeno]]
* [[Sakramentu]]
* [[Bataiotegi|Bataiategi]]
== Kanpo estekak ==
;Juduak
* [http://jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=222&letter=B&search=baptism Jewish Encyclopedia: Baptism]
;Ortodoxoak
* [http://www.orthodoxwiki.org/ Baptism (orthodoxwiki.org)]
;Katolikoak
* [http://www.newadvent.org/cathen/02258b.htm Catholic Encyclopedia: Baptism]
* [https://web.archive.org/web/20070908200742/http://www.americancatholic.org/Features/Sacraments/Baptism.asp Baptism - Catholic Sacrament of Initiation - Christening]
* [http://www.vatican.va/archive/ENG0015/__P3G.HTM Catechism of the Catholic Church: Baptism]
;Batistak
* [http://www.utm.edu/staff/caldwell/bfm/1963-1998/7.html Baptism in the ''Baptist Faith and Message'' (1963)]
* [http://www.baptistbecause.com/Tracts/BapHandBk.pdf Baptist Handbook For Church Members]
;Metodistak
* [https://web.archive.org/web/20070830132648/http://www.gbod.org/worship/articles/water_spirit/ "By Water & the Spirit"] (Official [[United Methodist Church|UMC]] Statement on Baptism)
* [https://web.archive.org/web/20070222120921/http://www.gbod.org/worship/default.asp?act=reader&item_id=2258 FAQs about Baptism, Membership, & Salvation] (United Methodist Church General Board of Discipleship)
;Menonitak
* [https://web.archive.org/web/20070808005936/http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/B3689.html Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online: Baptism]
;Mormoiak
* [http://www.mormon.org/learn/0,8672,859-84,00.html Mormon Baptism]
;Beste talde kristau batzuk
* [http://www.bebaptized.org/ Baptism according to the Church of Christ]
* [http://www.biblicaladvancedbasics.com/Baptism.pdf Dispensational Baptism]
{{autoritate kontrola}}
{{Sakramentu aurkibidea}}
[[Kategoria:Bataioa| ]]
[[Kategoria:Sakramentuak]]
[[Kategoria:Kristautasuna]]
[[Kategoria:Kristau terminologia]]
[[Kategoria:Kristautasunera konbertsioa konbertsioa]]
r5d4ewzkcnc49oiozioua340n57srf1
Esbastika
0
54120
9994172
9832882
2024-12-09T08:41:53Z
Treuiller
59723
9994172
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Nazi Swastika.svg|thumb|Nazien esbastika.]]
'''Esbastika''' ([[sanskrito]]z स्वास्तिक) aldebereko gurutzea da, besoak angelu zuzenetan tolesturik dituena, hala eskuinerantz nola ezkerrerantz.
== Historia ==
Zibilizazio zaharrek erabili dute historian zehar, [[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]], [[Antzinako Erroma|Antzinako Erroman]], [[hinduismo]] eta [[budismo]]aren kulturetan, besteak beste.
Lehen erabilera Djowiko artzainena izan arren (egungo Iranen), duela 7.000 urte inguru erabiltzen zuten esbastika<ref>{{Erreferentzia|izena=Lloyd R.|abizena=Weeks|urtea=2010|izenburua=Ubaid-Related-Related? The “Black-on-Buff” ceramic TradiTions of highland souThwesT iran|argitaletxea=Oriental Institute of the University of Chicago|orrialdea=260|hizkuntza=en|abizena2=Petrie|abizena3=Potts|izena2=Cameron A.|izena3=Daniel T.|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/646401242|aldizkaria=Beyond the Ubaid transformation and integration in the Late Prehistoric societies of the middle East|isbn=978-1-885923-66-0|pmc=646401242|sartze-data=2023-03-07}}</ref> hamahirugarren zenbakia adierazteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=¿Sabes cuál es el auténtico origen de la esvástica?|hizkuntza=es|data=2020-10-22|url=https://www.larazon.es/viajes/20201022/ucpdekoxnbaffmzlje52rcguzu.html|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2023-03-07}}</ref>
Antzinako Greziako eraikinak esbastikaz josita daude. ''Gammadion''a lau greziar Γ ([[Gamma (hizkia)|gamma letra]] larria) elkar gurutzatuta ematen duen ikonoa da.
Erromatarrek zorte ona ematen zuela uste zuten<ref>{{erreferentzia|izena=Carmen|abizena=García Bueno|urtea=2017|izenburua=Una revisión del mosiaco dionisíaco de la villa romana del Albaladejo (Ciudad Rela)|orrialdea=183|orrialdeak=177-200|hizkuntza=es|url=https://lucentum.ua.es/article/view/2017-n36-mosaico-dionisiaco-villa-romana-albaladejo-ciudad-real|aldizkaria=Lucentum|zenbakia=34}}</ref>, eta horregatik jokatzeko eraikinetan maiz aurkitu da. Gainera, giro militarrean oso ohikoa da eta askotan agertzen da mosaikeotan<ref>{{erreferentzia|izena=Juan Á.|abizena=Paz Peralta|urtea=2019|izenburua=Génesis de las colecciones de escultura y mosaicos romanos en el Museo de Zaragoza. Desde su origen hasta el catálogo de 1929|hizkuntza=es|url=http://museodezaragoza.es/wp-content/uploads/2021/02/MZ-Boletin-20.pdf|aldizkaria=Museo de Zaragoza. Boletín|zenbakia=20|tokia=Zaragoza}}</ref>. Adibidez, [[Estada|Estadako]] [[Villa|villan]] ''Atleta irabazlearen mosikoa''n ([[Huesca]]) IV. mendearen amaierakoa edo V. mendearen hasierakoa.
[[Zeltiberiar|Zeltiberiarren]] artean ere ezaguna zen: esate baterako, Zaragozako [[Herrera de los Navarros]] herriko Los Castellares zeltiberiar aztarnategian agertu zen zeramikaren dekorazioan. Ontzi horretan margoak daude azal osoan, irudi handiekin: aditu askoren esanetan, eguzki ikonografia da (gurutzea, esbastikak...). Hala ere, baliteke sinbologia militarra izatea.
Zenbat erlijiotan, bereziki budismoan eta hinduismoan, bakearen, oparotasunaren eta zorte onaren sinbolo sakratua da. Horregatik, Asian arrunta da. ''Manji'' esbastika japoniarra mapetan ageri da, tenplu budistak adierazteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La esvástica, los juegos olímpicos y la antigüedad|hizkuntza=es|url=http://www.museodezaragoza.es/la-esvastica-los-juegos-olimpicos-y-la-antiguedad/|aldizkaria=Museo de Zaragoza|sartze-data=2023-03-07}}</ref>.
Denboran eta geografian hain zabalduta dagoenez, forma asko ditu: zer den esbastika eta zer ez ebaztea ez da beti erraza.
[[1920]] inguruan [[nazionalsozialismo|naziek]] ikurra bereganatu zutenez, egun gizartean orokorrean ideologia horri lotzen zaio.
== Asian ==
Europan, nazismoaren sinbolo bihurtu zenez, leku askotatik desagerrarazi zen, baina Asian oraindik oso ohikoa da. Hinduismoan, hainbat mezu adierazten ditu: eskuinera begiratuz gero, eguzkia da, eguneko beroa; ezkerretara begiratuz gero, gaua, ilargiaren hotza, [[Kali|Kali jainkosa]], [[Loto-lore|loto-lorea]], errotazioa, eternitatea, karma eta gurpila.
== Iruditegia ==
<gallery mode="packed" heights="200">
Fitxategi:ParteiabzeichenGold.jpeg|[[Nazi]] alderdiaren [[insignia]].
Fitxategi:Acto de la Falange celebrado en un salón de La Perla del Océano (1 de 3) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|Bilkura [[falangista]], Donostiako [[La Perla bainuetxea|La Perlan]], 1941ean.
Fitxategi:A collection of Hindu icons Swastika Om and Ganesha at entrance.jpg|Esbastika [[hindu]]<nowiki/>a, [[Ganesh]] jainkoarekin.
Fitxategi:Zenkō-ji （善光寺）(Nagano-Japan) (14579644470).jpg|Esbastika [[budista]], Japoniako tenplu batean.
Fitxategi:KunaFlagMola.jpg|[[Panama]]ko [[amerindiar]] talde baten bandera.
Fitxategi:Bell-shaped idol-CA 573-IMG 3103.JPG|Kanpai formako idolotxoa. K.a. VIII. mendeko Tebaseko hilobi batean aurkitua eta [[Louvre museoa|Louvre museoan]] ikusgai. Eskuineko besoan esbastika margotuta du.
Fitxategi:Kantharos, Swastika, rossetes, Attic Late Geometric Pottery, 760 BC, Prague Kinsky, NM-H10 1849, 141187.jpg|Kantharos. Esbastika eta errosetak. Aldi geometriko berantiarreko zeramika atikoa, circa K.a. 760. Praga, Kinský Palace, NM-H10 1849.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Lauburu]]
* [[Triskel]]
* [[Kantabriar labaro]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Gurutzeak]]
[[Kategoria:Nazionalsozialismoa]]
[[Kategoria:Sinbolismo nazia]]
[[Kategoria:Supremazismo zuriaren sinboloak]]
lyo1gx9zeq68cnjaqvg7dpbzm3nfz51
Huno
0
57435
9993867
9636459
2024-12-08T18:45:00Z
Xirkan
12788
9993867
wikitext
text/x-wiki
{{Talde etniko infotaula automatikoa}}
'''Hunoak'''<ref>{{Erreferentzia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data=2015-1-30|izenburua=174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0174.pdf|orrialdea=3}}</ref> [[Erdialdeko Asia]]ko tribu nomada edo erdi-nomaden konfederazioa izan ziren, [[turkiera]]ren familiako hizkuntza batean mintzatzen zen aristokraziak zuzenduta. K.o. 370. urtean Europari eraso zioten, eta ondorengo zazpi hamarkadetan inperio handi bat eratu zuten.
Deskribapen zaharrenetan esaten denez, ez zuten etxe finkorik eta ez zuten nekazaritza ezagutzen. Arkua ongi erabiltzen zuten, zaldi gainean oso trebeak ziren eta ausartak eta basatiak ziren borrokan.
== Historia ==
[[IV. mendea|IV.]] eta [[V. mendea|V. mendeetan]], haien tribu batzuek [[Europa]] inbaditu zuten, batez ere [[Atila]] haien buruzagia zenean. [[Volga|Volga ibaiaren]] mugaraino iritsi ziren IV. mendean, eta lehendabizi Volga eta Don ibaietako ibarretan bizi ziren [[alano]]ak menderatu zituzten; gero, [[ostrogodo]]en inperioa bereganatu zuten, 376an gaurko [[Errumania]]ko lurraldeetan bizi ziren [[bisigodo]]ak mendean hartu zituzten eta [[Erromatar Inperioa]]ren mugaraino (hots, [[Danubio|Danubio ibairaino]]) iritsi ziren.
432rako, hunoek germaniarren herri asko mendean izanda, erromatarren kontra eraso egiten hasi ziren. Urte horretan, errege bakarra zuten: [[Rugila]]. 434an hil zenean, haren iloba [[Bleda]]k eta [[Atila]]k erregetza hartu zuten. 441ean, erromatarrek [[Marguseko bakea]] sinatua zuten hunoekin eta hala erabaki zuten erromatarrek hunoei ordainketak egingo zizkietela, baina hitza bete ez zutenez, Atilak eraso handia egin zuen Danubioko mugatik aurrera erromatarren kontra. 445ean Atilaren bigarren erasoa izan zen Erromako Ekialdeko inperioaren kontra, eta [[Balkanak|Balkanetatik]] [[Grezia]]raino iritsi zen. 451n erromatarrek eta bisigodoek Atila menderatu zuten. Atila 453an hil zen, haren semeak elkarren artean borrokatu ziren eta inperioa zatitu egin zuten. Ekialdeko Erromako gobernuak hunoei muga itxi zienez gero, pixkanaka indarra galdu zuten.
Bestalde, [[Txinako Herri Errepublika|Txinari]] eraso zioten xiongnu nomadak ere hunoak zirela uste da. [[K. a. II. mendea]]n hasi ziren Qin dinastiari erasotzen eta [[IV. mendea|IV. mendeko]] Han dinastiaraino luzatu ziren erasoak. [[Sasandar Inperioa|Persiari]] eta [[India]]ri ere eraso zieten [[IV. mendea|IV. mendetik]] [[VI. mendea|VI. mendera]] "huno zuriak" izena hartuta.
Azken hunoak [[Kaukasia]]n bizi izan ziren [[VIII. mendea]]n.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hunoak| ]]
[[Kategoria:Eurasiako nomadak]]
p0k0pssoicu9b4au8x53mwil1rs7iws
Aritmetika
0
57662
9993814
7358906
2024-12-08T17:55:00Z
Joxan Garaialde
90799
9993814
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|thumb|Umeentzako taula aritmetikoak, Lausanne, 1835]]
'''Aritmetika''' (''αριθμός''=zenbaki [[greziera]]ko hitzetik datorrena), [[matematika]]ko adar zahar eta elementalena da. Eguneroko bizitzan, aritmetika zenbakiekin egiten ditugun zenbait [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] ([[batuketa]], [[kenketa]], [[biderketa]], [[zatiketa (argipena)|zatiketa]]) bere barnean hartzen dituen matematikaren atala da. Edonork edozertarako erabil dezake aritmetika: eguneroko kontaketak, baina baita ere [[zientzia]]ko kalkulu aurreratuenak, aritmetikaz burutzen dira.
== Historia ==
Aritmetika izena oinarrizko eragiketekin —“lau erregelekin”— lotzen da askotan. Baina jadanik [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen Elementuetan]], zenbakien eragiketa arruntak baino askoz gehiago aurkitu daiteke, hala nola [[zenbaki lehen]]en inguruko emaitzak, [[zenbaki perfektu]]ak eta abar. [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantok]] (K.o. III. mendea) [[koefiziente (argipena)|koefiziente]] [[Zenbaki oso|osoak]] dituzten zenbait [[ekuazio]] aztertu zituen, soluzio osoak bilatuz, eta hori izan zen [[Pierre de Fermat|Fermaten]] lanen abiapuntua [[XVII. mendea]]n. [[Pierre de Fermat|Fermat]], [[Leonhard Euler|Euler]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] izan ziren “goi-mailako aritmetikari” estatus berezia eman ziotenak. [[Zenbaki oso]]en propietateak aztertzen dituen matematikaren arloa izendatzeko aritmetika izena guztiz baztertu ez bada ere, gehienetan [[zenbakien teoria|zenbaki-teoria]] izenaz ezagutzen da. Zenbaki-multzorik oinarrizkoenaren propietateak helburutzat dituen arren, teknikek ezinbestean irten behar dute hain multzo txikitik, eta [[zenbaki erreal]]ak edo [[Zenbaki konplexu|konplexuak]] eta horien arteko [[Funtzio (matematika)|funtzioak]] erabiltzen dituzten metodoak baliatu behar dira sarritan. Metodoen pisua aljebraikoa edo analitikoa izan, zenbaki-teoriari dagokion adjektiboa jar dakioke ([[zenbaki-teoria aljebraiko]]a, [[zenbaki-teoria analitiko]]a).
=== Aritmetika Txinan ===
[[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] matematika goiztiarra eta haren garapena, munduko beste eremuetan gertatu zenarekin alderatuta, oso desberdina izan zen. Desberdintasun erraldoi honek, bertako matematika era independentean garatu zela pentsatzera eraman ditu matematikariak. Gaur egun gordeta dagoen matematikari buruzko testurik zaharrena ''Chou Pei Suan Ching'' (euskaraz: Gnomonen Aritmetika Klasikoa eta Zeruko Bidezidor Biribilak) izeneko liburu bat da, K.a. 300. urte ingurukoa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=K.P.|abizena=Gupta|izenburua=Changcheng and Ashwamèdha: Spheres of Dominance in China and India|orrialdeak=1–14|data=1991-02|url=http://dx.doi.org/10.1177/000944559102700101|aldizkaria=China Report|alea=1|zenbakia=27|issn=0009-4455|doi=10.1177/000944559102700101|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Herrialde hartako matematika goiztiarraren ezaugarri nabari bat posizio bidezko [[Zenbaki-sistema hamartar|sistema hamartarraren]] erabilera da, hagaxken bidezko zenbatzea bezala ere ezaguna, [[Arabiar zifrak|indoarabiar]] zenbatze sistema baino zenbait mende lehenago erabilia. Hagaxken bidezko zenbatzeak zenbaki nahiko handiak irudikatzea ahalbidetzen du eta [[Abako|txinatar abakoan]] kalkuluak egitea ere asko erraztu dezake. "Suan pan"-a asmatu zen urtea zehazterakoan zalantzak sortzen dira, haatik, teknika hau aipatzen duten idatzirik zaharrenak K.a. 190. urtekoak dira. Idatzi horien adibide gisa jar dezakegu [[Xue Yue]]ren "Formen arteari buruzko ohar gehigarriak" liburua.<ref name=":0" />
''Arte matematikoari buruzko bederatzi kapitulu'' liburuak [[nekazaritza]], [[merkataritza]], [[geometria]] eta [[ingeniaritza]]ri buruzko problema matematikoak ditu, [[triangelu angeluzuzen]]ak baliatuz eginiko lanak eta [[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] hurbilketak edukitzeaz gain. [[Zu Chongzhi]] Txinako matematikariak π zenbakiaren zazpi zenbaki hamartar kalkulatu zituen.<ref name=":0" />
=== Aritmetika Indian ===
[[India]]r matematika I. mendetik VIII. mendera bitartean iritsi zen bere heldutasunera, posizio-notazioaren asmakizun transzendentala baliatuz, [[zero]] zifra baliogabe gisa erabiliz. Mendebaldean bezala, hamar oinarriko zenbaki-sistema bat erabili zuten (hamar digiturekin). [[Egiptoar]]rek, [[greziar]]rek eta [[erroma]]tarrek, sistema hamartar bat erabiltzen zuten arren, hau ez zen posizio bidezkoa, zero zenbakia ere ez zuen; azken hau askoz beranduago heldu zitzaien mendebaldeko matematikariei, [[arabiar]]rak [[Iberiar penintsula]]n eta [[Italia]]n sartu zirenean eskuratu baitzuten.
Zenbatze-sistema hamartarra [[Süryasiddhanta]]n agertzen da, [[VI. mendea|VI. mendekoa]] dela dirudien ohar txiki batean. Hinduen lan matematikoak, oro har, [[astronomia]]ren arloan oinarritu ziren. [[Aryabhata]] (476. urte inguruan jaioa) eta [[Brahmagupta]]ren (598. urte inguruan jaioa) kasua dugu hau. 1150ean, [[Bhaskara II.a|Bhaskarak]] aritmetika tratatu bat idatzi zuen, eta bertan, [[erro karratu]]ak kalkulatzeko prozedura azaltzen zuen. Lehen eta bigarren mailako ekuazioen teoria bat da, ez dago, greziarrek egiten zuten moduan, era geometrikoan planteatuta, baizik eta ''aljebraiko'' gisa izendatu daitekeen modu batean.
[[VII. mendea]]n, [[Severo Sebhokt]] [[siria]]r [[apezpiku]]ak, miresmenez, aipatu berri dugun era-matematikoari erreferentzia egiten dio, izan ere, metodoari buruz idatzi zuen azalpenean argi utzi zuen jatorrizkoa haratago zihoala. "Zerodun posizio-notazioak" leiho praktiko eta teoriko berri asko ireki zizkion matematikari, haren garapenaren bizkortasuna areagotuz. Gaur egun arruntzat ditugun [[Algoritmo|kalkulu-algoritmoetara]], ziurrenik, ez ginen sekula iritsiko [[Arabiar zifrak|zenbaki arabiarrak]] eta posiziozko notazio hamartarra inoiz asmatu izan ez balira.
== Oinarrizko eragiketak ==
Aritmetikaren oinarrizko lau eragiketak hurrenak dira:
* [[Batuketa]]
* [[Kenketa]]
* [[Zatiketa (argipena)|Zatiketa]]
* [[Biderketa]]
Proposatutako definizioaren ildotik, substantibo "aritmetikoa", eskola irakaskuntzako [[Lehen hezkuntza|lehen graduetan]], "Matematika" gisa izendatzen da. Oinarrizko lehen arlo horren bereizketa aljebra sartzen denean nabaritzen hasten da, bertan "hizkiak", letrak, "aldagaiak" eta balio ezezagunak agertzen direlako, bai eta propietate aljebraikoen definizioak ere, esate baterako, [[oinarrizko aljebra]]renak diren kommutatibitatea, elkarkidetza edo distribuzioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is Arithmetic?|url=http://www.cut-the-knot.org/WhatIs/WhatIsArithmetic.shtml|aldizkaria=www.cut-the-knot.org|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Oro har, zenbakizko zenbaketak, oinarrizko eragiketez gain, honako hauek ere hartzen ditu: [[Kongruentzia (geometria)|kongruentziak]] kalkulatzea, [[faktorizazio]]a, [[berreketa]]k eta erroen erauzketak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Arithmetic|hizkuntza=en|url=http://mathworld.wolfram.com/Arithmetic.html|aldizkaria=mathworld.wolfram.com|sartze-data=2019-01-26}}</ref> Ildo horretan, aritmetika terminoa [[zenbaki oso]]en gainean egiten diren eragiketak izendatzeko erabiltzeaz gain, mota horretakoak ez diren beste zenbait entitateetan egiten diren eragiketak izendatzeko ere erabiltzen da. Aritmetika terminoa adjektibotzat ere erabiltzen da, [[progresio aritmetiko]] batean adibidez.
Aritmetika berreketa-sistemetarako oinarria izan zen. Berreketa a<sup>n</sup> itxura duen adierazpen orori deitzen zaio, bertan, "a" oinarria da eta "n" berretzailea. Haren definizioa aldatu egin daiteke, berreketa barneko duen zenbaki-multzoaren arabera. Zenbaki oso handiak modu praktiko eta sinple batean adierazteko dagoen biderik onenetarikoa da.
Zenbakiak sinplifikatzeko helburuarekin, aritmetikak zenbait sinbolo eta adierazpen berri sortu zituen, ezagunenak [[Erro kubo|erro kubikoak]] eta [[Erro karratu|karratuak]] dira. Hauek zenbaki bat irakurtzeko era errazago bat eskaintzen dute, irakurketa-zenbaki zailak adierazteko bikainak dira, batez ere matematikako problemak ebazterako unean.
[[Zatiki (matematika)|Zatikiak]] eta [[ehuneko]]ak ere aritmetikako lehenengo sinboloetatik jaio ziren erroak dira.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Matematika]]
* [[Matematikaren historia]]
* [[Matematikaren didaktika]]
{{matematika zirriborroa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Aritmetika]]
lmodfppcr00pf8gflwtc2q4wtjx43oy
Dildo
0
58684
9994095
9065837
2024-12-09T03:10:54Z
Treuiller
59723
9994095
wikitext
text/x-wiki
{{objektu infotaula}}
'''Dildo'''a, '''zakilorde'''a edo '''xispa'''{{erreferentzia behar}} [[sexu jostailu]] bat da, maiz itxura [[faliko]] esplizitukoa, [[Sexu harreman|penetraziorako]] nahiz beste jarduera sexual batzuetarako erabiltzen dena, bai norbere buruarekin, bai besterekin.
== Dildoa gizartean ==
Dildoa, kultura askotan, [[emakume|emakumezkoentzako]] zein [[gizon|gizonezkoentzako]] antzinarotik erabilitako jostailu sexuala da. ''Kontsolagailu'' ere deitzen zaio, baina ez da dildoa kontsolagailutzat hartu behar, perspektiba hori emakumezkoak zakil baten ordezkotzat hartzen duelako, zakila, berriro ere plazera eman eta jasotzearen zentrotzat hartuta, jarrera matxista eta heteronormatiboa mantenduz. Hori dela eta, dildoa mutilezko zein emakumezkoentzako eta gorputzean zehar gozatzeko, hainbat material eta testuraz eginiko jostailua da.
Bakarka zein lagunen artean erabiltzeko egokia da, pertsona bakoitzaren irudimenaren arabera gozagarriagoa izan baitaiteke.
== Historia ==
Antzinako Grezian, gizon-emakumeek zakilaren ordezkotzat erabiltzen zituzten: zurezkoak ziren eta oliba olioaz lubrifikatuta zeuden. Asian jostailu sexualtzat erabiltzen ziren eta Ekialde Hurbilean erretxinarekin estalitako zaldi gorotzaz egiten ziren.
Bibragailua ez zen agertu elektrizitatea asmatu zen arte eta, hasieran, erabilera medikuntzarako besterik ez zen, batez ere 1890eko hamarkadan. “Utero suharra” gaixotasun moduan ikusten zen. Antsietatea, suminkortasuna, fantasia sexualak edo “gehiegizko lubrifikazioa” sintomatzat hartzen ziren. Horrexegatik, medikuek emakumeari klitoria igurzten zioten “paroxismo histeriko” delakoari iritsi arte, hau da, orgasmo bat izan arte.
XIX. mendean, praktika hain komuna bilakatu zen, non Joseph Mortimer Granville medikuak masaje pelbikoak emateko aparatu elektriko bat sortu baitzuen. Emakume askok ez zuten etxean nahi bezainbeste plazerik lortzen, sexua gizonentzako bakarrik zela pentsatzen zelako, eta medikutara joaten ziren horren bila.
1904an bibragailuak oso garestiak ziren, 200 dolar inguru, baina laster txikiagoak eta merkeagoak egin ziren. [[Irabiagailu]] moduan erabiltzeko ere patentatzen hasi ziren. Bostgarren tresna elektrikoa izan zen, [[josteko makina]], [[haizagailu]]a, [[kafe-makina]] eta [[txigorgailu]]a<nowiki/>ren ondoren.
Film pornografikoetan agertu eta emakumezkoen sexualitatea “gehiago ezagutu” eta gero, hogeigarren hamarkadan kontsulta medikoen eta bibragailuen giza onarpenaren erreinua desagertu zen. Hurrengo urteetan, ospe txarra hartu zuenez, bakarrik katalogoetan eta [[sex-shop]]<nowiki/>etan eros zitekeen.
Egun, bibragailuak urrezko bigarren garaia du, diseinu berriekin: indarrez itzuli da emakume eta, aitzinean bezala, gizon askoren zoriontasunerako.
== Informazio gehigarria ==
* Judith Butler, Beatriz Preciado edo ildo horretatik idazten duten idazleen testuak.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sexu jostailuak]]
[[Kategoria:Zakila]]
[[Kategoria:Masturbazioa]]
[[Kategoria:Sinbolo falikoak]]
8hlw5icgsfv5a3fru2elq6e63djpj85
Rolling Stone
0
61613
9994066
9971809
2024-12-09T00:32:43Z
Treuiller
59723
9994066
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:RS_500_Front_Cover.jpg|thumb|2004ko aldizkariaren azala.]]
'''''Rolling Stone''''' musikari eta herri kulturari eskainitako [[aldizkari]] [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarra]] da. 1967ko azaroaren 9tik aurrera argitaratzen da, eta, hamabostean behin argitaratzen den [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] edizioaz gain, hilero argitaratzen dira atzerriko edizioak, [[Europa|Europako]], [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] eta [[Asia|Asiako]] hainbat herrialdetan, musikari tokian tokiko ikuspuntua emanik.
== Historia ==
[[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskon]] sortu zen 1967ko azaroan. Jann Wenner editoreak eta Ralph J Gleason musika kritikatiak aldizkaria [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zuten: kazetaritza eredu tradizionala zuen eta politika erradikalak saihestuz urrundu zen garaiko prentsa klandestinotik. Rolling Stonek arrastoa utzi zuen erreportaje politikoengatik, 1970eko hamarkadaren hasieran [[Hunter S. Thompson]] muturreko kazetariarenak bezalakoekin. Azala eta artikulu nagusiak argazkilari ospetsuek ilustratzen dituzte, [[Annie Leibovitz|Annie Leibovitzek]], esaterako.
Aldizkariaren arrakastak [[Shel Silverstein | Shel Silversteinek]] idatzitako ''Dr. Hook & the Medicine show'' kantua ere ekarri zion: ''Cover of the Rolling Stone'', arrakasta izugarria.
=== 1967tik 1979ra: Sorrera eta lehen urteak ===
''Rolling Stone'' 1967an sortu zuten San Frantziskon [[Jann Wenner |Jann Wennerrek ]] eta Ralph Jk. Gleasonek. Instalazio gastuak ordaintzeko, Wennerrek 7.500 dolar mailegatu zizkien familiari eta Jane Schindelheim emazteagaiaren gurasoei. Lehen alea 1967ko azaroaren 9an jarri zuten salgai: hor, [[John Lennon]], ''Gerra nola irabazi nuen'' filmerako mozorrotuta zegoen azalean. Egunkari formatua zuen, Monterey Pop Festivali buruzko artikulu nagusiarekin. Aldizkariaren salneurria 25 zentimokoa (2016an $2.03-ren baliokidea) eta hamabostean behin argitaratzen zen.
Lehen alean, Wennerrek izenburua "A rolling stone gathers no moss" esaera zaharretik zetorrela ("Dabilen harriari ez zaio goroldiorik lotzen", euskaraz) azaldu zuen. 1950eko "Rollin' Stone" blues abestia ere aipatu zuen, [[Muddy Waters|Muddy Watersek]], [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] taldeak grabatutakoa, baita [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] "[[Like a Rolling Stone]]" abesti arrakastatsua ere:
: Segur aski, zer saiatzen ari garen galdetuko duzu. Zaila da esaten: aldizkari eta egunkari baten arteko zerbait. ''Rolling Stone'' du izena, eta esaera zahar batetik dator: "Harri ibiltari batek ez du goroldiorik biltzen". Muddy Watersek idatzi zuen abesti baterako erabili zuen izena. Rolling Stones taldeak Muddyren abestitik hartu zuen izena. [[Bob Dylan |Bob Dylanen]] rock-and-roll lehen diskaren izenburua ''Like a Rolling Stone'' izan zen. ''Gure ustez [[rock-and-roll|rock-and-rollaren]] aldaketak eta rock-and-rollarekin lotutako aldaketek islatzen dituzten argitalpen berria hasi dugu.
Autore batzuek Dylanen abesti arrakastatsuari soilik egotzi diote izena: "Wennerrek [Ralph] Gleasonen iradokizunari jarraiki, [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] abesti baten izenarekin bataiatu zuen aldizkaria". ''Rolling Stone'' garai hartako [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zen hasieran. Hala ere, garai hartako underground egunkarietatik aldendu zen, ''Berkeley Barb'' bezala, kazetaritza arau tradizionalagoak hartuz eta prentsa undergroundaren politika erradikala saihestuz. Lehen edizioan, Wennerrek idatzi zuen Rolling Stone ez zela "musikaz bakarrik ari, musikak hartzen dituen gauzez eta jarrerez baizik". Argitalpenaren 50. urteurrena ospatzen ari zen 2017ko artikulu batean, ''Rolling Stone's'' [[David Browne (periodista)|David Brownek]] esan zuen aldizkariaren izena Rolling Stones taldeari egindako keinua zela, "Rollin' Stone" eta "Like a Rolling Stone" aldizkariei egindako eranskin batean. Aldizkariaren eslogana, "All the news that fits" (Sartzen diren berri guztiak), [[Susan Lydon]] lehen kolaboratzaile, zuzendari eta batzuetan editorea zenak eman zuen. ''[[Columbia Daily Spectator|Columbia Daily]]'' Spectator-eko April Fools ale batetik hartu zuen, "Todas las noticias que quepan imprimimos", ''The New York'' Times-en "Todas las noticias que quepan imprimir" esloganaren parodia bat argitaratu zuena.
1970eko hamarkadan, ''Rolling Stone'' bere estaldura politikoagatik nabarmentzen hasi zen, [[Gonzo kazetaritza|Gonzo]] eta Hunter S. Thompsonen mailako kazetariekin, aldizkariko sail politikorako idazten. Thompsonek lehen aldiz argitaratu zuen bere lanik ezagunena, Miedo y asco en Las Vegas, ''Rolling'' Stoneren orrietan, eta bertan jarraitu zuen erredaktore laguntzaile gisa, 2005ean hil zen arte. 1970eko hamarkadan, aldizkariak autore ezagun askoren ibilbideak zabaltzen lagundu zuen: Cameron Crowe, Lester Bangs, [[Joe Klein (periodista)|Joe Klein]], Joe Eszterhas, [[Ben Fong-Torres]], [[Patti Smith]] eta P. J. O'Rourke. Orduan argitaratu zituen aldizkariak bere istorio ospetsuenetariko batzuk.
1970eko urtarrilaren 21eko zenbakiak [[Concierto gratuito de Altamont|Altamonten Doako kontzertua]] eta [[Meredith Hunter|Meredith Hunterren]] Hunterren heriotza estali zituen, 1971ko National Magazine Awards-etan espezializatutako Kazetaritza irabazi zuena. Geroago, 1970ean, Rolling Stonek [[Charles Manson|Charles Mansoni]] buruz [[David Dalton (escritor)|David Daltonek]] eta David Feltonek idatzitako 30.000 hitzeko erreportajea argitaratu zuen, Mansoni Los Angeles konderriko kartzelan epaiketaren zain zegoela egindako elkarrizketa barne, eta horri esker lortu zuen ''Rolling Stonek'' bere lehen National Magazine Award saria.
Lau urte geroago, [[Patty Hearst|Patty Hearsten]] bahiketaren odisea ere estali zuten. Elkarrizketatzaile batek, kide askoren izenean hitz eginez, esan zuen aldizkariaren lehen alea erosi zuela unibertsitateko campusera iritsi bezain laster, eta "[[Iragate-ohikune|iniziazio-erritu]]" gisa deskribatu zuen.
1972an, Wennerrek [[Tom Wolfe|Tom Wolferi]] esleitu zion NASAren Ilargiko azken misioaren ([[Apollo 17|Apolo 17]]) jaurtiketa estaltzea. Lau zatiko serie bat argitaratu zuen 1973an, "Remordimiento post-orbital" izenburupean, astronauta batzuek espazioan egon ondoren jasaten zuten depresioari buruzkoa. Telesailaren ondoren, Wolfe espazio-programa osoa ikertzen hasi zen, eta zazpi urteko proiektu bilakatu zen. Handik, ''[[The Painted Word]]'', arteari buruzko liburua idatzi zuen, eta Mauve Gloves & Madmen, Clutter & Vine osatzeko, pieza laburragoen bilduma, eta, azkenik, Las cosas correctas'.
''Rolling Stonek'' musika aldizkari txikiagoetako idazleak kontratatu zituen, haien artean ''[[Sing Out!|Sing Out!-eko]]'' Out!-eko Paul Nelson., 1978tik 1983ra diskoen kritiken editore bihurtu zena, eta ''Creem'''-eko Dave Marsh.
1977an, aldizkariak [[San Frantzisko (Kalifornia)| San Frantziskotik]] [[New York|Nueva Yorkera]] aldatu zuen egoitza. Jann Wenner editoreak [[San Frantzisko]] "zurrunbilo kultural" bihurtu zela esan zuen.
=== 1980tik 2010erako hamarkadak ===
1980ko hamarkadan, Lester Bangs bezalako azken bi hamarkadetako idazle klasikoek Thompsonekin batera jarraitzen bazuten ere, aldizkariak aurretik sahiesten zituen balio korporatiboak hartu zituen. Adibidez, langileei droga probak egitea. Gainera, ''Rolling'' Stoneren erredakzioa New York[[New York|New Yorkera]] pasatu zen, publizitatearen industriatik gertuago egoteko.
2000ko hamarkadaren hasieran ''[[Maxim (aldizkaria)|Maxim]]'' edo ''[[FHM]]'' bezalako aldizkarien diru-sarrera eta konpetentzia dekadenteei aurre egin zien, baina ''Rolling Stone'' nazioarteko gai politikoetan posizioak hartuz berrasmatu zen —Ekialde Hurbileko egoera, berotze globala edo ekonomia— eta irakurle gazteagoak apuntatu zituen.
[[Iggy Pop | Iggy Popek]], [[Bono (abeslaria)|Bonok]], [[Tom Wolfe|Tom Wolfek]] eta [[Ken Kesey|Ken Keseyk]] idatzi zuten harentzat, eta inoizko zerrenda handienak argitaratzen hasi ziren.
=== 2016-orainaldia ===
2016ko irailean, Advertising Agek jakinarazi zuen Wennerek aldizkariaren %49ko parte hartzea BandLab izeneko Singapurreko konpainia bati saltzeko prozesuan zegoela. Inbertitzaile berriak ez zuen aldizkariaren edukian parte-hartze zuznik izan.
2017ko irailean, Wenner mediak ''Rolling Stone'' aldizkariaren gainerako %51 salgai zegoela adierazi zuen. 2017ko abenduan, Penske Mediak Wenner Mediaren gainerako partaidetza eskuratu zuen. 2019ko urtarrilaren 31n, Penske-k BandLab-en %49ko partaidetza erosi zuen Rolling Stone-n, eta aldizkariaren jabetza osoa lortuz.
== Kritikak ==
''Rolling Stoneri'' egindako kritika garrantzitsu batek 1960ko eta 1970eko hamarkaden inguruan izan zuen belaunaldi-alborapena da. Kritikari batek Rolling Stoneren «500 abesti onenen» zerrenda aipatu zuen «fogeismo rockista inpenitentearen» adibide gisa. Arazo horri erantzunez, [[Jim DeRogatis]] rock kritikariak, Rolling Stone-ko editore ohiak, aldizkariko zerrenden kritika zorrotza argitaratu zuen Kill Your Idols: ''A New Generation of Rock Writers Reconsiders the Classics'' izeneko liburuan, eta kritikari gazteen iritzi ezberdinak aurkeztu zituen.
''Rolling Stone'' aldizkariak kritikak jaso ditu, aurretik baztertu zituen album klasiko asko birplanteatzeagatik, eta 3.5 izarreko kalifikazioa maiz erabiltzeagatik. Adibidez, [[Led Zeppelin]] baztertu egin zuten 1970eko hamarkadan bandak izan zituen urte aktiboenetan, baina 2006an, bandaren azaleko istorio batek «inoizko bandarik pisutsuena» bezala ohoratu zituen. ''Slate'' aldizkariko kritikari batek deskribatu zuen hitzaldi batean, 1984ko The Rolling Stone Record Guide aztertu zuten. Deskribatu bezala, «gidak ia ez zituen aintzat hartu [[Hip hop|hip-hopa]] eta [[Heavy metal|heavy metala]], urte gutxiren buruan arrakasta zerrendetan nagusi izango ziren bi generoak. Musika kazetariez jositako auditoriumean, titulu antsiatsu gutxi batzuk baino gehiago antzeman zitezkeen: Gutako zenbatek nahiko dugu 20 urte barru gure disko berrikuspenak irakurtzea?».
Ed Needham FHMko editore ohiaren kontratazioak are gehiago haserretu zituen kritikariak, Rolling Stonek sinesgarritasuna galdu zuela argudiatuz.stone/index.html|accessdate=31 de mayo de 2020}}</ref>
2003ko «Rolling Stoneren garai guztietako 100 gitarrista onenak» artikuluak, bi emakume musikari bakarrik izendatu zituenak, [[Venus Zine|Venus Zinek]] bere zerrenda propioarekin erantzutea ekarri zuen, «Inoizko emakumezko gitarristarik onenak» izenburupean.
== Nazioarteko edizioak ==
* [[Rolling Stone (Alemania)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Alemania)|Alemania]]: 1994tik ''AS Young Mediahouse''k argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Argentina)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Argentina)|Argentina]]: 1998ko apiriletik argitaratzen da La Nación Revista taldearen eskutik. Edizio hau [[Uruguai|Uruguain]], [[Paraguai|Paraguain]] eta [[Bolivia|Bolivian]] ere merkaturatzen da. 2007ko Rock Argentinarraren 100 Album Onenen rankinga argitaratu du, eta [[MTV]] katearekin batera, 2002ko Rock Argentinarraren 100 Kantu Onenak.
* [[Rolling Stone (Australia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Australia)|Australia]]: 1969tik Go-Set-en gehigarri gisa argitaratua; 1972tik bananduta Next Media Pty Ltd., Sídney-k argitaratua.
* <nowiki><i id="mw3Q">Rolling Stone</i></nowiki> Brasil: 2006ko urritik Spring Publicações-ek argitaratua.
* [[Rolling Stone (Txile)|''Rolling Stone'']] Txile: [[Edu Comunicaciones|Edu]] Comunicacionesek 2003ko maiatzean argitaratu zuen [[Rolling Stone (Txile)|Txileko]] lehen edizioa. Aurretik, [[Argentina]]<nowiki/>ko edizioa inportatzen zen. 2006ko urtarriletik 2011ko abendura arte El [[El Mercurio|Merkurio]] taldeko Publicaciones Lo Castillo enpresak argitaratu zuen.
* [[Rolling Stone (China)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (China)|Txina]] (Txineraz).
* [[Rolling Stone (Colombia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Colombia)|Kolonbia]] (Gaztelaniaz): tasty concepts-ek argitaratua 2013ko abendutik
* ''Rolling Stone'' Espainia (Gaztelaniaz): PROGRESAk argitaratua 1999tik 2015era.
* ''Rolling Stone'' Frantzia (Frantzesez): Laurogeiko hamarkadatik argitaratua.
* [[Rolling Stone (India)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (India)|India]] (Ingelesez): MW Com-ek 2008ko martxoan kaleratu zuen, eta aldi berean ''Man's World'' aldizkaria argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Indonesia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Indonesia)|Indonesia]] (Malasieraz): 2005eko ekainetik a&e Mediak argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Italia (Italieraz): 2003tik argitaratua, IXO Publishing-ek lehenik eta Editrice Quadratum-ek gaur egun.
* [[Rolling Stone (Japón)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Japón)|Japonia]] (Japonieraz): 2007ko martxotik aurrera argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Mexiko (Gaztelaniaz): 2009ko maiatzera arte PROGRESA argitaletxeak argitaratzen zuen. 2009ko abendutik aurrera salgai izan zen Punto Angular argitaletxearekin.
* ''Rolling Stone'' Errusia (Errusieraz): Izdataelskiy Dom SPNk argitaratua 2004tik.
* [[Rolling Stone (Turquía)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Turquía)|Turkia]] (Turkieraz): 2006ko ekainetik ''GD Gazete Dergi''k argitaratua.
== Bibliografia ==
* Green, Robin (21 de agosto de 2018). The Only Girl: My Life and Times on the Masthead of Rolling Stone (ingelesez). ''Little, Brown.'' ISBN 978-0-316-44005-9. [[The Only Girl (book)|The Only Girl (liburua)]]
* Hagan, Joe (24 de octubre de 2017). ''Sticky Fingers: The Life and Times of Jann Wenner and Rolling Stone Magazine'' (ingelesez). Knopf Doubleday. ISBN 978-1-101-87438-7.
* Macadams, Lewis (October 2007). ''Jann Wenner and His Times'' (ingelesez). ISBN 978-0-224-07349-3.
* Ragen, Brian Abel (2002). ''Tom Wolfe: A Critical Companion. Westport, Connecticut: Greenwood Press''. ISBN 0-313-31383-0.
* Wenner, Jann S. (13 de septiembre de 2022). ''Like a Rolling Stone: A Memoir'' (ingelesez). Little, Brown. ISBN 978-0-316-41539-2.
* [http://www.rollingstone.com/ ''Rolling Stone'' Estatu Batuak] (Ingelesez)
* [https://web.archive.org/web/20090119041120/http://rollingstone.com.ar/ ''Rolling Stone'' Argentina] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20060112011952/http://www.rollingstone.es/ ''Rolling Stone'' Espainia] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.fr/ ''Rolling Stone'' Frantzia] (frantzesez)
* [http://www.rollingstone.it/ ''Rolling Stone'' Italia] (Italieraz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Latinoamerika] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.com.mx/ ''Rolling Stone'' Mexiko] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Txile] (Gaztelaniaz)
* [http://rollingstone.com.co/ ''Rolling Stone'' Kolonbia] (Gaztelaniaz)
iqg49x7m74qtbs02920hgfoy5j0vla8
9994068
9994066
2024-12-09T00:36:14Z
Treuiller
59723
/* Kritikak */
9994068
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:RS_500_Front_Cover.jpg|thumb|2004ko aldizkariaren azala.]]
'''''Rolling Stone''''' musikari eta herri kulturari eskainitako [[aldizkari]] [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarra]] da. 1967ko azaroaren 9tik aurrera argitaratzen da, eta, hamabostean behin argitaratzen den [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] edizioaz gain, hilero argitaratzen dira atzerriko edizioak, [[Europa|Europako]], [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] eta [[Asia|Asiako]] hainbat herrialdetan, musikari tokian tokiko ikuspuntua emanik.
== Historia ==
[[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskon]] sortu zen 1967ko azaroan. Jann Wenner editoreak eta Ralph J Gleason musika kritikatiak aldizkaria [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zuten: kazetaritza eredu tradizionala zuen eta politika erradikalak saihestuz urrundu zen garaiko prentsa klandestinotik. Rolling Stonek arrastoa utzi zuen erreportaje politikoengatik, 1970eko hamarkadaren hasieran [[Hunter S. Thompson]] muturreko kazetariarenak bezalakoekin. Azala eta artikulu nagusiak argazkilari ospetsuek ilustratzen dituzte, [[Annie Leibovitz|Annie Leibovitzek]], esaterako.
Aldizkariaren arrakastak [[Shel Silverstein | Shel Silversteinek]] idatzitako ''Dr. Hook & the Medicine show'' kantua ere ekarri zion: ''Cover of the Rolling Stone'', arrakasta izugarria.
=== 1967tik 1979ra: Sorrera eta lehen urteak ===
''Rolling Stone'' 1967an sortu zuten San Frantziskon [[Jann Wenner |Jann Wennerrek ]] eta Ralph Jk. Gleasonek. Instalazio gastuak ordaintzeko, Wennerrek 7.500 dolar mailegatu zizkien familiari eta Jane Schindelheim emazteagaiaren gurasoei. Lehen alea 1967ko azaroaren 9an jarri zuten salgai: hor, [[John Lennon]], ''Gerra nola irabazi nuen'' filmerako mozorrotuta zegoen azalean. Egunkari formatua zuen, Monterey Pop Festivali buruzko artikulu nagusiarekin. Aldizkariaren salneurria 25 zentimokoa (2016an $2.03-ren baliokidea) eta hamabostean behin argitaratzen zen.
Lehen alean, Wennerrek izenburua "A rolling stone gathers no moss" esaera zaharretik zetorrela ("Dabilen harriari ez zaio goroldiorik lotzen", euskaraz) azaldu zuen. 1950eko "Rollin' Stone" blues abestia ere aipatu zuen, [[Muddy Waters|Muddy Watersek]], [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] taldeak grabatutakoa, baita [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] "[[Like a Rolling Stone]]" abesti arrakastatsua ere:
: Segur aski, zer saiatzen ari garen galdetuko duzu. Zaila da esaten: aldizkari eta egunkari baten arteko zerbait. ''Rolling Stone'' du izena, eta esaera zahar batetik dator: "Harri ibiltari batek ez du goroldiorik biltzen". Muddy Watersek idatzi zuen abesti baterako erabili zuen izena. Rolling Stones taldeak Muddyren abestitik hartu zuen izena. [[Bob Dylan |Bob Dylanen]] rock-and-roll lehen diskaren izenburua ''Like a Rolling Stone'' izan zen. ''Gure ustez [[rock-and-roll|rock-and-rollaren]] aldaketak eta rock-and-rollarekin lotutako aldaketek islatzen dituzten argitalpen berria hasi dugu.
Autore batzuek Dylanen abesti arrakastatsuari soilik egotzi diote izena: "Wennerrek [Ralph] Gleasonen iradokizunari jarraiki, [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] abesti baten izenarekin bataiatu zuen aldizkaria". ''Rolling Stone'' garai hartako [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zen hasieran. Hala ere, garai hartako underground egunkarietatik aldendu zen, ''Berkeley Barb'' bezala, kazetaritza arau tradizionalagoak hartuz eta prentsa undergroundaren politika erradikala saihestuz. Lehen edizioan, Wennerrek idatzi zuen Rolling Stone ez zela "musikaz bakarrik ari, musikak hartzen dituen gauzez eta jarrerez baizik". Argitalpenaren 50. urteurrena ospatzen ari zen 2017ko artikulu batean, ''Rolling Stone's'' [[David Browne (periodista)|David Brownek]] esan zuen aldizkariaren izena Rolling Stones taldeari egindako keinua zela, "Rollin' Stone" eta "Like a Rolling Stone" aldizkariei egindako eranskin batean. Aldizkariaren eslogana, "All the news that fits" (Sartzen diren berri guztiak), [[Susan Lydon]] lehen kolaboratzaile, zuzendari eta batzuetan editorea zenak eman zuen. ''[[Columbia Daily Spectator|Columbia Daily]]'' Spectator-eko April Fools ale batetik hartu zuen, "Todas las noticias que quepan imprimimos", ''The New York'' Times-en "Todas las noticias que quepan imprimir" esloganaren parodia bat argitaratu zuena.
1970eko hamarkadan, ''Rolling Stone'' bere estaldura politikoagatik nabarmentzen hasi zen, [[Gonzo kazetaritza|Gonzo]] eta Hunter S. Thompsonen mailako kazetariekin, aldizkariko sail politikorako idazten. Thompsonek lehen aldiz argitaratu zuen bere lanik ezagunena, Miedo y asco en Las Vegas, ''Rolling'' Stoneren orrietan, eta bertan jarraitu zuen erredaktore laguntzaile gisa, 2005ean hil zen arte. 1970eko hamarkadan, aldizkariak autore ezagun askoren ibilbideak zabaltzen lagundu zuen: Cameron Crowe, Lester Bangs, [[Joe Klein (periodista)|Joe Klein]], Joe Eszterhas, [[Ben Fong-Torres]], [[Patti Smith]] eta P. J. O'Rourke. Orduan argitaratu zituen aldizkariak bere istorio ospetsuenetariko batzuk.
1970eko urtarrilaren 21eko zenbakiak [[Concierto gratuito de Altamont|Altamonten Doako kontzertua]] eta [[Meredith Hunter|Meredith Hunterren]] Hunterren heriotza estali zituen, 1971ko National Magazine Awards-etan espezializatutako Kazetaritza irabazi zuena. Geroago, 1970ean, Rolling Stonek [[Charles Manson|Charles Mansoni]] buruz [[David Dalton (escritor)|David Daltonek]] eta David Feltonek idatzitako 30.000 hitzeko erreportajea argitaratu zuen, Mansoni Los Angeles konderriko kartzelan epaiketaren zain zegoela egindako elkarrizketa barne, eta horri esker lortu zuen ''Rolling Stonek'' bere lehen National Magazine Award saria.
Lau urte geroago, [[Patty Hearst|Patty Hearsten]] bahiketaren odisea ere estali zuten. Elkarrizketatzaile batek, kide askoren izenean hitz eginez, esan zuen aldizkariaren lehen alea erosi zuela unibertsitateko campusera iritsi bezain laster, eta "[[Iragate-ohikune|iniziazio-erritu]]" gisa deskribatu zuen.
1972an, Wennerrek [[Tom Wolfe|Tom Wolferi]] esleitu zion NASAren Ilargiko azken misioaren ([[Apollo 17|Apolo 17]]) jaurtiketa estaltzea. Lau zatiko serie bat argitaratu zuen 1973an, "Remordimiento post-orbital" izenburupean, astronauta batzuek espazioan egon ondoren jasaten zuten depresioari buruzkoa. Telesailaren ondoren, Wolfe espazio-programa osoa ikertzen hasi zen, eta zazpi urteko proiektu bilakatu zen. Handik, ''[[The Painted Word]]'', arteari buruzko liburua idatzi zuen, eta Mauve Gloves & Madmen, Clutter & Vine osatzeko, pieza laburragoen bilduma, eta, azkenik, Las cosas correctas'.
''Rolling Stonek'' musika aldizkari txikiagoetako idazleak kontratatu zituen, haien artean ''[[Sing Out!|Sing Out!-eko]]'' Out!-eko Paul Nelson., 1978tik 1983ra diskoen kritiken editore bihurtu zena, eta ''Creem'''-eko Dave Marsh.
1977an, aldizkariak [[San Frantzisko (Kalifornia)| San Frantziskotik]] [[New York|New Yorkera]] aldatu zuen egoitza. Jann Wenner editoreak [[San Frantzisko]] "zurrunbilo kultural" bihurtu zela esan zuen.
=== 1980tik 2010erako hamarkadak ===
1980ko hamarkadan, Lester Bangs bezalako azken bi hamarkadetako idazle klasikoek Thompsonekin batera jarraitzen bazuten ere, aldizkariak aurretik sahiesten zituen balio korporatiboak hartu zituen. Adibidez, langileei droga probak egitea. Gainera, ''Rolling'' Stoneren erredakzioa New York[[New York|New Yorkera]] pasatu zen, publizitatearen industriatik gertuago egoteko.
2000ko hamarkadaren hasieran ''[[Maxim (aldizkaria)|Maxim]]'' edo ''[[FHM]]'' bezalako aldizkarien diru-sarrera eta konpetentzia dekadenteei aurre egin zien, baina ''Rolling Stone'' nazioarteko gai politikoetan posizioak hartuz berrasmatu zen —Ekialde Hurbileko egoera, berotze globala edo ekonomia— eta irakurle gazteagoak apuntatu zituen.
[[Iggy Pop | Iggy Popek]], [[Bono (abeslaria)|Bonok]], [[Tom Wolfe|Tom Wolfek]] eta [[Ken Kesey|Ken Keseyk]] idatzi zuten harentzat, eta inoizko zerrenda handienak argitaratzen hasi ziren.
=== 2016-orainaldia ===
2016ko irailean, Advertising Agek jakinarazi zuen Wennerek aldizkariaren % 49ko parte hartzea BandLab izeneko Singapurreko konpainia bati saltzeko prozesuan zegoela. Inbertitzaile berriak ez zuen aldizkariaren edukian parte-hartze zuznik izan.
2017ko irailean, Wenner mediak ''Rolling Stone'' aldizkariaren gainerako % 51 salgai zegoela adierazi zuen. 2017ko abenduan, Penske Mediak Wenner Mediaren gainerako partaidetza eskuratu zuen. 2019ko urtarrilaren 31n, Penske-k BandLab-en % 49ko partaidetza erosi zuen Rolling Stone-n, eta aldizkariaren jabetza osoa lortu.
== Kritikak ==
''Rolling Stoneri'' egindako kritika garrantzitsu batek 1960ko eta 1970eko hamarkaden inguruan izan zuen belaunaldi-alborapena da. Kritikari batek Rolling Stoneren «500 abesti onenen» zerrenda aipatu zuen «fogeismo rockista inpenitentearen» adibide gisa. Arazo horri erantzunez, [[Jim DeRogatis]] rock kritikariak, Rolling Stone-ko editore ohiak, aldizkariko zerrenden kritika zorrotza argitaratu zuen ''Kill Your Idols:'' ''A New Generation of Rock Writers Reconsiders the Classics'' izeneko liburuan, eta kritikari gazteen iritzi ezberdinak aurkeztu zituen.
''Rolling Stone'' aldizkariak kritikak jaso ditu, aurretik baztertu zituen album klasiko asko birplanteatzeagatik, eta 3.5 izarreko kalifikazioa maiz erabiltzeagatik. Adibidez, [[Led Zeppelin]] baztertu egin zuten 1970eko hamarkadan bandak izan zituen urte aktiboenetan, baina 2006an, bandaren azaleko istorio batek «inoizko bandarik pisutsuena» bezala ohoratu zituen. ''Slate'' aldizkariko kritikari batek deskribatu zuen hitzaldi batean, 1984ko The Rolling Stone Record Guide aztertu zuten. Deskribatu bezala, «gidak ia ez zituen aintzat hartu [[Hip hop|hip-hopa]] eta [[Heavy metal|heavy metala]], urte gutxiren buruan arrakasta zerrendetan nagusi izango ziren bi generoak. Musika kazetariez jositako auditoriumean, titulu antsiatsu gutxi batzuk baino gehiago antzeman zitezkeen: Gutako zenbatek nahiko dugu 20 urte barru gure disko berrikuspenak irakurri?».
Ed Needham FHMko editore ohiaren kontratazioak are gehiago haserretu zituen kritikariak, Rolling Stonek sinesgarritasuna galdu zuela argudiatuz.
2003ko «Rolling Stoneren garai guztietako 100 gitarrista onenak» artikuluak, bi emakume musikari bakarrik izendatu zituenak, [[Venus Zine|Venus Zinek]] bere zerrenda propioarekin erantzutea ekarri zuen, «Inoizko emakumezko gitarristarik onenak» izenburupean.
== Nazioarteko edizioak ==
* [[Rolling Stone (Alemania)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Alemania)|Alemania]]: 1994tik ''AS Young Mediahouse''k argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Argentina)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Argentina)|Argentina]]: 1998ko apiriletik argitaratzen da La Nación Revista taldearen eskutik. Edizio hau [[Uruguai|Uruguain]], [[Paraguai|Paraguain]] eta [[Bolivia|Bolivian]] ere merkaturatzen da. 2007ko Rock Argentinarraren 100 Album Onenen rankinga argitaratu du, eta [[MTV]] katearekin batera, 2002ko Rock Argentinarraren 100 Kantu Onenak.
* [[Rolling Stone (Australia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Australia)|Australia]]: 1969tik Go-Set-en gehigarri gisa argitaratua; 1972tik bananduta Next Media Pty Ltd., Sídney-k argitaratua.
* <nowiki><i id="mw3Q">Rolling Stone</i></nowiki> Brasil: 2006ko urritik Spring Publicações-ek argitaratua.
* [[Rolling Stone (Txile)|''Rolling Stone'']] Txile: [[Edu Comunicaciones|Edu]] Comunicacionesek 2003ko maiatzean argitaratu zuen [[Rolling Stone (Txile)|Txileko]] lehen edizioa. Aurretik, [[Argentina]]<nowiki/>ko edizioa inportatzen zen. 2006ko urtarriletik 2011ko abendura arte El [[El Mercurio|Merkurio]] taldeko Publicaciones Lo Castillo enpresak argitaratu zuen.
* [[Rolling Stone (China)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (China)|Txina]] (Txineraz).
* [[Rolling Stone (Colombia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Colombia)|Kolonbia]] (Gaztelaniaz): tasty concepts-ek argitaratua 2013ko abendutik
* ''Rolling Stone'' Espainia (Gaztelaniaz): PROGRESAk argitaratua 1999tik 2015era.
* ''Rolling Stone'' Frantzia (Frantzesez): Laurogeiko hamarkadatik argitaratua.
* [[Rolling Stone (India)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (India)|India]] (Ingelesez): MW Com-ek 2008ko martxoan kaleratu zuen, eta aldi berean ''Man's World'' aldizkaria argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Indonesia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Indonesia)|Indonesia]] (Malasieraz): 2005eko ekainetik a&e Mediak argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Italia (Italieraz): 2003tik argitaratua, IXO Publishing-ek lehenik eta Editrice Quadratum-ek gaur egun.
* [[Rolling Stone (Japón)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Japón)|Japonia]] (Japonieraz): 2007ko martxotik aurrera argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Mexiko (Gaztelaniaz): 2009ko maiatzera arte PROGRESA argitaletxeak argitaratzen zuen. 2009ko abendutik aurrera salgai izan zen Punto Angular argitaletxearekin.
* ''Rolling Stone'' Errusia (Errusieraz): Izdataelskiy Dom SPNk argitaratua 2004tik.
* [[Rolling Stone (Turquía)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Turquía)|Turkia]] (Turkieraz): 2006ko ekainetik ''GD Gazete Dergi''k argitaratua.
== Bibliografia ==
* Green, Robin (21 de agosto de 2018). The Only Girl: My Life and Times on the Masthead of Rolling Stone (ingelesez). ''Little, Brown.'' ISBN 978-0-316-44005-9. [[The Only Girl (book)|The Only Girl (liburua)]]
* Hagan, Joe (24 de octubre de 2017). ''Sticky Fingers: The Life and Times of Jann Wenner and Rolling Stone Magazine'' (ingelesez). Knopf Doubleday. ISBN 978-1-101-87438-7.
* Macadams, Lewis (October 2007). ''Jann Wenner and His Times'' (ingelesez). ISBN 978-0-224-07349-3.
* Ragen, Brian Abel (2002). ''Tom Wolfe: A Critical Companion. Westport, Connecticut: Greenwood Press''. ISBN 0-313-31383-0.
* Wenner, Jann S. (13 de septiembre de 2022). ''Like a Rolling Stone: A Memoir'' (ingelesez). Little, Brown. ISBN 978-0-316-41539-2.
* [http://www.rollingstone.com/ ''Rolling Stone'' Estatu Batuak] (Ingelesez)
* [https://web.archive.org/web/20090119041120/http://rollingstone.com.ar/ ''Rolling Stone'' Argentina] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20060112011952/http://www.rollingstone.es/ ''Rolling Stone'' Espainia] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.fr/ ''Rolling Stone'' Frantzia] (frantzesez)
* [http://www.rollingstone.it/ ''Rolling Stone'' Italia] (Italieraz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Latinoamerika] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.com.mx/ ''Rolling Stone'' Mexiko] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Txile] (Gaztelaniaz)
* [http://rollingstone.com.co/ ''Rolling Stone'' Kolonbia] (Gaztelaniaz)
pqptaljj0f9m7k0laxqog1h13nfu0p0
9994069
9994068
2024-12-09T00:53:07Z
Treuiller
59723
/* 1967tik 1979ra: Sorrera eta lehen urteak */ Bost izenburu, gaztelania hutsez...
9994069
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:RS_500_Front_Cover.jpg|thumb|2004ko aldizkariaren azala.]]
'''''Rolling Stone''''' musikari eta herri kulturari eskainitako [[aldizkari]] [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarra]] da. 1967ko azaroaren 9tik aurrera argitaratzen da, eta, hamabostean behin argitaratzen den [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] edizioaz gain, hilero argitaratzen dira atzerriko edizioak, [[Europa|Europako]], [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] eta [[Asia|Asiako]] hainbat herrialdetan, musikari tokian tokiko ikuspuntua emanik.
== Historia ==
[[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskon]] sortu zen 1967ko azaroan. Jann Wenner editoreak eta Ralph J Gleason musika kritikatiak aldizkaria [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zuten: kazetaritza eredu tradizionala zuen eta politika erradikalak saihestuz urrundu zen garaiko prentsa klandestinotik. Rolling Stonek arrastoa utzi zuen erreportaje politikoengatik, 1970eko hamarkadaren hasieran [[Hunter S. Thompson]] muturreko kazetariarenak bezalakoekin. Azala eta artikulu nagusiak argazkilari ospetsuek ilustratzen dituzte, [[Annie Leibovitz|Annie Leibovitzek]], esaterako.
Aldizkariaren arrakastak [[Shel Silverstein | Shel Silversteinek]] idatzitako ''Dr. Hook & the Medicine show'' kantua ere ekarri zion: ''Cover of the Rolling Stone'', arrakasta izugarria.
=== 1967tik 1979ra: Sorrera eta lehen urteak ===
''Rolling Stone'' 1967an sortu zuten San Frantziskon [[Jann Wenner |Jann Wennerrek ]] eta Ralph Jk. Gleasonek. Instalazio gastuak ordaintzeko, Wennerrek 7.500 dolar mailegatu zizkien familiari eta Jane Schindelheim emazteagaiaren gurasoei. Lehen alea 1967ko azaroaren 9an jarri zuten salgai: hor, [[John Lennon]], ''Gerra nola irabazi nuen'' filmerako mozorrotuta zegoen azalean. Egunkari formatua zuen, Monterey Pop Festivali buruzko artikulu nagusiarekin. Aldizkariaren salneurria 25 zentimokoa (2016an $2,03-ren baliokidea) eta hamabostean behin argitaratzen zen.
Lehen alean, Wennerrek izenburua "A rolling stone gathers no moss" esaera zaharretik zetorrela ("Dabilen harriari ez zaio goroldiorik lotzen", euskaraz) azaldu zuen. 1950eko "Rollin' Stone" blues abestia ere aipatu zuen, [[Muddy Waters|Muddy Watersek]], [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] taldeak grabatutakoa, baita [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] "[[Like a Rolling Stone]]" abesti arrakastatsua ere:
: Segur aski, zer saiatzen ari garen galdetuko duzu. Zaila da esaten: aldizkari eta egunkari baten arteko zerbait. ''Rolling Stone'' du izena, eta esaera zahar batetik dator: "Harri ibiltari batek ez du goroldiorik biltzen". Muddy Watersek idatzi zuen abesti baterako erabili zuen izena. Rolling Stones taldeak Muddyren abestitik hartu zuen izena. [[Bob Dylan |Bob Dylanen]] rock-and-roll lehen diskaren izenburua ''Like a Rolling Stone'' izan zen. ''Gure ustez [[rock-and-roll|rock-and-rollaren]] aldaketak eta rock-and-rollarekin lotutako aldaketek islatzen dituzten argitalpen berria hasi dugu.
Autore batzuek Dylanen abesti arrakastatsuari soilik egotzi diote izena: "Wennerrek [Ralph] Gleasonen iradokizunari jarraiki, [[Bob Dylan|Bob Dylanen]] abesti baten izenarekin bataiatu zuen aldizkaria". ''Rolling Stone'' garai hartako [[kontrakultura]] hippyarekin identifikatu zen hasieran. Hala ere, garai hartako underground egunkarietatik aldendu zen, ''Berkeley Barb'' bezala, kazetaritza arau tradizionalagoak hartuz eta prentsa undergroundaren politika erradikala saihestuz. Lehen edizioan, Wennerrek idatzi zuen Rolling Stone ez zela "musikaz bakarrik ari, musikak hartzen dituen gauzez eta jarrerez baizik". Argitalpenaren 50. urteurrena ospatzen ari zen 2017ko artikulu batean, ''Rolling Stone's'' [[David Browne (periodista)|David Brownek]] esan zuen aldizkariaren izena Rolling Stones taldeari egindako keinua zela, "Rollin' Stone" eta "Like a Rolling Stone" aldizkariei egindako eranskin batean. Aldizkariaren eslogana, "All the news that fits" (Sartzen diren albiste guztiak), [[Susan Lydon]] lehen kolaboratzaile, zuzendari eta batzuetan editorea zenak eman zuen. ''[[Columbia Daily Spectator|Columbia Daily]]'' Spectator-eko April Fools ale batetik hartu zuen, "Sartzen diren albiste guztiak inprimatzen ditugu", ''The New York'' Times-en "Inprimatu sartzen diren albiste guztiak" esloganaren parodia bat argitaratu zuena.
1970eko hamarkadan, ''Rolling Stone'' bere estaldura politikoagatik nabarmentzen hasi zen, [[Gonzo kazetaritza|Gonzo]] eta Hunter S. Thompsonen mailako kazetariekin, aldizkariko sail politikorako idazten. Thompsonek lehen aldiz argitaratu zuen bere lanik ezagunena, ''Beldurra eta nazka Las Vegasen'', ''Rolling'' Stoneren orrietan, eta bertan jarraitu zuen erredaktore laguntzaile gisa, 2005ean hil zen arte. 1970eko hamarkadan, aldizkariak autore ezagun askoren ibilbideak zabaltzen lagundu zuen: Cameron Crowe, Lester Bangs, [[Joe Klein (periodista)|Joe Klein]], Joe Eszterhas, [[Ben Fong-Torres]], [[Patti Smith]] eta P. J. O'Rourke. Orduan argitaratu zituen aldizkariak bere istorio ospetsuenetariko batzuk.
1970eko urtarrilaren 21eko zenbakiak [[Concierto gratuito de Altamont|Altamonten Doako kontzertua]] eta [[Meredith Hunter|Meredith Hunterren]] Hunterren heriotza estali zituen, 1971ko National Magazine Awards-etan espezializatutako Kazetaritza irabazi zuena. Geroago, 1970ean, Rolling Stonek [[Charles Manson|Charles Mansoni]] buruz [[David Dalton (escritor)|David Daltonek]] eta David Feltonek idatzitako 30.000 hitzeko erreportajea argitaratu zuen, Mansoni Los Angeles konderriko kartzelan epaiketaren zain zegoela egindako elkarrizketa barne, eta horri esker lortu zuen ''Rolling Stonek'' bere lehen National Magazine Award saria.
Lau urte geroago, [[Patty Hearst|Patty Hearsten]] bahiketaren odisea ere estali zuten. Elkarrizketatzaile batek, kide askoren izenean hitz eginez, esan zuen aldizkariaren lehen alea erosi zuela unibertsitateko campusera iritsi bezain laster, eta "[[Iragate-ohikune|iniziazio-erritu]]" gisa deskribatu zuen.
1972an, Wennerrek [[Tom Wolfe|Tom Wolferi]] esleitu zion NASAren Ilargiko azken misioaren ([[Apollo 17|Apolo 17]]) jaurtiketa estaltzea. Lau zatiko serie bat argitaratu zuen 1973an, "Alhadura postorbital" izenburupean, astronauta batzuek espazioan egon ondoren jasaten zuten depresioari buruzkoa. Telesailaren ondoren, Wolfe espazio-programa osoa ikertzen hasi zen, eta zazpi urteko proiektu bilakatu zen. Handik, ''[[The Painted Word]]'', arteari buruzko liburua idatzi zuen, eta Mauve Gloves & Madmen, Clutter & Vine osatzeko, pieza laburragoen bilduma, eta, azkenik, "Gauza zuzenak".
''Rolling Stonek'' musika aldizkari txikiagoetako idazleak kontratatu zituen, haien artean ''[[Sing Out!|Sing Out!-eko]]'' Paul Nelson, 1978tik 1983ra diskoen kritiken editore bihurtu zena, eta ''Creem'''-go Dave Marsh.
1977an, aldizkariak [[San Frantzisko (Kalifornia)| San Frantziskotik]] [[New York|New Yorkera]] aldatu zuen egoitza. Jann Wenner editoreak [[San Frantzisko]] "zurrunbilo kultural" bihurtu zela esan zuen.
=== 1980tik 2010erako hamarkadak ===
1980ko hamarkadan, Lester Bangs bezalako azken bi hamarkadetako idazle klasikoek Thompsonekin batera jarraitzen bazuten ere, aldizkariak aurretik sahiesten zituen balio korporatiboak hartu zituen. Adibidez, langileei droga probak egitea. Gainera, ''Rolling'' Stoneren erredakzioa New York[[New York|New Yorkera]] pasatu zen, publizitatearen industriatik gertuago egoteko.
2000ko hamarkadaren hasieran ''[[Maxim (aldizkaria)|Maxim]]'' edo ''[[FHM]]'' bezalako aldizkarien diru-sarrera eta konpetentzia dekadenteei aurre egin zien, baina ''Rolling Stone'' nazioarteko gai politikoetan posizioak hartuz berrasmatu zen —Ekialde Hurbileko egoera, berotze globala edo ekonomia— eta irakurle gazteagoak apuntatu zituen.
[[Iggy Pop |Iggy Popek]], [[Bono (abeslaria)|Bonok]], [[Tom Wolfe|Tom Wolfek]] eta [[Ken Kesey|Ken Keseyk]] idatzi zuten harentzat, eta inoizko zerrenda handienak argitaratzen hasi ziren.
=== 2016-orainaldia ===
2016ko irailean, Advertising Agek jakinarazi zuen Wennerek aldizkariaren % 49ko parte hartzea BandLab izeneko Singapurreko konpainia bati saltzeko prozesuan zegoela. Inbertitzaile berriak ez zuen aldizkariaren edukian parte-hartze zuznik izan.
2017ko irailean, Wenner mediak ''Rolling Stone'' aldizkariaren gainerako % 51 salgai zegoela adierazi zuen. 2017ko abenduan, Penske Mediak Wenner Mediaren gainerako partaidetza eskuratu zuen. 2019ko urtarrilaren 31n, Penske-k BandLab-en % 49ko partaidetza erosi zuen Rolling Stone-n, eta aldizkariaren jabetza osoa lortu.
== Kritikak ==
''Rolling Stoneri'' egindako kritika garrantzitsu batek 1960ko eta 1970eko hamarkaden inguruan izan zuen belaunaldi-alborapena da. Kritikari batek Rolling Stoneren «500 abesti onenen» zerrenda aipatu zuen «fogeismo rockista inpenitentearen» adibide gisa. Arazo horri erantzunez, [[Jim DeRogatis]] rock kritikariak, Rolling Stone-ko editore ohiak, aldizkariko zerrenden kritika zorrotza argitaratu zuen ''Kill Your Idols:'' ''A New Generation of Rock Writers Reconsiders the Classics'' izeneko liburuan, eta kritikari gazteen iritzi ezberdinak aurkeztu zituen.
''Rolling Stone'' aldizkariak kritikak jaso ditu, aurretik baztertu zituen album klasiko asko birplanteatzeagatik, eta 3.5 izarreko kalifikazioa maiz erabiltzeagatik. Adibidez, [[Led Zeppelin]] baztertu egin zuten 1970eko hamarkadan bandak izan zituen urte aktiboenetan, baina 2006an, bandaren azaleko istorio batek «inoizko bandarik pisutsuena» bezala ohoratu zituen. ''Slate'' aldizkariko kritikari batek deskribatu zuen hitzaldi batean, 1984ko The Rolling Stone Record Guide aztertu zuten. Deskribatu bezala, «gidak ia ez zituen aintzat hartu [[Hip hop|hip-hopa]] eta [[Heavy metal|heavy metala]], urte gutxiren buruan arrakasta zerrendetan nagusi izango ziren bi generoak. Musika kazetariez jositako auditoriumean, titulu antsiatsu gutxi batzuk baino gehiago antzeman zitezkeen: Gutako zenbatek nahiko dugu 20 urte barru gure disko berrikuspenak irakurri?».
Ed Needham FHMko editore ohiaren kontratazioak are gehiago haserretu zituen kritikariak, Rolling Stonek sinesgarritasuna galdu zuela argudiatuz.
2003ko «Rolling Stoneren garai guztietako 100 gitarrista onenak» artikuluak, bi emakume musikari bakarrik izendatu zituenak, [[Venus Zine|Venus Zinek]] bere zerrenda propioarekin erantzutea ekarri zuen, «Inoizko emakumezko gitarristarik onenak» izenburupean.
== Nazioarteko edizioak ==
* [[Rolling Stone (Alemania)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Alemania)|Alemania]]: 1994tik ''AS Young Mediahouse''k argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Argentina)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Argentina)|Argentina]]: 1998ko apiriletik argitaratzen da La Nación Revista taldearen eskutik. Edizio hori [[Uruguai|Uruguain]], [[Paraguai|Paraguain]] eta [[Bolivia|Bolivian]] ere merkaturatzen da. 2007ko Rock Argentinarraren 100 Album Onenen zerrenda argitaratu zuen, eta [[MTV]] katearekin batera, 2002ko Rock Argentinarraren 100 Kantu Onenak.
* [[Rolling Stone (Australia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Australia)|Australia]]: 1969tik Go-Set-en gehigarri gisa argitaratua; 1972tik bananduta Next Media Pty Ltd., Sídney-k argitaratua.
* <nowiki><i id="mw3Q">Rolling Stone</i></nowiki> Brasil: 2006ko urritik Spring Publicações-ek argitaratua.
* [[Rolling Stone (Txile)|''Rolling Stone'']] Txile: [[Edu Comunicaciones|Edu]] Comunicacionesek 2003ko maiatzean argitaratu zuen [[Rolling Stone (Txile)|Txileko]] lehen edizioa. Aurretik, [[Argentina]]<nowiki/>ko edizioa inportatzen zen. 2006ko urtarriletik 2011ko abendura arte El [[El Mercurio|Merkurio]] taldeko Publicaciones Lo Castillo enpresak argitaratu zuen.
* [[Rolling Stone (China)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (China)|Txina]] (txineraz).
* [[Rolling Stone (Colombia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Colombia)|Kolonbia]] (gaztelaniaz): tasty concepts-ek argitaratua 2013ko abendutik
* ''Rolling Stone'' Espainia (gaztelaniaz): PROGRESAk argitaratua 1999tik 2015era.
* ''Rolling Stone'' Frantzia (frantsesez): Laurogeiko hamarkadatik argitaratua.
* [[Rolling Stone (India)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (India)|India]] (ingelesez): MW Com-ek 2008ko martxoan kaleratu zuen, eta aldi berean ''Man's World'' aldizkaria argitaratzen du.
* [[Rolling Stone (Indonesia)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Indonesia)|Indonesia]] (indonesieraz): 2005eko ekainetik a&e Mediak argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Italia (italieraz): 2003tik argitaratua, IXO Publishing-ek lehenik eta Editrice Quadratum-ek gaur egun.
* [[Rolling Stone (Japón)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Japón)|Japonia]] (japonieraz): 2007ko martxotik aurrera argitaratua.
* ''Rolling Stone'' Mexiko (gaztelaniaz): 2009ko maiatzera arte PROGRESA argitaletxeak argitaratzen zuen. 2009ko abendutik aurrera salgai izan zen Punto Angular argitaletxearekin.
* ''Rolling Stone'' Errusia (errusieraz): Izdataelskiy Dom SPNk argitaratua 2004tik.
* [[Rolling Stone (Turquía)|''Rolling Stone'']] [[Rolling Stone (Turquía)|Turkia]] (turkieraz): 2006ko ekainetik ''GD Gazete Dergi''k argitaratua.
== Bibliografia ==
* Green, Robin (21 de agosto de 2018). The Only Girl: My Life and Times on the Masthead of Rolling Stone (ingelesez). ''Little, Brown.'' ISBN 978-0-316-44005-9. [[The Only Girl (book)|The Only Girl (liburua)]]
* Hagan, Joe (24 de octubre de 2017). ''Sticky Fingers: The Life and Times of Jann Wenner and Rolling Stone Magazine'' (ingelesez). Knopf Doubleday. ISBN 978-1-101-87438-7.
* Macadams, Lewis (October 2007). ''Jann Wenner and His Times'' (ingelesez). ISBN 978-0-224-07349-3.
* Ragen, Brian Abel (2002). ''Tom Wolfe: A Critical Companion. Westport, Connecticut: Greenwood Press''. ISBN 0-313-31383-0.
* Wenner, Jann S. (13 de septiembre de 2022). ''Like a Rolling Stone: A Memoir'' (ingelesez). Little, Brown. ISBN 978-0-316-41539-2.
* [http://www.rollingstone.com/ ''Rolling Stone'' Estatu Batuak] (Ingelesez)
* [https://web.archive.org/web/20090119041120/http://rollingstone.com.ar/ ''Rolling Stone'' Argentina] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20060112011952/http://www.rollingstone.es/ ''Rolling Stone'' Espainia] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.fr/ ''Rolling Stone'' Frantzia] (frantzesez)
* [http://www.rollingstone.it/ ''Rolling Stone'' Italia] (Italieraz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Latinoamerika] (Gaztelaniaz)
* [http://www.rollingstone.com.mx/ ''Rolling Stone'' Mexiko] (Gaztelaniaz)
* [https://web.archive.org/web/20110728035128/http://www.rollingstonela.com/ ''Rolling Stone'' Txile] (Gaztelaniaz)
* [http://rollingstone.com.co/ ''Rolling Stone'' Kolonbia] (Gaztelaniaz)
0ls6m89kqw0dzjg1vbyrdweqfkq3mkl
2024
0
62255
9994006
9993410
2024-12-08T22:13:29Z
Artegia
65203
/* Mundua */
9994006
wikitext
text/x-wiki
{{Urte nabigazioa}}
{{urtegertaerak}}
'''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da.
----
== Aurreikuspenak ==
==== [[Apiril]]a ====
* [[Apirilaren 8]]a – [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena.
==== [[Maiatz]]a ====
* [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] – [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan.
==== [[Ekain]]a ====
* [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra – [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n.
* [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]].
* [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]].
* [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]].
==== [[Uztail]]a ====
==== [[Abuztu]]a ====
* [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra – [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira.
* [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da.
==== [[Irail]]a ====
==== [[Urri]]a ====
* [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa.
==== [[Azaro]]a ====
==== [[Abendu]]a ====
* [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan.
----
== Gertaerak ==
=== Euskal Herria ===
* [[Urtarrilaren 13]]a – 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko.
* [[Apirilaren 8]]a – [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen.
* [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon.
* [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen.
* [[Maiatzaren 19]] – Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila.
=== Mundua ===
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen.
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren.
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena.
* [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]].
* [[Apirilaren 5]]a –
** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten.
** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren.
* [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz.
* [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek.
* [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]].
* [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen.
* [[Maiatzaren 22]] – [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]].
* [[Maiatzaren 24]] – [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n
* [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n.
* [[Uztailaren 19]]a – [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz.
* [[Irailaren 17]] – [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek.
* [[Irailaren 18]] – Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai.
== Ekonomia ==
== Arte eta kultura ==
=== Euskal Herria ===
* [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna.
* [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen.
* [[Ekainaren 20]]a – [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da.
* [[Urriaren 12]]a – Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen.
* [[Azaroaren 4]]a – [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen.
=== Mundua ===
* [[Martxoaren 10]]a – [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi.
* [[Abenduaren 7]]a – [[Parisko Notre-Dame katedrala]]k ireki ditu berriro ateak.
== Zientzia eta teknologia ==
* [[2024 klima aldaketan]]
=== Euskal Herria ===
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten.
== Kirolak ==
=== Euskal Herria ===
* [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle.
* [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle.
* [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]].
* [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik.
* [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle.
* [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle.
* [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa.
* [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle.
* [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle.
* [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle.
* [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle.
* [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle.
=== Mundua ===
* [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle.
* [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle.
* [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen.
* [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle.
* [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle.
* [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle.
* [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle.
* [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle.
* [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle.
* [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea.
* [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle.
* [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22.
* [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik.
* [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen.
* [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle.
* [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle.
* [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle.
* [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun.
* [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle.
* [[Urriaren 12]]tik – [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin.
* [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle.
== Jaiotzak ==
== Heriotzak ==
==== Urtarrila ====
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]).
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]).
* [[Urtarrilaren 1]]a – [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]).
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]).
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]).
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]).
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]).
* [[Urtarrilaren 2]]a – [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]).
* [[Urtarrilaren 3]]a – [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 4]]a – [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]).
* [[Urtarrilaren 5]]a – [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]).
* [[Urtarrilaren 6]]a – [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]).
* [[Urtarrilaren 7]]a – [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]).
* [[Urtarrilaren 8]]a – [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]).
* [[Urtarrilaren 9]]a – [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]).
* [[Urtarrilaren 10]]a – [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]).
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]).
* [[Urtarrilaren 11]] – [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]).
* [[Urtarrilaren 13]]a – [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]).
* [[Urtarrilaren 14]]a – [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]).
* [[Urtarrilaren 15]]a – [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]).
* [[Urtarrilaren 18]]a – [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]).
* [[Urtarrilaren 19]]a – [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]).
* [[Urtarrilaren 20]]a – [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]).
* [[Urtarrilaren 21]]a – [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]).
* [[Urtarrilaren 22]]a – [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]).
* [[Urtarrilaren 24]]a – [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]).
* [[Urtarrilaren 25]]a – [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]).
* [[Urtarrilaren 26]]a – [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]).
* [[Urtarrilaren 27]]a – [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]).
* [[Urtarrilaren 29]]a – [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]).
==== Otsaila ====
* [[Otsailaren 1]]a – [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]).
* [[Otsailaren 1]]a – [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]).
* [[Otsailaren 2]]a – [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]).
* [[Otsailaren 3]]a – [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]).
* [[Otsailaren 4]]a – [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]).
* [[Otsailaren 5]]a – [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]).
* [[Otsailaren 6]]a – [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]).
* [[Otsailaren 7]]a – [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]).
* [[Otsailaren 7]]a – [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]).
* [[Otsailaren 8]]a – [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 9]]a – [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]).
* [[Otsailaren 10]]a – [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]).
* [[Otsailaren 11]] – [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]).
* [[Otsailaren 13]]a – [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]).
* [[Otsailaren 13]]a – [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 14]]a – [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]).
* [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]).
* [[Otsailaren 16]]a – [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]).
* [[Otsailaren 17]]a – [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]).
* [[Otsailaren 18]]a – [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]).
* [[Otsailaren 19]]a – [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]).
* [[Otsailaren 20]]a – [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]).
* [[Otsailaren 21]]a – [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]).
* [[Otsailaren 23]]a – [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]).
* [[Otsailaren 23]]a – [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]).
* [[Otsailaren 24]]a – [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]).
* [[Otsailaren 26]]a – [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]).
* [[Otsailaren 27]]a – [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]).
* [[Otsailaren 28]]a – [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]).
* [[Otsailaren 29]]a – [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]).
==== Martxoa ====
* [[Martxoaren 1]]a – [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]).
* [[Martxoaren 1]]a – [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]).
* [[Martxoaren 3]]a – [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]).
* [[Martxoaren 4]]a – [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]).
* [[Martxoaren 5]]a – [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]).
* [[Martxoaren 8]]a – [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]).
* [[Martxoaren 9]]a – [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]).
* [[Martxoaren 10]]a – [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]).
* [[Martxoaren 11]] – [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]).
* [[Martxoaren 13]]a – [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]).
* [[Martxoaren 14]]a – [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]).
* [[Martxoaren 18]]a – [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]).
* [[Martxoaren 19]]a – [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]).
* [[Martxoaren 23]]a – [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]).
* [[Martxoaren 23]]a – [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]).
* [[Martxoaren 24]]a – [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]).
* [[Martxoaren 25]]a – [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]).
* [[Martxoaren 26]]a – [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]).
* [[Martxoaren 27]]a – [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]).
* [[Martxoaren 28]]a – [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]).
* [[Martxoaren 29]]a – [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]).
* [[Martxoaren 30]]a – [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]).
* [[Martxoaren 31]] – [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]).
==== Apirila ====
* [[Apirilaren 1]]a – [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]).
* [[Apirilaren 1]]a – [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]).
* [[Apirilaren 2]]a – [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]).
* [[Apirilaren 3]]a – [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 3]]a – [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]).
* [[Apirilaren 3]]a – [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]).
* [[Apirilaren 3]]a – [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]).
* [[Apirilaren 4]]a – [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]).
* [[Apirilaren 4]]a – [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]).
* [[Apirilaren 4]]a – [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Gloria Alcahud]], espainiar margolaria (j. [[1931]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]).
* [[Apirilaren 5]]a – [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]).
* [[Apirilaren 6]]a – [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]).
* [[Apirilaren 7]]a – [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]).
* [[Apirilaren 8]]a – [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 9]]a – [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]).
* [[Apirilaren 10]]a – [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]).
* [[Apirilaren 11]] – [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]).
* [[Apirilaren 11]] – [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]).
* [[Apirilaren 12]]a – [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]).
* [[Apirilaren 12]]a – [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]).
* [[Apirilaren 12]]a – [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]).
* [[Apirilaren 12]]a – [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]).
* [[Apirilaren 13]]a – [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]).
* [[Apirilaren 14]]a – [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]).
* [[Apirilaren 15]]a – [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]).
* [[Apirilaren 18]]a – [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]).
* [[Apirilaren 19]]a – [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 19]]a – [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]).
* [[Apirilaren 20]]a – [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]).
* [[Apirilaren 21]]a – [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]).
* [[Apirilaren 23]]a – [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]).
* [[Apirilaren 24]]a – [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]).
* [[Apirilaren 25]]a – [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]).
* [[Apirilaren 26]]a – [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]).
* [[Apirilaren 27]]a – [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]).
* [[Apirilaren 28]]a – [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]).
* [[Apirilaren 30]]a – [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]).
==== Maiatza ====
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]).
* [[Maiatzaren 1]]a – [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]).
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]).
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]).
* [[Maiatzaren 2]]a – [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]).
* [[Maiatzaren 3]]a – [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]).
* [[Maiatzaren 4]]a – [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]).
* [[Maiatzaren 5]]a – [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]).
* [[Maiatzaren 6]]a – [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]).
* [[Maiatzaren 7]]a – [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]).
* [[Maiatzaren 8]]a – [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]).
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]).
* [[Maiatzaren 9]]a – [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]).
* [[Maiatzaren 10]]a – [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]).
* [[Maiatzaren 11]] – [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]).
* [[Maiatzaren 12]]a – [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]).
* [[Maiatzaren 13]]a – [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]).
* [[Maiatzaren 14]]a – [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]).
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]).
* [[Maiatzaren 16]]a – [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]).
* [[Maiatzaren 17]]a – [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]).
* [[Maiatzaren 18]]a – [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]).
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]).
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]).
* [[Maiatzaren 19]]a – [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]).
* [[Maiatzaren 20]]a – [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]).
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]).
* [[Maiatzaren 21]]a – [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]).
* [[Maiatzaren 22]]a – [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]).
* [[Maiatzaren 23]]a – [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]).
* [[Maiatzaren 24]]a – [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]).
* [[Maiatzaren 24]]a – [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]).
* [[Maiatzaren 25]]a – [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]).
* [[Maiatzaren 26]]a – [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]).
* [[Maiatzaren 28]]a – [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]).
* [[Maiatzaren 29]]a – [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]).
* [[Maiatzaren 30]]a – [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]).
* [[Maiatzaren 31]] – [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]).
* [[Maiatzaren 31]] – [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]).
==== Ekaina ====
* [[Ekainaren 2]]a – [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]).
* [[Ekainaren 2]]a – [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]).
* [[Ekainaren 3]]a – [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]).
* [[Ekainaren 3]]a – [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]).
* [[Ekainaren 4]]a – [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 5]]a – [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]).
* [[Ekainaren 6]]a – [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]).
* [[Ekainaren 7]]a – [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 8]]a – [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]).
* [[Ekainaren 9]]a – [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]).
* [[Ekainaren 9]]a – [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]).
* [[Ekainaren 9]]a – [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]).
* [[Ekainaren 10]]a – [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]).
* [[Ekainaren 11]] – [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]).
* [[Ekainaren 12]]a – [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]).
* [[Ekainaren 14]]a – [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 14]]a – [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]).
* [[Ekainaren 15]]a – [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]).
* [[Ekainaren 16]]a – [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]).
* [[Ekainaren 18]]a – [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]).
* [[Ekainaren 19]]a – [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]).
* [[Ekainaren 20]]a – [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]).
* [[Ekainaren 22]]a – [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]).
* [[Ekainaren 25]]a – [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]).
* [[Ekainaren 27]]a – [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]).
* [[Ekainaren 28]]a – [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]).
* [[Ekainaren 29]]a – [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]).
* [[Ekainaren 30]]a – [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]).
* [[Ekainaren 30]]a – [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]).
==== Uztaila ====
* [[Uztailaren 1]]a – [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]).
* [[Uztailaren 2]]a – [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]).
* [[Uztailaren 3]]a – [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]).
* [[Uztailaren 4]]a – [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]).
* [[Uztailaren 5]]a – [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]).
* [[Uztailaren 5]]a – [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]).
* [[Uztailaren 5]]a – [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]).
* [[Uztailaren 6]]a – [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]).
* [[Uztailaren 7]]a – [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]).
* [[Uztailaren 8]]a – [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]).
* [[Uztailaren 8]]a – [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]).
* [[Uztailaren 9]]a – [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]).
* [[Uztailaren 9]]a – [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]).
* [[Uztailaren 10]]a – [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]).
* [[Uztailaren 10]]a – [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]).
* [[Uztailaren 11]] – [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]).
* [[Uztailaren 12]]a – [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]).
* [[Uztailaren 13]]a – [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]).
* [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]).
* [[Uztailaren 17]]a – [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]).
* [[Uztailaren 18]]a – [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]).
* [[Uztailaren 19]]a – [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]).
* [[Uztailaren 20]]a – [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]).
* [[Uztailaren 21]]a – [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]).
* [[Uztailaren 22]]a – [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]).
* [[Uztailaren 23]]a – [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]).
* [[Uztailaren 24]]a – [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]).
* [[Uztailaren 27]]a – [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]).
* [[Uztailaren 28]]a – [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]).
* [[Uztailaren 29]]a – [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]).
* [[Uztailaren 30]]a – [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]).
* [[Uztailaren 31]] – [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]).
==== Abuztua ====
* [[Abuztuaren 3]]a – [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]).
* [[Abuztuaren 4]]a – [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]).
* [[Abuztuaren 5]]a – [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]).
* [[Abuztuaren 6]]a – [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]).
* [[Abuztuaren 7]]a – [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]).
* [[Abuztuaren 8]]a – [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]).
* [[Abuztuaren 9]]a – [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]).
* [[Abuztuaren 10]]a – [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]).
* [[Abuztuaren 10]]a – [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]).
* [[Abuztuaren 10]]a – [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]).
* [[Abuztuaren 11]] – [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]).
* [[Abuztuaren 12]]a – [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]).
* [[Abuztuaren 13]]a – [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]).
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]).
* [[Abuztuaren 14]]a – [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]).
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]).
* [[Abuztuaren 15]]a – [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]).
* [[Abuztuaren 16]]a – [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]).
* [[Abuztuaren 17]]a – [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]).
* [[Abuztuaren 18]]a – [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]).
* [[Abuztuaren 19]]a – [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]).
* [[Abuztuaren 20]]a – [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]).
* [[Abuztuaren 21]]a – [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]).
* [[Abuztuaren 22]]a – [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]).
* [[Abuztuaren 23]]a – [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]).
* [[Abuztuaren 24]]a – [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]).
* [[Abuztuaren 25]]a – [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]).
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]).
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]).
* [[Abuztuaren 26]]a – [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]).
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]).
* [[Abuztuaren 27]]a – [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]).
* [[Abuztuaren 29]]a – [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]).
* [[Abuztuaren 30]]a – [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]).
* [[Abuztuaren 31]] – [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]).
==== Iraila ====
* [[Irailaren 1]]a – [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]).
* [[Irailaren 2]]a – [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]).
* [[Irailaren 3]]a – [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]).
* [[Irailaren 3]]a – [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]).
* [[Irailaren 4]]a – [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]).
* [[Irailaren 5]]a – [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]).
* [[Irailaren 5]]a – [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]).
* [[Irailaren 6]]a – [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]).
* [[Irailaren 7]]a – [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]).
* [[Irailaren 9]]a – [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]).
* [[Irailaren 9]]a – [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]).
* [[Irailaren 10]]a – [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]).
* [[Irailaren 11]] – [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]).
* [[Irailaren 12]]a – [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]).
* [[Irailaren 14]]a – [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]).
* [[Irailaren 15]]a – [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]).
* [[Irailaren 16]]a – [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]).
* [[Irailaren 17]]a – [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]).
* [[Irailaren 18]]a – [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]).
* [[Irailaren 19]]a – [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]).
* [[Irailaren 20]]a – [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]).
* [[Irailaren 22]]a – [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]).
* [[Irailaren 24]]a – [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]).
* [[Irailaren 25]]a – [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]).
* [[Irailaren 26]]a – [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria.
* [[Irailaren 26]]a – [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]).
* [[Irailaren 27]]a – [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]).
* [[Irailaren 28]]a – [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]).
* [[Irailaren 29]]a – [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]).
* [[Irailaren 30]]a – [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]).
==== Urria ====
* [[Urriaren 2]]a – [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]).
* [[Urriaren 2]]a – [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]).
* [[Urriaren 2]]a – [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]).
* [[Urriaren 3]]a – [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea.
* [[Urriaren 5]]a – [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]).
* [[Urriaren 5]]a – [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]).
* [[Urriaren 6]]a – [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]).
* [[Urriaren 7]]a – [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]).
* [[Urriaren 8]]a – [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]).
* [[Urriaren 9]]a – [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]).
* [[Urriaren 10]]a – [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]).
* [[Urriaren 10]] – [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]).
* [[Urriaren 11]] – [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]).
* [[Urriaren 11]] – [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]).
* [[Urriaren 12]]a – [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]).
* [[Urriaren 13]]a – [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]).
* [[Urriaren 14]]a – [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]).
* [[Urriaren 15]]a – [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]).
* [[Urriaren 16]]a – [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]).
* [[Urriaren 17]]a – [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]).
* [[Urriaren 17]]a – [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]).
* [[Urriaren 17]]a - [[Carlos Ibarra]], bizkaitar piano-jotzaile, musika zuzendari eta musikaria (j. [[1937]]).
* [[Urriaren 17]]a – [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]).
* [[Urriaren 18]]a – [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]).
* [[Urriaren 21]]a – [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]).
* [[Urriaren 22]]a – [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]).
* [[Urriaren 23]]a – [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]).
* [[Urriaren 24]]a – [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]).
* [[Urriaren 25]]a – [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]).
* [[Urriaren 27]]a – [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]])
* [[Urriaren 28]]a – [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]).
* [[Urriaren 28]]a – [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]).
* [[Urriaren 29]]a – [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]).
* [[Urriaren 30]]a – [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]).
==== Azaroa ====
* [[Azaroaren 1]]a – [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]).
* [[Azaroaren 3]]a – [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 5]]a – [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Dorothy Allison]], lesbiana estatubatuar idazlea (j. [[1949]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]).
* [[Azaroaren 6]]a – [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]).
* [[Azaroaren 7]]a – [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]).
* [[Azaroaren 8]]a – [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]).
* [[Azaroaren 10]]a – [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]).
* [[Azaroaren 11]] – [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]).
* [[Azaroaren 12]]a – [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]).
* [[Azaroaren 13]]a – [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]).
* [[Azaroaren 14]]a – [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]).
* [[Azaroaren 15]]a – [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]).
* [[Azaroaren 15]]a – [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]).
* [[Azaroaren 16]]a – [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]).
* [[Azaroaren 20]]a – [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]).
* [[Azaroaren 22]]a – [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]).
* [[Azaroaren 24]]a – [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]).
* [[Azaroaren 25]]a – [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]).
* [[Azaroaren 26]]a – [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]).
* [[Azaroaren 27]]a – [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]).
* [[Azaroaren 28]]a – [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]).
* [[Azaroaren 28]]a – [[Silvia Pinal]], mexikar aktorea (j. [[1931]]).
* [[Azaroaren 29]]a – [[Tchinda Andrade]], Cabo Verdeko trans aktibista (j. [[1979]]).
* [[Azaroaren 29]]a – [[Josef Jelínek]], txekiar futbolaria (j. [[1941]]).
==== Abendua ====
* [[Abenduaren 1]]a – [[Sandra Reyes]], kolonbiar aktorea (j. [[1975]]).
* [[Abenduaren 1]]a – [[Ilke Wyludda]], alemaniar disko-jaurtitzailea (j. [[1969]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Helmut Duckadam]], errumaniar futbol atezaina (j. [[1959]]).
* [[Abenduaren 2]]a – [[Neale Fraser]], australiar tenislaria (j. [[1933]]).
* [[Abenduaren 4]]a – [[Ignacio Olabarri]], bizkaitar historialaria eta [[Nafarroako Unibertsitatea|Nafarroako Unibertsitateko]] katedraduna (j. [[1950]]).
* [[Abenduaren 5]]a – [[René Orozco]], txiletar doktorea eta akademikoa (j. [[1930]]).
* [[Abenduaren 5]]a – [[Jacques Roubaud]], frantziar idazlea, itzultzailea eta matematikaria (j. [[1932]]).
* [[Abenduaren 8]]a – [[Serif Gören]], turkiar zinema-zuzendaria (j. [[1944]]).
-----
== [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] ==
* [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]]
* [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]]
* [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]]
* [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]]
* [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]]
* [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]]
----
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Denbora unitate aurkibidea}}
[[Kategoria:2024]]
mm2cc2bg6wus256jr51t3jah1kuftym
Hezbola
0
62792
9993742
9922896
2024-12-08T17:21:37Z
Marklar2007
1545
/* Kanpo estekak */
9993742
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula}}
'''Hizbula'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hizbulak dio "lurreko borrokaldi baterako prest" dagoela|hizkuntza=eu|data=2024-09-30|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/9593027/hizbulak-dio-lurreko-borrokaldi-baterako-prest-dagoela/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-09-30}}</ref>''',''' '''Hezbollah'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hezbollah – Berriaren Estilo Liburua|url=https://www.berria.eus/estiloliburua/hiztegia/H#3172|aldizkaria=www.berria.eus|sartze-data=2024-09-30}}</ref> edo '''Hezbola'''{{erref behar}} ({{lang-ar|حزب الله|ḥizbu-llāh}}, {{lang-eu|[[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] Alderdia}}) [[Libano]]ko erakunde [[islamismo|islamista]] bat da, [[Siria]]ren eta [[Iran]]en aldekoa, adar politiko eta armatu bana duena. [[1979]]an Iranen, eta [[1982]]an Libanon sortu zen, orduko [[israeldar]] okupazioari erantzuteko asmoz. Gaur egun, [[Hassan Nasrallah]] du lider nagusi.
[[Ruhola Khomeini]] [[aiatola]]ren ([[Irango Iraultza]]ko liderra) ideologia islamista [[xiismo|xiitari]] jarraitzen dio. [[Amal]] mugimenduarekin batera (Siriaren aldekoa eta Hezbolaren aliatua), Libanoko komunitate xiitaren ikur politiko eta militar nagusia da (xiitak herrialdean jarraitzaile gehien duen erlijio taldea dira).
Hezbola [[Libanoko historia#Gerra zibila|Libanoko Gerra Zibilean]] agertu zen lehen aldiz, Khomeiniren jarraitzaile xiiten miliziatzat. Erakundearen hiru helburu nagusiak ondorengo hauek dira: Libanon [[Mendebaldea (kultura)|mendebaldeko]] [[kolonialismo]]arekin zer ikusia duen guztia deuseztatzea, [[Kataeb]] alderdia zigortzea eta Libanon [[errepublika islamiko]]a ezartzea.
== Bandera ==
Hezbolaren banderak, beste kolore batzuetakoa ikusi izan bada ere, erdian berde koloreko erakundearen irudia du hondo hori baten gainean. Irudiaren gainean eta azpian bi testu txiki ditu, gorri kolorekoak (zenbaitetan berdeak ere bai).
Testu hauek [[arabiera]]z idatzita daude. Ikurraren gaineko testuak honela dio: {{lang|ar|فإن حزب الله هم الغالبون}} (''Ziur izan Jainkoaren Alderdia izango dela garaile''). Beheko hitzak hauek dira: {{lang|ar|المقاومة الإسلامية في لبنان}} (''Erresistentzia islamikoa Libanon'').
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Jihad]]a
* [[Israel eta Libanoren arteko mugako gatazka (2023-2024)]]
* [[Xiismo]]a
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20151214184147/http://moqawama.org/ Webgune ofiziala] {{ar}}
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2215/hizbullah/osoa Hezbolari buruzko erreportajea Argia astekarian]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hezbola| ]]
9ui26dkdgc6usyub2obfaa5m8spkcf5
Aste Santua
0
67885
9994092
9945941
2024-12-09T03:02:32Z
Treuiller
59723
9994092
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:5part-icon.jpeg|thumb|eskuinera|Ikono orotodoxoa.]]
'''Aste Santu'''a edo '''Aste Saindu'''a ([[latin]]ez: ''Hebdomas Sancta'' edo ''Hebdomas Maior'', "Aste Handia"; [[Antzinako greziera|grezieraz]]: ''Μεγάλη Ἑβδομάς'', ''Megale Hebdomas'') [[kristautasun|kristau-erlijioan]], [[Erramu Igandea|Erramu-igandean]] hasten eta [[Larunbat Santu]]an bukatzen den [[aste]]a da, [[Jesus Nazaretekoa|Jesukristoren]] nekaldia eta piztuera ospatzen dena<ref>{{Erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=AsteSantu|izenburua=Aste Santu|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa}}</ref>. [[Kristautasun|Kristauen]] artean liturgia-jarduera handiko aldia da. Zehazki [[Erramu Igandea|Erramu-igande]] eta [[Larunbat Santu]] artean ospatzen bada ere, badaude aurreko ostiraletik (Minen ostirala) eta [[Pazkoa|Pazko Igandera]] arte ospatzen dutenak.
Aste Santuaren aurrean [[Garizuma]] ospatzen da. [[Ostiral Santua|Ostiral Santuko]] [[eukaristia]]n Jesusen Gurutziltzaketa eta [[Pazkoa|Pazko Igandeko]] bezperan Berpizkundea ospatzen dituzte. Horretarako herri-erlijiotasuna azaltzen duten ekintzak burutzen dituzte munduan zehar, esaterako [[Prozesio]]ak edo Pasioaren antzezlanak.
Pazko Igandea [[udaberri]]ko [[ekinokzio]] osteko [[ilargialdi|ilbete]] pasa eta hurrengo [[igande]]a da.
== Ospakizunak ==
[[Fitxategi:Semana_Santa_en_Bilbao_1.JPG|thumb|eskuinera|Aste Santua Bilbon.]]
Errito [[katoliko]]etan, [[prozesio]]ak dira ospakizun publiko nagusiak Aste Santuan. Mundu mailan, [[Espainia]]n antolatzen dituzte ezagunenak nazioartean. Haien artean, [[Andaluzia]]koak ospetsuenak dira. [[Sevilla]]n, Erramu Igandetik Pazko Igandera 60 ermandade prozesioan joaten dira [[Sevillako katedrala|katedralerantz]], eta 11 ermandadek bi egun lehenago egiten dute katedraletik igaro gabe. [[1980]]an [[Nazioarteko interes turistikoko jaiak (Espainia)|Nazioarteko interes turistikodun jaia]] deklaratu zuten. Izendapen bera jaso zuten [[Malaga]], [[Jerez de la Frontera]] eta [[Granada]]koek ere bai.
Bestela, [[Gaztela eta Leon]]en [[Valladolid]] (1980tik), [[Medina del Campo]], [[Palentzia]], [[Ávila]], [[Zamora]], [[León]] eta [[Salamanca]]ko erlijio jaiak ere nazioarteko interes turistikodunak dira. [[Aragoi]]n, bestela, "Ruta del tambor y el bombo" ("Semana Santa en el Bajo Aragón") [[2018]]an izendatu zuen [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare]]tzat. [[Teruelgo probintzia]]n zehar ospatzen dute 9 udalerritan, haien artean [[Calanda]] eta [[Híjar]].
[[Euskal Herria]]n, [[Balmaseda]]n Pasio Biziduna antolatzen dute urtero, 500 hiritar baino gehiagoren parte hartzearekin, hala ostegunean nola ostiralean ere. [[Bilbo]]ko prozesioak ere aipatzekoak dira, [[Gipuzkoa]]ko [[Segura]], [[Azkoitia]] eta [[Hondarribia|Hondarribi]]koekin batera. [[Araba]]n, [[Gasteiz]] eta [[Laguardia]], [[Añana]], [[Moreda Araba]], [[Mañueta]] eta [[Lagran]] aipatzekoak dira, eta [[Nafarroa]]n [[Corella]], [[Andosilla]], [[Cabanillas]], [[Luzaide]], [[Iruñea]] eta [[Tutera]]n.
[[Peru]]n, [[Ayacucho]]ko Aste Santua nabarmentzen da, elementu [[sinkretiko]] ugarirekin, duela 150 urte baino gehiagotik egiten dutena eta 10 eguneko iraupen ezohikoa duena.
== Iruditan ==
<center>
<gallery>
Fitxategi:Meister der Palastkapelle in Palermo 002.jpg|[[Erramu Igandea|Erramu-igandea]].
Fitxategi:Christus im Hause des Pharisäers Jacopo Tintoretto.jpg|[[Astelehen Santu]]a.
Fitxategi:Christ and the Apostles - Tiffany Glass & Decorating Company, c. 1890.JPG|[[Astearte Santu]]a.
Fitxategi:Judas being paid - Capella dei Scrovegni - Padua 2016.jpg|[[Asteazken Santu]]a.
Fitxategi:Leonardo da Vinci (1452-1519) - The Last Supper (1495-1498).jpg|[[Ostegun Santua]].
Fitxategi:Giotto di Bondone 035.jpg|[[Ostiral Santua]].
Fitxategi:Andrea Mantegna - Beweinung Christi.jpg|[[Larunbat Santu]]a.
Fitxategi:Der-Auferstandene 1558.jpg|[[Pazkoa|Pazko Igandea]].
</gallery>
</center>
== Erreferentzia ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Pazkoa]]
== Kanpo estekak ==
* {{eu}}[https://www.youtube.com/watch?v=RckuICjPO6w Aste Santua Hondarribian.]
* {{eu}}[https://www.youtube.com/watch?v=yaqcPHEAdu4 Aste Santua Seguran 2017an.]
* {{es}}[https://www.youtube.com/watch?v=g-NDJRujtvA Via Crucis biziduna Balmasedan.]
* {{eu}}{{es}}{{en}}[http://www.museodepasosbilbao.com/ Paso-irudien museoa Bilbon.]
{{autoritate kontrola}}
{{Aste Santua}}
[[Kategoria:Aste Santua| ]]
4xyvoyezjafso2z9b3vlxj3jkkfs7v5
Ferra
0
73908
9994176
9449007
2024-12-09T08:48:15Z
Gorkaazk
6950
9994176
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Horseshoe.jpg|thumb|Egungo ferrak [[burdina]]<nowiki/>z eginak eta apatxetan iltzatuak egoten dira]]
'''Ferrak''' U forma duten piezak dira, burdinaz, [[kautxu]]z, plastikoz edo larruz eginikoak, [[zaldi]] edo beste edozein animaliaren [[apatx]]etan iltzatzen edo itsasten direnak. Apatxak higadura eta apurtzetik babesteko erabiltzen dira. Lehenengo ferrek, irteten ziren [[iltze]]ak edo mihiak zituzten, gehiago tiratzeko. Hauek, oraindik, zaldi lehiaketa batzuetan erabiltzen dira. [[Kutun|Kuttun]] gisa, ferrek zorte ona dakartela esaten da.
Itxura guztien arabera, greziarrak izan ziren ferra mendebaldeko kulturan sartu zutenak, [[IV. mendea]]n. Ferra barietate handia dago, material eta estilo ezberdinetakoak, zaldi mota eta hauek egiten duten lan ezberdinei egokitutakoak. Materialik ohikoenak, altzairua, aluminioa eta plastikoa dira, espezializatutako ferra batzuk, magnesio, titanio edo kobrez eginak dauden arren.
== Esamoldeak ==
* ''Joan [[antzara]]k ferratzera!''
== Ikus, gainera ==
* [[Ferra arku]]
* [[Ferratze estira]]
* [[Ferra-saguzar handi]]a (''Rhinolophus ferrumequinum'') eta [[Ferra-saguzar mediterraneo]]a (''Rhinolophus euryale'')
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.luckymojo.com/horseshoe.html The Horseshoe], Perrei buruzko orrialdea.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Zaldiketa]]
[[Kategoria:Zortea]]
[[Kategoria:Kutunak]]
[[Kategoria:Burdina]]
[[Kategoria:Artisau-burdingintza]]
[[Kategoria:Zortearen ikurrak]]
c8t8yn718jkfanrfdj6wvolail9eccs
Montrealgo Protokoloa
0
74481
9993916
9963442
2024-12-08T19:38:37Z
Marklar2007
1545
9993916
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:NASA and NOAA Announce Ozone Hole is a Double Record Breaker.png|thumb|Erregistratutako Antartikako ozono-zulorik handiena, 2006ko irailean.]]
'''Montrealgo Protokoloa''' [[Montreal]]en [[1987]]ko [[irailaren 16]]an sinatutako nazioarteko agiria da, [[ozono-geruza]] babesteko helburua zuena. Orduz geroztik 175 herrialdek egin dute bat itunarekin: bertan, [[2000]]. urtea jarri zen munduan klorofluorokarburoen produkzio guztia bertan behera uzteko epe gisa. Sinatu zenetik hainbat alditan birpasatua izan da. Herrialde guztiek bertan proposatutakoa beteko balute, ozono-geruza 2050. urterako susper daitekeela uste da. Hitzarmenak lortutako inplementazio mailaren ondorioz, nazioarteko kooperazioaren adibidetzat hartzen da.
== Helburu eta terminoak ==
Hitzarmena ozonoa kimikoki desegiten duten substantzietan zentratzen da. Substantzia hauek kloro eta bromo elementuak dauzkatenak dira (fluorraren bidez soilik halogenatuak direnek ez baitute ozonoa kimikoki desegiten). Substantzia talde bakoitzak egutegi bat dauka, bere ekoizpen eta erabilpena murriztuz joan dadin, azkenean bere erabilpena partzialki ezabatu arte.
=== Klorofluorokarburoen ([[Klorofluorokarburo|CFC]]) erabilpena murrizteko plana ===
Hitzarmena sinatutako estatuen arabera Montrealgo Protokoloaren helburua honako hau da: Ozono geruza kimikoki aldatzen duten eta osasunerako eta ingurumenarentzat kaltegarriak izan daitezken substantzien igorpenak mundu osoan onartuz...Aipatutako igorpenen kantitatea mundu osoan egokitasunez murrizteko eta modu horretan ozono geruza babesteko asmoz, eta horretarako ezagutzen diren aurrerapen zientifiko eta teknologikoak erabiliz, isurpenak guztiz ezabatzea lortzea da hitzarmenaren helburu nagusia. Herrialde bakoitzaren beharrak (garapen arloan) eta alderdi tekniko eta ekonomikoak kontuan hartuko dira. Hori kontuan hartuz garapen bidean dauden herrialdeek herrialde garatuek baino plan sinpleagoa bete behar izango dute.
1991 eta 1992 urteen artean, ezin da CFC gasen erabilpen eta ekoizpenaren maila basikoa gainditu. 1994. urtean, ekoizpen eta erabilpen mailek ezin dute 1986. urteko mailen %25a gainditu. 1996. urterako, aipatutako erabilera eta ekoizpenak guztiz ezabatzea lortu behar da. Bestalde, hainbesteko kalterik eragiten ez duten substantzien erabilpena 2010. urterako ezabatu behar da.
=== Hidroklorofluorokarburoen (HCFC) erabilpena murrizteko plana ===
Montrealgo Protokoloaren batzorde betearazleak egindako berriemateek adierazi dutenez hitzarmena sinatu duten herrialdeek 2013. urtea ezarri dute HCFCen ekoizpena finko uzteko data bezala. 2015. urtetik aurrera, ekoizpen eta erabilpen mailak jaisteko plana urrera eramango da. HCFC gasak errefrigerazio sistemetan, apar plastikoen ekoizpenerako erabiltzen diren gas propultsatzailen behin behineko ordezkari moduan erabiltzen dira. Honetarako arrazoia [[HCFC]] gasek ozono geruzan eragiten duten kalte kopurua da. Beraien ordez erabiltzen direnek, ia 20 aldiz gehiago kaltetzen dute ozono geruza eta beroketa globalarengan duten eragina nabarmenki handiagoa da. Gainera, ez dago gas horien ordezko aukera egokirik, eta horregatik oso gutxi dira CFC eta HCFC gasak erabiltzen ez diren egoerak. Gas hauek asko erabiltzen dira hainbat sektoretan, hala nola nekazaritzan. Beraz beraien efektu produktiboa nahiko handia da. Bestalde, badira hainbat gobernuz kanpoko erakunde, substantzia horien erabilpena murrizteko proposamenak egin dituztenak.
== Historia ==
Mario Molina eta Frank Sherwood Roland [[Ozono-geruzaren zulo|ozono-geruzan zegoen zuloa]] [[Klorofluorokarbono|CFC]] gasek eraginda izan zitekeela esan zuten lehenengoak izan ziren. Gas hauek asko erabiltzen ziren hainbat aplikazioetan. Gas hauek, airea baino dentsoagoak direnez, ezin zirela goi-atmosferara heldu uste zen, baina CFCen bizitza luzea dela eta, aire korronteek eraginda, posiblea da [[ozono]] geruzara heltzea. Atmosferan, eguzki izpiek gas horiei erasaten diete, eta bromo eta kloro atomoak askatzen dituzte. Atomo horiek ozonoa erasotzen dute. Ozonoaren funtzio nagusia UVB izpiak xurgatzea da, eta lurrera hel daitezen ekiditen du horrela. Beraz, ozono kantitatea gutxitzeak [[ultramore|izpi ultramore]] hauen erradiazio kantitate handiagoa jasatea suposatzen du.Ozono kantitatea gutxitzeak osasun arazo larriak sor ditzake, hala nola azaleko minbizia 1985. urtean, Farman, Gardinaer eta Shanklinek ozono "zulo" baten berri eman zuten "Nature" aldizkari zientifikoan. Zulo horrek ozonoaren kantitatearen gutximen nabarmena adierazten zuen. Urte berean, 20 herrialdek Vienako hitzarmena sinatu zuten, ozonoari kalte eragiten dioten substantzien erabilpena arautzeko negoziazioei hasiera eman ziena.
== Fondo multilaterala ==
Fondo Multilaterala garapen bidean dauden herrialdeak laguntzeko prestatua dago. Herrialde hauek zailtasun gehiago dituzte CFC eta HCFC gasen erabilera murrizteko eta horretarako laguntza ekonomikoa ematen zaie, fondo horren bidez. Fondoa 7 herrialde industrialek eta beste 7 herrialde garatuk osatzen dute. Horren kudeaketa batzorde betearazlearen esku dago eta urtero, inplikatutako parteak fondoaren mugimenduaz informatuak izaten dira.
== Berronespenak ==
Gaur egun, Nazio Batuetan parte hartzen duten 196 estatuetatik 195ek berronetsi dute Montrealgo Protokoloa. Hala ere, Beijingo zuzenketa 154 herrialdek soilik sinatu dute.
Bestalde, Estatu Batuetan, hainbat proposamen jarri dira martxan ozonoa deuseztatzen duten gasen erabilpena kontrolatzeko. Horietako bat Montrealgo Protokoloa indarrean jartzea da.
== Hitzarmenaren eragina ==
[[Fitxategi:Ozone cfc trends.png|thumb|250px|Ozonoa kaltetzen duten substantzien joera]]
Montrealgo Protokoloa indarrean jarri zenetik ozonoa kaltetzen duten gasen kontzentrazio atmosferikoak egonkortu edo gutxitu dira. Ozonoa deuseztatzen duten beste substantzien kantitatea, ordea, handitu egin da, su itzalgailuetan erabiltzen baitira. Hala ere, beraien kontzentrazioa 2020. urterako gutxitzen hastea espero da. Bestalde, hitzarmenaren betekuntza izugarri handia izan da, substantzia horien debekuari ilegalki aurre egiten saiatzen diren bakan batzuk dauden arren. Antartida inguruan dagoen ozono zuloa berdin mantendu zen 3 urtetan zehar (2003-3006). 2006. urtean argitaratutako ikerketa batean ozono geruzaren hobekuntza nabaritu zen, batez ere hitzarmenaren ondorioz. Horregatik, Montrealgo Protokoloa nazioarteko ingurumen hitzarmenik eraginkorrena bezala hartuta dago.
Hala ere, HCFC eta HFC gasak [[berotegi-efektua|berotegi efektua]] sortzen duten gas gehienak dira. Substantzia hauen zifrak nahiko kezkagarriak dira. Gas hauek C02a baino 10.000 aldiz handiagoak diren baloreak hartzen dituzte. Montrealgo Protokoloak 2030. urterako gas hauen ekoizpena eta erabilpena guztiz kentzeko helburua ezarri du. Baina hitzarmenak ez ditu [[HFC]] gasak bere helburuen barnean hartzen, horiek ez diotelako ozono geruzari kalterik eragiten. CFC gasek berotegi efektu handia dute. Horregatik, hauek HFC gasengatik ordezkatzeak ez lioke ingurumenari kalterik eragingo. Gas hauen gehiegizko erabilpenak, ordea, nahiko kalte handia eragin liezaioke klima globalari.
== Ikus, gainera ==
* [[Kyotoko Protokoloa]]
* [[Ozono-geruzaren zulo]]a
* [[Berotegi-efektua]]
* [[Klorofluorokarbono|CFC]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}}{{es}}{{fr}} [https://web.archive.org/web/20070524035712/http://www.unep.ch/ozone/index.shtml United Nations Environment Programme: Ozone Secretariat]
* [http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&id=504&chapter=27&lang=en]{{Apurtutako esteka|date=abendua 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} The Parties involved
* [https://web.archive.org/web/20080703062032/http://ozone.unep.org/Publications/MP_Handbook/Section_1.1_The_Montreal_Protocol/ The Montreal Protocol]
* [https://web.archive.org/web/20100531033513/http://www.unep.fr/ozonaction/montrealprotocolwhoswho/ The Montreal Protocol Who's Who]
* [https://web.archive.org/web/20100617014519/http://ncseonline.org/NCSEconference/2000conference/Chafee/ THE CFC-OZONE PUZZLE: Environmental Science in the Global Arena] by F.Sherwood Rowland and Mario J.Molina
* [https://web.archive.org/web/20070813162622/http://www.earthinstitute.columbia.edu/library/earthmatters/sept1999/pages/page4.html The Indispensable Element in the MONTREAL OZONE PROTOCOL] by Richard Benedick
* [https://web.archive.org/web/20090608092617/http://ciesin.org/docs/003-006/003-006.html The evolution of policy responses to stratospheric ozone depletion] by P. M. Morrisette, ''Natural Resources Journal'' 29: 793–820 (1989).
* [https://web.archive.org/web/20060614130414/http://www.al.noaa.gov/assessments/2002/Q%26As16.pdf Has the Montreal Protocol been successful in reducing ozone-depleting gases in the atmosphere? ](NOAA Aeronomy Lab)
* [https://web.archive.org/web/20090910000608/http://cei.org/gencon/025,01184.cfm Doomsday Déjà vu: Ozone Depletion's Lessons for Global Warming] by [https://web.archive.org/web/20051213041936/http://www.cei.org/dyn/view_Expert.cfm?Expert=6 Ben Lieberman]
* [https://web.archive.org/web/20101220075731/http://www.h3rcleanagents.com/support_faq_3.htm Halon and the Ozone Layer]
* http://www.scribd.com/doc/6292142/Brief-on-Hydro-Chlorofluorocarbons
[[Kategoria:Ekologia]]
[[Kategoria:Klima aldaketa]]
[[Kategoria:Montrealgo historia]]
[[Kategoria:Andorrako itunak]]
[[Kategoria:Albaniako itunak]]
[[Kategoria:Armeniako itunak]]
[[Kategoria:Azerbaijango itunak]]
[[Kategoria:Belgikako itunak]]
[[Kategoria:Frantziako itunak]]
[[Kategoria:Espainiako itunak]]
[[Kategoria:Bosnia eta Herzegovinako itunak]]
[[Kategoria:Bulgariako itunak]]
[[Kategoria:Danimarkako itunak]]
[[Kategoria:Errumaniako itunak]]
[[Kategoria:Eslovakiako itunak]]
[[Kategoria:Esloveniako itunak]]
[[Kategoria:Estoniako itunak]]
[[Kategoria:Finlandiako itunak]]
[[Kategoria:Georgiako itunak]]
[[Kategoria:Greziako itunak]]
[[Kategoria:Hungariako itunak]]
[[Kategoria:Ipar Mazedoniako itunak]]
[[Kategoria:Irlandako itunak]]
[[Kategoria:Islandiako itunak]]
[[Kategoria:Kroaziako itunak]]
[[Kategoria:Liechtensteingo itunak]]
[[Kategoria:Lituaniako itunak]]
[[Kategoria:Luxenburgoko itunak]]
[[Kategoria:Letoniako itunak]]
[[Kategoria:Maltako itunak]]
[[Kategoria:Moldaviako itunak]]
[[Kategoria:Monakoko itunak]]
[[Kategoria:Montenegroko itunak]]
[[Kategoria:Norvegiako itunak]]
[[Kategoria:Poloniako itunak]]
[[Kategoria:San Marinoko itunak]]
[[Kategoria:Serbia eta Montenegroko itunak]]
[[Kategoria:Suediako itunak]]
[[Kategoria:Suitzako itunak]]
[[Kategoria:Txekiar Errepublikako itunak]]
[[Kategoria:Zipreko itunak]]
[[Kategoria:Australiako itunak]]
[[Kategoria:Venezuelako itunak]]
[[Kategoria:Japoniako itunak]]
[[Kategoria:Indonesiako itunak]]
[[Kategoria:Malaysiako itunak]]
[[Kategoria:Argentinako itunak]]
[[Kategoria:Gabongo itunak]]
[[Kategoria:Kolonbiako itunak]]
[[Kategoria:Liberiako itunak]]
[[Kategoria:Senegalgo itunak]]
[[Kategoria:Uruguaiko itunak]]
[[Kategoria:Mendebaldeko Alemaniako itunak]]
[[Kategoria:Brasilgo itunak]]
[[Kategoria:Sobietar Batasuneko itunak]]
o7vq39bqguj6x1nq4sz3u5qaxd47fso
Zuzentarau
0
75298
9994147
7216864
2024-12-09T07:42:50Z
Druiz002
154206
/* Kanpo estekak */
9994147
wikitext
text/x-wiki
'''Zuzentaraua''', [[Europar Batasuna]]ri dagokionez, [[Europar Batasuneko Kontseilua]]k edo [[Europako Batzordea]]k emandako agiria, arau balioa duena.
[[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] adierazitakoaren arabera, zuzentarau bat, erabaki kolektibo bat da, estatuak eurak, elkar derrigortzen direna, Batasunaren barnean dauden nazioek onartutakoa. Partaide diren nazio guztiak edo batzuk derrigortzen ditu lortu beharreko xedeari dagokionez, baina hori lortzeko forma eta baliabideak aukeratzea baimentzen die.
Europar Batasuneko araudiek, forma ezberdinak izan ditzakete: araudiak, zuzentarauak, erabakiak, gomendioak eta iritziak, Batasuneko instituzioek onartutakoak itunekin bat etorriak.
Europar zuzentarauak, ikuspegi bikoitzeko zuzentarauak deitzen zaienak izaten dira. Honek zera esan nahi du: Europar Batasunak, zuzentaraua betearazteko modu bat ezarri behar duela (erabat garatuz), eta, orokorrean, Arau Armonizatu baten bidez egiten dena (hau betetzeak, Direktiba betetzea esan nahi duelarik), baina posible da, baita ere, zuzentaraua betetzea beste kanpoko baliabide batzuen bidez, eta, horretarako, beharrezkoa da (orokorrean) arrisku analisi bat egitea eta Organismo Ohartu batean Tipoko CE azterketa baten bidez ziurtatzea.
== Zuzentarauen trasposizioa barne araudietara ==
Zuzentarauak, [[batasuneko araudi]]ak ez bezala, ez dira batasuneko partaide diren araudian zuzenean ezarriak.
Zuzentarauak, estatu partaideak, neurri batzuk ezartzera derrigortzen ditu, eta neurri horiek, Estatu bakoitzeko Zuzenbidera, trasposizio baten bidez eramaten dira. Trasposizioa egin eta gero bakarrik aldarrikatuko dituzte hiritarrek, bertan onartzen zaizkien eskubideak.
Beste alde batetik, batzuetan, zuzentarauaren akastun trasposizio bategatik, pertsona soil batek jasandako kalteak partaide den estatu bati aldarrikatzeko eskubidea onartu da.
Europar batasuneko justizia auzitegiaren jurisprudentziaren arabera, pertsona soilei, administrazio nazionalen aurrean, modu zehatz, garbi eta baldintza gabean, eskubideak ematen dizkieten zuzentarauaren aginduen zuzenezko eragina argudiatzea baimentzen die. Auzitegiak, kasu hauetan, zuzentarauen eragin zuzen bertikala bakarrik onartu du (pertsona soil eta administrazioen arteko harremanak), baina ez eragin zuzen horizontala (pertsona soilen arteko harremanak). Pertsona soilak, zuzentarauak ematen dizkion eskubideak argudiatu ditzake, baina Estatuak ezin dizkio ardurak eskatu, baina, eragin zuzena izan dezaten, oso argiak izan behar dute, eta ez dute tokirik utzi behar beste modu batetara ulertzeko.
Zuzentaraua, partaide den estatu bati edo gehiagori zuzendua egon daiteke.
== Ikusi ere ==
* [[Araudi (Europar Batasuna)|Araudiak (Europar Batasuna)]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Europar Batasuneko zuzentarauak| ]]
9ykrkh394qrc5l405gpb2cx3v0r0ki7
Zerrenda:Galestar ospetsuak
106
75325
9993648
9979388
2024-12-08T16:28:14Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993648
wikitext
text/x-wiki
'''[[Gales]]tar ospetsuen zerrenda''':
== Kirolak ==
* [[John Benjamin Toshack]] ([[1949]]-), futbolari eta [[Galesko futbol selekzio nazionala]]ren entrenatzailea [[2004]]tik.
* [[Neville Southall]] ([[1958]]-), futbolaria.
* [[Ian Rush]] ([[1961]]-), futbolaria.
* [[Mark Hughes]] ([[1963]]-), futbolaria.
* [[Ryan Giggs]] ([[1973]]-), futbolaria.
* [[Neil Jenkins]] ([[1971]]-), errugbilaria.
* [[Gareth Thomas]] ([[1974]]-), errugbilaria.
== Literatura ==
{{sakontzeko|Galesezko idazleen zerrenda}}
* [[Dafydd ap Gwilym]] ([[1315]]/1320–[[1350]]/1370), galesezko poeta.
* [[Thomas Price]] "Carnhuanawc" ([[1787]]–[[1848]]), idazle elebiduna.
* [[Daniel Owen]] ([[1836]]–[[1895]]), galesezko eleberrigilea.
* [[Bertrand Russell]] ([[1872]]-[[1970]]), [[Nobel Sariak|Nobel Saridun]] [[ingeles]]ezko idazlea, filosofo eta matematikaria.
* [[Kate Roberts]] ([[1891]]-[[1985]]), galesezko ipuingilea.
* [[Saunders Lewis]] ([[1893]]-[[1985]]), galesezko poeta eta politikaria.
* [[Rhys Davies]] ([[1901]]–[[1978]]), ingelesezko idazlea.
* [[Dylan Thomas]] ([[1914]]–[[1953]]), ingelesezko poeta.
* [[Roald Dahl]] ([[1916]]-[[1990]]), ingelesezko idazlea, haur literatura landu zuena.
* [[Marion Eames]] ([[1921]]-[[2007]]), galesezko idazlea.
* [[John Ellis Williams]] ([[1924]]–), eleberrigile elebiduna.
* [[Alan Llwyd]] ([[1948]]-), galesezko poeta.
* [[Ken Follett]] ([[1949]]-), ingelesezko eleberrigilea.
== Musika ==
* [[Ivor Novello]] ([[1893]]-[[1951]]), konposatzailea, abeslaria eta aktorea.
* [[Tom Jones]] ([[1940]]-), abeslaria
* [[John Cale]] ([[1942]]-), musikaria, [[The Velvet Underground]] taldekide izandakoa.
* [[Dafydd Iwan]] ([[1943]]-), kantautorea, politikaria eta [[Gales (hizkuntza)|galesaren]] aldeko ekintzailea.
* [[Bonnie Tyler]] ([[1953]]-), abeslaria.
* [[Manic Street Preachers]], musika taldea.
* [[Gorky's Zygotic Mynci]], musika taldea.
* [[Catatonia (musika taldea)|Catatonia]], musika taldea.
* [[Cerys Matthews]], abeslaria eta [[Catatonia (musika taldea)|Catatonia]] musika taldeko kide ohia.
== Politika ==
* [[David Lloyd George]] ([[1863]]-[[1922]]), galestar jatorriko [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] Lehen Ministroa.
* [[Saunders Lewis]] ([[1893]]-[[1985]]), olerkaria, antzerkigilea, literatur kritikaria, politikaria eta historialaria.
* [[Aneurin Bevan]] ([[1897]]-[[1960]]), [[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Labour Party]] alderdikidea eta [[National Health Service]] sortzaileetakoa.
* [[Gwynfor Evans]] ([[1912]]-[[2005]]), lehenengo [[Plaid Cymru]] alderdikidea Erresuma Batuko parlamentari izandakoa.
* [[Dafydd Iwan]] ([[1943]]-), kantautorea, politikaria eta galesaren aldeko ekintzailea.
* [[Dafydd Wigley]] ([[1943]]-), politikaria.
* [[Ieuan Wyn Jones]] ([[1949]]-), politikaria.
== Zinema ==
* [[Richard Burton]] ([[1925]]-[[1984]]), aktorea.
* [[Anthony Hopkins]] ([[1937]]-), [[Oscar Sariak|Oscar Saridun]] aktorea.
* [[Terry Jones]] ([[1942]]-), aktore, umorista eta [[Monty Python]] taldeko pelikulen zuzendaria.
* [[Jonathan Pryce]] ([[1948]]-), aktorea.
* [[Timothy Dalton]] ([[1946]]-), aktorea.
* [[Rhys Ifans]] ([[1967]]-), aktorea.
* [[Catherine Zeta-Jones]] ([[1969]]-), aktorea.
* [[Ioan Gruffudd]] ([[1973]]-), aktorea.
* [[Christian Bale]] ([[1974]]-), aktorea.
==Iraunkorra Welsh pertsonen zerrenda==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?yob ?yod WHERE {
?item wdt:P19 ?pob .
?pob wdt:P131* wd:Q25 .
OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob . BIND(YEAR(?dob) as ?yob) }
OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod . BIND(YEAR(?dod) as ?yod) }
. }
|wdq=.
|sort=569
|section=31
|columns=number:#,P18,label:izen,description:deskribapena,?yob:Jaiotza data,?yod:Heriotza data,P19
}}
== fikziozko pertsona ==
{| class='wikitable sortable'
! #
! irudia
! izen
! deskribapena
! Jaiotza data
! Heriotza data
! jaiolekua
|-
| style='text-align:right'| 1
|
| ''[[:d:Q1283396|Myrddin Wyllt]]''
|
| 540
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2
| [[Fitxategi:TheWolfManLobbyCardCropped.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4006190|Larry Talbot]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3
|
| ''[[:d:Q6742717|Malcolm Wynn-Jones]]''
|
| 1958
|
| [[Dunvant]]
|}
== folklorearen pertsonaia ==
{| class='wikitable sortable'
! #
! irudia
! izen
! deskribapena
! Jaiotza data
! Heriotza data
! jaiolekua
|-
| style='text-align:right'| 1
|
| ''[[:d:Q72699024|Canthrig Bwt]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q13130349|Nant Peris]]''
|-
| style='text-align:right'| 2
|
| ''[[:d:Q72823385|Beti'r Bont]]''
|
|
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3
|
| ''[[:d:Q72824249|Gwen Davies]]''
|
|
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4
|
| ''[[:d:Q72826181|Peggy Abercamles]]''
|
|
|
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 5
|
| ''[[:d:Q72828361|Sali Minffordd]]''
|
|
|
| [[Powys]]
|}
== gizaki ==
{| class='wikitable sortable'
! #
! irudia
! izen
! deskribapena
! Jaiotza data
! Heriotza data
! jaiolekua
|-
| style='text-align:right'| 1
| [[Fitxategi:King Edward II of England.jpg|center|128px]]
| [[Eduardo II.a Ingalaterrakoa]]
|
| 1284
| 1327
| [[Caernarfon gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 2
| [[Fitxategi:Elmer Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8287|Elmer Gethin Rees]]''
|
| 1941
| 2019
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 3
| [[Fitxategi:Cskamu 17.jpg|center|128px]]
| [[Ryan Giggs]]
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4
| [[Fitxategi:Page, Robert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10552|Robert Page]]''
|
| 1974
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 5
| [[Fitxategi:Leanne Wood AM (27555056394).jpg|center|128px]]
| [[Leanne Wood]]
| politikari britainiarra
| 1971
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 6
| [[Fitxategi:(John Rhys-Davies) 2018-02-11 15-35-40 ILCE-6500 DSC07150 (31235662177) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[John Rhys-Davies]]
|
| 1944
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 7
| [[Fitxategi:AlunMichael crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19397|Alun Michael]]''
|
| 1943
|
| [[Bryngwran]]
|-
| style='text-align:right'| 8
| [[Fitxategi:Edward and Tsuneko Gauntlett.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q22742|George Edward Luckman Gauntlett]]''
|
| 1868
| 1956
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9
| [[Fitxategi:Roald Dahl.jpg|center|128px]]
| [[Roald Dahl]]
|
| 1916
| 1990
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 10
| [[Fitxategi:Hugh Dalton.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q26207|Hugh Dalton]]''
|
| 1887
| 1962
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11
| [[Fitxategi:Desmond Llewelyn 01.jpg|center|128px]]
| [[Desmond Llewelyn]]
|
| 1914
| 1999
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 12
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Jones of Whitchurch crop 2, 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29732|Maggie Jones, Baroness Jones of Whitchurch]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 13
|
| ''[[:d:Q29738|Rod Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1947
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 14
| [[Fitxategi:Fred Keenor statue.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30518|Fred Keenor]]''
|
| 1894
| 1972
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 15
|
| ''[[:d:Q31362|Martyn Lloyd-Jones]]''
|
| 1899
| 1981
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 16
| [[Fitxategi:Bertrand Russell photo.jpg|center|128px]]
| [[Bertrand Russell]]
|
| 1872
| 1970
| [[Trellech]]
|-
| style='text-align:right'| 17
| [[Fitxategi:David Broome.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q34784|David Broome]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 18
|
| ''[[:d:Q40005|Sarah Thomas]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1981
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 19
| [[Fitxategi:Timothy Dalton 1987.jpg|center|128px]]
| [[Timothy Dalton]]
|
| 1946
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 20
| [[Fitxategi:Julia Gillard.jpg|center|128px]]
| [[Julia Gillard]]
|
| 1961
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 21
| [[Fitxategi:Christian Bale-7837.jpg|center|128px]]
| [[Christian Bale]]
| aktore britainiarra
| 1974
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 22
| [[Fitxategi:John-cale.jpg|center|128px]]
| [[John Cale]]
| musikari eta konpositore galestar
| 1942
|
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 23
| [[Fitxategi:Catherine Zeta-Jones VF 2012 Shankbone.jpg|center|128px]]
| [[Catherine Zeta-Jones]]
|
| 1969
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 24
|
| ''[[:d:Q48009|Anna Ryder Richardson]]''
|
| 1964
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 25
| [[Fitxategi:Rowan Williams -001b.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q49615|Rowan Williams]]''
|
| 1950
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 26
| [[Fitxategi:Peter greenaway.jpg|center|128px]]
| [[Peter Greenaway]]
|
| 1942
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 27
| [[Fitxategi:Y botanegwr Hugh Davies (1739 – 1821) Welsh botanist.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q56170|Hugh Davies]]''
|
| 1739
| 1821
| ''[[:d:Q6661266|Llandyfrydog]]''
|-
| style='text-align:right'| 28
|
| ''[[:d:Q58331|Kenny Morgans]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 29
| [[Fitxategi:AnthonyHopkins10TIFF.jpg|center|128px]]
| [[Anthony Hopkins]]
|
| 1937
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 30
| [[Fitxategi:Daisy von Pless.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q73647|Daisy, Princess of Pless]]''
|
| 1873
| 1943
| ''[[:d:Q3403676|Ruthin Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 31
| [[Fitxategi:Charles Warren carbon print portrait by Herbert Rose Barraud of London.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q74338|Charles Warren]]''
|
| 1840
| 1927
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 32
| [[Fitxategi:Admiral Sir Erasmus Gower.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q74563|Erasmus Gower]]''
|
| 1742
| 1814
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 33
|
| ''[[:d:Q74605|W. F. Grimes]]''
|
| 1905
| 1988
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 34
|
| ''[[:d:Q75658|John Hefin]]''
|
| 1941
| 2012
| [[Tre-Taliesin]]
|-
| style='text-align:right'| 35
| [[Fitxategi:AUT vs. WAL 2016-10-06 (118).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q93555|Ben Davies]]''
| futbolari britainiarra (1993-)
| 1993
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 36
| [[Fitxategi:Easter at Bristol Rovers in October 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q93828|Jermaine Easter]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 37
| [[Fitxategi:Festival interceltique de Lorient 2018 - Carwyn Jones conference - 0564 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111840|Carwyn Jones]]''
|
| 1967
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 38
|
| ''[[:d:Q115870|Sally Hodge]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 39
|
| ''[[:d:Q116496|Michael Bogdanov]]''
|
| 1938
| 2017
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 40
| [[Fitxategi:Gwenda Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q117720|Gwenda Thomas]]''
| politikari britainiarra
| 1942
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 41
| [[Fitxategi:Petter Solberg - 2009 Cyprus Rally 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q117756|Phil Mills]]''
|
| 1963
|
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 42
|
| ''[[:d:Q118542|Nicholas A'Hern]]''
|
| 1969
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 43
| [[Fitxategi:Sir Thomas Picton by Sir Martin Archer Shee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q121734|Thomas Picton]]''
|
| 1758
| 1815
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 44
|
| ''[[:d:Q122122|Karl Johnson]]''
|
| 1948
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 45
| [[Fitxategi:Carl-Robinson-2009-06-02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q126360|Carl Robinson]]''
|
| 1976
|
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 46
| [[Fitxategi:David Vaughan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q126444|David Vaughan]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 47
| [[Fitxategi:Henry V Miniature.jpg|center|128px]]
| [[Henrike V.a Ingalaterrakoa]]
|
| 1386
| 1422
| ''[[:d:Q525635|Monmouth gaztelua]]''
|-
| style='text-align:right'| 48
|
| [[David Crighton]]
|
| 1942
| 2000
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 49
| [[Fitxategi:AUT vs. WAL 2016-10-06 (108).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q138839|Wayne Hennessey]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 50
| [[Fitxategi:Julian Hodgson 2001 Solingen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q142319|Julian Hodgson]]''
|
| 1963
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 51
| [[Fitxategi:Michael sadler saga2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q143120|Michael Sadler]]''
|
| 1954
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 52
| [[Fitxategi:Richard Burton - The Robe.jpg|center|128px]]
| [[Richard Burton]]
|
| 1925
| 1984
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 53
| [[Fitxategi:David Griffith (Clwydfardd, 1800-94) NLW3364606 retouched (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q152720|David Griffith]]''
|
| 1800
| 1894
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 54
| [[Fitxategi:2016 Bonnie Tyler - by 2eight - DSC8647.jpg|center|128px]]
| [[Bonnie Tyler]]
|
| 1951
|
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 55
| [[Fitxategi:James Collins 2023 (cropped).jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q158980|James Collins]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 56
| [[Fitxategi:Alfred-Russel-Wallace-c1895.jpg|center|128px]]
| [[Alfred Russel Wallace]]
|
| 1823
| 1913
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 57
|
| ''[[:d:Q163452|Tom James]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 58
| [[Fitxategi:Terry Jones Monty Python O2 Arena (cropped) (2).jpg|center|128px]]
| [[Terry Jones]]
|
| 1942
| 2020
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 59
| [[Fitxategi:Lucy Cohen-Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q166910|Lucy Owen]]''
|
| 1970
|
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 60
| [[Fitxategi:Presidente Abugattás recibió a Parlamentario Británico (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q168235|Tristan Garel-Jones]]''
|
| 1941
| 2020
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 61
| [[Fitxategi:Te lawrence.jpg|center|128px]]
| [[T. E. Lawrence]]
|
| 1888
| 1935
| [[Tremadog]]
|-
| style='text-align:right'| 62
| [[Fitxategi:Henry Morton Stanley 1.jpg|center|128px]]
| [[Henry Morton Stanley]]
|
| 1841
| 1904
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 63
|
| ''[[:d:Q172273|Alan Rees]]''
|
| 1938
| 2024
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 64
| [[Fitxategi:Tom Pryce 1975 Watkins Glen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q172835|Tom Pryce]]''
|
| 1949
| 1977
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 65
|
| ''[[:d:Q173689|Shane Summers]]''
|
| 1936
| 1961
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 66
|
| ''[[:d:Q175294|Charles Robert Harington]]''
|
| 1897
| 1972
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 67
|
| [[Clive Rowlands]]
| galestar errugbilaria eta entrenatzailea
| 1938
| 2023
| [[Cwmtwrch]]
|-
| style='text-align:right'| 68
| [[Fitxategi:Robert Owen by William Henry Brooke.jpg|center|128px]]
| [[Robert Owen]]
|
| 1771
| 1858
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 69
| [[Fitxategi:Sir Tom Jones at The Queen's Birthday Party (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Tom Jones]]
|
| 1940
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 70
| [[Fitxategi:Brian Josephson, March 2004.jpg|center|128px]]
| [[Brian Josephson|Brian David Josephson]]
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 71
| [[Fitxategi:Ray Milland by A. L. Whitey Schafer, 1947.jpg|center|128px]]
| [[Ray Milland]]
|
| 1907
| 1986
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 72
| [[Fitxategi:2022 FIFA World Cup United States 1–1 Wales - (32) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Gareth Bale]]
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 73
| [[Fitxategi:Sir John Conroy, 1st Bt by Henry William Pickersgill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q185188|John Conroy]]''
|
| 1786
| 1854
| [[Caerhun]]
|-
| style='text-align:right'| 74
| [[Fitxategi:Cotton Claudius B VII f.224 Merlin Vortigern.jpg|center|128px]]
| [[Godofredo Monmouthekoa]]
| historiografiaz idatzi zuen elizgizona
| 1100
| 1155
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 75
| [[Fitxategi:Craig Bellamy 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q190515|Craig Bellamy]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 76
| [[Fitxategi:Dylan Thomas, drinking a pint of beer in a pub in Wales.jpg|center|128px]]
| [[Dylan Thomas]]
| Galesko poeta eta idazlea
| 1914
| 1953
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 77
| [[Fitxategi:Duffy 2010 erdoedy.jpg|center|128px]]
| [[Duffy]]
|
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 78
|
| ''[[:d:Q194621|Edith Austin]]''
|
| 1867
| 1953
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 79
| [[Fitxategi:Gary Speed 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q202153|Gary Speed]]''
|
| 1969
| 2011
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 80
|
| ''[[:d:Q204537|Justin Kerrigan]]''
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 81
| [[Fitxategi:Ken Follett official.jpg|center|128px]]
| [[Ken Follett]]
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 82
| [[Fitxategi:Aaron Ramsey 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q213427|Aaron Ramsey]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 83
| [[Fitxategi:1 mark hughes 2015.jpg|center|128px]]
| [[Mark Hughes]]
|
| 1963
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 84
| [[Fitxategi:Rhys Ifans 2011 cropped.jpg|center|128px]]
| [[Rhys Ifans]]
|
| 1967
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 85
| [[Fitxategi:Morgan,Henry.jpg|center|128px]]
| [[Henry Morgan]]
|
| 1631
| 1688
| [[Llanrumney]]
|-
| style='text-align:right'| 86
| [[Fitxategi:Deep Purple - MN Gredos - 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q216700|Roger Glover]]''
|
| 1945
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 87
| [[Fitxategi:SIWANMORRIS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q218245|Siwan Morris]]''
| aktore britainiarra
| 1976
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 88
| [[Fitxategi:Ian Rush in Singapore.jpg|center|128px]]
| [[Ian Rush]]
|
| 1961
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 89
| [[Fitxategi:Andy Whitfield by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| [[Andy Whitfield]]
|
| 1971
| 2011
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 90
| [[Fitxategi:Ernest Jones 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q221870|Ernest Jones]]''
|
| 1879
| 1958
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 91
|
| ''[[:d:Q221876|Chris Bell]]''
|
| 1960
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 92
| [[Fitxategi:Francis Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q223235|Francis Lewis]]''
|
| 1713
| 1802<br/>1803
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 93
| [[Fitxategi:Portrait of Henry, Duke of Lancaster - William Bruges's Garter Book (c.1440-1450), f.8 - BL Stowe MS 594 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Henrike Grosmontekoa|Henry of Grosmont, 1st Duke of Lancaster]]
|
| 1310
| 1361
| [[Grosmont (Monmouthshire)|Grysmwnt]]
|-
| style='text-align:right'| 94
| [[Fitxategi:Mary Hopkin 1969.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q230594|Mary Hopkin]]''
|
| 1950
|
| [[Ystradgynlais]]<br/>[[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 95
| [[Fitxategi:Nicole Cooke Geelong World Cup 2007 podium 1.jpg|center|128px]]
| [[Nicole Cooke]]
| txirrindulari britainiarra
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 96
| [[Fitxategi:Charlotte Church by Law Keven.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q231207|Charlotte Church]]''
|
| 1986
|
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 97
| [[Fitxategi:Lilian of Sweden 1940s as Mrs. Craig.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q234171|Princess Lilian, Duchess of Halland]]''
|
| 1915
| 2013
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 98
| [[Fitxategi:Marina Diamandis @ YouTube Theater 03 09 2022 (52297979794).jpg|center|128px]]
| [[Marina Diamandis]]
| Galesko abeslaria
| 1985
|
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 99
| [[Fitxategi:Sarah Siddons (1755-1831).jpg|center|128px]]
| [[Sarah Siddons]]
|
| 1755
| 1831
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 100
| [[Fitxategi:Shirley Bassey (1971).jpg|center|128px]]
| [[Shirley Bassey]]
| abeslari britainiarra
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 101
| [[Fitxategi:Dawn French 4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q236309|Dawn French]]''
|
| 1957
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 102
| [[Fitxategi:Jem Walking 2005.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q237182|Jem]]''
|
| 1975
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 103
| [[Fitxategi:Sarah Waters.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q237555|Sarah Waters]]''
|
| 1966
|
| [[Neyland]]
|-
| style='text-align:right'| 104
| [[Fitxategi:Siân Phillips in "Crossing Borders".jpg|center|128px]]
| [[Siân Phillips]]
|
| 1933
|
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 105
| [[Fitxategi:Delaney, Mark.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q246379|Mark Delaney]]''
| futbolari britainiarra
| 1976
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 106
| [[Fitxategi:Gary Jones stargate cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q248414|Gary Jones]]''
|
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 107
|
| ''[[:d:Q251038|Peter George]]''
|
| 1924
| 1966
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 108
|
| ''[[:d:Q251436|Michael White]]''
|
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 109
| [[Fitxategi:Shefali Chowdhury.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q253495|Shefali Chowdhury]]''
| aktore britainiarra
| 1988
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 110
| [[Fitxategi:6702 Victor Spinetti.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q253813|Victor Spinetti]]''
|
| 1929
| 2012
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 111
|
| ''[[:d:Q254781|Margaret Price]]''
|
| 1941
| 2011
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 112
| [[Fitxategi:Rachel Roberts.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q254828|Rachel Roberts]]''
|
| 1927
| 1980
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 113
| [[Fitxategi:Eve Myles 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q254876|Eve Myles]]''
|
| 1978
|
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 114
| [[Fitxategi:NeudeBunny.jpg|center|128px]]
| [[Barry Flanagan]]
| eskultore britainiarra
| 1941
| 2009
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 115
|
| ''[[:d:Q258600|Barbara Margaret Trimble]]''
|
| 1915
| 1995
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 116
| [[Fitxategi:23Zeruk Green-from sitebuilder 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q259185|Peg Entwistle]]''
|
| 1908
| 1932
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 117
| [[Fitxategi:Official portrait of Stuart Andrew crop 2, 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q259707|Stuart Andrew]]''
| politikari britainiarra
| 1971
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 118
|
| ''[[:d:Q259988|John Disley]]''
|
| 1928
| 2016
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 119
|
| ''[[:d:Q260670|Dion Fortune]]''
|
| 1890
| 1946
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 120
| [[Fitxategi:Official portrait of Guto Bebb crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q260772|Guto Bebb]]''
|
| 1968
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 121
|
| ''[[:d:Q261477|Gareth Llewellyn]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1969
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 122
| [[Fitxategi:Gwyneth Jones.JPG|center|128px]]
| [[Gwyneth Jones]]
|
| 1936
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 123
| [[Fitxategi:Colin Pascoe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q262177|Colin Pascoe]]''
|
| 1965
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 124
| [[Fitxategi:Thomas Lewis (cardiologist).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q262827|Thomas Lewis]]''
|
| 1881
| 1945
| [[Taff's Well]]
|-
| style='text-align:right'| 125
| [[Fitxategi:Robert Walter, president European security and Defence Assembly. Session 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q263532|Robert Walter]]''
| politikari britainiarra
| 1948
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 126
| [[Fitxategi:I. D. Hooson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q264107|Isaac Daniel Hooson]]''
| idazle britainiarra
| 1880
| 1948
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 127
| [[Fitxategi:Official portrait of Kevin Brennan crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q264964|Kevin Brennan]]''
|
| 1959
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 128
|
| ''[[:d:Q266062|Gareth John Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 129
| [[Fitxategi:Official portrait of Chris Bryant crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q266146|Chris Bryant]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 130
| [[Fitxategi:Official portrait of Hywel Williams crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q266189|Hywel Williams]]''
|
| 1953
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 131
| [[Fitxategi:Roger Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q266434|Roger Williams]]''
|
| 1948
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 132
| [[Fitxategi:Stephen Williams MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q266548|Stephen Williams]]''
|
| 1966
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 133
| [[Fitxategi:Official portrait of Rt Hon Alun Cairns MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q268030|Alun Cairns]]''
|
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 134
|
| ''[[:d:Q268875|Herbert Bowden, Baron Aylestone]]''
|
| 1905
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 135
| [[Fitxategi:Official portrait of Rt Hon Robert Buckland MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q269853|Robert Buckland]]''
|
| 1968
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 136
| [[Fitxategi:Evans, Jill-1665.jpg|center|128px]]
| [[Jill Evans]]
| politikari britainiarra
| 1959
|
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 137
| [[Fitxategi:Sir Peter Lely - Lucy Walter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272539|Lucy Walter]]''
|
| 1630
| 1658
| ''[[:d:Q7353760|Roch Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 138
| [[Fitxategi:Jade Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272570|Jade Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 139
|
| ''[[:d:Q272575|Ethel Lina White]]''
|
| 1876
| 1944
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 140
| [[Fitxategi:Donna Lewis (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272578|Donna Lewis]]''
|
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 141
| [[Fitxategi:Katherine Jenkins in 2022 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272581|Katherine Jenkins]]''
|
| 1980
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 142
|
| ''[[:d:Q272592|Aimee-Ffion Edwards]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 143
| [[Fitxategi:Gwen John - Self-portrait (1900).jpg|center|128px]]
| [[Gwen John]]
|
| 1876
| 1939
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 144
| [[Fitxategi:Emma Booth (8182107944).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q275421|Emma]]''
| abeslari britainiarra
| 1974
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 145
| [[Fitxategi:Admiral Thomas Mathews.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q278125|Thomas Mathews]]''
|
| 1676
| 1751
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 146
| [[Fitxategi:Evan John Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q278385|Evan Roberts]]''
|
| 1878
| 1951
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 147
| [[Fitxategi:Official portrait of Ann Clwyd crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q285249|Ann Clwyd]]''
|
| 1937
| 2023
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 148
|
| ''[[:d:Q285258|Ron Waldron]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1933
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 149
|
| ''[[:d:Q287292|Andrew Selby]]''
| boxeolari britainiarra
| 1988
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 150
|
| ''[[:d:Q287791|Gary Owen]]''
|
| 1929
| 1995
| [[Tumble (Carmarthenshire)|Tumble]]
|-
| style='text-align:right'| 151
| [[Fitxategi:George Twyber Travers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q289332|George Travers]]''
|
| 1877
| 1945
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 152
|
| ''[[:d:Q289342|Sylvia Sleigh]]''
|
| 1916
| 2010
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 153
| [[Fitxategi:Bp John Owen NPG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q290367|John Owen]]''
|
| 1854
| 1926
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 154
| [[Fitxategi:Cerys Matthews Glastonbury 2008 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Cerys Matthews]]
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 155
| [[Fitxategi:Hester Thrale (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q291322|Hester Thrale]]''
|
| 1741
| 1821
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 156
|
| ''[[:d:Q291686|Lindy Hemming]]''
|
| 1948
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 157
| [[Fitxategi:Ioan Gruffudd at the 2011 Comic-Con International.jpg|center|128px]]
| [[Ioan Gruffudd]]
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 158
| [[Fitxategi:Official portrait of Wayne David MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q296716|Wayne David]]''
|
| 1957
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 159
| [[Fitxategi:Glyn Davies (Welsh Politician) profile photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q296920|Glyn Davies]]''
|
| 1944
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 160
| [[Fitxategi:Michael Sheen crop n2 Good Omens panel at NYCC (61104).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q298276|Michael Sheen]]''
|
| 1969
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 161
| [[Fitxategi:Official portrait of Jonathan Edwards crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q302892|Jonathan Edwards]]''
| politikari britainiarra
| 1976
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 162
| [[Fitxategi:Official portrait of Chris Evans crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q303577|Chris Evans]]''
|
| 1977
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 163
| [[Fitxategi:Evans, Jonathan (crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q303716|Jonathan Evans]]''
|
| 1950
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 164
| [[Fitxategi:Official portrait of Mr Nigel Evans crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q303814|Nigel Evans]]''
| politikari britainiarra
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 165
| [[Fitxategi:Simon Davies Wales October 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q310733|Simon Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 166
| [[Fitxategi:Hugh griffith publicity photo.jpg|center|128px]]
| [[Hugh Griffith]]
|
| 1912
| 1980
| ''[[:d:Q6761826|Marian-glas]]''
|-
| style='text-align:right'| 167
| [[Fitxategi:Athletissima 2012 - Colin Jackson (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q311300|Colin Jackson]]''
| atleta britainiarra
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 168
| [[Fitxategi:Danny Gabbidon 1.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q312067|Danny Gabbidon]]''
|
| 1979
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 169
| [[Fitxategi:John Charles, Wales versus Scotland, Ninian Park, 1954.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q312404|John Charles]]''
|
| 1931
| 2004
| [[Cwmbwrla]]
|-
| style='text-align:right'| 170
| [[Fitxategi:Clive Granger by Olaf Storbeck.jpg|center|128px]]
| [[Clive Granger]]
|
| 1934
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 171
| [[Fitxategi:JonathanPryce2007 cropped.jpg|center|128px]]
| [[Jonathan Pryce]]
|
| 1947
|
| [[Carmel (Flintshire)|Carmel]]
|-
| style='text-align:right'| 172
| [[Fitxategi:AUT vs. WAL 2016-10-06 (135).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q313250|Joe Allen]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 173
| [[Fitxategi:Bartholomew Roberts.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q313430|Bartholomew Roberts]]''
|
| 1682
| 1722
| ''[[:d:Q13126879|Little Newcastle]]''
|-
| style='text-align:right'| 174
| [[Fitxategi:Mason Ryan Cropped.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q314920|Mason Ryan]]''
|
| 1982
|
| [[Tremadog]]
|-
| style='text-align:right'| 175
|
| ''[[:d:Q314929|Dick Francis]]''
|
| 1920
| 2010
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 176
|
| ''[[:d:Q316155|John Holloway]]''
|
| 1948
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 177
| [[Fitxategi:Start campagne voor Europese verkiezingen van PvdA (Rotterdam) Neal Kinnoch , k, Bestanddeelnr 932-9811.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q317258|Neil Kinnock]]''
|
| 1942
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 178
| [[Fitxategi:Mark Williams at Snooker German Masters (Martin Rulsch) 2014-01-30 05.jpg|center|128px]]
| [[Mark Williams (snooker jokalaria)|Mark Williams]]
|
| 1975
|
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 179
| [[Fitxategi:Owain Glyndŵr at Cardiff City Hall.jpg|center|128px]]
| [[Owain Glyndŵr]]
|
| 1359
| 1415
| ''[[:d:Q2369922|Dolwyddelan Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 180
| [[Fitxategi:George Herbert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q317887|George Herbert]]''
|
| 1593
| 1633
| [[Montgomery (Powys)|Trefaldwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 181
| [[Fitxategi:Robert Recorde (uncropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q318192|Robert Recorde]]''
|
| 1510
| 1558
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 182
| [[Fitxategi:Thomas Barker, Barker of Bath - Self Portrait.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q321465|Thomas Barker]]''
|
| 1769
| 1847
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 183
| [[Fitxategi:John Weathers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q322031|John Weathers]]''
|
| 1947
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 184
| [[Fitxategi:Bryn Terfel in Stockholm 2013-22.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q322211|Bryn Terfel]]''
|
| 1965
|
| [[Pant Glas]]
|-
| style='text-align:right'| 185
| [[Fitxategi:Kim Simmonds 2002 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q322303|Kim Simmonds]]''
|
| 1947
| 2022
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 186
| [[Fitxategi:Roy Jenkins 1977 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Roy Jenkins|Roy Harris Jenkins]]
|
| 1920
| 2003
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 187
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Howard of Lympne crop 2, 2023.jpg|center|128px]]
| [[Michael Howard]]
|
| 1941
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 188
| [[Fitxategi:Aneurin Bevan (1943).jpg|center|128px]]
| [[Aneurin Bevan]]
|
| 1897
| 1960
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 189
|
| ''[[:d:Q325417|Gareth Williams]]''
|
| 1941
| 2003
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 190
|
| ''[[:d:Q325437|Vernon Watkins]]''
|
| 1906
| 1967
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 191
| [[Fitxategi:Hugh Llewellyn Glyn Hughes 1945.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q325881|Hugh Llewellyn Glyn Hughes]]''
|
| 1892
| 1973
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 192
|
| ''[[:d:Q327187|Mark Pembridge]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 193
|
| ''[[:d:Q327410|John Graham Chambers]]''
|
| 1843
| 1883
| ''[[:d:Q6661303|Llanelly House]]''
|-
| style='text-align:right'| 194
| [[Fitxategi:1894. Portrait of John Hughes, founder of Hughesovka (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q328225|John Hughes]]''
|
| 1814
| 1889
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 195
|
| ''[[:d:Q328421|Ricky Valance]]''
|
| 1936
| 2020
| [[Ynysddu]]
|-
| style='text-align:right'| 196
| [[Fitxategi:Roberts Richard from Roe 1916.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q329017|Richard Roberts]]''
|
| 1789
| 1864
| [[Llanymynech]]
|-
| style='text-align:right'| 197
| [[Fitxategi:Eglwys Dewi Sant - St David's Church, Blaenporth, Ceredigion, Wales 20.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q331697|Saint David]]''
|
| 512
| 589
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 198
| [[Fitxategi:Lord Heseltine, Deputy Prime Minister, UK (1995-97) (10559130986).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q332314|Michael Heseltine]]''
|
| 1933
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 199
| [[Fitxategi:Geoffrey Howe (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q332323|Geoffrey Howe]]''
|
| 1926
| 2015
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 200
| [[Fitxategi:John Prescott official portrait (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q332393|John Prescott]]''
|
| 1938
| 2024
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 201
| [[Fitxategi:Francis Pym (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q332759|Francis Pym, Baron Pym]]''
| politikari britainiarra
| 1922
| 2008
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 202
| [[Fitxategi:Elwyn Jones in Romania (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q332851|Frederick Elwyn Jones, Baron Elwyn-Jones]]''
|
| 1909
| 1989
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 203
| [[Fitxategi:Gwynfor Evans.jpg|center|128px]]
| [[Gwynfor Evans]]
|
| 1912
| 2005
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 204
| [[Fitxategi:Cropped image of Rhodri Morgan at The Celebration of the Mace 5840623762 b47ba98d73 o.jpg|center|128px]]
| [[Rhodri Morgan]]
| politikari britainiarra
| 1939
| 2017
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 205
| [[Fitxategi:Karl Jenkins - St David Awards 2017.png|center|128px]]
| [[Karl Jenkins]]
|
| 1944
|
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 206
|
| ''[[:d:Q333309|Ivor Richard, Baron Richard]]''
|
| 1932
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 207
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Baker of Dorking 2020 crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333390|Kenneth Baker, Baron Baker of Dorking]]''
| politikari britainiarra
| 1934
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 208
| [[Fitxategi:Lord Macdonald.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333437|Gordon Macdonald, 1st Baron Macdonald of Gwaenysgor]]''
|
| 1888
| 1966
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 209
| [[Fitxategi:Elfyn Llwyd MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333590|Elfyn Llwyd]]''
|
| 1951
|
| [[Betws-y-Coed]]
|-
| style='text-align:right'| 210
|
| ''[[:d:Q333616|Peter Thomas, Baron Thomas of Gwydir]]''
| politikari britainiarra
| 1920
| 2008
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 211
|
| ''[[:d:Q333639|Emlyn Hooson, Baron Hooson]]''
|
| 1925
| 2012
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 212
|
| ''[[:d:Q333652|Cledwyn Hughes, Baron Cledwyn of Penrhos]]''
|
| 1916
| 2001
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 213
| [[Fitxategi:Lieutenant Gwilym Lloyd George.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333823|Gwilym Lloyd George, 1st Viscount Tenby]]''
|
| 1894
| 1967
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 214
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Murphy of Torfaen 2020 crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333828|Paul Murphy]]''
|
| 1948
|
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 215
|
| ''[[:d:Q333834|Jim Griffiths]]''
|
| 1890
| 1975
| [[Betws (Carmarthenshire)|Betws]]
|-
| style='text-align:right'| 216
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Elis-Thomas crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333841|Dafydd Elis-Thomas]]''
|
| 1946
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 217
| [[Fitxategi:Official portrait of Rt Hon Dame Cheryl Gillan MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333852|Cheryl Gillan]]''
| politikari britainiarra
| 1952
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 218
| [[Fitxategi:David Alfred Thomas, 1st Viscount Rhondda.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333863|David Alfred Thomas, 1st Viscount Rhondda]]''
|
| 1856
| 1918
| ''[[:d:Q8059773|Ysguborwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 219
| [[Fitxategi:Rondavies1998.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333869|Ron Davies]]''
|
| 1946
|
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 220
|
| ''[[:d:Q333876|Leo Abse]]''
|
| 1917
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 221
| [[Fitxategi:Richard Livsey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333882|Richard Livsey, Baron Livsey of Talgarth]]''
| politikari britainiarra
| 1935
| 2010
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 222
|
| ''[[:d:Q333919|George Thomas, 1st Viscount Tonypandy]]''
|
| 1909
| 1997
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 223
|
| ''[[:d:Q333924|Elystan Morgan, Baron Elystan-Morgan]]''
| politikari britainiarra
| 1932
| 2021
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 224
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Morris of Aberavon crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q333932|John Morris, Baron Morris of Aberavon]]''
| politikari britainiarra
| 1931
| 2023
| [[Capel Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 225
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Touhig crop 2, 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q334278|Don Touhig]]''
|
| 1947
|
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 226
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Anderson of Swansea crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q334411|Donald Anderson, Baron Anderson of Swansea]]''
|
| 1939
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 227
| [[Fitxategi:Tony pulis 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q334541|Tony Pulis]]''
|
| 1958
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 228
|
| ''[[:d:Q334627|Wyn Roberts, Baron Roberts of Conwy]]''
|
| 1930
| 2013
| [[Llansadwrn (Anglesey)|Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 229
| [[Fitxategi:1stLordAberdare.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q335550|Henry Bruce, 1st Baron Aberdare]]''
|
| 1815
| 1895
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 230
| [[Fitxategi:Francis Wallace Grenfell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q335773|Francis Grenfell, 1st Baron Grenfell]]''
|
| 1841
| 1925
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 231
| [[Fitxategi:Lord-justice-lawrence-at-nuremberg-72-867.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336459|Geoffrey Lawrence, 1st Baron Oaksey]]''
|
| 1880
| 1971
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 232
| [[Fitxategi:Eluned Morgan AM (28136582086) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336521|Eluned Morgan, Baroness Morgan of Ely]]''
| politikari britainiarra
| 1967
|
| [[Ely (Cardiff)|Ely]]
|-
| style='text-align:right'| 233
| [[Fitxategi:Lord German.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336526|Mike German, Baron German]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 234
| [[Fitxategi:Merlyn Rees appearing on "After Dark", 16 July 1988.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336534|Merlyn Rees]]''
|
| 1920
| 2006
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 235
| [[Fitxategi:Baroness Grey-Thompson.jpg|center|128px]]
| [[Tanni Grey-Thompson]]
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 236
| [[Fitxategi:George, 1st Baron Jeffreys of Wem, by John Riley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336556|George Jeffreys, 1st Baron Jeffreys]]''
|
| 1645
| 1689
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 237
| [[Fitxategi:Bundesarchiv B 145 Bild-F021984-0013, Auswärtiges Amt, Staatsminister Großbritannien.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336837|Alun Gwynne Jones, Baron Chalfont]]''
| politikari britainiarra
| 1919
| 2020
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 238
|
| ''[[:d:Q337590|Alan Williams]]''
|
| 1930
| 2014
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 239
| [[Fitxategi:Vernon Hartshorn MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q337822|Vernon Hartshorn]]''
|
| 1872
| 1931
| [[Crosskeys]]
|-
| style='text-align:right'| 240
|
| ''[[:d:Q338044|Denzil Davies]]''
|
| 1938
| 2018
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 241
| [[Fitxategi:James Henry Thomas (1874-1949) portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q338294|James Henry Thomas]]''
|
| 1874
| 1949
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 242
| [[Fitxategi:Chico Slimani May 07.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q339786|Chico Slimani]]''
|
| 1971
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 243
| [[Fitxategi:Matthew Rhys.jpg|center|128px]]
| [[Matthew Rhys]]
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 244
| [[Fitxategi:John Toshack 2011.jpg|center|128px]]
| [[John Benjamin Toshack]]
| futbol jokalari eta entrenatzailea
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 245
| [[Fitxategi:Dave Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q346480|Dave Evans]]''
| abeslari australiarra
| 1953
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 246
| [[Fitxategi:VCBernardArmitageWarburtonWarburton-Lee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q346518|Bernard Warburton-Lee]]''
|
| 1895
| 1940
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 247
| [[Fitxategi:Chris Slade.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q348704|Chris Slade]]''
|
| 1946
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 248
| [[Fitxategi:Map of Missouri River and Vicinity.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q348948|John Evans]]''
|
| 1770
| 1799
| [[Caernarfon]]<br/>[[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 249
| [[Fitxategi:Adam Matthews.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q350383|Adam Matthews]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 250
| [[Fitxategi:Adam Jones (rugby player).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q350686|Adam Rhys Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1981
|
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 251
| [[Fitxategi:RobbieSavage01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q350799|Robbie Savage]]''
|
| 1974
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 252
|
| ''[[:d:Q351606|Walley Barnes]]''
|
| 1920
| 1975
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 253
|
| ''[[:d:Q351615|Dan Lewis]]''
|
| 1902
| 1965
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 254
| [[Fitxategi:Andy Bell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q353388|Andy Bell]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 255
|
| [[Owain Yeoman]]
| aktore britainiarra
| 1978
|
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 256
|
| ''[[:d:Q356091|Max Boyce]]''
|
| 1943
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 257
| [[Fitxategi:Rhodri Meilir 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q356108|Rhodri Meilir]]''
| aktore galestarra
| 1978
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 258
| [[Fitxategi:Geraint Thomas 2019.jpg|center|128px]]
| [[Geraint Thomas]]
| txirrindulari galestarra
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 259
| [[Fitxategi:Hartson, John.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q356392|John Hartson]]''
|
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 260
| [[Fitxategi:St.David's Cathedral - Dreieinigkeitskapelle 5 Giraldus Cambrensis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q357824|Gerald of Wales]]''
|
| 1146
| 1220
| [[Manorbier gaztelua|Maenorbŷr]]
|-
| style='text-align:right'| 261
| [[Fitxategi:Finding of Taliesin.jpg|center|128px]]
| [[Taliesin]]
|
| 534<br/>518
| 599
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 262
| [[Fitxategi:Johnny Owen Merthyr Boxer by Aberdare Blog.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q360522|Johnny Owen]]''
|
| 1956
| 1980
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 263
|
| ''[[:d:Q361128|Owen Tudor]]''
|
| 1400
| 1461
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 264
|
| ''[[:d:Q361465|Gerran Howell]]''
| aktore britainiarra
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 265
| [[Fitxategi:Owen Teale 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q361536|Owen Teale]]''
|
| 1961
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 266
| [[Fitxategi:Russell T. Davies (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q361981|Russell T Davies]]''
|
| 1963
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 267
|
| ''[[:d:Q363711|John Penry]]''
|
| 1563
| 1593
| ''[[:d:Q17740348|Cefn Brith]]''
|-
| style='text-align:right'| 268
| [[Fitxategi:David Edward Hughes.jpg|center|128px]]
| [[David Edward Hughes]]
|
| 1831
| 1900
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 269
| [[Fitxategi:Motorhead-johngullo-photograph-sofajockey-com.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q366807|Phil Campbell]]''
|
| 1961
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 270
|
| ''[[:d:Q367554|John Gwilliam]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1923
| 2016
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 271
| [[Fitxategi:Valentine Henry Baker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q369985|Valentine Baker]]''
|
| 1888
| 1942
| [[Llanfairfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 272
| [[Fitxategi:AUT vs. WAL 2016-10-06 (172).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q370527|Joe Ledley]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 273
| [[Fitxategi:William Jones, the Mathematician.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q371877|William Jones]]''
|
| 1675
| 1749
| ''[[:d:Q13129642|Llanfihangel Tre'r Beirdd]]''
|-
| style='text-align:right'| 274
| [[Fitxategi:Adrian Goldsworthy-2 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q373061|Adrian Goldsworthy]]''
| historialari galesa
| 1969
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 275
|
| ''[[:d:Q377361|Fanny Parkes]]''
|
| 1794
| 1875
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 276
|
| ''[[:d:Q377872|Ivor Powell]]''
|
| 1916
| 2012
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 277
| [[Fitxategi:Sophie Dee AEE 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q378678|Sophie Dee]]''
| aktore porno britainiarra
| 1984
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 278
| [[Fitxategi:Robert Partridge.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q380859|Rob Partridge]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1985
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 279
|
| ''[[:d:Q380860|Derek Tapscott]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
| 2008
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 280
| [[Fitxategi:Alastair Reynolds.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q380869|Alastair Reynolds]]''
|
| 1966
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 281
|
| ''[[:d:Q380912|Neil Aspinall]]''
|
| 1941
| 2008
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 282
|
| ''[[:d:Q381649|Gareth Cooper]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 283
| [[Fitxategi:Stuttgart 2023 -Comic Con Germany- Vincent Regan- by-RaBoe 023.jpg|center|128px]]
| [[Vincent Regan]]
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 284
| [[Fitxategi:AUT vs. WAL 2016-10-06 (097).jpg|center|128px]]
| [[Chris Coleman (futbolaria)|Chris Coleman]]
|
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 285
| [[Fitxategi:John Greaves (musician).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q382676|John Greaves]]''
|
| 1950
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 286
|
| ''[[:d:Q382731|John Warlow]]''
|
| 1939
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 287
|
| ''[[:d:Q385839|Clive Sullivan]]''
|
| 1943
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 288
| [[Fitxategi:David Williams historian Screenshot 2024-03-05-14-51-53-91 965bbf4d18d205f782c6b8409c5773a4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q386316|David Williams]]''
|
| 1900
| 1978
| ''[[:d:Q20594376|Llanycefn]]''
|-
| style='text-align:right'| 289
|
| ''[[:d:Q387265|Vic Crowe]]''
|
| 1932
| 2009
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 290
| [[Fitxategi:St-jacut.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q390440|Jacut]]''
|
| 401
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 291
|
| ''[[:d:Q390611|Paul Flynn]]''
|
| 1935
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 292
| [[Fitxategi:Official portrait of Nick Smith MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q390760|Nick Smith]]''
| politikari britainiarra
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 293
|
| ''[[:d:Q390825|Hywel Francis]]''
|
| 1946
| 2021
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 294
| [[Fitxategi:Official portrait of Damian Green crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q391960|Damian Green]]''
| politikari britaniarra
| 1956
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 295
|
| ''[[:d:Q393069|Dai Llewellyn]]''
|
| 1946
| 2009
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 296
| [[Fitxategi:Raymond Williams At Saffron Walden.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q394628|Raymond Williams]]''
|
| 1921
| 1988
| [[Pandy (Monmouthshire)|Pandy]]
|-
| style='text-align:right'| 297
| [[Fitxategi:Ryan Day at Snooker German Masters (DerHexer) 2015-02-05 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q402985|Ryan Day]]''
|
| 1980
|
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 298
|
| ''[[:d:Q428905|Asser]]''
|
| 900
| 909
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 299
| [[Fitxategi:Martha Hughes Cannon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q433736|Martha Hughes Cannon]]''
|
| 1857
| 1932
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 300
|
| ''[[:d:Q434154|Henry Spinetti]]''
|
| 1951
|
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 301
|
| [[Marilyn Strathern]]
|
| 1941
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 302
|
| ''[[:d:Q436394|Paula Yates]]''
|
| 1959
| 2000
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 303
| [[Fitxategi:Richey Edwards (7227817420).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q436648|Richey Edwards]]''
|
| 1967<br/>1966
| 2014
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 304
| [[Fitxategi:NevilleSouthall.jpg|center|128px]]
| [[Neville Southall]]
|
| 1958
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 305
| [[Fitxategi:Novello LCCN2014715473.jpg|center|128px]]
| [[Ivor Novello]]
|
| 1893
| 1951
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 306
| [[Fitxategi:Jo Walton (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q438330|Jo Walton]]''
|
| 1964
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 307
|
| ''[[:d:Q438506|John Yapp]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 308
|
| ''[[:d:Q438515|Dafydd Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 309
| [[Fitxategi:Michael Jones (Fête de la musique, Vitrolles, Bouches-du-Rhône, France).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q438832|Michael Jones]]''
|
| 1952
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 310
| [[Fitxategi:Honeysuckle weeks november 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q440206|Honeysuckle Weeks]]''
|
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 311
| [[Fitxategi:Amanda Levete.jpg|center|128px]]
| [[Amanda Levete]]
|
| 1959<br/>1955
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 312
| [[Fitxategi:Peggy Cummins. Promotion 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q441467|Peggy Cummins]]''
|
| 1925
| 2017
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 313
| [[Fitxategi:DWDavis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q442086|D. W. Davis]]''
|
| 1873
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 314
| [[Fitxategi:Billy meredith city.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q444611|Billy Meredith]]''
|
| 1874
| 1958
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 315
|
| ''[[:d:Q444638|Sharon Maguire]]''
|
| 1960
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 316
|
| ''[[:d:Q446140|Jon Brown]]''
|
| 1971
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 317
|
| ''[[:d:Q446789|Dai Young]]''
|
| 1967
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 318
|
| ''[[:d:Q447945|Alun Hoddinott]]''
| musikagile britainiarra
| 1929
| 2008
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 319
|
| ''[[:d:Q447948|Alun Morgan]]''
|
| 1928
| 2018
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 320
|
| ''[[:d:Q447949|Bryn Meredith]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1930
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 321
|
| ''[[:d:Q447951|Alun Owen]]''
|
| 1925
| 1994
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 322
| [[Fitxategi:Alun Wyn Jones 2019.jpg|center|128px]]
| [[Alun Wyn Jones]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 323
|
| ''[[:d:Q448212|Bobby Windsor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1948
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 324
|
| ''[[:d:Q448515|David Nash]]''
|
| 1939
| 2016
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 325
| [[Fitxategi:Jamie Roberts cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449012|Jamie Roberts]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 326
|
| [[Bernice Rubens]]
|
| 1923
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 327
| [[Fitxategi:Nina Hamnett by Roger Fry 1917.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449054|Nina Hamnett]]''
|
| 1890
| 1956
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 328
| [[Fitxategi:Rebecca James 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449100|Rebecca James]]''
|
| 1991
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 329
| [[Fitxategi:Barry Morgan (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449108|Barry Morgan]]''
|
| 1947
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 330
|
| ''[[:d:Q449114|Laura Ashley]]''
|
| 1925
| 1985
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 331
| [[Fitxategi:Notable women authors of the day - Rhoda Broughton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449136|Rhoda Broughton]]''
|
| 1840
| 1920
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 332
|
| ''[[:d:Q449142|Gwladus Ddu]]''
|
| 1300
| 1251
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 333
| [[Fitxategi:Elaine Morgan in 1998.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449734|Elaine Morgan]]''
|
| 1920
| 2013
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 334
| [[Fitxategi:IsabelaMarshall.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449884|Isabel Marshal]]''
|
| 1200
| 1240
| [[Pembroke gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 335
|
| ''[[:d:Q449926|Alwyn Williams]]''
|
| 1921
| 2004
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 336
|
| ''[[:d:Q450826|Gwenllian ferch Gruffydd]]''
|
| 1097
| 1136
| [[Aberffraw]]
|-
| style='text-align:right'| 337
|
| [[Hayley Tullett]]
| britainiar atleta
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 338
|
| ''[[:d:Q456444|G. E. R. Lloyd]]''
|
| 1933
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 339
| [[Fitxategi:Henry Somerset (1629–1699), 1st Duke of Beaufort, KG, PC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q456519|Henry Somerset, 1st Duke of Beaufort]]''
|
| 1629
| 1700
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 340
| [[Fitxategi:Evans W.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q456905|William Davies Evans]]''
|
| 1790
| 1872
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 341
|
| ''[[:d:Q459155|Edward Youde]]''
|
| 1924
| 1986
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 342
| [[Fitxategi:Penn Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q459764|Jessie Penn-Lewis]]''
|
| 1861
| 1927
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 343
| [[Fitxategi:Sam Warburton cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q460627|Sam Warburton]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 344
| [[Fitxategi:John Mayall and Duster Bennett 1970.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q460654|Duster Bennett]]''
|
| 1946
| 1976
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 345
| [[Fitxategi:2022-06-13 Play-offs (2022 Premier League Darts) by Sandro Halank–059.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q460672|Mark Webster]]''
|
| 1983
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 346
| [[Fitxategi:David Greene Barcelona 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q460929|Dai Greene]]''
| atleta britainiarra
| 1986
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 347
|
| ''[[:d:Q460934|Morgan Stoddart]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1984
|
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 348
| [[Fitxategi:Retrato de Pedro Mejía.jpg|center|128px]]
| [[Pero Mexia]]
|
| 1497
| 1551
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 349
| [[Fitxategi:Jon Lilygreen ESC 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q463870|Jon Lilygreen]]''
| abeslari britainiarra
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 350
| [[Fitxategi:Sandy Griffiths, Estadio, 1951-05-19 (418) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q465029|Sandy Griffiths]]''
|
| 1909
| 1974
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 351
| [[Fitxategi:Kelle Marie at 2006 AEE Friday 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q465457|Kelle Marie]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 352
|
| ''[[:d:Q465547|Matthew Elias]]''
| atleta britainiarra
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 353
| [[Fitxategi:Harold Lowe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q466171|Harold Lowe]]''
|
| 1882
| 1944
| ''[[:d:Q6661729|Llanrhos]]''
|-
| style='text-align:right'| 354
|
| ''[[:d:Q466632|Terry Hennessey]]''
|
| 1942
|
| [[Llay]]
|-
| style='text-align:right'| 355
|
| ''[[:d:Q466837|Hywel Lloyd]]''
|
| 1985
|
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 356
| [[Fitxategi:Kelly Sotherton (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q466878|Kelly Sotherton]]''
| atleta britainiarra
| 1976
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 357
| [[Fitxategi:Llywelyn the Great (cropped).JPG|center|128px]]
| [[Llywelyn Handia]]
|
| 1173
| 1240
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 358
|
| ''[[:d:Q467749|Joanna Page]]''
|
| 1978
|
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 359
|
| ''[[:d:Q467755|Ruth Ellis]]''
|
| 1926
| 1955
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 360
|
| ''[[:d:Q468004|Margaret John]]''
| aktore britainiarra
| 1926
| 2011
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 361
| [[Fitxategi:Swinburne, Kay-2652.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q468023|Kay Swinburne]]''
| politikari britainiarra
| 1967
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 362
|
| ''[[:d:Q468060|Helen Watts]]''
| opera abeslari britainiarra
| 1927
| 2009
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 363
| [[Fitxategi:Saint Malo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q468195|Malo]]''
|
| 520
| 621
| [[Llancarfan]]
|-
| style='text-align:right'| 364
|
| ''[[:d:Q469952|Gwenllian of Wales]]''
|
| 1282
| 1337
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 365
| [[Fitxategi:Chrisgunter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q470751|Chris Gunter]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 366
| [[Fitxategi:Mengs - Richard Wilson.jpg|center|128px]]
| [[Richard Wilson]]
|
| 1714<br/>1713
| 1782
| [[Penegoes]]
|-
| style='text-align:right'| 367
|
| [[Richard Marquand]]
|
| 1937
| 1987
| [[Llanishen]]
|-
| style='text-align:right'| 368
| [[Fitxategi:SamEdwardsBetter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q472382|Sam Edwards]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 369
| [[Fitxategi:Cyril-John-Radcliffe-1st-Viscount-Radcliffe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q472691|Cyril Radcliffe, 1st Viscount Radcliffe]]''
|
| 1899
| 1977
| [[Llanychan]]
|-
| style='text-align:right'| 370
| [[Fitxategi:Wales and British and Irish Lions Hooker, Matthew Rees. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q474788|Matthew Rees]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1980
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 371
|
| ''[[:d:Q478565|Dai Havard]]''
|
| 1950
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 372
| [[Fitxategi:Joan Ruddock.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q479115|Joan Ruddock]]''
|
| 1943
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 373
| [[Fitxategi:Official portrait of Chris Ruane crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q479188|Chris Ruane]]''
|
| 1958
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 374
| [[Fitxategi:Roger-Livesey-Storm-Over-Patsy-Stage-1937.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q490072|Roger Livesey]]''
|
| 1906
| 1976
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 375
| [[Fitxategi:Sir Tannatt William Edgeworth David (1858-1934).jpg|center|128px]]
| [[Edgeworth David]]
|
| 1858
| 1934
| [[St Fagans]]<br/>[[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 376
|
| ''[[:d:Q503493|John Bevan]]''
|
| 1948
| 1986
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 377
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120075.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q503776|Andrew Bishop]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 378
| [[Fitxategi:Andrew Davies (writer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q504430|Andrew Davies]]''
|
| 1936
|
| [[Rhiwbina]]
|-
| style='text-align:right'| 379
| [[Fitxategi:George Strong Nares. Photograph. Wellcome V0026912.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q504761|George Nares]]''
|
| 1831
| 1915
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 380
|
| ''[[:d:Q505190|Andrew Hourmont]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 381
| [[Fitxategi:Andrew Pagett PHC 2011-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q506650|Andrew Pagett]]''
|
| 1982
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 382
|
| ''[[:d:Q511364|Rosemary Joshua]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 383
| [[Fitxategi:John James Williams 2014.jpg|center|128px]]
| [[J. J. Williams]]
|
| 1948
| 2020
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 384
| [[Fitxategi:LauraFord.ChinaCats.2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q512659|Laura Ford]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 385
| [[Fitxategi:Kenneth Jeffrey Jones 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q513201|Ken Jones]]''
|
| 1921
| 2006
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 386
| [[Fitxategi:Lyn Evans - pictures donated by CERN-7.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q514831|Lyn Evans]]''
|
| 1945
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 387
|
| [[Aneirin]]
|
| 525
| 600
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 388
| [[Fitxategi:Sir-john-meurig-thomas rare-book-room.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q514935|John Meurig Thomas]]''
|
| 1932
| 2020
| [[Tumble (Carmarthenshire)|Tumble]]
|-
| style='text-align:right'| 389
|
| ''[[:d:Q515207|Perdita Weeks]]''
| aktore britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 390
| [[Fitxategi:Dafydd ap Gwilym at Cardiff City Hall.jpg|center|128px]]
| [[Dafydd ap Gwilym]]
|
| 1320
| 1380
| [[Ceredigion]]<br/>''[[:d:Q29506026|Brogynin Fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 391
|
| ''[[:d:Q518175|Doris Hare]]''
| aktore britainiarra
| 1905
| 2000
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 392
|
| ''[[:d:Q518290|Kelly Morgan]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1975
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 393
| [[Fitxategi:Mike Phillips 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q519589|Mike Phillips]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 394
| [[Fitxategi:Rear-admiral Sir Hugh Evan-thomas Kcb Mvo- 1917 Art.IWMART1734.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q520341|Hugh Evan-Thomas]]''
|
| 1862
| 1928
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 395
|
| ''[[:d:Q522134|Stuart Urban]]''
|
| 1958
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 396
| [[Fitxategi:Matt Ryan At Wales Comic-Con Homecoming Wrexham 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q522373|Matt Ryan]]''
|
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 397
| [[Fitxategi:Richard Deacon II (2017).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q523810|Richard Deacon]]''
|
| 1949
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 398
| [[Fitxategi:Andy Fairweather-Low, July 02 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q525714|Andy Fairweather Low]]''
|
| 1948
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 399
| [[Fitxategi:Dewi Wyn o Eifion.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q525803|David Owen]]''
|
| 1784
| 1841
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 400
| [[Fitxategi:Shane Williams 2.jpg|center|128px]]
| [[Shane Williams]]
|
| 1977
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 401
|
| ''[[:d:Q526714|Andy Melville]]''
|
| 1968
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 402
| [[Fitxategi:Andy Powell zoonabar london wasps.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q527084|Andy Powell]]''
|
| 1981
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 403
| [[Fitxategi:Andy Scott - Wacken Open Air 2018 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q527532|Andy Scott]]''
|
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 404
|
| ''[[:d:Q528311|Owain Cyfeiliog]]''
|
| 1130
| 1197
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 405
|
| ''[[:d:Q530256|Edwin Regan]]''
|
| 1935
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 406
| [[Fitxategi:Eve de Braose.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q530524|Eva Marshal]]''
|
| 1203
| 1246
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 407
|
| ''[[:d:Q530921|Naunton Wayne]]''
|
| 1901
| 1970
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 408
|
| ''[[:d:Q531221|Emyr Wyn Lewis]]''
|
| 1982
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 409
|
| ''[[:d:Q531350|Bethan Huws]]''
| artista britainiarra
| 1961
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 410
| [[Fitxategi:Jayne Ludlow.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q533245|Jayne Ludlow]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 411
|
| ''[[:d:Q533591|Hugh of Rhuddlan]]''
|
| 1150
| 1190
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 412
|
| ''[[:d:Q533743|Owain Tudur Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 413
| [[Fitxategi:Petroc.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q534049|Saint Petroc]]''
|
| 450
| 564
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 414
| [[Fitxategi:Michael White PHC 2016-2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q537531|Michael White]]''
|
| 1991
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 415
| [[Fitxategi:High Contrast AKA Lincoln Barrett.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q538289|High Contrast]]''
|
| 1979
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 416
|
| ''[[:d:Q539515|Gwendoline Davies]]''
|
| 1882
| 1951
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 417
|
| ''[[:d:Q539583|Rachel Rice]]''
|
| 1984
|
| [[Torfaen]]
|-
| style='text-align:right'| 418
|
| ''[[:d:Q539596|Tessie O'Shea]]''
|
| 1913
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 419
| [[Fitxategi:Arthur Machen - ImgID14891187.jpg|center|128px]]
| [[Arthur Machen]]
|
| 1863
| 1947
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 420
|
| ''[[:d:Q540181|Margaret Davies]]''
|
| 1884
| 1963
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 421
|
| ''[[:d:Q541502|Glyn Simon]]''
|
| 1903
| 1972
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 422
| [[Fitxategi:John Prichard Grave.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q541594|John Prichard]]''
| arkitekto britainiarra
| 1817
| 1886
| [[Llangan]]
|-
| style='text-align:right'| 423
| [[Fitxategi:AnneWarwick1483.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q543665|Anne de Beauchamp, 15th Countess of Warwick]]''
|
| 1444
| 1449
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 424
| [[Fitxategi:Sandra Gidley, September 2009 1 rotated and cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q544101|Sandra Gidley]]''
|
| 1957
|
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 425
|
| ''[[:d:Q544397|Angus Charles Graham]]''
|
| 1919
| 1991
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 426
| [[Fitxategi:Brynle Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q544524|Brynle Williams]]''
|
| 1949
| 2011
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 427
|
| ''[[:d:Q545109|Huw Ceredig]]''
|
| 1942
| 2011
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 428
| [[Fitxategi:ThomasPennant oil.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q545123|Thomas Pennant]]''
|
| 1726
| 1798
| ''[[:d:Q5303195|Downing]]''
|-
| style='text-align:right'| 429
| [[Fitxategi:DaveEdmunds1980crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q545186|Dave Edmunds]]''
|
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 430
|
| ''[[:d:Q545198|Julian Winn]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1972
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 431
| [[Fitxategi:Samuel Harrison TA 2013 (Cropping).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q545242|Sam Harrison]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1992
|
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 432
| [[Fitxategi:Ray Reardon 1949.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q545289|Ray Reardon]]''
|
| 1932
| 2024
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 433
| [[Fitxategi:Saunders, Dean 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q545303|Dean Saunders]]''
|
| 1964
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 434
|
| ''[[:d:Q545328|Tom Ward]]''
| aktore britainiarra
| 1971
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 435
|
| ''[[:d:Q545363|Henry Vaughan]]''
|
| 1621
| 1695
| [[Llansantffraed]]
|-
| style='text-align:right'| 436
|
| ''[[:d:Q545471|Philip Madoc]]''
|
| 1934
| 2012
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 437
|
| ''[[:d:Q546364|Della Jones]]''
|
| 1946
|
| [[Tonna (Neath)|Tonna]]
|-
| style='text-align:right'| 438
| [[Fitxategi:Richard Meade 1973.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q547154|Richard Meade]]''
|
| 1938
| 2015
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 439
| [[Fitxategi:Portrait of Edward Williams, bardd braint a defod (4672175).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q547716|Iolo Morganwg]]''
|
| 1747
| 1826
| [[Llancarfan]]
|-
| style='text-align:right'| 440
|
| ''[[:d:Q548671|Johnny Williams]]''
| boxeolari britainiarra
| 1926
| 2007
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 441
| [[Fitxategi:Jak Jones PHC 2016-3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q549519|Jak Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 442
| [[Fitxategi:Paul Radmilovic 1909.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q551257|Paulo Radmilovic]]''
|
| 1886
| 1968
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 443
| [[Fitxategi:Matthew Stevens PHC 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q551261|Matthew Stevens]]''
|
| 1977
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 444
|
| ''[[:d:Q552881|Les Davies]]''
|
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 445
| [[Fitxategi:Jason Koumas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q553549|Jason Koumas]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 446
| [[Fitxategi:Sashaspooky (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q556024|Sasha]]''
|
| 1969
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 447
| [[Fitxategi:E.E. Clive in The Little Princess.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q556552|E. E. Clive]]''
|
| 1883<br/>1879
| 1940
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 448
| [[Fitxategi:Dr Richard Price, DD, FRS - Benjamin West.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q561101|Richard Price]]''
|
| 1723
| 1791
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 449
| [[Fitxategi:William Robert Grove 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q561117|William Robert Grove]]''
|
| 1811
| 1896
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 450
|
| ''[[:d:Q561168|Roy Clarke]]''
|
| 1925
| 2006
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 451
|
| ''[[:d:Q561356|Kevin Allen]]''
|
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 452
| [[Fitxategi:Christian Malcolm Barcelona 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q561374|Christian Malcolm]]''
| abiadura-lasterkari britainiarra
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 453
|
| ''[[:d:Q561383|Brian Hibbard]]''
|
| 1946
| 2012
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 454
| [[Fitxategi:Augustus John by George Charles Beresford (1902) (NPG x13487).jpg|center|128px]]
| [[Augustus John]]
|
| 1878
| 1961
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 455
|
| ''[[:d:Q564059|Annabel Schofield]]''
|
| 1963
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 456
| [[Fitxategi:Tony Atkinson - Festival Economia 2015.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q564905|Anthony Barnes Atkinson]]''
|
| 1944
| 2017
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 457
| [[Fitxategi:Prof. Anne Rasa, Kalahari Trails, Red Dune Route, Northern Cape, South Africa.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q565725|Anne Rasa]]''
|
| 1940
| 2020
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 458
| [[Fitxategi:John Edward Jones, governor of Nevada.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q567826|John Edward Jones]]''
|
| 1840
| 1896
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 459
| [[Fitxategi:Portrait of Ross Lovegrove.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q573143|Ross Lovegrove]]''
| diseinatzaile britainiarra
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 460
| [[Fitxategi:Anthony George Lyster, dock engineer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q573284|Anthony George Lyster]]''
| arkitekto britainiarra
| 1852
| 1920
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 461
| [[Fitxategi:Emrys Hughes (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q574920|Emrys Hughes]]''
|
| 1894
| 1969
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 462
| [[Fitxategi:Official portrait of Albert Owen crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q576121|Albert Owen]]''
|
| 1959
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 463
|
| ''[[:d:Q578107|Paul Collier]]''
|
| 1970
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 464
|
| ''[[:d:Q579550|Peter Biziou]]''
|
| 1944
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 465
|
| ''[[:d:Q581084|Robert d'Escourt Atkinson]]''
|
| 1898
| 1982
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 466
| [[Fitxategi:Emlyn Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q581262|Emlyn Williams]]''
|
| 1905
| 1987
| [[Mostyn]]
|-
| style='text-align:right'| 467
|
| [[Mervyn Davies]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1946
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 468
| [[Fitxategi:Jack Williams 1905.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q585747|Jack Williams]]''
|
| 1882
| 1911
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 469
| [[Fitxategi:Up percy jones.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q587649|Percy Jones]]''
|
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 470
| [[Fitxategi:Abraham Matthews (ca.1870).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q589424|Abraham Matthews]]''
|
| 1832
| 1899
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 471
| [[Fitxategi:Jamie Jones PHC 2015-2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q590142|Jamie Jones]]''
|
| 1988
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 472
|
| ''[[:d:Q592561|Dafydd ap Gruffudd]]''
|
| 1238
| 1283
| ''[[:d:Q21496553|Gwynedd]]''
|-
| style='text-align:right'| 473
|
| ''[[:d:Q595372|Bob John]]''
|
| 1899
| 1982
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 474
| [[Fitxategi:Mrschippy.jpg|center|128px]]
| [[Perce Blackborow]]
|
| 1894
| 1949
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 475
| [[Fitxategi:Teddy Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q602404|Teddy Morgan]]''
|
| 1880
| 1949
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 476
| [[Fitxategi:Stapleton Cotton, 1st Viscount Combermere by Mary Martha Pearson (née Dutton).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q607265|Stapleton Cotton, 1st Viscount Combermere]]''
|
| 1773
| 1865
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 477
|
| ''[[:d:Q608262|George Vaughan Maddox]]''
|
| 1802
| 1864
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 478
| [[Fitxategi:Edward Wingfield Humphreys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q611441|Edward Wingfield Humphreys]]''
|
| 1841
| 1892
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 479
| [[Fitxategi:Tommy Cooper.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q612027|Tommy Cooper]]''
|
| 1921
| 1984
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 480
| [[Fitxategi:Saint Beuno Window.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q612390|Beuno]]''
|
| 570<br/>501
| 640
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 481
|
| ''[[:d:Q613119|Dai Rees]]''
|
| 1913
| 1983
| [[Font-y-Gary]]
|-
| style='text-align:right'| 482
| [[Fitxategi:Gary Hocking (1961).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q614845|Gary Hocking]]''
|
| 1937
| 1962
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 483
|
| [[Cliff Morgan]]
|
| 1930
| 2013
| [[Trebanog]]
|-
| style='text-align:right'| 484
|
| ''[[:d:Q626445|Llewelyn Davies]]''
|
| 1889
| 1918
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 485
| [[Fitxategi:Ernest Norton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q626472|Ernest Norton]]''
|
| 1893
| 1966
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 486
| [[Fitxategi:Film actress Mary Glynne (SAYRE 2893).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q627588|Mary Glynne]]''
|
| 1895
| 1954
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 487
|
| ''[[:d:Q628479|Terry Nation]]''
|
| 1930
| 1997
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 488
| [[Fitxategi:Nicky Grist.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q631339|Nicky Grist]]''
|
| 1961
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 489
|
| ''[[:d:Q632606|Francis Kitto]]''
|
| 1897
| 1926
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 490
|
| ''[[:d:Q633039|Richard Amerike]]''
|
| 1440
| 1503
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 491
|
| ''[[:d:Q634238|Ewart Jones]]''
|
| 1911
| 2002
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 492
| [[Fitxategi:Saint-Pol-de-Léon - Chapelle Notre-Dame du Kreisker - Sept saints fondateurs bretons - St Pol.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q634405|Paulinus Aurelianus]]''
|
| 492
| 573
| ''[[:d:Q13131807|Kingdom of Morgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 493
|
| ''[[:d:Q634827|Caradoc of Llancarfan]]''
|
| 1150
| 1156
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 494
|
| ''[[:d:Q642630|Harry Payne]]''
|
| 1907
| 2000
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 495
| [[Fitxategi:Richard Duffy.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q642981|Richard Duffy]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 496
| [[Fitxategi:Harold Day.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q646592|Harold Day]]''
|
| 1897
| 1918
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 497
| [[Fitxategi:Phil Woosnam, NASL 1975 media guide page 4.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q646614|Phil Woosnam]]''
|
| 1932
| 2013
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''<br/>[[Caersws]]
|-
| style='text-align:right'| 498
| [[Fitxategi:Tighpaul.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q648341|Thighpaulsandra]]''
| musikari britainiarra
| 1958
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 499
|
| ''[[:d:Q655506|Mervyn Stockwood]]''
|
| 1913
| 1995
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 500
| [[Fitxategi:Max Horton 1943 IWM A 20789.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q657148|Max Kennedy Horton]]''
|
| 1883
| 1951
| [[Rhosneigr]]
|-
| style='text-align:right'| 501
| [[Fitxategi:Statue of John Davies, Translators' Memorial, St Asaph 12.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q661947|John Davies]]''
|
| 1567
| 1644
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 502
|
| ''[[:d:Q662951|Roy Mathias]]''
|
| 1949
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 503
| [[Fitxategi:MatthewHenry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q663216|Matthew Henry]]''
|
| 1662
| 1714
| [[Isycoed]]
|-
| style='text-align:right'| 504
| [[Fitxategi:Enrique VII de Inglaterra, por un artista anónimo.jpg|center|128px]]
| [[Henrike VII.a Ingalaterrakoa]]
|
| 1457
| 1509
| [[Pembroke gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 505
|
| [[Kenneth Griffith]]
|
| 1921
| 2006
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 506
| [[Fitxategi:Llandaf, yr eglwys gadeiriol Llandaf Cathedral De Cymru South Wales 96.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q680538|Teilo]]''
|
| 600
| 560
| [[Penally]]
|-
| style='text-align:right'| 507
|
| ''[[:d:Q685402|Gavin Williams]]''
|
| 1980
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 508
| [[Fitxategi:Portrait of J. Frost (4673712) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q686947|John Frost]]''
|
| 1784
| 1877
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 509
| [[Fitxategi:David Jacobs 1913.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q690597|David Jacobs]]''
| abiadura-lasterkari britainiarra
| 1888
| 1976
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 510
| [[Fitxategi:Huw-irranca-davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q691388|Huw Irranca-Davies]]''
|
| 1963
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 511
| [[Fitxategi:Anne Main (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q694996|Anne Main]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 512
| [[Fitxategi:Alan Woods 2018.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q704897|Alan Woods]]''
|
| 1944
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 513
| [[Fitxategi:Bernard Fox Werner Klemperer Hogan's Heroes 1968.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q707734|Bernard Fox]]''
|
| 1927
| 2016
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 514
|
| ''[[:d:Q709999|Arthur Herbert]]''
|
| 1855
| 1921
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 515
| [[Fitxategi:Donald Swann (1966 publicity photo).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q710220|Donald Swann]]''
|
| 1923
| 1994
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 516
|
| ''[[:d:Q710460|Arthur Loveridge]]''
|
| 1891
| 1980
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 517
| [[Fitxategi:Arthur Symons.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q711666|Arthur Symons]]''
| poeta britainiarra
| 1865
| 1945
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 518
| [[Fitxategi:Terry Griffith 1991 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q713009|Terry Griffiths]]''
|
| 1947
| 2024
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 519
| [[Fitxategi:Glyn Daniel at Tinkinswood.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q713440|Glyn Daniel]]''
|
| 1914
| 1986
| [[Lampeter Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 520
|
| ''[[:d:Q713489|David Kelly]]''
|
| 1944
| 2003
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 521
|
| ''[[:d:Q713720|Kevin Sheedy]]''
|
| 1959
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 522
| [[Fitxategi:Henry Stafford.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q714480|Henry Stafford, 2nd Duke of Buckingham]]''
|
| 1455
| 1483
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 523
|
| ''[[:d:Q714976|Leon Pownall]]''
| aktore britainiarra
| 1943
| 2006
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 524
| [[Fitxategi:CecilGriffiths.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q717007|Cecil Griffiths]]''
|
| 1900
| 1945
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 525
| [[Fitxategi:Beau-Nash.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q717787|Beau Nash]]''
|
| 1674
| 1761
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 526
|
| ''[[:d:Q718057|Jeffrey Weeks]]''
|
| 1945
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 527
| [[Fitxategi:BpThomasCoke.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q718439|Thomas Coke]]''
|
| 1747
| 1814
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 528
| [[Fitxategi:Walter Devereux, 1st Earl of Essex from NPG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q719792|Walter Devereux, 1st Earl of Essex]]''
|
| 1541
| 1576
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 529
| [[Fitxategi:Steve Jones Boston 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q720491|Steve Jones]]''
|
| 1955
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 530
| [[Fitxategi:DavidLangford.01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q720787|David Langford]]''
| idazle britainiarra
| 1953
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 531
|
| ''[[:d:Q721273|Richard Ian Cox]]''
| aktore kanadarra
| 1973
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 532
| [[Fitxategi:Luke Evans in 2018 (cropped 4).jpg|center|128px]]
| [[Luke Evans (aktorea)|Luke Evans]]
|
| 1979
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 533
| [[Fitxategi:Wingfield.jpg|center|128px]]
| [[Walter Clopton Wingfield]]
|
| 1833
| 1912
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 534
| [[Fitxategi:Charles Kemble by J. Dickinson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725104|Charles Kemble]]''
|
| 1775
| 1854
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 535
| [[Fitxategi:Lynn Davies 1964.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725365|Lynn Davies]]''
| atleta britainiarra
| 1942
|
| [[Nantymoel]]
|-
| style='text-align:right'| 536
| [[Fitxategi:Kelly jones cardiff 2005.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725516|Kelly Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 537
| [[Fitxategi:KeithAllen2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725519|Keith Allen]]''
|
| 1953
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 538
| [[Fitxategi:J. P. R. Williams 2014.jpg|center|128px]]
| [[JPR Williams|J. P. R. Williams]]
|
| 1949
| 2024
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 539
|
| ''[[:d:Q725556|Roy Vernon]]''
| futbolari britainiarra
| 1937
| 1993
| [[Ffynnongroyw|Ffynnongroew]]
|-
| style='text-align:right'| 540
| [[Fitxategi:Rob Terry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725567|Rob Terry]]''
| borrokalari profesionala britainiarra
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 541
|
| ''[[:d:Q725570|Byron Stevenson]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
| 2007
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 542
| [[Fitxategi:Bradley Dredge KLM Open 2010.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q725572|Bradley Dredge]]''
|
| 1973
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 543
|
| ''[[:d:Q725745|R. S. Thomas]]''
|
| 1913
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 544
| [[Fitxategi:Edward Stafford 3rd Duke of Buckingham 1520.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q726243|Edward Stafford]]''
| 3rd Duke of Buckingham
| 1478
| 1521
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 545
| [[Fitxategi:Siân James at Canal Parade Amsterdam - EuroPride 2016 - PvdA (28225698514) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q727410|Siân James]]''
|
| 1959
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 546
|
| ''[[:d:Q727494|Terry Williams]]''
|
| 1948
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 547
|
| ''[[:d:Q727897|Gruffydd ap Llywelyn]]''
|
| 1000
| 1063
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 548
|
| ''[[:d:Q730648|Steve Upton]]''
|
| 1946
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 549
|
| ''[[:d:Q730668|Lewys Glyn Cothi]]''
|
| 1420
| 1490
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 550
|
| ''[[:d:Q730721|Iolo Goch]]''
|
| 1320
| 1398
| ''[[:d:Q7909529|Vale of Clwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 551
|
| ''[[:d:Q731353|Ian Flanagan]]''
| tenislari britainiarra
| 1982
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 552
| [[Fitxategi:Jimmy Murphy statue.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q735062|Jimmy Murphy]]''
|
| 1910
| 1989
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 553
| [[Fitxategi:Kim Howells 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q736160|Kim Howells]]''
|
| 1946
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 554
|
| ''[[:d:Q736226|Clive Thomas]]''
|
| 1936
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 555
| [[Fitxategi:Notre-Dame des Fleurs Plouharnel Saint-Armel Droit.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q737268|San Armel]]''
| Bretainiar erdi aroko santua
| 482
| 570
| ''[[:d:Q13131807|Kingdom of Morgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 556
|
| ''[[:d:Q740632|William Mathias]]''
|
| 1934
| 1992
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 557
| [[Fitxategi:Ieuan Evans (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q741112|Ieuan Evans]]''
|
| 1964
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 558
| [[Fitxategi:Gareth-jones (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q741120|Gareth Jones]]''
|
| 1905
| 1935
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 559
|
| ''[[:d:Q741130|Michael Baxandall]]''
|
| 1933
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 560
| [[Fitxategi:Alfred George Edwards by Solomon J Solomon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q741437|Alfred Edwards]]''
|
| 1848
| 1937
| [[Llanymawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 561
|
| ''[[:d:Q746440|Saint Wethenoc]]''
|
| 401
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 562
|
| ''[[:d:Q746920|Owen Thomas Jones]]''
| geologo britainiarra
| 1878
| 1967
| [[Beulah (Ceredigion)|Beulah]]
|-
| style='text-align:right'| 563
|
| ''[[:d:Q747068|David Rees]]''
|
| 1918
| 2013
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 564
|
| ''[[:d:Q747672|Mark Titley]]''
|
| 1959
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 565
| [[Fitxategi:Official portrait of Dr Julian Lewis crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q749612|Julian Lewis]]''
|
| 1951
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 566
| [[Fitxategi:Official portrait of Susan Elan Jones crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q750381|Susan Elan Jones]]''
|
| 1968
|
| [[Ponciau]]
|-
| style='text-align:right'| 567
|
| ''[[:d:Q751510|Lloyd Burns]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1984
|
| [[Panteg]]
|-
| style='text-align:right'| 568
|
| ''[[:d:Q761573|Catherine Fisher]]''
|
| 1957
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 569
| [[Fitxategi:Harry Secombe plaque (9367624051).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q762958|Harry Secombe]]''
|
| 1921
| 2001
| [[St Thomas (Swansea)|St Thomas]]
|-
| style='text-align:right'| 570
|
| ''[[:d:Q763721|Haydn Tanner]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1917
| 2009
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 571
| [[Fitxategi:Saint Mellon.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q767764|Mellonius]]''
|
| 229
| 314
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 572
| [[Fitxategi:Vannes - cathédrale, vitrail des saints Patern et Mériadec Detail Padarn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q770633|Padarn]]''
|
| 500
| 510
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 573
| [[Fitxategi:JAMES WILSON BRFC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q771149|James Wilson]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 574
| [[Fitxategi:Anna Williams by Frances Reynolds.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q772966|Anna Williams]]''
|
| 1706
| 1783
| [[Rosemarket]]
|-
| style='text-align:right'| 575
| [[Fitxategi:Barry John.jpg|center|128px]]
| [[Barry John]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1945
| 2024
| [[Cefneithin]]
|-
| style='text-align:right'| 576
|
| ''[[:d:Q776095|Joseph Pugsley]]''
|
| 1885
| 1976
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 577
|
| ''[[:d:Q780432|John Bach]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 578
| [[Fitxategi:Sid Bevan rugby player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q780557|Sid Bevan]]''
|
| 1877
| 1933
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 579
| [[Fitxategi:Ian Gough 2008 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q781211|Ian Gough]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 580
| [[Fitxategi:USO - ASM - 20150905 - Nicky Robinson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q786362|Nicky Robinson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 581
| [[Fitxategi:Miss Wales 08 Chloe Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q787209|Chloe-Beth Morgan]]''
|
| 1986
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 582
|
| ''[[:d:Q829262|Berwyn Jones]]''
|
| 1940
| 2007
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 583
| [[Fitxategi:Timothy-Richard-at-34.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q837541|Timothy Richard]]''
|
| 1845
| 1919
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 584
|
| ''[[:d:Q839022|Donald Houston]]''
|
| 1923
| 1991
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 585
| [[Fitxategi:Hen Gerddi Fy Ngwlad - Favourite Songs Of Wales, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q847735|Stuart Burrows]]''
|
| 1933
|
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 586
|
| ''[[:d:Q849718|Brinley Newton-John]]''
|
| 1914
| 1992
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 587
| [[Fitxategi:Bullet for My Valentine - Rock am Ring 2018-4319.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q855207|Matthew Tuck]]''
|
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 588
|
| ''[[:d:Q862305|Bill Meilen]]''
|
| 1932
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 589
|
| ''[[:d:Q863024|Billy Boston]]''
|
| 1934
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 590
|
| ''[[:d:Q869503|Ted Vizard]]''
|
| 1889
| 1973
| ''[[:d:Q5141073|Cogan]]''
|-
| style='text-align:right'| 591
|
| ''[[:d:Q869553|Billy Jennings]]''
|
| 1893
| 1968
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 592
| [[Fitxategi:Bleddyn Williams 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q883404|Bleddyn Williams]]''
|
| 1923
| 2009
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 593
| [[Fitxategi:BlueWiki.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q885939|Blue Weaver]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 594
|
| ''[[:d:Q888051|Brochfael ab Elisedd]]''
|
| 800
| 773
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 595
|
| ''[[:d:Q888143|Bob Morgan]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 596
| [[Fitxategi:Alex Thomson VG2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q892605|Alex Thomson]]''
|
| 1974
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 597
|
| ''[[:d:Q896857|Leighton Durham Reynolds]]''
|
| 1930
| 1999
| [[Abercanaid]]
|-
| style='text-align:right'| 598
|
| ''[[:d:Q897007|Bradley Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 599
|
| ''[[:d:Q901131|Dafydd Ifans]]''
| idazle britainiarra
| 1949
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 600
| [[Fitxategi:William Hallowes Miller.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q908116|William Hallowes Miller]]''
|
| 1801
| 1880
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 601
|
| ''[[:d:Q910728|Dudley Lloyd-Evans]]''
|
| 1895
| 1972
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 602
|
| ''[[:d:Q912228|Brian Godding]]''
|
| 1945
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 603
|
| ''[[:d:Q912373|Brian Huggett]]''
|
| 1936
| 2024
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 604
|
| ''[[:d:Q913050|Brian Savegar]]''
|
| 1932
| 2007
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 605
| [[Fitxategi:Justin Tipuric. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q914227|Justin Tipuric]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 606
| [[Fitxategi:Gwilym Simcock IBK.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q919013|Gwilym Simcock]]''
|
| 1981
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 607
|
| ''[[:d:Q919835|Eric Linklater]]''
|
| 1899
| 1974
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 608
| [[Fitxategi:The Who Philadelphia PA Oct. 26, 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q922252|Pino Palladino]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 609
| [[Fitxategi:Abraham Rees by James Lonsdale.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q922838|Abraham Rees]]''
|
| 1743
| 1825
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 610
|
| ''[[:d:Q924074|Angus McBean]]''
| argazkilari britainiarra
| 1904
| 1990
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]<br/>[[Newbridge-on-Wye]]
|-
| style='text-align:right'| 611
|
| ''[[:d:Q925761|Eric Griffiths]]''
|
| 1940
| 2005
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 612
| [[Fitxategi:Christopher Jones with Wales logo - England Olympic polo team 1920 Antwerp (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q927275|Christopher Jones]]''
|
| 1886
| 1937
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 613
| [[Fitxategi:Enzo Maccarinelli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q928194|Enzo Maccarinelli]]''
| boxeolari britainiarra
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 614
|
| ''[[:d:Q928575|Derrick Sullivan]]''
|
| 1930
| 1983
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 615
| [[Fitxategi:Reginald Brooks-King.jpg|center|128px]]
| [[Reginald Brooks-King]]
|
| 1861
| 1938
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 616
| [[Fitxategi:Richard Barrett in June 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q929476|Richard Barrett]]''
| musikagile britainiarra
| 1959
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 617
|
| ''[[:d:Q929691|Rupert Charles Barneby]]''
|
| 1911
| 2000
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 618
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120009.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q930461|Duncan Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1978
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 619
| [[Fitxategi:Jonathan Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934120|Jonathan Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 620
| [[Fitxategi:Isaac Roberts.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q934428|Isaac Roberts]]''
|
| 1829
| 1904
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 621
| [[Fitxategi:Gareth David-Lloyd by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934461|Gareth David-Lloyd]]''
| aktore britainiarra
| 1981
|
| [[Bettws (Newport)|Bettws]]
|-
| style='text-align:right'| 622
| [[Fitxategi:Dwayne Peel (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934472|Dwayne Peel]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1981
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 623
|
| ''[[:d:Q934488|Fred Evans]]''
| boxeolari britainiarra
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 624
| [[Fitxategi:Martyn Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934531|Martyn Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 625
|
| ''[[:d:Q934587|Mark Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 626
| [[Fitxategi:Gethin Jenkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934631|Gethin Jenkins]]''
|
| 1980
|
| [[Llantwit Fardre]]
|-
| style='text-align:right'| 627
| [[Fitxategi:Huw Bennett - Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934769|Huw Bennett]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 628
| [[Fitxategi:Jimmy Michael.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q935055|Jimmy Michael]]''
|
| 1877
| 1904
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 629
| [[Fitxategi:Simon Richardson London 2012 Paralympic Games torch relay.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q935347|Simon Richardson]]''
| txirrindulari britainiarra (1966-)
| 1966
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 630
|
| ''[[:d:Q939952|Maud de Braose, Baroness Wigmore]]''
|
| 1224
| 1301
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 631
| [[Fitxategi:Fred Welsh LCCN2014697376 (3x4a).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q942249|Freddie Welsh]]''
| boxeolari britainiarra
| 1886
| 1927
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 632
|
| ''[[:d:Q942385|Jack Kelsey]]''
| futbolari britainiarra
| 1929
| 1992
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 633
| [[Fitxategi:Swansea Town Football Club (20740154461).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q944231|Ivor Allchurch]]''
| futbolari britainiarra
| 1929
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 634
| [[Fitxategi:Histoire des Jésuites II p130 Complot de William Parry par T Fragonard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q944974|William Parry]]''
|
|
| 1585
| [[Northop]]
|-
| style='text-align:right'| 635
|
| ''[[:d:Q945352|Richie Collins]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 636
| [[Fitxategi:Gareth Thomas (rugby player).jpg|center|128px]]
| [[Gareth Thomas]]
|
| 1974
|
| [[Sarn (Bridgend)|Sarn]]
|-
| style='text-align:right'| 637
| [[Fitxategi:BartleFrere.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q950220|Henry Bartle Frere]]''
|
| 1815
| 1884
| [[Clydach (Monmouthshire)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 638
| [[Fitxategi:Hugh Hamshaw Thomas British Mycological Society 1913 a.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q950806|Hugh Hamshaw Thomas]]''
| botanikari
| 1885
| 1962
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 639
|
| ''[[:d:Q953078|Roger Mortimer, 4th Earl of March]]''
|
| 1374
| 1398
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 640
|
| ''[[:d:Q953257|Robert Pugh]]''
| aktore britainiarra
| 1950
|
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 641
|
| ''[[:d:Q955586|Matt Rees]]''
| idazle britainiarra
| 1967
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 642
| [[Fitxategi:Isabel Ice adjusted.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q958043|Isabel Ice]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 643
| [[Fitxategi:J Conway Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q958919|Conway Rees]]''
|
| 1870
| 1932
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 644
|
| ''[[:d:Q965304|Gareth Wyatt]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Pontypridd]]<br/>[[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 645
|
| ''[[:d:Q967593|Jimmy Sangster]]''
|
| 1927
| 2011
| [[Kinmel Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 646
|
| ''[[:d:Q968698|Thomas Tomkins]]''
|
| 1572
| 1656
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 647
| [[Fitxategi:Peter Carpenter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q970171|Peter Carpenter]]''
|
| 1891
| 1971
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 648
| [[Fitxategi:James Ira Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q970206|James Ira Jones]]''
|
| 1896
| 1960
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 649
| [[Fitxategi:Daniel Wells at Snooker German Masters (DerHexer) 2013-01-30 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q970221|Daniel Wells]]''
|
| 1988
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 650
| [[Fitxategi:David Cotterill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q971539|David Cotterill]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 651
|
| ''[[:d:Q975285|Percy Mansell Jones]]''
|
| 1889
| 1968
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 652
| [[Fitxategi:Neal Eardley BCFC 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q975917|Neal Eardley]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 653
|
| ''[[:d:Q976254|Paul Davies]]''
|
| 1970
|
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 654
|
| ''[[:d:Q977667|Noel Kinsey]]''
|
| 1925
| 2017
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 655
| [[Fitxategi:Shakin' Stevens.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q978793|Shakin' Stevens]]''
|
| 1948
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 656
|
| ''[[:d:Q979098|Craig Thomas]]''
|
| 1942
| 2011
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 657
|
| ''[[:d:Q979114|Paul Rhys]]''
|
| 1963
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 658
|
| ''[[:d:Q979163|Carwyn James]]''
|
| 1929
| 1983
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 659
|
| [[Gerald Davies]]
|
| 1945
|
| ''[[:d:Q6661740|Llansaint]]''
|-
| style='text-align:right'| 660
|
| ''[[:d:Q979276|Jason Hughes]]''
|
| 1971
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 661
| [[Fitxategi:John Dawes.jpg|center|128px]]
| [[John Dawes]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1940
| 2021
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 662
| [[Fitxategi:Edgar Evans.jpg|center|128px]]
| [[Edgar Evans]]
|
| 1876
| 1912
| [[Rhossili|Rhosilli]]
|-
| style='text-align:right'| 663
|
| ''[[:d:Q979336|Delme Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1942
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 664
| [[Fitxategi:Sir Henry Jones (1852-1922) NLW3364587.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q979372|Henry Jones]]''
|
| 1852
| 1922
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 665
| [[Fitxategi:Grace Coddington.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q981330|Grace Coddington]]''
|
| 1941
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 666
|
| ''[[:d:Q981494|John of Wales]]''
|
| 1300
| 1285
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 667
|
| ''[[:d:Q981527|Nick Evans]]''
|
| 1947
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 668
| [[Fitxategi:Ryan Bevington. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q981688|Ryan Bevington]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 669
| [[Fitxategi:Robert Howley Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q981948|Rob Howley]]''
|
| 1970
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 670
| [[Fitxategi:Sir Howard Stringer Shankbone Metropolitan Opera 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q983336|Howard Stringer]]''
|
| 1942
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 671
| [[Fitxategi:Nathan Walker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q984365|Nathan Walker]]''
| izotz-hockeyko jokalari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 672
| [[Fitxategi:Ranulf de Blondeville.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q984430|Ranulf de Blondeville]]''
|
| 1170
| 1232
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 673
| [[Fitxategi:William Henry Davies.jpg|center|128px]]
| [[William Henry Davies]]
|
| 1871
| 1940
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 674
| [[Fitxategi:AnthonyLlewellyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q986620|Anthony Llewellyn]]''
|
| 1933
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 675
| [[Fitxategi:Paris 2005 Robin Owain.jpg|center|128px]]
| [[Robin Llwyd ab Owain]]
|
| 1958
|
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 676
| [[Fitxategi:Bryony Worthington, Baroness Worthington (born 1971) at World Economic Forum Davos 2021.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q995315|Bryony Worthington]]''
|
| 1971
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 677
|
| ''[[:d:Q1003578|Franklin Saunders]]''
|
| 1891
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 678
| [[Fitxategi:CaesarJenkyns.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1025420|Caesar Jenkyns]]''
|
| 1866
| 1941
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 679
|
| ''[[:d:Q1029131|Camille Butcher]]''
|
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 680
|
| ''[[:d:Q1035345|Caradoc Freichfras]]''
|
| 470
| 500
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 681
|
| ''[[:d:Q1036305|Carissa Turner]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 682
| [[Fitxategi:David Sullivan co-owner West Ham United F.C..jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1046824|David Sullivan]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 683
|
| ''[[:d:Q1055273|Cerith Wyn Evans]]''
|
| 1958
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 684
|
| ''[[:d:Q1056022|Howard King]]''
|
| 1946
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 685
| [[Fitxategi:Jessica Sula.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1058973|Jessica Sula]]''
| aktore britainiarra
| 1994
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 686
| [[Fitxategi:Michael Owen takes a lineout.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1061908|Michael Owen]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1980
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 687
|
| ''[[:d:Q1063375|Madog ap Llywelyn]]''
|
|
| 1312
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 688
| [[Fitxategi:Bp Charles Green NPG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1063535|Charles Alfred Howell Green]]''
|
| 1864
| 1944
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 689
|
| ''[[:d:Q1064759|C. H. Dodd]]''
|
| 1884
| 1973
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 690
| [[Fitxategi:Thomas Richards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1065207|Tom Richards]]''
|
| 1910
| 1985
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 691
| [[Fitxategi:Chris Bartley2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1076979|Chris Bartley]]''
| arraunlari britainiarra
| 1984
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 692
|
| ''[[:d:Q1077147|Chris Czekaj]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 693
|
| ''[[:d:Q1077808|Chris Type]]''
|
| 1981
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 694
| [[Fitxategi:Peter Wingfield 20100701 Japan Expo 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1082835|Peter Wingfield]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 695
| [[Fitxategi:Christopher Timothy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1087011|Christopher Timothy]]''
| aktore britainiarra
| 1940
|
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 696
| [[Fitxategi:Tewdrig Sant.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1088014|Tewdrig]]''
|
| 550
|
| ''[[:d:Q2253783|Kingdom of Glywysing]]''<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 697
|
| ''[[:d:Q1088032|Llywelyn Bren]]''
|
| 1267
| 1318
| [[Senghenydd]]
|-
| style='text-align:right'| 698
|
| [[Mark Bowen]]
| futbolari britainiarra
| 1963
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 699
| [[Fitxategi:Clayton Blackmore juli 1991.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1099281|Clayton Blackmore]]''
|
| 1964
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 700
| [[Fitxategi:Cliff Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1101163|Cliff Jones]]''
| futbolari britainiarra (1935-)
| 1935
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 701
|
| ''[[:d:Q1101282|John Gow]]''
|
| 1930
| 2017
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 702
| [[Fitxategi:C.W. Nicol - Headshot in Afan Woodland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1102013|C. W. Nicol]]''
|
| 1940
| 2020
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 703
|
| ''[[:d:Q1103370|Stuart Robbins]]''
| saskibaloi jokalari britainiarra
| 1976
| 2010
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 704
| [[Fitxategi:Terry Yorath, Wales Team, 1988.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1103503|Terry Yorath]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 705
| [[Fitxategi:Gareth Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1103587|Gareth Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1978
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 706
|
| ''[[:d:Q1106063|Keith Cooper]]''
|
| 1948
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 707
|
| ''[[:d:Q1106064|Keith Burge]]''
|
| 1950
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 708
|
| ''[[:d:Q1115849|Jonathan Davies]]''
|
| 1962
|
| [[Trimsaran]]
|-
| style='text-align:right'| 709
|
| ''[[:d:Q1118055|Sydenham Edwards]]''
|
| 1768
| 1819
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 710
|
| ''[[:d:Q1118742|James Brewerton]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 711
|
| ''[[:d:Q1125037|John Elsworthy]]''
|
| 1931
| 2009
| [[Nant-y-derry]]
|-
| style='text-align:right'| 712
|
| ''[[:d:Q1129178|Leo Callaghan]]''
|
| 1924
| 1987
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 713
|
| ''[[:d:Q1130154|Gwilym Jenkins]]''
|
| 1932
| 1982
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 714
|
| ''[[:d:Q1130431|Grace Williams]]''
|
| 1906
| 1977
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 715
|
| ''[[:d:Q1131742|Iorwerth Jones]]''
|
| 1927
| 2023
| [[Trelewis]]
|-
| style='text-align:right'| 716
|
| ''[[:d:Q1138615|Craig Mitchell]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1986
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 717
|
| ''[[:d:Q1148624|Cyril Frank Colebrook]]''
| fisikari britainiarra
| 1910
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 718
| [[Fitxategi:Iwan Rheon by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| [[Iwan Rheon]]
|
| 1985
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 719
| [[Fitxategi:Richard Ellis recipient of the 2023 Gruber Cosmology Prize (iau2302).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1153445|Richard Ellis]]''
| astronomo britainiarra
| 1950
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 720
|
| ''[[:d:Q1153763|Robin McBryde]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1970
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 721
| [[Fitxategi:Dafydd Iwan from Emynau album cover.jpg|center|128px]]
| [[Dafydd Iwan]]
|
| 1943
|
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 722
|
| ''[[:d:Q1157152|Dafydd Llywelyn]]''
|
| 1939
| 2013
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 723
| [[Fitxategi:Llywelyn the Great (Dafydd).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1157156|Dafydd ap Llywelyn]]''
|
| 1208<br/>1215
| 1246
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 724
| [[Fitxategi:Dale Appleby - Sachsentour.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1157833|Dale Appleby]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1986
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 725
| [[Fitxategi:Dan Biggar 2015.jpg|center|128px]]
| [[Dan Biggar]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 726
|
| ''[[:d:Q1160939|Daniel Granville West, Baron Granville-West]]''
|
| 1904
| 1984
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 727
|
| ''[[:d:Q1161262|Daniel Jones]]''
|
| 1912
| 1993
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 728
| [[Fitxategi:Dannie Abse (2014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1164478|Dannie Abse]]''
|
| 1923
| 2014
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 729
| [[Fitxategi:Darren Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1166651|Darren Morgan]]''
|
| 1966
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 730
|
| ''[[:d:Q1173794|David Bowen]]''
|
| 1924
| 2011
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 731
|
| ''[[:d:Q1173795|David Bower]]''
| aktore britainiarra
| 1969
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 732
|
| ''[[:d:Q1174338|David Emanuel]]''
|
| 1952
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 733
| [[Fitxategi:Saint David Lewis, engraving 1683.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1175222|David Lewis]]''
|
| 1616
| 1679
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 734
|
| ''[[:d:Q1176710|David Stanley Evans]]''
|
| 1916
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 735
| [[Fitxategi:Lord Stoddart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1176748|David Stoddart, Baron Stoddart of Swindon]]''
| politikari britainiarra
| 1926
| 2020
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 736
|
| ''[[:d:Q1176766|David Broucher]]''
| diplomazialari britainiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 737
| [[Fitxategi:David Williams (mathematician).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1177203|David Williams]]''
|
| 1938
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 738
| [[Fitxategi:Rob Jones.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1179039|Rob Jones]]''
|
| 1971
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 739
| [[Fitxategi:Oxford univ afc 1874.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1179945|Frederick Green]]''
|
| 1851
| 1928
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 740
|
| ''[[:d:Q1181577|Deborah Kay Davies]]''
|
| 2000
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 741
|
| ''[[:d:Q1183309|Deiniol Jones]]''
|
| 1977
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 742
| [[Fitxategi:Deiniol Sant Cadeirlan Bangor Cathedral St Deiniol - geograph.org.uk - 593071.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1183310|Deiniol]]''
|
| 530
| 584
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 743
| [[Fitxategi:James Fox.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1189996|James Fox]]''
| abeslari britainiarra
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 744
| [[Fitxategi:Neil Taylor vs Arsenal (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1191188|Neil Taylor]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 745
| [[Fitxategi:John Houghton High Wycombe 20050226.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1193243|John T. Houghton]]''
|
| 1931
| 2020
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 746
|
| ''[[:d:Q1195620|Aled Eames]]''
|
| 1921
| 1996
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 747
| [[Fitxategi:Visit of Derek Vaughan to the European Commission - 2023 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1200134|Derek Vaughan]]''
|
| 1961
|
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 748
|
| ''[[:d:Q1209771|Dick Richardson]]''
|
| 1934
| 1999
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 749
|
| ''[[:d:Q1225513|Dill Jones]]''
|
| 1923
| 1984
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 750
|
| ''[[:d:Q1230607|John Owen]]''
|
| 1564
| 1622
| ''[[:d:Q29497284|Plas Du]]''
|-
| style='text-align:right'| 751
| [[Fitxategi:William Cadogan (physician).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1237175|William Cadogan]]''
|
| 1711
| 1797
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 752
|
| ''[[:d:Q1240231|Donald Peers]]''
|
| 1908
| 1973
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 753
| [[Fitxategi:Donald Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1240482|Donald Davies]]''
|
| 1924
| 2000
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 754
|
| ''[[:d:Q1247700|Clive Merrison]]''
|
| 1945
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 755
| [[Fitxategi:Richard Maybery aviator.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1249040|Richard Maybery]]''
|
| 1895
| 1917
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 756
|
| ''[[:d:Q1251830|Doug Mountjoy]]''
|
| 1942
| 2021
| ''[[:d:Q105630108|Tir-y-berth]]''
|-
| style='text-align:right'| 757
|
| ''[[:d:Q1255546|Samuel Parry]]''
|
| 1892
| 1918
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 758
| [[Fitxategi:Mark Rowlands 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1257097|Mark Rowlands]]''
| filosofo britainiarra
| 1962
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 759
|
| ''[[:d:Q1258743|Wenna]]''
|
| 500<br/>463
| 544
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 760
| [[Fitxategi:Gwyneth Glyn5638.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1267203|Gwyneth Glyn]]''
|
| 1979
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 761
| [[Fitxategi:Saint Samson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1269091|Samson o Dol]]''
|
| 490
| 565
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 762
| [[Fitxategi:EbdAlone14012016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1273470|E. Brian Davies]]''
| matematikari britainiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 763
| [[Fitxategi:Saint Tugdual.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1281133|Tudwal]]''
|
| 490
| 564
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 764
|
| ''[[:d:Q1282921|Eddie Niedzwiecki]]''
|
| 1959
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 765
|
| ''[[:d:Q1292893|Edward Lord]]''
|
| 1781
| 1859
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 766
| [[Fitxategi:Buste reliquaire de saint Suliac, Sizun, France.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1293017|Tysilio]]''
|
| 550
| 640
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 767
|
| ''[[:d:Q1293238|George Noakes]]''
|
| 1924
| 2008
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 768
| [[Fitxategi:Edward V Robertson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1293950|Edward V. Robertson]]''
|
| 1881
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 769
| [[Fitxategi:Karl Wallinger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1302516|Karl Wallinger]]''
|
| 1957
| 2024
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 770
| [[Fitxategi:Eifion Lewis Roberts (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1302969|Eifion Lewis-Roberts]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1981
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 771
|
| ''[[:d:Q1306352|Stanley Baker]]''
|
| 1928
| 1976
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 772
| [[Fitxategi:Eirian Williams at Snooker German Masters (DerHexer) 2013-01-30 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1310576|Eirian Williams]]''
|
| 1955
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 773
| [[Fitxategi:Thomas Olivers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1320386|Thomas Olivers]]''
|
| 1725
| 1799
| [[Tregynon]]
|-
| style='text-align:right'| 774
| [[Fitxategi:UCI Track World Championships 2020 154.jpg|center|128px]]
| [[Elinor Barker]]
| txirrindulari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 775
|
| ''[[:d:Q1331208|Elizabeth Grünbaum]]''
| maistra britainiarra
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 776
| [[Fitxategi:Elizabeth griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1331217|Elizabeth Griffith]]''
|
| 1727
| 1793
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 777
| [[Fitxategi:N. J. A. Sloane.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1333178|Neil Sloane]]''
| matematikari britainiarra
| 1939
|
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 778
| [[Fitxategi:Emily Pfeiffer.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1337615|Emily Pfeiffer]]''
|
| 1827
| 1890
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 779
| [[Fitxategi:Thomas Button.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1338420|Thomas Button]]''
|
| 1575<br/>1565
| 1634
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 780
| [[Fitxategi:Paul Whitehouse in 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1343140|Paul Whitehouse]]''
|
| 1958
|
| [[Stanleytown (Rhondda Cynon Taf)|Stanleytown]]
|-
| style='text-align:right'| 781
| [[Fitxategi:Tom Ellis (2016).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1343564|Tom Ellis]]''
|
| 1978
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 782
|
| ''[[:d:Q1351086|Eric Barnes]]''
|
| 1924
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 783
| [[Fitxategi:Ernest Howard Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1356371|Ernest Howard Griffiths]]''
|
| 1851
| 1932
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 784
|
| ''[[:d:Q1360094|Terry Medwin]]''
|
| 1932
| 2024
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 785
| [[Fitxategi:Taylor, Rhys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1361619|Rhys Taylor]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 786
|
| ''[[:d:Q1368597|David Taylor]]''
| futbolari britainiarra
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 787
| [[Fitxategi:The Strange and Dangerous Voyage (Thomas James, 1633) - 3 foldout map The Platt of Sayling - 2 The True Portraict.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1369409|Thomas James]]''
|
| 1593
| 1635
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 788
| [[Fitxategi:Julian Cope (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1371735|Julian Cope]]''
|
| 1957
|
| [[Deri (Caerphilly)|Deri]]
|-
| style='text-align:right'| 789
|
| ''[[:d:Q1379647|Evan Evans]]''
|
| 1765
| 1844
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 790
|
| ''[[:d:Q1379655|Evan James Williams]]''
|
| 1903
| 1945
| ''[[:d:Q15987289|Cwmsychbant]]''
|-
| style='text-align:right'| 791
|
| ''[[:d:Q1380259|Lee Byrne]]''
|
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 792
| [[Fitxategi:Stephen Jones 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1380938|Stephen Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 793
| [[Fitxategi:John Bufton UKIP MEP for Wales.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1380953|John Bufton]]''
|
| 1962
|
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 794
| [[Fitxategi:Jimmy Wilde.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1380989|Jimmy Wilde]]''
|
| 1892
| 1969
| [[Quakers Yard]]
|-
| style='text-align:right'| 795
|
| ''[[:d:Q1381003|Rhys ap Tewdwr]]''
|
|
| 1093
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 796
| [[Fitxategi:Phil Bennett.jpg|center|128px]]
| [[Phil Bennett]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1948
| 2022
| [[Felinfoel]]
|-
| style='text-align:right'| 797
| [[Fitxategi:Gareth Edwards 2014.jpg|center|128px]]
| [[Gareth Edwards]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1947
|
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 798
| [[Fitxategi:Tom James MBE.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1381114|Tom James]]''
| arraunlari britainiarra
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 799
| [[Fitxategi:Neil Jenkins. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| [[Neil Jenkins]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1971
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 800
|
| ''[[:d:Q1381454|Gomer Edwin Evans]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 801
| [[Fitxategi:Ryan Jones. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1386825|Ryan Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1981
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 802
| [[Fitxategi:Hedd Wyn 01(a-dg).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1388537|Hedd Wyn]]''
|
| 1887
| 1917
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 803
| [[Fitxategi:Steve Jones.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1391397|Steve Jones]]''
|
| 1944
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 804
|
| ''[[:d:Q1396040|Sue Jones-Davies]]''
|
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 805
| [[Fitxategi:Rhys Williams 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1397897|Rhys Williams]]''
| atleta britainiarra
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 806
|
| ''[[:d:Q1397946|Lewis Bayly]]''
|
| 1565
| 1631
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 807
| [[Fitxategi:Leigh Halfpenny. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012 Leigh Halfpenny. Dathliadau Camp Lawn Cymru, Senedd 19 Mawrth 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1398346|Leigh Halfpenny]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 808
| [[Fitxategi:Llywelyn the Great (Gruffudd).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1398384|Gruffudd ap Llywelyn ab Iorwerth]]''
|
| 1200
| 1244
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 809
| [[Fitxategi:Arthur Gould, Newport.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1403116|Arthur Gould]]''
|
| 1864
| 1919
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 810
|
| ''[[:d:Q1403137|Dewi Bebb]]''
|
| 1938
| 1996
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 811
|
| [[Derek Quinnell]]
|
| 1949
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 812
|
| ''[[:d:Q1404569|Gareth Jenkins]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1951
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 813
|
| ''[[:d:Q1404576|Mike Ruddock]]''
|
| 1959
|
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 814
| [[Fitxategi:Lostprophetswarped2012mansfield.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1405258|Jamie Oliver]]''
|
| 1975
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 815
| [[Fitxategi:Robert Griffiths, Britain Needs Socialism, 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1405477|Robert Griffiths]]''
|
| 1952
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 816
|
| ''[[:d:Q1407412|Watcyn Thomas]]''
|
| 1906
| 1977
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 817
| [[Fitxategi:Stuleedswikipic.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1407544|Stuart Richardson]]''
|
| 1973
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 818
|
| ''[[:d:Q1410416|Jim Sullivan]]''
|
| 1903
| 1977
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 819
|
| ''[[:d:Q1422009|Valerie Davies]]''
|
| 1912
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 820
|
| ''[[:d:Q1423384|Matt Crowell]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 821
|
| ''[[:d:Q1423984|Lee Williams]]''
|
| 1974
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 822
| [[Fitxategi:Kai Owen Fedcon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1427818|Kai Owen]]''
| aktore britainiarra
| 1975
|
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 823
|
| ''[[:d:Q1428289|Steve Speirs]]''
|
| 1965
|
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 824
|
| ''[[:d:Q1428717|Matthew Rowe]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 825
|
| ''[[:d:Q1432739|Roy Evans]]''
|
| 1909
| 1998
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 826
|
| ''[[:d:Q1438867|T. G. Jones]]''
|
| 1917
| 2004
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 827
|
| ''[[:d:Q1451848|Brian Godfrey]]''
|
| 1940
| 2010
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 828
|
| ''[[:d:Q1463642|Wallace Smart]]''
|
| 1898
| 1943
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 829
| [[Fitxategi:Georgecornwalliswest.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1465068|George Cornwallis-West]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 830
|
| ''[[:d:Q1475708|Michael Kerstgens]]''
|
| 1960
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 831
|
| ''[[:d:Q1492803|Nick Whitehead]]''
| atleta britainiarra
| 1933
| 2002
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 832
| [[Fitxategi:Pete ham.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1493339|Pete Ham]]''
|
| 1947
| 1975
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 833
| [[Fitxategi:Mika Chunuonsee 20180316.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1494329|Mika Chunuonsee]]''
|
| 1989
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 834
| [[Fitxategi:Gavin Henson.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1496438|Gavin Henson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 835
|
| ''[[:d:Q1502967|Geoffrey Eglinton]]''
|
| 1927
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 836
|
| ''[[:d:Q1507413|Mary Fulbrook]]''
| historialari britainiarra
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 837
| [[Fitxategi:Portrait George Nevill, 5th Baron Bergavenny – Hans Holbein the Younger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1507985|George Nevill, 5th Baron Bergavenny]]''
|
| 1469
| 1535
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 838
|
| ''[[:d:Q1517534|John Rees]]''
|
| 1927
| 1994
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 839
|
| ''[[:d:Q1523841|Gil Reece]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
| 2003
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 840
|
| ''[[:d:Q1528561|Ivor Bulmer-Thomas]]''
|
| 1905
| 1993
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 841
|
| ''[[:d:Q1529691|Tom Burke]]''
|
| 1864
| 1914
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 842
|
| ''[[:d:Q1530769|Glen Garfield Williams]]''
|
| 1923
| 1994
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 843
|
| ''[[:d:Q1533250|Jonathan Neil Morgan]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1979
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 844
|
| ''[[:d:Q1536332|Robert Jenkins]]''
|
| 1700
| 1745
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 845
| [[Fitxategi:Richard Bell.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1536928|Richard Bell]]''
|
| 1859
| 1930
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 846
| [[Fitxategi:Howard Saint.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1538550|Howard Saint]]''
|
| 1893
| 1976
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 847
| [[Fitxategi:Hubert Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1538588|Hubert Jones]]''
|
| 1890
| 1943
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 848
|
| ''[[:d:Q1541902|Graham Bool]]''
|
| 1948
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 849
|
| ''[[:d:Q1543275|Granville Beynon]]''
|
| 1914
| 1996
| [[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 850
|
| ''[[:d:Q1545710|Grenville Morris]]''
|
| 1877
| 1959
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 851
| [[Fitxategi:Lord janner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1546121|Greville Janner, Baron Janner of Braunstone]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 852
| [[Fitxategi:Griff Rhys Jones 2019.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1546589|Griff Rhys Jones]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 853
| [[Fitxategi:Lordwilliams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1549580|Michael Williams]]''
| diplomazialari britainiarra
| 1949
| 2017
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 854
| [[Fitxategi:Kevin Ratcliffe - Panini Football 84 (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1555434|Kevin Ratcliffe]]''
|
| 1960
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 855
|
| ''[[:d:Q1557879|Gwilym Prys Prys-Davies, Baron Prys-Davies]]''
| politikari britainiarra
| 1923
| 2017
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 856
| [[Fitxategi:Gwyn Ashton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1557923|Gwyn Ashton]]''
|
| 1961
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 857
|
| ''[[:d:Q1557927|Gwyn Prosser]]''
|
| 1943
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 858
| [[Fitxategi:Paul James. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1558855|Paul James]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 859
|
| ''[[:d:Q1562304|Tony Cowell]]''
| idazle britainiarra
| 1950
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 860
| [[Fitxategi:Internationale tenniskampioenschappen te Hilversum, G Battrick met beker, Bestanddeelnr 924-7801.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1565118|Gerald Battrick]]''
| tenislari britainiarra
| 1947
| 1998
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 861
|
| ''[[:d:Q1565612|George Henry Powell]]''
|
| 1880
| 1951
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 862
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Harford Jones Brydges by Sir Thomas Lawrence.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1585304|Sir Harford Jones-Brydges, 1st Baronet]]''
|
| 1764
| 1847
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 863
|
| ''[[:d:Q1585788|Harold Carter]]''
|
| 1925
| 2017
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 864
|
| ''[[:d:Q1586685|Harry Parry]]''
|
| 1912
| 1956
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 865
|
| ''[[:d:Q1586858|Harry Thomas]]''
|
| 1901
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 866
|
| ''[[:d:Q1587265|Tom Jones]]''
|
| 1899
| 1978
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 867
|
| ''[[:d:Q1592323|Ronald Noel Walpole]]''
|
| 1903
| 1986
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 868
|
| ''[[:d:Q1601789|Heledd ferch Cyndrwyn]]''
|
|
|
| [[Deheubarth]]
|-
| style='text-align:right'| 869
|
| ''[[:d:Q1606988|Henry Lloyd]]''
|
| 1720
| 1783
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 870
| [[Fitxategi:Hilary Marquand.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1618119|Hilary Marquand]]''
|
| 1901
| 1972
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 871
|
| ''[[:d:Q1620977|Jeff Young]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1942
| 2005
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 872
| [[Fitxategi:Dennis Howard Marks (2000).PNG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1631875|Howard Marks]]''
|
| 1945
| 2016
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 873
|
| ''[[:d:Q1631915|Howard Spring]]''
| idazle britainiarra
| 1889
| 1965
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 874
| [[Fitxategi:Darcy Blake Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1633006|Darcy Blake]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[New Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 875
| [[Fitxategi:Hugh Owen Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1634494|Hugh Owen Thomas]]''
|
| 1834
| 1891
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 876
|
| ''[[:d:Q1637205|Rachel Trezise]]''
|
| 1978
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 877
| [[Fitxategi:Huw warren high res.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1639396|Huw Warren]]''
|
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 878
|
| ''[[:d:Q1645638|Lyndon Williams]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 879
| [[Fitxategi:Williams, Matthew.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1646990|Matthew Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 880
|
| ''[[:d:Q1649429|Owen Morris]]''
|
| 1968
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 881
|
| ''[[:d:Q1650964|Ron Stitfall]]''
| futbolari britainiarra
| 1925
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 882
| [[Fitxategi:Ian Hislop - 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1655550|Ian Hislop]]''
|
| 1960
|
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 883
| [[Fitxategi:Ian simmonds 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1655630|Ian Simmonds]]''
|
| 1966
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 884
|
| ''[[:d:Q1655632|Ian Shaw]]''
|
| 1962
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 885
| [[Fitxategi:Stuttgart 2024 - ComicCon - Ian Whyte - by-RaBoe 007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1655682|Ian Whyte]]''
|
| 1971
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 886
| [[Fitxategi:Roger Roberts at Bournemouth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1663616|Roger Roberts, Baron Roberts of Llandudno]]''
|
| 1935
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 887
| [[Fitxategi:2015 UEC Track Elite European Championships 174.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1665252|Lewis Oliva]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1992
|
| [[Devauden]]
|-
| style='text-align:right'| 888
| [[Fitxategi:National Library of Ireland MS 700 f77v Raymond de Gros.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1670013|Raymond FitzGerald]]''
|
| 1200
| 1185
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 889
| [[Fitxategi:Nathan Cleverly.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1677227|Nathan Cleverly]]''
| boxeolari britainiarra
| 1987
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 890
| [[Fitxategi:Manic Street Preachers in London2005-4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1680270|James Dean Bradfield]]''
|
| 1969
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 891
| [[Fitxategi:Rugby World Cup 2007 James Hook.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1680577|James Hook]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 892
| [[Fitxategi:DAVIS, JAMES. HONORABLE LCCN2016860969.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1680613|James J. Davis]]''
|
| 1873
| 1947
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 893
|
| ''[[:d:Q1680829|James Miller]]''
|
| 1968
| 2003
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 894
|
| ''[[:d:Q1685695|Jean McFarlane, Baroness McFarlane of Llandaff]]''
|
| 1926
| 2012
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 895
| [[Fitxategi:Kosheen Sian Evans Wien2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1686156|Sian Evans]]''
|
| 1971
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 896
| [[Fitxategi:Passio 2010 (5340704340) (Jeffrey John cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1686451|Jeffrey John]]''
|
| 1953
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 897
|
| ''[[:d:Q1686862|Thomas Young]]''
|
| 1507
| 1568
| ''[[:d:Q19850630|Hodgeston]]''
|-
| style='text-align:right'| 898
|
| ''[[:d:Q1691410|Joe Erskine]]''
| boxeolari britainiarra
| 1934
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 899
| [[Fitxategi:FC Zürich against Liverpool - Kevin Keegan (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1691828|Joey Jones]]''
|
| 1955
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 900
| [[Fitxategi:Butler, Ainsworth-Davis, Lindsay, Griffiths 1920.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1699100|John Ainsworth-Davis]]''
|
| 1895
| 1976
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 901
|
| ''[[:d:Q1699421|John Brooks, Baron Brooks of Tremorfa]]''
| politikari britainiarra
| 1927
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 902
|
| ''[[:d:Q1700056|John Ffowcs Williams]]''
|
| 1935
| 2020
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 903
| [[Fitxategi:John Gibson by Margaret Sarah Carpenter (née Geddes).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1700207|John Gibson]]''
|
| 1790
| 1866
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 904
|
| ''[[:d:Q1700863|John Llewellyn Rhys]]''
|
| 1910
| 1940
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 905
|
| ''[[:d:Q1700866|John Lloyd]]''
|
| 1943
|
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 906
| [[Fitxategi:John Lort Stokes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1700884|John Lort Stokes]]''
|
| 1811
| 1885
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 907
|
| ''[[:d:Q1700954|John Maddox]]''
|
| 1925
| 2009
| [[Penllergaer]]
|-
| style='text-align:right'| 908
| [[Fitxategi:John Parsons..jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1701334|John Parsons]]''
|
| 1954
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 909
|
| ''[[:d:Q1701605|John Rogers Thomas]]''
|
| 1830<br/>1829
| 1896
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 910
|
| ''[[:d:Q1701635|John Ryan]]''
|
| 1939
| 2022
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 911
| [[Fitxategi:Portrait of John Thomas (4671480).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1701921|John Thomas]]''
|
| 1826
| 1913
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 912
| [[Fitxategi:Tudor Walters MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1701969|Tudor Walters]]''
| politikari britainiarra
| 1868
| 1933
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 913
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Clement-Jones crop 2, 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1706931|Timothy Clement-Jones, Baron Clement-Jones]]''
|
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 914
|
| ''[[:d:Q1720081|Scott Quinnell]]''
|
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 915
|
| ''[[:d:Q1738621|Ken Jones]]''
|
| 1936
| 2013
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 916
| [[Fitxategi:Kenneth Morris.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1738888|Kenneth Morris]]''
| idazle britainiarra
| 1879
| 1937
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 917
|
| ''[[:d:Q1743733|Leslie Dilley]]''
|
| 1941
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 918
| [[Fitxategi:Thomas Jones 1742–1803.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1743855|Thomas Jones]]''
|
| 1742
| 1803
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 919
| [[Fitxategi:Btv1b84489297-p099 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1748013|Tom Linton]]''
|
| 1876
| 1914
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 920
| [[Fitxategi:Roger Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1750774|Roger Rees]]''
|
| 1944
| 2015
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 921
| [[Fitxategi:1stLordTrevethin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1756405|Alfred Lawrence]]''
|
| 1843
| 1936
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 922
| [[Fitxategi:Tim Wright aka CoLD SToRAGE Circa 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1757629|Tim Wright]]''
|
| 1967
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 923
| [[Fitxategi:Twm o'r Nant (4702939).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1767904|Twm o'r Nant]]''
|
| 1739
| 1810
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 924
|
| ''[[:d:Q1768572|Mel Rees]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
| 1993
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 925
| [[Fitxategi:Christian Ribeiro.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1770354|Christian Ribeiro]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 926
| [[Fitxategi:JohnHumphrys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1770803|John Humphrys]]''
|
| 1943
|
| [[Splott]]
|-
| style='text-align:right'| 927
| [[Fitxategi:Morgan, Craig.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1771428|Craig Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 928
| [[Fitxategi:Portrait of Wm. Edwards Archt (4672851) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1773997|William Edwards]]''
|
| 1719
| 1789
| [[Eglwysilan|Eglwys Ilan]]<br/>''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 929
|
| ''[[:d:Q1778676|Rhys Day]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 930
| [[Fitxategi:MichaelThomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1799438|Michael Thomas]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 931
| [[Fitxategi:Julie Gardner at Comic Con 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1800397|Julie Gardner]]''
|
| 1969
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 932
|
| ''[[:d:Q1801939|Gary Taylor]]''
|
| 1961
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 933
|
| ''[[:d:Q1803014|Albert Gladstone]]''
|
| 1886
| 1967
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 934
| [[Fitxategi:2021-02-13 IBSF World Championships Bobsleigh and Skeleton Altenberg 1DX 4145 by Stepro.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1807733|Laura Deas]]''
|
| 1988
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 935
|
| ''[[:d:Q1807932|Lauren Francis]]''
| abeslari britainiarra
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 936
| [[Fitxategi:2009 Women's British Open - Becky Brewerton (3).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1808384|Becky Brewerton]]''
|
| 1982
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 937
|
| ''[[:d:Q1811580|William Cowhig]]''
|
| 1887
| 1964
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 938
|
| ''[[:d:Q1815066|Leighton Rees]]''
|
| 1940
| 2003
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 939
| [[Fitxategi:Mark Lewis Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1820758|Mark Lewis Jones]]''
|
| 1964
|
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 940
| [[Fitxategi:The Reverend the Lord Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1820785|Leslie Griffiths]]''
|
| 1942
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 941
| [[Fitxategi:Lisa Palfrey, Tanjimei.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1827777|Lisa Palfrey]]''
| aktore britainiarra
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 942
|
| ''[[:d:Q1842946|Gareth Wood]]''
|
| 1950
| 2023
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 943
|
| ''[[:d:Q1849841|Rhydian Roberts]]''
|
| 1983
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 944
| [[Fitxategi:Aled Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1849861|Aled Jones]]''
|
| 1970
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 945
| [[Fitxategi:Richard Brake Comic Con Brussels 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1859256|Richard Brake]]''
|
| 1964
|
| [[Ystrad Mynach]]
|-
| style='text-align:right'| 946
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Golding crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1866867|Llin Golding, Baroness Golding]]''
|
| 1933
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 947
|
| ''[[:d:Q1871528|Rhodri Giggs]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 948
| [[Fitxategi:Luke Rowe (2023).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1877075|Luke Rowe]]''
|
| 1990
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 949
| [[Fitxategi:Ben Johnson Liverpool.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1886336|Ben Johnson]]''
|
| 1946
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 950
| [[Fitxategi:Mal (singer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1886591|Mal Ryder]]''
| abeslari britainiarra
| 1944
|
| ''[[:d:Q3835725|Llanfrechfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 951
| [[Fitxategi:Saint Cado.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1889720|Cadoc]]''
|
| 497
| 580
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 952
| [[Fitxategi:Marc Evans at JDIFF 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1892607|Marc Evans]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 953
|
| ''[[:d:Q1894812|Margaret Delacourt-Smith, Baroness Delacourt-Smith of Alteryn]]''
|
| 1916
| 2010
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 954
|
| ''[[:d:Q1900176|Mark Kendall]]''
| futbolari britainiarra (1958-2008)
| 1958
| 2008
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 955
|
| ''[[:d:Q1900455|Mark Thomas]]''
| musikagile britainiarra
| 1956
| 2023
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 956
|
| ''[[:d:Q1903320|Martin Allen]]''
|
| 1958
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 957
|
| ''[[:d:Q1904830|Martin Roberts]]''
|
| 1986
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 958
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Thomas of Gresford crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1905135|Martin Thomas, Baron Thomas of Gresford]]''
|
| 1937
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 959
|
| ''[[:d:Q1905841|Martyn Lewis]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 960
| [[Fitxategi:MatthewHughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1909528|Matthew Hughes]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1978
|
| [[Penmaenmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 961
|
| ''[[:d:Q1914627|Richie Burnett]]''
|
| 1967
|
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 962
|
| ''[[:d:Q1918215|M. J. Trow]]''
|
| 1949
|
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 963
|
| ''[[:d:Q1921937|Merlyn Oliver Evans]]''
|
| 1910
| 1973
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 964
| [[Fitxategi:1944TheHalfwayHouseMervynJohns.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1922184|Mervyn Johns]]''
|
| 1899
| 1992
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 965
|
| ''[[:d:Q1931375|Mickey Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1954
|
| [[Mochdre (Conwy)|Mochdre]]
|-
| style='text-align:right'| 966
|
| ''[[:d:Q1933109|Mike Davies]]''
|
| 1936
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 967
|
| ''[[:d:Q1933327|Thomas James Powell]]''
|
| 1897
| 1965
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 968
|
| ''[[:d:Q1933580|Mike Walker]]''
|
| 1945
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 969
|
| ''[[:d:Q1933591|Mike Zaworotko]]''
|
| 1956
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 970
| [[Fitxategi:Stuart Manley.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1950162|Stuart Manley]]''
|
| 1979
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 971
|
| ''[[:d:Q1969415|Timothy Benjamin]]''
| abiadura-lasterkari britainiarra
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 972
|
| ''[[:d:Q1972440|Timothy Evans]]''
|
| 1924
| 1950
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 973
|
| ''[[:d:Q1974074|Ifor Williams]]''
|
| 1881
| 1965
| [[Tregarth]]
|-
| style='text-align:right'| 974
|
| ''[[:d:Q1974867|Neil Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1978
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 975
|
| ''[[:d:Q1975116|Robert Tear]]''
|
| 1939
| 2011
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 976
| [[Fitxategi:Nick Reilly 2010.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1985492|Nick Reilly]]''
|
| 2000
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 977
| [[Fitxategi:Peredur ap Gwynedd.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1987718|Peredur ap Gwynedd]]''
|
| 1970
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 978
| [[Fitxategi:Shaun MacDonald.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1996125|Shaun MacDonald]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 979
| [[Fitxategi:2022-08-12 European Championships 2022 – Triathlon Elite Women by Sandro Halank–291.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1996147|Non Stanford]]''
| triatleta britainiarra
| 1989
|
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 980
| [[Fitxategi:NC Courage vs Angel City (Oct 2024) 062.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1997219|Eleri Earnshaw]]''
|
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 981
|
| ''[[:d:Q1999688|Norman Solomon]]''
| ikertzailea
| 1933
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 982
|
| ''[[:d:Q2000214|Gary Sprake]]''
| futbolari britainiarra
| 1945
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 983
| [[Fitxategi:Steve Strange at Harrachov World Ski Championships.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2005601|Steve Strange]]''
|
| 1959
| 2015
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 984
|
| ''[[:d:Q2008671|Leslie Palmer]]''
|
| 1910
| 1997
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 985
| [[Fitxategi:Kyron Sullivan.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2020469|Kyron Sullivan]]''
|
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 986
|
| ''[[:d:Q2027321|Len Allchurch]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 987
|
| ''[[:d:Q2039045|Wyn Morris]]''
|
| 1929
| 2010
| [[Trellech]]
|-
| style='text-align:right'| 988
|
| ''[[:d:Q2047547|Lewis Robling]]''
|
| 1991
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 989
| [[Fitxategi:Matthew Pritchard 2015 -2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2047865|Mathew Pritchard]]''
|
| 1973
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 990
| [[Fitxategi:Garry Houston.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2048628|Garry Houston]]''
|
| 1971
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 991
| [[Fitxategi:Patrick Jones, Welsh Poet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2057711|Patrick Jones]]''
| poeta britainiarra
| 1965
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 992
| [[Fitxategi:Sir John Perrot (c. 1527-1592) mezzotint after George Powle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2058500|John Perrot]]''
|
| 1528
| 1592
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 993
| [[Fitxategi:Llandaf, yr eglwys gadeiriol Llandaf Cathedral De Cymru South Wales 98.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2062366|Tydfil]]''
|
|
| 480
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 994
|
| ''[[:d:Q2064266|Baruc]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 995
| [[Fitxategi:Lee Walker PHC 2015-3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2070562|Lee Walker]]''
|
| 1976
|
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 996
| [[Fitxategi:Rear-admiral Sir Walter Henry Cowan, Kcb, Mvo, Dso - 1920 Art.IWMART3143.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2072451|Walter Cowan]]''
|
| 1871
| 1956
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 997
|
| ''[[:d:Q2078620|Peter Temple-Morris, Baron Temple-Morris]]''
|
| 1938
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 998
| [[Fitxategi:Mike Peters of The Alarm.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2084377|Mike Peters]]''
|
| 1959
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 999
| [[Fitxategi:Philip Bruce White, microbiologist, 1891-1946.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2086073|Philip Bruce White]]''
|
| 1891
| 1949
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1000
|
| ''[[:d:Q2086251|Philip Jenkins]]''
| historialari britainiarra
| 1952
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1001
|
| ''[[:d:Q2086471|Philip Sutton]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1960
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1002
|
| ''[[:d:Q2086499|Philip Vaughan]]''
|
| 1757
| 1824
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1003
|
| ''[[:d:Q2099688|Mike Lewis]]''
|
| 1977
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1004
|
| ''[[:d:Q2102183|Ritchie Davies]]''
|
| 1971
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1005
|
| ''[[:d:Q2114948|Alex Gough]]''
|
| 1970
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1006
|
| ''[[:d:Q2116510|Malcolm Davies]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1007
| [[Fitxategi:Jeffrey Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2120207|Jeffrey Thomas]]''
|
| 1945
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1008
| [[Fitxategi:James Donaldson.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2133288|Jamie Donaldson]]''
| golf-jokalari britainiarra
| 1975
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1009
|
| ''[[:d:Q2133976|Ray Smith]]''
|
| 1936
| 1991
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 1010
|
| ''[[:d:Q2135567|Barrie Bates]]''
|
| 1969
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1011
| [[Fitxategi:William Henry Preece mca.jpg|center|128px]]
| [[William Henry Preece]]
|
| 1834
| 1913
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 1012
|
| ''[[:d:Q2142612|Martin Phillips]]''
|
| 1960
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 1013
| [[Fitxategi:Spencer Davis 08072006 NSU 01.JPG|center|128px]]
| [[Spencer Davis]]
|
| 1939
| 2020
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1014
| [[Fitxategi:Rhys Williams in Bonanza episode Bitter Water.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2148362|Rhys Williams]]''
|
| 1897
| 1969
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 1015
|
| ''[[:d:Q2149093|Richard Bond]]''
|
| 2000
| 2011
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1016
| [[Fitxategi:USO-Gloucester Rugby - 20141025 - Richard Hibbard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2149806|Richard Hibbard]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1017
|
| ''[[:d:Q2150376|Richard Pearson]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 1018
|
| ''[[:d:Q2150807|Richard Vaughan]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1978
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1019
| [[Fitxategi:Rob Wainwright cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2156106|Rob Wainwright]]''
|
| 1967
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1020
|
| ''[[:d:Q2159761|Robin Davies]]''
|
| 1954
| 2010
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1021
|
| ''[[:d:Q2159914|Robin Sowden-Taylor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1022
| [[Fitxategi:Elenor de clare.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2160835|Eleanor de Clare]]''
|
| 1292
| 1337
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1023
|
| ''[[:d:Q2163367|Jan Robbins]]''
|
| 1964
|
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 1024
| [[Fitxategi:Badfinger 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2165437|Ron Griffiths]]''
| abeslari britainiarra
| 1946
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1025
|
| ''[[:d:Q2165458|Ron Hewitt]]''
| futbolari britainiarra (1928-2001)
| 1928
| 2001
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 1026
|
| ''[[:d:Q2183770|Marc Lloyd Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1973
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1027
|
| ''[[:d:Q2186278|Robert Jones]]''
|
| 1857
| 1898
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1028
|
| ''[[:d:Q2187563|Alfred Hazledine]]''
| margolari belgikarra
| 1874
| 1957
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 1029
| [[Fitxategi:Trevor Ford (1959).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2196018|Trevor Ford]]''
|
| 1923
| 2003
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1030
|
| ''[[:d:Q2210169|Marshall James]]''
|
| 1970
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1031
|
| ''[[:d:Q2223400|Imogen Thomas]]''
|
| 1982
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1032
|
| ''[[:d:Q2224511|Sarah Thomas]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1033
|
| ''[[:d:Q2227475|Saul David]]''
|
| 1966
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 1034
|
| ''[[:d:Q2235810|Evin Crowley]]''
| zinema aktore britainiarra
| 1945
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1035
|
| ''[[:d:Q2245403|Paul Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 1036
| [[Fitxategi:PSV tegen Go Ahead 1-1, Nick Deacy scoort langs doelman Van Zoghel, Bestanddeelnr 929-5477.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2250384|Nick Deacy]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1037
| [[Fitxategi:Chaz Daytona 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2251359|Chaz Davies]]''
|
| 1987
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 1038
| [[Fitxategi:Sean Moore 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2255749|Sean Moore]]''
|
| 1968
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1039
| [[Fitxategi:9.24.13WaitingForGodot-NoMansLandPressJunketByLuigiNovi4.2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2262221|Sean Mathias]]''
| aktore britainiarra
| 1956
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1040
|
| ''[[:d:Q2265631|David Barry]]''
| aktore britainiarra
| 1943
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1041
|
| ''[[:d:Q2271991|Walter Marshall, Baron Marshall of Goring]]''
|
| 1932
| 1996
| [[Rumney (Cardiff)|Rumney]]
|-
| style='text-align:right'| 1042
|
| ''[[:d:Q2276821|Shane Clash]]''
|
| 1979
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1043
| [[Fitxategi:Ched Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2277114|Ched Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1044
| [[Fitxategi:KLM 2009 Mark Mouland.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2279901|Mark Mouland]]''
|
| 1961
|
| [[St Athan]]
|-
| style='text-align:right'| 1045
|
| ''[[:d:Q2280729|Dai Astley]]''
|
| 1909
| 1989
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 1046
| [[Fitxategi:General Carl Ap pryce.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2282661|Carol Ap Rhys Pryce]]''
|
| 1876
| 1955
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1047
| [[Fitxategi:DwynwenCross1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2287423|Dwynwen]]''
|
| 450
| 460
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1048
|
| ''[[:d:Q2293838|Gordon Thomas]]''
|
| 1933
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1049
|
| ''[[:d:Q2304861|Rhys Griffiths]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1050
| [[Fitxategi:NC Courage vs Seattle Reign (Apr 2024) 032.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2318784|Jess Fishlock]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1051
| [[Fitxategi:Rob Brydon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2322261|Rob Brydon]]''
|
| 1965
|
| [[Baglan (Neath Port Talbot)|Baglan]]
|-
| style='text-align:right'| 1052
| [[Fitxategi:Stephen Dodd (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2344657|Stephen Dodd]]''
| golf-jokalari britainiarra
| 1966
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1053
|
| ''[[:d:Q2346871|Steve Brace]]''
|
| 1961
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1054
| [[Fitxategi:Parry, Paul.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2353120|Paul Parry]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 1055
| [[Fitxategi:Sparta-trainer Barry Hughes, Bestanddeelnr 930-9802 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2354151|Barry Hughes]]''
|
| 1937
| 2019
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 1056
| [[Fitxategi:Stuart Cable4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2355882|Stuart Cable]]''
|
| 1970
| 2010
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 1057
|
| ''[[:d:Q2382658|Don Tarr]]''
|
| 1910
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1058
| [[Fitxategi:Gwynedd Museum and Art Gallery 2019 079.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2383305|T. H. Parry-Williams]]''
|
| 1887
| 1975
| [[Rhyd Ddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1059
| [[Fitxategi:Ian Watkins (2010) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2386801|Ian Watkins]]''
|
| 1977
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1060
| [[Fitxategi:Jim Driscoll 1910s.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2393901|Jim Driscoll]]''
|
| 1880
| 1925
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1061
| [[Fitxategi:Brychan (straightened) Eglwys Aberhonddu (Brecon, Wales) 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2398021|Brychan Brycheiniog]]''
|
| 400
| 480
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1062
|
| ''[[:d:Q2413249|Iris Gower]]''
|
| 1935
| 2010
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 1063
|
| ''[[:d:Q2421698|Ron Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
| 2013
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 1064
|
| ''[[:d:Q2421928|Geraint Lewis]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1974
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1065
|
| ''[[:d:Q2422650|Desmond Barrit]]''
| aktore britainiarra
| 1944
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 1066
|
| ''[[:d:Q2423674|George Parsons]]''
|
| 1926
| 2009
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 1067
|
| ''[[:d:Q2424156|Thomas Garnet Henry James]]''
|
| 1923
| 2009
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1068
| [[Fitxategi:Thomas Henry (1734-1816).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2424681|Thomas Henry]]''
|
| 1734
| 1816
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1069
|
| ''[[:d:Q2424831|James Cellan Jones]]''
|
| 1931
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1070
|
| ''[[:d:Q2426055|Thomas McKenny Hughes]]''
|
| 1832
| 1917
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1071
|
| ''[[:d:Q2429227|Sion Bebb]]''
|
| 1968
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 1072
| [[Fitxategi:Elizabeth from Rhuddlan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2435894|Elizabeth of Rhuddlan]]''
|
| 1282
| 1316
| ''[[:d:Q1585938|Castell Rhuddlan]]''
|-
| style='text-align:right'| 1073
| [[Fitxategi:Tommyfarr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2440993|Tommy Farr]]''
|
| 1913
| 1986
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 1074
|
| ''[[:d:Q2442492|Tony Chappel]]''
|
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1075
| [[Fitxategi:Manic Street Preachers in London2005-6-crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2446658|Nicky Wire]]''
|
| 1969
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 1076
| [[Fitxategi:St Gwladus in Gwladus.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2449206|Gwladys]]''
|
| 500
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1077
|
| ''[[:d:Q2454625|Jack Parry]]''
|
| 1924
| 2010
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 1078
|
| ''[[:d:Q2457794|David Van de Woestijne]]''
|
| 1915
| 1979
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 1079
|
| ''[[:d:Q2458875|Tim Wylton]]''
|
| 1940
|
| [[Bangor-on-Dee]]
|-
| style='text-align:right'| 1080
| [[Fitxategi:Jazz Richards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2463858|Ashley Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1081
|
| ''[[:d:Q2471118|Colin Webster]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1082
| [[Fitxategi:Portrait of Mr. Christophorus Love (4671633).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2476024|Christopher Love]]''
|
| 1618
| 1651
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1083
| [[Fitxategi:Harry Wilson 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2476368|Harry Wilson]]''
| futbolari britainiarra (1997-)
| 1997
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1084
| [[Fitxategi:015 Plonivel Saint Brieuc.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2476943|Briog]]''
|
| 409
| 502
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 1085
|
| ''[[:d:Q2480212|Stuart Williams]]''
|
| 1930
| 2013
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1086
| [[Fitxategi:William Boyd Dawkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2484394|William Boyd Dawkins]]''
|
| 1838
| 1929
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 1087
|
| ''[[:d:Q2487274|David Davies]]''
| igerilari britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1088
| [[Fitxategi:Dirinon (31) Chapelle Sainte-Nonne.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2487289|Non]]''
|
| 500
| 600
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1089
|
| ''[[:d:Q2487332|Mel Charles]]''
|
| 1935
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1090
|
| ''[[:d:Q2488951|Cynog ap Brychan]]''
|
| 500
| 492
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 1091
| [[Fitxategi:Victoria Cross Winners- Pre 1914 Q88647.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2492966|John Williams]]''
|
| 1857
| 1932
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1092
| [[Fitxategi:Church Window at St Morwenna and St John the Baptist's - geograph.org.uk - 413334.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2500792|Morwenna]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1093
| [[Fitxategi:Saint Aaron.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2501319|Aaron of Aleth]]''
|
| 550
| 552
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1094
|
| ''[[:d:Q2523538|Marc Jenkins]]''
|
| 1976
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1095
|
| ''[[:d:Q2523705|Richard Maldwyn Price]]''
|
| 1890
| 1952
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 1096
|
| ''[[:d:Q2526575|Vincent Cronin]]''
|
| 1924
| 2011
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1097
| [[Fitxategi:Laurence Cottle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2527728|Laurence Cottle]]''
|
| 1953
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1098
|
| ''[[:d:Q2530628|Hywel Simons]]''
| aktore britainiarra
| 1970
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1099
| [[Fitxategi:W. Aubrey Thomas 1909.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2536632|W. Aubrey Thomas]]''
|
| 1866
| 1951
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1100
|
| ''[[:d:Q2537433|Dic Jones]]''
|
| 1934
| 2009
| ''[[:d:Q13131979|Tre'r-ddôl]]''
|-
| style='text-align:right'| 1101
|
| ''[[:d:Q2545239|Alan Durban]]''
|
| 1941
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1102
|
| ''[[:d:Q2563910|Saint Lunaire]]''
|
| 509
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1103
| [[Fitxategi:Rennes (35) Métropole Saint-Pierre - Intérieur - Procession des saints de Bretagne - Saint Austol et Méen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2565483|Méen]]''
|
| 540
| 617
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1104
|
| ''[[:d:Q2567288|John Williams]]''
|
| 1937
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1105
|
| ''[[:d:Q2575137|Cynan Garwyn]]''
|
| 545
| 613
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1106
|
| ''[[:d:Q2575163|Cadell Ddyrnllwg]]''
|
| 430
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1107
| [[Fitxategi:Sir-William-Nott-by-J-Deffett-Francis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2580155|William Nott]]''
|
| 1782
| 1845
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1108
| [[Fitxategi:Valentine, Ryan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2587487|Ryan Valentine]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1109
| [[Fitxategi:Wirth Dr W.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2591794|Wolfgang Wirth]]''
|
| 1898
| 1996
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1110
|
| ''[[:d:Q2596210|Carl Harris]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1111
|
| ''[[:d:Q2596530|Tara Bethan]]''
|
| 1984
|
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 1112
| [[Fitxategi:Yanto Barker 2015.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2599561|Yanto Barker]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1113
|
| ''[[:d:Q2603439|Alan Davies]]''
|
| 1948
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 1114
|
| ''[[:d:Q2605051|Brian Flynn]]''
|
| 1955
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1115
|
| ''[[:d:Q2605207|Paulinus]]''
|
| 500
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1116
| [[Fitxategi:Nigel Owens Pro 12 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2609520|Nigel Owens]]''
|
| 1971
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1117
|
| ''[[:d:Q2609780|Dean Kelley]]''
|
| 1931
| 1996
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 1118
|
| ''[[:d:Q2614469|Cadwgan ap Bleddyn]]''
|
| 1051
| 1111
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 1119
| [[Fitxategi:BpWilliamMorgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2624753|William Morgan]]''
|
| 1547
| 1604
| ''[[:d:Q14478006|Tŷ Mawr Wybrnant]]''
|-
| style='text-align:right'| 1120
| [[Fitxategi:Jay-bfmv.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2631222|Jason James]]''
| abeslari britainiarra
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1121
|
| ''[[:d:Q2641401|Alex Jones]]''
|
| 1988
| 2019
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 1122
|
| ''[[:d:Q2662059|Harold Thomas]]''
|
| 1914
| 1989
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1123
|
| ''[[:d:Q2663877|Mel Hopkins]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 2010
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 1124
| [[Fitxategi:Euros Lyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2663889|Euros Lyn]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1125
|
| ''[[:d:Q2663895|Rosemarie Frankland]]''
|
| 1943
| 2000
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1126
|
| ''[[:d:Q2670636|Meilyr Brydydd]]''
|
| 1050
| 1137
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1127
|
| ''[[:d:Q2682630|Jet Naessens]]''
|
| 1915
| 2010
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1128
| [[Fitxategi:KLM 2009 Phillip Price.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2693197|Phillip Price]]''
|
| 1966
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1129
|
| ''[[:d:Q2696817|Peter Nicholas]]''
|
| 1959
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1130
|
| [[Hywel Teifi Edwards]]
| historialari britainiarra
| 1934
| 2010
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1131
| [[Fitxategi:Grant Nicholas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2706947|Grant Nicholas]]''
| abeslari britainiarra
| 1967
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1132
| [[Fitxategi:Christopher Dawson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2707044|Christopher Dawson]]''
| historialari britainiarra
| 1889
| 1970
| [[Hay-on-Wye]]
|-
| style='text-align:right'| 1133
| [[Fitxategi:Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Glynebwy, 1958.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2717838|T. Llew Jones]]''
|
| 1915
| 2009
| ''[[:d:Q3400302|Pentrecwrt]]''
|-
| style='text-align:right'| 1134
|
| ''[[:d:Q2717918|Arthur Jenkins]]''
|
| 1882
| 1946
| [[Varteg]]
|-
| style='text-align:right'| 1135
| [[Fitxategi:Jongroom.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2736121|Jon Groom]]''
|
| 1953
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 1136
| [[Fitxategi:Major Lord Henry Arthur George Somerset (1851-1926), - Vanity fair nov 19 1887.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2737983|Lord Arthur Somerset]]''
|
| 1851
| 1926
| ''[[:d:Q1324473|Troy House]]''
|-
| style='text-align:right'| 1137
| [[Fitxategi:Tegla.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2741543|E. Tegla Davies]]''
|
| 1880
| 1967
| [[Llandegla]]
|-
| style='text-align:right'| 1138
| [[Fitxategi:Andy Secombe (7283016042).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2742666|Andy Secombe]]''
| aktore britainiarra
| 1953
|
| [[Swansea]]<br/>''[[:d:Q24639697|Mumbles Head]]''
|-
| style='text-align:right'| 1139
|
| ''[[:d:Q2745169|Llywelyn Goch ap Meurig Hen]]''
|
| 1335
| 1390
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1140
| [[Fitxategi:Jim Burns 2005.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2745954|Jim Burns]]''
|
| 1948
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1141
|
| ''[[:d:Q2755519|Nigel Walker]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1142
|
| ''[[:d:Q2756320|Trezza Azzopardi]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1143
| [[Fitxategi:Statue of St Carannog, Llangrannog, Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2758802|Carantoc]]''
|
|
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 1144
| [[Fitxategi:Nottingham Pride MMB 11c Lisa Scott-Lee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2782424|Lisa Scott-Lee]]''
| abeslari britainiarra
| 1976<br/>1975
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 1145
|
| ''[[:d:Q2792014|Jamie Robinson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1980
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1146
|
| ''[[:d:Q2825023|Adrian Durston]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1147
|
| ''[[:d:Q2825031|Adrian Hadley]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1148
|
| ''[[:d:Q2825645|Aeron Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1149
|
| ''[[:d:Q2827000|Anna Maria Bennett]]''
|
| 1746
| 1808
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1150
| [[Fitxategi:Alan Doss close.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2830489|Alan Doss]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1151
|
| [[Alan Llwyd]]
|
| 1948
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 1152
|
| ''[[:d:Q2830572|Alan Phillips]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1153
| [[Fitxategi:Aled Brew 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2832399|Aled Brew]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1154
|
| ''[[:d:Q2832925|Alex Darlington]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1155
|
| ''[[:d:Q2833520|Eric Burden]]''
|
| 1945
|
| [[Pont-henri]]
|-
| style='text-align:right'| 1156
|
| ''[[:d:Q2837292|Alix Popham]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1157
|
| ''[[:d:Q2837676|Allan Bateman]]''
|
| 1965
|
| [[Caerau (Bridgend)|Caerau]]
|-
| style='text-align:right'| 1158
|
| ''[[:d:Q2837744|Allan Martin]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1948
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1159
|
| ''[[:d:Q2840540|Alun Thomas]]''
|
| 1926
| 1991
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1160
|
| ''[[:d:Q2840543|Alun Pask]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1937
| 1995
| [[Pontllanfraith]]
|-
| style='text-align:right'| 1161
|
| ''[[:d:Q2846618|Andrew Grieve]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1162
|
| ''[[:d:Q2846634|Andrew House]]''
|
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1163
|
| ''[[:d:Q2849138|Andy Legg]]''
|
| 1966
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1164
|
| ''[[:d:Q2849189|Andy Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1165
|
| ''[[:d:Q2852820|Anthony Buchanan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1955
|
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 1166
| [[Fitxategi:Paul Amos Animate Florida 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2857635|Paul Amos]]''
|
| 2000
|
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 1167
|
| ''[[:d:Q2865205|Arthur Lewis]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1168
|
| ''[[:d:Q2866086|Arwel Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1974
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 1169
|
| ''[[:d:Q2866538|Ashley Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1170
|
| ''[[:d:Q2866548|Ashley Morris]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1171
|
| ''[[:d:Q2866557|Ashley Smith]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 1172
|
| ''[[:d:Q2867035|Paul Bodin]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1173
| [[Fitxategi:Augusta Hall.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2870954|Augusta Hall, Baroness Llanover]]''
|
| 1802
| 1896
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1174
| [[Fitxategi:Portret van Phillipus Evans, RP-P-1921-1870.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2884061|Philip Evans]]''
|
| 1645
| 1679
| [[Monmouth]]<br/>''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1175
|
| ''[[:d:Q2885721|Barry Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra (1981-)
| 1981
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1176
|
| ''[[:d:Q2885748|Barry Horne]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1177
|
| ''[[:d:Q2885757|Barry Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1178
|
| ''[[:d:Q2885809|Barry Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1974
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1179
|
| ''[[:d:Q2898051|Ray Daniel]]''
|
| 1928
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1180
| [[Fitxategi:Bert Dauncey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2899185|Bert Dauncey]]''
|
| 1871
| 1955
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1181
| [[Fitxategi:G H Bert Gould.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2899186|Bert Gould]]''
|
| 1870
| 1913
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1182
|
| ''[[:d:Q2899803|Berwyn Price]]''
|
| 1951
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1183
|
| ''[[:d:Q2900084|Charlie Jones]]''
|
| 1899
| 1966
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1184
|
| ''[[:d:Q2903163|Bill Clement]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1915
| 2007
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1185
|
| ''[[:d:Q2903257|Bill James]]''
| idazle britainiarra
| 1929
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1186
|
| ''[[:d:Q2903371|Bill Tamplin]]''
|
| 1917
| 1989
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1187
| [[Fitxategi:Billy Cleaver 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2903616|Billy Cleaver]]''
|
| 1921
| 2003
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1188
| [[Fitxategi:William McCutcheon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2903678|William McCutcheon]]''
|
| 1870
| 1949
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1189
| [[Fitxategi:Billy O'Neill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2903688|Billy O'Neill]]''
|
| 1878
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1190
|
| ''[[:d:Q2903706|Billy Raybould]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1191
|
| ''[[:d:Q2903719|Billy Spiller]]''
|
| 1886
| 1970
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1192
|
| ''[[:d:Q2903745|Billy Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra (1921-)
| 1921
| 2002
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1193
|
| ''[[:d:Q2903748|Billy Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1929
| 2013
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1194
| [[Fitxategi:Robert Thomas Evans 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2907653|Bob Evans]]''
|
| 1921
| 2003
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1195
| [[Fitxategi:Robert Bob Gould.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2907680|Bob Gould]]''
|
| 1863
| 1931
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1196
|
| ''[[:d:Q2907786|Bob Norster]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1957
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1197
| [[Fitxategi:Charles Nicholl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2910477|Charles Nicholl]]''
|
| 1870
| 1939
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1198
| [[Fitxategi:Thomas jones at cambridge.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2911997|Thomas Jones]]''
|
| 1756
| 1807
| [[Berriew|Aberriw]]
|-
| style='text-align:right'| 1199
|
| ''[[:d:Q2913257|John Roberts]]''
|
| 1946
| 2016
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 1200
|
| ''[[:d:Q2913295|David Evans]]''
|
| 1974
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1201
| [[Fitxategi:Brian Price.jpg|center|128px]]
| [[Brian Price]]
| hamabosteko errugbilari galestarra
| 1937
| 2023
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1202
|
| ''[[:d:Q2925023|Brian Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1940
| 2012
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1203
|
| ''[[:d:Q2927242|Elvira Out]]''
| aktore nederlandarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1204
| [[Fitxategi:Buller stadden.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2928012|William Stadden]]''
|
| 1861
| 1906
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1205
| [[Fitxategi:William Henry Alexander.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2928014|William Henry Williams]]''
|
| 1873
| 1936
| [[Pontlottyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1206
|
| ''[[:d:Q2928233|Bunner Travers]]''
|
| 1913
| 1998
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1207
| [[Fitxategi:Burke Shelley.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2928498|Burke Shelley]]''
|
| 1950
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1208
| [[Fitxategi:Burnett Bolloten 1980.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q2928553|Burnett Bolloten]]''
|
| 1909
| 1987
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1209
| [[Fitxategi:Richard Valentine Pitchford magician.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2938073|Richard Valentine Pitchford]]''
|
| 1895
| 1973
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 1210
|
| ''[[:d:Q2946640|Ceri Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1211
|
| ''[[:d:Q2946643|Ceri Sherlock]]''
|
| 1954
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1212
|
| ''[[:d:Q2946644|Ceri Sweeney]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1980
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1213
|
| ''[[:d:Q2946682|Cerith Rees]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1214
|
| ''[[:d:Q2959086|Charles Foweraker]]''
|
| 1877
| 1950
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 1215
|
| ''[[:d:Q2959651|Charles Lewis]]''
|
| 1852
| 1923
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1216
| [[Fitxategi:Charles Henry Newman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2959898|Charlie Newman]]''
|
| 1857
| 1922
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1217
| [[Fitxategi:C. G. Taylor.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2960293|Charles Taylor]]''
|
| 1863
| 1915
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1218
|
| [[Charlie Faulkner]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
| 2023
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1219
| [[Fitxategi:Charlie Pritchard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2960878|Charlie Pritchard]]''
|
| 1882
| 1916
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1220
| [[Fitxategi:Charlotte Mason.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2961003|Charlotte Mason]]''
|
| 1842
| 1923
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1221
| [[Fitxategi:Chris Addison cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2964639|Chris Addison]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1222
|
| ''[[:d:Q2964643|Chris Anthony]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1976
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1223
|
| ''[[:d:Q2964739|Chris Holloway]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1224
|
| ''[[:d:Q2964749|Chris Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1225
|
| ''[[:d:Q2964792|Chris Marriott]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1226
|
| ''[[:d:Q2964844|Chris Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1227
|
| ''[[:d:Q2964900|Chris Wyatt]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1973
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1228
|
| ''[[:d:Q2965430|Christian Loader]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1973
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1229
|
| ''[[:d:Q2966604|Chris Jenkins]]''
|
| 1961
|
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 1230
| [[Fitxategi:Christopher Pugsley (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2966638|Christopher Pugsley]]''
| historialari zeelandaberritarra
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1231
|
| ''[[:d:Q2976625|Claude Davey]]''
|
| 1908
| 2001
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 1232
|
| ''[[:d:Q2978734|Clayton Thomas]]''
|
| 1950
|
| [[Bryncoch]]
|-
| style='text-align:right'| 1233
|
| ''[[:d:Q2978800|Clem Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1929
| 1996
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1234
| [[Fitxategi:Clifford Alfred Bowen (1875–1929).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2979039|Cliff Bowen]]''
|
| 1875
| 1929
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1235
| [[Fitxategi:Cliff Davies 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2979047|Cliff Davies]]''
|
| 1919
| 1967
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1236
| [[Fitxategi:Wales Rugby1905.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2979063|Cliff Pritchard]]''
|
| 1881
| 1954
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1237
|
| ''[[:d:Q2979442|Clive Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1238
|
| ''[[:d:Q2979449|Clive Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1947
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 1239
|
| ''[[:d:Q2982642|Colin Noon]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1240
| [[Fitxategi:HowellDavies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2989294|Howell Davis]]''
|
| 1690
| 1719
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 1241
| [[Fitxategi:Shaheen Jafargholi 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2989336|Shaheen Jafargholi]]''
| aktore britainiarra
| 1997
|
| [[Swansea]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1242
|
| ''[[:d:Q2993447|Connell Rawlinson]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1243
| [[Fitxategi:Quimper 12 Cathédrale Saint Conogan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2993516|Conogan]]''
|
| 450
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1244
|
| ''[[:d:Q3001503|Courtney Meredith]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1926
| 2024
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1245
|
| ''[[:d:Q3002041|Craig Moses]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1246
|
| ''[[:d:Q3002042|Craig Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1978
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1247
|
| ''[[:d:Q3002051|Craig Quinnell]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1248
|
| ''[[:d:Q3002796|Crispin Nash-Williams]]''
| matematikari britainiarra
| 1932
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1249
|
| ''[[:d:Q3008718|Cynan ab Iago]]''
|
| 1014
| 1063
| [[Aberffraw]]
|-
| style='text-align:right'| 1250
| [[Fitxategi:Dai Fitzgerald (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3012007|Dai Fitzgerald]]''
|
| 1872
| 1951
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1251
| [[Fitxategi:Dai Tarw Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3012009|David Jones]]''
|
| 1881
| 1933
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 1252
|
| ''[[:d:Q3012010|Dai Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1916
| 2000
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1253
|
| ''[[:d:Q3012016|Dai Morris]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
|
| [[Rhigos]]
|-
| style='text-align:right'| 1254
| [[Fitxategi:Daniel Evans Ospreys 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3014013|Daniel Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1255
| [[Fitxategi:Danny Coyne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3015228|Danny Coyne]]''
| futbolari britainiarra
| 1973
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1256
| [[Fitxategi:Darren Morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3016529|Darren Morris]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1974
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1257
|
| ''[[:d:Q3016531|Darren Moss]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1258
|
| ''[[:d:Q3017152|W. J. A. Davies]]''
|
| 1890
| 1967
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 1259
| [[Fitxategi:Missionary David Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3018170|David Jones]]''
|
| 1796
| 1841
| ''[[:d:Q15987529|Pen-rhiw]]''
|-
| style='text-align:right'| 1260
| [[Fitxategi:David Pipe 12-05-2012 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3018627|David Pipe]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1261
|
| ''[[:d:Q3018684|David Richards]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
|
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1262
|
| ''[[:d:Q3018755|David Samuel]]''
|
| 1869
| 1943
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1263
|
| ''[[:d:Q3018959|David Watkins]]''
|
| 1942
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1264
| [[Fitxategi:Portrait of David Williams (Waun-Waelod) (4672169) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3018998|David Williams]]''
|
| 1738
| 1816
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1265
|
| ''[[:d:Q3023438|Denzil Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1938
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1266
|
| ''[[:d:Q3023702|Derek Bevan]]''
|
| 1947
|
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 1267
|
| ''[[:d:Q3025583|Dewi Morris]]''
|
| 1964
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 1268
|
| ''[[:d:Q3025590|Dewi Zephaniah Phillips]]''
|
| 1934
| 2006
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1269
|
| ''[[:d:Q3026609|Dick Moriarty]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1957
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1270
|
| ''[[:d:Q3026625|Dick Richards]]''
|
| 1890
| 1934
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 1271
| [[Fitxategi:Dick Thomas. caps and shirts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3026630|Dick Thomas]]''
|
| 1880
| 1916
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1272
|
| ''[[:d:Q3026655|Dickie Garrett]]''
|
| 1865
| 1908
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1273
| [[Fitxategi:Dicky Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3026670|Dicky Owen]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1876
| 1932
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1274
|
| ''[[:d:Q3033499|Wilf Cude]]''
|
| 1910
| 1968
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1275
| [[Fitxategi:Dorian West - Northampton Saints vs Sale October 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3037029|Dorian West]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1967
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1276
|
| ''[[:d:Q3037194|Dorothy Squires]]''
| abeslari britainiarra
| 1915
| 1998
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 1277
|
| ''[[:d:Q3038019|Douglas McKie]]''
|
| 1896
| 1967
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1278
|
| ''[[:d:Q3038045|Douglas Vaughan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1925
| 1977
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1279
|
| ''[[:d:Q3039882|Hugh Percy Wilkins]]''
|
| 1896
| 1960
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1280
|
| ''[[:d:Q3048504|Edward Edwards]]''
|
| 1803
| 1879
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 1281
|
| ''[[:d:Q3048530|Edward George Bowen]]''
|
| 1911
| 1991
| ''[[:d:Q5139596|Cockett]]''
|-
| style='text-align:right'| 1282
| [[Fitxategi:Bardd y Brenin, Edward Jones (1752–1824) (gcf10063).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3048577|Edward Jones]]''
|
| 1752
| 1824
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 1283
| [[Fitxategi:Edward Ravenscroft Esqr (BM 1860,1013.73).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3048652|Edward Ravenscroft]]''
|
| 1654
| 1707
| ''[[:d:Q684016|Flintshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 1284
| [[Fitxategi:Wales1881.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3048696|Edward Treharne]]''
|
| 1862
| 1904
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1285
|
| ''[[:d:Q3048724|Edward Wynne]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1286
| [[Fitxategi:Elaine Morgan & Dan Ar Braz.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3050399|Elaine Morgan]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1287
| [[Fitxategi:The Right Hon. Sir John Rhŷs, P.C., M.A., D.Litt (5227644) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3050565|John Rhys]]''
|
| 1840
| 1915
| [[Ponterwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 1288
| [[Fitxategi:The Pipettes - Gwennoi.jpg|center|128px]]
| [[Gwenno Saunders]]
|
| 1981
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1289
| [[Fitxategi:Turning Tides Festival Gruffest Rhys (48292037606).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3050590|Gruff Rhys]]''
|
| 1970
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 1290
|
| ''[[:d:Q3050840|Elgan Rees]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1291
|
| ''[[:d:Q3053432|Emyr Lewis]]''
|
| 1968
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1292
| [[Fitxategi:Euros Childs 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3060850|Euros Childs]]''
|
| 1975
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1293
| [[Fitxategi:Portrait of Evan James (4670936) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3061325|Evan James]]''
|
| 1809
| 1878
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1294
| [[Fitxategi:2011 Cup of China Lloyd Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3065503|Lloyd Jones]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1295
| [[Fitxategi:Portrait of Sir William Goscombe John by Simon Harmon Vedder.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3069617|William Goscombe John]]''
|
| 1860
| 1952
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1296
|
| ''[[:d:Q3072247|Filthy Pedro]]''
| musikari britainiarra
| 1953
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1297
| [[Fitxategi:Finbarr O'Reilly par Claude Truong-Ngoc septembre 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3072545|Finbarr O'Reilly]]''
| argazkilari kanadarra
| 1971
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1298
|
| ''[[:d:Q3079096|Frances Thomas]]''
|
| 1943
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1299
| [[Fitxategi:Gavin Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3080918|Gavin Rees]]''
|
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1300
| [[Fitxategi:Frank Hill (Rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3082655|Frank Hill]]''
|
| 1866
| 1927
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1301
| [[Fitxategi:Fred Parfitt (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3086926|Fred Parfitt]]''
|
| 1869
| 1953
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1302
| [[Fitxategi:Fred Scrine.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3086951|Fred Scrine]]''
|
| 1877
| 1962
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1303
|
| ''[[:d:Q3090747|Fulke Walwyn]]''
|
| 1910
| 1991
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1304
|
| ''[[:d:Q3095279|Garan Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1973
|
| [[Trimsaran]]
|-
| style='text-align:right'| 1305
| [[Fitxategi:Gareth Davies 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3098294|Gareth Davies]]''
|
| 1955
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1306
| [[Fitxategi:Garethdelve.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3098295|Gareth Delve]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1307
|
| ''[[:d:Q3098300|Gareth Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1952
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1308
|
| ''[[:d:Q3098302|Gareth Gwenlan]]''
|
| 1937
| 2016
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 1309
|
| ''[[:d:Q3098303|Gareth Myles]]''
|
| 1978
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1310
|
| ''[[:d:Q3098305|Gareth Prothero]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1311
|
| ''[[:d:Q3098308|Gareth Morgan]]''
|
| 1943
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 1312
|
| ''[[:d:Q3098309|Gareth Roberts]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1959
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1313
|
| ''[[:d:Q3098315|Gareth Williams]]''
|
| 1953
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1314
|
| ''[[:d:Q3098316|Gareth Powell Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
| 2018
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1315
|
| ''[[:d:Q3098336|Garfield Owen]]''
|
| 1932
| 2019
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 1316
|
| [[Garin Jenkins]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1966
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 1317
|
| ''[[:d:Q3099581|Gavin Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1318
|
| ''[[:d:Q3101049|Geoff Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra (1942-)
| 1942
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1319
|
| ''[[:d:Q3101064|Geoff Wheel]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1951
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1320
|
| ''[[:d:Q3101068|Geoffrey Conway]]''
|
| 1897
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1321
| [[Fitxategi:George Boots.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3101430|George Boots]]''
|
| 1874
| 1928
| [[Aberbeeg]]
|-
| style='text-align:right'| 1322
|
| ''[[:d:Q3101435|George Bowen]]''
|
| 1863
| 1919
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1323
| [[Fitxategi:George Davies, Rugby player.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3101517|George Davies]]''
|
| 1875
| 1959
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 1324
|
| ''[[:d:Q3101615|George Guest]]''
|
| 1924
| 2002
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1325
| [[Fitxategi:George Hayward.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3101635|George Hayward]]''
|
| 1886
| 1946
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1326
| [[Fitxategi:Geraint Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3103853|Geraint Evans]]''
|
| 1922
| 1992
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 1327
|
| ''[[:d:Q3104447|Gerwyn Williams]]''
|
| 1924
| 2009
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1328
| [[Fitxategi:Haypresent.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3104663|Gethin Jones]]''
|
| 1978
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1329
|
| ''[[:d:Q3108690|Glen Renfrew]]''
|
| 1928
| 2006
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1330
|
| ''[[:d:Q3109363|Glyn Loosmore]]''
|
| 1923
| 2007
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1331
|
| ''[[:d:Q3109364|Glyn Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1927
| 1976
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1332
|
| ''[[:d:Q3109365|Glyn Houston]]''
|
| 1925
| 2019
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1333
|
| ''[[:d:Q3109367|Glyn Moses]]''
|
| 1928
| 2021
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1334
|
| ''[[:d:Q3113252|Graham Jenkins]]''
|
| 1927
| 2015
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1335
|
| ''[[:d:Q3116627|Griffith Hughes]]''
|
| 1707
| 1758
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1336
|
| ''[[:d:Q3122557|Gwennan Harries]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1337
| [[Fitxategi:Gwladys Yvonne McKeon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3122587|Gwladys Yvonne McKeon]]''
|
| 1897
| 1979
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1338
|
| ''[[:d:Q3122593|Gwynne Walters]]''
|
| 1928
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 1339
|
| ''[[:d:Q3122600|Gwynne Howell]]''
|
| 1938
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1340
| [[Fitxategi:Michael Moritz 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3124567|Michael Moritz]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 1341
|
| ''[[:d:Q3127737|Harri Webb]]''
|
| 1920
| 1994
| [[Sketty]]
|-
| style='text-align:right'| 1342
| [[Fitxategi:Harry bowen, rugby union player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3127791|Harry Bowen]]''
|
| 1864
| 1913
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1343
| [[Fitxategi:Harry Day (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3127809|Harry Day]]''
|
| 1863
| 1911
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1344
| [[Fitxategi:Harry Jarman.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3127841|Harry Jarman]]''
|
| 1883
| 1928
| [[Talywain]]
|-
| style='text-align:right'| 1345
|
| ''[[:d:Q3127937|Harry Vaughan Watkins]]''
|
| 1875
| 1945
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1346
|
| ''[[:d:Q3128848|Haydn Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1936
| 2018
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1347
|
| ''[[:d:Q3129078|Heather Dohollau]]''
|
| 1925
| 2013
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 1348
|
| ''[[:d:Q3129370|Hefin O'Hare]]''
|
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1349
|
| ''[[:d:Q3129631|Helen Morgan]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1966
| 2020
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 1350
|
| ''[[:d:Q3133040|Geoff Thomas]]''
|
| 1948
| 2013
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1351
|
| ''[[:d:Q3133452|Herbert Godwin]]''
|
| 1935
| 2006
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1352
|
| ''[[:d:Q3135573|Hilary Summers]]''
|
| 1965
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1353
| [[Fitxategi:Horace Lyne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3140461|Horace Lyne]]''
|
| 1860
| 1949
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1354
|
| ''[[:d:Q3142269|Hugh Iorys Hughes]]''
|
| 1902
| 1977
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1355
|
| ''[[:d:Q3147258|Ian Edwards]]''
|
| 1955
|
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 1356
|
| ''[[:d:Q3147273|Ian Hall]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1946
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1357
|
| ''[[:d:Q3147329|Ian Stephens]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1952
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1358
|
| ''[[:d:Q3147332|Ian Walsh]]''
|
| 1958
|
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 1359
|
| ''[[:d:Q3147333|Ian Watkins]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1962
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1360
|
| ''[[:d:Q3147943|Idwal Rees]]''
|
| 1910
| 1991
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1361
| [[Fitxategi:Iestyn thomas scarlets.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3148028|Iestyn Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1362
|
| ''[[:d:Q3148103|Ifor Jenkins]]''
|
| 1906
| 1972
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1363
|
| ''[[:d:Q3156345|Ivor Barry]]''
|
| 1919
| 2006
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1364
| [[Fitxategi:Ivor Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3156348|Ivor Morgan]]''
|
| 1884
| 1943
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 1365
| [[Fitxategi:Jack bancroft rugby union.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3157121|Jack Bancroft]]''
|
| 1879
| 1942
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1366
| [[Fitxategi:Jack Jones.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3157222|Jack Jones]]''
|
| 1886
| 1951
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1367
| [[Fitxategi:Jack Matthews rugby 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3157267|Jack Matthews]]''
|
| 1920
| 2012
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1368
|
| ''[[:d:Q3160120|Jacques Vaillant de Guélis]]''
|
| 1907
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1369
| [[Fitxategi:James James composer of the music of 'Hen wlad fy nhadau' (5292122).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3161184|James James]]''
|
| 1832
| 1902
| [[Argoed (Caerphilly)|Argoed]]
|-
| style='text-align:right'| 1370
|
| ''[[:d:Q3161527|Jamie Corsi]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1371
|
| ''[[:d:Q3162903|Jason Bowen]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1372
|
| ''[[:d:Q3162947|Jason Hobson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1373
|
| ''[[:d:Q3176589|Jeff Squire]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1374
| [[Fitxategi:Jehoida Hodges.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3176811|Jehoida Hodges]]''
|
| 1876
| 1930
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 1375
| [[Fitxategi:Jim Hannan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3178817|Jim Hannan]]''
|
| 1864
| 1905
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1376
|
| ''[[:d:Q3178941|Jim Shanklin]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1948
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1377
|
| ''[[:d:Q3180936|John Arthur Jones]]''
|
| 1857
| 1919
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1378
|
| ''[[:d:Q3181054|John Bevan]]''
|
| 1950
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 1379
|
| ''[[:d:Q3181079|John Bloomfield]]''
|
| 1942
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1380
|
| ''[[:d:Q3181171|John Callis]]''
|
|
| 1576
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1381
| [[Fitxategi:John Devereux.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3181347|John Devereux]]''
|
| 1966
|
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1382
| [[Fitxategi:John Gwyn Jeffreys cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3181658|John Gwyn Jeffreys]]''
|
| 1809
| 1885
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1383
|
| ''[[:d:Q3181859|John Kendall-Carpenter]]''
|
| 1925
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1384
|
| ''[[:d:Q3181992|John Mantle]]''
|
| 1942
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1385
|
| ''[[:d:Q3182121|John Morgan]]''
|
| 1930
| 2004
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1386
|
| ''[[:d:Q3182417|John Samuel]]''
|
| 1868
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1387
|
| ''[[:d:Q3182436|John Savage]]''
|
| 1932
| 2003
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1388
| [[Fitxategi:Archbishop John Williams 1582 - 1650 portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3182765|John Williams]]''
|
| 1582
| 1650
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 1389
| [[Fitxategi:Johnnie Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3182987|Johnny Williams]]''
|
| 1882
| 1916
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1390
|
| ''[[:d:Q3183202|Jon Jones]]''
|
| 1967
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1391
|
| ''[[:d:Q3183687|Jordan Follows]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1392
| [[Fitxategi:Josiah Tucker, Dean of Gloucester 02259.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3186047|Josiah Tucker]]''
|
| 1713
| 1799
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 1393
| [[Fitxategi:JulianRichards(director).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3189104|Julian Richards]]''
|
| 1968
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1394
| [[Fitxategi:Keith Jarrett 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3194743|Keith Jarrett]]''
|
| 1948
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1395
|
| ''[[:d:Q3194950|Kel Coslett]]''
|
| 1942
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1396
|
| ''[[:d:Q3195050|Ken Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
| 2022
| [[Cross Hands]]
|-
| style='text-align:right'| 1397
| [[Fitxategi:Ken Owens. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| [[Ken Owens]]
| Galesko hamabosteko errugbilaria
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1398
|
| ''[[:d:Q3195435|Keri Collins]]''
|
| 1978
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1399
|
| ''[[:d:Q3195767|Kevin Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1400
|
| ''[[:d:Q3195786|Kevin Phillips]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1961
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1401
|
| ''[[:d:Q3199733|Kris Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1402
|
| ''[[:d:Q3228892|Lee Jarvis]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1403
|
| ''[[:d:Q3228894|Lee Kendall]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1404
|
| ''[[:d:Q3228944|Lee Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1405
|
| ''[[:d:Q3236188|Leslie Williams]]''
|
| 1922
| 2006
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1406
| [[Fitxategi:Benjamin Lewis Jones 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3237297|Lewis Jones]]''
| errugbilari galestarra
| 1931
| 2024
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1407
|
| ''[[:d:Q3242418|Lisa Lazarus]]''
|
| 1987
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1408
|
| ''[[:d:Q3242440|Lisa Rogers]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1409
|
| ''[[:d:Q3250688|Caradog Prichard]]''
| idazle britainiarra
| 1904
| 1980
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 1410
|
| ''[[:d:Q3251003|Tom Macdonald]]''
| kazetari britainiarra
| 1900
| 1980
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 1411
| [[Fitxategi:Llewellyn Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3257496|Llewellyn Lloyd]]''
|
| 1877
| 1957
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1412
| [[Fitxategi:Lloyd Williams March 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3257547|Lloyd Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1413
| [[Fitxategi:Llyr Ifans, Terry Waite ar Asid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3257561|Llŷr Ifans]]''
|
| 1968
|
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 1414
| [[Fitxategi:Lou Phillips 1900.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3262891|Lou Phillips]]''
|
| 1878
| 1916
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1415
|
| ''[[:d:Q3266024|Lucy Vincent]]''
|
| 1958
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1416
|
| ''[[:d:Q3269512|Lyndon Mustoe]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1969
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 1417
|
| ''[[:d:Q3270230|Goronwy Rees]]''
|
| 1909
| 1979
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1418
| [[Fitxategi:Mac Adams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3273906|Mac Adams]]''
| margolari britainiarra
| 1943
|
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 1419
| [[Fitxategi:Dorothea Minola Alice Bate.jpg|center|128px]]
| [[Dorothea Bate]]
| Arkeologo eta paleontologoa
| 1878
| 1951
| ''[[:d:Q29488358|Napier House]]''
|-
| style='text-align:right'| 1420
| [[Fitxategi:Malcolm Campbell Thomas 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3281723|Malcolm Thomas]]''
|
| 1929
| 2012
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1421
| [[Fitxategi:Marc limbert (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3288217|Marc Limbert]]''
| futbolari britainiarra
| 1973
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 1422
|
| ''[[:d:Q3294221|Mark Ring]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1423
|
| ''[[:d:Q3294253|Mark Taylor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1973
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 1424
|
| ''[[:d:Q3296143|Mary Balogh]]''
|
| 1944
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1425
|
| ''[[:d:Q3296186|Mary Herbert]]''
|
| 1903
| 1983
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 1426
| [[Fitxategi:Matthew Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3299493|Matt Jones]]''
| futbolari britainiarra (1980-)
| 1980
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1427
|
| ''[[:d:Q3299663|Matthew Bancroft]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1428
|
| ''[[:d:Q3299703|Matthew Dent]]''
|
| 1981
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1429
|
| ''[[:d:Q3299747|Matthew Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1984
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1430
|
| ''[[:d:Q3299763|Matthew Myers]]''
|
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1431
|
| ''[[:d:Q3299818|Matthew Watkins]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1978
| 2020
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1432
|
| ''[[:d:Q3300771|David Brunt]]''
|
| 1886
| 1965
| [[Staylittle]]
|-
| style='text-align:right'| 1433
|
| ''[[:d:Q3301335|Maurice Richards]]''
|
| 1945
|
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 1434
| [[Fitxategi:Mefin Davies Rugby Union Player.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3304186|Mefin Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1972
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1435
| [[Fitxategi:Mel Baker.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3304839|Mel Baker]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1885
| 2000
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1436
|
| ''[[:d:Q3308132|Michael David]]''
| zinema aktore britainiarra
| 1930
| 1999
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1437
|
| ''[[:d:Q3308279|Michael Jones]]''
| Historialari britainiarra
| 1940
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1438
| [[Fitxategi:Bullet for my Valentine - Wacken Open Air 2016-AL2256.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3308429|Michael Paget]]''
|
| 1979<br/>1978
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1439
|
| ''[[:d:Q3309503|Cy Thomas]]''
| izotz-hockeyko jokalari estatubatuarra
| 1926
| 2009
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 1440
| [[Fitxategi:Iwan Roberts (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3309601|Iwan Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1441
| [[Fitxategi:Mike gibbins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3313332|Mike Gibbins]]''
|
| 1949
| 2005
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1442
|
| ''[[:d:Q3313349|Mike Griffiths]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1962
|
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1443
|
| ''[[:d:Q3313351|Mike Hall]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1965
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1444
|
| ''[[:d:Q3313516|Mike Roberts]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1946
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1445
|
| ''[[:d:Q3323734|Alexandra Roach]]''
|
| 1987
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 1446
|
| ''[[:d:Q3324109|Einion ap Gwgon]]''
|
| 1150
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1447
|
| ''[[:d:Q3324117|Llywarch ap Llywelyn]]''
|
| 1150
| 1220
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1448
|
| ''[[:d:Q3324139|Y Prydydd Bychan]]''
|
| 1205
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1449
|
| ''[[:d:Q3324142|Peryf ap Cedifor]]''
|
| 1150
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1450
|
| ''[[:d:Q3330999|Gwgon ap Meurig]]''
|
| 808
| 872
| ''[[:d:Q2578706|Kingdom of Ceredigion]]''
|-
| style='text-align:right'| 1451
|
| ''[[:d:Q3331107|Hywel Foel ap Griffri ap Pwyll Wyddel]]''
|
| 1250
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1452
|
| ''[[:d:Q3331114|Goronwy Foel]]''
|
|
| 1201
| [[Deheubarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1453
| [[Fitxategi:Mererid Hopwood, Cadeirydd y cyfarfod Dyfodol i’r Iaith, Yr Egin, Caerfyrddin (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3331118|Mererid Hopwood]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1454
|
| ''[[:d:Q3331132|Phylip Brydydd]]''
|
| 1200
| 1225
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1455
|
| ''[[:d:Q3331138|Bleddyn Fardd]]''
|
| 1258
| 1284
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1456
|
| ''[[:d:Q3331143|Iorwerth Fychan]]''
|
| 1250
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1457
|
| ''[[:d:Q3331150|Gwilym Rhyfel]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1458
|
| ''[[:d:Q3331168|Dafydd Benfras]]''
|
| 1230
| 1260
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1459
|
| ''[[:d:Q3331180|Llywelyn Fardd I]]''
|
| 1125
| 1200
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1460
|
| ''[[:d:Q3332440|Beirdd y Tywysogion]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1461
|
| ''[[:d:Q3334867|Nadia Chambers]]''
| zinema aktore britainiarra
| 1968
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1462
| [[Fitxategi:20150922 1826 W AUT WAL 3962.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3336457|Natasha Harding]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1463
| [[Fitxategi:Neil Hamilton (politician), March 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3337819|Neil Hamilton]]''
|
| 1949
|
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1464
|
| ''[[:d:Q3339853|Nick Ward]]''
|
| 1977
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1465
|
| ''[[:d:Q3340532|Nicolas Lloyd]]''
|
| 1630
| 1680
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1466
|
| ''[[:d:Q3341363|Nigel Redman]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1467
|
| ''[[:d:Q3341371|Nigel Williams]]''
|
| 1961
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1468
| [[Fitxategi:Non Evans (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3343310|Non Evans]]''
|
| 1974
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1469
| [[Fitxategi:Norman Biggs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3343747|Norman Biggs]]''
|
| 1870
| 1908
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1470
|
| ''[[:d:Q3343775|Norman Gale]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1939
| 2005
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1471
|
| ''[[:d:Q3350202|Tony Lewis]]''
|
| 1938
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1472
|
| ''[[:d:Q3357354|Ossie Williams]]''
|
| 1921
| 1988
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1473
| [[Fitxategi:Owen Badger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3358989|Owen Badger]]''
|
| 1871
| 1939
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1474
|
| ''[[:d:Q3366739|James Williams]]''
|
| 1878
| 1929
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1475
|
| ''[[:d:Q3367043|Edwin Richards]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1879
| 1930
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1476
|
| ''[[:d:Q3367054|Philip Turnbull]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1879
| 1930
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1477
|
| ''[[:d:Q3370513|Paul Arnold]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1968
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 1478
| [[Fitxategi:WLA lacma Smibert Scotland portrait of Paul Mascarene.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3371796|Paul Mascarene]]''
|
| 1684
| 1760
| [[Hanmer (Gales)|Hanmer]]
|-
| style='text-align:right'| 1479
|
| ''[[:d:Q3371870|Paul Moriarty]]''
|
| 1964
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1480
| [[Fitxategi:Percy Bush 1905.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3375183|Percy Bush]]''
|
| 1879
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1481
|
| ''[[:d:Q3375217|Percy Phillips]]''
|
| 1869
| 1947
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1482
|
| ''[[:d:Q3376765|Peter Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1959
| 2024
| [[Broad Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 1483
| [[Fitxategi:Official portrait of Stephen Kinnock MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3377178|Stephen Kinnock]]''
|
| 1970
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1484
|
| ''[[:d:Q3378756|Phil Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra (1963-)
| 1963
|
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1485
| [[Fitxategi:Phil Dwyer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3378770|Phil Dwyer]]''
|
| 1953
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1486
|
| ''[[:d:Q3378979|Philip Burton]]''
|
| 1904
| 1995
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 1487
| [[Fitxategi:Philip Hopkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3379022|Phil Hopkins]]''
|
| 1880
| 1966
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 1488
|
| ''[[:d:Q3379099|Philip Wood]]''
|
| 1928
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1489
|
| ''[[:d:Q3390705|Laurence Eaves]]''
|
| 1948
|
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 1490
| [[Fitxategi:Daniel Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3391364|Daniel Evans]]''
|
| 1973
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 1491
| [[Fitxategi:Philip Jones Griffiths in Bali, Fall, 2000AD.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3395389|Philip Jones Griffiths]]''
|
| 1936
| 2008
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 1492
| [[Fitxategi:Tim Vincent in 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3395436|Tim Vincent]]''
|
| 1972
|
| [[Overton-on-Dee|Overton]]
|-
| style='text-align:right'| 1493
| [[Fitxategi:Storïau o Hanes Cymru cyf I (Daniel Owen).jpg|center|128px]]
| [[Daniel Owen]]
|
| 1836
| 1895
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 1494
| [[Fitxategi:Dr Joseph Parry (Pencerdd America, 1841-1903) NLW3364255.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3395608|Joseph Parry]]''
|
| 1841
| 1903
| ''[[:d:Q23540859|Joseph Parry's Cottage]]''<br/>[[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1495
|
| ''[[:d:Q3395749|Robert Morton Nance]]''
|
| 1873
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1496
| [[Fitxategi:Carnhuanawc.jpg|center|128px]]
| [[Thomas Price]]
|
| 1787
| 1848
| ''[[:d:Q56099430|Llanfihangel Bryn Pabuan]]''
|-
| style='text-align:right'| 1497
|
| ''[[:d:Q3396307|Eileen Beasley]]''
|
| 1921
| 2012
| [[Henllan Amgoed]]
|-
| style='text-align:right'| 1498
| [[Fitxategi:Castell Llanymddyfri Sir Gaerfyrddin gyda cherflun o - LLywelyn ap Gruffydd Fychan 07.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3396721|Llywelyn ap Gruffydd Fychan]]''
|
| 1341
| 1401
| ''[[:d:Q20586538|Caeo]]''
|-
| style='text-align:right'| 1499
| [[Fitxategi:Ieuan Wyn Jones 2011.jpg|center|128px]]
| [[Ieuan Wyn Jones]]
|
| 1949
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 1500
|
| [[Geraint Bowen]]
|
| 1915
| 2011
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1501
| [[Fitxategi:William Ambrose Bebb (5236463).jpg|center|128px]]
| [[William Ambrose Bebb]]
| historialari britainiarra
| 1894
| 1955
| ''[[:d:Q15427716|Goginan]]''
|-
| style='text-align:right'| 1502
|
| ''[[:d:Q3397209|Thomas Vaughan]]''
|
| 1621
| 1666
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 1503
| [[Fitxategi:Richard Gwyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3397314|Richard Gwyn]]''
|
| 1537
| 1584
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 1504
|
| ''[[:d:Q3397327|Glanmor Williams]]''
|
| 1920
| 2005
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 1505
| [[Fitxategi:John Dyer Dalziel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3397435|John Dyer]]''
|
| 1699
| 1757
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 1506
| [[Fitxategi:Portrait of Parch. William Williams, Pant-y-Celyn (4674719) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3397600|William Williams Pantycelyn]]''
|
| 1717
| 1791
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 1507
| [[Fitxategi:Howell harris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3397651|Howell Harris]]''
|
| 1714
| 1773
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1508
|
| ''[[:d:Q3397705|Eifion Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1975
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1509
| [[Fitxategi:Owain Owain Traeth Coch circa 1966 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398027|Owain Owain]]''
|
| 1929
| 1993
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 1510
|
| ''[[:d:Q3398074|Mihangel Morgan]]''
|
| 1955
|
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 1511
| [[Fitxategi:Catrinfinch-anoriant2008.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398131|Catrin Finch]]''
|
| 1980
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 1512
| [[Fitxategi:1419209 4fdfc842.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398315|Tudno]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1513
|
| ''[[:d:Q3398331|Siôn Aled Owen]]''
| politikari britainiarra
| 1957
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1514
| [[Fitxategi:Lewis Morris 1701-1765.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398347|Lewis Morris]]''
|
| 1701
| 1765
| ''[[:d:Q13129642|Llanfihangel Tre'r Beirdd]]''
|-
| style='text-align:right'| 1515
| [[Fitxategi:Meic Stevens 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398374|Meic Stevens]]''
|
| 1942
|
| [[Solva]]
|-
| style='text-align:right'| 1516
| [[Fitxategi:Dic Tryfan (Cymeriadau TGJ).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398381|Richard Hughes Williams]]''
|
| 1878
| 1919
| [[Rhosgadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 1517
| [[Fitxategi:D.J.Williams memorial stone - geograph.org.uk - 312323.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398425|D. J. Williams]]''
|
| 1885
| 1970
| [[Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 1518
| [[Fitxategi:Parch Lewis Valentine yn ifanc.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398434|Lewis Valentine]]''
|
| 1893
| 1986
| [[Llanddulas]]
|-
| style='text-align:right'| 1519
| [[Fitxategi:Dyfnallt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398467|John Dyfnallt Owen]]''
|
| 1873
| 1956
| [[Llangiwg]]
|-
| style='text-align:right'| 1520
|
| ''[[:d:Q3398492|Emily Huws]]''
|
| 1942
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 1521
|
| ''[[:d:Q3398669|Jon Lee]]''
|
| 1968
| 2002
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1522
| [[Fitxategi:Jeremy Bowen at City University.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3398769|Jeremy Bowen]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1523
|
| [[Richard Ithamar Aaron]]
|
| 1901
| 1987
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 1524
|
| [[Euros Bowen]]
| poeta britainiarra
| 1904
| 1988
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 1525
|
| [[Urien Wiliam]]
|
| 1929
| 2006
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1526
|
| ''[[:d:Q3399070|Llywarch y Nam]]''
|
| 1150
| 1160
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1527
|
| ''[[:d:Q3399200|April Jones]]''
|
| 2007
| 2012
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 1528
| [[Fitxategi:William Roos - Christmas Evans (1835).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399253|Christmas Evans]]''
|
| 1766
| 1838
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 1529
| [[Fitxategi:Rice Grug.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399280|Rhys Gryg]]''
|
| 1160
| 1234
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1530
|
| ''[[:d:Q3399335|D. Gwenallt Jones]]''
|
| 1899
| 1968
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 1531
| [[Fitxategi:Eglwys Sant Beuno, St Beuno's Church, Penmorfa, Eifionydd, Gwynedd, Cymru Wales 46.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399340|Cybi]]''
|
| 483
| 555
| [[Kornualles]]<br/>[[Penmon (Anglesey)|Penmon]]
|-
| style='text-align:right'| 1532
| [[Fitxategi:John Parry (Bardd Alaw) The Welsh Harper (1848) 02.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399352|John Parry]]''
|
| 1776
| 1851
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 1533
| [[Fitxategi:Eifion Wyn 01(dg).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399383|Eliseus Williams]]''
|
| 1867
| 1926
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 1534
| [[Fitxategi:Statue of Ifan ab Owen Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399427|Ifan ab Owen Edwards]]''
|
| 1895
| 1970
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1535
|
| ''[[:d:Q3399552|John Roberts]]''
|
| 1577
| 1610
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 1536
| [[Fitxategi:Ian 'H' Watkins at a Steps in-store album signing, 19th August 2022, HMV Manchester.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399667|Ian "H" Watkins]]''
|
| 1976
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 1537
| [[Fitxategi:Portrait of Rowland Williams (4671222) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399695|Rowland Williams]]''
|
| 1817
| 1870
| [[Halkyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1538
|
| ''[[:d:Q3399714|Tavis Knoyle]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 1539
|
| ''[[:d:Q3399737|Wilf Wooller]]''
|
| 1912
| 1997
| [[Llandrillo-yn-Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 1540
|
| ''[[:d:Q3399746|Rhys H. Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1930
| 1993
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1541
| [[Fitxategi:Scott Williams 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399819|Scott Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1542
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas Gee (4672372).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3399836|Thomas Gee]]''
| kazetari britainiarra
| 1815
| 1898
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 1543
|
| ''[[:d:Q3399847|Alun Lewis]]''
|
| 1915
| 1944
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1544
|
| ''[[:d:Q3399895|Dafydd ab Edmwnd]]''
|
| 1450
| 1497
| [[Hanmer (Gales)|Hanmer]]
|-
| style='text-align:right'| 1545
|
| ''[[:d:Q3400194|William Evans]]''
|
| 1883
| 1968
| [[Llanwinio]]
|-
| style='text-align:right'| 1546
| [[Fitxategi:Revd John Roberts (Ieuan Gwyllt) - cropped, retouched.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400203|John Roberts]]''
|
| 1822
| 1877
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1547
|
| ''[[:d:Q3400343|Eluned Phillips]]''
|
| 1914
| 2009
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1548
| [[Fitxategi:Craig Roberts at the Moet BIFA British Independent Film Awards 2014 (15356308524).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400399|Craig Roberts]]''
|
| 1991
|
| [[Maesycwmmer]]
|-
| style='text-align:right'| 1549
|
| ''[[:d:Q3400408|Morgan Llwyd]]''
|
| 1619
| 1659
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 1550
|
| ''[[:d:Q3400435|Keidrych Rhys]]''
|
| 1915
| 1987
| [[Bethlehem (Carmarthenshire)|Bethlehem]]
|-
| style='text-align:right'| 1551
| [[Fitxategi:Portrait of Parch. Daniel Rowland, Llangeitho (4674724).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400440|Daniel Rowland]]''
|
| 1713
| 1790
| [[Nantcwnlle]]
|-
| style='text-align:right'| 1552
|
| ''[[:d:Q3400456|John Robert Jones]]''
| filosofo britainiarra
| 1911
| 1970
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 1553
|
| ''[[:d:Q3400520|Vavasor Powell]]''
|
| 1617
| 1670
| [[Knucklas]]
|-
| style='text-align:right'| 1554
|
| ''[[:d:Q3400599|Owen Edwards]]''
|
| 1933
| 2010
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1555
|
| ''[[:d:Q3400605|Idris Davies]]''
|
| 1905
| 1953
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 1556
| [[Fitxategi:1952OG-Llewellyn-Foxhunter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400624|Sir Harry Llewellyn, 3rd Baronet]]''
|
| 1911
| 1999
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1557
|
| ''[[:d:Q3400660|Rhygyfarch]]''
|
| 1057
| 1099
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 1558
| [[Fitxategi:Nina Davies 2008MarathonChamps.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400672|Nina Davies]]''
|
| 1974
|
| [[Vale of Glamorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 1559
| [[Fitxategi:Thomas Stephens (1821–1875) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400718|Thomas Stephens]]''
|
| 1821
| 1875
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1560
| [[Fitxategi:Jon Ronson (27846097432) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400803|Jon Ronson]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1561
| [[Fitxategi:Gwyneth Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400851|Gwyneth Lewis]]''
|
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1562
| [[Fitxategi:Escutcheon of Elystan Glodrydd.svg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400896|Elystan Glodrydd]]''
|
| 975
| 1010
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1563
| [[Fitxategi:Talynau A Chan - Folk Songs & Harps, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400917|Elinor Bennett]]''
|
| 1943
|
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 1564
|
| ''[[:d:Q3401013|Powys Thomas]]''
|
| 1925
| 1977
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1565
| [[Fitxategi:LewisJones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401048|Lewis Jones]]''
|
| 1836
| 1904
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 1566
| [[Fitxategi:John-jones.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401261|John Jones]]''
|
|
| 1598
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 1567
| [[Fitxategi:Howard-Winstone-boxer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401313|Howard Winstone]]''
|
| 1939
| 2000
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1568
|
| ''[[:d:Q3401348|Arwel Hughes]]''
|
| 1909
| 1988
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 1569
| [[Fitxategi:Rhys Gabe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401357|Rhys Gabe]]''
|
| 1880
| 1967
| [[Gales]]<br/>[[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 1570
|
| ''[[:d:Q3401572|Robert ap Huw]]''
| poeta britainiarra
| 1580
| 1665
| ''[[:d:Q17742498|Plas Penmynydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 1571
| [[Fitxategi:Simon Weston cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401584|Simon Weston]]''
|
| 1961
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1572
| [[Fitxategi:Llangynllo Church - geograph.org.uk - 722642.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401592|Cynllo]]''
|
|
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 1573
|
| ''[[:d:Q3401615|Islwyn Ffowc Elis]]''
|
| 1924
| 2004
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1574
| [[Fitxategi:Waldo Williams dim dyddiad gwella contrast crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401655|Waldo Williams]]''
|
| 1904
| 1971
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 1575
|
| ''[[:d:Q3401662|Pennar Davies]]''
| idazle britainiarra
| 1911
| 1996
| ''[[:d:Q27556140|Mountain Ash]]''
|-
| style='text-align:right'| 1576
| [[Fitxategi:Emrys ap Iwan (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401736|Emrys ap Iwan]]''
| idazle britainiarra
| 1848
| 1906
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 1577
|
| ''[[:d:Q3401751|Irma Chilton]]''
|
| 1930
| 1990
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 1578
| [[Fitxategi:Llanberis Eglwys Sant Padarn - Church of St Padarn, Llanberis, Gwynedd, Wales 16.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3401988|Saint Peris]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1579
| [[Fitxategi:Doctor Who Symphonic Spectacular (Leeds 2015) (17603021913).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3402000|Elin Manahan Thomas]]''
|
| 1977
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1580
| [[Fitxategi:Angharad Tomos.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3402032|Angharad Tomos]]''
|
| 1958
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1581
|
| ''[[:d:Q3402075|Dic Penderyn]]''
|
| 1808
| 1831
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 1582
| [[Fitxategi:John Jones (Jac Glanygors).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3402110|John Jones]]''
|
| 1766
| 1821
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 1583
|
| ''[[:d:Q3402172|Iorwerth Peate]]''
|
| 1901
| 1982
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 1584
|
| ''[[:d:Q3402227|Twm Siôn Cati]]''
|
| 1532<br/>1530
| 1608
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 1585
|
| ''[[:d:Q3402307|Gwyn Jones]]''
| idazle britainiarra
| 1907
| 1999
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 1586
|
| ''[[:d:Q3402381|Anneliese Heard]]''
|
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1587
| [[Fitxategi:Kate Roberts 1923.jpg|center|128px]]
| [[Kate Roberts]]
|
| 1891
| 1985
| ''[[:d:Q29499111|Cae'r Gors]]''
|-
| style='text-align:right'| 1588
|
| [[Gwynn ap Gwilym]]
|
| 1950
| 2016
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1589
| [[Fitxategi:Rhys Davies 1921.png|center|128px]]
| [[Rhys Davies]]
|
| 1901
| 1978
| ''[[:d:Q20161307|Blaenclydach]]''
|-
| style='text-align:right'| 1590
| [[Fitxategi:Charles Ashton.jpg|center|128px]]
| [[Charles Ashton]]
|
| 1848
| 1899
| [[Llawryglyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1591
|
| ''[[:d:Q3402674|Seren Gibson]]''
|
| 1988
|
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 1592
|
| ''[[:d:Q3402724|Sian Adey-Jones]]''
|
| 1957
|
| [[Bodfari]]
|-
| style='text-align:right'| 1593
| [[Fitxategi:Love Jones Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3402767|Sir Love Jones-Parry, 1st Baronet]]''
| politikari britainiarra
| 1832
| 1891
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1594
| [[Fitxategi:Vulcana1900.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3402902|Vulcana]]''
| aktore britainiarra
| 1874
| 1946
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1595
| [[Fitxategi:Robert Croft.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403069|Robert Croft]]''
|
| 1970
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 1596
|
| ''[[:d:Q3403081|Allan Watkins]]''
|
| 1922
| 2011
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 1597
|
| ''[[:d:Q3403131|Theophilus Evans]]''
|
| 1693
| 1767
| ''[[:d:Q20598147|Cwm-cou]]''<br/>[[Llandygwydd]]
|-
| style='text-align:right'| 1598
| [[Fitxategi:William Abraham - Mabon.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403145|William Abraham]]''
|
| 1842
| 1922
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 1599
|
| ''[[:d:Q3403153|Tiggy Legge-Bourke]]''
|
| 1965
|
| ''[[:d:Q5566651|Glanusk Park]]''
|-
| style='text-align:right'| 1600
| [[Fitxategi:Leslie Thomas, John Kirkham, Henry Buckton 50796451733) (Thomas cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403159|Leslie Thomas]]''
|
| 1931
| 2014
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1601
|
| ''[[:d:Q3403217|Primael]]''
|
| 550
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1602
|
| ''[[:d:Q3403412|Carys Parry]]''
| atleta britainiarra
| 1981
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1603
|
| ''[[:d:Q3403496|Ann Griffiths]]''
|
| 1776
| 1805
| [[Llanfihangel-yng-Ngwynfa]]
|-
| style='text-align:right'| 1604
|
| ''[[:d:Q3403511|Llew Smith]]''
| politikari britainiarra
| 1944
| 2021
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 1605
|
| ''[[:d:Q3403520|Tom Ellis]]''
|
| 1924
| 2010
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 1606
|
| ''[[:d:Q3403524|Eurig Wyn]]''
|
| 1944
| 2019
| ''[[:d:Q5741986|Hermon]]''
|-
| style='text-align:right'| 1607
|
| ''[[:d:Q3403530|Jack Jones]]''
|
| 1884
| 1970
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1608
| [[Fitxategi:Griffith Jenkins Griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403537|Griffith J. Griffith]]''
|
| 1850
| 1919
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1609
| [[Fitxategi:Johndillwyn thoughful.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403542|John Dillwyn Llewelyn]]''
|
| 1810
| 1882
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1610
| [[Fitxategi:John Thomas (Photographer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403561|John Thomas]]''
|
| 1838
| 1905
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 1611
|
| ''[[:d:Q3403718|Sara Sugarman]]''
|
| 1962
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1612
| [[Fitxategi:Rhys Priestland. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012 Rhys Priestland. Dathliadau Camp Lawn Cymru, Senedd 19 Mawrth 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403741|Rhys Priestland]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1613
| [[Fitxategi:John Blackwell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3403756|John Blackwell]]''
| idazle britainiarra
| 1797
| 1840
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 1614
|
| ''[[:d:Q3403967|David Cornell]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1615
|
| ''[[:d:Q3404022|Pete Fowler]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1616
| [[Fitxategi:Elizabeth Phillips Hughes.jpg|center|128px]]
| [[Elizabeth Hughes]]
|
| 1851
| 1925
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1617
| [[Fitxategi:James Dickson Innes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3404191|James Dickson Innes]]''
|
| 1887
| 1914
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1618
| [[Fitxategi:Michael Daniel Jones (1822-1898).jpg|center|128px]]
| [[Michael Daniel Jones]]
| Galestar abertzalea
| 1822
| 1898
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1619
|
| ''[[:d:Q3404358|Julien Macdonald]]''
|
| 1971
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1620
| [[Fitxategi:David Davies, Esquire (5294050).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3404390|David Davies, 1st Baron Davies]]''
|
| 1880
| 1944
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 1621
|
| ''[[:d:Q3404451|George Fisher]]''
|
| 1909
| 1970
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 1622
| [[Fitxategi:Canna (santez) Santes Canna Llangan disc-headed cross slab (cropped).PNG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3404543|Canna]]''
|
| 600
| 501
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1623
|
| ''[[:d:Q3404550|Elis Gruffydd]]''
|
| 1490
| 1552
| [[Gwespyr]]
|-
| style='text-align:right'| 1624
|
| ''[[:d:Q3404614|Dilys Cadwaladr]]''
|
| 1902
| 1979
| [[Llanrhychwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1625
|
| ''[[:d:Q3404816|Tudur Aled]]''
|
| 1465
| 1525
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 1626
|
| [[Ray Gravell]]
|
| 1951
| 2007
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 1627
| [[Fitxategi:Glyndwr Michael.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3404928|Glyndwr Michael]]''
|
| 1909
| 1943
| [[Aberbargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 1628
| [[Fitxategi:Adam-price (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Adam Price]]
|
| 1968
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1629
| [[Fitxategi:Cynog Dafis yn annerch y dorf Climate Strike, Aberystwyth (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3405113|Cynog Dafis]]''
|
| 1938
|
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 1630
|
| ''[[:d:Q3405552|W. J. Gruffydd]]''
|
| 1916
| 2011
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1631
| [[Fitxategi:Pepsitate GoM 2007.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3405562|Pepsi Tate]]''
|
| 1965
| 2007
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1632
| [[Fitxategi:John Owen-Jones as Jean Valjean.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3405572|John Owen-Jones]]''
|
| 1971
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 1633
| [[Fitxategi:Alun Ffred Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3405595|Alun Ffred Jones]]''
|
| 1949
|
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 1634
|
| ''[[:d:Q3405919|Jac Jones]]''
|
| 1943
|
| [[Gwalchmai (Anglesey)|Gwalchmai]]
|-
| style='text-align:right'| 1635
|
| ''[[:d:Q3406018|Mary Vaughan Jones]]''
|
| 1918
| 1983
| [[Maenan]]
|-
| style='text-align:right'| 1636
|
| [[Emyr Humphreys]]
|
| 1919
| 2020
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 1637
|
| ''[[:d:Q3406214|Gruffudd ap Dafydd ap Tudur]]''
|
| 1250
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1638
|
| ''[[:d:Q3406223|Arthur Owens]]''
|
| 1899
| 1957
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 1639
|
| ''[[:d:Q3420485|Ray Cale]]''
|
| 1922
| 2006
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 1640
|
| ''[[:d:Q3420523|Ray Hopkins]]''
|
| 1946
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 1641
| [[Fitxategi:Rees Stephens 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3423032|Rees Stephens]]''
|
| 1922
| 1998
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1642
|
| ''[[:d:Q3423320|Reg Skrimshire]]''
|
| 1878
| 1963
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1643
| [[Fitxategi:Reggie Gibbs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3423421|Reggie Gibbs]]''
|
| 1882
| 1938
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1644
| [[Fitxategi:Rex Willis 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3428841|Rex Willis]]''
|
| 1924
| 2000
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 1645
|
| ''[[:d:Q3429880|Rhys Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1646
| [[Fitxategi:Nova2013 Stereophonics Richard Jones 0001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3430918|Richard Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 1647
| [[Fitxategi:Richard Parks.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3431101|Richard Parks]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1648
|
| ''[[:d:Q3431321|Richard Webster]]''
|
| 1967
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1649
| [[Fitxategi:Richard Garnons Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3431329|Richard Garnons Williams]]''
|
| 1856
| 1915
| ''[[:d:Q6662218|Llowes]]''
|-
| style='text-align:right'| 1650
| [[Fitxategi:Rita Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3433248|Margaretta Williams]]''
|
| 1933
| 2018
| [[Cwmgors]]
|-
| style='text-align:right'| 1651
| [[Fitxategi:Rob Ackerman 2013, watching the St Pat's Silverstream 2nd XV beat Wellington College.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3434143|Robert Ackerman]]''
|
| 1961
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1652
|
| ''[[:d:Q3435545|Robert Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1965
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 1653
|
| ''[[:d:Q3436303|Robert Sidoli]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1979
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1654
|
| ''[[:d:Q3436446|Ray Bennion]]''
|
| 1896
| 1968
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1655
|
| ''[[:d:Q3436554|Robert Wilfort]]''
|
| 1977
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 1656
|
| ''[[:d:Q3437797|Bertrand Turnbull]]''
|
| 1887
| 1943
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1657
|
| ''[[:d:Q3438077|Robert Lyne]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1885
| 1957
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1658
|
| ''[[:d:Q3439676|Graham Dadds]]''
|
| 1911
| 1980
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1659
|
| ''[[:d:Q3439724|William Griffiths]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1922
| 2010
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1660
|
| ''[[:d:Q3441369|Ron Burgess]]''
|
| 1917
| 2005
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 1661
|
| ''[[:d:Q3445568|Rowe Harding]]''
|
| 1901
| 1991
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1662
|
| ''[[:d:Q3445577|Rowland Griffiths]]''
|
| 1886
| 1914
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1663
|
| ''[[:d:Q3445664|Rowley Thomas]]''
|
| 1864
| 1949
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1664
| [[Fitxategi:Rugby Roy Bish stadio Flaminio.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3445745|Roy Bish]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1929
| 2006
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1665
|
| ''[[:d:Q3445756|Roy Burnett]]''
|
| 1926
| 1998
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1666
| [[Fitxategi:Ernest Raymond John 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3445784|Roy John]]''
|
| 1925
| 1981
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1667
|
| ''[[:d:Q3445807|Roy Paul]]''
|
| 1920
| 2002
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 1668
| [[Fitxategi:Tom -gt.jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3449512|Tom Parry Jones]]''
|
| 1935
| 2013
| [[Carreglefn]]
|-
| style='text-align:right'| 1669
| [[Fitxategi:Gareth Miles.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3462680|Gareth Miles]]''
|
| 1938
| 2023
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 1670
| [[Fitxategi:Sculpture of St Congar of Congresbury at the Museum of Somerset 4.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3463717|Saint Congar]]''
|
| 470
| 520
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1671
|
| ''[[:d:Q3463769|Saint Enéour]]''
|
| 550
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1672
|
| ''[[:d:Q3463819|Saint Guirec]]''
|
| 450
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1673
| [[Fitxategi:San-Maglorio di Dol.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3463964|Magloire]]''
|
| 535
| 575
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1674
| [[Fitxategi:Ninnoc.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3464537|Sainte Ninnoc]]''
|
| 450
| 467
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1675
| [[Fitxategi:Sir Samuel Walker Griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3471137|Samuel Griffith]]''
| politikari australiarra
| 1845
| 1920
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1676
|
| ''[[:d:Q3476218|Scott Gibbs]]''
|
| 1971
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1677
|
| ''[[:d:Q3476277|Scott Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1978
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1678
|
| ''[[:d:Q3477940|Seisyll ap Clydog]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q2578706|Kingdom of Ceredigion]]''
|-
| style='text-align:right'| 1679
| [[Fitxategi:Selwyn Biggs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3478230|Selwyn Biggs]]''
|
| 1872
| 1943
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1680
|
| ''[[:d:Q3484297|Simon Halliday]]''
|
| 1960
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 1681
|
| ''[[:d:Q3484454|Simon Spender]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 1682
|
| ''[[:d:Q3485111|Sion Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1683
| [[Fitxategi:Paul Chapman playing a gig with Dave Currey and Blake Foster.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3497115|Paul Chapman]]''
|
| 1954
| 2020
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1684
|
| ''[[:d:Q3498839|Steve Aizlewood]]''
| futbolari britainiarra
| 1952
| 2013
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1685
|
| ''[[:d:Q3498851|Steve Bates]]''
|
| 1963
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1686
|
| ''[[:d:Q3498920|Steve Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1687
|
| ''[[:d:Q3498924|Steve Fenwick]]''
|
| 1951
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1688
| [[Fitxategi:Steve Jenkins October 2020.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3498965|Steve Jenkins]]''
|
| 1972
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1689
|
| ''[[:d:Q3498970|Steve Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1690
|
| ''[[:d:Q3499185|Steve Blackmore]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1962
| 2020
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1691
|
| ''[[:d:Q3499351|Steve Llewellyn]]''
|
| 1924
| 2002
| [[Blaenau Gwent]]
|-
| style='text-align:right'| 1692
| [[Fitxategi:Andrew Howard 2016.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3499384|Andrew Howard]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1693
|
| ''[[:d:Q3500815|Stuart Jones]]''
| futbolari britainiarra (1984-)
| 1984
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1694
|
| ''[[:d:Q3500816|Stuart Lane]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1952
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1695
| [[Fitxategi:Stuart Watkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3500845|Stuart Watkins]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1941
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1696
|
| ''[[:d:Q3501939|Wilfred Abse]]''
|
| 1915
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1697
|
| ''[[:d:Q3506759|Ray Phillips]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1698
|
| ''[[:d:Q3506825|Steve Williams]]''
|
| 1953
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1699
|
| ''[[:d:Q3507204|Tony Bourge]]''
|
| 1948
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1700
| [[Fitxategi:1846 SelfPortrait detail byJohnPlumbe.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3512144|John Plumbe]]''
|
| 1809
| 1857
| [[Castle Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 1701
|
| ''[[:d:Q3518894|Terry Cobner]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1946
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 1702
|
| ''[[:d:Q3518904|Terry Holmes]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1703
| [[Fitxategi:Terence Graham Price 1966.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3518922|Terry Price]]''
|
| 1945
| 1993
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1704
|
| ''[[:d:Q3524912|Thomas Bevan]]''
|
| 1796
| 1819
| ''[[:d:Q55868756|Neuadd-Lwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 1705
|
| ''[[:d:Q3525028|Tom David]]''
|
| 1948
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 1706
| [[Fitxategi:Thomas Foley2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3525120|Thomas Foley]]''
|
| 1757
| 1833
| ''[[:d:Q29485358|Ridgeway]]''
|-
| style='text-align:right'| 1707
| [[Fitxategi:Sir Thomas Hanmer by Godfrey Kneller.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3525188|Sir Thomas Hanmer]]''
|
| 1677
| 1746
| [[Bettisfield]]
|-
| style='text-align:right'| 1708
| [[Fitxategi:Dr T J Pryce-Jenkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3525255|Thomas Pryce-Jenkins]]''
|
| 1862
| 1922
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1709
| [[Fitxategi:Thomas Rhys Thomas 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3525517|T. Rhys Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1982
|
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 1710
|
| ''[[:d:Q3526537|Gilbert Parkhouse]]''
|
| 1925
| 2000
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1711
|
| ''[[:d:Q3526728|Hugh Morris]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1712
| [[Fitxategi:Cyril Walters 1933.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3526811|Cyril Walters]]''
|
| 1905
| 1992
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 1713
|
| ''[[:d:Q3526860|Maurice Turnbull]]''
|
| 1906
| 1944
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1714
| [[Fitxategi:Timothy Richards Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3529077|Timothy Richards Lewis]]''
|
| 1841
| 1886
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1715
|
| ''[[:d:Q3530718|Tom Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1882
| 1955
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 1716
|
| ''[[:d:Q3530807|Tom Morgan]]''
|
| 1866
| 1899
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1717
| [[Fitxategi:Tom Prydie 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3530852|Tom Prydie]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 1718
| [[Fitxategi:Tom Williams WRU.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3530926|Tom Williams]]''
|
| 1860
| 1913
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 1719
|
| ''[[:d:Q3531420|Tomos Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1720
|
| ''[[:d:Q3531720|Tony Clement]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1721
|
| ''[[:d:Q3538565|Trevor Brewer]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1930
| 2018
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1722
|
| ''[[:d:Q3555478|Venetia Dearden]]''
| argazkilari britainiarra
| 1975
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 1723
|
| ''[[:d:Q3555990|Vernon Cooper]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1724
| [[Fitxategi:Young vr portrait 3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3555997|Vernon R. Young]]''
|
| 1937
| 2004
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1725
|
| ''[[:d:Q3561558|Vivian Jenkins]]''
|
| 1911
| 2004
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1726
|
| ''[[:d:Q3566386|Warren Fury]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1727
|
| ''[[:d:Q3566853|Wayne Proctor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1972
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1728
| [[Fitxategi:Will Joseph (WRU).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568294|Will Joseph]]''
|
| 1877
| 1959
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 1729
| [[Fitxategi:Billy Bancroft.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568414|Billy Bancroft]]''
|
| 1871
| 1959
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1730
| [[Fitxategi:William Bowen (Rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568451|William Bowen]]''
|
| 1862
| 1925
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 1731
| [[Fitxategi:William Dowell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568566|William Dowell]]''
|
| 1885
| 1949
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1732
|
| ''[[:d:Q3568591|William Edward de Winton]]''
|
| 1856
| 1922
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1733
| [[Fitxategi:William Ouseley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568860|William Ouseley]]''
|
| 1767
| 1842
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 1734
| [[Fitxategi:Billy Trew 1905.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3569004|Billy Trew]]''
|
| 1879
| 1926
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1735
| [[Fitxategi:Willie Llewellyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3569085|Willie Llewellyn]]''
|
| 1878
| 1973
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1736
|
| ''[[:d:Q3570190|Wyatt Gould]]''
|
| 1879
| 1960
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1737
|
| ''[[:d:Q3570213|Wyn Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1738
|
| ''[[:d:Q3603082|Aaron Morris]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1739
|
| ''[[:d:Q3604991|Adam M. Jones]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1740
| [[Fitxategi:Alexander Vlahos 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3610807|Alexander Vlahos]]''
|
| 1988
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 1741
|
| ''[[:d:Q3611713|Alice de Lacy, 3rd Countess of Lincoln]]''
|
| 1282<br/>1281
| 1348
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 1742
|
| ''[[:d:Q3614735|Amy Charles]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1743
|
| ''[[:d:Q3614741|Amy Guy]]''
|
| 1983
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1744
|
| ''[[:d:Q3616280|Andrew Lewis]]''
|
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1745
|
| ''[[:d:Q3624264|Arthur E. Powell]]''
|
| 1882
| 1969
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 1746
|
| ''[[:d:Q3624265|Arthur Emyr]]''
|
| 1962
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1747
|
| ''[[:d:Q3634630|Barbara Sidney, Countess of Leicester]]''
|
| 1563
| 1621
| ''[[:d:Q1107288|Coity]]''
|-
| style='text-align:right'| 1748
| [[Fitxategi:Benjamin Piercy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3638260|Benjamin Piercy]]''
|
| 1827
| 1888
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 1749
|
| ''[[:d:Q3644380|Brett Morse]]''
|
| 1989
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1750
|
| ''[[:d:Q3646166|Brynley Allen]]''
|
| 1921
| 2005
| [[Gilfach Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 1751
|
| ''[[:d:Q3648334|Mark Anthony]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1752
| [[Fitxategi:John Petherick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3656278|John Petherick]]''
|
| 1813
| 1882
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1753
|
| ''[[:d:Q3661738|Casey Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1754
|
| ''[[:d:Q3666366|Charles Cook]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1755
| [[Fitxategi:Chris Maxwell Wrexham FC at Wembley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3675531|Chris Maxwell]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1756
|
| ''[[:d:Q3681914|Ruth Dunning]]''
|
| 1911
| 1983
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1757
|
| ''[[:d:Q3682628|Colin Baker]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1758
| [[Fitxategi:Constance Edwina, Duchess of Westminster.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3687588|Constance Lewis]]''
|
| 1876
| 1970
| ''[[:d:Q3403676|Ruthin Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 1759
| [[Fitxategi:Bronze portrait of Constantinus I in the Musei Capitolini.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3699742|Cystennin I]]''
|
| 361
|
| ''[[:d:Q1309657|Segontium]]''
|-
| style='text-align:right'| 1760
|
| ''[[:d:Q3701545|Daniel Alfei]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1761
|
| ''[[:d:Q3701618|Daniel Gooch]]''
|
| 1869
| 1926
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 1762
|
| ''[[:d:Q3703268|David Morgan]]''
|
| 1937
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1763
| [[Fitxategi:Eddie Butler and Iqwal.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3718921|Eddie Butler]]''
|
| 1957
| 2022
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1764
|
| ''[[:d:Q3740753|Penelope Mortimer]]''
|
| 1918
| 1999
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 1765
|
| ''[[:d:Q3743241|William Simons]]''
|
| 1940
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1766
|
| [[Henry Habberley Price]]
| filosofo britainiarra
| 1899
| 1984
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1767
|
| ''[[:d:Q3751833|Frank Hauser]]''
|
| 1922
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1768
|
| ''[[:d:Q3758994|Gavin Quinnell]]''
|
| 1983
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1769
|
| ''[[:d:Q3771885|Glan Letheren]]''
|
| 1956
| 2024
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1770
|
| ''[[:d:Q3773585|Goronwy Owen]]''
|
| 1723
| 1769
| ''[[:d:Q13129624|Llanfair-Mathafarn-Eithaf]]''
|-
| style='text-align:right'| 1771
|
| ''[[:d:Q3774223|Graham Vearncombe]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 1992
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1772
| [[Fitxategi:Michael Dahl (1656-1659-1743) - Henry Somerset (1684–1714), 2nd Duke of Beaufort, KG, in Ducal Robes - 1180909 - National Trust.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3784998|Henry Somerset, 2nd Duke of Beaufort]]''
|
| 1684
| 1714
| ''[[:d:Q525635|Monmouth gaztelua]]''
|-
| style='text-align:right'| 1773
| [[Fitxategi:Hwe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3786307|Holly Hale]]''
|
| 1990
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1774
| [[Fitxategi:Genoa 1893.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3787233|Howard Passadoro]]''
|
| 1871
| 1921
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1775
| [[Fitxategi:CopyofTT072.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3791483|Ian Lougher]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1776
|
| ''[[:d:Q3791526|Russell Lloyd]]''
|
| 1916
| 2008
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1777
|
| ''[[:d:Q3806461|James Berkeley, 1st Baron Berkeley]]''
|
| 1394
| 1463
| ''[[:d:Q2630723|Raglan Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 1778
|
| ''[[:d:Q3806739|James Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1779
|
| ''[[:d:Q3807026|Janet Price]]''
|
| 1941
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 1780
|
| ''[[:d:Q3809621|John Sloman]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1781
|
| ''[[:d:Q3809908|Jonathan Brown]]''
| futbolari britainiarra (1990-)
| 1990
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1782
| [[Fitxategi:2012 2013 - Aitor Ariño - Flickr - Castroquini-FCB.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3809936|Aitor Ariño]]''
| eskubaloi jokalari espainiarra
| 1992
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1783
|
| ''[[:d:Q3814488|Ken Leek]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
| 2007
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 1784
|
| ''[[:d:Q3814797|Kevin Bowring]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
| 2024
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1785
|
| ''[[:d:Q3815276|Kim Ashfield]]''
|
| 1959
|
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 1786
| [[Fitxategi:Lee Lucas 08-02-2014 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3829377|Lee Lucas]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1787
| [[Fitxategi:Leigh Richmond Roose.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3830019|Leigh Richmond Roose]]''
|
| 1877
| 1916
| [[Holt (Gales)|Holt]]
|-
| style='text-align:right'| 1788
|
| ''[[:d:Q3830023|Leighton Phillips]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1789
|
| ''[[:d:Q3852373|Maud Chaworth]]''
|
| 1282
| 1322
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1790
|
| ''[[:d:Q3857385|Mike England]]''
|
| 1941
|
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 1791
|
| ''[[:d:Q3885328|Ralph Evans]]''
| boxeolari britainiarra
| 1953
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 1792
| [[Fitxategi:Portrait of D. Jones, Dolau Bach (4670288) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3896362|Dafydd Jones]]''
|
| 1803
| 1868
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 1793
|
| ''[[:d:Q3897540|Pat Glover]]''
|
| 1910
| 1971
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1794
|
| ''[[:d:Q3898091|Paul James]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1795
|
| ''[[:d:Q3899285|Penvhyn Llewellyn Neville]]''
|
| 1872
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1796
| [[Fitxategi:Peterkarrie.gif|center|128px]]
| ''[[:d:Q3900874|Peter Karrie]]''
| abeslari britainiarra
| 1946
|
| [[Vale of Glamorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 1797
|
| ''[[:d:Q3940078|Roger Freestone]]''
|
| 1968
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 1798
|
| ''[[:d:Q3943059|Ryan Doble]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1799
|
| ''[[:d:Q3945649|Sally El Hosaini]]''
|
| 1976
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1800
|
| ''[[:d:Q3951052|Innes Lloyd]]''
|
| 1925
| 1991
| [[Penmaenmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 1801
|
| ''[[:d:Q3960034|Sibyl de Neufmarché]]''
|
| 1100
| 1143
| ''[[:d:Q15107961|Brecon Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 1802
| [[Fitxategi:Nicole Scherzinger & the Phantoms - 16.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3961106|Simon Bowman]]''
| aktore britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1803
| [[Fitxategi:Quaregnon - Le Samyn des Dames & Le Samyn, 2 mars 2016, départ (B107).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3987390|Amy Roberts]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1804
|
| ''[[:d:Q3990627|George Baker]]''
| futbolari britainiarra
| 1936
| 2024
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 1805
|
| ''[[:d:Q3992473|Tom Griffiths]]''
|
| 1906
| 1981
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1806
|
| ''[[:d:Q3998498|Trevor Edwards]]''
|
| 1937
| 2024
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 1807
|
| ''[[:d:Q4009682|Venissa Head]]''
|
| 1956
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1808
|
| ''[[:d:Q4010127|Vernon Pugh]]''
|
| 1945
| 2003
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 1809
|
| ''[[:d:Q4020019|William George Trice]]''
|
| 1848
| 1920
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1810
| [[Fitxategi:William Henry Gladstone, Vanity Fair, 1882-02-11.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4020043|William Henry Gladstone]]''
|
| 1840
| 1891
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 1811
|
| ''[[:d:Q4020156|William Squire]]''
|
| 1917
| 1989
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1812
|
| ''[[:d:Q4026445|Julie Gore]]''
|
| 1958
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1813
| [[Fitxategi:Portrait of Nimrod (4671244).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4068173|Charles James Apperley]]''
|
| 1778
| 1843
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1814
| [[Fitxategi:St Afan's Church, Llanafan-Fawr - geograph.org.uk - 1468440.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4072521|Afan]]''
|
| 600
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 1815
|
| ''[[:d:Q4083831|Mark Bennett]]''
|
| 1963
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1816
| [[Fitxategi:Monaghan Saint Macartan's Cathedral Window Clogher Saints II Detail Saint Dobheóg of Lough Derg 2013 09 21.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4086821|Dabheog]]''
|
| 400
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1817
| [[Fitxategi:Frederick Birks VC AWM P02939.023.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4087034|Frederick Birks]]''
|
| 1894
| 1917
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 1818
|
| ''[[:d:Q4101408|Tommy Bamford]]''
|
| 1905
| 1967
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1819
|
| ''[[:d:Q4111556|Greville Wynne]]''
|
| 1919
| 1990
| [[Ystrad Mynach]]
|-
| style='text-align:right'| 1820
|
| ''[[:d:Q4134498|Gwilym Ddu o Arfon]]''
|
| 1250
| 1400
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1821
| [[Fitxategi:David John PHC 2016-4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4160395|David John]]''
|
| 1984
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1822
|
| ''[[:d:Q4160419|Kingsley Jones]]''
|
| 1969
|
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 1823
|
| ''[[:d:Q4161903|Dingad of Llandingat]]''
|
|
|
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 1824
|
| ''[[:d:Q4172032|Anthony Davies]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1825
|
| ''[[:d:Q4201328|Joseph Murray Ince]]''
|
| 1806
| 1859
| [[Londres]]<br/>[[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 1826
| [[Fitxategi:Gareth Evans2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4207234|Gareth Evans]]''
|
| 1980
|
| [[Hirwaun]]
|-
| style='text-align:right'| 1827
| [[Fitxategi:Steve Jones (presenter).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4207586|Steve Jones]]''
|
| 1977
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 1828
|
| ''[[:d:Q4212534|Maud Cunnington]]''
|
| 1869
| 1951
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1829
|
| ''[[:d:Q4215697|Tom Carpenter]]''
|
| 1887
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1830
| [[Fitxategi:St Keyne's Well - geograph.org.uk - 1556016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4218975|Cain]]''
|
| 425
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 1831
|
| ''[[:d:Q4219999|Cywair]]''
|
| 600<br/>455
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1832
|
| ''[[:d:Q4220725|Wiliam Cynwal]]''
|
|
| 1587
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1833
|
| ''[[:d:Q4232388|Gareth Coppack]]''
|
| 1980
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1834
| [[Fitxategi:Eglwys St Cristiolus Church, Llangristiolus.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4241293|Cristiolus]]''
|
| 550
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 1835
|
| ''[[:d:Q4252416|Elizabeth Howard]]''
|
| 1497<br/>1494
| 1558<br/>1559
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1836
| [[Fitxategi:The Most Reverend Francis Mostyn (5292133).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4304585|Francis Mostyn]]''
|
| 1860
| 1939
| [[Talacre]]
|-
| style='text-align:right'| 1837
|
| ''[[:d:Q4328347|Steve Newbury]]''
|
| 1956
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1838
| [[Fitxategi:Newton Heath - Jack Powell - First Incarnation.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4347281|Jack Powell]]''
|
| 1860
| 1947
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1839
|
| ''[[:d:Q4354797|Aubrey Powell]]''
|
| 1918
| 2009
| [[Cwmtwrch]]
|-
| style='text-align:right'| 1840
| [[Fitxategi:Irene Steer 1912 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4355198|Irene Steer]]''
|
| 1889
| 1977
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1841
| [[Fitxategi:Lord Edmund Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4360990|Edmund Davies, Baron Edmund-Davies]]''
|
| 1906
| 1992
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 1842
| [[Fitxategi:David Powell Price.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4376401|David Price]]''
|
| 1790
| 1854
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1843
| [[Fitxategi:Ian Preece PHC 2017-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4379087|Ian Preece]]''
|
| 1982
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1844
| [[Fitxategi:Emyr Jones Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4385607|Emyr Jones Parry]]''
|
| 1947
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1845
| [[Fitxategi:Sant Trillo St Trillo Betws yn Rhos Conwy Gogledd Cymru North Wales 16.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4411544|Elian]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1846
|
| ''[[:d:Q4457143|Tudclyd]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 1847
|
| ''[[:d:Q4470042|Cliff Wilson]]''
|
| 1934
| 1994
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1848
|
| ''[[:d:Q4470106|Philip Williams]]''
|
| 1967
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1849
|
| ''[[:d:Q4476244|Walter Watkins]]''
|
| 1880
| 1942
| [[Caersws]]
|-
| style='text-align:right'| 1850
|
| ''[[:d:Q4482653|Mark Fenton]]''
|
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1851
|
| ''[[:d:Q4502691|William John Hewlett]]''
|
| 1876
| 1921
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 1852
|
| ''[[:d:Q4505352|Arthen ap Seisyll]]''
|
| 750
| 807
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 1853
|
| ''[[:d:Q4529658|Clive Everton]]''
|
| 1937
| 2024
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1854
| [[Fitxategi:Eluned (straightened) Eglwys Aberhonddu (Brecon, Wales) 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4530046|Eluned]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 1855
| [[Fitxategi:Erin Richards filming on Penarth Pier January 2016 (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4539315|Erin Richards]]''
|
| 1986
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1856
| [[Fitxategi:Griffith-John-China.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4569597|Griffith John]]''
|
| 1831
| 1912
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1857
|
| ''[[:d:Q4575731|Geraint Williams]]''
|
| 1962
|
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 1858
|
| ''[[:d:Q4647963|A. J. R. Russell-Wood]]''
| historialari estatubatuarra
| 1940<br/>1939
| 2010
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1859
|
| ''[[:d:Q4648124|A. M. Esmonde]]''
|
| 1977
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1860
|
| ''[[:d:Q4661867|Aaron Bramwell]]''
|
| 1986
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 1861
|
| ''[[:d:Q4661931|Aaron Cook]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1862
|
| ''[[:d:Q4661935|Aaron Coundley]]''
|
| 1989
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1863
|
| ''[[:d:Q4663748|Abbas Farid]]''
|
| 1983
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1864
|
| ''[[:d:Q4666174|Abdulrahim Abby Farah]]''
|
| 1919
| 2018
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1865
| [[Fitxategi:Abel Christmas Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4666550|Abel Davies]]''
|
| 1861
| 1914
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 1866
|
| ''[[:d:Q4666582|Abel J. Jones]]''
|
| 1878
| 1949
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 1867
|
| ''[[:d:Q4667523|Abi Morgan]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1868
| [[Fitxategi:Abraham Garrod Thomas2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4668868|Abraham Garrod Thomas]]''
|
| 1853
| 1931
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1869
|
| ''[[:d:Q4678792|Adam Brown]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1870
|
| ''[[:d:Q4678942|Adam Davies]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1871
|
| ''[[:d:Q4679184|Adam Harding]]''
|
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1872
|
| ''[[:d:Q4679194|Adam Harrison]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1873
|
| ''[[:d:Q4679263|Adam Hughes]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1874
|
| ''[[:d:Q4679561|Adam O'Brian]]''
|
| 1989
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1875
|
| ''[[:d:Q4679574|Adam Owen]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1876
| [[Fitxategi:Adam Phillips. Photogr. by Bracha L. Ettinger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4679608|Adam Phillips]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1877
|
| ''[[:d:Q4679626|Adam Powell]]''
|
| 1976
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1878
|
| ''[[:d:Q4679892|Adam Thomas]]''
|
| 1986
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 1879
|
| ''[[:d:Q4679946|Adam Warren]]''
|
| 1991
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 1880
|
| ''[[:d:Q4684916|Adrian Cambriani]]''
|
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1881
|
| ''[[:d:Q4684968|Adrian Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1969
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1882
| [[Fitxategi:Adrian and Pat Dingle Wedding 1941-12-15.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4684982|Adrian Dingle]]''
|
| 1911
| 1974
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 1883
|
| ''[[:d:Q4685066|Adrian Griffiths]]''
|
| 1959
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1884
|
| ''[[:d:Q4685114|Adrian Holmes]]''
|
| 1974
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1885
|
| ''[[:d:Q4685181|Adrian Lewis Morgan]]''
|
| 1973
|
| [[Beddau]]
|-
| style='text-align:right'| 1886
|
| ''[[:d:Q4685352|Adrian Shaw]]''
|
| 1972
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1887
| [[Fitxategi:Adrian Street.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4685382|Adrian Street]]''
| borrokalari profesionala britainiarra
| 1940
| 2023
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 1888
|
| ''[[:d:Q4685401|Adrian Tucker]]''
|
| 1976
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1889
|
| ''[[:d:Q4704294|Al Lewis]]''
| abeslari britainiarra
| 1984
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 1890
|
| ''[[:d:Q4706157|Alan Beer]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1891
|
| ''[[:d:Q4706343|Alan Caughter]]''
| futbolari britainiarra
| 1946
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1892
|
| ''[[:d:Q4706459|Alan Curtis]]''
|
| 1954
|
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 1893
|
| ''[[:d:Q4706473|Alan David]]''
| aktore britainiarra
| 1941
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 1894
|
| ''[[:d:Q4706576|Alan Edwards]]''
|
| 1943
| 1987
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 1895
|
| ''[[:d:Q4706594|Alan Evans]]''
|
| 1949
| 1999
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 1896
|
| ''[[:d:Q4706644|Alan Fox]]''
|
| 1936
| 2021
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 1897
|
| ''[[:d:Q4706822|Alan Harrington]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2019
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 1898
|
| ''[[:d:Q4706991|Alan Jones]]''
|
| 1957
|
| [[Alltwen]]
|-
| style='text-align:right'| 1899
|
| ''[[:d:Q4706993|Alan Jones]]''
|
| 1938
|
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 1900
|
| ''[[:d:Q4706994|Alan Jones]]''
| futbolari britainiarra (1945-2023)
| 1945
| 2023
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1901
|
| ''[[:d:Q4707361|Alan Morgan]]''
|
| 1973
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1902
|
| ''[[:d:Q4707362|Alan Morgan]]''
|
| 1940
| 2011
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1903
|
| ''[[:d:Q4707517|Alan Petherbridge]]''
|
| 1927
| 2020
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1904
|
| ''[[:d:Q4707597|Alan Rees]]''
|
| 1938
| 2022
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1905
| [[Fitxategi:AlanRudkin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4707682|Alan Rudkin]]''
|
| 1941
| 2010
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1906
|
| ''[[:d:Q4707769|Alan Simons]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1907
|
| ''[[:d:Q4707782|Alan Smith]]''
|
| 1949
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1908
| [[Fitxategi:RwbAx6yf 400x400.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4707899|Alan Thompson]]''
|
| 1963
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1909
|
| ''[[:d:Q4708055|Alan Wilkins]]''
|
| 1953
|
| [[Rhiwbina]]
|-
| style='text-align:right'| 1910
|
| ''[[:d:Q4708093|Alan Wood]]''
|
| 1941
| 2018
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1911
|
| ''[[:d:Q4708700|Alastair Dalton]]''
|
| 1973
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1912
|
| ''[[:d:Q4708724|Alastair Hetherington]]''
| kazetari britainiarra
| 1919
| 1999
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1913
|
| ''[[:d:Q4708997|Alban Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1914
|
| ''[[:d:Q4709005|Alban Hill]]''
|
|
| 1559
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1915
|
| ''[[:d:Q4709611|Albert Alan Owen]]''
| musikagile britainiarra
| 1948
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1916
|
| ''[[:d:Q4709696|Albert Barnes]]''
| boxeolari britainiarra
| 1913
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1917
| [[Fitxategi:Albert Bruntnell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4709825|Albert Bruntnell]]''
| politikari australiarra
| 1866
| 1929
| [[Llanigon]]
|-
| style='text-align:right'| 1918
|
| ''[[:d:Q4709940|Clifford Williams]]''
|
| 1905
| 1987
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 1919
|
| ''[[:d:Q4710021|Albert Day]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1920
| [[Fitxategi:Cynan 1956 Aberdar.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4710162|Albert Evans-Jones]]''
|
| 1895
| 1970
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 1921
|
| ''[[:d:Q4710188|Albert Fear]]''
|
| 1907
| 2000
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 1922
|
| ''[[:d:Q4710243|Albert Freethy]]''
|
| 1885
| 1966
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1923
|
| ''[[:d:Q4710353|Albert Green]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1924
|
| ''[[:d:Q4710365|Albert Groves]]''
|
| 1886
| 1960
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1925
|
| ''[[:d:Q4710369|Albert Gubay]]''
|
| 1928
| 2016
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 1926
|
| ''[[:d:Q4710405|Albert Hall]]''
|
| 1918
| 1998
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1927
|
| ''[[:d:Q4710519|Albert Hybart]]''
|
| 1865
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1928
| [[Fitxategi:Albertjenkinsrugby.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4710573|Albert Jenkins]]''
|
| 1895
| 1953
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 1929
|
| ''[[:d:Q4710747|Albert Love]]''
|
| 1911
| 1943
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1930
|
| ''[[:d:Q4711030|Albert Powell]]''
|
| 1893
| 1979
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 1931
|
| ''[[:d:Q4711276|Albert Stitfall]]''
|
| 1924
| 1998
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1932
|
| ''[[:d:Q4711277|Albert Stock]]''
|
| 1897
| 1969
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1933
|
| ''[[:d:Q4711320|Albert Thomas]]''
|
| 1893
| 1965
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 1934
|
| ''[[:d:Q4711325|Albert Thompson]]''
| futbolari britainiarra
| 1912
|
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 1935
|
| ''[[:d:Q4711432|Albert Wardell]]''
|
| 1908
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1936
|
| ''[[:d:Q4711486|Albert Willis]]''
| politikari australiarra
| 1876
| 1954
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 1937
|
| ''[[:d:Q4711516|Albert Young]]''
|
| 1917
| 2013
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 1938
|
| ''[[:d:Q4714175|Alec James]]''
|
| 1889
| 1961
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 1939
|
| ''[[:d:Q4714179|Alec Jenkins]]''
|
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1940
|
| ''[[:d:Q4714181|Alec Jones]]''
|
| 1924
| 1983
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1941
| [[Fitxategi:AlecTempleton.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4714268|Alec Templeton]]''
| musikagile britainiarra
| 1910<br/>1909
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1942
|
| ''[[:d:Q4714328|Aled Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1943
| [[Fitxategi:Aled Davies (29997772112).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4714330|Aled Davies]]''
|
| 1991
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1944
| [[Fitxategi:Aled James.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4714333|Aled James]]''
|
| 1982
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1945
|
| ''[[:d:Q4714338|Aled Owen]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 2022
| ''[[:d:Q4981044|Brynteg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1946
| [[Fitxategi:Aledhaydnjones11.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4714340|Aled Haydn Jones]]''
|
| 1976
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 1947
|
| ''[[:d:Q4714342|Aled Thomas]]''
|
| 1985
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1948
|
| ''[[:d:Q4714343|Aled Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2005
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 1949
| [[Fitxategi:Erwau'r Daith, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4714348|Aled Wyn Davies]]''
|
| 1974
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 1950
|
| ''[[:d:Q4716965|Alex Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 1951
|
| ''[[:d:Q4717057|Alex Givvons]]''
|
| 1913
| 2002
| [[Pillgwenlly]]
|-
| style='text-align:right'| 1952
|
| ''[[:d:Q4717093|Alex Greenfield]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1990
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 1953
|
| ''[[:d:Q4717250|Alex Jones]]''
|
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 1954
| [[Fitxategi:Alex Jones 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4717255|Alex Jones]]''
|
| 1977
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 1955
|
| ''[[:d:Q4717296|Alex Kersey-Brown]]''
|
| 1942
| 2015
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1956
| [[Fitxategi:Alex Lawless 24-09-2011 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4717348|Alex Lawless]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 1957
|
| ''[[:d:Q4717889|Alex Titchiner]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 1958
|
| ''[[:d:Q4717948|Alex Walker]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 1959
|
| ''[[:d:Q4717998|Alex Winters]]''
|
| 1977
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 1960
|
| ''[[:d:Q4718381|Alexander Bland]]''
|
| 1866
| 1947
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 1961
|
| ''[[:d:Q4719014|Alexander Griffith]]''
|
| 1601
| 1676
| [[Llysfaen]]
|-
| style='text-align:right'| 1962
|
| ''[[:d:Q4719968|Alexander Rolls]]''
|
| 1818
| 1882
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1963
|
| ''[[:d:Q4720591|Alexandra Boyd]]''
|
| 2000
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 1964
|
| ''[[:d:Q4721654|Alf Day]]''
|
| 1907
| 1997
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 1965
| [[Fitxategi:Alf Morgans (1850-1933).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4721725|Alf Morgans]]''
|
| 1850
| 1933
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 1966
|
| ''[[:d:Q4721734|Alf Pugh]]''
|
| 1869
| 1942
| [[Esclusham]]
|-
| style='text-align:right'| 1967
|
| ''[[:d:Q4721752|Alf Shea]]''
|
| 1898
| 1969
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 1968
|
| ''[[:d:Q4721754|Alf Sherwood]]''
|
| 1923
| 1990
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 1969
|
| ''[[:d:Q4722523|Alfred Davies]]''
|
| 1850
| 1891
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 1970
|
| ''[[:d:Q4722541|Alfred Dickinson]]''
| futbolari britainiarra
| 1914
| 1998
| [[Saltney]]
|-
| style='text-align:right'| 1971
| [[Fitxategi:Alfred Dillon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4722542|Alfred Dillon]]''
|
| 1847
| 1915
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1972
|
| ''[[:d:Q4722679|Alfred Francis]]''
|
| 1885
| 1968
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 1973
|
| ''[[:d:Q4722738|Alfred Gooding]]''
|
| 1932
| 2018
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 1974
|
| ''[[:d:Q4722846|Alfred Higgs]]''
|
| 1904
| 1931
| [[Talywain]]
|-
| style='text-align:right'| 1975
|
| ''[[:d:Q4722948|Alfred Janes]]''
|
| 1911
| 1999
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 1976
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Alfred Lewis Jones. Wellcome L0050182.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4723069|Alfred Lewis Jones]]''
|
| 1845
| 1909
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1977
| [[Fitxategi:Albert Agustus Mathews.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4723134|Alfred Mathews]]''
|
| 1864
| 1946
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 1978
|
| ''[[:d:Q4723318|Alfred Pullin]]''
|
| 1860
| 1934
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 1979
| [[Fitxategi:1906 Sir Alfred Thomas MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4723516|Alfred Thomas, 1st Baron Pontypridd]]''
| politikari britainiarra
| 1840
| 1927
| [[Penylan]]
|-
| style='text-align:right'| 1980
|
| ''[[:d:Q4724154|Algernon Islay de Courcy Lyons]]''
|
| 1922
| 1993
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 1981
|
| ''[[:d:Q4726041|Alice Ormsby-Gore]]''
|
| 1952
| 1995
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 1982
| [[Fitxategi:Alison portret april 26, 1989.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4727193|Alison Statton]]''
|
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 1983
|
| ''[[:d:Q4730737|Allan Jones]]''
|
| 1940
| 1993
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 1984
|
| ''[[:d:Q4730784|Allan Lewis]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1942
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 1985
|
| ''[[:d:Q4731649|Allen Forward]]''
|
| 1921
| 1994
| [[Cwmavon (Torfaen)|Cwmavon]]
|-
| style='text-align:right'| 1986
| [[Fitxategi:Allen Raine (1836–1908).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4731836|Allen Raine]]''
|
| 1836
| 1908
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 1987
|
| ''[[:d:Q4732812|Allison Pearson]]''
| kazetari britainiarra
| 1960
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 1988
|
| ''[[:d:Q4737488|Alun Davies]]''
|
| 1943
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1989
| [[Fitxategi:Alun Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4737493|Alun Davies]]''
|
| 1964
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 1990
| [[Fitxategi:Alun Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4737495|Alun Evans]]''
|
| 1942
| 2011
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 1991
|
| ''[[:d:Q4737502|Alun Pugh]]''
|
| 1983
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 1992
|
| ''[[:d:Q4737505|Alun Owen]]''
| txirrindulari britainiarra
|
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 1993
| [[Fitxategi:Alun Pugh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4737506|Alun Pugh]]''
| politikari britainiarra
| 1955
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 1994
|
| ''[[:d:Q4737508|Alun Richards]]''
| eleberrigile britainiarra
| 1929
| 2004
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 1995
|
| ''[[:d:Q4737513|Alun Talfan Davies]]''
|
| 1913
| 2000
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 1996
|
| ''[[:d:Q4737514|Alun Williams]]''
|
| 1920
| 1992
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 1997
|
| ''[[:d:Q4737658|Alvan Williams]]''
|
| 1932
| 2003
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 1998
|
| ''[[:d:Q4738519|Alwyn Harris]]''
|
| 1936
| 2018
| [[Aberdulais]]
|-
| style='text-align:right'| 1999
|
| ''[[:d:Q4738526|Alwyn Jones]]''
|
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2000
|
| ''[[:d:Q4738533|Alwyn Rice Jones]]''
|
| 1934
| 2007
| [[Capel Curig]]
|-
| style='text-align:right'| 2001
|
| ''[[:d:Q4738536|Alwyn Sheppard Fidler]]''
| arkitekto britainiarra
| 1909
| 1990
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 2002
|
| ''[[:d:Q4741760|Ambrose Baker]]''
|
| 1897
| 1976
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2003
|
| ''[[:d:Q4746125|Amice de Clare]]''
|
| 1220
| 1284
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2004
|
| ''[[:d:Q4749104|Amy Beth Hayes]]''
|
| 1982
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2005
| [[Fitxategi:Harry and Amy Dillwyn (children of Lewis Llewelyn Dillwyn) by M. D. 1853 (3947813464).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4749165|Amy Dillwyn]]''
|
| 1845
| 1935
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2006
| [[Fitxategi:AmyEvans1911.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4749176|Amy Evans]]''
|
| 1884
| 1983
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 2007
|
| ''[[:d:Q4756448|Andrew Brown]]''
|
| 1980
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 2008
|
| ''[[:d:Q4756669|Andrew Coombs]]''
|
| 1984
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2009
| [[Fitxategi:AndrewDavies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4756770|Andrew Davies]]''
|
| 1983
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2010
| [[Fitxategi:Andrew Dilnot 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4756812|Andrew Dilnot]]''
|
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2011
|
| ''[[:d:Q4757162|Andrew Gray]]''
|
| 1955
| 1999
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2012
|
| ''[[:d:Q4757241|Andrew Harris]]''
|
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2013
| [[Fitxategi:Bp Andrew John crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4757506|Andrew John]]''
|
| 1964
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2014
|
| ''[[:d:Q4757532|Andrew Jones]]''
|
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2015
|
| ''[[:d:Q4757535|Andrew Jones]]''
|
| 1983
| 2023
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2016
|
| ''[[:d:Q4757840|Andrew MacLachlan]]''
|
| 1941
| 2019
| [[Trearddur]]
|-
| style='text-align:right'| 2017
|
| ''[[:d:Q4757992|Andrew McNeillie]]''
| poeta britainiarra
| 1946
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2018
|
| ''[[:d:Q4758034|Andrew Millward]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2019
|
| ''[[:d:Q4758081|Andrew Mumford]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2020
| [[Fitxategi:Andrew Phillip Smith.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4758266|Andrew Phillip Smith]]''
| idazle britainiarra
| 1966
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2021
| [[Fitxategi:Andrew RT Davies 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4758350|Andrew RT Davies]]''
|
| 1968
|
| [[Vale of Glamorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 2022
| [[Fitxategi:Andrew Richmond (Tyree, cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4758389|Andrew Richmond]]''
| politikari zeelandaberritarra
| 1832
| 1880
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2023
|
| ''[[:d:Q4758493|Andrew Salter]]''
|
| 1993
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2024
| [[Fitxategi:Andrew Vicari at the Celtic Manor (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4758799|Andrew Vicari]]''
|
| 1932
| 2016
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2025
|
| ''[[:d:Q4760358|Andy Allen]]''
|
| 1967
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2026
|
| ''[[:d:Q4760525|Andy Clement]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2027
| [[Fitxategi:Dibble, Andy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4760597|Andy Dibble]]''
| futbolari britainiarra
| 1965
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 2028
|
| ''[[:d:Q4760648|Andy Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1975
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2029
|
| ''[[:d:Q4760660|Andy Fenby]]''
|
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2030
|
| ''[[:d:Q4760715|Andy Goddard]]''
|
| 1968
|
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 2031
|
| ''[[:d:Q4760820|Andy Hockley]]''
| aktore britainiarra
| 1959
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2032
|
| ''[[:d:Q4760823|Andy Holden]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 2033
|
| ''[[:d:Q4760865|Andy Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1963
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2034
|
| ''[[:d:Q4760958|Andy Lloyd]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2035
|
| ''[[:d:Q4760995|Andy Martin]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2036
|
| ''[[:d:Q4761069|Andy Moule]]''
|
| 1977
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2037
|
| ''[[:d:Q4761195|Andy Puddle]]''
|
| 1956
|
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 2038
|
| ''[[:d:Q4761292|Andy Scott-Lee]]''
| egile abeslari britainiarra
| 1980
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 2039
|
| ''[[:d:Q4761436|Andy Vine]]''
|
| 1944
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2040
|
| ''[[:d:Q4761470|Andy White]]''
|
| 1948
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2041
| [[Fitxategi:Aneirin Hughes 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4761604|Aneirin Hughes]]''
|
| 1958
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2042
|
| ''[[:d:Q4761606|Aneirin Talfan Davies]]''
|
| 1909
| 1980
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 2043
|
| ''[[:d:Q4761761|Aneurin Norman]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2044
|
| ''[[:d:Q4761764|Aneurin Rees]]''
|
| 1858
| 1932
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 2045
|
| ''[[:d:Q4761765|Aneurin Williams]]''
| politikari britainiarra
| 1859
| 1924
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 2046
|
| ''[[:d:Q4762459|Angela Hazeldine]]''
| aktore britainiarra
| 1981
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 2047
| [[Fitxategi:Angharad James 2020-10-22 Cymru v Faroe Islands JS-103.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4763155|Angharad James]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2048
| [[Fitxategi:Portrait of Angharad Llwyd (4670528) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4763157|Angharad Llwyd]]''
|
| 1780
| 1866
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 2049
|
| ''[[:d:Q4763159|Angharad James]]''
|
| 1677
| 1749
| ''[[:d:Q3404501|Nantlle]]''
|-
| style='text-align:right'| 2050
|
| ''[[:d:Q4763160|Angharad Mason]]''
|
| 1979
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2051
|
| ''[[:d:Q4763163|Angharad ferch Meurig]]''
|
| 801
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2052
| [[Fitxategi:Ann Lesley Cotton From Poverty to Prosperity- Engaging the Next Generation (5579338412) (3).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4766340|Ann Cotton]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2053
| [[Fitxategi:Gwynneth.jpg|center|128px]]
| [[Ann Harriet Hughes]]
|
| 1852
| 1910
| ''[[:d:Q7680325|Talsarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 2054
| [[Fitxategi:Ann Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4766480|Ann Jones]]''
|
| 1953
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 2055
| [[Fitxategi:Ann Keen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4766483|Ann Keen]]''
|
| 1948
|
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 2056
| [[Fitxategi:Portrait of Ann Thomas (4674199) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4766531|Ann Maddocks]]''
|
| 1704
| 1727
| ''[[:d:Q29489729|Cefn-ydfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 2057
|
| ''[[:d:Q4767193|Anna Laetitia Waring]]''
|
| 1823
| 1910
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2058
|
| ''[[:d:Q4767676|Annabel Giles]]''
|
| 1959
| 2023
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 2059
| [[Fitxategi:Anne Griffith-Jones01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4768405|Anne Griffith-Jones]]''
|
| 1890
| 1973
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2060
|
| ''[[:d:Q4768477|Anne Johnston]]''
| politikari kanadarra
| 1932
| 2019
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2061
| [[Fitxategi:AnnekaRice.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4768946|Anneka Rice]]''
|
| 1958
|
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 2062
|
| ''[[:d:Q4769415|Annie Powell]]''
|
| 1906
| 1986
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 2063
| [[Fitxategi:Anthony Blackwood.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4772117|Anthony Blackwood]]''
|
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2064
|
| ''[[:d:Q4772713|Anthony Hicks]]''
|
| 1943
| 2010
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2065
| [[Fitxategi:Anthony Howells.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4772751|Anthony Howells]]''
|
| 1832
| 1915
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 2066
|
| ''[[:d:Q4772758|Anthony Hulme]]''
|
| 1910
| 2007
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2067
|
| ''[[:d:Q4772937|Anthony Leonard Harris]]''
| geologo britainiarra
| 1935
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2068
|
| ''[[:d:Q4772944|Anthony Ling]]''
|
| 1910
| 1987
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 2069
|
| ''[[:d:Q4772997|Anthony Malarczyk]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1975
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2070
|
| ''[[:d:Q4773210|Anthony O'Donnell]]''
|
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2071
|
| ''[[:d:Q4773224|Anthony Oliver]]''
|
| 1922
| 1995
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 2072
|
| ''[[:d:Q4773354|Anthony Reynolds]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2073
|
| ''[[:d:Q4773723|Anthony Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2074
|
| ''[[:d:Q4773726|Anthony Windham Jones]]''
|
| 1879
| 1959
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2075
| [[Fitxategi:Tony Williams, ACS Spring, 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4777220|Antony John Williams]]''
|
| 1964
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2076
| [[Fitxategi:Richard George William Pitt Booth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4782136|Richard Booth]]''
|
| 1938
| 2019
| [[Hay-on-Wye]]
|-
| style='text-align:right'| 2077
| [[Fitxategi:Arabella Elizabeth Roupell13.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4783330|Arabella Elizabeth Roupell]]''
|
| 1817
| 1914
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2078
| [[Fitxategi:Arash Amel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4784337|Arash Amel]]''
|
| 1976
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2079
|
| ''[[:d:Q4786506|Archibald Rowlands]]''
|
| 1892
| 1953
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2080
|
| ''[[:d:Q4786631|Archie Brown]]''
|
| 1894
|
| [[Crosskeys]]
|-
| style='text-align:right'| 2081
|
| ''[[:d:Q4789156|Arfon Griffiths]]''
|
| 1941
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2082
| [[Fitxategi:Portrait of One Evins a Welch man was lately comited to New Gate for saying hee was Christ (4670716) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4790887|Arise Evans]]''
|
| 1607
| 1660
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 2083
|
| ''[[:d:Q4793810|Frances Hoggan]]''
|
| 1843
| 1927
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 2084
|
| ''[[:d:Q4795190|F. Gwendolen Rees]]''
|
| 1906
| 1994
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 2085
|
| ''[[:d:Q4795256|Arnold Silverstone, Baron Ashdown]]''
|
| 1911
| 1977
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2086
| [[Fitxategi:ArronDavies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4796062|Arron Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2087
|
| ''[[:d:Q4797913|Arthur Banks]]''
|
| 1923
| 1944
| [[Llanddulas]]
|-
| style='text-align:right'| 2088
|
| ''[[:d:Q4797944|Arthur Bassett]]''
|
| 1914
| 1999
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 2089
| [[Fitxategi:Arthur Brown Port Vale footballer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4798110|Arthur Brown]]''
|
| 1903
| 1971
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2090
|
| ''[[:d:Q4798124|Arthur Buckler]]''
|
| 1882
| 1921
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2091
|
| ''[[:d:Q4798130|Arthur Bulkeley]]''
|
| 1445
| 1553
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 2092
|
| ''[[:d:Q4798338|Arthur Cornish]]''
|
| 1897
| 1948
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2093
|
| ''[[:d:Q4798355|Arthur Creber]]''
|
| 1909
| 1966
| [[Sketty]]
|-
| style='text-align:right'| 2094
|
| ''[[:d:Q4798409|Arthur Daniels]]''
|
| 1922
| 2001
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 2095
| [[Fitxategi:Arthur Edward Hardinge - retouched.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4798571|Arthur Edward Hardinge]]''
|
| 1828
| 1892
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2096
|
| ''[[:d:Q4798596|Arthur Ellis]]''
|
| 1990
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2097
|
| ''[[:d:Q4798724|Arthur Francis]]''
|
| 1953
|
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 2098
|
| ''[[:d:Q4798875|Arthur Granville]]''
|
| 1911
| 1987
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 2099
|
| ''[[:d:Q4798904|Arthur Griffiths]]''
|
| 1908
| 1995
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 2100
|
| ''[[:d:Q4799042|Arthur Henry Williams]]''
|
| 1894
| 1968
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 2101
|
| ''[[:d:Q4799063|Arthur Hickman]]''
|
| 1910
| 1995
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 2102
|
| ''[[:d:Q4799128|Arthur Horner]]''
| politikari britainiarra
| 1894
| 1968
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2103
|
| ''[[:d:Q4799229|Arthur James Herbert]]''
|
| 1820
| 1897
| [[Llansantffraed (Monmouthshire)|Llansantffraed]]
|-
| style='text-align:right'| 2104
| [[Fitxategi:Arthur James Mason by George Henry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4799230|Arthur James Mason]]''
|
| 1851
| 1928
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 2105
|
| ''[[:d:Q4799265|Arthur John Ensor]]''
|
| 1905
| 1995
| [[Llanishen]]
|-
| style='text-align:right'| 2106
| [[Fitxategi:Arthur John Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4799273|Arthur John Williams]]''
|
| 1834
| 1911
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2107
|
| ''[[:d:Q4799341|Arthur Kelton]]''
| idazle britainiarra
|
| 1549<br/>1550
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2108
|
| ''[[:d:Q4799469|Arthur Lea]]''
|
| 1866
| 1945
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2109
|
| ''[[:d:Q4799486|Arthur Lemon]]''
|
| 1905
| 1982
| [[Tonna (Neath)|Tonna]]
|-
| style='text-align:right'| 2110
|
| ''[[:d:Q4799506|Arthur Lever]]''
|
| 1920
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2111
|
| ''[[:d:Q4799542|Arthur Lloyd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2112
|
| ''[[:d:Q4800100|Arthur Rees]]''
|
| 1912
| 1998
| [[Llangadog]]
|-
| style='text-align:right'| 2113
| [[Fitxategi:Arthur Rosser.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4800175|Arthur Rosser]]''
|
| 1864
| 1954
| [[Oystermouth]]
|-
| style='text-align:right'| 2114
|
| ''[[:d:Q4800443|Arthur Thomas]]''
|
| 1895
| 1953
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2115
|
| ''[[:d:Q4800445|Arthur Thomas]]''
|
| 1901
| 1970
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2116
|
| ''[[:d:Q4800586|Arthur Wade-Evans]]''
|
| 1875
| 1964
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 2117
|
| ''[[:d:Q4800617|Arthur Waters]]''
|
| 1888
| 1953
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2118
|
| ''[[:d:Q4800631|Arthur Weare]]''
| futbolari britainiarra
| 1912
| 1994
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2119
|
| ''[[:d:Q4800988|Artie Moore]]''
|
| 1887
| 1949
| [[Pontllanfraith]]
|-
| style='text-align:right'| 2120
| [[Fitxategi:ArwelRichardsJune2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4802552|Arwel Richards]]''
|
| 1982
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2121
|
| ''[[:d:Q4805363|Ashley Bateman]]''
|
| 1988
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 2122
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120074.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4805364|Ashley Beck]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2123
|
| ''[[:d:Q4805629|Ashley Way]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2124
|
| ''[[:d:Q4812804|Atarah Ben-Tovim]]''
| musikari britainiarra
| 1940
| 2022
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2125
|
| ''[[:d:Q4815657|Atholl Oakeley]]''
|
| 1900
| 1987
| [[Rhoscolyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2126
|
| ''[[:d:Q4819086|Aubrey Casewell]]''
|
| 1909
| 1974
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 2127
|
| ''[[:d:Q4819096|Aubrey Davies]]''
|
| 1915
| 1994
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2128
|
| ''[[:d:Q4819135|Aubrey Jones]]''
|
| 1911
| 2003
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2129
|
| ''[[:d:Q4819183|Aubrey Richards]]''
|
| 1920
| 2000
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2130
| [[Fitxategi:Augustus Anson VC IWM Q 80462.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4821369|Augustus Anson]]''
|
| 1835
| 1877
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2131
|
| ''[[:d:Q4840761|Baden Powell]]''
| politikari australiarra
| 1900
| 1955
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 2132
|
| ''[[:d:Q4846432|Frederick Bowley]]''
|
| 1873
| 1943
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 2133
| [[Fitxategi:David Bailey Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4848345|Bailey Davies]]''
|
| 1884
| 1968
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 2134
| [[Fitxategi:Portrait of Brinley Richards, composer (4670494).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4850963|Henry Brinley Richards]]''
|
| 1819
| 1885
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2135
|
| ''[[:d:Q4858774|Barbara Brooke, Baroness Brooke of Ystradfellte]]''
|
| 1908
| 2000
| [[Llanwern]]
|-
| style='text-align:right'| 2136
|
| ''[[:d:Q4860676|Bari Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2137
| [[Fitxategi:Barnett Janner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4861635|Barnett Janner]]''
| politikari britainiarra
| 1892
| 1982
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2138
| [[Fitxategi:Barrie Hole.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4863526|Barrie Hole]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2139
|
| ''[[:d:Q4863529|Barrie Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2140
|
| ''[[:d:Q4863573|Barrie Williams]]''
|
| 1955<br/>1939
| 2018
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2141
| [[Fitxategi:Barry Elsby (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4864199|Barry Elsby]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2142
|
| ''[[:d:Q4864430|Barry Livesey]]''
|
| 1905
| 1959
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2143
|
| ''[[:d:Q4864433|Barry Lloyd]]''
|
| 1953
| 2016
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2144
|
| ''[[:d:Q4864507|Barry Metcalf]]''
|
| 1960
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 2145
|
| ''[[:d:Q4864878|Barry Watkins]]''
|
| 1921
| 2004
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 2146
|
| ''[[:d:Q4864914|Barry Wright]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2147
|
| ''[[:d:Q4877002|Beata Brookes]]''
| politikari britainiarra
| 1930
| 2015
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 2148
| [[Fitxategi:2013 Women's British Open - Becky Morgan (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4878858|Becky Morgan]]''
|
| 1974
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2149
| [[Fitxategi:William Beddoe Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4879027|Beddoe Rees]]''
|
| 1877
| 1931
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2150
|
| ''[[:d:Q4879327|Bedo Aeddren]]''
|
| 1505
|
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 2151
|
| ''[[:d:Q4879480|Bedwyr Williams]]''
|
| 1974
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2152
|
| ''[[:d:Q4885193|Ben Addis]]''
|
|
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2153
| [[Fitxategi:Ben Beynon rugby player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4885297|Ben Beynon]]''
|
| 1894
| 1969
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2154
| [[Fitxategi:Leadership, Paris - UNESCO - PHOTO0000003811 0001.tiff|center|128px]]
| ''[[:d:Q4885324|Ben Bowen Thomas]]''
|
| 1899
| 1977
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 2155
| [[Fitxategi:Ben Davies (1873-1930).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4885512|Ben Davies]]''
|
| 1873
| 1930
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2156
|
| ''[[:d:Q4885596|Ben Ellis]]''
| futbolari britainiarra
| 1906
| 1968
| [[Aberbargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2157
|
| ''[[:d:Q4885611|Ben Evans]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2158
| [[Fitxategi:Ben Evans London Broncos.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4885613|Ben Evans]]''
|
| 1992
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2159
| [[Fitxategi:Ben Flower.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4885643|Ben Flower]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2160
|
| ''[[:d:Q4885931|Ben John]]''
|
| 1991
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 2161
|
| ''[[:d:Q4885953|Ben Jones]]''
| futbolari britainiarra (1992-)
| 1992
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2162
|
| ''[[:d:Q4886058|Ben Lewis]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2163
|
| ''[[:d:Q4886292|Ben Phillips]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2164
|
| ''[[:d:Q4886365|Ben Roberts]]''
|
| 1950
| 2021
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2165
|
| ''[[:d:Q4886472|Ben Slade]]''
| telebista aurkezle britainiarra
| 1976
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2166
| [[Fitxategi:Ben Swallow 18-02-12.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4886530|Ben Swallow]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2167
|
| ''[[:d:Q4886643|Ben Watts-Jones]]''
|
| 1885
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2168
|
| ''[[:d:Q4886701|Ben Williams]]''
|
| 1892
| 1959
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 2169
|
| ''[[:d:Q4886702|Ben Williams]]''
|
| 1900
| 1968
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 2170
|
| ''[[:d:Q4887284|Benedict James]]''
| idazle britainiarra
| 1871
| 1957
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2171
| [[Fitxategi:Ben Davies as Geoffrey Wilder (Dorothy).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4888470|Benjamin Davies]]''
|
| 1858
| 1943
| [[Swansea]]<br/>[[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 2172
| [[Fitxategi:Benjamin Gronow.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4888734|Benjamin Gronow]]''
|
| 1887
| 1967
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2173
| [[Fitxategi:Portrait of Benjamin Hall, Esqr. M.P (4670824) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4888758|Benjamin Hall]]''
| politikari britainiarra
| 1777
| 1817
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 2174
|
| ''[[:d:Q4889295|Benjamin Thomas Williams]]''
| politikari britainiarra
| 1832
| 1890
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 2175
|
| ''[[:d:Q4889329|Benjamin Vaughan]]''
|
| 1917
| 2003
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2176
| [[Fitxategi:Skindred - Elbriot 2018 20.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4889528|Benji Webbe]]''
| abeslari britainiarra
| 1967
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2177
|
| ''[[:d:Q4889664|Bennett Arron]]''
|
| 1973
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2178
|
| ''[[:d:Q4891798|Beriah Moore]]''
|
| 1919
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2179
|
| ''[[:d:Q4893143|Bernard Frederick]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2180
|
| ''[[:d:Q4893182|Bernard Gould]]''
|
| 1893
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2181
|
| ''[[:d:Q4893213|Bernard Hedges]]''
|
| 1927
| 2014
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2182
|
| ''[[:d:Q4893330|Bernard Knight]]''
|
| 1931
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2183
|
| ''[[:d:Q4893436|Bernard McNally]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2184
|
| ''[[:d:Q4893711|Bernard Turnbull]]''
|
| 1904
| 1984
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2185
|
| ''[[:d:Q4894429|Bernie Lewis]]''
|
| 1945
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2186
|
| ''[[:d:Q4895054|Bert Evans]]''
|
| 1922
| 2008
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2187
|
| ''[[:d:Q4895128|Bert Hodgkinson]]''
|
| 1884
| 1939
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 2188
|
| ''[[:d:Q4895132|Bert Hollingdale]]''
|
| 1889
| 1961
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2189
|
| ''[[:d:Q4895151|Bert Jenkins]]''
|
| 1885
| 1943
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 2190
|
| ''[[:d:Q4895159|Bert Jones]]''
|
| 1906
| 1982
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2191
| [[Fitxategi:Herbert Samuel ('Bert') Thomas from NPG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4895337|Bert Thomas]]''
|
| 1883
| 1966
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2192
|
| ''[[:d:Q4895348|Bert Turner]]''
|
| 1909
| 1981
| [[Brithdir (Caerphilly)|Brithdir]]
|-
| style='text-align:right'| 2193
|
| ''[[:d:Q4895661|Bertie Williams]]''
|
| 1907
| 1968
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2194
|
| ''[[:d:Q4895662|Bertie Perkins]]''
|
| 1905
| 1992
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2195
|
| ''[[:d:Q4897594|Beth Morris]]''
| aktore britainiarra
| 1949
| 2018
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 2196
|
| ''[[:d:Q4897683|Bethan Elfyn]]''
|
| 1974
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2197
| [[Fitxategi:Bethan Jenkins 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4897688|Bethan Jenkins]]''
|
| 1981
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2198
| [[Fitxategi:Betsan Powys 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4898223|Betsan Powys]]''
| kazetari britainiarra
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2199
| [[Fitxategi:Betsi Cadwaladr.JPG|center|128px]]
| [[Betsi Cadwaladr]]
|
| 1789
| 1860
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 2200
|
| ''[[:d:Q4899014|Betty Williams]]''
|
| 1944
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2201
|
| ''[[:d:Q4899417|Beverley Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Queensferry (Flintshire)|Queensferry]]
|-
| style='text-align:right'| 2202
|
| ''[[:d:Q4908703|Bill Davies]]''
|
| 1906
| 1971
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2203
|
| ''[[:d:Q4908899|Bill Emery]]''
|
| 1897
| 1962
| [[Pentrebach]]
|-
| style='text-align:right'| 2204
|
| ''[[:d:Q4908928|Bill Evans]]''
|
| 1857
| 1935
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 2205
|
| ''[[:d:Q4908933|Bill Everson]]''
|
| 1906
| 1966
| [[Rudry|Rhydri]]
|-
| style='text-align:right'| 2206
|
| ''[[:d:Q4909319|Bill Harris]]''
| futbolari britainiarra
| 1928
| 1989
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2207
|
| ''[[:d:Q4909481|Bill Hopkin]]''
|
| 1914
| 2002
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2208
|
| ''[[:d:Q4910257|Bill Morris]]''
|
| 1869
| 1946
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2209
|
| ''[[:d:Q4910477|Bill Perry]]''
|
| 1886
| 1970
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2210
|
| ''[[:d:Q4910545|Bill Price]]''
|
| 1909
| 1993
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2211
|
| ''[[:d:Q4910664|Bill Roberts]]''
|
| 1908
| 1976
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2212
|
| ''[[:d:Q4910867|Bill Shortt]]''
|
| 1920
| 2004
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2213
|
| ''[[:d:Q4911257|Bill Waite]]''
|
| 1917
| 1980
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2214
|
| ''[[:d:Q4911295|Bill Watkins]]''
|
| 1923
| 2005
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2215
|
| ''[[:d:Q4912140|Billy Baker]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 2005
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 2216
|
| ''[[:d:Q4912156|Billy Bassett]]''
| futbolari britainiarra
| 1912
| 1977
| [[Brithdir (Caerphilly)|Brithdir]]
|-
| style='text-align:right'| 2217
|
| ''[[:d:Q4912241|Billy Bowen]]''
|
| 1897
| 1960
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2218
| [[Fitxategi:Billy Butler 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4912305|Billy Butler]]''
|
| 1942
|
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 2219
| [[Fitxategi:W.C.Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4912428|Billy Davies]]''
|
| 1883
| 1960
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 2220
| [[Fitxategi:Billy Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4912429|Billy Davies]]''
|
| 1882
| 1956
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 2221
|
| ''[[:d:Q4912481|Billy Douglas]]''
|
| 1863
| 1943
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2222
|
| ''[[:d:Q4912558|Billy Foulkes]]''
|
| 1926
| 1979
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2223
| [[Fitxategi:Billy Geen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4912588|Billy Geen]]''
|
| 1891
| 1915
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2224
|
| ''[[:d:Q4912622|Billy Gore]]''
|
| 1919
| 2010
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 2225
|
| ''[[:d:Q4912742|Billy Hughes]]''
|
| 1918
| 1981
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2226
|
| ''[[:d:Q4912750|Billy Hullin]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1942
| 2012
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 2227
|
| ''[[:d:Q4912779|Billy James]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1956
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2228
|
| ''[[:d:Q4912896|Billy Lewis]]''
|
| 1864
| 1935
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2229
|
| ''[[:d:Q4912914|Billy Lucas]]''
|
| 1918
| 1998
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2230
|
| ''[[:d:Q4912940|Billy Mainwaring]]''
|
| 1941
| 2019
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2231
|
| ''[[:d:Q4913055|Billy Moore]]''
|
| 1910
| 1976
| [[Garw ibaia]]
|-
| style='text-align:right'| 2232
|
| ''[[:d:Q4913065|Billy Morris]]''
|
| 1918
| 2002
| [[Llanddulas]]
|-
| style='text-align:right'| 2233
|
| ''[[:d:Q4913219|Billy Reed]]''
|
| 1928
| 2003
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 2234
|
| ''[[:d:Q4913221|Billy Rees]]''
|
| 1924
| 1996
| [[Blaengarw]]
|-
| style='text-align:right'| 2235
| [[Fitxategi:Billy Shergold - Newport County FC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4913299|Billy Shergold]]''
|
| 1923
| 1968
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2236
|
| ''[[:d:Q4913312|Billy Slade]]''
|
| 1941
| 2019
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2237
|
| ''[[:d:Q4913355|Billy Tabram]]''
|
| 1909
| 1992
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2238
|
| ''[[:d:Q4913424|Billy Waith]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2239
|
| ''[[:d:Q4913438|Billy Watkins]]''
|
| 1910
| 1972
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2240
|
| ''[[:d:Q4913472|Billy Williams]]''
|
| 1905
| 1973
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 2241
| [[Fitxategi:Blake Pelly in 1941.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4924461|Blake Pelly]]''
|
| 1907
| 1990
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 2242
|
| ''[[:d:Q4925838|Bleddyn Bowen]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1961
|
| ''[[:d:Q7837341|Trebanos]]''
|-
| style='text-align:right'| 2243
|
| ''[[:d:Q4925840|Bleddyn Jones]]''
|
| 1948
| 2021
| [[Lower Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 2244
|
| ''[[:d:Q4925842|Bleddyn Taylor]]''
|
| 1962
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2245
|
| ''[[:d:Q4932039|Bob Catley]]''
|
| 1942
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2246
|
| ''[[:d:Q4932261|Bob Delgado]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2247
|
| ''[[:d:Q4932323|Bob Dudley-Jones]]''
|
| 1952
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2248
|
| ''[[:d:Q4932383|Bob Evans]]''
|
| 1881
| 1962
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2249
| [[Fitxategi:Bob Franklin 1, 2011, jjron.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4932463|Bob Franklin]]''
|
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2250
|
| ''[[:d:Q4932881|Bob Humphrys]]''
|
| 1952
| 2008
| [[Splott]]
|-
| style='text-align:right'| 2251
|
| ''[[:d:Q4932960|Bob Jones]]''
|
| 1875
| 1944
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2252
|
| ''[[:d:Q4933076|Bob Kucera]]''
| politikari australiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2253
|
| ''[[:d:Q4933698|Bob Pugh]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2254
|
| ''[[:d:Q4933800|Bob Roberts]]''
|
| 1863
| 1950
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2255
|
| ''[[:d:Q4934328|Bob Weaver]]''
|
| 1912
|
| [[Ponciau]]
|-
| style='text-align:right'| 2256
|
| ''[[:d:Q4934724|Bobby Atherton]]''
|
| 1876
| 1917
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 2257
|
| ''[[:d:Q4934923|Bobby Delahay]]''
|
| 1900
| 1978
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2258
|
| ''[[:d:Q4935708|Bobby Weale]]''
|
| 1903
| 1970
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 2259
|
| [[Bobi Jones]]
|
| 1929
| 2017
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2260
|
| ''[[:d:Q4943807|Claire Curtis-Thomas]]''
|
| 1958
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2261
| [[Fitxategi:Bradley Pryce.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4955010|Bradley Pryce]]''
|
| 1981
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2262
|
| ''[[:d:Q4955057|Bradley Wadlan]]''
|
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2263
|
| ''[[:d:Q4958557|Brayley Reynolds]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
| 2023
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 2264
| [[Fitxategi:Brendachamberlain.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4960646|Brenda Chamberlain]]''
|
| 1912
| 1971
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2265
|
| ''[[:d:Q4963005|Brian Attley]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2266
|
| ''[[:d:Q4963078|Brian Bedford]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2022
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 2267
|
| ''[[:d:Q4963131|Brian Blears]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2005
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2268
|
| ''[[:d:Q4963178|Brian Bowditch]]''
| matematikari britainiarra
| 1961
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2269
|
| ''[[:d:Q4963235|Brian Butler]]''
|
| 1948
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2270
|
| ''[[:d:Q4963253|Brian Cairns]]''
|
| 1939
| 1993
| [[Trethomas]]
|-
| style='text-align:right'| 2271
|
| ''[[:d:Q4963315|Brian Caswell]]''
|
| 1954
|
| [[Gwernaffield]]
|-
| style='text-align:right'| 2272
|
| ''[[:d:Q4963491|Brian Curvis]]''
|
| 1937
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2273
|
| ''[[:d:Q4963529|Sarah Loosemore]]''
| tenislari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2274
|
| ''[[:d:Q4963649|Brian Earnshaw]]''
| idazle britainiarra
| 1929
| 2014
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2275
|
| ''[[:d:Q4963686|Brian Evans]]''
|
| 1936
| 2011
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 2276
|
| ''[[:d:Q4963687|Brian Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
| 2003
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 2277
|
| ''[[:d:Q4963897|Brian Griffiths]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
|
| [[Penycae|Pen-y-cae]]
|-
| style='text-align:right'| 2278
| [[Fitxategi:Brian Hancock.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4963931|Brian Hancock]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2279
|
| ''[[:d:Q4964112|Brian Hughes]]''
| futbolari britainiarra (1937-2018)
| 1937
| 2018
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2280
| [[Fitxategi:Brian Jenkins 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4964202|Brian Jenkins]]''
|
| 1942
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2281
|
| ''[[:d:Q4964204|Brian Jenkins]]''
| igerilari britainiarra
| 1943
| 2017
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2282
|
| ''[[:d:Q4964251|Brian Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1935
|
| [[Cwmcarn]]
|-
| style='text-align:right'| 2283
|
| ''[[:d:Q4964262|Brian Juliff]]''
|
| 1952
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 2284
|
| ''[[:d:Q4964454|Brian Law]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2285
|
| ''[[:d:Q4964513|Brian Lloyd]]''
|
| 1948
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2286
|
| ''[[:d:Q4964714|Brian McGuinness]]''
| filosofo britainiarra
| 1927
| 2019
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2287
|
| ''[[:d:Q4964811|Brian Morris, Baron Morris of Castle Morris]]''
|
| 1930
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2288
|
| ''[[:d:Q4964875|Brian Nicholas]]''
|
| 1933
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2289
|
| ''[[:d:Q4965053|Brian Plummer]]''
|
| 1936
| 2003
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2290
|
| ''[[:d:Q4965080|Brian Purcell]]''
|
| 1938
| 1969
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2291
|
| ''[[:d:Q4965353|Brian Sparks]]''
|
| 1931
| 2013
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 2292
|
| ''[[:d:Q4965445|Ruth Manning-Sanders]]''
|
| 1886
| 1988
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2293
|
| ''[[:d:Q4965619|Brian Whitcombe]]''
|
| 1934
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2294
| [[Fitxategi:Madam Bevan.jpg|center|128px]]
| [[Bridget Bevan]]
|
| 1698
| 1779
| ''[[:d:Q6661653|Llannewydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 2295
| [[Fitxategi:Rod Thomas Trickledown.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4967443|Bright Light Bright Light]]''
|
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2296
|
| ''[[:d:Q4968450|Brinley Williams]]''
|
| 1895
| 1987
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2297
|
| ''[[:d:Q4968451|Brinley Richards]]''
|
| 1904
| 1981
| ''[[:d:Q107032717|Nantyffyllon]]''
|-
| style='text-align:right'| 2298
| [[Fitxategi:BruceGeorge 21 Jan 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4977546|Bruce George]]''
| politikari britainiarra
| 1942
| 2020
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 2299
|
| ''[[:d:Q4980282|Bryan Orritt]]''
| futbolari britainiarra
| 1937
| 2014
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 2300
|
| ''[[:d:Q4980848|Bryn Day]]''
|
| 1919
| 1977
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2301
|
| ''[[:d:Q4980857|Bryn Evans]]''
|
| 1902
| 1970
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 2302
|
| ''[[:d:Q4980860|Bryn Goldswain]]''
|
| 1922
| 1983
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2303
|
| ''[[:d:Q4980861|Bryn Griffiths]]''
|
| 1982
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 2304
|
| ''[[:d:Q4980875|Bryn Howells]]''
|
| 1911
| 1983
| [[Hendy]]
|-
| style='text-align:right'| 2305
|
| ''[[:d:Q4980876|Bryn Jones]]''
| futbolari britainiarra (1939-)
| 1939
|
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 2306
|
| ''[[:d:Q4980877|Bryn Jones]]''
| futbolari britainiarra (1931-1990)
| 1931
| 1990
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2307
|
| ''[[:d:Q4980879|Bryn Jones]]''
|
| 1948
|
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 2308
|
| ''[[:d:Q4980880|Bryn Jones]]''
|
| 1912
| 1985
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2309
|
| ''[[:d:Q4980884|Bryn Lewis]]''
|
| 1891
| 1917
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 2310
|
| ''[[:d:Q4980907|Bryn Merrick]]''
|
| 1958
| 2015
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2311
|
| ''[[:d:Q4980910|Bryn Phillips]]''
|
| 1900
| 1980
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2312
|
| ''[[:d:Q4980919|Bryn Williams]]''
| sukaldariburu britainiarra
| 1977
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 2313
|
| ''[[:d:Q4981006|Brynley Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2314
|
| ''[[:d:Q4981007|Brynley F. Roberts]]''
| idazle britainiarra
| 1931
| 2023
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2315
|
| ''[[:d:Q4981021|Brynmor Williams]]''
|
| 1951
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2316
| [[Fitxategi:Lt-Col-W-Buckley-Roderick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4983367|Buckley Roderick]]''
|
| 1862
| 1908
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2317
|
| ''[[:d:Q4984759|Buddug Verona James]]''
|
| 1957
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2318
|
| ''[[:d:Q4984762|Buddug Williams]]''
|
| 1932
| 2021
| [[Cefneithin]]
|-
| style='text-align:right'| 2319
| [[Fitxategi:Phil Kite.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5004293|Byron Anthony]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2320
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Davies of Gower crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5004338|Byron Davies]]''
|
| 1952
|
| [[Gower penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 2321
|
| ''[[:d:Q5004379|Byron Hayward]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2322
|
| ''[[:d:Q5006278|C. Anne Wilson]]''
| historialari britainiarra
| 1927
| 2023
| [[Gower penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 2323
| [[Fitxategi:C E Wynn Williams 1927.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5006423|C. E. Wynn-Williams]]''
|
| 1903
| 1979
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2324
|
| ''[[:d:Q5006871|C. Stewart Sheppard]]''
|
| 1915
| 2002
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2325
|
| ''[[:d:Q5016641|Cadwaladr Bryner Jones]]''
|
| 1872
| 1954
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2326
|
| ''[[:d:Q5016647|Cadwgan of Llandyfai]]''
|
| 1150
| 1241
| [[Lamphey]]
|-
| style='text-align:right'| 2327
|
| ''[[:d:Q5016650|Cadwgan ap Meurig]]''
|
|
| 1074
| ''[[:d:Q13131807|Kingdom of Morgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 2328
|
| ''[[:d:Q5017482|Cai Griffiths]]''
|
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2329
|
| ''[[:d:Q5022959|Callum Hart]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2330
| [[Fitxategi:David brewster group.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5024269|Calvert Jones]]''
|
| 1804
| 1877
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2331
|
| ''[[:d:Q5026396|Cameron Toshack]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2332
|
| ''[[:d:Q5026420|Cameron Wright]]''
|
| 1901
| 1979
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2333
|
| ''[[:d:Q5032084|Candy Evans]]''
|
| 1903
| 1952
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 2334
|
| ''[[:d:Q5036555|Captain Beany]]''
| politikari britainiarra
| 1954
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2335
|
| ''[[:d:Q5037322|Cara Readle]]''
| aktore britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2336
| [[Fitxategi:Caradoc Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5037598|David Caradoc Evans]]''
|
| 1878
| 1945
| [[Llanfihangel-ar-Arth]]
|-
| style='text-align:right'| 2337
| [[Fitxategi:Caradog Roberts as Young Man.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5037600|Caradog Roberts]]''
|
| 1878
| 1935
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 2338
|
| ''[[:d:Q5037601|Caradog Jones]]''
|
| 1962
|
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 2339
| [[Fitxategi:Carey-Morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5039201|Carey Morris]]''
|
| 1882
| 1968
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 2340
|
| ''[[:d:Q5040015|Carl Dale]]''
| futbolari britainiarra
| 1966
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 2341
|
| ''[[:d:Q5040714|Carl Roberts]]''
|
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2342
|
| ''[[:d:Q5040764|Carl Sargent]]''
|
| 1952
| 2018
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 2343
| [[Fitxategi:Carl Sargeant.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5040766|Carl Sargeant]]''
|
| 1968
| 2017
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 2344
|
| ''[[:d:Q5044318|Carol Evans]]''
|
| 1938
| 2007
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 2345
|
| ''[[:d:Q5044730|Carole Seymour-Jones]]''
|
| 1943
| 2015
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2346
|
| ''[[:d:Q5045217|Caroline Sheen]]''
|
| 1974
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 2347
| [[Fitxategi:Caryshawkins glory.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5047746|Carys Hawkins]]''
| futbolari britainiarra
| 1989<br/>1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2348
| [[Fitxategi:Cate Le Bon in 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5051783|Cate Le Bon]]''
|
| 1983
|
| ''[[:d:Q7162279|Penboyr]]''
|-
| style='text-align:right'| 2349
| [[Fitxategi:Portrait of Mrs. Gladstone (4670770).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5052698|Catherine Gladstone]]''
|
| 1812
| 1900
| ''[[:d:Q370127|Hawarden Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 2350
|
| ''[[:d:Q5053946|Catrin Edwards]]''
|
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2351
| [[Fitxategi:Catrin Stewart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5053948|Catrin Stewart]]''
|
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2352
|
| ''[[:d:Q5053949|Catrin Thomas]]''
|
| 1964
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 2353
|
| ''[[:d:Q5055956|Cecil Biggs]]''
|
| 1881
| 1944
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2354
| [[Fitxategi:Cecil Raleigh (1856–1914).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5056292|Cecil Raleigh]]''
|
| 1856
| 1914
| ''[[:d:Q4667220|Aberystruth]]''
|-
| style='text-align:right'| 2355
|
| ''[[:d:Q5056310|Cecil Smith]]''
|
| 1904
| 1977
| [[Marchwiel]]
|-
| style='text-align:right'| 2356
|
| ''[[:d:Q5056313|Cecil Spiller]]''
|
| 1900
| 1974
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2357
|
| ''[[:d:Q5056381|Cecil Woodham-Smith]]''
|
| 1896
| 1977
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 2358
| [[Fitxategi:Frances Hodgkins Cedric Morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5057131|Cedric Morris]]''
|
| 1889
| 1982
| [[Sketty]]
|-
| style='text-align:right'| 2359
|
| ''[[:d:Q5057382|Ceiri Torjussen]]''
| musikagile britainiarra
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2360
|
| ''[[:d:Q5057386|Ceiron Thomas]]''
|
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2361
|
| ''[[:d:Q5057975|Celia Barlow]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2362
|
| ''[[:d:Q5058868|Cennydd Traherne]]''
|
| 1910
| 1995
| ''[[:d:Q5140546|Coedarhydyglyn]]''<br/>[[St. Nicholas (Vale of Glamorgan)|St. Nicholas]]
|-
| style='text-align:right'| 2363
| [[Fitxategi:LLangennith church.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5063221|Cenydd]]''
|
|
|
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 2364
|
| ''[[:d:Q5064233|Ceri Hughes]]''
|
| 1971
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2365
|
| ''[[:d:Q5064236|Ceri Peach]]''
| geografo britainiarra
| 1939
| 2018
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2366
|
| ''[[:d:Q5064237|Ceri Morgan]]''
|
| 1947
| 2020
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 2367
|
| ''[[:d:Q5064239|Ceri Phillips]]''
| aktore britainiarra
| 1987
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 2368
|
| ''[[:d:Q5064241|Ceri Richards]]''
|
| 1903
| 1971
| [[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 2369
| [[Fitxategi:Chad Bond.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5066169|Chad Bond]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2370
|
| ''[[:d:Q5074191|Chard Hayward]]''
| aktore australiarra
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2371
| [[Fitxategi:C A Duval.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5075082|Charles Allen Duval]]''
|
| 1810
| 1872
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 2372
|
| ''[[:d:Q5075534|Charles Benjamin Redrup]]''
|
| 1878
| 1961
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2373
|
| ''[[:d:Q5076682|Charles Dale]]''
| aktore britainiarra
| 1963
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 2374
|
| ''[[:d:Q5077255|Charles Edward Breese]]''
|
| 1867
| 1932
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 2375
| [[Fitxategi:Sir Charles Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5077316|Charles Edwards]]''
|
| 1867
| 1954
| ''[[:d:Q60845686|Gravel]]''
|-
| style='text-align:right'| 2376
|
| ''[[:d:Q5077323|Charles Edwards]]''
|
| 1628
| 1691
| ''[[:d:Q3402947|Rhydycroesau]]''
|-
| style='text-align:right'| 2377
| [[Fitxategi:Charles Gresford Edmondes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5078428|Charles Gresford Edmondes]]''
|
| 1838
| 1893
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 2378
|
| ''[[:d:Q5079440|Charles James Jackson]]''
|
| 1849
| 1923
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 2379
| [[Fitxategi:CJWatkinWilliamsAS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5079461|Watkin Williams]]''
|
| 1827
| 1884
| [[Llangar]]
|-
| style='text-align:right'| 2380
|
| ''[[:d:Q5080412|Charles Lynn Davies]]''
|
| 1929
|
| [[Bancyfelin]]
|-
| style='text-align:right'| 2381
|
| ''[[:d:Q5081077|Charles Morgan]]''
|
| 1909
| 2000
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 2382
| [[Fitxategi:Octavius Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5081341|Charles Octavius Swinnerton Morgan]]''
|
| 1803
| 1888
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2383
|
| ''[[:d:Q5081561|Charles Peart]]''
|
| 1759
| 1798
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 2384
|
| ''[[:d:Q5081757|Charles Prestwood Lucas]]''
|
| 1853
| 1931
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 2385
|
| ''[[:d:Q5081973|Charles Rees]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2386
|
| ''[[:d:Q5082319|Charles Sage]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2387
|
| ''[[:d:Q5082587|Charles Spencer]]''
|
| 1903
| 1941
| [[Llandough (Penarth)|Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 2388
|
| ''[[:d:Q5082610|Charles St John David]]''
|
| 1855
| 1924
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 2389
|
| ''[[:d:Q5082619|Charles Staines]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2390
| [[Fitxategi:Charles-Butt-Stanton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5082639|Charles Stanton]]''
|
| 1873
| 1946
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 2391
| [[Fitxategi:Reverend Dr Charles Symmons, by William Beechey (1753-1839).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5082797|Charles Symmons]]''
|
| 1749
| 1826
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2392
|
| ''[[:d:Q5083599|Charles Williams]]''
|
| 1807<br/>1804
| 1877
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2393
|
| ''[[:d:Q5083602|Charles Williams]]''
|
| 1906
| 1961
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2394
|
| ''[[:d:Q5084581|Charli Britton]]''
|
| 1952
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2395
|
| ''[[:d:Q5085086|Charlie Jones]]''
|
| 1911
| 1985
| [[Mynyddislwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2396
|
| ''[[:d:Q5085136|Charlie Landsborough]]''
| abeslari britainiarra
| 1941
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2397
|
| ''[[:d:Q5085196|Charlie Martin]]''
|
| 1913
| 1998
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2398
| [[Fitxategi:Parry 180395.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5085359|Charlie Parry]]''
|
| 1870
| 1922
| [[Llansilin]]
|-
| style='text-align:right'| 2399
|
| ''[[:d:Q5085395|Charlie Phillips]]''
|
| 1910
| 1969
| [[Victoria (Newport)|Victoria]]
|-
| style='text-align:right'| 2400
|
| ''[[:d:Q5085414|Charlie Pugh]]''
|
| 1896
| 1951
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2401
|
| ''[[:d:Q5085603|Charlie Thomas]]''
|
| 1864
| 1948
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2402
|
| ''[[:d:Q5085718|Charlie Winslade]]''
|
| 1931
| 1993
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2403
| [[Fitxategi:Charlotte Godley sketch, 1877.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5085957|Charlotte Godley]]''
|
| 1821
| 1907
| [[Pentrefoelas]]
|-
| style='text-align:right'| 2404
|
| ''[[:d:Q5086967|John Thomas]]''
|
| 1826
| 1908
| [[Castle Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 2405
|
| ''[[:d:Q5092334|Cherry Dee]]''
|
| 1987
|
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 2406
| [[Fitxategi:Cheryl Foster 20181101.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5092726|Cheryl Foster]]''
|
| 1990<br/>1980
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2407
|
| ''[[:d:Q5096125|Chick Jenkins]]''
|
| 1882
| 1932
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 2408
|
| ''[[:d:Q5105819|Chris Barnard]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2409
|
| ''[[:d:Q5105905|Chris Birch]]''
|
| 1984
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2410
|
| ''[[:d:Q5106346|Chris Dale]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2411
|
| ''[[:d:Q5106362|Chris Davies]]''
|
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2412
|
| ''[[:d:Q5106395|Chris Dicomidis]]''
|
| 1985
|
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2413
|
| ''[[:d:Q5106513|Chris Evans]]''
|
| 1962
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 2414
|
| ''[[:d:Q5106601|Chris Fry]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2415
|
| ''[[:d:Q5106660|Chris Giles]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2416
|
| ''[[:d:Q5107005|Chris Jenkins]]''
| aktore britainiarra
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2417
| [[Fitxategi:Chrisjenkinsbodypower.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5107007|Chris Jenkins]]''
|
|
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2418
|
| ''[[:d:Q5107015|Chris Johns]]''
|
| 1958
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2419
|
| ''[[:d:Q5107037|Chris Jones]]''
| futbolari britainiarra (1989-)
| 1989
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2420
| [[Fitxategi:Chris Llewellyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5107253|Chris Llewellyn]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2421
|
| ''[[:d:Q5107359|Chris Marustik]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2422
|
| ''[[:d:Q5107567|Chris Needs]]''
|
| 1954
| 2020
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 2423
|
| ''[[:d:Q5107713|Chris Pearce]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2424
|
| ''[[:d:Q5107766|Chris Pike]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2425
|
| ''[[:d:Q5107913|Chris Rodon]]''
| futbolari britainiarra
| 2000<br/>1963
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2426
|
| ''[[:d:Q5108280|Chris Todd]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2427
|
| ''[[:d:Q5108299|Chris Townsend]]''
|
| 1966
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 2428
|
| ''[[:d:Q5109563|Christian Edwards]]''
|
| 1975
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2429
|
| ''[[:d:Q5110078|Christian Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2430
| [[Fitxategi:Christine Chapman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5110965|Christine Chapman]]''
| politikari britainiarra
| 1956
|
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 2431
| [[Fitxategi:Christinegwyther.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5111036|Christine Gwyther]]''
|
| 1959
|
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 2432
| [[Fitxategi:Christine James Cyn-Archdderwydd Awst 2018 7.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5111062|Christine James]]''
|
| 1954
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 2433
|
| ''[[:d:Q5111419|Christmas Samuel]]''
|
| 1674
| 1764
| [[Llanegwad]]
|-
| style='text-align:right'| 2434
|
| ''[[:d:Q5111917|Christopher Bassett]]''
|
| 1752
| 1784
| [[Aberthaw]]
|-
| style='text-align:right'| 2435
|
| ''[[:d:Q5112290|Christopher Evans]]''
|
| 1951
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 2436
|
| ''[[:d:Q5112291|Christopher Evans]]''
|
| 1957
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2437
|
| ''[[:d:Q5112292|Christopher Evans]]''
|
| 1931
| 1979
| [[Aberdyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 2438
| [[Fitxategi:Christopher J. Yorath.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5112621|Christopher J. Yorath]]''
|
| 1879
| 1932
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2439
|
| ''[[:d:Q5112865|Christopher Meredith]]''
| idazle britainiarra
| 1954
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 2440
|
| ''[[:d:Q5112896|Christopher Monger]]''
|
| 1950
|
| [[Taff's Well]]
|-
| style='text-align:right'| 2441
|
| ''[[:d:Q5112979|Christopher O'Brien]]''
|
| 1950
|
| ''[[:d:Q7020578|Newtown]]''
|-
| style='text-align:right'| 2442
| [[Fitxategi:Christopher Rice Mansel Talbot by Alfred Count D'Orsay in 1834.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5113133|Christopher Rice Mansel Talbot]]''
|
| 1803
| 1890
| [[Penrice gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 2443
| [[Fitxategi:Christopher Salmon PCC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5113189|Christopher Salmon]]''
|
| 1978
|
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 2444
|
| ''[[:d:Q5113212|Christopher Seldon]]''
|
| 1953
|
| [[Glyncoch]]
|-
| style='text-align:right'| 2445
| [[Fitxategi:Self Portrait (gcf02743).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5113432|Christopher Williams]]''
|
| 1873
| 1934
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2446
| [[Fitxategi:Cian Ciaran Summersonic 2008 crop&lighten.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5119067|Cian Ciaran]]''
|
| 1976
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2447
|
| ''[[:d:Q5119143|Ciaran Jenkins]]''
|
| 1984
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2448
|
| ''[[:d:Q5119144|Ciaran Joyce]]''
| aktore britainiarra
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2449
|
| ''[[:d:Q5125191|Claire Evans]]''
|
| 1983
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2450
| [[Fitxategi:Claire Summers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5125320|Claire Summers]]''
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2451
|
| ''[[:d:Q5125351|Claire Williams]]''
|
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2452
| [[Fitxategi:ClaraNovelloDavies.tiff|center|128px]]
| ''[[:d:Q5126032|Clara Novello Davies]]''
|
| 1861
| 1943
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2453
|
| ''[[:d:Q5126175|Clare Greenwood]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2454
|
| ''[[:d:Q5129068|Claude Warner]]''
|
| 1882
| 1965
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2455
|
| ''[[:d:Q5131184|Clem Lewis]]''
|
| 1890
| 1944
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2456
| [[Fitxategi:Clement Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5131308|Clement Davies]]''
|
| 1884
| 1962
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 2457
| [[Fitxategi:Clem-Edwards-AS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5131317|Clement Edwards]]''
|
| 1869
| 1938
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 2458
|
| ''[[:d:Q5132540|Cliff Birch]]''
|
| 1928
| 1990
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2459
|
| ''[[:d:Q5132577|Cliff Curvis]]''
|
| 1927
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2460
|
| ''[[:d:Q5132650|Cliff Jones]]''
|
| 1914
| 1990
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 2461
|
| ''[[:d:Q5132743|Cliff Richards]]''
|
| 1901
| 1964
| [[Hafodyrynys]]
|-
| style='text-align:right'| 2462
|
| ''[[:d:Q5132760|Cliff Sear]]''
|
| 1936
| 2000
| [[Rhostyllen]]
|-
| style='text-align:right'| 2463
|
| ''[[:d:Q5132796|Cliff Williams]]''
|
| 1898
| 1930
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 2464
|
| ''[[:d:Q5132853|Clifford Allen, 1st Baron Allen of Hurtwood]]''
|
| 1889
| 1939
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2465
| [[Fitxategi:Clifford Evans.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5132938|Clifford Evans]]''
|
| 1912
| 1985
| [[Senghenydd]]
|-
| style='text-align:right'| 2466
|
| ''[[:d:Q5132939|Clifford Evans]]''
|
| 1913
| 1982
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 2467
|
| ''[[:d:Q5133076|Clifford Williams]]''
|
| 1939
| 2014
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 2468
|
| ''[[:d:Q5133077|Clifford Williams]]''
|
| 1926
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2469
|
| ''[[:d:Q5133081|Clifford Wright]]''
|
| 1922
| 2014
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 2470
|
| ''[[:d:Q5134124|Clinton Greyn]]''
| aktore britainiarra
| 1936<br/>1933
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2471
|
| ''[[:d:Q5134498|Clive Best]]''
|
| 1931
| 2013
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 2472
|
| ''[[:d:Q5134504|Clive Bowen]]''
|
| 1943
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2473
|
| ''[[:d:Q5134507|Clive Branson]]''
|
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2474
|
| ''[[:d:Q5134542|Clive Davies]]''
|
| 1951
|
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 2475
|
| ''[[:d:Q5134585|Clive Griffiths]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
| 2022
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2476
|
| ''[[:d:Q5134586|Clive Griffiths]]''
|
| 1954
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2477
|
| ''[[:d:Q5134598|Clive Hill]]''
| aktore britainiarra
| 1958
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2478
|
| ''[[:d:Q5134608|Clive Jenkins]]''
|
| 1926
| 1999
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2479
|
| ''[[:d:Q5134610|Clive Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2480
|
| ''[[:d:Q5134640|Clive Norling]]''
|
| 1950
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2481
|
| ''[[:d:Q5134670|Clive Shell]]''
|
| 1947
| 2012
| [[Pyle]]
|-
| style='text-align:right'| 2482
|
| ''[[:d:Q5144972|Colin Casemore]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2483
|
| ''[[:d:Q5145044|Colin Dixon]]''
|
| 1943
| 1993
| [[Butetown]]
|-
| style='text-align:right'| 2484
|
| ''[[:d:Q5145075|Colin Evans]]''
|
| 1936
| 1992
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2485
|
| ''[[:d:Q5145089|Colin Fletcher]]''
|
| 1922
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2486
|
| ''[[:d:Q5145124|Colin Gale]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
| 2008
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2487
|
| ''[[:d:Q5145156|Colin Green]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 2488
|
| ''[[:d:Q5145170|Colin H. Williams]]''
| akademikoa britainiarra
| 1950
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2489
|
| ''[[:d:Q5145200|Colin Hillman]]''
|
| 1961
| 2009
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2490
|
| ''[[:d:Q5145239|Colin Jeavons]]''
|
| 1929
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2491
|
| ''[[:d:Q5145249|Colin Jones]]''
|
| 1959
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 2492
| [[Fitxategi:ColinLeys-2016-SOAS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5145287|Colin Leys]]''
|
| 1931
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2493
|
| ''[[:d:Q5145355|Colin McCormack]]''
|
| 1941
| 2004
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2494
|
| ''[[:d:Q5145499|Colin Randell]]''
| futbolari britainiarra
| 1952
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2495
|
| ''[[:d:Q5145585|Colin Standing]]''
|
| 1942
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2496
|
| ''[[:d:Q5157987|Con Murphy]]''
|
| 1908
| 1964
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 2497
|
| ''[[:d:Q5167027|Cooke Davies]]''
| politikari kanadarra
| 1897
| 1970
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 2498
| [[Fitxategi:Cory Allen at The Arms Park 2013-10-21 17-55.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5173537|Cory Allen]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2499
|
| ''[[:d:Q5180912|Craig Draper]]''
|
| 1982
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2500
|
| ''[[:d:Q5180944|Craig Evans]]''
|
| 1971
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2501
|
| ''[[:d:Q5180983|Craig Gallivan]]''
| aktore britainiarra
| 1984
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2502
|
| ''[[:d:Q5180995|Craig Goodwin]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2503
|
| ''[[:d:Q5181010|Craig Handley]]''
|
| 1977
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2504
|
| ''[[:d:Q5181044|Craig Hill]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2505
|
| ''[[:d:Q5181147|Craig Lawton]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 2506
|
| ''[[:d:Q5181341|Craig Price]]''
|
| 1989
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2507
|
| ''[[:d:Q5181370|Craig Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2508
|
| ''[[:d:Q5181496|Craig Stiens]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2509
|
| ''[[:d:Q5195826|Curtis McDonald]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2510
|
| ''[[:d:Q5196810|Cuthbert Taylor]]''
| boxeolari britainiarra
| 1909
| 1977
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2511
|
| ''[[:d:Q5200682|Cyril Davies]]''
|
| 1948
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2512
|
| ''[[:d:Q5200745|Cyril Gwynn]]''
|
| 1897
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2513
| [[Fitxategi:Cyril Lakin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5200787|Cyril Lakin]]''
|
| 1893
| 1948
| ''[[:d:Q13132002|Cadoxton]]''
|-
| style='text-align:right'| 2514
| [[Fitxategi:Cyril Lea (1978).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5200789|Cyril Lea]]''
|
| 1934
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2515
|
| ''[[:d:Q5200865|Cyril Rowland]]''
|
| 1905
| 1971
| [[Llandrillo-yn-Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 2516
|
| ''[[:d:Q5200894|Cyril Tamplin]]''
|
| 1921
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2517
|
| ''[[:d:Q5200900|Cyril Trailor]]''
|
| 1919
| 1986
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2518
|
| ''[[:d:Q5208339|Daffyd Dyvyr]]''
|
| 1919
| 1991
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2519
|
| ''[[:d:Q5208377|Dafydd Carter]]''
|
| 1992
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2520
| [[Fitxategi:Eglwys Corpus Christi, Tremeirchion Sir Ddinbych Church Denbighshire, North Wales 35.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5208379|Dafydd Ddu o Hiraddug]]''
|
| 1350
| 1371
| [[Cwm (Denbighshire)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 2521
|
| ''[[:d:Q5208381|Dafydd Hewitt]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2522
|
| ''[[:d:Q5208382|Dafydd Gorlech]]''
|
| 1410
| 1490
| [[Abergorlech]]
|-
| style='text-align:right'| 2523
|
| ''[[:d:Q5208383|Dafydd Ieuan]]''
|
| 1969
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2524
|
| ''[[:d:Q5208384|Dafydd Lockyer]]''
|
| 1985
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2525
|
| ''[[:d:Q5208385|Dafydd Nanmor]]''
|
| 1420
| 1485
| [[Nantmor]]
|-
| style='text-align:right'| 2526
|
| ''[[:d:Q5208977|Dai Bevan]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2527
|
| ''[[:d:Q5208983|Dai Davies]]''
|
| 1896
| 1976
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2528
|
| ''[[:d:Q5208985|Dai Davies]]''
|
| 1880
| 1944
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2529
|
| ''[[:d:Q5208986|Dai Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1948
| 2021
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 2530
| [[Fitxategi:David Maldwyn Davies 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5208987|Dai Davies]]''
|
| 1925
| 2003
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 2531
| [[Fitxategi:David Davies c215f5bacb.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5208989|Dai Davies]]''
|
| 1959
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 2532
|
| ''[[:d:Q5208990|Dai Edwards]]''
|
| 1896
| 1960
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 2533
|
| ''[[:d:Q5208992|Dai Dower]]''
|
| 1933
| 2016
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 2534
|
| ''[[:d:Q5208993|Dai Evans]]''
|
| 1872
| 1912
| [[Maenclochog]]
|-
| style='text-align:right'| 2535
|
| ''[[:d:Q5208994|Dai Evans]]''
|
| 1902
| 1951
| [[Abercanaid]]
|-
| style='text-align:right'| 2536
|
| ''[[:d:Q5209000|Dai Francis]]''
|
| 1911
| 1981
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 2537
|
| ''[[:d:Q5209004|Dai Hiddlestone]]''
|
| 1890
| 1973
| [[Hendy]]
|-
| style='text-align:right'| 2538
|
| ''[[:d:Q5209010|Dai Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2539
|
| ''[[:d:Q5209014|Dai Lawrence]]''
| futbolari britainiarra
| 1947
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2540
| [[Fitxategi:Dai Lewis (Rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5209015|Dai Lewis]]''
|
| 1866
| 1943
| [[Radyr|Radur]]
|-
| style='text-align:right'| 2541
|
| ''[[:d:Q5209023|Dai Nicholas]]''
|
| 1897
| 1982
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2542
| [[Fitxategi:Dai Parker 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5209025|Dai Parker]]''
|
| 1904
| 1965
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 2543
|
| ''[[:d:Q5209027|Dai Prosser]]''
|
| 1912
| 1973
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2544
|
| ''[[:d:Q5209028|Dai Rees]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2545
|
| ''[[:d:Q5209029|Dai Rees]]''
|
|
|
| [[Dinas Cross]]
|-
| style='text-align:right'| 2546
|
| ''[[:d:Q5209031|Dai Rees]]''
|
| 1964
|
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 2547
|
| ''[[:d:Q5209032|Dai Richards]]''
|
| 1906
| 1969
| [[Abercanaid]]
|-
| style='text-align:right'| 2548
|
| ''[[:d:Q5209035|Dai Royston Bevan]]''
|
| 1928
| 2008
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2549
|
| ''[[:d:Q5209037|Dai Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1909
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2550
|
| ''[[:d:Q5209039|Dai Thomas]]''
|
| 1879
| 1958
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 2551
|
| ''[[:d:Q5209040|Dai Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1975
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2552
|
| ''[[:d:Q5209043|Dai Ward]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 1996
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2553
|
| ''[[:d:Q5209044|Dai Westacott]]''
|
| 1882
| 1917
| [[Grangetown (Cardiff)|Grangetown]]
|-
| style='text-align:right'| 2554
|
| ''[[:d:Q5210441|Dale Ford]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2555
|
| ''[[:d:Q5210694|Dale Williams]]''
|
| 1987
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 2556
| [[Fitxategi:Dalton Grant.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5211687|Dalton Grant]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2557
|
| ''[[:d:Q5212277|Damian Keyes]]''
| musika-irakasle britainiarra
| 1976
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2558
|
| ''[[:d:Q5212328|Damian Shirazi]]''
|
| 1983
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2559
|
| ''[[:d:Q5212452|Damien Hudd]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2560
| [[Fitxategi:Damon Searle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5212879|Damon Searle]]''
| futbolari britainiarra
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2561
| [[Fitxategi:Dan Beddoe facing left in 1918 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5213131|Dan Beddoe]]''
|
| 1863
| 1937
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2562
|
| ''[[:d:Q5213252|Dan Cherry]]''
|
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2563
| [[Fitxategi:Dan Fish.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5213482|Dan Fish]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| ''[[:d:Q1152204|South Glamorgan]]''
|-
| style='text-align:right'| 2564
|
| ''[[:d:Q5213554|Dan George]]''
|
| 1986
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2565
|
| ''[[:d:Q5213612|Dan Griffiths]]''
|
| 1857
| 1936
| ''[[:d:Q5197243|Cwmduad]]''
|-
| style='text-align:right'| 2566
|
| ''[[:d:Q5213878|Dan Lewis]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2567
| [[Fitxategi:Dan-thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5214493|Dan Thomas]]''
|
| 1993
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2568
|
| ''[[:d:Q5216926|Daniel Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2569
| [[Fitxategi:Daniel Ddu.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5217090|Daniel Evans]]''
| poeta britainiarra
| 1792
| 1846
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 2570
|
| ''[[:d:Q5217091|Daniel Evans]]''
|
| 1774
| 1835
| [[Eglwyswrw]]
|-
| style='text-align:right'| 2571
|
| ''[[:d:Q5217351|Daniel Griffiths]]''
|
| 1979
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2572
|
| ''[[:d:Q5217448|Daniel Hawksford]]''
| aktore britainiarra
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2573
|
| ''[[:d:Q5217665|Daniel James]]''
|
| 1848
| 1920
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 2574
|
| ''[[:d:Q5217713|Daniel Jones]]''
|
| 1875
| 1959
| [[Taibach]]
|-
| style='text-align:right'| 2575
| [[Fitxategi:Dan Lloyd a Mr Pinc.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5217957|Daniel Lloyd]]''
|
| 1982
|
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 2576
|
| ''[[:d:Q5218257|Daniel Newton]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2577
|
| ''[[:d:Q5218391|Daniel Pascoe]]''
|
| 1900
| 1971
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 2578
| [[Fitxategi:Daniel Protheroe.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5218493|Daniel Protheroe]]''
|
| 1866
| 1934
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 2579
| [[Fitxategi:Portrait of Daniel Silvan Evans (4674117).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5218767|Daniel Silvan Evans]]''
|
| 1818
| 1903
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2580
| [[Fitxategi:Daniel Williams (1643-1716).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5219099|Daniel Williams]]''
|
| 1643
| 1716
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2581
| [[Fitxategi:DanielleLineker2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5219402|Danielle Lineker]]''
|
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2582
|
| ''[[:d:Q5220206|Danny Canning]]''
|
| 1926
| 2014
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 2583
|
| ''[[:d:Q5220344|Danny Ferguson]]''
|
| 1903
| 1971
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2584
|
| ''[[:d:Q5220422|Danny Harris]]''
|
| 1937
|
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 2585
|
| ''[[:d:Q5220457|Danny Hurcombe]]''
|
| 1895
| 1965
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2586
|
| ''[[:d:Q5220672|Danny Newall]]''
|
| 1991
| 1997
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2587
| [[Fitxategi:Danny Parslow 2017-08-28 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5220721|Danny Parslow]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Hengoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2588
|
| ''[[:d:Q5220880|Danny Thomas]]''
| futbolari britainiarra (1975-)
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2589
|
| ''[[:d:Q5220937|Danny Williams]]''
| futbolari britainiarra (1979-)
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2590
|
| ''[[:d:Q5220946|Danny Wilson]]''
|
| 1955
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2591
|
| ''[[:d:Q5222071|Daral Pugh]]''
|
| 1961
|
| [[Crynant]]
|-
| style='text-align:right'| 2592
|
| ''[[:d:Q5222678|Dari Taylor]]''
|
| 1944
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 2593
| [[Fitxategi:Darren Allinson 2 crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5224748|Darren Allinson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2594
|
| ''[[:d:Q5224868|Darren Daniel]]''
|
| 1986
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 2595
|
| ''[[:d:Q5224871|Darren Davies]]''
|
| 1978
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2596
|
| ''[[:d:Q5224901|Darren Edwards]]''
|
| 1974
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2597
|
| ''[[:d:Q5224966|Darren Heyes]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2598
|
| ''[[:d:Q5224988|Darren Jeffries]]''
| aktore britainiarra
| 1982
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2599
| [[Fitxategi:Darrenjones.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5224996|Darren Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2600
|
| ''[[:d:Q5225131|Darran Rowbotham]]''
| futbolari britainiarra
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2601
|
| ''[[:d:Q5225192|Darren Thomas]]''
|
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2602
|
| ''[[:d:Q5225199|Darren Tinson]]''
|
| 1969
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 2603
|
| ''[[:d:Q5225221|Darren Waters]]''
|
| 1985
|
| [[Beddau]]
|-
| style='text-align:right'| 2604
|
| ''[[:d:Q5225252|Darren Wynne]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Deeside]]
|-
| style='text-align:right'| 2605
|
| ''[[:d:Q5228468|Dave Cameron]]''
| futbolari britainiarra
| 1975
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2606
| [[Fitxategi:Dave Colclough.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5228567|Dave Colclough]]''
|
| 1964
| 2016
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2607
|
| ''[[:d:Q5228883|Dave Gwyther]]''
|
| 1948
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2608
|
| ''[[:d:Q5228986|Dave Hollins]]''
|
| 1938
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2609
|
| ''[[:d:Q5229055|Dave Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
| 2022
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2610
|
| ''[[:d:Q5229167|Dave Lee]]''
|
| 1956
|
| [[Pontllanfraith]]
|-
| style='text-align:right'| 2611
| [[Fitxategi:Dave newsham silverstone2012.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5229464|Dave Newsham]]''
|
| 1967
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2612
|
| ''[[:d:Q5230110|Dave Williams]]''
|
| 1942
| 2015
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2613
|
| ''[[:d:Q5230426|David Davies]]''
|
| 1935
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2614
|
| ''[[:d:Q5230584|David Abruzzese]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2615
| [[Fitxategi:David Anthony and William Groulx at the 2012 Summer Paralympics.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5230801|David Anthony]]''
|
| 1989
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2616
| [[Fitxategi:Dr D.Ben Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5231301|David Benjamin Rees]]''
| historialari britainiarra
| 1937
|
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 2617
|
| ''[[:d:Q5231397|David Beynon]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2618
|
| ''[[:d:Q5231425|David Bishop]]''
|
| 1983
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 2619
| [[Fitxategi:1906 Sir David Brynmor Jones MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5231862|David Brynmor Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1852<br/>1851
| 1921
| [[Londres]]<br/>[[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2620
|
| ''[[:d:Q5231897|David Burcher]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1972
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2621
| [[Fitxategi:Portrait of David Charles (4674418).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232309|David Charles]]''
|
| 1762
| 1834
| ''[[:d:Q10987143|Llanfihangel Abercywyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 2622
| [[Fitxategi:Revd David Charles Davies (1826-91) (1864) NLW3362033.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232316|David Charles Davies]]''
|
| 1826
| 1891
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2623
|
| ''[[:d:Q5232685|David Crouch]]''
| historialari britainiarra
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2624
|
| ''[[:d:Q5232755|David D'Auria]]''
|
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2625
| [[Fitxategi:David Daniel (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232811|David Daniel]]''
|
| 1871
| 1948
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2626
|
| ''[[:d:Q5232812|David Daniel Davis]]''
|
| 1777
| 1841
| [[Llandyfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 2627
| [[Fitxategi:Trydedd gân David Davies, (Dai'r Cantwr) - yn gosod allan ei alar dwys a'i hiraeth am ei wlad enedigol, yn nghyd â rhybuddion i bawb ochelyd pechod - a dderbyniwyd mewn llythyr at gyfaill (IA wg35-2-181).pdf|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232848|David Davies]]''
|
| 1812
| 1874
| [[Llancarfan]]
|-
| style='text-align:right'| 2628
|
| ''[[:d:Q5232850|David Davies]]''
|
| 1742
| 1819
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 2629
|
| ''[[:d:Q5232851|David Davies]]''
|
| 1870
| 1958
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 2630
|
| ''[[:d:Q5232854|David Davies]]''
|
| 1879
| 1956
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2631
|
| ''[[:d:Q5232856|David Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2632
| [[Fitxategi:David Davies industrialist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232857|David Davies]]''
|
| 1818
| 1890
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 2633
|
| ''[[:d:Q5232858|David Davies]]''
|
| 1905
| 1992
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 2634
|
| ''[[:d:Q5232859|David Davies]]''
|
| 1915
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2635
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. David Davis (4673253) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5232862|David Davis]]''
|
| 1745
| 1827
| [[Llangybi (Ceredigion)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 2636
|
| ''[[:d:Q5232874|David Dawson]]''
|
| 1960
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 2637
|
| ''[[:d:Q5233287|David Edwards]]''
|
| 1947
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2638
| [[Fitxategi:David R Edwards, Datblygu (3890950400).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5233299|David R Edwards]]''
|
| 1964
| 2021
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2639
|
| ''[[:d:Q5233354|David Ellis]]''
|
| 1736
| 1795
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2640
|
| ''[[:d:Q5233447|David Evans]]''
|
| 1830
| 1910
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 2641
|
| ''[[:d:Q5233450|David Evans]]''
|
| 1705
| 1788
| [[Llangynyw]]
|-
| style='text-align:right'| 2642
|
| ''[[:d:Q5233461|David Evans]]''
|
| 1874
| 1948
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 2643
|
| ''[[:d:Q5233468|David Evans]]''
|
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2644
|
| ''[[:d:Q5233602|David Felgate]]''
| futbolari britainiarra
| 1960
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 2645
|
| ''[[:d:Q5233851|David Freeman]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2646
| [[Fitxategi:David Fulker, geneticist headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5233893|David Fulker]]''
|
| 1937
| 1998
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2647
|
| ''[[:d:Q5233969|David Gadsby]]''
|
| 1947
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2648
| [[Fitxategi:David Galloway2.1.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5233996|David Galloway]]''
|
| 1884
| 1913
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2649
|
| ''[[:d:Q5234131|David Giles]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2650
|
| ''[[:d:Q5234177|David Glyndwr Tudor Williams]]''
|
| 1930
| 2009
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2651
|
| ''[[:d:Q5234352|David Green]]''
|
| 1939
| 2016
| [[Llanengan]]
|-
| style='text-align:right'| 2652
| [[Fitxategi:David Grenfell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5234398|David Grenfell]]''
|
| 1881
| 1968
| ''[[:d:Q7165418|Penyrheol]]''
|-
| style='text-align:right'| 2653
| [[Fitxategi:David Griffiths.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5234415|David Griffiths]]''
|
| 1792
| 1863
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2654
|
| ''[[:d:Q5234488|David Gwilym Morris Roberts]]''
|
| 1925
| 2020
| [[Harlech]]
|-
| style='text-align:right'| 2655
|
| ''[[:d:Q5234490|Gwyn Williams]]''
|
| 1904
| 1990
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2656
|
| ''[[:d:Q5234492|David Gwynn]]''
|
| 1861
| 1910
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2657
|
| ''[[:d:Q5234493|David Gwynne]]''
|
| 1904
| 1934
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2658
|
| ''[[:d:Q5234669|David Hamer]]''
|
| 1869<br/>1866
|
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 2659
|
| ''[[:d:Q5234749|David Harris]]''
|
| 1879
| 1958
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 2660
|
| ''[[:d:Q5234750|David Harris Davies]]''
|
| 1877
| 1944
| [[Tonna (Neath)|Tonna]]
|-
| style='text-align:right'| 2661
|
| ''[[:d:Q5234759|David Harrison]]''
|
| 1981
|
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 2662
|
| ''[[:d:Q5235221|David Hughes]]''
|
| 1785
| 1850
| ''[[:d:Q15963888|Trefilan]]''
|-
| style='text-align:right'| 2663
|
| ''[[:d:Q5235226|David Hughes]]''
| futbolari britainiarra (1943-)
| 1943
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 2664
|
| ''[[:d:Q5235229|David Hughes]]''
|
| 1978
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2665
|
| ''[[:d:Q5235233|David Hughes Parry]]''
|
| 1893
| 1973
| [[Llanaelhaern]]
|-
| style='text-align:right'| 2666
| [[Fitxategi:David James, rugby player.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235561|David James]]''
|
| 1866
| 1929
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2667
|
| ''[[:d:Q5235562|David James]]''
|
| 1906
| 1981
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 2668
|
| ''[[:d:Q5235563|David James]]''
|
| 1985
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 2669
|
| ''[[:d:Q5235566|David James Davies]]''
|
| 1893
| 1956
| ''[[:d:Q5043238|Carmel]]''
|-
| style='text-align:right'| 2670
|
| ''[[:d:Q5235575|David James Jones]]''
| filosofo britainiarra
| 1886
| 1947
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 2671
| [[Fitxategi:JudgeDavidJenkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235613|David Jenkins]]''
|
| 1582
| 1663
| [[Pendoylan|Pendeulwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2672
| [[Fitxategi:Professor David Jenkins (1848–1915) (gcf02646).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235615|David Jenkins]]''
|
| 1848
| 1915
| [[Trecastle]]
|-
| style='text-align:right'| 2673
|
| ''[[:d:Q5235616|David Jenkins]]''
|
| 1912
| 2002
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 2674
|
| ''[[:d:Q5235621|David Jenkins]]''
|
| 1914
| 1979
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2675
|
| ''[[:d:Q5235622|David Jenkins]]''
|
| 1904
| 1951
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 2676
| [[Fitxategi:Dai John, Salford Rugby League player.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235651|David John]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2677
| [[Fitxategi:Dai Bowen 2013-10-04 23-18.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235657|David John Bowen]]''
|
| 1891
| 1912
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 2678
|
| ''[[:d:Q5235664|David John Hayward]]''
|
| 1934
| 2003
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 2679
|
| ''[[:d:Q5235681|David John Thomas]]''
|
| 1879
| 1925
| [[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 2680
|
| ''[[:d:Q5235729|David Jones]]''
|
| 1765
| 1816
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 2681
|
| ''[[:d:Q5235732|David Jones]]''
|
| 1949
| 1995
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 2682
| [[Fitxategi:David Jones (1793-1873).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235741|David Jones]]''
|
| 1793
| 1873
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 2683
|
| ''[[:d:Q5235746|David Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2684
|
| ''[[:d:Q5235758|David Joseph Miller]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2685
|
| ''[[:d:Q5236556|David Lewis]]''
|
| 1760
| 1850
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 2686
|
| ''[[:d:Q5236563|David Lewis]]''
|
| 1520
| 1584
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2687
|
| ''[[:d:Q5236567|David Lewis]]''
|
| 1682
| 1760
| [[Llanddewi Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 2688
|
| ''[[:d:Q5236568|David Lewis]]''
|
| 1814
| 1895
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 2689
|
| ''[[:d:Q5236569|David Lewis]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2690
|
| ''[[:d:Q5236575|David Ley]]''
| geografo britainiarra
| 1947
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2691
| [[Fitxategi:Davidllewellin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5236683|David Llewellin]]''
|
| 1960
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2692
|
| ''[[:d:Q5236686|David Llewellyn]]''
|
| 1916
| 1992
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2693
|
| ''[[:d:Q5236691|David Llewellyn]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1970
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 2694
| [[Fitxategi:Dai Lloyd AM (28170816265).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5236695|David Lloyd]]''
|
| 1956
|
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2695
|
| ''[[:d:Q5236703|David Lloyd]]''
|
| 1656
| 1731
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 2696
| [[Fitxategi:Y Caneuon Cynnar (1940-41), album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5236710|David Lloyd]]''
|
| 1912
| 1969
| [[Trelogan]]
|-
| style='text-align:right'| 2697
|
| ''[[:d:Q5236811|David Luckes]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1968
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2698
|
| ''[[:d:Q5237047|David Maidment]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2699
|
| ''[[:d:Q5237142|David Marquand]]''
|
| 1934
| 2024
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2700
|
| ''[[:d:Q5237240|David Maurice]]''
|
| 1626
| 1702
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2701
| [[Fitxategi:David McNaught.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5237447|David McNaught]]''
| politikari kanadarra
| 1839
| 1922
| ''[[:d:Q7164556|Penpont]]''
|-
| style='text-align:right'| 2702
| [[Fitxategi:David Melding AM.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5237493|David Melding]]''
|
| 1962
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2703
| [[Fitxategi:David Morgan, Welsh rugby.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5237715|David Morgan]]''
|
| 1872
| 1933
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2704
|
| ''[[:d:Q5237721|David Morgan Evans]]''
|
| 1911
| 1941
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 2705
|
| ''[[:d:Q5237724|David Morgan Jenkins]]''
|
| 1901
| 1968
| [[Pyle]]
|-
| style='text-align:right'| 2706
|
| ''[[:d:Q5237740|David Morrell]]''
|
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2707
|
| ''[[:d:Q5237764|David Moses]]''
|
| 1925
| 1999
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2708
| [[Fitxategi:David Nicholl (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5238012|David Nicholl]]''
|
| 1871
| 1918
| [[Llanegwad]]
|-
| style='text-align:right'| 2709
|
| ''[[:d:Q5238274|David Owen]]''
|
| 1796
| 1866
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 2710
|
| ''[[:d:Q5238279|David Owen]]''
|
| 1712
| 1741
| ''[[:d:Q20602435|Ynyscynhaearn]]''
|-
| style='text-align:right'| 2711
|
| ''[[:d:Q5238403|David Parry-Jones]]''
|
| 1933
| 2017
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2712
|
| ''[[:d:Q5238411|David Parry]]''
|
| 1682
| 1714
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2713
|
| ''[[:d:Q5238466|David Pearce]]''
|
| 1959
| 2000
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2714
|
| ''[[:d:Q5238549|David Petersen]]''
|
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2715
|
| ''[[:d:Q5238554|David Phelps]]''
|
| 1977
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2716
|
| ''[[:d:Q5238564|David Phillips Jones]]''
|
| 1881
| 1936
| [[Pontymoile]]
|-
| style='text-align:right'| 2717
|
| ''[[:d:Q5238568|David Pickering]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1960
|
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2718
|
| ''[[:d:Q5238682|David Powell]]''
| futbolari britainiarra
| 1944
| 2023
| [[Dolgarrog]]
|-
| style='text-align:right'| 2719
|
| ''[[:d:Q5238710|David Price]]''
|
| 1762
| 1835
| [[Merthyr Cynog]]
|-
| style='text-align:right'| 2720
| [[Fitxategi:David Probert 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5238724|David Probert]]''
|
| 1988
|
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2721
|
| ''[[:d:Q5238746|David Pugh]]''
| politikari britainiarra
| 1806
| 1890
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 2722
| [[Fitxategi:Lord Ogmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5238956|David Rees-Williams, 1st Baron Ogmore]]''
|
| 1903
| 1976
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2723
| [[Fitxategi:David Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5238958|David Rees]]''
|
| 1801
| 1869
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 2724
| [[Fitxategi:David Richards (Dafydd Ionawr, 1751-1827) (print) NLW3362443 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5239033|David Richards]]''
|
| 1751
| 1827
| [[Towyn|Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2725
| [[Fitxategi:David Roberts (swimmer) 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5239120|David Roberts]]''
|
| 1980
|
| [[Llantwit Fardre]]
|-
| style='text-align:right'| 2726
|
| ''[[:d:Q5239157|David Rocyn-Jones]]''
|
| 1862
| 1953
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 2727
| [[Fitxategi:David-ryder-prangley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5239330|David Ryder Prangley]]''
|
|
|
| [[Dinas Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 2728
| [[Fitxategi:David samwell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5239456|David Samwell]]''
|
| 1751
| 1798
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2729
|
| ''[[:d:Q5239892|David Smith]]''
|
| 1930
| 2018
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2730
|
| ''[[:d:Q5240329|David Thaxton]]''
|
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2731
| [[Fitxategi:Photolithograph of Archdeacon D R Thomas, 1897..jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5240335|David Thomas]]''
|
| 1833
| 1916
| [[Llanfechain]]
|-
| style='text-align:right'| 2732
|
| ''[[:d:Q5240339|David Thomas]]''
|
| 1892
| 1954
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2733
| [[Fitxategi:Dewi Hefin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5240340|David Thomas]]''
|
| 1828
| 1909
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 2734
|
| ''[[:d:Q5240342|David Thomas]]''
| politikari britainiarra
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2735
| [[Fitxategi:Portrait of The Editor of 'The Homilist' (4672059).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5240346|David Thomas]]''
|
| 1813
| 1894
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 2736
|
| ''[[:d:Q5240350|David Thomas]]''
|
| 1881
| 1928
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 2737
| [[Fitxategi:Industrialist David Thomas.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5240352|David Thomas]]''
|
| 1794
| 1882
| [[Cadoxton-juxta-Neath|Llangatwg]]
|-
| style='text-align:right'| 2738
|
| ''[[:d:Q5240355|David Thomas]]''
|
| 1829
| 1905
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 2739
|
| ''[[:d:Q5240358|David Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2740
|
| ''[[:d:Q5240743|David W. Spencer]]''
|
| 1837
| 1920
| [[St Athan]]
|-
| style='text-align:right'| 2741
|
| ''[[:d:Q5240883|David Watts]]''
|
| 1886
| 1916
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2742
|
| ''[[:d:Q5240884|David Watts Morgan]]''
|
| 1867
| 1933
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 2743
|
| ''[[:d:Q5241114|David William Evans]]''
|
| 1866
| 1926
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 2744
|
| ''[[:d:Q5241124|David William Thomas]]''
|
| 1876
| 1961
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2745
|
| ''[[:d:Q5241128|David Williams]]''
|
| 1709
| 1784
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2746
| [[Fitxategi:David-Williams-Castell-Deudraeth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5241134|David Williams]]''
|
| 1800<br/>1799
| 1869
| [[Llangian]]
|-
| style='text-align:right'| 2747
|
| ''[[:d:Q5241135|David Williams]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2748
|
| ''[[:d:Q5241137|David Williams]]''
|
| 1865
| 1941
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2749
|
| ''[[:d:Q5241141|David Williams]]''
|
| 1926
| 2003
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2750
|
| ''[[:d:Q5241167|David Willicombe]]''
|
|
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2751
|
| ''[[:d:Q5241336|David Wynne]]''
|
| 1900
| 1983
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2752
| [[Fitxategi:Air Marshall Julian Young with Dawn McCafferty and Carol Vorderman (McCafferty cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5242467|Dawn McCafferty]]''
|
| 1964
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 2753
|
| ''[[:d:Q5247441|Gareth Williams]]''
| matematikari britainiarra
| 1978
| 2010
| [[Valley (Anglesey)|Valley]]
|-
| style='text-align:right'| 2754
|
| ''[[:d:Q5249315|Declan Affley]]''
|
| 1939
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2755
| [[Fitxategi:Declan John 1.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5249348|Declan John]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2756
| [[Fitxategi:Killag Church SE 2010 09 27.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5249703|Decuman]]''
|
| 700
| 706
| ''[[:d:Q7321488|Rhoscrowther]]''
|-
| style='text-align:right'| 2757
|
| ''[[:d:Q5249730|Deddie Davies]]''
|
| 1938
| 2016
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2758
|
| ''[[:d:Q5252401|Deian Hopkin]]''
|
| 1944
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2759
| [[Fitxategi:Leonard 2015-09-12.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5252782|Deke Leonard]]''
|
| 1944
| 2017
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2760
|
| ''[[:d:Q5254281|Delme Bryn-Jones]]''
|
| 1934
| 2001
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 2761
| [[Fitxategi:Delyth Evans.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5254977|Delyth Evans]]''
|
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2762
|
| ''[[:d:Q5255333|Demi Holborn]]''
| abeslari britainiarra
| 1992
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2763
|
| ''[[:d:Q5257247|Denis Galloway]]''
|
| 1878
| 1957
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2764
|
| ''[[:d:Q5257297|Denis John Boocker]]''
|
| 1922
| 1987
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 2765
|
| ''[[:d:Q5257677|Denise Gyngell]]''
| aktore britainiarra
| 1961
|
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 2766
| [[Fitxategi:Deniseidrisjones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5257685|Denise Idris Jones]]''
|
| 1950
| 2020
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 2767
|
| ''[[:d:Q5258121|Dennis A'Court]]''
|
| 1937
| 2021
| [[Markham (Caerphilly)|Markham]]
|-
| style='text-align:right'| 2768
|
| ''[[:d:Q5258163|Dennis Avoth]]''
|
| 1947
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2769
|
| ''[[:d:Q5258234|Dennis Brown]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2770
|
| ''[[:d:Q5258237|Dennis Burgess]]''
|
| 1926
| 1980
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2771
|
| ''[[:d:Q5258320|Dennis Curling]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2772
|
| ''[[:d:Q5258496|Dennis Hawkins]]''
|
| 1947
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2773
|
| ''[[:d:Q5258538|Dennis Hughes]]''
|
| 1941
|
| [[Argoed (Caerphilly)|Argoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2774
|
| ''[[:d:Q5258574|Dennis John]]''
|
| 1935
| 2013
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2775
|
| ''[[:d:Q5258650|Dennis Lewis]]''
| futbolari britainiarra
| 1925
| 1996
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 2776
|
| ''[[:d:Q5258685|Dennis Madden]]''
|
| 1913
|
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2777
| [[Fitxategi:Caro Mio Ben, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5258810|Dennis O'Neill]]''
|
| 1948
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2778
|
| ''[[:d:Q5258940|Dennis Selby]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 1969
| [[Broughton (Flintshire)|Broughton]]
|-
| style='text-align:right'| 2779
|
| ''[[:d:Q5258949|Dennis Shea]]''
|
| 1924
| 1982
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2780
|
| ''[[:d:Q5259321|Densey Clyne]]''
|
| 1922
| 2019
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 2781
|
| ''[[:d:Q5259851|Denys Graham]]''
|
| 1926
| 2024
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2782
|
| ''[[:d:Q5259856|Denys Irving]]''
|
| 1944
| 1976
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 2783
|
| ''[[:d:Q5260010|Deon Saffery]]''
|
| 1988
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2784
|
| ''[[:d:Q5261835|Derek Brewer]]''
|
| 1923
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2785
|
| ''[[:d:Q5261840|Derek Brockway]]''
|
| 1967
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2786
|
| ''[[:d:Q5261927|Derek Draper]]''
| futbolari britainiarra
| 1943
| 2024
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2787
|
| ''[[:d:Q5262063|Derek Howes]]''
|
| 1913
|
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 2788
| [[Fitxategi:Sir derek jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5262090|Derek Jones]]''
|
| 1952
|
| [[Rumney (Cardiff)|Rumney]]
|-
| style='text-align:right'| 2789
|
| ''[[:d:Q5262285|Derek Prag]]''
|
| 1923
| 2010
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2790
|
| ''[[:d:Q5262353|Derek Showers]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2791
|
| ''[[:d:Q5262465|Derek Williams]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2792
|
| ''[[:d:Q5262848|Dermot Tynan]]''
|
| 1961
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 2793
|
| ''[[:d:Q5263378|Derwyn Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1970
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2794
| [[Fitxategi:Deryn Brace2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5263401|Deryn Brace]]''
|
| 1975
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2795
|
| ''[[:d:Q5263425|Desmond Barry]]''
| idazle britainiarra
| 1954
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2796
|
| ''[[:d:Q5263436|Des Case]]''
|
| 1918
| 1997
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2797
|
| ''[[:d:Q5263461|Des Harlock]]''
|
| 1922
| 1981
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 2798
|
| ''[[:d:Q5263558|Des Tennant]]''
|
| 1925
| 2009
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2799
|
| ''[[:d:Q5264803|Desmond Skirrow]]''
|
| 1923
| 1976
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2800
|
| ''[[:d:Q5264804|Desmond Star]]''
|
| 1983
|
| ''[[:d:Q6984487|Neath]]''
|-
| style='text-align:right'| 2801
| [[Fitxategi:David Roberts (Dewi Havhesp, 1831-84) NLW3361824.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5268239|David Roberts]]''
|
| 1831
| 1884
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 2802
|
| ''[[:d:Q5268240|Dewi Morgan]]''
|
| 1877
| 1971
| [[Dôl-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 2803
|
| ''[[:d:Q5270024|Di Botcher]]''
|
| 1959
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2804
|
| ''[[:d:Q5271247|Diana Morgan]]''
|
| 1908
| 1996
| ''[[:d:Q5052273|Cathedral Road]]''
|-
| style='text-align:right'| 2805
|
| ''[[:d:Q5271679|Dianne Edwards]]''
|
| 1942
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2806
| [[Fitxategi:Dic Aberdaron 1823.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5272311|Dic Aberdaron]]''
|
| 1780
| 1843
| [[Aberdaron]]
|-
| style='text-align:right'| 2807
| [[Fitxategi:Youngtaid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5272316|Dic Goodman]]''
|
| 1920
| 2013
| [[Mynytho]]
|-
| style='text-align:right'| 2808
|
| ''[[:d:Q5273043|Dick Huxtable]]''
|
| 1890
| 1970
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2809
|
| ''[[:d:Q5273112|Dick Krzywicki]]''
|
| 1947
|
| [[Penley]]
|-
| style='text-align:right'| 2810
|
| ''[[:d:Q5273289|Dick Power]]''
|
| 1903
|
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 2811
|
| ''[[:d:Q5273450|Dick Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2812
|
| ''[[:d:Q5273569|Dick Yates]]''
|
| 1921
| 1976
| [[Queensferry (Flintshire)|Queensferry]]
|-
| style='text-align:right'| 2813
|
| ''[[:d:Q5273682|Dickie David]]''
|
| 1879
| 1939
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2814
|
| ''[[:d:Q5273702|Dickie Morris]]''
|
| 1879
| 2000
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 2815
|
| ''[[:d:Q5273709|Dickie Williams]]''
|
| 1925
| 1997
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 2816
|
| ''[[:d:Q5273850|Dicky Ralph]]''
|
| 1908
| 1989
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 2817
|
| ''[[:d:Q5276961|Dillwyn Miles]]''
|
| 1915
| 2007
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2818
|
| ''[[:d:Q5276963|Dillwyn Thomas]]''
|
| 1905
| 1996
| ''[[:d:Q1973162|Neath Abbey]]''
|-
| style='text-align:right'| 2819
|
| ''[[:d:Q5277103|Dilwyn Lewis]]''
|
| 1924
| 2000
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 2820
|
| ''[[:d:Q5277104|Dilwyn John]]''
|
| 1944
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 2821
|
| ''[[:d:Q5277105|Dilys Breese]]''
|
| 1932
| 2007
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2822
|
| ''[[:d:Q5277110|Dilys Elwyn-Edwards]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2823
|
| ''[[:d:Q5277723|Dimmy Franks]]''
|
| 1876
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2824
|
| ''[[:d:Q5287114|Doc Sarpolis]]''
|
| 1897
| 1967
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2825
|
| ''[[:d:Q5290516|Dominic Day]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 2826
|
| ''[[:d:Q5292506|Don Dearson]]''
|
| 1914
| 1990
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 2827
|
| ''[[:d:Q5292513|Don Devereux]]''
|
| 1932
| 1995
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2828
|
| ''[[:d:Q5292576|Don Emery]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 1993
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2829
| [[Fitxategi:Don Hayward 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5292760|Don Hayward]]''
|
| 1925
| 1999
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 2830
|
| ''[[:d:Q5293242|Don Oakes]]''
| futbolari britainiarra
| 1928
| 1977
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 2831
| [[Fitxategi:Don Shepherd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5293514|Don Shepherd]]''
|
| 1927
| 2017
| [[Port Eynon]]
|-
| style='text-align:right'| 2832
|
| ''[[:d:Q5293533|Don Skene]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1936
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2833
|
| ''[[:d:Q5294021|Donald Baverstock]]''
|
| 1924
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2834
|
| ''[[:d:Q5294060|Donald Braithwaite]]''
|
| 1937
| 2017
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2835
|
| ''[[:d:Q5294183|Donald Coleman]]''
|
| 1925
| 1991
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2836
|
| ''[[:d:Q5294449|Donald Gullick]]''
|
| 1924
| 2000
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 2837
|
| ''[[:d:Q5294516|Donald Holroyde Hey]]''
|
| 1904
| 1987
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2838
|
| ''[[:d:Q5295244|Donald Vines]]''
|
| 1932
| 1989
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 2839
|
| ''[[:d:Q5295437|Donato Nardiello]]''
|
| 1957
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 2840
|
| ''[[:d:Q5296340|Donna Edwards]]''
|
| 1963
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2841
|
| ''[[:d:Q5298404|Dorothy Edwards]]''
|
| 1902
| 1934
| [[Ogmore Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 2842
|
| [[Dorothy Miles]]
| Poeta eta ekintzaile britaniarra
| 1931
| 1993
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 2843
|
| ''[[:d:Q5298607|Dorothy Rees]]''
| politikari britainiarra
| 1898
| 1987
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2844
|
| ''[[:d:Q5298632|Dorothy Simpson]]''
|
| 1933
| 2020
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2845
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Thornhill crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5298657|Dorothy Thornhill]]''
| margolari australiarra
| 1955
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 2846
|
| ''[[:d:Q5298825|Rhian O'Sullivan]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2847
|
| ''[[:d:Q5300818|Doug Phillips]]''
|
| 1919
| 2000
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 2848
|
| ''[[:d:Q5300842|Doug Rees]]''
|
| 1923
| 2000
| [[Clyne (Neath Port Talbot)|Clyne]]
|-
| style='text-align:right'| 2849
|
| ''[[:d:Q5301021|Doug Witcomb]]''
|
| 1918
| 1999
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 2850
|
| ''[[:d:Q5301326|Douglas Chamberlain]]''
|
| 1931
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2851
|
| ''[[:d:Q5301668|David Jones]]''
|
| 1914
| 1997
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 2852
|
| ''[[:d:Q5301779|Douglas Marsden-Jones]]''
|
| 1893
| 1955
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2853
|
| ''[[:d:Q5303665|Dowster]]''
|
| 1977
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 2854
|
| ''[[:d:Q5311941|Dudley Peake]]''
|
| 1934
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2855
|
| ''[[:d:Q5311954|Dudley Price]]''
|
| 1931
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2856
|
| ''[[:d:Q5314279|Duncan Bush]]''
| poeta britainiarra
| 1946
| 2017
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2857
|
| ''[[:d:Q5318593|Dyfan Dwyfor]]''
|
|
|
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 2858
|
| ''[[:d:Q5318595|Dyfed Wyn-Evans]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2859
|
| ''[[:d:Q5318618|Dyfodwg]]''
|
|
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 2860
|
| ''[[:d:Q5318721|Dylan Harris]]''
|
| 1926
| 1988
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2861
| [[Fitxategi:A713 Dylan Jones Evans 1x1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5318732|Dylan Jones-Evans]]''
|
| 1966
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2862
|
| ''[[:d:Q5321815|E. D. Jones]]''
|
| 1903
| 1987
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 2863
| [[Fitxategi:EbenUpton.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5331614|Eben Upton]]''
|
| 1978
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 2864
| [[Fitxategi:Eben Fardd.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5331737|Ebenezer Thomas]]''
|
| 1802
| 1863
| [[Llanarmon (Gwynedd)|Llanarmon]]
|-
| style='text-align:right'| 2865
| [[Fitxategi:Edshervingtonpic.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5335402|Ed Shervington]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2866
|
| ''[[:d:Q5335828|Eddie Avoth]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2867
|
| ''[[:d:Q5336169|Eddie Jones]]''
|
| 1914
| 1984
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 2868
|
| ''[[:d:Q5336328|Eddie Morgan]]''
|
| 1913
| 1978
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 2869
|
| ''[[:d:Q5336386|Eddie Parris]]''
|
| 1911
| 1971
| [[Pwllmeyric]]
|-
| style='text-align:right'| 2870
|
| ''[[:d:Q5336493|Eddie Smart]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1946
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2871
| [[Fitxategi:EddieThomasSculptureMerthyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5336533|Eddie Thomas]]''
|
| 1926
| 1997
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2872
|
| ''[[:d:Q5336559|Eddie Watkins]]''
|
| 1916
| 1995
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 2873
|
| ''[[:d:Q5336579|Eddie Woods]]''
|
| 1951
|
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 2874
| [[Fitxategi:Eddie temple morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5336695|Eddy Temple-Morris]]''
|
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2875
|
| ''[[:d:Q5337183|Edgar Cooper]]''
|
| 1891
| 1959
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2876
|
| ''[[:d:Q5337227|Edgar Evans]]''
|
| 1912
| 2007
| ''[[:d:Q13127611|Cwrtnewydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 2877
|
| ''[[:d:Q5337317|Edgar Jones]]''
|
| 1910
| 1986
| [[Sketty]]
|-
| style='text-align:right'| 2878
|
| ''[[:d:Q5337382|Edgar Montford]]''
|
| 1865
| 1940
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 2879
|
| ''[[:d:Q5337384|Edgar Morgan]]''
|
| 1896
| 1983
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2880
|
| ''[[:d:Q5337386|Edgar Morgan]]''
|
| 1882
| 1962
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 2881
| [[Fitxategi:Cyhoeddi Eisteddfod Genedlaethol 1962, Llanelli yn 1961 (1468338).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5337422|Edgar Phillips]]''
|
| 1889
| 1962
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 2882
|
| ''[[:d:Q5337424|Edgar Powell]]''
|
| 1899
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2883
|
| ''[[:d:Q5337426|Edgar Purnell Hooley]]''
|
| 1860
| 1942
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2884
| [[Fitxategi:Edgar-Jones-AS-Merthyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5337436|Edgar Rees Jones]]''
|
| 1878
| 1962
| [[Cwmamman]]
|-
| style='text-align:right'| 2885
| [[Fitxategi:Edith Hannah Gostick.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5338553|Edith Gostick]]''
|
| 1894
| 1984
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 2886
|
| ''[[:d:Q5339515|Edmund Griffith]]''
|
| 1570
| 1637
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 2887
|
| ''[[:d:Q5339668|Edmund Meyrick]]''
|
| 1636
| 1713
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 2888
| [[Fitxategi:Edmwnd Edmund Prys ar Gofeb Llanelwy, Sir Ddinbych Bible Translators' Memorial St Asaph 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5339760|Edmund Prys]]''
|
| 1544<br/>1541
| 1623<br/>1624
| ''[[:d:Q29484380|Gerddi Bluog]]''
|-
| style='text-align:right'| 2889
| [[Fitxategi:EdmundWSamuel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5339891|Edmund W. Samuel]]''
|
| 1857
| 1930
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2890
|
| ''[[:d:Q5341722|Edward Baker]]''
|
| 1892
| 1969
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2891
| [[Fitxategi:Edward Bishop rugby player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5341900|Edward Bishop]]''
|
| 1864
| 1919
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2892
|
| ''[[:d:Q5341916|Edward Blayney, 1st Baron Blayney]]''
| gudari britainiarra
| 1570
| 1629
| ''[[:d:Q517587|Gregynog Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 2893
|
| ''[[:d:Q5342184|Edward Cadogan]]''
|
| 1833
| 1890
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2894
|
| ''[[:d:Q5342230|Edward Caswell]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2895
|
| ''[[:d:Q5342535|Edward Davies]]''
|
| 1756
| 1831
| ''[[:d:Q20593921|Llanfaredd]]''
|-
| style='text-align:right'| 2896
|
| ''[[:d:Q5342662|Edward Dumaresq]]''
|
| 1802
| 1906
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2897
|
| ''[[:d:Q5342738|Edward Edwards]]''
|
| 1726
| 1783
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 2898
|
| ''[[:d:Q5342788|Edward Ernest Hughes]]''
| historialari britainiarra
| 1877
| 1953
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2899
|
| ''[[:d:Q5342797|Edward Evans]]''
|
| 1716
| 1798
| [[Llwydcoed]]
|-
| style='text-align:right'| 2900
| [[Fitxategi:Edward Herbert, 2nd Earl of Powis, by Francis Grant.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5343428|Edward Herbert, 2nd Earl of Powis]]''
|
| 1785
| 1848
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 2901
|
| ''[[:d:Q5343522|Edward Howel Francis]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Cwmavon (Torfaen)|Cwmavon]]
|-
| style='text-align:right'| 2902
|
| ''[[:d:Q5343539|Edward Hughes]]''
| poeta britainiarra
| 1772
| 1850
| [[Nannerch]]
|-
| style='text-align:right'| 2903
|
| ''[[:d:Q5343621|Edward J. Blythin]]''
| politikari estatubatuarra
| 1884
| 1958
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 2904
|
| ''[[:d:Q5343717|Edward James]]''
|
| 1569
| 1610
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 2905
|
| ''[[:d:Q5343718|Edward James]]''
|
| 1896
| 1975
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2906
|
| ''[[:d:Q5343788|Edward John Lewis]]''
|
| 1859
| 1925
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 2907
|
| ''[[:d:Q5343822|Edward Jones]]''
|
| 1896
| 1978
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2908
| [[Fitxategi:St Etheldreda, Ely Place, London EC1 - Nave statue - geograph.org.uk - 1613372.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5343827|Edward Jones]]''
|
|
| 1590
| [[Llanelidan]]
|-
| style='text-align:right'| 2909
|
| ''[[:d:Q5343829|Edward Jones]]''
|
|
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2910
| [[Fitxategi:EdwardMorganLewis.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5344278|Edward M. Lewis]]''
|
| 1872
| 1936
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 2911
|
| ''[[:d:Q5344507|Edward Moore]]''
|
| 1835
| 1916
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2912
|
| ''[[:d:Q5344515|Edward Morgan]]''
|
|
| 1642
| [[Bettisfield]]
|-
| style='text-align:right'| 2913
| [[Fitxategi:Edward Owen AM (died 1807).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5344711|Edward Owen]]''
|
| 1728
| 1807
| [[Llangurig]]
|-
| style='text-align:right'| 2914
|
| ''[[:d:Q5344713|Edward Owen]]''
|
| 1903
|
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 2915
| [[Fitxategi:Edward Pegge.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5344807|Edward Pegge]]''
|
| 1864
| 1915
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 2916
|
| ''[[:d:Q5344829|Edward Perkins Alexander]]''
|
| 1863
| 1931
| [[St Donats]]
|-
| style='text-align:right'| 2917
|
| ''[[:d:Q5344893|Edward Powell]]''
|
| 1478
| 1540
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2918
| [[Fitxategi:TedRelph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5345025|Edward Relph]]''
|
| 1944
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2919
|
| ''[[:d:Q5345094|Edward Roderick Davies]]''
|
| 1915
| 1992
| [[Caerau (Bridgend)|Caerau]]
|-
| style='text-align:right'| 2920
|
| ''[[:d:Q5345328|Edward Siggery]]''
|
| 1991
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2921
| [[Fitxategi:Edward Lyulph Stanley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5345410|Edward Stanley, 4th Baron Stanley of Alderley]]''
|
| 1839
| 1925
| ''[[:d:Q29502285|Grosvenor Court]]''
|-
| style='text-align:right'| 2922
| [[Fitxategi:Revd Edward (Jones) Stephen (Tanymarian, 1822-85) NLW3362706.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5345430|Edward Stephen]]''
|
| 1822
| 1885
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 2923
|
| ''[[:d:Q5345587|Edward Thomas]]''
|
|
|
| [[Gelli (Rhondda)|Gelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2924
|
| ''[[:d:Q5345588|Edward Thomas Chapman]]''
|
| 1920
| 2002
| [[Pontlottyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2925
|
| ''[[:d:Q5345705|Edward Vaughan]]''
|
|
| 1683
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 2926
|
| ''[[:d:Q5345834|Edward Welch]]''
| arkitekto britainiarra
| 1806
| 1868
| [[Overton-on-Dee|Overton]]
|-
| style='text-align:right'| 2927
|
| ''[[:d:Q5345919|Edward Williams]]''
|
| 1890
| 1963
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 2928
|
| ''[[:d:Q5346009|Edward Wynne]]''
|
| 1681
| 1755
| [[Llantrisant (Anglesey)|Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 2929
|
| ''[[:d:Q5346268|Edwin Brooks]]''
| politikari britainiarra
| 1929
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2930
|
| ''[[:d:Q5346324|Edwin Cross]]''
|
| 1859
| 1924
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2931
| [[Fitxategi:Balaclavaned.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5346531|Edwin Hughes]]''
|
| 1830
| 1927
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2932
|
| ''[[:d:Q5346733|Edwin Pain]]''
|
| 1891
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2933
| [[Fitxategi:Edwin Thomas Maynard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5346868|Edwin Thomas Maynard]]''
|
| 1878
| 1961
| [[Upper Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 2934
|
| ''[[:d:Q5346920|Edwin Williams]]''
|
| 1898
| 1983
| [[Cwmllynfell]]
|-
| style='text-align:right'| 2935
| [[Fitxategi:Edwina Hart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5346948|Edwina Hart]]''
|
| 1957
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 2936
|
| ''[[:d:Q5348887|Eifion Jones]]''
|
| 1925
| 2004
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2937
|
| ''[[:d:Q5349538|Eiluned Lewis]]''
|
| 1900
| 1979
| ''[[:d:Q20007204|Penstrowed]]''
|-
| style='text-align:right'| 2938
|
| ''[[:d:Q5349876|Eirlys Bellin]]''
|
| 1978
|
| ''[[:d:Q13130796|Pont-faen]]''
|-
| style='text-align:right'| 2939
|
| ''[[:d:Q5349883|Eirug Wyn]]''
|
| 1950
| 2004
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 2940
|
| ''[[:d:Q5353384|Elan Closs Stephens]]''
|
| 1948
|
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 2941
| [[Fitxategi:Democracy Day in Ysgol Dyffryn Nantlle, Penygroes, Gwynedd (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5354231|Eleanor Burnham]]''
| politikari britainiarra
|
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2942
|
| ''[[:d:Q5354271|Eleanor Evans]]''
|
| 1893
| 1969
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 2943
|
| ''[[:d:Q5354362|Eleanor Pilgrim]]''
|
| 1977
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2944
| [[Fitxategi:Eleazar Roberts.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5354460|Eleazar Roberts]]''
|
| 1825
| 1912
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 2945
| [[Fitxategi:Rhydian-Vaughan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5356565|Rhydian Vaughan]]''
|
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2946
|
| ''[[:d:Q5359884|Elfed Evans]]''
|
| 1926
| 1988
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 2947
|
| ''[[:d:Q5359886|Elfed Morris]]''
|
| 1942
| 2013
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 2948
|
| ''[[:d:Q5359947|Elfyn Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1960
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 2949
| [[Fitxategi:2014 Rallye Deutschland by 2eight DSC2587.jpg|center|128px]]
| [[Elfyn Evans]]
|
| 1988
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 2950
| [[Fitxategi:Elfyn Richards (2010).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5359949|Elfyn Richards]]''
|
| 1914
| 1995
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 2951
|
| ''[[:d:Q5360201|Eli Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2952
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120076.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5360339|Eli Walker]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 2953
| [[Fitxategi:Elias Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5360573|Elias Owen]]''
|
| 1833
| 1899
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 2954
| [[Fitxategi:Elias Owen Jr..jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5360574|Elias Owen]]''
|
| 1863
| 1888
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 2955
|
| ''[[:d:Q5360783|Eliezer Williams]]''
|
| 1754
| 1820
| ''[[:d:Q107032868|Pibwr-lwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 2956
| [[Fitxategi:Dim Gair, album cover.jpg|center|128px]]
| [[Elin Fflur]]
|
| 1984
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 2957
| [[Fitxategi:Elin-jones.jpg|center|128px]]
| [[Elin Jones]]
|
| 1966
|
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 2958
| [[Fitxategi:Eliot Richards 2014-01-18 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5361252|Eliot Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[New Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 2959
| [[Fitxategi:Elis James (41363128095) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5361330|Elis James]]''
|
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2960
|
| ''[[:d:Q5362301|Elizabeth Andrews]]''
|
| 1882
| 1960
| [[Hirwaun]]
|-
| style='text-align:right'| 2961
|
| ''[[:d:Q5362547|Elizabeth Casson]]''
|
| 1881
| 1954
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 2962
| [[Fitxategi:Elizabethfritsch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5362806|Elizabeth Fritsch]]''
|
| 1940
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2963
|
| ''[[:d:Q5363240|Elizabeth Morgan]]''
|
| 1930
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2964
|
| ''[[:d:Q5363245|Elizabeth Mortimer]]''
|
| 1371
| 1417
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 2965
| [[Fitxategi:Elizabeth Randles.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5363403|Elizabeth Randles]]''
|
| 1801
| 1829
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2966
|
| ''[[:d:Q5363418|Elizabeth Rees-Williams]]''
|
| 1936
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2967
|
| ''[[:d:Q5363690|Elizabeth Watkin-Jones]]''
|
| 1877
| 1966
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 2968
|
| ''[[:d:Q5364567|Ella Smith]]''
|
| 1983
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2969
|
| ''[[:d:Q5364886|Ellen Hunter]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1968
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 2970
| [[Fitxategi:Elliot Kear.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5365501|Elliot Kear]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 2971
|
| ''[[:d:Q5365664|Elliott Hewitt]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 2972
|
| ''[[:d:Q5365877|Ellis Evans]]''
|
| 1930
| 2013
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 2973
| [[Fitxategi:Ellis warming up for Bristol Rovers in 2015.PNG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5365899|Ellis Harrison]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 2974
| [[Fitxategi:Eluned Parrott (6324905297).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5367919|Eluned Parrott]]''
|
| 1974
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 2975
|
| ''[[:d:Q5368039|Elvet Jones]]''
|
| 1912
| 1989
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2976
|
| ''[[:d:Q5368267|Elvyn Bowen]]''
|
| 1907
| 1965
| [[Llannon]]
|-
| style='text-align:right'| 2977
|
| ''[[:d:Q5368370|Elwyn Gwyther]]''
|
| 1921
| 1996
| [[Gower penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 2978
|
| ''[[:d:Q5368372|Elwyn Jones]]''
|
| 1923
| 1982
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 2979
|
| ''[[:d:Q5368405|Ely Devons]]''
|
| 1913
| 1967
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 2980
|
| ''[[:d:Q5372673|Emlyn Davies]]''
|
| 1922
| 2016
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2981
|
| ''[[:d:Q5372676|Emlyn Gwynne]]''
|
| 1898
| 1962
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 2982
|
| ''[[:d:Q5372680|Emlyn Jenkins]]''
|
| 1910
| 1993
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 2983
|
| ''[[:d:Q5372681|Emlyn Jones]]''
|
| 1907
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 2984
|
| ''[[:d:Q5372684|Emlyn Walters]]''
|
| 1918
| 2001
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 2985
|
| ''[[:d:Q5372687|Emlyn Watkins]]''
|
| 1904
| 1978
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 2986
|
| ''[[:d:Q5372689|Emlyn Williams]]''
|
| 1903
|
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 2987
|
| ''[[:d:Q5372690|Emlyn Williams]]''
|
| 1912
| 1989
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 2988
| [[Fitxategi:Emma jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5372864|Emma Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 2989
|
| ''[[:d:Q5372866|Emma Jones]]''
| kazetari britainiarra
| 1975
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 2990
| [[Fitxategi:Lewes Ladies 1 QPR Ladies 2 28 02 2016-7651 (24789317084).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5372925|Emma Plewa]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 2991
|
| ''[[:d:Q5372963|Emma Stansfield]]''
|
| 1978
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 2992
|
| ''[[:d:Q5374087|Empire ISIS]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 2993
|
| ''[[:d:Q5374801|Emrys Evans]]''
|
| 1911
| 1983
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 2994
| [[Fitxategi:Emrys George Bowen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5374802|Emrys G. Bowen]]''
|
| 1900
| 1983
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 2995
|
| ''[[:d:Q5374803|Emrys Hughes]]''
|
|
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 2996
|
| ''[[:d:Q5374804|Emrys James]]''
|
| 1928
| 1989
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 2997
| [[Fitxategi:Emrys Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5374805|Emrys Jones]]''
| geografo britainiarra
| 1920
| 2006
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 2998
|
| ''[[:d:Q5374807|Emrys Roberts]]''
|
| 1910
| 1990
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 2999
| [[Fitxategi:Emyr Huws 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5374906|Emyr Huws]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3000
| [[Fitxategi:Scarlets.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5374908|Emyr Phillips]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1987
|
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 3001
| [[Fitxategi:Dilyn Y Graen, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5375924|Endaf Emlyn]]''
|
| 1944
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3002
|
| ''[[:d:Q5378861|Enid Charles]]''
|
| 1894
| 1972
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 3003
|
| ''[[:d:Q5378877|Enid Luff]]''
| musikagile britainiarra
| 1935
| 2022
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3004
| [[Fitxategi:Enoch W. Bagshaw.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5379271|Enoch William Bagshaw]]''
|
| 1884
| 1930
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 3005
|
| ''[[:d:Q5379295|Enoch Francis]]''
|
| 1688
| 1740
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 3006
| [[Fitxategi:Eos Chater - Metrocentre 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5381878|Eos Counsell]]''
|
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3007
|
| ''[[:d:Q5384966|Erasmus Lewes]]''
|
| 1663
| 1745
| [[Llangynllo]]
|-
| style='text-align:right'| 3008
|
| ''[[:d:Q5384974|Erasmus Saunders]]''
|
| 1670
| 1724
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 3009
|
| ''[[:d:Q5386383|Eric Dolman]]''
|
| 1903
| 1969
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 3010
|
| ''[[:d:Q5386454|Eric Evans]]''
|
| 1894
| 1955
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3011
|
| ''[[:d:Q5386513|Eric Francis]]''
|
| 1887
| 1976
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 3012
| [[Fitxategi:Eric Jones (solo climber).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5386843|Eric Jones]]''
| mendigoizale britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3013
|
| ''[[:d:Q5387133|Eric Morris]]''
| futbolari britainiarra (1940-2011)
| 1940
| 2011
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 3014
|
| ''[[:d:Q5387714|Eric Weaver]]''
| futbolari britainiarra
| 1943
|
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3015
|
| ''[[:d:Q5389230|Erin Vaughan]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3016
|
| ''[[:d:Q5392768|Ernest Basil Verney]]''
|
| 1894
| 1967
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3017
| [[Fitxategi:Ernest Evans (5292082).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5393040|Ernest Evans]]''
|
| 1885
| 1965
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3018
|
| ''[[:d:Q5393664|Ernest Peake]]''
|
| 1888
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3019
|
| ''[[:d:Q5393758|Ernest Rowland]]''
|
| 1864
| 1940
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3020
|
| ''[[:d:Q5393924|Ernest Turner]]''
|
| 1898
| 1951
| [[Brithdir (Caerphilly)|Brithdir]]
|-
| style='text-align:right'| 3021
|
| ''[[:d:Q5394048|Ernest Zobole]]''
|
| 1927
| 1999
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 3022
|
| ''[[:d:Q5394380|Ernie Bryan]]''
| futbolari britainiarra
| 1926
| 2008
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 3023
|
| ''[[:d:Q5394444|Ernie Curtis]]''
| futbolari britainiarra
| 1907
| 1992
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3024
|
| ''[[:d:Q5394472|Ernie Finch]]''
|
| 1899
| 1983
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 3025
|
| ''[[:d:Q5394482|Ernie George]]''
|
| 1871
| 1952
| [[Llantwit Major]]
|-
| style='text-align:right'| 3026
|
| ''[[:d:Q5394513|Ernie Harris]]''
|
| 1919
| 1996
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3027
| [[Fitxategi:Ernie Jenkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5394553|Ernie Jenkins]]''
|
| 1880
| 1958
| [[Upper Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 3028
|
| ''[[:d:Q5394565|Ernie Jones]]''
|
| 1920
| 2002
| [[Cwmbwrla]]
|-
| style='text-align:right'| 3029
|
| ''[[:d:Q5394569|Ernie Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1919
| 2011
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 3030
|
| ''[[:d:Q5394780|Ernie Walley]]''
|
| 1933
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3031
|
| ''[[:d:Q5395517|Errie Ball]]''
|
| 1910
| 2014
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3032
|
| ''[[:d:Q5396271|Eryl Thomas]]''
|
| 1910
| 2001
| ''[[:d:Q6661405|Llangadwaladr]]''
|-
| style='text-align:right'| 3033
|
| ''[[:d:Q5396272|Eryl McNally]]''
|
| 1942
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3034
| [[Fitxategi:Eufryl ap Gwilym, Senedd 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5411301|Eurfyl ap Gwilym]]''
|
| 1944
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3035
|
| ''[[:d:Q5413794|Euros Lewis]]''
|
| 1942
| 2014
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3036
|
| ''[[:d:Q5414305|Eustace Hill]]''
|
| 1869
| 1933
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 3037
|
| ''[[:d:Q5415309|Evan Abraham]]''
|
| 1899
| 1990
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3038
|
| ''[[:d:Q5415360|Evan Davies]]''
| misiolari malaysiarra
| 1805
| 1864
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 3039
|
| ''[[:d:Q5415361|Evan Davies]]''
|
|
|
| [[Tumble (Carmarthenshire)|Tumble]]
|-
| style='text-align:right'| 3040
|
| ''[[:d:Q5415380|Evan Evans]]''
|
| 1804
| 1886
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 3041
|
| ''[[:d:Q5415381|Evan Evans]]''
|
| 1731
| 1788<br/>1789
| [[Ceredigion]]<br/>[[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 3042
|
| ''[[:d:Q5415404|Evan Griffiths]]''
|
| 1795
| 1873
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3043
|
| ''[[:d:Q5415434|Evan James]]''
|
| 1918
| 1989
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3044
| [[Fitxategi:Evan James, rugby player.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5415435|Evan James]]''
|
| 1869
| 1901
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3045
|
| ''[[:d:Q5415438|Evan Jenkins]]''
|
| 1906
| 1990
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 3046
|
| ''[[:d:Q5415457|Evan Lewis]]''
|
| 1818
| 1901
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 3047
|
| ''[[:d:Q5415460|Evan Llewelyn]]''
|
| 1875
| 1967
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3048
|
| ''[[:d:Q5415462|Evan Lloyd]]''
|
| 1734
| 1776
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 3049
|
| ''[[:d:Q5415464|Evan Lloyd]]''
|
| 1871
| 1951
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3050
|
| ''[[:d:Q5415513|Evan Price]]''
| politikari britainiarra
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3051
|
| ''[[:d:Q5415519|Evan Rees]]''
|
| 1896
| 1978
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 3052
|
| ''[[:d:Q5415523|Evan Richards]]''
|
| 1862
| 1931
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3053
| [[Fitxategi:Evan Rees (Dyfed).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5415524|Evan Rees]]''
|
| 1850
| 1923
| [[Puncheston]]
|-
| style='text-align:right'| 3054
| [[Fitxategi:Evan Roberts (rygbi Llanelli a Chymru).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5415528|Evan Roberts]]''
|
| 1861
| 1927
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3055
|
| ''[[:d:Q5415557|Evan Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3056
| [[Fitxategi:Evan W Evans.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5415561|Evan W. Evans]]''
| politikari estatubatuarra
|
| 1917
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3057
|
| ''[[:d:Q5415565|Evan Watkins]]''
|
| 1882
| 1956
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3058
|
| ''[[:d:Q5415574|Evan Williams]]''
|
| 1906
| 1976
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 3059
|
| ''[[:d:Q5415575|Evan Williams]]''
|
| 1912
| 2001
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3060
|
| ''[[:d:Q5416255|Eveline Willett Cunnington]]''
|
| 1849
| 1916
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 3061
|
| ''[[:d:Q5418903|Ewan Davies]]''
|
| 1887
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3062
| [[Fitxategi:Ewen Macintosh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5418983|Ewen MacIntosh]]''
|
| 1973
| 2024
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 3063
|
| ''[[:d:Q5422950|Eynon Evans]]''
|
| 1903
| 1989
| [[Nelson (Caerphilly)|Nelson]]
|-
| style='text-align:right'| 3064
|
| ''[[:d:Q5422952|Eynon Hawkins]]''
|
| 1920
| 2001
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 3065
|
| ''[[:d:Q5423242|Ezer Griffiths]]''
|
| 1888
| 1962
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3066
|
| ''[[:d:Q5442307|Felix Powell]]''
|
| 1878
| 1942
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3067
| [[Fitxategi:Fflur Dafydd au festival Métropolis Bleu 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5446220|Fflur Dafydd]]''
| galestar idazlea
| 1978
|
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 3068
|
| ''[[:d:Q5446237|Ffred Ffransis]]''
|
| 1948
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 3069
|
| ''[[:d:Q5451046|Fiona Fox]]''
|
| 1964
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 3070
|
| ''[[:d:Q5454825|Fisher Morgan]]''
|
| 1908
| 1959
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 3071
| [[Fitxategi:W. Bramwell Booth & wife LCCN2014719302.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5460608|Florence Eleanor Soper]]''
|
| 1861
| 1957
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 3072
|
| ''[[:d:Q5462444|Floyd Havard]]''
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3073
| [[Fitxategi:Francis Dodd.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5480742|Francis Dodd]]''
|
| 1874
| 1949
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 3074
|
| ''[[:d:Q5481174|Francis Gulston]]''
|
| 1845
| 1917
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 3075
| [[Fitxategi:Bp Francis Jayne by Bassano.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5481482|Francis Jayne]]''
|
| 1845
| 1921
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3076
|
| ''[[:d:Q5481533|Francis Jones]]''
|
| 1908
| 1993
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 3077
|
| ''[[:d:Q5485025|Frank Andrews]]''
|
| 1886
| 1944
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3078
|
| ''[[:d:Q5485358|Frank Blew]]''
|
| 1902
| 1968
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3079
|
| ''[[:d:Q5486078|Frank Curtis]]''
|
| 1890
| 1957
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3080
|
| ''[[:d:Q5486265|Frank Donovan]]''
|
| 1919
| 2003
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 3081
|
| ''[[:d:Q5486506|Frank Evans]]''
|
| 1897
| 1972
| [[Dafen (Carmarthenshire)|Dafen]]
|-
| style='text-align:right'| 3082
|
| ''[[:d:Q5487506|Frank Jackett]]''
|
| 1927
| 2010
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 3083
|
| ''[[:d:Q5488213|Frank Matson]]''
|
| 1905
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3084
|
| ''[[:d:Q5488823|Frank Osmond]]''
|
| 1920
| 1973
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3085
|
| ''[[:d:Q5488892|Frank Parkin]]''
|
| 1931
| 2011
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3086
|
| ''[[:d:Q5488912|Philip Caveney]]''
| idazle britainiarra
| 1951
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3087
|
| ''[[:d:Q5488986|Frank Phillips]]''
|
| 1873
| 1955
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 3088
|
| ''[[:d:Q5489069|Frank Powell]]''
|
| 1883
| 1946
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3089
|
| ''[[:d:Q5489150|Frank Rankmore]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3090
| [[Fitxategi:FrankShugars.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5489556|Frank Shugars]]''
|
| 1875
| 1953
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3091
|
| ''[[:d:Q5490110|Frank Vickery]]''
| antzerkigile britainiarra
| 1951
| 2018
| [[Blaencwm]]
|-
| style='text-align:right'| 3092
|
| ''[[:d:Q5490126|Frank Vining]]''
|
| 1924
| 1989
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 3093
|
| ''[[:d:Q5490324|Frank Whitcombe]]''
|
| 1913
| 1958
| [[Grangetown (Cardiff)|Grangetown]]
|-
| style='text-align:right'| 3094
|
| ''[[:d:Q5490382|Frank Williams]]''
|
| 1906
| 1982
| [[Cefn-y-bedd]]
|-
| style='text-align:right'| 3095
|
| ''[[:d:Q5490389|Frank Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3096
|
| ''[[:d:Q5490423|Frank Wilson]]''
|
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3097
|
| ''[[:d:Q5490493|Frank Wrentmore]]''
|
| 1884
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3098
|
| ''[[:d:Q5490537|Frank Young]]''
|
| 1885
| 1941
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3099
|
| ''[[:d:Q5491049|Frankie Prince]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3100
|
| ''[[:d:Q5494458|Fred Andrews]]''
|
| 1864
| 1929
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3101
|
| ''[[:d:Q5494638|Fred Birt]]''
|
| 1886
| 1956
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3102
|
| ''[[:d:Q5494964|Fred Davies]]''
|
| 1871
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 3103
| [[Fitxategi:Fred Dyer - Welsh boxer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5495031|Fred Dyer]]''
|
| 1888
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3104
|
| ''[[:d:Q5495274|Fred Godfrey]]''
|
| 1880
| 1953
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3105
|
| ''[[:d:Q5495313|Fred Griffiths]]''
|
| 1873
| 1917
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 3106
|
| ''[[:d:Q5495365|Fred Hando]]''
|
| 1888
| 1970
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3107
|
| ''[[:d:Q5495472|Fred Hole]]''
|
| 1935
| 2011
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3108
| [[Fitxategi:Fred Hutchinson (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5495530|Fred Hutchinson]]''
|
| 1867
| 1941
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3109
|
| ''[[:d:Q5495593|Fred Jones]]''
|
| 1867
| 1910
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3110
|
| ''[[:d:Q5495604|Fred Jones]]''
|
| 1938
| 2013
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 3111
|
| ''[[:d:Q5495622|Fred Jowett]]''
|
| 1879
| 1939
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3112
|
| ''[[:d:Q5495881|Fred Mathias]]''
|
| 1898
| 1955
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 3113
|
| ''[[:d:Q5496060|Fred Perrett]]''
|
| 1891
| 1918
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 3114
|
| ''[[:d:Q5496211|Fred Samuel]]''
|
| 1897
| 1941
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3115
|
| ''[[:d:Q5496251|Fred Sheldon]]''
|
| 2000
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3116
|
| ''[[:d:Q5496283|Fred Smallwood]]''
|
| 1910
| 1965
| [[Brynteg (Wrexham)|Brynteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3117
|
| ''[[:d:Q5496333|Fred Stansfield]]''
|
| 1917
| 2014
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3118
|
| ''[[:d:Q5496506|Fred Warren]]''
|
| 1907
| 1986
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3119
|
| ''[[:d:Q5496831|Freddie Williams]]''
|
| 1926
| 2013
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 3120
|
| ''[[:d:Q5496892|Freddy Morgan]]''
|
| 1908
| 1990
| [[Gilfach Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 3121
| [[Fitxategi:Frederick Barter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5497346|Frederick Barter]]''
|
| 1891
| 1953
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3122
|
| ''[[:d:Q5497427|Frederick Brown]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3123
|
| ''[[:d:Q5498030|Frederick Higginson]]''
|
| 1913
| 2003
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 3124
|
| ''[[:d:Q5498073|Frederick Hughes]]''
|
|
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3125
|
| ''[[:d:Q5498286|Frederick Llewellyn-Jones]]''
|
| 1866
| 1941
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 3126
|
| ''[[:d:Q5498353|Frederick Margrave]]''
|
| 1858
| 1946
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3127
| [[Fitxategi:Engineer Frederick Palmer.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5498509|Frederick Palmer]]''
|
| 1862
| 1934
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3128
|
| ''[[:d:Q5498557|Frederick Phillips]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1884
| 1948
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3129
| [[Fitxategi:Apr 95 Rosiers St Clement Danes cropsm.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5498664|Frederick Rosier]]''
|
| 1915
| 1998
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3130
|
| ''[[:d:Q5498740|Frederick Smart]]''
|
|
|
| [[Whitchurch (Cardiff)|Whitchurch]]
|-
| style='text-align:right'| 3131
|
| ''[[:d:Q5498823|Frederick Talbot]]''
|
| 1908
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3132
| [[Fitxategi:Frederick wilding.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5499041|Frederick Wilding]]''
|
| 1852
| 1945
| [[Montgomery (Powys)|Trefaldwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3133
|
| ''[[:d:Q5499127|Frederick Willis]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3134
| [[Fitxategi:Gabriel Goodman by GP Harding.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5515655|Gabriel Goodman]]''
|
| 1528
| 1601
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 3135
| [[Fitxategi:Gai Toms.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5516960|Gai Toms]]''
|
| 1976
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3136
|
| ''[[:d:Q5522758|Garel Rhys]]''
|
| 1940
| 2017
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3137
|
| ''[[:d:Q5522777|Gareth Abraham]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3138
|
| ''[[:d:Q5522779|Gareth Alban Davies]]''
| poeta britainiarra
| 1926
| 2009
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 3139
|
| ''[[:d:Q5522783|Gareth Armstrong]]''
|
| 1948
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3140
| [[Fitxategi:Gareth Baber 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5522787|Gareth Baber]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3141
|
| ''[[:d:Q5522798|Gareth Chapman]]''
|
| 1981
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3142
|
| ''[[:d:Q5522812|Gareth Davies]]''
|
| 1975
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 3143
|
| ''[[:d:Q5522815|Gareth Davies]]''
| futbolari britainiarra (1949-)
| 1949
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3144
|
| ''[[:d:Q5522816|Gareth Davies]]''
| futbolari britainiarra (1959-)
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3145
|
| ''[[:d:Q5522819|Gareth Davies]]''
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3146
|
| ''[[:d:Q5522821|Gareth Davies]]''
|
| 1984
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 3147
|
| ''[[:d:Q5522825|Gareth Dean]]''
|
| 1981
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 3148
|
| ''[[:d:Q5522829|Gareth Edwards]]''
|
| 1976
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3149
|
| ''[[:d:Q5522834|Gareth Evans]]''
| futbolari britainiarra (1987-)
| 1987
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3150
| [[Fitxategi:Gareth2011small.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5522851|Gareth Glyn]]''
|
| 1951
|
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 3151
|
| ''[[:d:Q5522852|Gareth Griffiths]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1931
| 2016
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 3152
|
| ''[[:d:Q5522855|Gareth Gwynn]]''
| idazle britainiarra
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3153
|
| ''[[:d:Q5522867|Gareth Holgate]]''
|
| 1987
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3154
| [[Fitxategi:Garethhughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5522872|Gareth Hughes]]''
|
| 1894
| 1965
| [[Dafen (Carmarthenshire)|Dafen]]
|-
| style='text-align:right'| 3155
|
| ''[[:d:Q5522878|Gareth Jelleyman]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 3156
|
| ''[[:d:Q5522880|Gareth Jewell]]''
|
| 1983
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 3157
|
| ''[[:d:Q5522883|Gareth Jones]]''
|
| 1939
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 3158
|
| ''[[:d:Q5522889|Gareth Jones]]''
|
| 1979
| 2008
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3159
|
| ''[[:d:Q5522905|Gareth Maule]]''
|
| 1987
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3160
|
| ''[[:d:Q5522934|Gareth Owen]]''
|
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3161
|
| ''[[:d:Q5522939|Gareth Payne]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1935
| 2004
| [[Trelewis]]
|-
| style='text-align:right'| 3162
|
| ''[[:d:Q5522946|Gareth Price]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3163
|
| ''[[:d:Q5522947|Gareth Price]]''
|
| 1917
| 1992
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3164
| [[Fitxategi:Gareth Pierce 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5522948|Gareth Pierce]]''
|
| 1981
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 3165
|
| ''[[:d:Q5522951|Gareth Rees]]''
|
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3166
|
| ''[[:d:Q5522960|Gareth Roberts]]''
|
| 1940
| 2007
| [[Penmaenmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 3167
|
| ''[[:d:Q5522966|Gareth Salisbury]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3168
| [[Fitxategi:Gareth Thomas Clwyd and Aberconwy Count National Assembly Election 2016.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5522982|Gareth Thomas]]''
|
| 1954
|
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 3169
|
| ''[[:d:Q5522989|Gareth Walters]]''
| musikagile britainiarra
| 1928
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3170
|
| ''[[:d:Q5523005|Gareth Williams]]''
|
| 1988
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3171
| [[Fitxategi:Garnon Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5523710|Garnon Davies]]''
|
| 1983<br/>1982
|
| [[Pyle]]
|-
| style='text-align:right'| 3172
|
| ''[[:d:Q5524223|Garry Shephard]]''
|
| 1976
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3173
|
| ''[[:d:Q5524777|Gary Buckland]]''
|
| 1986
|
| [[Rumney (Cardiff)|Rumney]]
|-
| style='text-align:right'| 3174
|
| ''[[:d:Q5525024|Gary Emmanuel]]''
|
| 1954
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3175
|
| ''[[:d:Q5525472|Gary Ley]]''
|
| 1956
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3176
|
| ''[[:d:Q5525478|Gary Lockett]]''
|
| 1976
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 3177
|
| ''[[:d:Q5525700|Gary Owen]]''
|
| 1972
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3178
|
| ''[[:d:Q5525727|Gary Pearce]]''
|
| 1960
|
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 3179
|
| ''[[:d:Q5525779|Gary Powell]]''
|
| 1979
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 3180
|
| ''[[:d:Q5525836|Gary Roberts]]''
| futbolari britainiarra (1959-)
| 1959
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 3181
|
| ''[[:d:Q5526231|Garyn Preen]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3182
|
| ''[[:d:Q5526232|Garyn Lucas]]''
|
| 2000
|
| [[Rhydyfelin]]
|-
| style='text-align:right'| 3183
|
| ''[[:d:Q5528098|Gavin Cattle]]''
|
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3184
| [[Fitxategi:Geoff Charles self portrait, 1945.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5534081|Geoff Charles]]''
|
| 1909
| 2002
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 3185
|
| ''[[:d:Q5534127|Geoff Ellis]]''
|
| 1950
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3186
| [[Fitxategi:Geoffholderlibrary.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5534167|Geoff Holder]]''
| idazle britainiarra
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3187
|
| ''[[:d:Q5534202|Geoff Lewis]]''
|
| 1935
|
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3188
|
| ''[[:d:Q5534703|Geoffrey James]]''
| argazkilari kanadarra
| 1942
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3189
|
| ''[[:d:Q5534908|Geoffrey Somerset, 6th Baron Raglan]]''
|
| 1932
|
| ''[[:d:Q5057283|Cefntilla Court]]''
|-
| style='text-align:right'| 3190
|
| ''[[:d:Q5534927|Geoffrey Thomas]]''
|
| 1941
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3191
|
| ''[[:d:Q5536260|George Andrews]]''
|
| 1904
| 1989
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3192
|
| ''[[:d:Q5536664|George Ballsom]]''
|
| 1912
| 1983
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 3193
|
| ''[[:d:Q5536893|George Bennet]]''
|
| 1913
| 1970
| ''[[:d:Q5468045|Forden]]''
|-
| style='text-align:right'| 3194
|
| ''[[:d:Q5536905|George Benson]]''
|
| 1911
| 1983
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3195
|
| ''[[:d:Q5537002|George Bishop]]''
|
| 1901
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3196
|
| ''[[:d:Q5537937|George Clark Williams]]''
|
| 1878
| 1958
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3197
|
| ''[[:d:Q5538123|George Cording]]''
|
| 1878
| 1946
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3198
| [[Fitxategi:George Dobson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5538555|George Dobson]]''
|
| 1873
| 1917
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3199
|
| ''[[:d:Q5538902|George Edwards]]''
|
| 1920
| 2008
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 3200
|
| ''[[:d:Q5539049|George Evans]]''
| futbolari britainiarra (1935-2000)
| 1935
| 2000
| [[Rhostyllen]]
|-
| style='text-align:right'| 3201
|
| ''[[:d:Q5539058|George Ewart Evans]]''
| idazle britainiarra
| 1909
| 1988
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 3202
|
| ''[[:d:Q5539858|George Grant Francis]]''
|
| 1814
| 1882
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3203
| [[Fitxategi:George Griffith DD, Bp of St Asaph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5539921|George Griffith]]''
|
| 1601
| 1666
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 3204
|
| ''[[:d:Q5539968|George Gummer]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3205
| [[Fitxategi:1906 George Hay Morgan MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5540341|George Hay Morgan]]''
|
| 1866
| 1931
| [[Hay-on-Wye]]
|-
| style='text-align:right'| 3206
|
| ''[[:d:Q5540434|George Henry Challenger]]''
|
| 1881
| 1947
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3207
| [[Fitxategi:George Henry Hall 1945.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5540460|George Henry Hall, 1st Viscount Hall]]''
|
| 1881
| 1965
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 3208
|
| ''[[:d:Q5540799|George Howells]]''
|
| 1871
| 1955
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 3209
| [[Fitxategi:George Latham.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5541549|George Latham]]''
|
| 1881
| 1939
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3210
|
| ''[[:d:Q5541703|George Lewis]]''
| futbolari britainiarra
| 1913
| 1981
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 3211
|
| ''[[:d:Q5541706|George Lewis]]''
|
| 1901
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3212
|
| ''[[:d:Q5541768|George Littlewood Hirst]]''
|
| 1890
| 1967
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 3213
| [[Fitxategi:George Lockwood Morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5541799|George Lockwood Morris]]''
|
| 1859
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3214
|
| ''[[:d:Q5541851|George Lowrie]]''
|
| 1919
| 1989
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 3215
| [[Fitxategi:George Manning, 1938.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5542118|George Manning]]''
|
| 1887
| 1976
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 3216
|
| ''[[:d:Q5542707|George Murphy]]''
|
| 1915
| 1983
| [[Wattsville]]
|-
| style='text-align:right'| 3217
|
| ''[[:d:Q5543029|George Oliver]]''
|
| 1891
| 1977
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3218
|
| ''[[:d:Q5543080|George Owens]]''
|
| 1894
| 1978
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3219
|
| ''[[:d:Q5543081|George Owen]]''
|
| 1552
| 1613
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 3220
| [[Fitxategi:George Prowse VC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5543567|George Prowse]]''
|
| 1886
| 1918
| [[Gilfach Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 3221
|
| ''[[:d:Q5543769|George Reed]]''
|
| 1906
| 1988
| [[St Fagans]]
|-
| style='text-align:right'| 3222
|
| ''[[:d:Q5543824|George Reynolds]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3223
| [[Fitxategi:George Robert Wythen Baxter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5543939|George Robert Wythen Baxter]]''
| idazle britainiarra
| 1814
| 1854
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 3224
|
| ''[[:d:Q5544086|George Rowles]]''
|
| 1866
| 1922
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3225
|
| ''[[:d:Q5544096|George Ruddick]]''
|
| 1881
| 1949
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 3226
|
| ''[[:d:Q5544476|George Shaw]]''
|
| 1931
| 1984
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 3227
|
| ''[[:d:Q5544970|George Sutton]]''
| boxeolari britainiarra
| 1922
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3228
|
| ''[[:d:Q5545141|George Thomas]]''
|
| 1930
| 2014
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3229
|
| ''[[:d:Q5545143|George Thomas]]''
|
| 1881
| 1916
| [[Pontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3230
|
| ''[[:d:Q5545144|George Thomas]]''
|
| 1857
| 1934
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3231
| [[Fitxategi:George-Morgan-Trefgarne-n-Garro-Jones-1st-Baron-Trefgarne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5545309|George Trefgarne, 1st Baron Trefgarne]]''
|
| 1894
| 1960
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3232
|
| ''[[:d:Q5545378|George Tuxford]]''
|
| 1870
| 1942
| ''[[:d:Q13130691|Penmorfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 3233
|
| ''[[:d:Q5545871|George Warburton]]''
| futbolari britainiarra (1934-)
| 1934
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3234
| [[Fitxategi:George Whitcombe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5546209|George Whitcombe]]''
|
| 1902
| 1986
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3235
|
| ''[[:d:Q5546236|George Whitney]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3236
|
| ''[[:d:Q5546252|George Wightwick]]''
|
| 1802
| 1872
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 3237
|
| ''[[:d:Q5546607|George Young]]''
|
| 1950
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3238
| [[Fitxategi:First Sea Lord Admiral Sir George Zambellas KCB DSC ADC MOD 45155508.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5546629|George Zambellas]]''
|
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3239
|
| ''[[:d:Q5546680|George de Cantilupe]]''
|
| 1252
| 1273
| ''[[:d:Q4667087|Abergavenny Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 3240
|
| ''[[:d:Q5547526|Georgia Henshaw]]''
| aktore britainiarra
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3241
| [[Fitxategi:Geraint Davies.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5548803|Geraint Davies]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3242
| [[Fitxategi:2012-09-17 Prof Geraint Lewis Cropped.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5548804|Geraint F. Lewis]]''
|
| 1969
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3243
|
| ''[[:d:Q5548806|Geraint Goodwin]]''
|
| 1903
| 1942
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 3244
| [[Fitxategi:Geraint Davies (Rhondda).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5548808|Geraint Davies]]''
|
| 1948
|
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 3245
|
| ''[[:d:Q5548819|Geraint Lloyd Owen]]''
| poeta britainiarra
| 1941
|
| ''[[:d:Q13131214|Sarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 3246
|
| ''[[:d:Q5548821|Geraint Morris]]''
|
| 1941
| 1997
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3247
| [[Fitxategi:Geraint Wyn Davies 2004.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5548829|Geraint Wyn Davies]]''
|
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3248
|
| ''[[:d:Q5549028|Gerald Cordle]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3249
|
| ''[[:d:Q5549181|Gerald Gladstone]]''
|
| 1901
| 1978
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 3250
|
| ''[[:d:Q5549216|Gerald Hamer]]''
|
| 1886
| 1972
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3251
|
| ''[[:d:Q5549841|Gerallt Lloyd Owen]]''
|
| 1944
| 2014
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 3252
|
| ''[[:d:Q5553517|Gerwyn Edwards]]''
|
| 1953
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 3253
|
| ''[[:d:Q5554439|Gethin Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3254
|
| ''[[:d:Q5554440|Gethin ap Gruffydd]]''
|
|
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3255
|
| ''[[:d:Q5554442|Gethin Robinson]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3256
| [[Fitxategi:ComScoreFulgoni.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5558035|Gian M. Fulgoni]]''
|
| 1948
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3257
|
| ''[[:d:Q5561126|Gilbert Morgan]]''
|
| 1908
| 1973
| [[Llanhilleth]]
|-
| style='text-align:right'| 3258
|
| ''[[:d:Q5562222|Gillian Clarke]]''
|
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3259
|
| ''[[:d:Q5562229|Gillian Elisa]]''
|
| 1953
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3260
|
| ''[[:d:Q5563045|Ginger Jones]]''
|
| 1905
| 1986
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 3261
|
| ''[[:d:Q5563602|Giotto Griffiths]]''
|
| 1864
| 1938
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3262
|
| ''[[:d:Q5564080|Gipsy Daniels]]''
|
| 1903
| 1967
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3263
|
| ''[[:d:Q5566441|Gladys Morgan]]''
|
| 1898
| 1983
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3264
|
| ''[[:d:Q5566655|Glanville Williams]]''
|
| 1911
| 1997
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3265
|
| ''[[:d:Q5567906|Glen Moody]]''
|
| 1909
| 1989
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3266
|
| ''[[:d:Q5568095|Glen Webbe]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3267
|
| ''[[:d:Q5569151|Glenn Tolley]]''
|
| 1983
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 3268
|
| ''[[:d:Q5572832|Glyn Berry]]''
|
| 1946
| 2006
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3269
|
| ''[[:d:Q5572834|Glyn Davidge]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1933
| 2006
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3270
| [[Fitxategi:Glyn Garner.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5572840|Glyn Garner]]''
| futbolari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3271
|
| ''[[:d:Q5572845|Glyn James]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
|
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 3272
|
| ''[[:d:Q5572850|Glyn Jones]]''
|
| 1959<br/>1958
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3273
|
| ''[[:d:Q5572853|Glyn Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3274
|
| ''[[:d:Q5572857|Glyn Jones]]''
|
| 1905
| 1995
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3275
|
| ''[[:d:Q5572861|Glyn Mathias]]''
|
| 1945
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 3276
|
| ''[[:d:Q5572864|Glyn Morgan]]''
|
|
|
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 3277
|
| ''[[:d:Q5572880|Glyn Prosser]]''
|
| 1907
| 1972
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 3278
|
| ''[[:d:Q5572883|Glyn Samuel]]''
|
| 1917
| 1985
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3279
|
| ''[[:d:Q5572885|Glyn Shaw]]''
|
| 1951
| 2022
| [[Rhigos]]
|-
| style='text-align:right'| 3280
|
| ''[[:d:Q5572889|Glyn Stephens]]''
|
| 1891
| 1965
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3281
| [[Fitxategi:GlynTaylor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5572892|Glyn Taylor]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3282
| [[Fitxategi:Glyn Turner WRU Cap Presentaton 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5572896|Glyn Turner]]''
|
| 1947
|
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 3283
|
| ''[[:d:Q5572900|Glyn Williams]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3284
|
| ''[[:d:Q5576447|Godfrey Goodman]]''
|
| 1583<br/>1582
| 1656
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 3285
|
| ''[[:d:Q5576469|Godfrey John]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3286
| [[Fitxategi:The Viscount Tredegar.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5576507|Godfrey Morgan, 1st Viscount Tredegar]]''
| politikari britainiarra
| 1831
| 1913
| ''[[:d:Q2970467|Ruperra Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 3287
|
| ''[[:d:Q5581158|Gomer Gunn]]''
|
| 1885
| 1935
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 3288
|
| ''[[:d:Q5581165|Gomer Hughes]]''
|
| 1910
| 1974
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3289
|
| ''[[:d:Q5582130|Roy Booth]]''
|
| 1938
| 2024
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3290
|
| ''[[:d:Q5584853|Gordon Bastian]]''
|
| 1902
| 1987
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3291
|
| ''[[:d:Q5584971|Gordon Child]]''
|
| 1939
|
| ''[[:d:Q24639697|Mumbles Head]]''
|-
| style='text-align:right'| 3292
| [[Fitxategi:Gordon Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5585060|Gordon Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3293
|
| ''[[:d:Q5585440|Gordon Lang]]''
|
| 1893
| 1981
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 3294
|
| ''[[:d:Q5585456|Gordon Lewis]]''
|
| 1939
|
| ''[[:d:Q6947838|Mynyddygarreg]]''
|-
| style='text-align:right'| 3295
|
| ''[[:d:Q5585653|Gordon Parry, Baron Parry]]''
|
| 1925
| 2004
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 3296
|
| ''[[:d:Q5585662|Gordon Pembery]]''
|
| 1926
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3297
|
| ''[[:d:Q5585685|Gordon Pritchard]]''
|
| 1974
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3298
|
| ''[[:d:Q5585687|Gordon Pritchard]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3299
|
| ''[[:d:Q5585732|Gordon Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 1993
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 3300
| [[Fitxategi:Goronwy Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5586826|Goronwy Roberts, Baron Goronwy-Roberts]]''
| politikari britainiarra
| 1913
| 1981
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 3301
| [[Fitxategi:Grace McCleen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5591287|Grace McCleen]]''
|
| 1980
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3302
|
| ''[[:d:Q5592729|Graham Coldrick]]''
| futbolari britainiarra
| 1945
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3303
|
| ''[[:d:Q5592776|Graham Dixon-Lewis]]''
|
| 1922
| 2010
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 3304
|
| ''[[:d:Q5592968|Graham Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3305
|
| ''[[:d:Q5592985|Graham Kingston]]''
|
| 1950
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3306
|
| ''[[:d:Q5593084|Graham Moore]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
| 2016
| [[Hengoed]]
|-
| style='text-align:right'| 3307
|
| ''[[:d:Q5593167|Graham Rathbone]]''
|
| 1942
| 2012
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3308
|
| ''[[:d:Q5593171|Graham Rees]]''
|
| 1936
| 1987
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3309
|
| ''[[:d:Q5593294|Graham Sutton]]''
|
| 1903
| 1977
| [[Cwmcarn]]
|-
| style='text-align:right'| 3310
|
| ''[[:d:Q5593332|Graham Walters]]''
|
| 1953
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3311
|
| ''[[:d:Q5593359|Graham Williams]]''
|
| 1936
| 2018
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3312
|
| ''[[:d:Q5593360|Graham Williams]]''
|
| 1938
|
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 3313
|
| ''[[:d:Q5593419|Grahame Hodgson]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1936
| 2016
| [[Ogmore Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3314
| [[Fitxategi:Grant Llewellyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5596323|Grant Llewellyn]]''
|
| 1960
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 3315
|
| ''[[:d:Q5596915|Granville James]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3316
|
| ''[[:d:Q5596946|Granville Smith]]''
| futbolari britainiarra
| 1937
| 2024
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 3317
| [[Fitxategi:Green Gartside 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5602580|Green Gartside]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3318
| [[Fitxategi:GregDavies-byPhilipRomano.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5605472|Greg Davies]]''
|
| 1968
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3319
|
| ''[[:d:Q5606341|Greg Thomas]]''
|
| 1960
|
| ''[[:d:Q7837341|Trebanos]]''
|-
| style='text-align:right'| 3320
|
| ''[[:d:Q5606517|Gregg Coombes]]''
|
| 1988
|
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 3321
| [[Fitxategi:Gregory-Cameron.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5606843|Gregory Cameron]]''
|
| 1959
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3322
|
| ''[[:d:Q5607529|Grenville Millington]]''
|
| 1951
|
| [[Queensferry (Flintshire)|Queensferry]]
|-
| style='text-align:right'| 3323
|
| ''[[:d:Q5608863|Griffith Arthur Jones]]''
|
| 1827
| 1906
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 3324
| [[Fitxategi:Portrait of Griffith Davies, F.R.S. 1788-1855 (4671504) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5608882|Griffith Davies]]''
|
| 1788
| 1855
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 3325
| [[Fitxategi:Griffith Hartwell Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5608888|Griffith Hartwell Jones]]''
|
| 1859
| 1944
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3326
|
| ''[[:d:Q5608910|Griffith Powell]]''
| filosofo britainiarra
| 1561
| 1620
| [[Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 3327
| [[Fitxategi:GriffithRhysJonesCaradogAberdare.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5608920|Griffith Rhys Jones]]''
|
| 1834
| 1897
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 3328
|
| ''[[:d:Q5610965|Howard Collins]]''
|
| 1949
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 3329
|
| ''[[:d:Q5611974|Gruffudd Gryg]]''
|
| 1310
| 1380
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 3330
|
| ''[[:d:Q5611977|Gruffudd Hiraethog]]''
|
|
| 1564
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 3331
|
| ''[[:d:Q5611979|Gruffudd ab Owain Glyndŵr]]''
|
| 1375
| 1412
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3332
|
| ''[[:d:Q5615933|Lee Dainton]]''
|
| 1973
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3333
|
| ''[[:d:Q5616240|Ormonde Maddock Dalton]]''
|
| 1866
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3334
| [[Fitxategi:T Witton Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5617820|Thomas Witton Davies]]''
|
| 1851
| 1923
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 3335
|
| ''[[:d:Q5620625|Gus Broughton]]''
|
| 1904
| 1981
| [[Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 3336
|
| ''[[:d:Q5620755|Gus Risman]]''
|
| 1911
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3337
|
| ''[[:d:Q5621832|Guto'r Glyn]]''
|
| 1430
| 1490
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3338
| [[Fitxategi:Guto Harri, 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5621836|Guto Harri]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3339
| [[Fitxategi:Guto Pryce.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5621838|Guto Pryce]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3340
|
| ''[[:d:Q5622295|Guy Griffiths]]''
|
| 1915
| 1999
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 3341
|
| ''[[:d:Q5622477|Guy Morgan]]''
|
| 1907
| 1973
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3342
|
| ''[[:d:Q5623379|Gwawr Edwards]]''
|
| 1984
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3343
| [[Fitxategi:Gwenan Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5623469|Gwenan Edwards]]''
| kazetari britainiarra
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3344
|
| ''[[:d:Q5623522|Gwenllwyfo]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 3345
|
| ''[[:d:Q5623524|Gwenllian Lansdown]]''
|
| 1979
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3346
|
| ''[[:d:Q5623526|Gwenlyn Parry]]''
|
| 1932
| 1991
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 3347
|
| ''[[:d:Q5623534|Gwenno Teifi]]''
| aktibista britainiarra
| 1987
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3348
|
| ''[[:d:Q5623555|Gwerful Mechain]]''
| galestar poeta
|
|
| ''[[:d:Q6804459|Mechain]]''
|-
| style='text-align:right'| 3349
|
| ''[[:d:Q5623556|Gwerful Fychan]]''
|
| 1450
| 1490
| ''[[:d:Q7163095|Penllyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 3350
| [[Fitxategi:Parchedig Gwilym Arthur Edwards, MA, DD, Athro yng Ngholeg y Bala (1929–1939), Prifathro yng Ngholeg Diwinyddol Aberystwyth (1939–1949) (gcf10121).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5623621|Gwilym Edwards]]''
|
| 1881
| 1963
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3351
|
| ''[[:d:Q5623630|Gwilym Puw]]''
|
| 1618
| 1689
| ''[[:d:Q5184753|Creuddyn peninsula]]''
|-
| style='text-align:right'| 3352
|
| ''[[:d:Q5623632|Gwilym R. Jones]]''
|
| 1903
| 1993
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 3353
|
| ''[[:d:Q5623636|Gwilym Tew]]''
|
| 1450
| 1401
| ''[[:d:Q7809073|Tir Iarll]]''
|-
| style='text-align:right'| 3354
|
| ''[[:d:Q5623638|Gwilym Tilsley]]''
|
| 1911
| 1997
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 3355
| [[Fitxategi:GwionEdwardsBntIps1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5623678|Gwion Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 3356
|
| ''[[:d:Q5623679|Gwion Hallam]]''
| idazle britainiarra
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3357
|
| ''[[:d:Q5623765|Gwyn Davies]]''
|
| 1908
| 1992
| [[Aberkenfig]]
|-
| style='text-align:right'| 3358
|
| ''[[:d:Q5623767|Gwyn A. Williams]]''
|
| 1925
| 1995
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 3359
|
| ''[[:d:Q5623770|Gwyn Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1957
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3360
|
| ''[[:d:Q5623771|Gwyn Francis]]''
|
| 1896
| 1987
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 3361
|
| ''[[:d:Q5623776|Gwyn Hughes]]''
|
| 1941
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3362
|
| ''[[:d:Q5623777|Gwyn Hughes]]''
|
| 1922
| 1999
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 3363
|
| ''[[:d:Q5623783|Gwyn Jones]]''
| futbolari britainiarra (1912-)
| 1912
|
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 3364
|
| ''[[:d:Q5623785|Gwyn Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
| 2020
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 3365
|
| ''[[:d:Q5623786|Gwyn Jones]]''
|
| 1917
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3366
|
| ''[[:d:Q5623788|Gwyn Manning]]''
|
| 1915
| 2003
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3367
|
| ''[[:d:Q5623791|Gwyn Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3368
|
| ''[[:d:Q5623794|Gwyn Richards]]''
|
| 1905
| 1985
| [[Bryncethin]]
|-
| style='text-align:right'| 3369
|
| ''[[:d:Q5623795|Gwyn Richards]]''
|
| 1951
| 2023
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3370
|
| ''[[:d:Q5623796|Gwyn Morgan]]''
| poeta britainiarra
| 1954
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3371
|
| ''[[:d:Q5623802|Gwyn Thomas]]''
|
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3372
|
| ''[[:d:Q5623807|Gwyn Thomas]]''
|
| 1892
| 1984
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 3373
|
| ''[[:d:Q5623808|Gwyn Thomas]]''
| idazle britainiarra
| 1913
| 1981
| [[Cymmer (Rhondda Cynon Taf)|Cymmer]]
|-
| style='text-align:right'| 3374
|
| ''[[:d:Q5623809|Gwyn Thomas]]''
| poeta britainiarra
| 1936
| 2016
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 3375
|
| ''[[:d:Q5623810|Gwyn Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3376
|
| ''[[:d:Q5623812|Gwyndaf Evans]]''
|
| 1959
|
| [[Dinas Mawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 3377
|
| ''[[:d:Q5623843|Gwyneth Keyworth]]''
|
| 1990
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3378
|
| ''[[:d:Q5623859|Gwynfor Davies]]''
|
| 1908
| 1972
| [[Sandy (Carmarthenshire)|Sandy]]
|-
| style='text-align:right'| 3379
|
| ''[[:d:Q5623862|Gwynfor Williams]]''
|
| 1956
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3380
|
| ''[[:d:Q5623872|Gwynn Evans]]''
|
| 1915
| 2001
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 3381
|
| ''[[:d:Q5623877|Gwynn Parry Jones]]''
|
| 1891
| 1963
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 3382
|
| ''[[:d:Q5623887|Gwynne Williams]]''
|
| 1937
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3383
|
| ''[[:d:Q5638525|Hagan Bayley]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3384
|
| ''[[:d:Q5638528|Hagan Evans]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3385
|
| ''[[:d:Q5648869|Hannah Keryakoplis]]''
|
| 1994
|
| [[Penyffordd]]
|-
| style='text-align:right'| 3386
|
| ''[[:d:Q5648940|Hannah Rich]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1991
|
| [[Undy]]
|-
| style='text-align:right'| 3387
| [[Fitxategi:Harold Bird-Wilson by Cuthbert Orde.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5660102|Harold Bird-Wilson]]''
|
| 1919
| 2000
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3388
|
| ''[[:d:Q5660453|Harold Davies]]''
|
| 1898
| 1976
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3389
|
| ''[[:d:Q5660490|Harold Dickinson]]''
|
| 1911
| 1997
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3390
|
| ''[[:d:Q5660587|Harold Edwards]]''
|
| 1909
| 1993
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 3391
|
| ''[[:d:Q5661301|Harold Jones]]''
|
| 1907
| 1955
| [[Ogmore Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3392
|
| ''[[:d:Q5661519|Harold Lloyd]]''
|
| 1920
| 1984
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 3393
|
| ''[[:d:Q5662786|Harold Williams]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 3394
| [[Fitxategi:Harry Bowcott 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5667442|Harry Bowcott]]''
|
| 1907
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3395
|
| ''[[:d:Q5669252|Harry Greene]]''
|
| 1923
| 2013
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3396
|
| ''[[:d:Q5669304|Harry Griffiths]]''
|
| 1931
| 1978
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3397
| [[Fitxategi:Harry 3 001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5669329|Harry Guest]]''
| poeta britainiarra
| 1932
| 2021
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3398
|
| ''[[:d:Q5669515|Harry Harris]]''
|
| 1933
| 2004
| [[Magor (Monmouthshire)|Magor]]
|-
| style='text-align:right'| 3399
|
| ''[[:d:Q5669781|Harry Holt]]''
|
| 1889
| 1956
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3400
|
| ''[[:d:Q5670114|Harry Jones]]''
|
| 1922
| 1995
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 3401
|
| ''[[:d:Q5670133|Harry Judge]]''
|
| 1928
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3402
|
| ''[[:d:Q5670978|Harry McDaniel]]''
|
|
| 1932
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3403
| [[Fitxategi:Last Ministers UFO 1955.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5671113|Harry Mills]]''
| politikari kanadarra
| 1874
| 1959
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 3404
|
| ''[[:d:Q5671513|Harry Peacock]]''
|
| 1909
| 1996
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3405
|
| ''[[:d:Q5671568|Harry Phillips]]''
|
| 1903
| 1978
| [[Crosskeys]]
|-
| style='text-align:right'| 3406
|
| ''[[:d:Q5671750|Harry Pugh]]''
|
| 1875
| 1945
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3407
|
| ''[[:d:Q5671894|Harry Rees]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3408
|
| ''[[:d:Q5671999|Harry Robinson]]''
|
| 1993
|
| [[Pentyrch]]
|-
| style='text-align:right'| 3409
|
| ''[[:d:Q5672058|Harry Royal]]''
|
| 1914
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3410
|
| ''[[:d:Q5686436|Haydn Dackins]]''
| futbolari britainiarra
| 1912
| 1943
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3411
|
| ''[[:d:Q5686444|Haydn Davies]]''
|
| 1912
| 1993
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3412
| [[Fitxategi:Algoma Blue - Haydn Llewellyn Davies 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5686464|Haydn Llewellyn Davies]]''
| eskultore kanadarra
| 1921
| 2008
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3413
|
| ''[[:d:Q5686472|Haydn Price]]''
|
| 1883
| 1964
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 3414
|
| ''[[:d:Q5701785|Helen Adams]]''
|
| 1978
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 3415
| [[Fitxategi:Helen Lederer in 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5702657|Helen Lederer]]''
|
| 1954
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3416
|
| ''[[:d:Q5717896|Henry Bayly]]''
|
| 1769
| 1846
| ''[[:d:Q7201721|Plas Newydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 3417
| [[Fitxategi:Oswald Hornby Joseph Birley (1880–1952) - Henry Campbell Bruce (1851–1929), 2nd Baron Aberdare - NMW A 1705 - National Museum Cardiff.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5718742|Henry Bruce, 2nd Baron Aberdare]]''
|
| 1851
| 1929
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 3418
|
| ''[[:d:Q5720203|Henry Davies]]''
|
| 1865
| 1934
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 3419
| [[Fitxategi:Henry Thomas Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5720773|Henry Edwards]]''
|
| 1837
| 1884
| [[Llanymawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 3420
|
| ''[[:d:Q5720858|Henry English Fulford]]''
|
| 1859
| 1929
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 3421
| [[Fitxategi:Henry-Haydn-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5722774|Henry Haydn Jones]]''
|
| 1863
| 1950
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 3422
| [[Fitxategi:Henry Hicks (geologist).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5722978|Henry Hicks]]''
|
| 1837
| 1899
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 3423
|
| ''[[:d:Q5724046|Henry Jones]]''
|
| 1812
| 1891
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 3424
|
| ''[[:d:Q5724643|Henry Lannigan]]''
|
| 1863
| 1930
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3425
|
| ''[[:d:Q5724892|Henry Lewis]]''
|
| 1889
| 1968
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3426
|
| ''[[:d:Q5724898|Henry Lewis Guy]]''
|
| 1887
| 1956
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3427
|
| ''[[:d:Q5725614|Henry Maurice]]''
|
| 1634
| 1682
| [[Aberdaron]]
|-
| style='text-align:right'| 3428
|
| ''[[:d:Q5726020|Henry Morgan]]''
|
|
| 1560
| ''[[:d:Q5268253|Dewisland]]''
|-
| style='text-align:right'| 3429
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. Henry Owen, M.D (4671718) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5726568|Henry Owen]]''
|
| 1716
| 1795
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 3430
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Henry Parry (4671746) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5726737|Henry Parry]]''
|
| 1766
| 1854
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3431
| [[Fitxategi:Henry Richard Esq MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5727523|Henry Richard]]''
|
| 1812
| 1888
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 3432
|
| ''[[:d:Q5727766|Henry Rowlands]]''
|
| 1551
| 1616
| [[Sarn Mellteyrn]]
|-
| style='text-align:right'| 3433
|
| ''[[:d:Q5729799|Henry Walter]]''
|
| 1611
| 1678
| ''[[:d:Q7191844|Piercefield House]]''
|-
| style='text-align:right'| 3434
|
| ''[[:d:Q5729939|Henry Weale]]''
|
| 1897
| 1959
| [[Shotton (Flintshire)|Shotton]]
|-
| style='text-align:right'| 3435
| [[Fitxategi:Mr. J Herbert Lewis Y.H.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5734947|Herbert Lewis]]''
|
| 1858
| 1933
| [[Mostyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3436
| [[Fitxategi:Isambard Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5735196|Isambard Owen]]''
|
| 1857<br/>1850
| 1927
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 3437
| [[Fitxategi:Douglas Foley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5735218|Douglas Foley]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3438
|
| ''[[:d:Q5735948|Herbert Wilson]]''
|
| 1929
| 2008
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3439
| [[Fitxategi:Evans, Herbie.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5736088|Herbie Evans]]''
|
| 1894
| 1982
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 3440
|
| ''[[:d:Q5736164|Herbie Williams]]''
|
| 1940
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3441
|
| ''[[:d:Q5739697|Michael Francis]]''
|
| 1979
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3442
|
| ''[[:d:Q5761498|Hilda Vaughan]]''
|
| 1892
| 1985
| [[Builth Wells]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3443
|
| ''[[:d:Q5800067|Christopher Bale]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3444
|
| ''[[:d:Q5800336|David Rowland]]''
|
| 1568
| 1576
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 3445
|
| ''[[:d:Q5875568|Hockey Driscoll]]''
|
| 1876
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3446
|
| ''[[:d:Q5882068|Holly Holyoake]]''
|
| 1988
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3447
|
| ''[[:d:Q5901548|Horace Blew]]''
|
| 1878
| 1957
| [[Esclusham]]
|-
| style='text-align:right'| 3448
|
| ''[[:d:Q5901653|Horace Cumner]]''
| futbolari britainiarra
| 1918
| 1999
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 3449
|
| ''[[:d:Q5901709|Horace Evans, 1st Baron Evans]]''
|
| 1903
| 1963
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3450
|
| ''[[:d:Q5902209|Horace Viner]]''
|
| 1880
| 1955
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3451
|
| ''[[:d:Q5907734|Ian Michael]]''
|
| 1936
| 2020
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3452
|
| ''[[:d:Q5919459|Howard Davies]]''
|
| 1916
| 1987
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3453
|
| ''[[:d:Q5920440|Howard Morgan]]''
|
| 1931
| 2019
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3454
|
| ''[[:d:Q5920501|Howard Nicholls]]''
|
| 1931
| 2011
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3455
|
| ''[[:d:Q5920514|Howard Norris]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1934
| 2015
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 3456
|
| ''[[:d:Q5920650|Howard Pritchard]]''
|
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3457
|
| ''[[:d:Q5920696|Howard Radford]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
| 2022
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 3458
|
| ''[[:d:Q5921646|Syr Hywel y Fwyall]]''
|
| 1330
| 1381
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3459
| [[Fitxategi:Howell Arthur Gwynne (1865–1950).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5921673|Howell Arthur Gwynne]]''
| idazle britainiarra
| 1865
| 1950
| ''[[:d:Q6408281|Kilvey Hill]]''
|-
| style='text-align:right'| 3460
|
| ''[[:d:Q5921699|Howell Davies]]''
|
| 1885
| 1961
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3461
|
| ''[[:d:Q5921707|Howell Evans]]''
|
| 1928
| 2014
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3462
| [[Fitxategi:Rev H Elvet Lewis (5185309).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5921714|Howell Elvet Lewis]]''
|
| 1860
| 1953
| ''[[:d:Q4923824|Blaenycoed]]''
|-
| style='text-align:right'| 3463
|
| ''[[:d:Q5921716|Howell Glynne]]''
|
| 1906
| 1969
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3464
| [[Fitxategi:Howel-Jones-NeathRFC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5921747|Howell Jones]]''
|
| 1882
| 1908
| [[Pontneddfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 3465
|
| ''[[:d:Q5921750|Howell Lewis]]''
|
| 1888
| 1971
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 3466
|
| ''[[:d:Q5925776|James Iliff]]''
|
| 1923
| 2014
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3467
|
| ''[[:d:Q5927246|Hubert Day]]''
|
| 1908
| 1977
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 3468
|
| ''[[:d:Q5927578|Hubert Rees]]''
|
| 1928
| 2009
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 3469
|
| ''[[:d:Q5927583|Hubert Rhys]]''
|
| 1897
| 1970
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3470
| [[Fitxategi:Guggs.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5927683|Hubert William Lewis]]''
|
| 1896
| 1977
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 3471
|
| ''[[:d:Q5927692|Hubert Winthrop Young]]''
|
| 1885
| 1950
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3472
|
| ''[[:d:Q5930459|Hugh Cudlipp]]''
|
| 1913
| 1998
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3473
|
| ''[[:d:Q5930505|Hugh David]]''
|
| 1925
| 1987
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3474
| [[Fitxategi:J-Hugh-Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5930657|John Hugh Edwards]]''
|
| 1869
| 1945
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3475
|
| ''[[:d:Q5930689|Hugh Evans]]''
|
| 1919
| 2010
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 3476
|
| ''[[:d:Q5930990|Hugh Gustafson]]''
|
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3477
|
| ''[[:d:Q5931218|Hugh Ingledew]]''
|
| 1865
| 1937
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3478
|
| ''[[:d:Q5931495|Hugh Lloyd-Davies]]''
|
| 1926
| 1986
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 3479
|
| ''[[:d:Q5932035|Hugh Morris]]''
|
| 1872
| 1897
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3480
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Hugh Owen (4671720) Exposure.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5932209|Hugh Owen]]''
|
| 1804
| 1881
| ''[[:d:Q13129635|Llangeinwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 3481
| [[Fitxategi:Hugh Price.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5932383|Hugh Price]]''
|
| 1495
| 1574
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 3482
| [[Fitxategi:Syr-Hugh-Rowlands.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5932551|Hugh Rowlands]]''
|
| 1828
| 1909
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 3483
|
| ''[[:d:Q5932957|Hugh Vincent]]''
|
| 1862
| 1931
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3484
|
| ''[[:d:Q5932997|John Traherne Moggridge]]''
|
| 1842
| 1874
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3485
|
| ''[[:d:Q5941416|Humphrey Foulkes]]''
|
| 1673
| 1737
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3486
| [[Fitxategi:Bp Humphrey Humphreys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5941466|Humphrey Humphreys]]''
|
| 1648
| 1712
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 3487
|
| ''[[:d:Q5941475|Humphrey Jones]]''
|
| 1862
| 1946
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3488
| [[Fitxategi:Humphrey Lhuyd (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5941507|Humphrey Llwyd]]''
|
| 1527
| 1568
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 3489
|
| ''[[:d:Q5941550|Humphrey Owen]]''
|
| 1702
| 1768
| [[Meifod]]
|-
| style='text-align:right'| 3490
| [[Fitxategi:HuwBunford1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5951215|Huw Bunford]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3491
| [[Fitxategi:Huw Dixon 1992 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5951222|Huw Dixon]]''
|
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3492
|
| ''[[:d:Q5951232|Huw Edwards]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3493
| [[Fitxategi:Huw Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5951262|Huw Lewis]]''
|
| 1964
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3494
|
| ''[[:d:Q5951270|Huw Morus]]''
|
| 1622
| 1709
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 3495
|
| ''[[:d:Q5951279|Huw Menai]]''
|
| 1886
| 1961
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3496
|
| ''[[:d:Q5951282|Huw Richards]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1960
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3497
|
| ''[[:d:Q5951297|Huw Waters]]''
|
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3498
|
| ''[[:d:Q5951303|Huw T. Edwards]]''
|
| 1892
| 1970
| [[Rowen (Conwy)|Rowen]]
|-
| style='text-align:right'| 3499
|
| ''[[:d:Q5951307|Huw Watkins]]''
|
| 1976
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3500
|
| ''[[:d:Q5959734|Kim Lawrence]]''
|
| 1938
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3501
| [[Fitxategi:Michael "Pancho" Locke 2021.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5962128|Michael Locke]]''
|
| 1979
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 3502
|
| ''[[:d:Q5962726|Hywel Bennett]]''
|
| 1944
| 2017
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3503
|
| ''[[:d:Q5962743|Hywel Coetmor]]''
|
|
| 1440
| ''[[:d:Q13130344|Nant Conwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 3504
|
| ''[[:d:Q5962754|Hywel David Lewis]]''
|
| 1910
| 1992
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3505
|
| ''[[:d:Q5962763|Hywel Gwynfryn]]''
| aktore britainiarra
| 1942
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 3506
| [[Fitxategi:Revd John Evans (I D Ffraid or Adda Jones, 1814-75) NLW3364082.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5967953|John Evans]]''
|
| 1814
| 1875
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 3507
|
| ''[[:d:Q5974169|Lewis Owen]]''
|
| 1572
| 1629
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 3508
| [[Fitxategi:Parry Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5978031|John Godfrey Parry-Thomas]]''
|
| 1884
| 1927
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3509
|
| ''[[:d:Q5978168|William Frost]]''
|
| 1848
| 1935
| [[Saundersfoot]]
|-
| style='text-align:right'| 3510
| [[Fitxategi:Iain Sinclair cheltenham.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5980623|Iain Sinclair]]''
| idazle britainiarra
| 1943
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3511
|
| ''[[:d:Q5980849|Ian Barker]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3512
|
| ''[[:d:Q5980981|Ian Bray]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3513
|
| ''[[:d:Q5981133|Ian Capon]]''
|
| 1977
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3514
|
| ''[[:d:Q5981455|Ian Easton]]''
|
| 1917
| 1989
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 3515
|
| ''[[:d:Q5981808|Ian Hillier]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3516
|
| ''[[:d:Q5981839|Ian Howat]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3517
|
| ''[[:d:Q5981847|Ian Hughes]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3518
|
| ''[[:d:Q5981864|Ian Hutchinson]]''
|
| 1964
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 3519
|
| ''[[:d:Q5981894|Ian Jenkins]]''
|
| 1944
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3520
| [[Fitxategi:Ian Puleston-Davies in Midnight Man 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5982646|Ian Puleston-Davies]]''
|
| 1958
|
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 3521
|
| ''[[:d:Q5983385|Ianto Davies]]''
|
| 1892
| 1946
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3522
|
| ''[[:d:Q5989198|Idloes Owen]]''
|
| 1894
| 1964
| [[Merthyr Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3523
|
| ''[[:d:Q5989587|Idris Cox]]''
|
| 1899
| 1989
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3524
|
| ''[[:d:Q5989612|Idris Hopkins]]''
|
| 1910
| 1994
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3525
|
| ''[[:d:Q5989657|Idris Jones]]''
|
| 1900
| 1971
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3526
|
| ''[[:d:Q5989707|Idris Towill]]''
|
| 1909
| 1988
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3527
|
| ''[[:d:Q5989861|Idwal Davies]]''
|
| 1915
| 1990
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3528
|
| ''[[:d:Q5989871|Idwal Fisher]]''
|
| 1935
| 2012
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3529
|
| ''[[:d:Q5989872|Idwal Jones]]''
|
| 1888
| 1964
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 3530
|
| ''[[:d:Q5989881|Idwal Pugh]]''
|
| 1918
| 2010
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 3531
|
| ''[[:d:Q5989892|Idwal Jones]]''
| poeta britainiarra
| 1895
| 1937
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 3532
|
| ''[[:d:Q5990126|Ieuan Ddu ap Dafydd ab Owain]]''
|
| 1440
| 1480
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3533
|
| ''[[:d:Q5990139|Ieuan Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 3534
|
| ''[[:d:Q5990144|Ieuan Lloyd]]''
| igerilari britainiarra
| 1993
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3535
|
| ''[[:d:Q5990154|Ieuan Rhys Williams]]''
|
| 1909
| 1973
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 3536
| [[Fitxategi:Ieuan Head Shots 2009 116 (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5990159|Ieuan Rhys]]''
| aktore britainiarra
| 1961
|
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 3537
|
| ''[[:d:Q5990172|Ieuan ap Tudur Penllyn]]''
|
| 1500
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 3538
|
| ''[[:d:Q5991237|Ifor Davies]]''
|
| 1910
| 1982
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 3539
|
| ''[[:d:Q5991239|Ifor Owen]]''
|
| 1915
| 2007
| ''[[:d:Q5057281|Cefnddwysarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 3540
|
| ''[[:d:Q5991242|Ifor Leslie Evans]]''
|
| 1897
| 1952
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3541
|
| ''[[:d:Q5995606|Ike Fowler]]''
|
| 1894
| 1981
| [[Pantyffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 3542
|
| ''[[:d:Q5995656|Ike Owens]]''
|
| 1918
| 1998
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 3543
|
| ''[[:d:Q6000246|Illtyd Buller Pole-Evans]]''
|
| 1879
| 1968
| [[Llanmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 3544
| [[Fitxategi:Imad Wasim.png.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6001994|Imad Wasim]]''
|
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3545
|
| ''[[:d:Q6061783|Ioan Evans]]''
| politikari britainiarra
| 1927
| 1984
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3546
|
| ''[[:d:Q6061870|John Jones]]''
|
| 1792
| 1852
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 3547
|
| ''[[:d:Q6063518|Iona Jones]]''
|
|
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3548
|
| ''[[:d:Q6063933|Iorrie Isaacs]]''
|
| 1911
| 1966
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3549
|
| ''[[:d:Q6063946|Iorwerth Evans]]''
|
| 1906
| 1985
| [[Trelewis]]
|-
| style='text-align:right'| 3550
|
| ''[[:d:Q6063954|Iorwerth Jones]]''
|
| 1903
| 1983
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 3551
| [[Fitxategi:Iorwerth Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6063957|Iorwerth Thomas]]''
|
| 1895
| 1966
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 3552
|
| ''[[:d:Q6073462|Peter Penry-Jones]]''
|
| 1938
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3553
|
| ''[[:d:Q6076157|Isaac Cohen]]''
|
| 1914
| 2007
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3554
|
| ''[[:d:Q6076220|Isaac Davis]]''
|
| 1758
| 1810
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 3555
|
| ''[[:d:Q6076478|Isaac Hayward]]''
| politikari britainiarra
| 1884
| 1976
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 3556
|
| ''[[:d:Q6084453|Islwyn Davies]]''
|
| 1912
| 1997
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3557
|
| ''[[:d:Q6084457|Islwyn Evans]]''
|
| 1898
| 1974
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3558
|
| ''[[:d:Q6084469|Islwyn Morris]]''
|
| 1920
| 2011
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3559
|
| ''[[:d:Q6097409|Ivan Sansom]]''
|
| 2000
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3560
| [[Fitxategi:Sir Ivor Atkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6099316|Ivor Atkins]]''
|
| 1869
| 1953
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3561
|
| ''[[:d:Q6099370|Ivor Davies]]''
|
| 1935
|
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 3562
|
| ''[[:d:Q6099383|Ivor Emmanuel]]''
|
| 1927
| 2007
| [[Pontrhydyfen]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3563
|
| ''[[:d:Q6099393|Ivor Griffiths]]''
|
| 1918
| 1993
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 3564
| [[Fitxategi:Ivor John Caradoc Herbert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6099414|Ivor Herbert, 1st Baron Treowen]]''
|
| 1851
| 1933
| ''[[:d:Q6661073|Llanarth Court]]''
|-
| style='text-align:right'| 3565
| [[Fitxategi:Ivor Jones 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6099424|Ivor Jones]]''
|
| 1901
| 1982
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 3566
|
| ''[[:d:Q6099429|Ivor Jones]]''
|
| 1899
| 1974
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3567
| [[Fitxategi:Ivor Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6099434|Ivor Lewis]]''
| eskultore britainiarra
| 1882
| 1958
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3568
|
| ''[[:d:Q6099547|Ivor Watts]]''
|
| 1924
| 2006
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 3569
|
| ''[[:d:Q6100562|Iwan Brown]]''
|
| 1986
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3570
|
| ''[[:d:Q6100567|Iwan Edwards]]''
|
| 1937
| 2022
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3571
| [[Fitxategi:Iwan Griffiths The Automatic Tear The Signs Down.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6100571|Iwan Griffiths]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3572
|
| ''[[:d:Q6105857|J. Gwyn Griffiths]]''
|
| 1911
| 2004
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 3573
|
| ''[[:d:Q6106368|J. Lloyd Williams]]''
|
| 1854
| 1945
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 3574
|
| ''[[:d:Q6106503|J. Meirion Lloyd]]''
|
| 1913
| 1998
| [[Corris]]
|-
| style='text-align:right'| 3575
| [[Fitxategi:The Archivist at Work, J. S. Matthews, 1941.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6107038|J. S. Matthews]]''
|
| 1878
| 1970
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3576
|
| ''[[:d:Q6109438|Robert East]]''
| aktore britainiarra
| 1943<br/>1932
|
| [[Porthcawl]]<br/>[[Londres]]
|-
| style='text-align:right'| 3577
| [[Fitxategi:John Wallace Linton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6109742|John Wallace Linton]]''
|
| 1905
| 1943
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3578
|
| ''[[:d:Q6111026|Jack Anthony]]''
|
| 1890
| 1954
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 3579
| [[Fitxategi:Jack Bassett 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6111191|Jack Bassett]]''
|
| 1905
| 1989
| [[Trebanog]]
|-
| style='text-align:right'| 3580
|
| ''[[:d:Q6111207|Jack Beames]]''
|
| 1890
| 1970
| [[Aberbeeg]]
|-
| style='text-align:right'| 3581
|
| ''[[:d:Q6111561|Jack Capper]]''
| futbolari britainiarra
| 1931
| 2009
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3582
|
| ''[[:d:Q6111669|Jack Chilcott]]''
|
| 1885
| 1973
| [[Nantymoel]]
|-
| style='text-align:right'| 3583
|
| ''[[:d:Q6111756|Jack Compton]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3584
|
| ''[[:d:Q6111849|Jack Court]]''
|
| 1919
| 1975
| [[Tir-Phil]]
|-
| style='text-align:right'| 3585
|
| ''[[:d:Q6112030|Jack Davies]]''
|
|
|
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 3586
| [[Fitxategi:Jack Dixon 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6112111|Jack Dixon]]''
|
| 1994
|
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 3587
|
| ''[[:d:Q6112296|Jack Edwards]]''
|
| 1918
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3588
|
| ''[[:d:Q6112306|Jack Edwards]]''
|
| 1929
| 2014
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 3589
|
| ''[[:d:Q6112343|Jack Elwyn Evans]]''
|
| 1897
| 1941
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 3590
|
| ''[[:d:Q6112380|Jack Evans]]''
|
| 1889
| 1971
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 3591
|
| ''[[:d:Q6112390|Jack Evans]]''
|
| 1928
| 1996
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3592
|
| ''[[:d:Q6112392|Jack Evans]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3593
|
| ''[[:d:Q6112394|Jack Evans]]''
|
| 1871
| 1924
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 3594
|
| ''[[:d:Q6112570|Jack Fowler]]''
|
| 1899
| 1975
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3595
|
| ''[[:d:Q6112751|Jack Gore]]''
|
| 1899
| 1971
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 3596
|
| ''[[:d:Q6112960|Jack Harris]]''
|
| 1986
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 3597
|
| ''[[:d:Q6113228|Jack Howells]]''
|
| 1913
| 1990
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3598
|
| ''[[:d:Q6113340|Jack Jenkins]]''
|
| 1880
| 1971
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 3599
|
| ''[[:d:Q6113370|Jack Jones]]''
|
| 1890
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 3600
|
| ''[[:d:Q6113547|Jack L. Jones]]''
|
| 1869
| 1931
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 3601
|
| ''[[:d:Q6113680|Jack Lewis]]''
| futbolari britainiarra (1912-)
| 1912
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 3602
| [[Fitxategi:Jack Morley 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6114189|Jack Morley]]''
|
| 1909
| 1972
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3603
|
| ''[[:d:Q6114314|Jack Newnes]]''
|
| 1895
| 1969
| [[Trefnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3604
|
| ''[[:d:Q6114325|Jack Nicholls]]''
|
| 1898
| 1970
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3605
|
| ''[[:d:Q6114479|Jack Owen]]''
| futbolari britainiarra
| 1866
|
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3606
|
| ''[[:d:Q6114593|Jack Petersen]]''
|
| 1911
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3607
| [[Fitxategi:Jack Powell, rugby player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6114657|Jack Powell]]''
|
| 1882
| 1941
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3608
|
| ''[[:d:Q6114683|Jack Pring]]''
|
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3609
|
| ''[[:d:Q6114816|Jack Rhapps]]''
|
| 1876
| 1950
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 3610
|
| ''[[:d:Q6114855|Jack Rippon]]''
|
| 1918
| 1994
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3611
|
| ''[[:d:Q6115221|Jack Smith]]''
|
| 1911
| 1975
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3612
|
| ''[[:d:Q6115670|Jack Warner]]''
|
| 1911
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3613
|
| ''[[:d:Q6115734|Jack Wetter]]''
|
| 1887
| 1967
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3614
|
| ''[[:d:Q6115766|Jack Whitfield]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1892
| 1927
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3615
|
| ''[[:d:Q6115803|Jack Williams]]''
|
| 1886
| 1953
| [[Hay-on-Wye]]
|-
| style='text-align:right'| 3616
|
| ''[[:d:Q6116226|Jackie Benyon]]''
| futbolari britainiarra
| 1909
| 1937
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3617
|
| ''[[:d:Q6116246|Jackie Bowen]]''
|
| 1915
| 2009
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3618
|
| ''[[:d:Q6116417|Jackie Hughes]]''
|
| 1923
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3619
|
| ''[[:d:Q6116543|Jackie Mittell]]''
|
| 1906
| 1976
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3620
|
| ''[[:d:Q6116619|Jackie Roberts]]''
|
| 1918
| 2001
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3621
|
| ''[[:d:Q6119347|Jacob Thomas]]''
|
| 1833
| 1911
| [[Llanwinio]]
|-
| style='text-align:right'| 3622
|
| ''[[:d:Q6120960|Santiago Jorge Bynnon]]''
|
| 1798
| 1883
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3623
|
| ''[[:d:Q6124605|Jake Cassidy]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 3624
|
| ''[[:d:Q6127543|Jamal Easter]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3625
|
| ''[[:d:Q6128579|Jim Alford]]''
|
| 1913
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3626
|
| ''[[:d:Q6128991|James Augustus St. John]]''
|
| 1795
| 1875
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 3627
|
| ''[[:d:Q6129470|James Bater]]''
|
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3628
|
| ''[[:d:Q6131297|James Childs Gould]]''
|
| 1882
| 1944
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3629
|
| ''[[:d:Q6131667|James Conway Davies]]''
| historialari britainiarra
| 1891
| 1971
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3630
| [[Fitxategi:James Davies Lewin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6132403|James Davies Lewin]]''
| politikari kanadarra
| 1812
| 1900
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 3631
|
| ''[[:d:Q6132803|James Down]]''
|
| 1987
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3632
|
| ''[[:d:Q6134726|James Goode]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3633
| [[Fitxategi:James Harris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6135615|James Harris]]''
|
| 1990
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 3634
|
| ''[[:d:Q6135632|James Harrison]]''
| gudari britainiarra
| 1880
| 1957
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 3635
|
| ''[[:d:Q6136198|James Honeyben]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3636
| [[Fitxategi:James Howell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6136324|James Howell]]''
|
| 1594
| 1666
| ''[[:d:Q6661427|Llangammarch]]''
|-
| style='text-align:right'| 3637
|
| ''[[:d:Q6136411|James Humphreys]]''
|
| 1768
| 1830
| [[Montgomery (Powys)|Trefaldwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3638
|
| ''[[:d:Q6136538|James Idwal Jones]]''
|
| 1900
| 1982
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 3639
| [[Fitxategi:J Kitchener Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6137411|James Kitchener Davies]]''
|
| 1902
| 1952
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3640
|
| ''[[:d:Q6137766|James Langworth]]''
|
| 1973
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3641
|
| ''[[:d:Q6137887|James Leadbeater]]''
|
| 1989
|
| [[Panteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3642
|
| ''[[:d:Q6138035|James Lewis]]''
|
| 1987
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 3643
|
| ''[[:d:Q6138128|James Llewellyn Davies]]''
|
| 1886
| 1917
| [[Ogmore Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3644
| [[Fitxategi:Portrait of James Milo Griffith (4670005).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6139826|James Milo Griffith]]''
|
| 1843
| 1897
| [[Boncath]]
|-
| style='text-align:right'| 3645
|
| ''[[:d:Q6140710|James Owen]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3646
|
| ''[[:d:Q6140907|James Parfitt]]''
|
| 1857
| 1926
| [[Bwlch]]
|-
| style='text-align:right'| 3647
|
| ''[[:d:Q6141939|James Regan]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3648
|
| ''[[:d:Q6141972|James Relly]]''
|
| 1722
| 1778
| [[Jeffreyston]]
|-
| style='text-align:right'| 3649
|
| ''[[:d:Q6142239|James Roberts]]''
|
| 1878
| 2000
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3650
|
| ''[[:d:Q6142242|James Roberts]]''
|
| 1891
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 3651
|
| ''[[:d:Q6142792|James Sauvage]]''
|
| 1849
| 1922
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 3652
|
| ''[[:d:Q6143405|James Sommerin]]''
| sukaldariburu britainiarra
|
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 3653
|
| ''[[:d:Q6143570|James Stephens]]''
|
| 1821
| 1889
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 3654
|
| ''[[:d:Q6144142|James Thomas]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3655
| [[Fitxategi:JamesTrow23.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6144426|James Trow]]''
| politikari kanadarra
| 1826<br/>1825
| 1892
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3656
| [[Fitxategi:James Wiegold.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6145491|James Wiegold]]''
|
| 1934
| 2009
| [[Trecenydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3657
|
| ''[[:d:Q6145614|James William Richards]]''
| politikari kanadarra
| 1850
| 1915
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3658
|
| ''[[:d:Q6145639|James Williams]]''
|
| 1973
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3659
|
| ''[[:d:Q6145643|James Williams]]''
|
| 1885<br/>1880
| 1916
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 3660
|
| ''[[:d:Q6145721|James Winstone]]''
|
| 1863
| 1921
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 3661
| [[Fitxategi:Jamie Bevan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6146625|Jamie Bevan]]''
|
| 1953
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3662
|
| ''[[:d:Q6146982|Jamie Harris]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3663
|
| ''[[:d:Q6147109|Jamie Lewis]]''
|
| 1991
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3664
|
| ''[[:d:Q6147282|Jamie Murphy]]''
|
| 1989
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3665
|
| ''[[:d:Q6147322|Jamie Owen]]''
| kazetari britainiarra
| 1967
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3666
|
| ''[[:d:Q6147393|Jamie Ringer]]''
|
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3667
|
| ''[[:d:Q6147533|Jamie Sylvester]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3668
|
| ''[[:d:Q6148467|Jan Anderson]]''
| aktore britainiarra
| 1974
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 3669
|
| ''[[:d:Q6151119|Jane Arden]]''
|
| 1927
| 1982
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3670
|
| ''[[:d:Q6151191|Jane Brereton]]''
|
| 1685
| 1740
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 3671
|
| ''[[:d:Q6152242|Jane Freeman]]''
|
| 1921
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3672
| [[Fitxategi:JanetDavies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6153289|Janet Davies]]''
| politikari britainiarra
| 1938
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3673
| [[Fitxategi:Janet Finch-Saunders.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6153343|Janet Finch-Saunders]]''
|
| 1950
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3674
| [[Fitxategi:Janice Gregory.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6154241|Janice Gregory]]''
|
| 1955
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 3675
|
| ''[[:d:Q6161756|Jasmine Cresswell]]''
|
| 1941
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3676
|
| ''[[:d:Q6162253|Jason Cook]]''
|
| 1975
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 3677
| [[Fitxategi:Footballer Jason Andrew jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6162809|Jason Jones]]''
|
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3678
| [[Fitxategi:2012-03-19 Jason Mohammad at Wales Grand Slam Celebrations.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6163128|Jason Mohammad]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3679
|
| ''[[:d:Q6163246|Jason Perry]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 3680
| [[Fitxategi:Jason Price.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6163292|Jason Price]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3681
|
| ''[[:d:Q6163322|Jason Rees]]''
|
| 1969
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3682
|
| ''[[:d:Q6163565|Jason Strange]]''
|
| 1973
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3683
|
| ''[[:d:Q6163640|Jason Tovey]]''
|
| 1989
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3684
| [[Fitxategi:Jay Curtis Headshot3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6166525|Jay Curtis]]''
| aktore britainiarra
| 1984
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3685
| [[Fitxategi:DSC 0061-Edit.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6167716|Jayce Lewis]]''
|
| 1984
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3686
| [[Fitxategi:Jayne Pierson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6167907|Jayne Pierson]]''
|
| 1975<br/>1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3687
|
| ''[[:d:Q6171595|Jean Thomas]]''
|
| 1942
|
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 3688
|
| ''[[:d:Q6172646|Jed Williams]]''
|
| 1952
| 2003
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3689
| [[Fitxategi:Jeff Banks.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6173293|Jeff Banks]]''
|
| 1943
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3690
|
| ''[[:d:Q6173783|Jeff Evans]]''
| kazetari britainiarra
| 1960
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3691
|
| ''[[:d:Q6174089|Jeff Hopkins]]''
| futbolari britainiarra
| 1964
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3692
|
| ''[[:d:Q6174175|Jeff Johnson]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3693
|
| ''[[:d:Q6174186|Jeff Jones]]''
|
| 1941
|
| [[Dafen (Carmarthenshire)|Dafen]]
|-
| style='text-align:right'| 3694
|
| ''[[:d:Q6174369|Jeff Linton]]''
|
| 1909
| 1989
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 3695
|
| ''[[:d:Q6174649|Jeff Parton]]''
|
| 1953
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3696
|
| ''[[:d:Q6175116|Jeff T. Thomas]]''
|
| 1901
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3697
|
| ''[[:d:Q6175154|Jeff Thomas]]''
|
| 1949
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3698
|
| ''[[:d:Q6175261|Jeff Whitefoot]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1956
|
| [[Bedwas]]
|-
| style='text-align:right'| 3699
| [[Fitxategi:Flag of the British Union of Fascists.svg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6176030|Jeffrey Hamm]]''
|
| 1915
| 1994
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 3700
|
| ''[[:d:Q6176386|Jeffris Hopkins]]''
|
| 1950
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3701
|
| ''[[:d:Q6176481|Jehoiada Brewer]]''
|
| 1752
| 1817
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3702
|
| ''[[:d:Q6177041|Jem Evans]]''
|
| 1867
| 1942
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3703
|
| ''[[:d:Q6177165|Jemima Nicholas]]''
|
| 1750
| 1832
| [[Llanrhian]]
|-
| style='text-align:right'| 3704
|
| ''[[:d:Q6177538|Jenkin Alban Davies]]''
|
| 1885
| 1976
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 3705
|
| ''[[:d:Q6177546|Jenkin Jones]]''
|
| 1639
|
| ''[[:d:Q19799831|Llanddeti]]''
|-
| style='text-align:right'| 3706
| [[Fitxategi:Dr. Jenkin Lloyd Jones LCCN2014700500 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6177549|Jenkin Lloyd Jones]]''
|
| 1843
| 1918
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3707
|
| ''[[:d:Q6177967|Jennie Eirian Davies]]''
|
| 1925
| 1982
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 3708
|
| ''[[:d:Q6178238|Jennifer Daniel]]''
|
| 1936
| 2017
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3709
|
| ''[[:d:Q6178528|Jennifer Leak]]''
| aktore kanadarra
| 1947
| 2024
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3710
|
| ''[[:d:Q6178864|Jennifer Sullivan]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3711
| [[Fitxategi:Jere Blake 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6180635|Jere Blake]]''
|
| 1875
| 1933
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3712
|
| ''[[:d:Q6181214|Jeremy Charles]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3713
|
| ''[[:d:Q6181512|Jeremy Huw Williams]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3714
|
| ''[[:d:Q6181975|Jeremy Treglown]]''
| idazle britainiarra
| 1946
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 3715
|
| ''[[:d:Q6184422|Jerry Shea]]''
|
| 1892
| 1947
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3716
|
| ''[[:d:Q6193473|Jim Bacon]]''
|
| 1896
| 1968
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3717
|
| ''[[:d:Q6194264|Jim Cole]]''
|
| 1925
| 1997
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3718
|
| ''[[:d:Q6194552|Jim Davies]]''
|
| 1886
| 1971
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3719
|
| ''[[:d:Q6196282|Jim Lang]]''
|
| 1909
| 1991
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 3720
|
| ''[[:d:Q6196963|Jim Mills]]''
|
| 1944
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3721
|
| ''[[:d:Q6197427|Jim Pearce]]''
|
| 2000<br/>1909
| 1986
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3722
|
| ''[[:d:Q6197530|Jim Pleass]]''
|
| 1923
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3723
|
| ''[[:d:Q6197601|Jim Pressdee]]''
|
| 1933
| 2016
| ''[[:d:Q24639697|Mumbles Head]]''
|-
| style='text-align:right'| 3724
|
| ''[[:d:Q6197932|Jim Ryan]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3725
|
| ''[[:d:Q6198340|Jim Stewart]]''
|
| 1934
|
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 3726
| [[Fitxategi:Jimmy Austin baseball card.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6199547|Jimmy Austin]]''
|
| 1879
| 1965
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3727
|
| ''[[:d:Q6199562|Jimmy Baker]]''
|
| 1904
| 1979
| [[Trethomas]]
|-
| style='text-align:right'| 3728
|
| ''[[:d:Q6200082|Jimmy Evans]]''
|
| 1894
| 1975
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 3729
|
| ''[[:d:Q6201287|Jimmy Singer]]''
|
| 1937
| 2010
| [[Cefn Hengoed]]
|-
| style='text-align:right'| 3730
| [[Fitxategi:Jo Caulfield @ The Late Show 2002.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6204177|Jo Caulfield]]''
|
| 1963
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3731
|
| ''[[:d:Q6204983|Joan Curran]]''
|
| 1916
| 1999
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3732
|
| ''[[:d:Q6204998|Joan Davis]]''
|
| 1911
| 2004
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 3733
| [[Fitxategi:Pettaugh window.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6205148|Joan Howson]]''
|
| 1885
| 1964
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3734
| [[Fitxategi:Jocelyn Davies 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6207115|Jocelyn Davies]]''
|
| 1959
|
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 3735
| [[Fitxategi:Jodie Marie (53355801223) (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6207972|Jodie Marie]]''
|
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3736
| [[Fitxategi:JoeBlackman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6208659|Joe Blackman]]''
|
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3737
| [[Fitxategi:Joe Burke.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6208866|Joe Burke]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3738
|
| ''[[:d:Q6209387|Joe Davies]]''
|
| 1864
| 1943
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 3739
|
| ''[[:d:Q6209389|Joe Davies]]''
|
| 1888<br/>1870<br/>1866
| 1943
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3740
| [[Fitxategi:Joe Jacobson 25-04-2011 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6210509|Joe Jacobson]]''
| futbolari britainiarra
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3741
|
| ''[[:d:Q6210540|Joe Johns]]''
|
| 1892
| 1927
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3742
|
| ''[[:d:Q6210576|Joe Jones]]''
|
| 1887
| 1941
| [[Rhosymedre]]
|-
| style='text-align:right'| 3743
|
| ''[[:d:Q6210580|Joe Jones]]''
|
| 1916
| 1974
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3744
|
| ''[[:d:Q6211974|Joe Rees]]''
|
| 1990
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3745
| [[Fitxategi:Sir John Trevor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6215184|John Trevor]]''
| politikari britainiarra
| 1637
| 1717
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 3746
| [[Fitxategi:John Alf Brown.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6218655|John Alf Brown]]''
|
| 1881
| 1936
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3747
|
| ''[[:d:Q6219807|John Avon]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3748
| [[Fitxategi:John Ballinger, S. K. Greenslade, Evan Davies Jones and Sir John Williams with the American Ambassador , the Hon. Whitelaw Reid (5449722).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6220486|John Ballinger]]''
|
| 1860
| 1933
| [[Pontnewynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3749
|
| ''[[:d:Q6221041|John Basson Humffray]]''
|
| 1824
| 1891
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3750
| [[Fitxategi:John Batchelor statue, The Hayes, Cardiff.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6221065|John Batchelor]]''
| politikari britainiarra
| 1820
| 1883
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3751
|
| ''[[:d:Q6221241|John Beard]]''
| margolari australiarra
| 1943
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3752
|
| ''[[:d:Q6221954|John Bird]]''
| futbolari britainiarra (1940-)
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3753
| [[Fitxategi:John Breynton.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6223123|John Breynton]]''
|
| 1719
| 1799
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 3754
|
| ''[[:d:Q6224066|John Bury]]''
|
| 1925
| 2000
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3755
|
| ''[[:d:Q6224716|John Cadogan]]''
|
| 1930
| 2020
| [[Pembrey]]
|-
| style='text-align:right'| 3756
| [[Fitxategi:Revd John Cadvan Davies (Cadvan, 1846-1923) NLW3364602.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6224719|John Cadvan Davies]]''
|
| 1846
| 1923
| [[Llangadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 3757
|
| ''[[:d:Q6225143|John Cargill Brough]]''
|
| 1834
| 1872
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 3758
|
| ''[[:d:Q6225585|John Cayo Evans]]''
|
| 1879
| 1958
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3759
| [[Fitxategi:John Challen c1895cr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6225635|John Challen]]''
|
| 1863
| 1937
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 3760
|
| ''[[:d:Q6225689|John Chandless]]''
|
| 1884
| 1968
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3761
|
| ''[[:d:Q6225882|John Cheshire]]''
|
| 1933
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3762
|
| ''[[:d:Q6226439|John Coates]]''
|
| 1922
| 2010
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3763
|
| ''[[:d:Q6226726|John Collins]]''
| futbolari britainiarra (1949-2020)
| 1949
| 2020
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 3764
|
| ''[[:d:Q6228033|John Cutt]]''
|
| 1613
| 1681
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3765
|
| ''[[:d:Q6228290|John D. Reese]]''
|
| 1855
| 1931
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3766
|
| ''[[:d:Q6228636|John David]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3767
| [[Fitxategi:Welsh-bishops (John Davies cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6228737|John Davies]]''
|
| 1953
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3768
| [[Fitxategi:John Davies (historian).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6228759|John Davies]]''
|
| 1938
| 2015
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 3769
|
| ''[[:d:Q6228764|John Davies]]''
|
| 1941
| 1969
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3770
|
| ''[[:d:Q6228768|John Davies]]''
|
| 1969
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 3771
|
| ''[[:d:Q6228770|John Davies]]''
|
| 1625
| 1693
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 3772
|
| ''[[:d:Q6228804|John Davis]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3773
|
| ''[[:d:Q6229241|John Derrick]]''
|
| 1963
| 2017
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 3774
|
| ''[[:d:Q6230602|John Dyke]]''
|
| 1884
| 1960
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 3775
| [[Fitxategi:JEDaniel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6231293|John Edward Daniel]]''
|
| 1902
| 1962
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3776
|
| ''[[:d:Q6231366|John Edwards]]''
|
| 1699
| 1776
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 3777
|
| ''[[:d:Q6231368|John Edwards]]''
|
| 1747
| 1792
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 3778
|
| ''[[:d:Q6231378|John Edwards]]''
|
| 1605
| 1656
| [[Caldicot (Monmouthshire)|Caldicot]]
|-
| style='text-align:right'| 3779
|
| ''[[:d:Q6231381|John Edwards]]''
|
| 1882
| 1960
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 3780
| [[Fitxategi:William Roos - John Elias (1839).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6231573|John Elias]]''
|
| 1774
| 1841
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 3781
|
| ''[[:d:Q6231655|John Ellis]]''
|
| 1674
| 1735
| [[Llandegwning]]
|-
| style='text-align:right'| 3782
|
| ''[[:d:Q6231675|John Ellis]]''
|
| 1598
| 1665
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 3783
|
| ''[[:d:Q6231731|John Emanuel]]''
|
| 1948
|
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 3784
|
| ''[[:d:Q6231753|John Emlyn-Jones]]''
|
| 1889
| 1952
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3785
|
| ''[[:d:Q6231972|John Evan Thomas]]''
|
| 1810
| 1873
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 3786
|
| ''[[:d:Q6231977|John Evans]]''
|
| 1816
| 1879
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 3787
|
| ''[[:d:Q6231979|John Evans]]''
|
| 1767
| 1827
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 3788
| [[Fitxategi:Rev. John Evans, Llwynfortun.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6231984|John Evans]]''
|
| 1779
| 1847
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]
|-
| style='text-align:right'| 3789
|
| ''[[:d:Q6231990|John Evans]]''
| politikari kanadarra
| 1867
| 1958
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 3790
| [[Fitxategi:Bp John Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6231996|John Evans]]''
|
|
| 1724
| [[Llanarmon (Gwynedd)|Llanarmon]]
|-
| style='text-align:right'| 3791
| [[Fitxategi:Portrait of John Evans, D.D (4673284).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6232005|John Evans]]''
|
| 1680
| 1730
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3792
| [[Fitxategi:John Evans, Careening, from the Pirates of the Spanish Main series (N19) for Allen & Ginter Cigarettes MET DP835003.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6232012|John Evans]]''
|
|
| 1723
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3793
|
| ''[[:d:Q6232013|John Evans]]''
|
| 1897
| 1940
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 3794
|
| ''[[:d:Q6232015|John Evans]]''
|
| 1911
| 1943
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3795
|
| ''[[:d:Q6232017|John Evans]]''
|
| 1756
| 1846
| [[Llanymynech]]
|-
| style='text-align:right'| 3796
| [[Fitxategi:Johnbocha.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6232022|John Evans]]''
|
| 1960
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3797
|
| ''[[:d:Q6232808|John Faull]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1933
| 2017
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 3798
|
| ''[[:d:Q6233557|John Foley]]''
|
| 1878
| 1949
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 3799
|
| ''[[:d:Q6234190|John Freeman]]''
|
| 1934
| 2017
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3800
|
| ''[[:d:Q6234314|John Frowen]]''
| futbolari britainiarra
| 1931
| 2011
| [[Trelewis]]
|-
| style='text-align:right'| 3801
|
| ''[[:d:Q6235537|John Glover]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3802
|
| ''[[:d:Q6235655|John Golightly]]''
| aktore britainiarra
| 1936
|
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 3803
|
| ''[[:d:Q6235701|John Goodman]]''
|
|
| 1645
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 3804
|
| ''[[:d:Q6235888|John Goulstone Lewis]]''
|
| 1859
| 1935
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3805
|
| ''[[:d:Q6236103|John Gray]]''
|
| 1936
| 2003
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 3806
| [[Fitxategi:Sir John Purser Griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6236372|John Griffith]]''
|
| 1848
| 1938
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 3807
|
| ''[[:d:Q6236398|John Griffiths]]''
|
| 1835
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3808
| [[Fitxategi:John Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6236400|John Griffiths]]''
|
| 1956
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3809
| [[Fitxategi:Portrait of John Griffiths (4672891).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6236405|John Griffiths]]''
|
| 1837
| 1918
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 3810
|
| ''[[:d:Q6236409|John Griffiths]]''
|
| 1837
| 1916
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 3811
| [[Fitxategi:J. Gwenogvryn Evans (1852–1930), MA, DLitt (gcf01707).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6236665|John Gwenogvryn Evans]]''
|
| 1852
| 1930
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 3812
|
| ''[[:d:Q6236821|John H. Fisher]]''
|
| 1837
| 1895
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 3813
|
| ''[[:d:Q6237166|John Habakkuk]]''
| historialari britainiarra
| 1915
| 2002
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 3814
|
| ''[[:d:Q6237949|John Harris]]''
|
| 1680
| 1738
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 3815
|
| ''[[:d:Q6238674|John Hennessey]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3816
|
| ''[[:d:Q6238798|John Henry Evans]]''
|
| 1872
| 1947
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3817
| [[Fitxategi:John Hinds.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6239362|John Hinds]]''
|
| 1862
| 1928
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3818
| [[Fitxategi:John Hughes (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6240277|John Hughes]]''
|
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3819
|
| ''[[:d:Q6240280|John Hughes]]''
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3820
|
| ''[[:d:Q6240302|John Hughes]]''
|
| 1855
| 1914
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 3821
|
| ''[[:d:Q6240307|John Hughes]]''
|
| 1880
|
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 3822
| [[Fitxategi:John Humphreys Davies (5292076).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6240404|John Humphreys Davies]]''
|
| 1871
| 1926
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 3823
| [[Fitxategi:The House of Commons, 1833 by Sir George Hayter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6240740|John Iltyd Nicholl]]''
|
| 1797
| 1853
| [[Llanmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 3824
|
| ''[[:d:Q6240907|John Islan Jones]]''
| idazle britainiarra
| 1874
| 1968
| [[Cribyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3825
| [[Fitxategi:John James (musician) on stage at Greenwich, U.K., 1982.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6241487|John James]]''
|
| 1943
|
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 3826
| [[Fitxategi:John James Williams (JJ).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6241609|John James Williams]]''
|
| 1869
| 1954
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3827
|
| ''[[:d:Q6241666|John Jarman]]''
|
| 1931
| 2009
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 3828
| [[Fitxategi:John Gwili Jenkins (5254851).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6241777|John Jenkins]]''
|
| 1872
| 1936
| [[Hendy]]<br/>[[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 3829
|
| ''[[:d:Q6241779|John Jenkins]]''
|
| 1770
| 1829
| [[Llangoedmor]]
|-
| style='text-align:right'| 3830
|
| ''[[:d:Q6241786|John Jenkins]]''
|
| 1880
| 1971
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 3831
| [[Fitxategi:Revd John Jones, Talysarn 1796-1857.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242001|John Jones]]''
|
| 1796
| 1857
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 3832
|
| ''[[:d:Q6242004|John Jones]]''
|
| 1775
| 1834
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 3833
|
| ''[[:d:Q6242009|John Jones]]''
|
| 1812
| 1886
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 3834
| [[Fitxategi:Portrait of Mr. John Jones, Plymouth Dock (4673762).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242023|John Jones]]''
|
| 1766
| 1827
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 3835
| [[Fitxategi:Llun johnjones bangor sas1923 tud272.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242024|John Jones]]''
|
| 1818
| 1898
| [[Dwyran]]
|-
| style='text-align:right'| 3836
|
| ''[[:d:Q6242032|John Jones]]''
|
| 1700
| 1770
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 3837
|
| ''[[:d:Q6242038|John Jones]]''
|
| 1848
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3838
|
| ''[[:d:Q6242042|John Jones]]''
|
| 1895
| 1962
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 3839
|
| ''[[:d:Q6242044|John Jones]]''
|
| 1773
| 1853
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 3840
|
| ''[[:d:Q6242046|John Jones]]''
|
| 1916
| 1978
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 3841
| [[Fitxategi:Portrait of John Jones (4671536) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242062|John Jones]]''
|
| 1597
| 1660
| ''[[:d:Q29484376|Maesygarnedd]]''
|-
| style='text-align:right'| 3842
|
| ''[[:d:Q6242066|John Jones]]''
|
| 1777
| 1842
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 3843
|
| ''[[:d:Q6242070|John Jones]]''
|
| 1578
| 1658
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 3844
| [[Fitxategi:Sir J. J. Guest (?). Mezzotint by W. Walker, 1852, after R. Wellcome V0006515 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242277|John Josiah Guest]]''
|
| 1785
| 1852
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 3845
|
| ''[[:d:Q6242653|Daniel P Williams]]''
|
| 1882
| 1947
| [[Pen-y-groes (Carmarthenshire)|Pen-y-groes]]
|-
| style='text-align:right'| 3846
| [[Fitxategi:J K Edwards & Dr Roberts (5254811) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6242756|John Kelt Edwards]]''
|
| 1875
| 1934
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 3847
|
| ''[[:d:Q6243125|John King]]''
|
| 1933
| 1982
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 3848
|
| ''[[:d:Q6244480|John Leighton Davies]]''
|
| 1927
| 1995
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 3849
|
| ''[[:d:Q6244754|John Lewis]]''
|
| 1881
| 1954
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3850
|
| ''[[:d:Q6244759|John Lewis]]''
|
| 1955
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 3851
| [[Fitxategi:Portrait of The Reverend John Lloyd Rector of Caerwis (4671619).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6245031|John Lloyd]]''
|
| 1733
| 1793
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 3852
| [[Fitxategi:Rev. John Lloyd 1780 by Moses Griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6245033|John Lloyd]]''
|
| 1638
| 1687
| [[Pendine]]
|-
| style='text-align:right'| 3853
|
| ''[[:d:Q6245037|John Lloyd]]''
|
| 1754
|
| [[Llansteffan]]
|-
| style='text-align:right'| 3854
|
| ''[[:d:Q6245044|John Lloyd]]''
|
| 1833
| 1915
| ''[[:d:Q29501531|Dinas]]''
|-
| style='text-align:right'| 3855
|
| ''[[:d:Q6245047|John Lloyd]]''
|
| 1948
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3856
| [[Fitxategi:John Lloyd Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6245058|John Lloyd Morgan]]''
|
| 1861
| 1944
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3857
|
| ''[[:d:Q6245362|John Love Jones]]''
|
| 1885
| 1913
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 3858
| [[Fitxategi:JP Lyons.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6245648|John Lyons]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
| 1982
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 3859
|
| ''[[:d:Q6246101|John MacGregor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1885
| 1940
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3860
|
| ''[[:d:Q6247450|John McCarthy]]''
|
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3861
|
| ''[[:d:Q6248405|John Meirion Morris]]''
|
| 1936
| 2020
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3862
|
| ''[[:d:Q6248513|John Meredith]]''
|
| 1863
| 1920
| ''[[:d:Q4980972|Brynhyfryd]]''
|-
| style='text-align:right'| 3863
|
| ''[[:d:Q6248571|John Metcalf]]''
|
| 1946
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3864
|
| ''[[:d:Q6248845|John Mills]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 1982
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 3865
|
| ''[[:d:Q6249221|John Montgomery Traherne]]''
|
| 1788
| 1860
| ''[[:d:Q5140546|Coedarhydyglyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 3866
|
| ''[[:d:Q6249387|John Morgan]]''
|
| 1886
| 1957
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 3867
|
| ''[[:d:Q6249396|John Morgan]]''
|
| 1855
| 1937
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 3868
|
| ''[[:d:Q6249398|John Morgan]]''
|
| 1876
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3869
|
| ''[[:d:Q6249412|John Morgan]]''
|
| 1688
| 1733
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 3870
| [[Fitxategi:Sir John Morris-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6249473|John Morris-Jones]]''
|
| 1864
| 1929
| ''[[:d:Q20593558|Llandrygarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 3871
|
| ''[[:d:Q6250035|John Myles]]''
|
| 1621
| 1683
| [[Gales]]<br/>''[[:d:Q3400273|Clifford]]''
|-
| style='text-align:right'| 3872
|
| ''[[:d:Q6251165|John Ogwen]]''
|
| 1944
|
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 3873
|
| ''[[:d:Q6251311|John Ormond]]''
| poeta britainiarra
| 1923
| 1990
| [[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 3874
|
| ''[[:d:Q6251352|John Osborn Williams]]''
|
| 1886
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3875
|
| ''[[:d:Q6251370|John Osmond]]''
| idazle britainiarra
| 1946
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 3876
| [[Fitxategi:Colonel Sir John Owen of Clenenney, Knt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6251441|John Owen]]''
|
| 1600
| 1666
| ''[[:d:Q13127132|Clenennau]]''
|-
| style='text-align:right'| 3877
|
| ''[[:d:Q6251444|John Owen]]''
|
| 1698
| 1755
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 3878
| [[Fitxategi:Ap Ffarmwr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6251454|John Owen Jones]]''
| kazetari britainiarra
| 1861
| 1899
| ''[[:d:Q7837762|Trefdraeth]]''
|-
| style='text-align:right'| 3879
| [[Fitxategi:John Parry (Mormon).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6251980|John Parry]]''
|
| 1789
| 1868
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 3880
| [[Fitxategi:John Parry, harpist.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6251987|John Parry Ddall]]''
|
| 1710
| 1782
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3881
|
| ''[[:d:Q6251994|John Parsons]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3882
|
| ''[[:d:Q6253147|John Pook]]''
| idazle britainiarra
| 1942
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 3883
| [[Fitxategi:SirJohnPowell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6253276|Sir John Powell]]''
|
| 1633
| 1696
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 3884
|
| ''[[:d:Q6253393|John Price]]''
|
|
| 1584
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3885
|
| ''[[:d:Q6253403|John Price]]''
| futbolari britainiarra
| 1936
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 3886
|
| ''[[:d:Q6253405|John Price]]''
|
| 1854
| 1907
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3887
| [[Fitxategi:Portrait of J. Price, B.D., F.S.A (4673426).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6253407|John Price]]''
|
| 1735
| 1813
| [[Llandegla]]<br/>[[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 3888
|
| ''[[:d:Q6253409|John Price Davies]]''
|
| 1862
| 1955
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 3889
|
| ''[[:d:Q6253502|John Pryce]]''
|
| 1828
| 1903
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 3890
|
| ''[[:d:Q6253539|John Pullen]]''
| futbolari britainiarra
| 1901
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3891
|
| ''[[:d:Q6253643|John Quantick]]''
|
| 1909
| 1972
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 3892
|
| ''[[:d:Q6254476|John Rees]]''
|
| 1857
| 1949
| ''[[:d:Q20598284|Cwmgiedd]]''
|-
| style='text-align:right'| 3893
| [[Fitxategi:John-rhys-evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6254706|John Rhys Evans]]''
|
| 1930
| 2010
| [[Hopkinstown]]
|-
| style='text-align:right'| 3894
| [[Fitxategi:Tryfanwy 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6254763|John Richard Williams]]''
|
| 1867
| 1924
| ''[[:d:Q11015816|Rhostryfan]]''
|-
| style='text-align:right'| 3895
|
| ''[[:d:Q6255172|John Roberts]]''
|
| 1880
| 1959
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 3896
|
| ''[[:d:Q6255179|John Roberts]]''
|
| 1775
| 1829
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3897
| [[Fitxategi:John Roberts (missionary).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6255191|John Roberts]]''
|
| 1853
| 1949
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 3898
| [[Fitxategi:John Robins rugby 1950.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6255264|John Robins]]''
|
| 1926
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3899
| [[Fitxategi:John Ross.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6255691|John Ross]]''
|
| 1817
| 1903
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3900
|
| ''[[:d:Q6255826|John Rowland]]''
|
| 1936
| 2002
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3901
|
| ''[[:d:Q6255842|John Rowlands]]''
| idazle britainiarra
| 1938
| 2015
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 3902
|
| ''[[:d:Q6255974|John Russell]]''
|
| 1893
| 1917
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 3903
| [[Fitxategi:Sir John Salisbury by Moses Griffith 02197.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6256556|John Salusbury]]''
|
| 1565
| 1612<br/>1613
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 3904
| [[Fitxategi:John Smith MP 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6258296|John Smith]]''
|
| 1951
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 3905
|
| ''[[:d:Q6258580|John Sparkes]]''
|
| 1954
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3906
| [[Fitxategi:John Chick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6258851|John Stanley Chick]]''
|
| 1897
| 1960
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 3907
| [[Fitxategi:J Strand-Jones-1901.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6259367|John Strand-Jones]]''
|
| 1877
| 1958
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 3908
| [[Fitxategi:Reverend John Sylvester John Gardiner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6259875|John Sylvester John Gardiner]]''
|
| 1765
| 1830
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3909
| [[Fitxategi:John T. Pritchard (1883-1965) (8276639652).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6260079|John Thomas Pritchard]]''
| politikari estatubatuarra
| 1883
| 1965
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 3910
|
| ''[[:d:Q6260494|John Thomas]]''
|
|
| 1920
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3911
|
| ''[[:d:Q6260506|John Thomas]]''
|
| 1736
| 1769
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 3912
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Thomas of Cwmgiedd crop 2, 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6260516|John Thomas]]''
|
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3913
| [[Fitxategi:John Thomas Job.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6260584|John Thomas Job]]''
|
| 1867
| 1938
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 3914
|
| ''[[:d:Q6260713|John Thorley]]''
|
| 1927
| 2005
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 3915
| [[Fitxategi:JAPT Karsch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6261173|John Treasure]]''
|
| 1924
| 2004
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 3916
|
| ''[[:d:Q6261246|John Trevor]]''
|
|
| 1357
| [[Trevor (Wrexham)|Trevor]]
|-
| style='text-align:right'| 3917
|
| ''[[:d:Q6261280|John Tripp]]''
| poeta britainiarra
| 1927
| 1986
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 3918
| [[Fitxategi:JTWilliams1976.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6261362|John Tudno Williams]]''
|
| 1938
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3919
|
| ''[[:d:Q6261637|John Uzzell Edwards]]''
|
| 1934
| 2014
| [[Deri (Caerphilly)|Deri]]
|-
| style='text-align:right'| 3920
|
| ''[[:d:Q6261849|John Vaughan, 1st Viscount Lisburne]]''
|
| 1667
| 1720<br/>1721
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3921
| [[Fitxategi:John Vaughan (1603-1674), follower of John Michael Wright.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6261871|John Vaughan]]''
|
| 1603
| 1674
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 3922
| [[Fitxategi:John Viriamu Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6262037|John Viriamu Jones]]''
|
| 1856
| 1901
| [[Pentre Poeth (Swansea)|Pentre Poeth]]
|-
| style='text-align:right'| 3923
| [[Fitxategi:Wisconsin politician John W. Thomas.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6262574|John W. Thomas]]''
| politikari estatubatuarra (1846-1925)
| 1846
| 1925
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3924
|
| ''[[:d:Q6262923|John Walter Jones]]''
|
| 1946
| 2020
| [[Moelfre]]
|-
| style='text-align:right'| 3925
|
| ''[[:d:Q6262936|John Walters]]''
|
| 1760
| 1789
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3926
|
| ''[[:d:Q6263231|John Watson]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 3927
| [[Fitxategi:Portrait of Effigies of the White's in Tenby Church (4672150).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6263796|John White]]''
|
| 1590
| 1645
| ''[[:d:Q7321488|Rhoscrowther]]''
|-
| style='text-align:right'| 3928
|
| ''[[:d:Q6263798|John G. White]]''
|
| 1943
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3929
|
| ''[[:d:Q6264119|John William Best]]''
|
| 1912
| 2000
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3930
|
| ''[[:d:Q6264149|John William Evans]]''
|
| 1875
| 1947
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 3931
|
| ''[[:d:Q6264172|John William Greene]]''
|
| 1876
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3932
|
| ''[[:d:Q6264353|John Williams]]''
|
| 1762
| 1802
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 3933
|
| ''[[:d:Q6264359|John Williams]]''
|
| 1626
| 1673
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 3934
|
| ''[[:d:Q6264368|John Williams]]''
|
| 1907
|
| ''[[:d:Q7321458|Rhos]]''
|-
| style='text-align:right'| 3935
|
| ''[[:d:Q6264378|John Williams]]''
|
| 1760
| 1826
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 3936
|
| ''[[:d:Q6265051|John Wynne]]''
|
| 1650
| 1714
| ''[[:d:Q16934171|Tegeingl]]''<br/>[[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 3937
|
| ''[[:d:Q6265540|John de Ferrers, 1st Baron Ferrers of Chartley]]''
|
| 1271
| 1324
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3938
| [[Fitxategi:John de Vere, 15th Earl of Oxford cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6265659|John de Vere, 15th Earl of Oxford]]''
|
| 1488
| 1540
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3939
|
| ''[[:d:Q6265805|John Monmouthekoa]]''
|
| 1182
| 1248
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 3940
|
| ''[[:d:Q6265973|Johnathan Edwards]]''
|
| 1984
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 3941
|
| ''[[:d:Q6266053|Johnnie Clay]]''
|
| 1898
| 1973
| [[Bonvilston]]
|-
| style='text-align:right'| 3942
| [[Fitxategi:Johnny Basham 1914.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6266298|Johnny Basham]]''
|
| 1890
| 1947
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3943
|
| ''[[:d:Q6266931|Johnny Houlston]]''
|
| 1917
| 1962
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3944
| [[Fitxategi:Johnny Jenkins (1875–1945).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6266963|Johnny Jenkins]]''
|
| 1875
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3945
| [[Fitxategi:John Morris Bass Pro.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6267335|Johnny Morris]]''
|
| 1916
| 1999
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3946
|
| ''[[:d:Q6267578|Johnny Ring]]''
|
| 1900
| 1984
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 3947
|
| ''[[:d:Q6267780|Johnny Thomas]]''
|
| 1880
| 1954
| [[Aberkenfig]]
|-
| style='text-align:right'| 3948
|
| ''[[:d:Q6270436|Jon Breakingbury]]''
|
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3949
|
| ''[[:d:Q6271045|Jon Kenworthy]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 3950
| [[Fitxategi:Langford.gif|center|128px]]
| ''[[:d:Q6271100|Jon Langford]]''
|
| 1957
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3951
| [[Fitxategi:Jon Manchip White171.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6271197|Jon Manchip White]]''
|
| 1924
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3952
|
| ''[[:d:Q6271262|Jon Moore]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3953
| [[Fitxategi:Jon Mould (Edinburgh).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6271270|Jonathan Mould]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1991
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3954
|
| ''[[:d:Q6271344|Jon Owen Jones]]''
|
| 1954
|
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 3955
|
| ''[[:d:Q6271440|Jon Raven]]''
|
| 2000
| 2015
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3956
| [[Fitxategi:Jonathan Shanklin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6271551|Jon Shanklin]]''
|
| 1953
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3957
|
| ''[[:d:Q6272670|Jonathan Bryant]]''
|
| 1976
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 3958
|
| ''[[:d:Q6272774|Jonathan Clark]]''
|
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3959
|
| ''[[:d:Q6272787|Jonathan Coates]]''
|
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 3960
|
| ''[[:d:Q6273019|Jonathan Edwards]]''
|
| 1629
| 1712
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3961
| [[Fitxategi:Jonathan Elphick -Boquer Valley -Mallorca -31May2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6273042|Jonathan Elphick]]''
|
| 1945
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 3962
|
| ''[[:d:Q6273065|Jonathan Evans]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3963
|
| ''[[:d:Q6273235|Jonathan Goodwin]]''
|
| 1980
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3964
|
| ''[[:d:Q6273277|Jonathan Griffiths]]''
|
| 1972
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3965
|
| ''[[:d:Q6273441|Jonathan Humphreys]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1969
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3966
|
| ''[[:d:Q6273443|Jonathan Hughes]]''
|
| 1721
| 1805
| ''[[:d:Q29481655|Pengwern Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 3967
|
| ''[[:d:Q6273500|Jonathan Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1978
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 3968
|
| ''[[:d:Q6273665|Jonathan Legard]]''
| kazetari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3969
| [[Fitxategi:Meades and Barcham.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6273874|Jonathan Meades]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3970
|
| ''[[:d:Q6273991|Jonathan Myerson]]''
| idazle britainiarra
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3971
|
| ''[[:d:Q6274141|Jonathan Phillips]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3972
| [[Fitxategi:Jonathan Rogers GC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6274260|Jonathan Rogers]]''
|
| 1920
| 1964
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 3973
|
| ''[[:d:Q6274785|Jonathan Williams]]''
|
| 1754<br/>1752
| 1829
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 3974
|
| ''[[:d:Q6275805|Jonny Owen]]''
|
| 1971
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3975
|
| ''[[:d:Q6275834|Jonny Vaughton]]''
|
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3976
|
| ''[[:d:Q6276627|Jordan Howe]]''
| atleta britainiarra
| 1995
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3977
|
| ''[[:d:Q6281609|Joseph Booth]]''
|
| 1873
| 1958
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 3978
|
| ''[[:d:Q6282275|Joseph Corsi]]''
|
| 1894
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 3979
| [[Fitxategi:Portrait of J. D. Jones (4671538).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6282491|Joseph David Jones]]''
|
| 1827
| 1870
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 3980
| [[Fitxategi:Joseph Davies (1866-1954) portrait.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q6282502|Joseph Davies]]''
|
| 1866
| 1954
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3981
|
| ''[[:d:Q6282851|Joseph Edward Crawshay Partridge]]''
|
| 1879
| 1965
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 3982
| [[Fitxategi:Joseph Edwards (1814–1882) sculptor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6282865|Joseph Edwards]]''
|
| 1814
| 1882
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 3983
|
| ''[[:d:Q6283815|Joseph Harris]]''
|
| 1704<br/>1702
| 1764
| ''[[:d:Q7837765|Trefeca]]''
|-
| style='text-align:right'| 3984
| [[Fitxategi:Portrait of Joseph Harris, 'Gomer' (4670840) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6283821|Joseph Harris]]''
|
| 1773
| 1825
| [[Llanddewi Velfrey]]<br/>[[Wolf's Castle]]
|-
| style='text-align:right'| 3985
|
| ''[[:d:Q6284379|Joseph Jenkins]]''
|
| 1818
| 1898
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3986
|
| ''[[:d:Q6285232|Joseph Mahoney]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3987
|
| ''[[:d:Q6287209|Joseph Stone]]''
|
| 1903
| 1986
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 3988
| [[Fitxategi:Josh Navidi.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6289200|Josh Navidi]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 3989
| [[Fitxategi:Josh Turnbull 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6289460|Josh Turnbull]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 3990
| [[Fitxategi:Joshua T Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6290254|Joshua T. Owen]]''
|
| 1821
| 1887
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 3991
|
| ''[[:d:Q6290431|Josiah Boydell]]''
| margolari britainiarra
| 1752
| 1817
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 3992
| [[Fitxategi:JosiahDuaneHicks.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6290468|Josiah Duane Hicks]]''
|
| 1844
| 1923
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 3993
|
| ''[[:d:Q6290548|Josiah Lewis Morgan]]''
|
| 1893
| 1982
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 3994
|
| ''[[:d:Q6290605|Josiah Rees]]''
|
| 1744
| 1804
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 3995
| [[Fitxategi:Josiah Towyn Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6290641|Josiah Towyn Jones]]''
|
| 1858
| 1925
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 3996
| [[Fitxategi:Josie d'Arby.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6290786|Josie d'Arby]]''
|
| 1972
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 3997
|
| ''[[:d:Q6297402|Joyce Bland]]''
|
| 1906
| 1963
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 3998
| [[Fitxategi:Joyce Watson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6297656|Joyce Watson]]''
|
| 1955
|
| [[Manorbier]]
|-
| style='text-align:right'| 3999
| [[Fitxategi:JulesWilliamsWiki.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6306064|Jules Williams]]''
|
| 1968
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4000
|
| ''[[:d:Q6306356|Julia Davis]]''
|
| 1941
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4001
|
| ''[[:d:Q6307044|Julian Cayo-Evans]]''
|
| 1937
| 1995
| [[Silian (Ceredigion)|Silian]]
|-
| style='text-align:right'| 4002
|
| ''[[:d:Q6307356|Julian Lewis Jones]]''
|
| 1968
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4003
| [[Fitxategi:Julie James - National Assembly for Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6308284|Julie James]]''
|
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4004
| [[Fitxategi:Julie Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6308404|Julie Morgan]]''
|
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4005
| [[Fitxategi:Sir Julien Cahn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6308663|Julien Cahn]]''
|
| 1882
| 1944
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4006
|
| ''[[:d:Q6312335|June Knox-Mawer]]''
|
| 1930
| 2006
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4007
|
| ''[[:d:Q6317431|Justin Burnell]]''
|
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4008
| [[Fitxategi:Jyninejamesbw001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6319360|Jynine James]]''
|
| 1972
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4009
|
| ''[[:d:Q6369590|Karen Davies]]''
|
| 1965
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4010
|
| ''[[:d:Q6369945|Karen Paullada]]''
|
| 2000
|
| [[North Cornelly]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4011
| [[Fitxategi:Karen Sinclair.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6370035|Karen Sinclair]]''
|
| 1952
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4012
| [[Fitxategi:Karl Francis, 2014 (wedi'i gropio).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6371796|Karl Francis]]''
|
| 1943<br/>1942
|
| [[Bedwas]]
|-
| style='text-align:right'| 4013
|
| ''[[:d:Q6371908|Karl Hocking]]''
|
| 1975
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4014
|
| ''[[:d:Q6372187|Karl Ready]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4015
|
| ''[[:d:Q6375562|Kate Jarman]]''
| aktore britainiarra
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4016
| [[Fitxategi:Kate McGill 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6375640|Kate McGill]]''
| abeslari britainiarra
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4017
|
| ''[[:d:Q6376387|Katherine Grant, 12th Countess of Dysart]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4018
| [[Fitxategi:Adriaen of Cronenburgh, Katheryn of Berain.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6376590|Katheryn of Berain]]''
|
| 1534
| 1591
| ''[[:d:Q17738193|Berain]]''
|-
| style='text-align:right'| 4019
|
| ''[[:d:Q6376713|Kathleen Freeman]]''
|
| 1897
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4020
|
| ''[[:d:Q6377256|Kathy Lloyd]]''
|
| 1967
|
| [[Portmeirion]]
|-
| style='text-align:right'| 4021
| [[Fitxategi:Katie Prankerd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6377422|Katie Curtis]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4022
|
| ''[[:d:Q6377553|Katie Sherwood]]''
| futbolari britainiarra
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4023
|
| ''[[:d:Q6377585|Katie Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4024
| [[Fitxategi:Katy Wix.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6378533|Katy Wix]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4025
| [[Fitxategi:Kayne McLaggon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6380641|Kayne McLaggon]]''
| futbolari britainiarra
| 1990
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4026
| [[Fitxategi:R.J.Berwyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6382451|Richard Jones Berwyn]]''
| idazle argentinarra
| 1838
| 1917
| [[Tregeiriog]]<br/>[[Glyndyfrdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 4027
|
| ''[[:d:Q6383816|Keiron Jenkins]]''
|
| 1987
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4028
|
| ''[[:d:Q6383819|Keiron Self]]''
|
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4029
|
| ''[[:d:Q6384028|Keith Barnes]]''
|
| 1934
| 2024
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4030
| [[Fitxategi:Paul Rogers-Keith Baxter in Sleuth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6384037|Keith Baxter]]''
| aktore britainiarra
| 1933
| 2023
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4031
|
| ''[[:d:Q6384099|Keith Bradshaw]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1939
| 2014
| [[Cefn Cribwr]]
|-
| style='text-align:right'| 4032
| [[Fitxategi:KeithBurnettDec08.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6384144|Keith Burnett]]''
|
| 1953
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 4033
| [[Fitxategi:Keith Davies - National Assembly for Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6384255|Keith Davies]]''
|
|
|
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 4034
| [[Fitxategi:Keith Haynes of Picture Frame Seduction.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6384474|Keith Haynes]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4035
|
| ''[[:d:Q6384571|Keith Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1928
| 2007
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 4036
|
| ''[[:d:Q6384761|Keith Miles]]''
| idazle britainiarra
| 1940
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4037
|
| ''[[:d:Q6384884|Keith Peters]]''
|
| 1938
|
| [[Baglan (Neath Port Talbot)|Baglan]]
|-
| style='text-align:right'| 4038
|
| ''[[:d:Q6384891|Keith Pontin]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
| 2020
| [[Pontyclun]]
|-
| style='text-align:right'| 4039
|
| ''[[:d:Q6384900|Keith Pring]]''
|
| 1943
| 2018
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4040
|
| ''[[:d:Q6385114|Keith Thomas]]''
| historialari britainiarra
| 1933
|
| [[Wick (Vale of Glamorgan)|Wick]]
|-
| style='text-align:right'| 4041
|
| ''[[:d:Q6385127|Keith Todd]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
| 2022
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 4042
|
| ''[[:d:Q6385196|Keith Webber]]''
| futbolari britainiarra
| 1943
| 1983
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4043
|
| ''[[:d:Q6387293|Ken Barton]]''
| futbolari britainiarra
| 1937
| 1982
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4044
|
| ''[[:d:Q6387568|Ken Ellis]]''
|
| 1928
| 2003
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 4045
|
| ''[[:d:Q6387817|Ken Hollyman]]''
|
| 1922
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4046
| [[Fitxategi:Ken Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6387901|Ken Jones]]''
| polizia australiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4047
|
| ''[[:d:Q6388051|Ken MacDonald]]''
|
| 1898
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4048
|
| ''[[:d:Q6388362|Ken Richards]]''
|
| 1934
| 1972
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4049
|
| ''[[:d:Q6388387|Ken Roberts]]''
|
| 1936
| 2021
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4050
|
| ''[[:d:Q6388417|Ken Rowlands]]''
|
| 1927
| 2011
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 4051
| [[Fitxategi:Ken Skates - National Assembly for Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6388501|Ken Skates]]''
| politikari britainiarra
| 1976
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4052
|
| ''[[:d:Q6388602|Ken Thomas]]''
|
| 1927
| 2008
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4053
|
| ''[[:d:Q6388718|Ken Wookey]]''
|
| 1922
| 2003
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4054
|
| ''[[:d:Q6388720|Ken Wookey]]''
|
| 1946
| 1992
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4055
| [[Fitxategi:LLwyd Ap Iwan.jpg|center|128px]]
| [[Llwyd ap Iwan]]
|
| 1862
| 1909
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 4056
|
| ''[[:d:Q6389808|Kenneth Allott]]''
| poeta irlandarra
| 1912
| 1973
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 4057
|
| ''[[:d:Q6389993|Kenneth Cooper]]''
|
| 1905
| 1981
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4058
|
| ''[[:d:Q6391211|Kenny Simpkins]]''
|
| 1943
| 2023
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4059
|
| ''[[:d:Q6391344|Kenrick Harris]]''
|
| 1885
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4060
|
| ''[[:d:Q6392945|Kenyon Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1911
| 1998
| [[Llanishen]]
|-
| style='text-align:right'| 4061
|
| ''[[:d:Q6393868|Keri Davies]]''
|
| 2000
|
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 4062
|
| ''[[:d:Q6393873|Keri Jones]]''
|
| 1969
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4063
|
| ''[[:d:Q6394594|Kerry Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4064
|
| ''[[:d:Q6395702|Kevin Aherne-Evans]]''
|
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4065
| [[Fitxategi:Kevin Ellis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6396226|Kevin Ellis]]''
|
| 1965
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4066
| [[Fitxategi:Kevin Gall York City v. Ebbsfleet United 14-11-09.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6396343|Kevin Gall]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4067
|
| ''[[:d:Q6396787|Kevin Lloyd]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 4068
|
| ''[[:d:Q6397382|Kevin Rogers]]''
|
| 1963
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4069
|
| ''[[:d:Q6398588|Kezia Burrows]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4070
|
| ''[[:d:Q6404453|Kid Chaos]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4071
|
| ''[[:d:Q6405352|Kieran Crawford]]''
|
| 1982
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4072
|
| ''[[:d:Q6413323|Kingsley Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1935
| 2003
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4073
| [[Fitxategi:European Kira GEIL Tobias EISENBAUER.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6414752|Kira Geil]]''
|
| 1985
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4074
| [[Fitxategi:Kirby Myhill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6414951|Kirby Myhill]]''
|
| 1992
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 4075
|
| ''[[:d:Q6416168|Kirsty Jones]]''
|
| 1978
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4076
|
| ''[[:d:Q6437879|Kristian Bell]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4077
|
| ''[[:d:Q6437885|Kristian Dacey]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4078
|
| ''[[:d:Q6437967|Kristian O'Leary]]''
|
| 1977
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4079
|
| ''[[:d:Q6437973|Kristian Phillips]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4080
|
| ''[[:d:Q6446940|Kurt Nogan]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4081
| [[Fitxategi:Cerflun Kyffin Williams statue.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6450928|Kyffin Williams]]''
|
| 1918
| 2006
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 4082
| [[Fitxategi:Kyle Letheren 2017-03-04 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6451266|Kyle Letheren]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4083
|
| ''[[:d:Q6451479|Kyle Tudge]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4084
| [[Fitxategi:Kyron Duke - Our Greatest Team Parade (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6452565|Kyron Duke]]''
|
| 1992
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4085
|
| ''[[:d:Q6483606|Lancelot Bulkeley]]''
|
| 1568
| 1650
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 4086
| [[Fitxategi:LauraEvans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6498889|Laura Evans]]''
|
| 1982
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4087
|
| ''[[:d:Q6500336|Lauren Phillips]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4088
|
| ''[[:d:Q6501718|Laurie Sheffield]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4089
|
| ''[[:d:Q6503979|Lawrence Davies]]''
|
| 1977
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4090
|
| ''[[:d:Q6504240|Lawrence Jones]]''
|
| 1968
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 4091
| [[Fitxategi:Lawrence Langner portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6504303|Lawrence Langner]]''
|
| 1890
| 1962
| [[Hegoaldeko Gales]]<br/>[[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4092
|
| ''[[:d:Q6513002|Lee Baddeley]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4093
|
| ''[[:d:Q6513047|Lee Beach]]''
|
| 1982
|
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 4094
| [[Fitxategi:Lee Fowler 07-04-12.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6513621|Lee Fowler]]''
| futbolari britainiarra (1983-)
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4095
|
| ''[[:d:Q6514132|Lee Jarman]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4096
|
| ''[[:d:Q6514139|Lee Jenkins]]''
|
| 1979
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4097
|
| ''[[:d:Q6514183|Lee Jones]]''
| futbolari britainiarra (1970-)
| 1970
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4098
|
| ''[[:d:Q6514659|Lee Nogan]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4099
|
| ''[[:d:Q6514721|Lee Phillips]]''
|
| 1979
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4100
|
| ''[[:d:Q6514744|Lee Powell]]''
|
| 1973
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4101
| [[Fitxategi:Lee Selby 2015 (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6514983|Lee Selby]]''
|
| 1987
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4102
| [[Fitxategi:Lee Williams Celtic Crusaders.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6515526|Lee Williams]]''
|
| 1988
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4103
|
| ''[[:d:Q6515531|Lee Williams]]''
|
| 1986
|
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 4104
|
| ''[[:d:Q6519569|Leigh Davies]]''
|
| 1976
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4105
|
| ''[[:d:Q6519628|Leigh Loveday]]''
|
| 1973
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4106
| [[Fitxategi:Leighton Andrews.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6519732|Leighton Andrews]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4107
|
| ''[[:d:Q6519760|Leighton Hodges]]''
|
| 1975
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 4108
|
| ''[[:d:Q6519766|Leighton James]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
| 2024
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 4109
| [[Fitxategi:Leila Megane.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6519893|Leila Megane]]''
|
| 1891
| 1960
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 4110
|
| ''[[:d:Q6521654|Len Apsey]]''
|
| 1910
| 1967
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 4111
|
| ''[[:d:Q6521680|Len Beynon]]''
|
| 1912
| 1992
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4112
|
| ''[[:d:Q6521686|Len Blyth]]''
|
| 1920
| 1995
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4113
| [[Fitxategi:Davies, Len.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6521737|Len Davies]]''
|
| 1899
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4114
|
| ''[[:d:Q6521762|Len Evans]]''
|
| 1903
| 1977
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 4115
|
| ''[[:d:Q6521816|Len Hill]]''
|
| 1941
| 2007
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4116
|
| ''[[:d:Q6522001|Len Trump]]''
|
| 1887
| 1948
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4117
|
| ''[[:d:Q6522013|Len Weare]]''
|
| 1934
| 2012
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4118
|
| ''[[:d:Q6523015|Lenny Woodard]]''
|
| 1976
|
| [[Croesyceiliog]]
|-
| style='text-align:right'| 4119
| [[Fitxategi:Sir Leoline Jenkins by Herbert Tuer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6524435|Leoline Jenkins]]''
|
| 1625
| 1685
| [[Llantrisant (Monmouthshire)|Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 4120
|
| ''[[:d:Q6524712|Leon Jeanne]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4121
| [[Fitxategi:Leonard Brockington.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6525150|Leonard Brockington]]''
|
| 1888
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4122
|
| ''[[:d:Q6525189|Leonard Constance]]''
|
| 1922
| 1990
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4123
|
| ''[[:d:Q6525197|Leonard Cox]]''
| idazle britainiarra
| 1495
| 1549
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 4124
|
| ''[[:d:Q6525258|Leonard Eastment]]''
| politikari australiarra
| 1901
| 1956
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 4125
|
| ''[[:d:Q6525823|Leonard Watkins]]''
|
| 1859
| 1901
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4126
|
| ''[[:d:Q6529155|Les Anthony]]''
|
| 1921
| 2010
| [[Rhiwfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4127
|
| ''[[:d:Q6529820|Les Owen]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 2020
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 4128
|
| ''[[:d:Q6530036|Les Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4129
| [[Fitxategi:The Liberation of Bergen-belsen Concentration Camp, April 1945 BU4270.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6530869|Leslie Hardman]]''
|
| 1913
| 2008
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 4130
|
| ''[[:d:Q6530924|Leslie Jenkins]]''
|
| 1898
| 1971
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4131
|
| ''[[:d:Q6530940|Leslie Jones]]''
|
| 1911
| 1981
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4132
|
| ''[[:d:Q6530999|Leslie Manfield]]''
|
| 1915
| 2006
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 4133
| [[Fitxategi:Cmglee Cambridge graduation Leszek Borysiewicz.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6532137|Leszek Borysiewicz]]''
|
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4134
|
| ''[[:d:Q6534142|Eleanor Mary Reid]]''
|
| 1860
| 1953
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 4135
|
| ''[[:d:Q6535418|Levi Gibbon]]''
|
| 1807
| 1870
| ''[[:d:Q264304|Cwmfelin Mynach]]''
|-
| style='text-align:right'| 4136
|
| ''[[:d:Q6535944|Lew Booth]]''
|
| 1912
| 1984
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4137
| [[Fitxategi:Captain Lewis Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536139|Lewes Roberts]]''
|
| 1596
| 1641
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 4138
|
| ''[[:d:Q6536435|Lewis Cobden Thomas]]''
|
| 1865
| 1928
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4139
|
| ''[[:d:Q6536486|Lewis Davies]]''
|
| 1913
| 2011
| ''[[:d:Q20161307|Blaenclydach]]''
|-
| style='text-align:right'| 4140
| [[Fitxategi:Revd Dr Lewis Edwards (1809-87) NLW3363289.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536522|Lewis Edwards]]''
|
| 1809
| 1887
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4141
|
| ''[[:d:Q6536534|Lewis Evans]]''
|
| 1755
| 1827
| [[Bassaleg]]<br/>[[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4142
|
| ''[[:d:Q6536535|Lewis Evans]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4143
|
| ''[[:d:Q6536537|Lewis Evans]]''
|
| 1700
| 1756
| [[Llangwnnadl]]
|-
| style='text-align:right'| 4144
|
| ''[[:d:Q6536585|Lewis Gilbertson]]''
|
| 1814
| 1896
| ''[[:d:Q13131979|Tre'r-ddôl]]''
|-
| style='text-align:right'| 4145
|
| ''[[:d:Q6536746|Lewis Jones]]''
|
| 1897
| 1939
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 4146
|
| ''[[:d:Q6536796|Lewis Llewellyn]]''
|
| 1881
| 1931
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4147
| [[Fitxategi:Lewis Llewelyn Dillwyn Vanity Fair 13 May 1882.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536798|Lewis Llewelyn Dillwyn]]''
| politikari britainiarra
| 1814
| 1892
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4148
|
| ''[[:d:Q6536806|Lewis Lougher]]''
|
| 1871
| 1955
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 4149
| [[Fitxategi:Germany Under Allied Occupation BU8524.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536811|Lewis Lyne]]''
|
| 1899
| 1970
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4150
|
| ''[[:d:Q6536889|Lewis Mills]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4151
| [[Fitxategi:Lewis Morris woodburytype.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536902|Lewis Morris]]''
|
| 1833
| 1907
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4152
|
| ''[[:d:Q6536981|Lewis Pugh Pugh]]''
|
| 1837
| 1908
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 4153
| [[Fitxategi:Lewis Reece.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6536998|Lewis Reece]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4154
|
| ''[[:d:Q6537000|Lewis Rees]]''
|
| 1910
| 1976
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 4155
|
| ''[[:d:Q6537243|Lewis Owen]]''
|
| 1501
| 1555
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 4156
|
| ''[[:d:Q6537490|Lewys Dwnn]]''
|
| 1550
| 1616
| [[Bettws Cedewain]]
|-
| style='text-align:right'| 4157
|
| ''[[:d:Q6537492|Lewys Morgannwg]]''
|
|
| 1565
| ''[[:d:Q7809073|Tir Iarll]]''<br/>''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 4158
|
| ''[[:d:Q6538148|Leyton Maxwell]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4159
|
| ''[[:d:Q6539548|Liam Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1986
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4160
| [[Fitxategi:Liam Williams 2013.jpg|center|128px]]
| [[Liam Williams]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4161
|
| ''[[:d:Q6541894|Martin Hinds]]''
| historialari britainiarra
| 1941
| 1988
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4162
| [[Fitxategi:Lillie Goodisson.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6548260|Lillie Goodisson]]''
|
| 1859
| 1947
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 4163
|
| ''[[:d:Q6548532|Lily Matthews]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1989
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4164
| [[Fitxategi:Lindsay Whittle 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6552839|Lindsay Whittle]]''
| politikari britainiarra
| 1953
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4165
|
| ''[[:d:Q6555628|Lionel Emmitt]]''
|
| 1930
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4166
| [[Fitxategi:Lionel Rees VC IWM Q 68027.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6555769|Lionel Rees]]''
|
| 1884
| 1955
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4167
|
| ''[[:d:Q6557938|Lisa Diveney]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4168
|
| ''[[:d:Q6558184|Lisa Lee Dark]]''
|
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4169
| [[Fitxategi:Hayley jones stage two womens tour 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6572944|Hayley Jones]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1995
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4170
| [[Fitxategi:Shooter - Movie premiere (439610088) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6660144|Liz Fuller]]''
|
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4171
|
| ''[[:d:Q6660196|Liz Johnson]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4172
| [[Fitxategi:Portrait of Parchedig John Jones, Llanllyfni (Swydd Gaernarfon) (4673763).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6661978|John Jones]]''
|
| 1786
| 1863
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 4173
|
| ''[[:d:Q6662032|Llew Ashcroft]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 2005
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 4174
|
| ''[[:d:Q6662036|Llew Edwards]]''
|
| 1894
| 1965
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 4175
|
| ''[[:d:Q6662070|Llewellyn Heycock, Baron Heycock]]''
|
| 1905
| 1990
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4176
|
| ''[[:d:Q6662082|Llewellyn Treharne]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4177
|
| ''[[:d:Q6662097|Llewelyn David Bevan]]''
|
| 1842
| 1918
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4178
|
| ''[[:d:Q6662102|Llewelyn Davies]]''
|
| 1881
| 1961
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4179
| [[Fitxategi:Llewelyn kenrick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6662110|Llewelyn Kenrick]]''
|
| 1847
| 1933
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 4180
|
| ''[[:d:Q6662111|Llewelyn Traherne]]''
|
| 1766
| 1842
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4181
|
| ''[[:d:Q6662119|Llewelyn Wyn Griffith]]''
| idazle britainiarra
| 1890
| 1977
| [[Llandrillo-yn-Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 4182
|
| ''[[:d:Q6662167|Llion Iwan]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4183
|
| ''[[:d:Q6662169|Llinor ap Gwynedd]]''
| aktore britainiarra
| 1974
|
| [[Crymych]]
|-
| style='text-align:right'| 4184
|
| ''[[:d:Q6662381|Lloyd Davies]]''
|
| 1877
| 1957
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4185
| [[Fitxategi:Lloyd Kenyon, 1st Baron Kenyon by William Davison.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6662537|Lloyd Kenyon]]''
|
| 1732
| 1802
| [[Hanmer (Gales)|Hanmer]]
|-
| style='text-align:right'| 4186
| [[Fitxategi:Ospreys - Warm-up - 2012-12-08 - 24.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6662689|Lloyd Peers]]''
|
| 1991
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4187
| [[Fitxategi:Lloyd White Crusaders.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6662812|Lloyd White]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4188
|
| ''[[:d:Q6662817|Lloyd Williams]]''
|
| 1925
| 2007
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 4189
|
| ''[[:d:Q6662819|Lloyd Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra (1933-2017)
| 1933
| 2017
| [[Taff's Well]]
|-
| style='text-align:right'| 4190
|
| ''[[:d:Q6662995|Llywelyn Siôn]]''
|
| 1540
| 1615
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]<br/>''[[:d:Q39011804|Llangewydd Castle, Laleston]]''
|-
| style='text-align:right'| 4191
|
| ''[[:d:Q6674884|Lonza Bowdler]]''
|
| 1901
| 1962
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4192
|
| ''[[:d:Q6685709|Lou Reed]]''
|
| 1987
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 4193
| [[Fitxategi:Louis Dyke.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6687073|Louis Dyke]]''
|
| 1888
| 1961
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4194
|
| [[Louisa Nott-Bower]]
|
| 1861
| 1925
| [[Troedyraur]]
|-
| style='text-align:right'| 4195
|
| ''[[:d:Q6694820|Lu Corfield]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4196
|
| ''[[:d:Q6701976|Luke Ford]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4197
| [[Fitxategi:Luke Hamilton.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6702019|Luke Hamilton]]''
|
| 1992
|
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 4198
|
| ''[[:d:Q6708312|Lyn Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1947
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4199
| [[Fitxategi:Mr. Lyn Harding LCCN2014692774 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6708323|Lyn Harding]]''
|
| 1867
| 1952
| [[St. Brides Wentloog]]
|-
| style='text-align:right'| 4200
|
| ''[[:d:Q6708330|Lyn James]]''
|
| 1935<br/>1929
| 2017
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4201
|
| ''[[:d:Q6708332|Lyn Jones]]''
|
| 1964
|
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 4202
|
| ''[[:d:Q6708718|Lyndon Bateman]]''
|
| 1979
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4203
|
| ''[[:d:Q6708735|Lyndon Jones]]''
|
| 1976
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4204
| [[Fitxategi:Warrant Officer Lindsey Morgan (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6708773|Lyndsay Morgan]]''
|
| 2000
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4205
|
| ''[[:d:Q6708817|Lynette Davies]]''
|
| 1948
| 1993
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 4206
|
| ''[[:d:Q6708943|Lynn Bowles]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4207
| [[Fitxategi:Lynn Howells 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6709072|Lynn Howells]]''
|
| 1950
|
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 4208
|
| ''[[:d:Q6709269|Lynn Ungoed-Thomas]]''
|
| 1904
| 1972
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4209
|
| ''[[:d:Q6709334|Lynne Carol]]''
|
| 1914
| 1990
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 4210
| [[Fitxategi:Lynne Neagle official portrait 2021 (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6709399|Lynne Neagle]]''
|
| 1968
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4211
| [[Fitxategi:Macauley Cook.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6722772|Macauley Cook]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 4212
|
| ''[[:d:Q6728347|Madoline Thomas]]''
|
| 1890
| 1989
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4213
|
| ''[[:d:Q6735137|Mai Jones]]''
|
| 1899
| 1960
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4214
|
| ''[[:d:Q6740608|Mal Griffiths]]''
|
| 1919
| 1969
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4215
|
| ''[[:d:Q6740639|Mal Pope]]''
|
| 1960
|
| ''[[:d:Q4980972|Brynhyfryd]]''
|-
| style='text-align:right'| 4216
|
| ''[[:d:Q6742252|Malcolm Collins]]''
|
| 1935
|
| [[Canton (Cardiff)|Canton]]
|-
| style='text-align:right'| 4217
|
| ''[[:d:Q6742263|Malcolm Dacey]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4218
|
| ''[[:d:Q6742267|Malcolm Davies]]''
|
| 1926
| 2011
| [[Cwmfelin]]
|-
| style='text-align:right'| 4219
|
| ''[[:d:Q6742298|Malcolm Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4220
| [[Fitxategi:Malcolm Johnson - WSIS Forum 2018 (28097516059) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6742407|Malcolm Johnson]]''
|
| 1947
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 4221
|
| ''[[:d:Q6742531|Malcolm Nash]]''
|
| 1945
| 2019
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4222
|
| ''[[:d:Q6742541|Malcolm Page]]''
|
| 1947
|
| [[Knucklas]]
|-
| style='text-align:right'| 4223
|
| [[Malcolm Price]]
|
| 1937
| 2024
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4224
|
| ''[[:d:Q6742678|Malcolm Uphill]]''
|
| 1935
| 1999
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4225
|
| ''[[:d:Q6742681|Malcolm Vaughan]]''
|
| 1929
| 2010
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 4226
|
| ''[[:d:Q6742895|Maldwyn Evans]]''
|
| 1937
| 2009
| [[Gelli (Rhondda)|Gelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4227
|
| ''[[:d:Q6742896|Maldwyn James]]''
|
| 1913
| 2003
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 4228
|
| ''[[:d:Q6743287|Mali Harries]]''
|
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4229
| [[Fitxategi:Stephen Halden Beattie.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6746179|Stephen Halden Beattie]]''
|
| 1908
| 1975
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 4230
|
| ''[[:d:Q6751586|Mansel Thomas]]''
| musikagile britainiarra
| 1909
| 1986
| [[Pontygwaith (Rhondda)]]
|-
| style='text-align:right'| 4231
|
| ''[[:d:Q6755417|Marc Breeze]]''
|
| 1987
|
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 4232
|
| ''[[:d:Q6755651|Marc Jones]]''
|
| 1987
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4233
|
| ''[[:d:Q6755915|Marc Thomas]]''
|
| 1990
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4234
|
| ''[[:d:Q6755964|Marc Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 4235
|
| ''[[:d:Q6758141|Marcus Ebdon]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4236
|
| ''[[:d:Q6759465|Margaret Grey, Lady Bonville]]''
|
| 1397
|
| ''[[:d:Q3403676|Ruthin Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 4237
|
| ''[[:d:Q6759490|Margaret Hanmer]]''
|
| 1370
| 1420
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4238
|
| ''[[:d:Q6759606|Margaret Lacey]]''
| aktore britainiarra
| 1911<br/>1910
| 1988<br/>1989
| [[Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 4239
| [[Fitxategi:Margaret Lindsay Williams & painting of Warren G. Harding.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6759645|Margaret Lindsay Williams]]''
|
| 1888
| 1960
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4240
| [[Fitxategi:Marie Novello.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6762973|Marie Novello]]''
|
| 1884
| 1928
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4241
|
| ''[[:d:Q6766497|Mark Aizlewood]]''
|
| 1959
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4242
| [[Fitxategi:A portrait of Mark Bowden by Raphaël Neal, London 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6766803|Mark Bowden]]''
| musikagile britainiarra
| 1979
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4243
| [[Fitxategi:Mark Brake.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6766824|Mark Brake]]''
|
| 1958
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 4244
|
| ''[[:d:Q6767108|Mark Colbourne]]''
|
| 1969
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4245
|
| ''[[:d:Q6767281|Mark Davies]]''
|
| 1959
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4246
|
| ''[[:d:Q6767282|Mark Davies]]''
|
| 1969
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4247
| [[Fitxategi:Mark Davies Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6767286|Mark Davies]]''
|
| 1958
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4248
| [[Fitxategi:Mark Drakeford (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Mark Drakeford]]
| Galesko Lehen Ministroa
| 1954
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4249
|
| ''[[:d:Q6767505|Mark Elliott]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4250
|
| ''[[:d:Q6767547|Mark Evans]]''
|
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4251
|
| ''[[:d:Q6768134|Mark Hughes]]''
| futbolari britainiarra (1962-)
| 1962
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4252
|
| ''[[:d:Q6768278|Mark Jones]]''
|
| 1979
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4253
|
| ''[[:d:Q6768280|Mark Jones]]''
| futbolari britainiarra (1984-)
| 1984
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4254
|
| ''[[:d:Q6768286|Mark Jones]]''
|
| 1965
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4255
|
| ''[[:d:Q6768584|Mark Lewis]]''
|
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4256
|
| ''[[:d:Q6768592|Mark Lewis]]''
|
| 1889
| 1968
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4257
|
| ''[[:d:Q6768819|Mark McJennett]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4258
|
| ''[[:d:Q6769161|Mark Parry]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4259
|
| ''[[:d:Q6769232|Mark Peters]]''
| futbolari britainiarra (1972-)
| 1972
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4260
|
| ''[[:d:Q6769267|Mark Pilkington]]''
|
| 1978
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4261
|
| ''[[:d:Q6769338|Mark Pritchard]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4262
|
| ''[[:d:Q6769569|Mark Salmon]]''
|
| 1963
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4263
|
| ''[[:d:Q6769646|Mark Sconce]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4264
| [[Fitxategi:Mark Serwotka 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6769678|Mark Serwotka]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4265
|
| ''[[:d:Q6769814|Mark Stacey]]''
|
| 1964
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4266
|
| ''[[:d:Q6770200|Mark Wallace]]''
|
| 1981
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4267
|
| ''[[:d:Q6770218|Mark Walton]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4268
|
| ''[[:d:Q6770423|Mark Wool]]''
|
| 1990
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4269
|
| ''[[:d:Q6770449|Mark Wyatt]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1957
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 4270
|
| ''[[:d:Q6774469|Martha Llwyd]]''
|
| 1766
| 1845
| [[Cynwyl Elfed]]
|-
| style='text-align:right'| 4271
|
| ''[[:d:Q6775622|Martin Harley]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4272
|
| ''[[:d:Q6775799|Martin Jarvis]]''
|
| 1951
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 4273
|
| ''[[:d:Q6776739|Martin Thomas]]''
| futbolari britainiarra (1959-)
| 1959
|
| [[Senghenydd]]
|-
| style='text-align:right'| 4274
| [[Fitxategi:Martyn Ashton (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777595|Martyn Ashton]]''
|
| 1974
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4275
|
| ''[[:d:Q6777631|Martyn Giles]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4276
|
| ''[[:d:Q6777642|Martyn Jones]]''
|
| 1947
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4277
| [[Fitxategi:Martyn Jones 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777644|Martyn Jones]]''
|
| 1955
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4278
| [[Fitxategi:Martyn Joseph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777647|Martyn Joseph]]''
| abeslari britainiarra
| 1960
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4279
| [[Fitxategi:Martyn Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777655|Martyn Lewis]]''
|
| 1945
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4280
| [[Fitxategi:Martyn Margetson in 2008.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777659|Martyn Margetson]]''
|
| 1971
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4281
|
| ''[[:d:Q6777660|Martyn Madden]]''
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4282
|
| ''[[:d:Q6777681|Martyn Sprague]]''
|
| 1949
|
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 4283
|
| ''[[:d:Q6777683|Martyn Thomas]]''
|
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4284
|
| ''[[:d:Q6777688|Martyn Woodroffe]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4285
| [[Fitxategi:Edward Burne-Jones The Golden Stairs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6779642|Mary Gladstone]]''
|
| 1847
| 1927
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 4286
|
| ''[[:d:Q6779667|Mary Grant Price]]''
|
| 1917
| 2002
| [[Broad Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 4287
|
| ''[[:d:Q6779879|Mary Jane Innes]]''
|
| 1852
| 1941
| [[Llanvaches|Llanfaches]]
|-
| style='text-align:right'| 4288
| [[Fitxategi:Mary Charlotte Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6780105|Mary Lloyd]]''
|
| 1819
| 1896
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 4289
|
| ''[[:d:Q6780377|Mary Morgan]]''
|
| 1788
| 1805
| [[Glasbury]]
|-
| style='text-align:right'| 4290
| [[Fitxategi:Mary Sophia Allen (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Mary Sophia Allen]]
| Sufragista britainiarra, gero polizia
| 1878
| 1964
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4291
|
| ''[[:d:Q6786991|Mathew Bevan]]''
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4292
| [[Fitxategi:Matt Johnson 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6788852|Matt Johnson]]''
|
| 1982
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4293
|
| ''[[:d:Q6789197|Matt Postle]]''
|
| 1970
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4294
|
| ''[[:d:Q6789223|Matt Rees]]''
|
|
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4295
|
| ''[[:d:Q6790320|Matthew Collins]]''
| futbolari britainiarra
| 1986
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4296
|
| ''[[:d:Q6790325|Matthew Compton]]''
|
| 1979
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4297
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120027.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6790439|Matthew Dwyer]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4298
|
| ''[[:d:Q6790586|Matthew Gravelle]]''
|
| 1976
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 4299
|
| ''[[:d:Q6790741|Matthew Jarvis]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4300
|
| ''[[:d:Q6790752|Matthew Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4301
|
| ''[[:d:Q6790774|Matthew Keating]]''
| politikari britainiarra
| 1869
| 1937
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4302
|
| ''[[:d:Q6790988|Matthew Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4303
|
| ''[[:d:Q6791026|Matthew Nuthall]]''
|
| 1983
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4304
|
| ''[[:d:Q6791076|Matthew Pewtner]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4305
|
| ''[[:d:Q6791116|Matthew Rees]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4306
|
| ''[[:d:Q6791147|Matthew Robinson]]''
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4307
|
| ''[[:d:Q6791226|Matthew Silva]]''
|
| 1970
|
| [[Tremorfa]]
|-
| style='text-align:right'| 4308
|
| ''[[:d:Q6791328|Matthew Tipton]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4309
| [[Fitxategi:Mr. Vaughan Davies, M.P. for Cardiganshire (5236475).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6791359|Matthew Vaughan-Davies, 1st Baron Ystwyth]]''
|
| 1840
| 1935
| ''[[:d:Q29497855|Tanybwlch]]''
|-
| style='text-align:right'| 4310
|
| ''[[:d:Q6792322|Maudie Edwards]]''
|
| 1906
| 1991
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4311
| [[Fitxategi:Maureen Evans.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6792674|Maureen Evans]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4312
|
| ''[[:d:Q6793161|Maurice Griffith]]''
|
| 1507
| 1558
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4313
|
| ''[[:d:Q6793398|Maurice Orbach]]''
|
| 1902
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4314
|
| ''[[:d:Q6794260|Mavis Nicholson]]''
|
| 1930
| 2022
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 4315
| [[Fitxategi:MaxWideman2000R2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6795379|Max Wideman]]''
|
| 1927
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4316
|
| ''[[:d:Q6795965|Maxine Evans]]''
|
| 1966
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4317
|
| ''[[:d:Q6802996|Me One]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4318
| [[Fitxategi:The capped tower of Eglwys Mechell Sant.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6804706|Mechell]]''
|
| 600
| 501
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4319
|
| ''[[:d:Q6805202|Meddy Ford]]''
|
| 1989
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4320
|
| ''[[:d:Q6807980|Marged Dafydd]]''
|
| 1950
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4321
| [[Fitxategi:Meganlloydgeorge (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6808694|Megan Lloyd George]]''
|
| 1902
| 1966
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 4322
|
| ''[[:d:Q6809953|Meic Stephens]]''
|
| 1938
| 2018
| [[Treforest]]
|-
| style='text-align:right'| 4323
|
| ''[[:d:Q6809955|Meic Povey]]''
|
| 1950
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4324
|
| ''[[:d:Q6810308|Meirion Pennar]]''
|
| 1944
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4325
|
| ''[[:d:Q6810741|Mel James]]''
|
| 1948
| 2022
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4326
|
| ''[[:d:Q6810800|Mel Nurse]]''
| futbolari britainiarra
| 1937
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4327
|
| ''[[:d:Q6810830|Mel Rosser]]''
|
| 1901
| 1988
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 4328
|
| ''[[:d:Q6811342|Melanie Roberts]]''
|
| 1988
|
| [[Saltney]]
|-
| style='text-align:right'| 4329
|
| ''[[:d:Q6811374|Melanie Walters]]''
|
| 1962
|
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 4330
|
| ''[[:d:Q6811900|Melbourne Thomas]]''
|
| 1896
| 1966
| [[Nantymoel]]
|-
| style='text-align:right'| 4331
|
| ''[[:d:Q6811901|Melbourne Tierney]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4332
|
| ''[[:d:Q6813870|Melville De Lloyd]]''
|
| 1917
| 1985
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 4333
|
| ''[[:d:Q6814128|Melvyn Ford]]''
|
| 1924
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 4334
|
| ''[[:d:Q6814138|Melvyn Meek]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4335
|
| ''[[:d:Q6817164|Menna Richards]]''
| kazetari britainiarra
| 1953
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4336
|
| ''[[:d:Q6817169|Menna Gallie]]''
|
| 1919
| 1990
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 4337
| [[Fitxategi:Meredith Edwards in One Step Beyond (Justice).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6818922|Meredith Edwards]]''
|
| 1917
| 1999
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 4338
|
| ''[[:d:Q6819009|Meredydd Evans]]''
|
| 1919
| 2015
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 4339
|
| ''[[:d:Q6819012|Meredydd Hughes]]''
|
| 2000
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4340
|
| ''[[:d:Q6819086|Merfyn Jones]]''
|
| 1931
| 2016
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4341
| [[Fitxategi:Meri Huws (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6819154|Meri Huws]]''
|
|
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4342
|
| ''[[:d:Q6820496|Merryl Wyn Davies]]''
|
| 1948
| 2021
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4343
|
| ''[[:d:Q6820803|Merv Hicks]]''
|
| 1943
|
| [[Crosskeys]]
|-
| style='text-align:right'| 4344
|
| ''[[:d:Q6820867|Mervyn Bennett]]''
|
| 1960
| 1999
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4345
|
| ''[[:d:Q6820875|Mervyn Burtch]]''
|
| 1929
| 2015
| [[Ystrad Mynach]]
|-
| style='text-align:right'| 4346
|
| ''[[:d:Q6820908|Mervyn Hill]]''
|
| 1902
| 1948
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 4347
|
| ''[[:d:Q6820925|Mervyn Levy]]''
|
| 1914
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4348
|
| ''[[:d:Q6821110|Mesac Thomas]]''
|
| 1816
| 1892
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4349
|
| ''[[:d:Q6828351|Michael Baer]]''
|
| 1987
|
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 4350
|
| ''[[:d:Q6829403|Michael Condon]]''
|
| 1919
| 1960
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4351
|
| ''[[:d:Q6829746|Michael Davies]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4352
|
| ''[[:d:Q6830117|Michael Elwyn]]''
|
| 1942
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4353
|
| ''[[:d:Q6830352|Michael Flynn]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4354
| [[Fitxategi:Gustavius Payne - Welsh artist - 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6830845|Michael Gustavius Payne]]''
|
| 1969
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4355
|
| ''[[:d:Q6831441|Michael J. Leahy]]''
|
| 1949
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4356
|
| ''[[:d:Q6831686|Michael Johnson]]''
|
| 1941
| 1991
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4357
|
| ''[[:d:Q6832322|Michael Lort]]''
|
| 1725
| 1790
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4358
|
| ''[[:d:Q6833053|Michael Newbold]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4359
|
| ''[[:d:Q6833756|Michael Raven]]''
|
| 1938
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4360
|
| ''[[:d:Q6833845|Michael Richards]]''
|
| 1950
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4361
|
| ''[[:d:Q6833909|Michael Roberts]]''
| politikari britainiarra
| 1927
| 1983
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4362
|
| ''[[:d:Q6834952|Michael Tremellen]]''
|
| 1965
|
| [[Pendine]]
|-
| style='text-align:right'| 4363
| [[Fitxategi:Michelle Green.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6837058|Michelle Green]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4364
|
| ''[[:d:Q6838178|Mick Flynn]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4365
|
| ''[[:d:Q6838620|Mickey Evans]]''
|
| 1947
|
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 4366
|
| ''[[:d:Q6838640|Mickey Gee]]''
|
| 1944
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4367
|
| ''[[:d:Q6846242|Mike Cann]]''
|
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4368
|
| ''[[:d:Q6846612|Mike Dowler]]''
| futbolari britainiarra
| 1957
|
| [[Caldicot (Monmouthshire)|Caldicot]]
|-
| style='text-align:right'| 4369
|
| ''[[:d:Q6846689|Mike Elliott]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4370
| [[Fitxategi:Mike Gwilym.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6847105|Mike Gwilym]]''
| aktore britainiarra
| 1949
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4371
| [[Fitxategi:Members of the Fifth Senedd (taken May 11, 2011) Members of the Fifth Senedd Mike Hedges AS MS (28170821805).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6847187|Mike Hedges]]''
|
| 1956
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4372
|
| ''[[:d:Q6847304|Mike Hook]]''
|
| 1982
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4373
| [[Fitxategi:Mike Jenkins, Welsh poet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6847395|Mike Jenkins]]''
| poeta britainiarra
| 1953
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4374
|
| ''[[:d:Q6847692|Mike Llewellyn]]''
|
| 1953
|
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 4375
|
| ''[[:d:Q6847868|Mike McBurney]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4376
|
| ''[[:d:Q6848187|Mike Nicholas]]''
|
| 1942
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4377
|
| ''[[:d:Q6848254|Mike O'Shea]]''
|
| 1987
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4378
|
| ''[[:d:Q6848353|Mike Pearson]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4379
|
| ''[[:d:Q6848419|Mike Poole]]''
|
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4380
|
| ''[[:d:Q6848445|Mike Powell]]''
|
| 1977
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4381
|
| ''[[:d:Q6848516|Mike Rayer]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4382
|
| ''[[:d:Q6849180|Mike Voyle]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1978
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4383
|
| ''[[:d:Q6849198|Mike Walker]]''
|
| 1966
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4384
|
| ''[[:d:Q6849220|Mike Watkins]]''
|
| 1952
|
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4385
|
| ''[[:d:Q6849279|Mike Williams]]''
| futbolari britainiarra (1965-)
| 1965
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 4386
|
| ''[[:d:Q6849282|Mike Williams]]''
| futbolari britainiarra (1986-)
| 1986
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 4387
|
| ''[[:d:Q6849355|Mike Young]]''
|
| 1945
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4388
| [[Fitxategi:Miles Morgan by J. S. Hartley - Springfield, MA - DSC03231.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6851487|Miles Morgan]]''
|
| 1616
| 1699
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 4389
|
| ''[[:d:Q6851560|Miles Thomas]]''
|
| 1897
| 1980
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4390
| [[Fitxategi:Milsom Rees 1931.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6860747|Milsom Rees]]''
|
| 1866
| 1952
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4391
|
| ''[[:d:Q6860753|Milson Hunt]]''
|
| 1926
| 1988
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4392
|
| ''[[:d:Q6865038|Mini Grey]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4393
|
| ''[[:d:Q6890179|Moelwyn Hughes]]''
|
| 1897
| 1955
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4394
| [[Fitxategi:Moelona1917.png|center|128px]]
| [[Moelona]]
|
| 1877
| 1953
| [[Rhydlewis]]
|-
| style='text-align:right'| 4395
|
| ''[[:d:Q6890208|Moelwyn Merchant]]''
|
| 1913
| 1997
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4396
| [[Fitxategi:Weidenfeld Parkin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6896659|Molly Parkin]]''
|
| 1932
|
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 4397
| [[Fitxategi:Archives of American Art - Monty Lewis - 2587.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6906709|Monty Lewis]]''
|
| 1907
| 1997
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4398
|
| ''[[:d:Q6909612|Mordecai Jones]]''
|
| 1813
| 1880
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 4399
|
| ''[[:d:Q6911506|Morfydd Llwyn Owen]]''
|
| 1891
| 1918
| [[Treforest]]
|-
| style='text-align:right'| 4400
|
| ''[[:d:Q6911577|Morgan Allen]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4401
| [[Fitxategi:Morgan B. Williams (Pennsylvania Congressman).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6911580|Morgan B. Williams]]''
|
| 1831
| 1903
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4402
|
| ''[[:d:Q6911650|Morgan Edwards]]''
|
| 1722
| 1795
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4403
|
| ''[[:d:Q6911703|Morgan Hunt]]''
|
| 1931
| 2012
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 4404
|
| ''[[:d:Q6911720|Morgan John Rhys]]''
|
| 1760
| 1804
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 4405
| [[Fitxategi:Morgan-Lloyd-AS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6911751|Morgan Lloyd]]''
|
| 1820
| 1893
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 4406
|
| ''[[:d:Q6911804|Morgan Owen]]''
|
| 1585
| 1645
| [[Myddfai]]
|-
| style='text-align:right'| 4407
|
| ''[[:d:Q6911815|Morgan Phillips]]''
|
| 1902
| 1963
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4408
|
| ''[[:d:Q6911824|Morgan Rhys]]''
|
| 1716
| 1779
| [[Cilycwm|Cil-y-cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 4409
|
| ''[[:d:Q6915147|Morus Dwyfech]]''
| idazle britainiarra
| 1523
| 1590
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4410
| [[Fitxategi:Clynnog by Moses Griffith 1782.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6915789|Moses Griffith]]''
|
| 1747
| 1819
| [[Bryncroes]]
|-
| style='text-align:right'| 4411
| [[Fitxategi:Moses Russell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6915930|Moses Russell]]''
|
| 1888
| 1946
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4412
|
| ''[[:d:Q6917024|Mostyn Thomas]]''
|
| 1896
| 1984
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 4413
|
| ''[[:d:Q6947452|Myfanwy Howell]]''
| telebista aurkezle britainiarra
| 1903
| 1988
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 4414
|
| ''[[:d:Q6947457|Myfanwy Talog]]''
|
| 1945<br/>1944
| 1995
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 4415
|
| ''[[:d:Q6947663|Myles Davies]]''
|
| 1662
| 1715
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 4416
| [[Fitxategi:Myrddin Fardd NLW3362574.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6948163|John Jones]]''
|
| 1836
| 1921
| [[Llangian]]
|-
| style='text-align:right'| 4417
|
| ''[[:d:Q6948612|Myrtle Devenish]]''
|
| 1913
| 2007
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 4418
|
| ''[[:d:Q6962803|Nancy Lee]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4419
|
| ''[[:d:Q6964248|Nansi Richards]]''
|
| 1888
| 1979
| [[Pen-y-Bont-Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4420
|
| ''[[:d:Q6964330|Nantlais Williams]]''
|
| 1874
| 1959
| [[Gwyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 4421
|
| ''[[:d:Q6968475|Natasha Marsh]]''
|
| 1975
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 4422
|
| ''[[:d:Q6968486|Natasha Perdue]]''
|
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4423
|
| ''[[:d:Q6968912|Nathan Blake]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4424
|
| ''[[:d:Q6968916|Nathan Bonner-Evans]]''
|
| 1978
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4425
|
| ''[[:d:Q6968940|Nathan Buck]]''
|
| 1989
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4426
|
| ''[[:d:Q6968941|Nathan Budgett]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4427
|
| ''[[:d:Q6968996|Nathan Craig]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4428
|
| ''[[:d:Q6969312|Nathan Rocyn-Jones]]''
|
| 1902
| 1984
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 4429
|
| ''[[:d:Q6969314|Nathan Rogers]]''
|
| 1638
| 1708
| [[Llanvaches|Llanfaches]]
|-
| style='text-align:right'| 4430
|
| ''[[:d:Q6969374|Nathan Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1976
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4431
| [[Fitxategi:NathanWyburn-inStudio-C.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6969436|Nathan Wyburn]]''
|
| 1989
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 4432
| [[Fitxategi:Jarvis, Nathaniel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6969699|Nathaniel Jarvis]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4433
| [[Fitxategi:Nathaniel Cynhafal Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6969710|Nathaniel Jones]]''
|
| 1832
| 1905
| [[Llangynhafal]]
|-
| style='text-align:right'| 4434
|
| ''[[:d:Q6969928|Nathaniel Williams]]''
|
| 1742
| 1826
| [[Llanwinio]]
|-
| style='text-align:right'| 4435
|
| ''[[:d:Q6983198|Naz Ball]]''
|
| 1962
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 4436
|
| ''[[:d:Q6986019|Ned Jenkins]]''
|
| 1904
| 1990
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 4437
|
| ''[[:d:Q6986087|Ned Roberts]]''
|
| 1867
| 1940
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4438
|
| ''[[:d:Q6988305|Neil Boobyer]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1972
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4439
|
| ''[[:d:Q6988465|Neil Davies]]''
|
| 1980
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4440
|
| ''[[:d:Q6988618|Neil Gibson]]''
| futbolari britainiarra
| 1979
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4441
|
| ''[[:d:Q6988674|Neil Haddock]]''
|
| 1964
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4442
|
| ''[[:d:Q6989019|Neil McPherson]]''
|
| 1892
| 1957
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4443
|
| ''[[:d:Q6989128|Neil Patel]]''
|
| 1964
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4444
|
| ''[[:d:Q6989319|Neil Slatter]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4445
| [[Fitxategi:Nerys Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6997045|Nerys Evans]]''
|
| 1980
|
| [[Llangain]]
|-
| style='text-align:right'| 4446
| [[Fitxategi:NoahMMason.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7002124|Noah M. Mason]]''
| politikari estatubatuarra
| 1882
| 1965
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 4447
|
| ''[[:d:Q7004817|Neville Powell]]''
|
| 1963
|
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 4448
|
| ''[[:d:Q7023480|Nia Caron]]''
| aktore britainiarra
| 1959
|
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 4449
| [[Fitxategi:OIFF 2015-07-17 143447 - Nia Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7023504|Nia Roberts]]''
|
| 1972
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 4450
|
| ''[[:d:Q7024261|Nic Cudd]]''
|
| 1988
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4451
| [[Fitxategi:Nic Parry Tachwedd 2014.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7024310|Nic Parry]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4452
|
| ''[[:d:Q7025356|Nicholas Evans]]''
|
| 1907
| 2004
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4453
|
| ''[[:d:Q7025584|Nicholas Hunt]]''
|
| 1930
| 2013
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 4454
|
| ''[[:d:Q7025678|Nicholas Jones]]''
|
| 1942
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4455
|
| ''[[:d:Q7026147|Nicholas Rudall]]''
|
| 1940
| 2018
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4456
|
| ''[[:d:Q7027072|Nick Ellis]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4457
|
| ''[[:d:Q7027121|Nick Fletcher]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4458
|
| ''[[:d:Q7027494|Nick Macleod]]''
|
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4459
| [[Fitxategi:Nick Ramsay 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7027777|Nick Ramsay]]''
|
| 1975
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 4460
|
| ''[[:d:Q7028008|Nick Swetman]]''
|
| 1984
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4461
|
| ''[[:d:Q7028665|Nicky Piper]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4462
|
| ''[[:d:Q7031408|Niel Morgan]]''
|
| 1904
| 1985
| [[Cyncoed]]
|-
| style='text-align:right'| 4463
|
| ''[[:d:Q7032258|Nigel Boulton]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4464
|
| ''[[:d:Q7032329|Nigel Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1965
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4465
|
| ''[[:d:Q7032450|Nigel Heseltine]]''
| idazle britainiarra
| 1916
| 1995
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4466
|
| ''[[:d:Q7032604|Nigel Pulsford]]''
|
| 1963
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4467
|
| ''[[:d:Q7032608|Nigel Rees]]''
|
| 1953
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4468
|
| ''[[:d:Q7032660|Nigel Stevenson]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4469
|
| ''[[:d:Q7032689|Nigel Vaughan]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4470
|
| ''[[:d:Q7032732|Nigel Yates]]''
| artxibozain britainiarra
| 1944
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4471
|
| ''[[:d:Q7039571|Nipper Pat Daly]]''
|
| 1913
| 1988
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 4472
|
| ''[[:d:Q7045349|Noah Ablett]]''
| sindikalista britainiarra
| 1883
| 1935
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 4473
| [[Fitxategi:Noel Humphreys.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7046945|Noel Forbes Humphreys]]''
|
| 1890
| 1918
| [[Llangan]]
|-
| style='text-align:right'| 4474
|
| ''[[:d:Q7047028|Noel Jones]]''
|
| 1932
| 2009
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4475
| [[Fitxategi:Noel Performing 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7047187|Noel Richards]]''
| abeslari britainiarra
| 1955
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 4476
|
| ''[[:d:Q7047219|Noel Sullivan]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4477
|
| ''[[:d:Q7047242|Noel Trigg]]''
|
| 1934
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4478
|
| ''[[:d:Q7051658|Norma Curtis]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4479
|
| ''[[:d:Q7052107|Norman Coslett]]''
|
| 1909
| 1987
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4480
|
| ''[[:d:Q7052209|Norman Fender]]''
|
| 1910
| 1983
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4481
|
| ''[[:d:Q7052330|Norman Harris]]''
|
| 1918
| 2007
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4482
|
| ''[[:d:Q7052397|Norman Jacob]]''
|
| 1901
| 1970
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4483
|
| ''[[:d:Q7052739|Norman Riches]]''
|
| 1883
| 1975
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4484
|
| ''[[:d:Q7053254|Norrie Alden]]''
|
| 1909
| 1980
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4485
|
| ''[[:d:Q7071254|Nyree Kindred]]''
|
| 1980
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4486
|
| ''[[:d:Q7080312|Ogwyn Davies]]''
|
| 1925
| 2015
| ''[[:d:Q7837341|Trebanos]]''
|-
| style='text-align:right'| 4487
|
| ''[[:d:Q7087219|Olive Wheeler]]''
|
| 1886
| 1963
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 4488
|
| ''[[:d:Q7087625|Oliver James]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4489
|
| ''[[:d:Q7087668|Oliver Lloyd]]''
|
| 1570
| 1625
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 4490
|
| ''[[:d:Q7087707|Oliver Morris]]''
|
| 1916
| 1944
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4491
| [[Fitxategi:O.J.S. Piper.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7087761|Oliver Piper]]''
|
| 1884
| 1933
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4492
|
| ''[[:d:Q7087790|Oliver Reynolds]]''
| poeta britainiarra
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4493
|
| ''[[:d:Q7087796|Oliver Robert Gould]]''
| politikari kanadarra
| 1874
| 1951
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4494
|
| ''[[:d:Q7087873|Oliver Thornton]]''
| aktore britainiarra
| 1979
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4495
|
| ''[[:d:Q7088315|Ollie Burton]]''
| futbolari britainiarra (1941-)
| 1941
|
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 4496
|
| ''[[:d:Q7088359|Ollie Olds]]''
|
| 1993
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4497
|
| ''[[:d:Q7094141|Onllwyn Brace]]''
|
| 1932
| 2013
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 4498
|
| ''[[:d:Q7102440|Orig Williams]]''
|
| 1931
| 2009
| [[Ysbyty Ifan]]
|-
| style='text-align:right'| 4499
|
| ''[[:d:Q7103444|Ormond Jones]]''
|
| 1910
| 1972
| [[Towyn|Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4500
| [[Fitxategi:Osi Rhys Osmond.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7106669|Osi Rhys Osmond]]''
|
| 1942
| 2015
| [[Wattsville]]
|-
| style='text-align:right'| 4501
| [[Fitxategi:Osian Ellis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7106681|Osian Ellis]]''
|
| 1928
| 2021
| [[Ffynnongroyw|Ffynnongroew]]
|-
| style='text-align:right'| 4502
|
| ''[[:d:Q7106908|Michael Berry, Baron Hartwell]]''
|
| 1911
| 2001
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4503
|
| ''[[:d:Q7107483|Ossie Jones]]''
|
| 1909
| 2002
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 4504
|
| ''[[:d:Q7107485|Ossie Male]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1893
| 1975
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4505
|
| ''[[:d:Q7108121|Oswald Griffiths]]''
|
| 1909
| 1989
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4506
|
| ''[[:d:Q7114239|Owain Arwel Hughes]]''
|
| 1942
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4507
| [[Fitxategi:Owain Fôn Williams playing for Wales vs Austria 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114242|Owain Fôn Williams]]''
|
| 1987
|
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 4508
|
| ''[[:d:Q7114245|Owain Hopkins]]''
|
| 1980
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4509
|
| ''[[:d:Q7114249|Owain Warlow]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4510
| [[Fitxategi:Owen Edwards & Louise Walden GBR.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114467|Owen Edwards]]''
|
| 1987
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4511
|
| ''[[:d:Q7114471|Owen Evans]]''
|
| 1876
| 1945
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 4512
|
| ''[[:d:Q7114472|Owen Evans]]''
|
| 1989
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4513
| [[Fitxategi:Owen John Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114528|Owen John Thomas]]''
|
| 1939
| 2024
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4514
| [[Fitxategi:Portrait of Owain Jones, Myfyr (4670959) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114529|Owen Jones]]''
|
| 1741
| 1814
| [[Llanfihangel Glyn Myfyr]]
|-
| style='text-align:right'| 4515
|
| ''[[:d:Q7114531|Owen Jones]]''
|
| 1871
| 1955
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4516
| [[Fitxategi:Owen Lewis Jones, 1953.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114532|Owen Jones]]''
| politikari kanadarra
| 1889
| 1964
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 4517
|
| ''[[:d:Q7114543|Owen Lewis]]''
|
| 1533
| 1595
| ''[[:d:Q6661405|Llangadwaladr]]''
|-
| style='text-align:right'| 4518
|
| ''[[:d:Q7114580|Owen Money]]''
|
| 1947
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4519
| [[Fitxategi:O.M.Edwards 01b.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114583|Owen Morgan Edwards]]''
|
| 1858
| 1920
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4520
|
| ''[[:d:Q7114598|Owen Phillips]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4521
| [[Fitxategi:Portrait of E. Owen Phillips (4670553).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114599|Owen Phillips]]''
|
| 1826
| 1897
| [[Trecwn]]
|-
| style='text-align:right'| 4522
|
| ''[[:d:Q7114657|Owen Thomas]]''
|
| 1953
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4523
|
| ''[[:d:Q7114698|Owen Williams]]''
|
| 1991
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4524
|
| ''[[:d:Q7114699|Owen Williams]]''
|
| 1986
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 4525
| [[Fitxategi:Owen Williams 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114700|Owen Williams]]''
|
| 1992
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4526
|
| ''[[:d:Q7114710|Owen Wynne]]''
|
| 1652
| 1700
| ''[[:d:Q13129688|Llechylched]]''
|-
| style='text-align:right'| 4527
| [[Fitxategi:Revd Owen Wynne Jones (Glasynys, 1828-70) NLW3365408 Cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7114713|Owen Wynne Jones]]''
|
| 1828
| 1870
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4528
|
| ''[[:d:Q7119548|P. K. Thomas]]''
|
| 1926
| 2008
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4529
|
| ''[[:d:Q7128230|Palmer Griffiths]]''
|
| 1880
| 1973
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4530
|
| ''[[:d:Q7138398|Parker Williams]]''
| politikari kanadarra
| 1873
| 1958
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 4531
|
| ''[[:d:Q7143239|Pat Brain]]''
|
| 1896
| 1945
| [[Caerau (Cardiff)]]
|-
| style='text-align:right'| 4532
|
| ''[[:d:Q7143662|Pat Leach]]''
|
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4533
|
| ''[[:d:Q7143720|Pat McCarthy]]''
|
| 1888
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4534
|
| ''[[:d:Q7143810|Pat Mountain]]''
| futbolari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4535
|
| ''[[:d:Q7143923|Pat Pocock]]''
|
| 1946
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4536
|
| [[Patricia H. Clarke|Patricia Clarke]]
| Biokimikari britaniarra (1919-2010)
| 1919
| 2010
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4537
|
| ''[[:d:Q7145665|Patricia Kane]]''
| aktore britainiarra
| 1929
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4538
|
| ''[[:d:Q7145670|Patricia Kern]]''
|
| 1927
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4539
|
| ''[[:d:Q7146558|Patrick Gibbs]]''
|
| 1915
| 2008
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4540
|
| ''[[:d:Q7146653|Patrick Hannan]]''
|
| 1941
| 2009
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 4541
|
| ''[[:d:Q7147445|Patrick Palmer]]''
|
| 1988
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4542
|
| ''[[:d:Q7149015|Paul Affleck]]''
|
| 1966
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4543
|
| ''[[:d:Q7149081|Paul Anthony]]''
|
| 1955
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4544
| [[Fitxategi:Paul 'Legs' Barrett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7149243|Paul Barrett]]''
|
| 1940
| 2019
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 4545
|
| ''[[:d:Q7149356|Paul Beynon-Davies]]''
|
| 1957
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4546
|
| ''[[:d:Q7149394|Paul Blackwell]]''
|
| 1963
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 4547
|
| ''[[:d:Q7149548|Paul Brown]]''
|
| 1950
| 1997
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4548
|
| ''[[:d:Q7149821|Paul Child]]''
| abeslari britainiarra
| 1969
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4549
|
| ''[[:d:Q7150147|Paul Davies]]''
| futbolari britainiarra (1952-)
| 1952
|
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 4550
| [[Fitxategi:DAVIES Paul (GBR).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7150149|Paul Davies]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4551
|
| ''[[:d:Q7150515|Paul Erickson]]''
| idazle britainiarra
| 1920
| 1991
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4552
|
| ''[[:d:Q7150527|Paul Esposti]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4553
|
| ''[[:d:Q7150900|Paul Giles]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4554
|
| ''[[:d:Q7150980|Paul Grant]]''
|
| 1943
| 2003
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4555
| [[Fitxategi:Paul Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7151017|Paul Griffiths]]''
|
| 1973
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4556
|
| ''[[:d:Q7151019|Paul Griffiths]]''
| idazle britainiarra
| 1947
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4557
|
| ''[[:d:Q7151248|Paul Henry]]''
| poeta britainiarra
| 1959
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4558
|
| ''[[:d:Q7151549|Paul James Wheeler]]''
|
| 1947
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4559
|
| ''[[:d:Q7152147|Paul Maddy]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Cwmcarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4560
| [[Fitxategi:Paulmealorphoto.jpeg|center|128px]]
| [[Paul Mealor]]
| Galesko musikagilea
| 1975
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4561
|
| ''[[:d:Q7152599|Paul Morgan]]''
|
| 1974
| 2015
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 4562
|
| ''[[:d:Q7153006|Paul Prendiville]]''
|
| 1954
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4563
|
| ''[[:d:Q7154096|Paul Turner]]''
|
| 1960
|
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 4564
|
| ''[[:d:Q7154348|Paul Whitsun-Jones]]''
|
| 1923
| 1974
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4565
|
| ''[[:d:Q7154476|Paul Woods]]''
|
| 1950
| 2007
| [[Pontllanfraith]]
|-
| style='text-align:right'| 4566
|
| ''[[:d:Q7155038|Pauline Jarman]]''
|
| 1945
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 4567
|
| ''[[:d:Q7155074|Pauline Peters]]''
|
| 1896
| 1976
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4568
| [[Fitxategi:Percy Coldrick.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7167285|Percy Coldrick]]''
|
| 1888
| 1953
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4569
|
| ''[[:d:Q7167294|Percy Cudlipp]]''
|
| 1905
| 1962
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4570
| [[Fitxategi:Percy Egerton Herbert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7167325|Percy Herbert]]''
|
| 1822
| 1876
| ''[[:d:Q1377263|Powis Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 4571
| [[Fitxategi:British (English) School - Sir Percy Herbert (c.1598–1667), 2nd Baron Powis - 1180923 - National Trust.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7167388|Percy Herbert, 2nd Baron Powis]]''
|
| 1598
| 1666<br/>1667
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 4572
|
| ''[[:d:Q7167433|Percy Jones]]''
|
| 1892
| 1922
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 4573
|
| ''[[:d:Q7167435|Percy Jones]]''
|
| 1887
| 1969
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4574
|
| ''[[:d:Q7167462|Percy Lloyd]]''
|
| 1871
| 1959
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 4575
|
| ''[[:d:Q7167493|Percy Morgan]]''
|
| 1905
| 1983
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 4576
| [[Fitxategi:Peredur Lynch ym Mangor, Medi 2018.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7167764|Peredur Lynch]]''
|
| 1963
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4577
|
| ''[[:d:Q7172097|Pete Lee-Wilson]]''
| aktore britainiarra
| 1960
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4578
| [[Fitxategi:Pete Price at Superhero Skyfall 2018-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7172205|Pete Price]]''
|
| 1946
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4579
|
| ''[[:d:Q7172477|Peter Aitken]]''
| futbolari britainiarra
| 1954
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4580
| [[Fitxategi:Portrait of Peter Bayley Williams (4673911) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7172638|Peter Bailey Williams]]''
|
| 1763
| 1836
| [[Llandyfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 4581
|
| ''[[:d:Q7172726|Peter Baynham]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4582
|
| ''[[:d:Q7173295|Peter Clarke]]''
|
| 1948
| 2007
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 4583
|
| ''[[:d:Q7173568|Peter Davies]]''
|
| 1948
| 2020
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4584
|
| ''[[:d:Q7173980|Peter Finch]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4585
|
| ''[[:d:Q7174079|Peter Fraser]]''
| argazkilari britainiarra
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4586
|
| ''[[:d:Q7174185|Peter Gatehouse]]''
|
| 1936
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4587
|
| ''[[:d:Q7174237|Peter Gill]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4588
|
| ''[[:d:Q7174347|Peter Gray]]''
|
| 1926
| 2012
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4589
|
| ''[[:d:Q7174491|Peter Halliday]]''
|
| 1924
| 2012
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4590
|
| ''[[:d:Q7174549|Peter Harris]]''
|
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4591
| [[Fitxategi:Peterlaw.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7175376|Peter Law]]''
|
| 1948
| 2006
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4592
|
| ''[[:d:Q7175499|Peter Locke]]''
|
| 1956
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4593
|
| ''[[:d:Q7175943|Peter Moore]]''
|
| 1940
|
| [[Rhyl]]<br/>[[St Helens (Merseyside)]]
|-
| style='text-align:right'| 4594
|
| ''[[:d:Q7175951|Peter Morris]]''
|
| 1854
| 1884
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 4595
|
| ''[[:d:Q7176193|Peter O'Sullivan]]''
|
| 1951
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 4596
|
| ''[[:d:Q7176382|Peter Philp]]''
|
| 1920
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4597
|
| ''[[:d:Q7176440|Peter Prendergast]]''
| margolari britainiarra
| 1946
| 2007
| [[Abertridwr (Caerphilly)|Abertridwr]]
|-
| style='text-align:right'| 4598
|
| ''[[:d:Q7176450|Peter Price]]''
|
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4599
|
| ''[[:d:Q7176554|Peter Rees]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
|
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 4600
|
| ''[[:d:Q7176583|Peter Richards]]''
| argazkilari britainiarra
| 1970
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 4601
|
| ''[[:d:Q7176642|Peter Rodon]]''
| futbolari britainiarra
| 1940
| 2000
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4602
|
| ''[[:d:Q7176643|Peter Rodrigues]]''
| futbolari britainiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4603
| [[Fitxategi:Psr99.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7176650|Peter Rogers]]''
|
| 1940
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4604
|
| ''[[:d:Q7176685|Peter Rowe]]''
|
| 1947
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4605
|
| ''[[:d:Q7176768|Peter Sanders]]''
|
| 1942
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4606
|
| ''[[:d:Q7176791|Peter Sayer]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4607
|
| ''[[:d:Q7176927|Peter Shreeves]]''
|
| 1940
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4608
|
| ''[[:d:Q7176932|Peter Sidoli]]''
|
| 1980
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4609
|
| ''[[:d:Q7176999|Peter Smith]]''
| futbolari britainiarra (1978-)
| 1978
|
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 4610
|
| ''[[:d:Q7177126|Peter Stimpson]]''
|
| 1947
|
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 4611
|
| ''[[:d:Q7177186|Peter Sunman]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4612
|
| ''[[:d:Q7177481|Peter Vaughan]]''
|
| 2000
|
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 4613
|
| ''[[:d:Q7179526|Peveril William-Powlett]]''
|
| 1898
| 1985
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4614
|
| ''[[:d:Q7181686|Phil Bater]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4615
|
| ''[[:d:Q7181762|Phil Carradice]]''
| idazle britainiarra
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4616
|
| ''[[:d:Q7181840|Phil Dollman]]''
|
| 1985
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4617
|
| ''[[:d:Q7181880|Phil Evans]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4618
|
| ''[[:d:Q7181889|Phil Ford]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4619
| [[Fitxategi:Phil Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7181939|Phil Griffiths]]''
|
| 1905
| 1978
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 4620
|
| ''[[:d:Q7181976|Phil Harrington]]''
| futbolari britainiarra
| 1963
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4621
|
| ''[[:d:Q7182004|Phil Hill]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4622
|
| ''[[:d:Q7182043|Phil John]]''
|
| 1981
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 4623
| [[Fitxategi:Phil Kerslake MNZM (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7182080|Phil Kerslake]]''
|
| 1959
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4624
| [[Fitxategi:Phil Morris speedway rider.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7182197|Phil Morris]]''
|
| 1975
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4625
|
| ''[[:d:Q7182228|Phil North]]''
|
| 1965
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4626
|
| ''[[:d:Q7182292|Phil Price]]''
|
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4627
|
| ''[[:d:Q7182339|Phil Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4628
|
| ''[[:d:Q7182365|Phil Ryan]]''
|
| 1946
| 2016
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4629
|
| ''[[:d:Q7182476|Phil Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4630
|
| ''[[:d:Q7182507|Phil Vance]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4631
|
| ''[[:d:Q7182544|Phil Whitlock]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
| 2009
| [[Llanhilleth]]
|-
| style='text-align:right'| 4632
|
| ''[[:d:Q7182554|Phil Williams]]''
|
| 1963
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4633
| [[Fitxategi:Phil Williams.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7182555|Phil Williams]]''
|
| 1939
| 2003
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4634
| [[Fitxategi:Philip Baxter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7183190|Philip Baxter]]''
|
| 1905
| 1989
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 4635
| [[Fitxategi:Professor Philip Conrad Donoghue FRS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7183455|Philip C.J. Donoghue]]''
|
| 1971
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 4636
|
| ''[[:d:Q7183607|Philip George]]''
|
| 1978
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4637
| [[Fitxategi:Portrait of Colonel Philip Jones (1618–1674).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7183865|Philip Jones of Fonmon]]''
|
| 1618<br/>1617
| 1674
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4638
|
| ''[[:d:Q7184059|Philip McGough]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 4639
|
| ''[[:d:Q7184104|Philip Morgan]]''
|
|
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4640
|
| ''[[:d:Q7184141|Philip Nicholas]]''
|
| 1876
| 1952
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 4641
| [[Fitxategi:Philip Palmer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7184189|Philip Palmer]]''
|
| 1960
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4642
|
| ''[[:d:Q7184201|Philip Pedlar]]''
|
| 1899
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4643
| [[Fitxategi:Portrait of Father Philip Powel (4672675) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7184229|Philip Powell]]''
|
| 1594
| 1646
| [[Trallong]]
|-
| style='text-align:right'| 4644
|
| ''[[:d:Q7184350|Philip Sayce]]''
|
| 1976
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4645
|
| ''[[:d:Q7184351|Philip Sayer]]''
|
| 1946
| 1989
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4646
| [[Fitxategi:Thomas Gainsborough (1727-1788) - Philip Yorke I (1743–1804), MP - 1151302 - National Trust.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7184597|Philip Yorke]]''
|
| 1743
| 1804
| ''[[:d:Q5385260|Erddig]]''
|-
| style='text-align:right'| 4647
|
| ''[[:d:Q7184733|Philippa Roles]]''
|
| 1978
| 2017
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4648
|
| ''[[:d:Q7185718|Phillip Joll]]''
|
| 1954
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4649
|
| ''[[:d:Q7186356|Phineas John]]''
|
| 1910
| 1985
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 4650
| [[Fitxategi:Phoebe Davies 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7186662|Phoebe Davies]]''
|
| 1864
| 1912
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4651
|
| ''[[:d:Q7192602|Piers Griffith]]''
|
| 1568
| 1628
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 4652
|
| ''[[:d:Q7199739|Pixie O'Harris]]''
|
| 1903
| 1991
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4653
|
| ''[[:d:Q7228389|Ponty Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4654
|
| ''[[:d:Q7228390|Ponty Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4655
| [[Fitxategi:Joshua Pritchard Hughes by Elliott & Fry circa 1910s NPG x159177.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7245941|Pritchard Hughes]]''
|
| 1847
| 1938
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 4656
| [[Fitxategi:Pryce Pryce-Jones.gif|center|128px]]
| ''[[:d:Q7253236|Pryce Pryce-Jones]]''
|
| 1834
| 1920
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4657
|
| ''[[:d:Q7253279|Prys Morgan]]''
|
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4658
|
| ''[[:d:Q7273649|R. Geraint Gruffydd]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Talybont (Barmouth)|Talybont]]
|-
| style='text-align:right'| 4659
|
| ''[[:d:Q7274067|R. Tudur Jones]]''
|
| 1921
| 1998
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 4660
| [[Fitxategi:R. Williams Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7274124|R. Williams Parry]]''
|
| 1884
| 1956
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 4661
|
| ''[[:d:Q7279076|Rachael Bland]]''
|
| 1978
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4662
| [[Fitxategi:720.Rahel o Fon photo portrait web.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7279216|Rachel Davies]]''
|
| 1846
| 1915
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 4663
|
| ''[[:d:Q7279427|Rachel Thomas]]''
|
| 1905
| 1995
| [[Alltwen]]
|-
| style='text-align:right'| 4664
|
| ''[[:d:Q7286596|Rakesh Aggarwal]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4665
| [[Fitxategi:Ralph Champneys Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7287329|Ralph Champneys Williams]]''
|
| 1848
| 1927
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 4666
| [[Fitxategi:Hancock FRHS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7287596|Ralph Hancock]]''
|
| 1893
| 1950
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4667
|
| ''[[:d:Q7287883|Ralph Morgan]]''
|
| 1920
| 2009
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4668
|
| ''[[:d:Q7293962|Raphael Gray]]''
|
| 1982
|
| [[Clynderwen]]
|-
| style='text-align:right'| 4669
|
| ''[[:d:Q7297200|Ray Bishop]]''
| futbolari britainiarra
| 1955
|
| [[Hengoed]]
|-
| style='text-align:right'| 4670
|
| ''[[:d:Q7297448|Ray Elliott]]''
|
| 1929
| 2006
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 4671
|
| ''[[:d:Q7297530|Ray Glastonbury]]''
|
| 1938
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 4672
|
| ''[[:d:Q7297551|Ray Griffiths]]''
| futbolari britainiarra
| 1931
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4673
|
| ''[[:d:Q7297562|Ray Gunter]]''
|
| 1909
| 1977
| [[Llanhilleth]]
|-
| style='text-align:right'| 4674
|
| ''[[:d:Q7297733|Ray Lambert]]''
|
| 1922
| 2009
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4675
|
| ''[[:d:Q7297839|Ray Mielczarek]]''
| futbolari britainiarra
| 1946
| 2013
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4676
|
| ''[[:d:Q7297975|Ray Powell]]''
|
| 1928
| 2001
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 4677
|
| [[Ray Prosser]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1927
| 2020
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4678
|
| ''[[:d:Q7297994|Ray Pulis]]''
| futbolari britainiarra
| 1964
|
| [[Pillgwenlly]]
|-
| style='text-align:right'| 4679
|
| ''[[:d:Q7298291|Ray Wilcox]]''
|
| 1921
| 2003
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4680
|
| ''[[:d:Q7298300|Ray Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1927
| 2014
| [[Felinfoel]]
|-
| style='text-align:right'| 4681
| [[Fitxategi:Ray williams weightlifter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7298301|Ray Williams]]''
|
| 1959
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 4682
|
| ''[[:d:Q7298707|Raymond Davies Hughes]]''
|
| 1923
| 1999
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 4683
|
| ''[[:d:Q7298803|Raymond Glendenning]]''
|
| 1907
| 1974
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4684
|
| ''[[:d:Q7298808|Raymond Gower]]''
|
| 1916
| 1989
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 4685
|
| ''[[:d:Q7299084|Raymond Price]]''
|
| 1924
| 1988
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 4686
|
| ''[[:d:Q7299161|Raymond Steed]]''
|
| 1928
| 1943
| [[St Mellons]]
|-
| style='text-align:right'| 4687
|
| ''[[:d:Q7299231|Raymond Wilkins]]''
|
| 1950
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4688
|
| ''[[:d:Q7301732|Rebecca Evans]]''
|
| 1963
|
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 4689
| [[Fitxategi:Rebecca Evans AM (27555062324) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7301733|Rebecca Evans]]''
|
| 1976
|
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 4690
|
| ''[[:d:Q7301790|Rebecca John]]''
| kazetari britainiarra
| 1970
|
| [[Vale of Glamorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 4691
|
| ''[[:d:Q7301813|Rebecca Llewellyn]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4692
|
| ''[[:d:Q7306428|Redvern Edmunds]]''
|
| 1943
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4693
|
| ''[[:d:Q7306435|Redvers Sangoe]]''
|
| 1936
| 1964
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4694
| [[Fitxategi:Rees G Richards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7306965|Rees G. Richards]]''
|
| 1842
| 1917
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4695
|
| ''[[:d:Q7306966|Rees Davies]]''
|
| 1938
| 2005
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 4696
| [[Fitxategi:Portrait of R. H. Gronow (4670809).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7306968|Rees Howell Gronow]]''
| politikari britainiarra
| 1794
| 1865
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 4697
|
| ''[[:d:Q7306969|Rees Howells]]''
|
| 1879
| 1950
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 4698
|
| ''[[:d:Q7306970|Rees Richards]]''
|
| 1886
|
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 4699
|
| ''[[:d:Q7306973|Rees Thomas]]''
|
| 1926
| 1984
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 4700
|
| ''[[:d:Q7306974|Rees Williams]]''
|
| 1900
| 1963
| [[Merthyr Tydfil]]
|-
| style='text-align:right'| 4701
|
| ''[[:d:Q7306975|Rees Thomas]]''
|
| 1882
| 1926
| [[Caldicot (Monmouthshire)|Caldicot]]
|-
| style='text-align:right'| 4702
|
| ''[[:d:Q7307724|Reg Anderson]]''
|
| 1914
| 1972
| ''[[:d:Q4980972|Brynhyfryd]]''
|-
| style='text-align:right'| 4703
|
| ''[[:d:Q7307734|Reg Blakemore]]''
|
| 1924
| 2006
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4704
|
| ''[[:d:Q7307740|Reg Braddick]]''
|
| 1913
| 1999
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4705
|
| ''[[:d:Q7307755|Reg Cudlipp]]''
|
| 1910
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4706
|
| ''[[:d:Q7307759|Reg Davies]]''
| futbolari britainiarra (1929-2009)
| 1929
| 2009
| [[Cymmer (Neath Port Talbot)|Cymmer]]
|-
| style='text-align:right'| 4707
|
| ''[[:d:Q7307801|Reg Hunter]]''
|
| 1938
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 4708
|
| ''[[:d:Q7307835|Reg Parker]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 1997
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 4709
| [[Fitxategi:Reg Plummer (rugby player).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7307840|Reg Plummer]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1888
| 1953
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4710
|
| ''[[:d:Q7307846|Reg Pugh]]''
|
| 1917
| 1981
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 4711
|
| ''[[:d:Q7307859|Reg Spencer]]''
|
| 1908
| 1981
| [[Queensferry (Flintshire)|Queensferry]]
|-
| style='text-align:right'| 4712
| [[Fitxategi:Reginald Thomas 1929.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7307870|Reg Thomas]]''
|
| 1907
| 1946
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 4713
|
| ''[[:d:Q7308736|Reginald Hathway]]''
|
| 1907
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4714
|
| ''[[:d:Q7308776|Reginald Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4715
|
| ''[[:d:Q7308794|Reginald Lloyd]]''
|
| 1917
|
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 4716
|
| ''[[:d:Q7308838|Reginald Phillips]]''
|
| 1897
| 1963
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4717
|
| ''[[:d:Q7319298|Rex Richards]]''
|
| 1934
| 1989
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4718
|
| ''[[:d:Q7320502|Rhian Davies]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4719
|
| ''[[:d:Q7320505|Rhian Pugh]]''
|
| 1989
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4720
|
| ''[[:d:Q7320507|Rhian Samuel]]''
| musikagile britainiarra
| 1944
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4721
|
| ''[[:d:Q7320519|Rhidian Brook]]''
| gidoilari britainiarra
| 1964
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 4722
|
| ''[[:d:Q7320717|Rhisiart ap Rhys]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q7809073|Tir Iarll]]''
|-
| style='text-align:right'| 4723
| [[Fitxategi:Rhod Gilbert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7320826|Rhod Gilbert]]''
|
| 1968
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4724
|
| ''[[:d:Q7321237|Rhodri Davies]]''
|
| 1971
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4725
|
| ''[[:d:Q7321238|Rhodri Evans]]''
|
| 1989
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4726
| [[Fitxategi:Rhodri glyn thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321239|Rhodri Glyn Thomas]]''
| politikari britainiarra
| 1953
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4727
| [[Fitxategi:CDF Glos Dragons 09 (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321241|Rhodri Gomer-Davies]]''
|
| 1983
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4728
|
| ''[[:d:Q7321243|Rhodri Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4729
|
| ''[[:d:Q7321244|Rhodri McAtee]]''
|
| 1984
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4730
|
| ''[[:d:Q7321247|Rhodri Owen]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4731
| [[Fitxategi:Rhodri Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321249|Rhodri Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4732
|
| ''[[:d:Q7321251|Rhodri Williams]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4733
|
| ''[[:d:Q7321762|Rhys Brydydd]]''
| poeta britainiarra
|
|
| ''[[:d:Q13131807|Kingdom of Morgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 4734
|
| ''[[:d:Q7321763|Rhys Buckley]]''
|
| 1989
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4735
|
| ''[[:d:Q7321764|Rhys Cadwaladr]]''
|
| 1666
| 1690
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 4736
| [[Fitxategi:RhysEvans0811.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321776|Rhys Evans]]''
|
| 1992
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4737
| [[Fitxategi:Rhys Gill 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321779|Rhys Gill]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1986
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 4738
|
| ''[[:d:Q7321781|Rhys Gethin]]''
|
| 1350
| 1405
| ''[[:d:Q13130344|Nant Conwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 4739
|
| ''[[:d:Q7321793|Rhys Hughes]]''
|
| 1966
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4740
|
| ''[[:d:Q7321794|Rhys Jenkins]]''
|
| 1990
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 4741
|
| ''[[:d:Q7321796|Rhys Jones]]''
|
| 1941
| 2001
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4742
| [[Fitxategi:Rhys Jones - Great Britain Paralympic sprinter 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321797|Rhys Jones]]''
|
| 1994
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 4743
|
| ''[[:d:Q7321799|Rhys Jones]]''
|
| 1987
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4744
| [[Fitxategi:Rhys Meirion 2011 llai.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321814|Rhys Meirion]]''
|
| 1966
|
| [[Tremadog]]
|-
| style='text-align:right'| 4745
|
| ''[[:d:Q7321821|Rhys Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
| 2021
| [[Southerndown]]
|-
| style='text-align:right'| 4746
| [[Fitxategi:Rhys Patchell 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321829|Rhys Patchell]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1993
|
| [[Llandough (Penarth)|Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 4747
|
| ''[[:d:Q7321830|Rhys Prichard]]''
| idazle britainiarra
| 1579
| 1644
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 4748
|
| ''[[:d:Q7321834|Rhys Rees]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4749
|
| ''[[:d:Q7321835|Rhys Rhys-Williams]]''
|
| 1865
| 1955
| [[Miskin]]
|-
| style='text-align:right'| 4750
|
| ''[[:d:Q7321838|Rhys Shellard]]''
|
| 1985
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4751
| [[Fitxategi:Rhys Webb. Wales Grand Slam Celebration, Senedd 19 March 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321844|Rhys Webb]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4752
| [[Fitxategi:Rhys Williams Warrington.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321847|Rhys Williams]]''
|
| 1989
|
| [[Mynydd Isa]]
|-
| style='text-align:right'| 4753
|
| ''[[:d:Q7321848|Rhys Williams]]''
|
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4754
|
| ''[[:d:Q7321849|Rhys Williams]]''
|
| 1990
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4755
|
| ''[[:d:Q7321850|Rhys Wilmot]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4756
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Rhys ab Thomas, Knight Banneret & K-G (4672073).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7321859|Rhys ap Thomas]]''
|
| 1449
| 1525
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 4757
|
| ''[[:d:Q7322910|Riccardo Gabbiadini]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4758
|
| ''[[:d:Q7323024|Rice Mansel]]''
|
| 1487
| 1559
| [[Oxwich]]
|-
| style='text-align:right'| 4759
|
| [[Richard Bagnall-Oakeley]]
|
| 1865
| 1947
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 4760
|
| ''[[:d:Q7324005|Richard Bassett]]''
|
| 1777
| 1852
| [[Llantwit Major]]
|-
| style='text-align:right'| 4761
|
| ''[[:d:Q7324011|Richard Bates]]''
|
| 1829
| 1889
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4762
|
| ''[[:d:Q7324421|Richard Bryn Williams]]''
|
| 1902
| 1981
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 4763
| [[Fitxategi:Carwardine july2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7324655|Richard Carwardine]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4764
| [[Fitxategi:Sir Richard Clough by Moses Griffith 02188.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7324802|Richard Clough]]''
|
| 1539<br/>1530
| 1570
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 4765
|
| ''[[:d:Q7324958|Richard Crawley]]''
|
| 1840
| 1893
| [[Raglan (Monmouthshire)|Raglan]]
|-
| style='text-align:right'| 4766
| [[Fitxategi:Richard-Davies-AS-Môn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325106|Richard Davies]]''
|
| 1818
| 1896
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 4767
| [[Fitxategi:Richard Davies, Llanbryn-mair (Mynyddog, 1833-77) NLW3364536.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325108|Richard Davies]]''
|
| 1833
| 1877
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 4768
|
| ''[[:d:Q7325109|Richard Davies]]''
|
| 1926
| 2015
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 4769
| [[Fitxategi:Richard Davies Esgob Llanelwy a Thyddewi Bishp of St Davids, Wales (d. 1581) 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325110|Richard Davies]]''
|
| 1501
| 1581
| ''[[:d:Q13128908|Gyffin]]''
|-
| style='text-align:right'| 4770
| [[Fitxategi:Richard Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325458|Richard Edwards]]''
| politikari australiarra
| 1842
| 1915
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 4771
| [[Fitxategi:Richard Edwards, former Labour AM.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325461|Richard Edwards]]''
|
| 1956
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4772
| [[Fitxategi:Richard Ellis (Cymeriadau TGJ).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325487|Richard Ellis]]''
|
| 1865
| 1928
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4773
|
| ''[[:d:Q7325548|Richard Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4774
|
| ''[[:d:Q7325626|Richard Farrington]]''
|
| 1702
| 1772
| ''[[:d:Q13129688|Llechylched]]''
|-
| style='text-align:right'| 4775
| [[Fitxategi:Richard Fenton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325647|Richard Fenton]]''
|
| 1746
| 1821
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 4776
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120089.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325812|Richard Fussell]]''
|
| 1984
|
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 4777
| [[Fitxategi:Pfeninger, R. E.; R. Glynn Vivian.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7325950|Richard Glynn Vivian]]''
|
| 1835
| 1910
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4778
|
| ''[[:d:Q7326022|Richard Grant]]''
|
| 1984
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4779
|
| ''[[:d:Q7326090|Richard Griffiths]]''
|
| 1756
| 1826
| [[Llanwonno]]
|-
| style='text-align:right'| 4780
| [[Fitxategi:RGwyn 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7326127|Richard Gwyn]]''
| idazle britainiarra
| 1956
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4781
|
| ''[[:d:Q7326205|Richard Haig]]''
|
| 1970
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4782
|
| ''[[:d:Q7326280|Richard Harrington]]''
|
| 1975
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4783
|
| ''[[:d:Q7326420|Richard Herbert]]''
|
| 1972
| 2012
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4784
| [[Fitxategi:Richard James at the ICA - 3315264865.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7326809|Richard James]]''
|
| 1975
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4785
|
| ''[[:d:Q7326900|Richard Johnson]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4786
|
| ''[[:d:Q7326904|Richard Johnson]]''
|
| 1985
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4787
|
| ''[[:d:Q7326925|Richard Jones]]''
|
| 1603
| 1650
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 4788
|
| ''[[:d:Q7326929|Richard Jones]]''
|
| 1757
| 1814
| [[Llanychan]]
|-
| style='text-align:right'| 4789
|
| ''[[:d:Q7327041|Richard Kelly]]''
|
| 1987
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4790
| [[Fitxategi:Richard Llwyd.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7327422|Richard Llwyd]]''
|
| 1752
| 1835
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 4791
|
| ''[[:d:Q7327487|Richard Lucas]]''
|
| 1648
| 1715
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 4792
|
| ''[[:d:Q7327515|Richard Lynch]]''
| aktore britainiarra
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4793
|
| ''[[:d:Q7327908|Richard Morris]]''
|
| 1703
| 1779
| ''[[:d:Q13129642|Llanfihangel Tre'r Beirdd]]''
|-
| style='text-align:right'| 4794
| [[Fitxategi:Richard Mullock.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7327948|Richard Mullock]]''
|
| 1851
| 1920
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4795
|
| ''[[:d:Q7327965|Richard Mustoe]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4796
|
| ''[[:d:Q7327975|Richard Mylan]]''
| aktore britainiarra
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4797
|
| ''[[:d:Q7328001|Richard Nanney]]''
|
| 1691
| 1767
| ''[[:d:Q17744296|Cefndeuddwr Farmhouse]]''
|-
| style='text-align:right'| 4798
| [[Fitxategi:Portrait of Y Parch. Richard Owen, (y diwygiwr enwog) (4671728) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7328216|Richard Owen]]''
|
| 1839
| 1887
| [[Llangristiolus]]
|-
| style='text-align:right'| 4799
|
| ''[[:d:Q7328258|Richard Page]]''
|
| 1941
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4800
|
| ''[[:d:Q7328276|Richard Parkhouse]]''
|
| 1910
| 1984
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 4801
|
| ''[[:d:Q7328285|Richard Parry-Jones]]''
|
| 1951
| 2021
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4802
| [[Fitxategi:Richard Pennant Thomson 1790s.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7328358|Richard Pennant, 1st Baron Penrhyn]]''
| politikari britainiarra
| 1737
| 1808
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 4803
| [[Fitxategi:Richard Perryn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7328379|Richard Perryn]]''
|
| 1723
| 1803
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 4804
|
| ''[[:d:Q7328490|Richard Powell]]''
|
| 1971
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 4805
|
| ''[[:d:Q7328491|Richard Powell]]''
|
| 1864
| 1944
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4806
|
| ''[[:d:Q7328531|Richard Pryse]]''
|
| 1501
| 1623
| ''[[:d:Q26212157|Gogerddan Mansion]]''
|-
| style='text-align:right'| 4807
|
| ''[[:d:Q7329060|Richard Singleton]]''
|
| 1988
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4808
|
| ''[[:d:Q7329076|Richard Skone]]''
|
| 1974
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4809
|
| ''[[:d:Q7329117|Richard Smith]]''
|
| 1973
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 4810
|
| ''[[:d:Q7329296|Richard Summers]]''
|
| 1860
| 1941
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 4811
|
| ''[[:d:Q7329418|Richard Tecwyn Williams]]''
|
| 1909
| 1979
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 4812
|
| ''[[:d:Q7329440|Richard Thomas]]''
|
| 1932
| 1998
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 4813
|
| ''[[:d:Q7329445|Richard Thomas]]''
|
| 1753
| 1780
| ''[[:d:Q20602435|Ynyscynhaearn]]''
|-
| style='text-align:right'| 4814
| [[Fitxategi:Richard Trefor (1558 - 1638).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7329554|Richard Trevor]]''
|
| 1558
| 1638
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 4815
| [[Fitxategi:Portrait of Ricardvs Vavghanvs (4672123).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7329644|Richard Vaughan]]''
|
| 1550
| 1607
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 4816
|
| ''[[:d:Q7329946|Richard Whitford]]''
|
| 1495
| 1543
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 4817
|
| ''[[:d:Q7329960|Richard Wiegold]]''
|
| 1967
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4818
|
| ''[[:d:Q7329983|Richard William Allen]]''
|
| 1867
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4819
|
| ''[[:d:Q7329992|Richard William Leslie Wain]]''
|
| 1896
| 1917
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4820
|
| ''[[:d:Q7330013|Richard Williams Morgan]]''
|
| 1815
| 1889
| [[Llangynfelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4821
|
| ''[[:d:Q7330502|Richie Gendall]]''
| futbolari britainiarra
| 1960
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4822
|
| ''[[:d:Q7330545|Richie Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4823
|
| ''[[:d:Q7330560|Richie Pugh]]''
|
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4824
|
| ''[[:d:Q7330564|Richie Rees]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4825
|
| ''[[:d:Q7330585|Richie Thomas]]''
|
| 1942
|
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 4826
|
| ''[[:d:Q7331266|Rick Brookes]]''
|
| 1948
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4827
|
| ''[[:d:Q7332065|Ricky Evans]]''
|
| 1960
|
| [[Aberporth]]
|-
| style='text-align:right'| 4828
|
| ''[[:d:Q7339945|Rob Appleyard]]''
|
| 1972
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 4829
|
| ''[[:d:Q7340065|Rob Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1987
|
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4830
|
| ''[[:d:Q7340119|Rob Evans]]''
| antzerkigile britainiarra
| 1978
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 4831
|
| ''[[:d:Q7340132|Rob Folland]]''
|
| 1979
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4832
|
| ''[[:d:Q7340204|Rob Higgitt]]''
|
| 1981
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4833
|
| ''[[:d:Q7340357|Rob McCusker]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1985
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4834
|
| ''[[:d:Q7340465|Rob Piercy]]''
|
| 1946
|
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 4835
| [[Fitxategi:Robbie James.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7340921|Robbie James]]''
| futbolari britainiarra
| 1957
| 1998
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4836
|
| ''[[:d:Q7340978|Robbie Regan]]''
|
| 1968
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 4837
| [[Fitxategi:Robert Armstrong-Jones 1933.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7341588|Robert Armstrong-Jones]]''
| psikiatra britainiarra
| 1857
| 1943
| ''[[:d:Q20602435|Ynyscynhaearn]]''
|-
| style='text-align:right'| 4838
|
| ''[[:d:Q7342182|Robert Blythe]]''
|
| 1947
| 2018
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4839
| [[Fitxategi:Mr. R. Bryan (5292071).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7342477|Robert Bryan]]''
|
| 1858
| 1920
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 4840
| [[Fitxategi:Robert Bye VC IWM Q 114616.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7342553|Robert Bye]]''
|
| 1889
| 1962
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4841
|
| ''[[:d:Q7342900|Robert Chester]]''
|
| 1586
| 1604
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4842
|
| ''[[:d:Q7342978|Robert Clift]]''
|
| 1962
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4843
| [[Fitxategi:Robert Daniell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7343389|Robert Daniell]]''
| politikari estatubatuarra
| 1646
| 1718
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4844
|
| ''[[:d:Q7343424|Robert Davies]]''
|
| 1861
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4845
|
| ''[[:d:Q7343425|Robert Davies]]''
|
| 1863
|
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4846
|
| ''[[:d:Q7343426|Robert Davies]]''
|
| 1869
| 1930
| [[Caergwrle]]
|-
| style='text-align:right'| 4847
|
| ''[[:d:Q7343516|Robert Dewi Williams]]''
|
| 1870
| 1955
| [[Pandy Tudur]]
|-
| style='text-align:right'| 4848
|
| ''[[:d:Q7343531|Robert Dickie]]''
|
| 1964
| 2010
| [[Cefneithin]]
|-
| style='text-align:right'| 4849
|
| ''[[:d:Q7343672|Robert Duffy]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4850
| [[Fitxategi:Revd Robert Ellis (Cynddelw, 1812-75) NLW3364283.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7344015|Robert Ellis]]''
|
| 1812
| 1875
| [[Pen-y-Bont-Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 4851
|
| ''[[:d:Q7344030|Robert Ellis]]''
|
| 1956
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4852
|
| ''[[:d:Q7344034|Robert Ellis]]''
|
| 1898
| 1966
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4853
|
| ''[[:d:Q7344461|Robert Fountain]]''
| idazle britainiarra
| 1969
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4854
|
| ''[[:d:Q7345014|Robert Gwilym]]''
| aktore britainiarra
| 1956
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4855
|
| ''[[:d:Q7345142|Robert Hadley]]''
|
| 1951
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4856
| [[Fitxategi:Robert Harris, C.M.G., R.C.A. (I0007812).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7345286|Robert Harris]]''
| margolari kanadarra
| 1849
| 1919
| [[Caerhun]]
|-
| style='text-align:right'| 4857
|
| ''[[:d:Q7345469|Robert Herring]]''
| poeta britainiarra
| 1903
| 1975
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4858
|
| ''[[:d:Q7345683|Robert Hughes]]''
|
| 1966
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4859
| [[Fitxategi:Robert Huw Morgan Stanford October 2019 001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7345746|Robert Huw Morgan]]''
|
| 1967
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4860
| [[Fitxategi:Robert Jermain Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7346107|Robert Jermain Thomas]]''
|
| 1840
| 1866
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 4861
|
| ''[[:d:Q7346173|Robert Jones]]''
|
| 1868
| 1939
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4862
| [[Fitxategi:Robert Jones (surgeon).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7346178|Robert Jones]]''
|
| 1857
| 1933
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 4863
|
| ''[[:d:Q7346179|Robert Jones]]''
|
| 1809
| 1879
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 4864
| [[Fitxategi:Robert Jones Derfel (1824-1905) NLW3364553.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7346183|Robert Jones Derfel]]''
|
| 1824
| 1905
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 4865
|
| ''[[:d:Q7346820|Robert Lee Roberts]]''
|
| 1868
| 1943
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 4866
|
| ''[[:d:Q7346876|Robert Lewis-Lloyd]]''
|
| 1836
| 1915
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4867
|
| ''[[:d:Q7346880|Robert Lewis]]''
|
| 1987
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4868
|
| ''[[:d:Q7347000|Robert Lougher]]''
|
| 1530
| 1585
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 4869
| [[Fitxategi:Mansell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7347323|Robert Mansell]]''
|
| 1573
| 1656
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 4870
|
| ''[[:d:Q7347624|Robert Mends]]''
|
| 1767
| 1823
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 4871
| [[Fitxategi:Preston north end art (Mills-Roberts).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7347692|Robert Mills-Roberts]]''
|
| 1862
| 1935
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 4872
| [[Fitxategi:Robert Minhinnick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7347710|Robert Minhinnick]]''
| poeta britainiarra
| 1952
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4873
|
| ''[[:d:Q7347796|Robert Morgan]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4874
| [[Fitxategi:Robert Morgan, Bishop of Bangor (1608-73).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7347797|Robert Morgan]]''
|
| 1608
| 1673
| [[Llandyssil]]
|-
| style='text-align:right'| 4875
|
| ''[[:d:Q7348182|Robert Owen]]''
|
| 1820
| 1902
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 4876
|
| ''[[:d:Q7348749|Robert Parry]]''
|
| 1563
| 1613
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4877
|
| ''[[:d:Q7348762|Robert Paterson]]''
|
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4878
|
| ''[[:d:Q7348841|Robert Perkins]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4879
|
| ''[[:d:Q7349052|Robert Prosser]]''
|
| 1943
|
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 4880
| [[Fitxategi:Eos Morlais.gif|center|128px]]
| ''[[:d:Q7349208|Robert Rees]]''
|
| 1841
| 1892
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 4881
|
| ''[[:d:Q7349268|Robert Richards]]''
|
| 1884
| 1954
| [[Llangynog]]
|-
| style='text-align:right'| 4882
| [[Fitxategi:Robert Richardson-Gardner Vanity Fair 1877-02-17.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7349272|Robert Richardson-Gardner]]''
|
| 1827
| 1898
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4883
|
| ''[[:d:Q7349314|Robert Roberts]]''
|
| 1864
| 1932
| [[Penycae|Pen-y-cae]]
|-
| style='text-align:right'| 4884
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Lisvane crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7349356|Robert Rogers]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4885
|
| ''[[:d:Q7349408|Robert Rowthorn]]''
|
| 1939
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 4886
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Shields (4670523) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7349760|Robert Shields]]''
|
| 1827
| 1864
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4887
| [[Fitxategi:Robert Thomas South Australian Register.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7350340|Robert Thomas]]''
|
| 1781
| 1860
| [[Llanymynech]]
|-
| style='text-align:right'| 4888
| [[Fitxategi:Thefamily-sculpture-robert-thomas-7.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7350341|Robert Thomas]]''
|
| 1926
| 1999
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 4889
|
| ''[[:d:Q7350584|Robert Vaughan]]''
|
| 1592
| 1667
| ''[[:d:Q20600573|Hengwrt]]''
|-
| style='text-align:right'| 4890
| [[Fitxategi:Robert Vaughn - Montana pioneer - 1900.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7350590|Robert Vaughn]]''
|
| 1836
| 1918
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 4891
| [[Fitxategi:ONL (1887) 1.066 - Alderman Waithman, from an authentic portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7350786|Robert Waithman]]''
|
| 1764
| 1833
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4892
|
| ''[[:d:Q7350851|Robert Wanbon]]''
|
| 1943
| 2022
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4893
| [[Fitxategi:RWGriffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7351086|Robert William Griffiths]]''
|
| 1896
| 1962
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 4894
| [[Fitxategi:Robert Williams (Trebor Mai, 1830-77) NLW3364532.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7351121|Robert Williams]]''
|
| 1830
| 1877
| [[Llanrhychwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 4895
|
| ''[[:d:Q7352623|Robin Llywelyn]]''
| idazle britainiarra
| 1958
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 4896
|
| ''[[:d:Q7352873|Robin Williams]]''
|
| 1959
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 4897
|
| ''[[:d:Q7356255|Rod Jones]]''
|
| 1946
|
| [[Rhiwderin]]
|-
| style='text-align:right'| 4898
| [[Fitxategi:Rodrogers1999.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7356340|Rod Richards]]''
| politikari britainiarra
| 1947
| 2019
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4899
| [[Fitxategi:Rod de'Ath cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7356419|Rod de'Ath]]''
|
| 1950
| 2014
| [[Saundersfoot]]
|-
| style='text-align:right'| 4900
|
| ''[[:d:Q7356486|Roddy Hughes]]''
|
| 1891
| 1970
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 4901
|
| ''[[:d:Q7356492|Roddy Llewellyn]]''
|
| 1947
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 4902
|
| ''[[:d:Q7356568|Roderic Bowen]]''
|
| 1913
| 2001
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 4903
|
| ''[[:d:Q7356724|Rodger Gifford]]''
|
| 1948
|
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 4904
|
| ''[[:d:Q7357782|Roger Addison]]''
|
| 1945
| 2010
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4905
|
| ''[[:d:Q7358079|Roger Davis]]''
|
| 1946
|
| [[Whitchurch (Cardiff)|Whitchurch]]
|-
| style='text-align:right'| 4906
|
| ''[[:d:Q7358144|Roger Edgeworth]]''
|
| 1485
| 1560
| [[Holt gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 4907
| [[Fitxategi:Portrait of Roger Edwards (4674356) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7358146|Roger Edwards]]''
|
| 1811
| 1886
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 4908
|
| ''[[:d:Q7358254|Roger Green]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4909
|
| ''[[:d:Q7358753|Roger Owen]]''
|
| 1953
| 2021
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4910
|
| ''[[:d:Q7358800|Roger Pratt]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4911
|
| ''[[:d:Q7358860|Roger Royle]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4912
|
| ''[[:d:Q7359001|Roger Thomas]]''
|
| 1925
| 1994
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 4913
|
| ''[[:d:Q7360342|Roland Mathias]]''
|
| 1915
| 2007
| [[Talybont-on-Usk]]
|-
| style='text-align:right'| 4914
|
| ''[[:d:Q7360675|Roley Williams]]''
|
| 1927
| 1999
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4915
|
| ''[[:d:Q7363525|Ron Berry]]''
|
| 1920
| 1997
| [[Blaencwm]]
|-
| style='text-align:right'| 4916
|
| ''[[:d:Q7363679|Ron Davies]]''
| futbolari britainiarra (1932-2007)
| 1932
| 2007
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 4917
| [[Fitxategi:Ron davies thumbnail.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7363680|Ron Davies]]''
|
| 1921
| 2013
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 4918
|
| ''[[:d:Q7363838|Ron Gostick]]''
| politikari kanadarra
| 1918
| 2005
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4919
|
| ''[[:d:Q7363946|Ron Howells]]''
| futbolari britainiarra
| 1927
| 2011
| [[Pont-henri]]
|-
| style='text-align:right'| 4920
|
| ''[[:d:Q7363949|Ron Hughes]]''
|
| 1930
| 2019
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 4921
|
| ''[[:d:Q7363996|Ronald Jones]]''
|
| 1934
| 2021
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 4922
|
| ''[[:d:Q7364275|Ron Powell]]''
| futbolari britainiarra
| 1929
| 1992
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 4923
|
| ''[[:d:Q7364322|Ron Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 4924
|
| ''[[:d:Q7364652|Ronald Atkins]]''
| politikari britainiarra
| 1916
| 2020
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4925
|
| ''[[:d:Q7364676|Ronald Bell]]''
|
| 1914
| 1982
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4926
|
| ''[[:d:Q7364707|Ronald Burge]]''
|
| 1932
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4927
|
| ''[[:d:Q7364729|Ronald Cass]]''
| idazle britainiarra
| 1923
| 2006
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4928
|
| ''[[:d:Q7364983|Ronald James]]''
|
| 1938
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4929
|
| ''[[:d:Q7365011|Ronald Karslake Starr Wood]]''
|
| 1919
| 2017
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 4930
|
| ''[[:d:Q7365062|Ronald Lewis]]''
|
| 1928
| 1982
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 4931
|
| ''[[:d:Q7365384|Ronald Waterhouse]]''
|
| 1926
| 2011
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 4932
|
| ''[[:d:Q7365803|Ronnie Boon]]''
|
| 1909
| 1998
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4933
|
| ''[[:d:Q7365892|Ronnie James]]''
|
| 1917
| 1977
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4934
|
| ''[[:d:Q7365964|Ronnie Rees]]''
| futbolari britainiarra
| 1944
| 2023
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 4935
|
| ''[[:d:Q7366940|Rory Pitman]]''
|
| 1989
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4936
|
| ''[[:d:Q7366962|Rory Watts-Jones]]''
|
| 1988
|
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 4937
|
| ''[[:d:Q7368892|Rosie Harris]]''
|
| 1925
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4938
|
| ''[[:d:Q7368928|Rosie Thomas]]''
|
| 1947
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 4939
|
| ''[[:d:Q7369277|Ross Davies]]''
|
| 1984
|
| [[Trinant]]
|-
| style='text-align:right'| 4940
|
| ''[[:d:Q7369288|Ross Divorty]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4941
| [[Fitxategi:Ross Jamison.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7369430|Ross Jamison]]''
|
| 1990
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4942
|
| ''[[:d:Q7369438|Ross Johnson]]''
|
| 1986
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4943
|
| ''[[:d:Q7369441|Ross Jones]]''
|
| 1992
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4944
|
| ''[[:d:Q7369602|Ross Reid]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1987
|
| [[Llanharry]]
|-
| style='text-align:right'| 4945
|
| ''[[:d:Q7369697|Ross Wardle]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4946
|
| ''[[:d:Q7369797|Rosser Evans]]''
|
| 1867
|
| [[Cwmbach]]
|-
| style='text-align:right'| 4947
|
| ''[[:d:Q7371713|Rovi]]''
|
| 1919
| 1996
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 4948
|
| ''[[:d:Q7372121|Rowland Ellis]]''
|
| 1841
| 1911
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 4949
|
| ''[[:d:Q7372122|Rowland Ellis]]''
| politikari estatubatuarra
| 1650
| 1731
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 4950
|
| ''[[:d:Q7372152|Rowland Jones]]''
| hizkuntzalari britainiarra
| 1722
| 1774
| [[Llannor]]
|-
| style='text-align:right'| 4951
| [[Fitxategi:Portrait of Coll. Langhorne (4673350) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7372156|Rowland Laugharne]]''
|
| 1607
| 1675
| [[St Brides]]
|-
| style='text-align:right'| 4952
|
| ''[[:d:Q7372175|Rowland Phillips]]''
|
| 1965
|
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 4953
| [[Fitxategi:Portrait of Mr. Pritchard (4670459).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7372176|Rowland Huw Prichard]]''
|
| 1812
| 1887
| ''[[:d:Q13129650|Llangywer]]''
|-
| style='text-align:right'| 4954
| [[Fitxategi:Caer Gai, Llanuwchllyn, Plasty o'r 17g y tu fewn i gaer Rhufeinig; a grade II* important mid C17 gentry house withing a Roman fort (Caer Gai); Eryri National Park 10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7372196|Rowland Vaughan]]''
|
| 1590
| 1667
| ''[[:d:Q123060428|Caer Gai]]''
|-
| style='text-align:right'| 4955
|
| ''[[:d:Q7372204|Rowland Williams]]''
|
| 1779
| 1854
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 4956
| [[Fitxategi:Revd Rowland Williams (Hwfa Mon, 1823-1905) NLW3361827 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7372206|Rowland Williams]]''
|
| 1823
| 1905
| ''[[:d:Q7837762|Trefdraeth]]''
|-
| style='text-align:right'| 4957
|
| ''[[:d:Q7372572|Roy Bergiers]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1950
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 4958
|
| ''[[:d:Q7372734|Roy Davies]]''
|
| 1928
| 2013
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 4959
|
| ''[[:d:Q7372783|Roy Evans]]''
| futbolari britainiarra (1943-1969)
| 1943
| 1969
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4960
|
| ''[[:d:Q7372819|Roy Francis]]''
|
| 1919
| 1989
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4961
|
| ''[[:d:Q7372899|Roy Harris]]''
|
| 1902
| 1973
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4962
|
| ''[[:d:Q7373003|Roy John]]''
|
| 1911
| 1973
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 4963
|
| ''[[:d:Q7373056|Roy Lambert]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4964
| [[Fitxategi:RoyNobleAberdareBlog.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7373216|Roy Noble]]''
|
| 1942
|
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 4965
|
| ''[[:d:Q7375253|Royston Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
|
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 4966
|
| ''[[:d:Q7380331|Rupert Morris]]''
|
| 1843
| 1918
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 4967
|
| ''[[:d:Q7381435|Russell Coughlin]]''
| futbolari britainiarra
| 1960
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4968
| [[Fitxategi:Russell George.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7381514|Russell George]]''
| politikari britainiarra
| 1974
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 4969
|
| ''[[:d:Q7381526|Russell Goodway]]''
| politikari britainiarra
| 1955
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 4970
|
| ''[[:d:Q7381608|Russell Jones]]''
| aktore britainiarra
| 1978
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 4971
| [[Fitxategi:Professor Russell Morris FRS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7381697|Russell Morris]]''
|
| 1967
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 4972
|
| ''[[:d:Q7381750|Russell Robins]]''
|
| 1932
| 2019
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 4973
|
| ''[[:d:Q7381817|Russell Taylor]]''
|
| 1914
| 1965
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 4974
|
| ''[[:d:Q7382906|Ruth Bidgood]]''
|
| 1922
| 2022
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 4975
|
| ''[[:d:Q7383015|Ruth Goodman]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4976
| [[Fitxategi:Ruth Jones Little Britain Gavin and Stacey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7383058|Ruth Jones]]''
|
| 1966
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 4977
|
| ''[[:d:Q7383062|Ruth Jên]]''
|
| 1964
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 4978
| [[Fitxategi:Ffrindiau Ryan, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7384008|Ryan Davies]]''
| aktore britainiarra
| 1937
| 1977
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 4979
|
| ''[[:d:Q7384100|Ryan Green]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4980
|
| ''[[:d:Q7384121|Ryan Harford]]''
|
| 1982
|
| [[Tremorfa]]
|-
| style='text-align:right'| 4981
|
| ''[[:d:Q7384374|Ryan Nicholls]]''
|
| 1973
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4982
|
| ''[[:d:Q7384446|Ryan Prosser]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4983
|
| ''[[:d:Q7384568|Ryan Sylvester]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 4984
|
| ''[[:d:Q7384624|Ryan Watkins]]''
|
| 1983
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 4985
|
| ''[[:d:Q7385154|Ryland Davies]]''
| opera abeslari britainiarra
| 1943
| 2023
| [[Cwm (Blaenau Gwent)|Cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 4986
|
| ''[[:d:Q7387186|S.G. Courteen]]''
|
| 1864
| 1945
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 4987
|
| ''[[:d:Q7387421|Stephen Dewar Holden]]''
|
| 1870
| 1918
| [[Saltney]]
|-
| style='text-align:right'| 4988
| [[Fitxategi:S.O. Davies portrait 1490010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7387725|S. O. Davies]]''
|
| 1886
| 1972
| [[Abercwmboi]]
|-
| style='text-align:right'| 4989
|
| ''[[:d:Q7401077|Saint Caradoc]]''
|
|
| 1124
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4990
|
| ''[[:d:Q7401174|Derfel]]''
|
| 566
| 660
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4991
| [[Fitxategi:St Eigon, Llanigon - geograph.org.uk - 714248.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7401197|Saint Eigen]]''
|
|
| 1
| [[Northop]]
|-
| style='text-align:right'| 4992
| [[Fitxategi:Eglwys St Fflewin Church, Llanfflewin, Mynydd Mechell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7401235|Saint Flewyn]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 4993
|
| ''[[:d:Q7401288|Saint Gelert]]''
|
| 601
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4994
|
| ''[[:d:Q7405039|Sally Amis]]''
|
| 1954
| 2000
| [[Uplands (Swansea)|Uplands]]
|-
| style='text-align:right'| 4995
|
| ''[[:d:Q7407397|Sam Davies]]''
|
| 1992
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 4996
|
| ''[[:d:Q7407398|Sam Davies]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4997
|
| ''[[:d:Q7407611|Sam Hobbs]]''
|
| 1988
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 4998
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120025.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7407791|Sam Lewis]]''
|
| 1990
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 4999
|
| ''[[:d:Q7407801|Sam Livesey]]''
|
| 1873
| 1936
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5000
|
| ''[[:d:Q7407834|Sam Mainwaring]]''
|
| 1841
| 1907
| ''[[:d:Q107032804|Penrhiwtyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5001
|
| ''[[:d:Q7408004|Sam Parry]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5002
|
| ''[[:d:Q7408265|Sam Turner]]''
| futbolari britainiarra (1980-)
| 1980
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5003
|
| ''[[:d:Q7408625|Samantha Bowen]]''
|
| 1986
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 5004
|
| ''[[:d:Q7410381|Samson Lee]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5005
|
| ''[[:d:Q7410805|Samuel Augustus Perry]]''
|
| 1787
| 1854
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5006
|
| ''[[:d:Q7411260|Samuel Devons]]''
| fisikari britainiarra
| 1914
| 2006
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5007
| [[Fitxategi:SamuelGriffithPA.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7411541|Samuel Griffith]]''
|
| 1816
| 1893
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5008
| [[Fitxategi:Sienoch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7411771|Samuel Ifor Enoch]]''
|
| 1914
| 2001
| [[Ciliau Aeron]]
|-
| style='text-align:right'| 5009
| [[Fitxategi:Samuel Jagger (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7411824|Samuel Jagger]]''
|
| 1904
| 1964
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 5010
|
| ''[[:d:Q7411872|Samuel Jones]]''
|
| 1628
| 1697
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 5011
| [[Fitxategi:Samuel M Jones.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7412071|Samuel M. Jones]]''
|
| 1846
| 1904
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 5012
|
| ''[[:d:Q7412239|Samuel Moss]]''
| politikari britainiarra
| 1858
| 1918
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 5013
| [[Fitxategi:Samuel Pearse VC (AWM H06653).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7412373|Samuel Pearse]]''
|
| 1897
| 1919
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5014
| [[Fitxategi:Revd Samuel Roberts (SR, 1800-85) NLW3361790.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7412490|Samuel Roberts]]''
|
| 1800
| 1885
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 5015
|
| ''[[:d:Q7412628|Samuel Silkin, Baron Silkin of Dulwich]]''
|
| 1918
| 1988
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5016
| [[Fitxategi:The Times history of the war (1914) (14577874670).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7412772|Samuel Evans]]''
|
| 1859
| 1918
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 5017
| [[Fitxategi:Samuel Warren by John Linnell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7412884|Samuel Warren]]''
|
| 1807
| 1877
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5018
| [[Fitxategi:Sandy Mewies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7417378|Sandy Mewies]]''
| politikari britainiarra
| 1950
|
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 5019
|
| ''[[:d:Q7417391|Sandy Orford]]''
|
| 1911
| 1986
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5020
| [[Fitxategi:Sara Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7421612|Sara Edwards]]''
| kazetari britainiarra
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5021
|
| ''[[:d:Q7421643|Sara Gregory]]''
| aktore britainiarra
| 1986
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 5022
| [[Fitxategi:Sara Head (GBR) (6925416825).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7421653|Sara Head]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5023
| [[Fitxategi:Edith Wynne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7422270|Sarah Edith Wynne]]''
|
| 1842
| 1897
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 5024
|
| ''[[:d:Q7422514|Sarah Lark]]''
| aktore britainiarra
| 1983
|
| [[Roath]]
|-
| style='text-align:right'| 5025
|
| ''[[:d:Q7427449|Saunders Davies]]''
|
| 1937
| 2018
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 5026
|
| ''[[:d:Q7428669|Sawnder Sion]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5027
|
| ''[[:d:Q7435895|Scott Andrews]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 5028
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120012.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7435941|Scott Baldwin]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5029
|
| ''[[:d:Q7436380|Scott Gammer]]''
|
| 1976
|
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 5030
| [[Fitxategi:Scott Young.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7437554|Scott Young]]''
|
| 1976
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 5031
|
| ''[[:d:Q7441218|Sean McCarthy]]''
|
| 1967
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5032
|
| ''[[:d:Q7441234|Sean McGoldrick]]''
|
| 1991
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5033
|
| ''[[:d:Q7441342|Sean Palfrey]]''
|
| 1968
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5034
|
| ''[[:d:Q7441351|Sean Parrish]]''
|
| 1972
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5035
|
| ''[[:d:Q7448922|Selwyn Griffith]]''
| idazle britainiarra
| 1928
| 2011
| [[Bethel]]
|-
| style='text-align:right'| 5036
|
| ''[[:d:Q7456519|Seth Joshua]]''
|
| 1858
| 1925
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5037
| [[Fitxategi:Baron Buckland by Goscombe John in Merthyr Tydfil.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7459132|Seymour Berry, 1st Baron Buckland]]''
|
| 1877
| 1928
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5038
|
| ''[[:d:Q7459191|Seymour J. Farmer]]''
|
| 1878
| 1951
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5039
|
| ''[[:d:Q7459206|Seymour Morris]]''
|
| 1913
| 1991
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 5040
|
| ''[[:d:Q7459474|Seán Burke]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5041
|
| ''[[:d:Q7460864|Shadrach Pryce]]''
|
| 1833
| 1914
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5042
|
| ''[[:d:Q7488043|Shane Dix]]''
|
| 1960
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5043
|
| ''[[:d:Q7489879|Sharla Passariello]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5044
|
| ''[[:d:Q7490161|Sharon Morgan]]''
|
| 1949
|
| [[Llandyfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 5045
|
| ''[[:d:Q7490820|Shaun Connor]]''
|
| 1975
|
| [[Panteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5046
|
| ''[[:d:Q7490884|Shaun Hopkins]]''
|
| 1985
|
| [[Crynant]]
|-
| style='text-align:right'| 5047
|
| ''[[:d:Q7493819|Shelley Rees]]''
|
| 1974
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5048
| [[Fitxategi:Shoni (William John) Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7500411|Shoni Jones]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5049
|
| ''[[:d:Q7500413|Shoni Sguborfawr]]''
|
| 1811
| 1858
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5050
| [[Fitxategi:ShânCothi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7506042|Shân Cothi]]''
|
| 1965
|
| [[Ffarmers]]
|-
| style='text-align:right'| 5051
| [[Fitxategi:Siân Lloyd (news presenter).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7506792|Sian Lloyd]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5052
|
| ''[[:d:Q7506799|Sian Reese-Williams]]''
|
| 1981
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 5053
|
| ''[[:d:Q7507823|Sid Judd]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1928
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5054
|
| ''[[:d:Q7509163|Sidney Jerram]]''
|
| 1891
| 1959
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5055
|
| ''[[:d:Q7509422|Sidney Wilcox]]''
|
| 1893
| 1973
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5056
|
| ''[[:d:Q7515728|Silvanus Bevan]]''
|
| 1691
| 1765
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5057
| [[Fitxategi:Silyn 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7517201|R. Silyn Roberts]]''
|
| 1871
| 1930
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 5058
|
| ''[[:d:Q7518575|Simon Davey]]''
|
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5059
|
| ''[[:d:Q7518708|Simon Evans]]''
|
| 1895
| 1940
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5060
|
| ''[[:d:Q7518821|Simon Gardiner]]''
|
| 1990
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5061
|
| ''[[:d:Q7518929|Simon Haworth]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5062
| [[Fitxategi:Simon Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7519069|Simon Jones]]''
|
| 1978
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5063
|
| ''[[:d:Q7519190|Simon Lee Evans]]''
|
| 1975
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5064
|
| ''[[:d:Q7519203|Simon Lewis]]''
| idazle britainiarra
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5065
| [[Fitxategi:Y Parch Simon Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7519221|Simon Lloyd]]''
|
| 1756
| 1836
| ''[[:d:Q29502896|Plas-yn-Dre]]''
|-
| style='text-align:right'| 5066
|
| ''[[:d:Q7519575|Simon Price]]''
|
| 1967
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 5067
|
| ''[[:d:Q7519973|Simon Wallace]]''
|
| 1957
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5068
| [[Fitxategi:Siobhan Flynn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7525296|Siobhan Flynn]]''
| aktore britainiarra
| 1970
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5069
|
| ''[[:d:Q7525303|Siobhán Owen]]''
|
| 1993
|
| [[Llanfairpwllgwyngyll|Llanfair Pwllgwyngyll]]
|-
| style='text-align:right'| 5070
|
| ''[[:d:Q7525362|Sion Morris]]''
|
| 1977
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5071
|
| ''[[:d:Q7525365|Sion Russell Jones]]''
| abeslari britainiarra
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5072
|
| ''[[:d:Q7526403|Sir David Llewellyn, 1st Baronet]]''
|
| 1879
| 1940
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5073
|
| ''[[:d:Q7526659|Sir Evan Davies Jones, 1st Baronet]]''
|
| 1859
| 1949
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 5074
| [[Fitxategi:1906 Francis Edwards MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7526702|Sir Francis Edwards, 1st Baronet]]''
|
| 1852
| 1927
| [[Aberdyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5075
| [[Fitxategi:British School - Admiral Sir Francis Geary (1709-1710–1796) - BHC2706 - Royal Museums Greenwich.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7526707|Sir Francis Geary, 1st Baronet]]''
|
| 1709
| 1796
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 5076
| [[Fitxategi:John Dillwyn-Llewelyn Vanity Fair 11 October 1900.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7527724|Sir John Dillwyn-Llewelyn, 1st Baronet]]''
| politikari britainiarra
| 1836
| 1927
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5077
|
| ''[[:d:Q7527751|Sir John Edwards, 1st Baronet, of Garth]]''
|
| 1770
| 1850
| ''[[:d:Q7201716|Plas Machynlleth]]''
|-
| style='text-align:right'| 5078
| [[Fitxategi:John Nicholl Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7527969|John Nicholl]]''
| politikari britainiarra
| 1759
| 1838
| [[Llanmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 5079
| [[Fitxategi:Sir John Owen 1776 to 1861.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7527984|Sir John Owen, 1st Baronet]]''
| politikari britainiarra
| 1776
| 1861
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5080
| [[Fitxategi:Sir John Williams, 1st Baronet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7528143|Sir John Williams, 1st Baronet, of the City of London]]''
|
| 1840
| 1926
| [[Capel Gwynfe]]
|-
| style='text-align:right'| 5081
| [[Fitxategi:John Wynn, 5th Bt, by English School of the 18th Century.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7528163|Sir John Wynn, 5th Baronet]]''
|
| 1628
| 1718<br/>1719
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5082
|
| ''[[:d:Q7528532|Sir Rhys Llewellyn, 2nd Baronet]]''
|
| 1910
| 1978
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5083
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Robert Williames Vaughan, Bart. M.P. for the County of Merioneth (4674639) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7528861|Robert Williames Vaughan]]''
|
| 1768
| 1843
| ''[[:d:Q20600573|Hengwrt]]''
|-
| style='text-align:right'| 5084
| [[Fitxategi:Sir Stephen Glynne 01.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7528986|Sir Stephen Glynne, 9th Baronet]]''
| politikari britainiarra
| 1807
| 1874
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 5085
| [[Fitxategi:Major-General Sir Thomas Morgan 1604-1679.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7529216|Sir Thomas Morgan, 1st Baronet]]''
|
| 1606<br/>1604
| 1679
| [[Llangattock Lingoed]]
|-
| style='text-align:right'| 5086
| [[Fitxategi:Sir Thomas Salusbury and Family.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7529259|Sir Thomas Salusbury, 2nd Baronet]]''
|
| 1612
| 1643
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 5087
| [[Fitxategi:Syr Walter Vaughan Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7529393|Sir Walter Morgan, 1st Baronet]]''
| politikari britainiarra
| 1831
| 1916
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5088
|
| ''[[:d:Q7529416|Sir Watkin Williams-Wynn, 10th Baronet]]''
|
| 1904
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5089
|
| ''[[:d:Q7529423|Sir Watkin Williams-Wynn, 11th Baronet]]''
|
| 1940
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5090
| [[Fitxategi:John Jackson (1778–1831) (by or after) - Sir Watkin Williams Wynn (1772–1840), 5th Bt - PCF200 - Denbighshire Heritage Service Store.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7529424|Sir Watkin Williams-Wynn, 5th Baronet]]''
|
| 1772
| 1840
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5091
|
| ''[[:d:Q7529427|Sir Watkin Williams-Wynn, 9th Baronet]]''
|
| 1862
| 1951
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5092
| [[Fitxategi:Portrait of Sir William Williams Bart (4672199) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7529825|Sir William Williams, 1st Baronet, of Gray's Inn]]''
|
| 1634
| 1700
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5093
|
| ''[[:d:Q7530227|Siri Neal]]''
| aktore britainiarra
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5094
| [[Fitxategi:SiwHughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7532512|Siw Hughes]]''
| aktore britainiarra
| 1958
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5095
|
| ''[[:d:Q7533472|Siân James]]''
| idazle britainiarra
| 1930
| 2021
| ''[[:d:Q15987290|Coed-y-bryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5096
| [[Fitxategi:Siân Lloyd (weather presenter).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7533474|Siân Lloyd]]''
|
| 1958
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5097
| [[Fitxategi:Ceinion Llenyddiaeth Cymreig Cyf I (Siôn Cent).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7533490|Siôn Cent]]''
|
| 1367
| 1430
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5098
| [[Fitxategi:Sophie Evans 2013 (10005216415).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7562994|Sophie Evans]]''
|
| 1993
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 5099
| [[Fitxategi:20150922 1827 W AUT WAL 3986.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7563011|Sophie Ingle]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Llandough (Penarth)|Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 5100
|
| ''[[:d:Q7563068|Sophie Stanton]]''
| aktore britainiarra
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5101
|
| ''[[:d:Q7576045|Spencer Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1911
| 1981
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5102
| [[Fitxategi:Sir Spencer Summers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7576189|Spencer Summers]]''
|
| 1902
| 1976
| ''[[:d:Q684016|Flintshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 5103
| [[Fitxategi:Spencer Wilding at the Pan Premiere.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7576224|Spencer Wilding]]''
|
| 1972
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5104
|
| ''[[:d:Q7596554|Staff Jones]]''
|
| 1959
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 5105
|
| ''[[:d:Q7597536|Stan Awbery]]''
|
| 1888
| 1969
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5106
|
| ''[[:d:Q7597565|Stan Bowsher]]''
|
| 1899
| 1968
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5107
|
| ''[[:d:Q7597610|Stan Davies]]''
|
| 1898
| 1972
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 5108
|
| ''[[:d:Q7597761|Stan Leonard]]''
| futbolari britainiarra
| 1924
| 1995
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 5109
|
| ''[[:d:Q7597805|Stan Morgan]]''
|
| 1920
| 1971
| [[Abergwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5110
|
| ''[[:d:Q7597821|Stan Owen]]''
|
| 1932<br/>1929
| 2019
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5111
|
| ''[[:d:Q7597848|Stan Richards]]''
|
| 1917
| 1987
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5112
| [[Fitxategi:Stan Rowlands.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7597866|Stan Rowlands]]''
|
| 1889
|
| [[Bausley with Criggion]]
|-
| style='text-align:right'| 5113
| [[Fitxategi:Stan Stennett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7597900|Stan Stennett]]''
|
| 1925
| 2013
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 5114
|
| ''[[:d:Q7599810|Stanley Mountain]]''
|
| 1909
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5115
|
| ''[[:d:Q7599882|Stanley Powell]]''
|
| 1916
| 1995
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 5116
| [[Fitxategi:Stanley Williams (rugby union).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7600045|Stanley Williams]]''
|
| 1886
| 1936
| [[Rogerstone]]
|-
| style='text-align:right'| 5117
|
| ''[[:d:Q7600051|Stanley Winmill]]''
|
| 1889
| 1940
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 5118
|
| ''[[:d:Q7606146|Stefan Jenkins]]''
|
| 1974
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5119
|
| ''[[:d:Q7606231|Stefan Pejic]]''
|
| 1988
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5120
|
| ''[[:d:Q7606592|Steffan Cook]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5121
|
| ''[[:d:Q7606593|Steffan Cravos]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5122
|
| ''[[:d:Q7606597|Steffan Jones]]''
|
| 1990
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 5123
|
| ''[[:d:Q7606598|Steffan Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5124
|
| ''[[:d:Q7606601|Steffan Rhodri]]''
| aktore britainiarra
| 1967
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5125
| [[Fitxategi:Steph davies 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7608097|Steph Davies]]''
|
| 1987
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5126
|
| ''[[:d:Q7608105|Steph Reynolds]]''
|
| 1993
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5127
| [[Fitxategi:Official portrait of Stephen Doughty MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7609085|Stephen Doughty]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5128
|
| ''[[:d:Q7609157|Stephen Evans]]''
| aktore britainiarra
| 1970
|
| [[Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5129
|
| ''[[:d:Q7609158|Stephen Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 5130
|
| ''[[:d:Q7609455|Stephen Healey]]''
|
| 1982
| 2012
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5131
|
| ''[[:d:Q7609929|Stephen Maybery]]''
| idazle britainiarra
| 1949
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 5132
|
| ''[[:d:Q7610382|Stephen Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1980
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5133
|
| ''[[:d:Q7610673|Stephen Thomas]]''
|
| 1865
| 1937
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 5134
|
| ''[[:d:Q7610762|Stephen Volk]]''
|
| 1954
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5135
|
| ''[[:d:Q7611777|Steve Alker]]''
|
| 1964
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5136
| [[Fitxategi:Steve Andrews, promotional image.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7611798|Steve Andrews]]''
| abeslari britainiarra
| 1950
|
| [[Canton (Cardiff)|Canton]]
|-
| style='text-align:right'| 5137
|
| ''[[:d:Q7611858|Steve Balsamo]]''
|
| 1971
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5138
|
| ''[[:d:Q7611877|Steve Barry]]''
|
| 1950
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5139
|
| ''[[:d:Q7611884|Steve Barwick]]''
|
| 1960
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5140
|
| ''[[:d:Q7611899|Steve Bayliss]]''
|
| 1960
|
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5141
|
| ''[[:d:Q7612324|Steve Curtis]]''
|
| 1948
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5142
|
| ''[[:d:Q7612376|Steve Derrett]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5143
|
| ''[[:d:Q7612423|Steve Doyle]]''
|
| 1958
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5144
|
| ''[[:d:Q7612487|Steve Emery]]''
|
| 1956
|
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 5145
|
| ''[[:d:Q7612568|Steve Ford]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5146
|
| ''[[:d:Q7613188|Steve Lovell]]''
|
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5147
|
| ''[[:d:Q7613191|Steve Lowndes]]''
|
| 1960
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5148
| [[Fitxategi:Steve Morris -Tom Parker 1922.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7613422|Steve Morris]]''
|
| 1896
| 1964<br/>1965
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5149
|
| ''[[:d:Q7613494|Steve O'Shaughnessy]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5150
|
| ''[[:d:Q7613555|Steve Parry]]''
|
| 1988
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5151
|
| ''[[:d:Q7613556|Steve Parry]]''
|
| 1958
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5152
|
| ''[[:d:Q7613567|Steve Paulding]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5153
|
| ''[[:d:Q7613700|Steve Ray]]''
|
| 1906
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5154
|
| ''[[:d:Q7613774|Steve Robinson]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5155
|
| ''[[:d:Q7613812|Steve Rowland]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5156
|
| ''[[:d:Q7613936|Steve Sims]]''
|
| 1958
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5157
|
| ''[[:d:Q7614093|Steve Tandy]]''
|
| 1980
|
| [[Tonmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5158
|
| ''[[:d:Q7614247|Steve Watkin]]''
|
| 1964
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5159
|
| ''[[:d:Q7614248|Steve Watkin]]''
| futbolari britainiarra
| 1971
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5160
|
| ''[[:d:Q7614314|Steve Williams]]''
| futbolari britainiarra (1974-)
| 1974
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5161
|
| ''[[:d:Q7614316|Steve Williams]]''
|
| 1971
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5162
|
| ''[[:d:Q7615049|Steven Meo]]''
| aktore britainiarra
| 1977
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5163
|
| ''[[:d:Q7615264|Steven Shingler]]''
|
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5164
|
| ''[[:d:Q7615593|Stevie Lyle]]''
|
| 1979
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5165
| [[Fitxategi:Stormie Mills (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7620234|Stormie Mills]]''
|
| 1969
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 5166
|
| ''[[:d:Q7626453|Stuart Davies]]''
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5167
|
| ''[[:d:Q7626511|Stuart Evans]]''
|
| 1963
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5168
|
| ''[[:d:Q7626525|Stuart Ferguson]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5169
|
| ''[[:d:Q7626565|Stuart Gallacher]]''
|
| 1946
| 2014
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5170
|
| ''[[:d:Q7626628|Stuart Harrison]]''
|
| 1951
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 5171
|
| ''[[:d:Q7626870|Stuart Morgan]]''
|
| 1949
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5172
|
| ''[[:d:Q7626948|Stuart Phelps]]''
|
| 1975
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5173
|
| ''[[:d:Q7626974|Stuart Prosser]]''
|
| 1887
| 1939
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 5174
|
| ''[[:d:Q7627025|Stuart Roberts]]''
| futbolari britainiarra (1980-)
| 1980
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5175
|
| ''[[:d:Q7627026|Stuart Roberts]]''
| futbolari britainiarra (1967-)
| 1967
| 2023
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 5176
|
| ''[[:d:Q7634158|Sue Jones]]''
| aktore australiarra
| 1901
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5177
| [[Fitxategi:Plaque for Sulien, Llanbadarn Fawr - geograph.org.uk - 2104435.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7636261|Sulien]]''
|
| 1012<br/>1011
| 1091
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5178
| [[Fitxategi:Suzanne Packer at the Chsiwick Book Festival (51449023075) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7650929|Suzanne Packer]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5179
| [[Fitxategi:Suzy Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7651414|Suzy Davies]]''
|
| 1963
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5180
|
| ''[[:d:Q7651983|Sven Hansen]]''
|
| 1876
| 1958
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5181
|
| ''[[:d:Q7655213|Sweet Baboo]]''
|
| 1986
|
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 5182
| [[Fitxategi:Sybil Burton Christopher.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7659507|Sybil Christopher]]''
|
| 1929
| 2013
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 5183
|
| ''[[:d:Q7659509|Sybil Connolly]]''
|
| 1921
| 1998
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5184
|
| ''[[:d:Q7659682|Syd Fursland]]''
|
| 1914
| 1990
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 5185
|
| ''[[:d:Q7659702|Syd Jenkins]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5186
|
| ''[[:d:Q7659721|Syd Reid]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 5187
|
| ''[[:d:Q7659740|Syd Worgan]]''
|
| 1917
| 1996
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 5188
|
| ''[[:d:Q7659969|Sydney Hinam]]''
|
| 1898
| 1982
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5189
|
| ''[[:d:Q7660223|Sydney Williams]]''
|
| 1918
| 1976
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 5190
|
| ''[[:d:Q7660931|Sylvia Heal]]''
|
| 1942
|
| [[Shotton (Flintshire)|Shotton]]
|-
| style='text-align:right'| 5191
| [[Fitxategi:Tom Ellis 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7668222|T. E. Ellis]]''
|
| 1859
| 1899
| ''[[:d:Q5057281|Cefnddwysarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5192
|
| ''[[:d:Q7668266|T. Glynne Davies]]''
|
| 1926
| 1988
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 5193
| [[Fitxategi:T. Gwynn Jones (1871–1949) (gcf02648).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7668277|T. Gwynn Jones]]''
|
| 1871
| 1949
| [[Betws yn Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 5194
|
| ''[[:d:Q7668315|T. Ifor Rees]]''
|
| 1890
| 1977
| [[Rhydypennau (Ceredigion)|Rhydypennau]]
|-
| style='text-align:right'| 5195
|
| ''[[:d:Q7668365|T. J. Morgan]]''
|
| 1907
| 1986
| [[Glais]]
|-
| style='text-align:right'| 5196
|
| ''[[:d:Q7674964|Taffy Davies]]''
|
| 1910
| 1995
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 5197
|
| ''[[:d:Q7674966|Taffy O'Callaghan]]''
|
| 1906
| 1946
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5198
|
| ''[[:d:Q7674969|Taffy Williams]]''
|
| 1933
| 1996
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5199
|
| ''[[:d:Q7678702|Tal Harris]]''
|
| 1902
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5200
|
| ''[[:d:Q7678716|Tal Selley]]''
|
| 1980
|
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 5201
|
| ''[[:d:Q7679434|Talfryn Evans]]''
|
| 1914
| 1944
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5202
|
| ''[[:d:Q7679435|Talfryn Thomas]]''
|
| 1922
| 1982
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5203
| [[Fitxategi:John Jones, 'Talhaiarn'.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7679452|John Jones]]''
|
| 1810
| 1869
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 5204
|
| ''[[:d:Q7681592|Tammy Jones]]''
| abeslari britainiarra
| 1944
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5205
| [[Fitxategi:Tanwg.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7683954|Tanwg]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5206
|
| ''[[:d:Q7686269|Tarki Micallef]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5207
| [[Fitxategi:Sir Tasker Watkins VC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7687359|Tasker Watkins]]''
|
| 1918
| 2007
| [[Nelson (Caerphilly)|Nelson]]
|-
| style='text-align:right'| 5208
|
| ''[[:d:Q7692924|Tecwyn Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1941
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 5209
| [[Fitxategi:Tecwyn Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7692926|Tecwyn Roberts]]''
|
| 1925
| 1988
| [[Llanddaniel Fab]]
|-
| style='text-align:right'| 5210
| [[Fitxategi:Ted Pooley.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7693615|Ted Pooley]]''
|
| 1842
| 1907
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 5211
|
| ''[[:d:Q7693850|Ted Ward]]''
|
| 1953
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5212
|
| ''[[:d:Q7694070|Teddy Peers]]''
|
| 1886
| 1935
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 5213
|
| ''[[:d:Q7701873|Terence Cook]]''
|
| 1927
| 2016
| [[Bedwas]]
|-
| style='text-align:right'| 5214
|
| ''[[:d:Q7703511|Terrence Robbins]]''
|
| 1937
| 2015
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5215
|
| ''[[:d:Q7704135|Terry Boyle]]''
|
| 1958
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 5216
|
| ''[[:d:Q7704246|Terry Cooke]]''
| futbolari britainiarra (1962-)
| 1962
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5217
|
| ''[[:d:Q7704251|Terry Cooper]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Croesyceiliog]]
|-
| style='text-align:right'| 5218
|
| [[Terry Davies]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1933
| 2021
| [[Llwynhendy]]
|-
| style='text-align:right'| 5219
|
| ''[[:d:Q7704351|Terry Evans]]''
| futbolari britainiarra (1976-)
| 1976
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5220
|
| ''[[:d:Q7704519|Terry Higgins]]''
|
| 1945
| 1982
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5221
|
| ''[[:d:Q7704540|Terry Hubbard]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5222
|
| ''[[:d:Q7704747|Terry Matthews]]''
|
| 1943
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5223
| [[Fitxategi:Terry Morris and Dame Shirley Bassey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7704824|Terry Morris]]''
| argazkilari britainiarra
| 1965
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5224
|
| ''[[:d:Q7705046|Terry Stephens]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5225
| [[Fitxategi:Theo Wharton 2017-08-05 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7781507|Theo Wharton]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 5226
|
| ''[[:d:Q7781956|Theodore Price]]''
|
| 1570
| 1631
| ''[[:d:Q13129621|Llanenddwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5227
| [[Fitxategi:Portrait of Thes. Jones (4672942) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7782307|Theophilus Jones]]''
|
| 1759
| 1812
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5228
| [[Fitxategi:Theophilus Redwood.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7782323|Theophilus Redwood]]''
|
| 1806
| 1892
| [[Boverton]]
|-
| style='text-align:right'| 5229
|
| ''[[:d:Q7787281|Thomas Babington Jones]]''
|
| 1851
| 1890
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5230
|
| ''[[:d:Q7787333|Thomas Baker Jones]]''
|
| 1862
| 1959
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5231
|
| ''[[:d:Q7787443|Thomas Bartley]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 5232
| [[Fitxategi:Thomas Brigstocke.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7787897|Thomas Brigstocke]]''
|
| 1809
| 1881
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5233
|
| ''[[:d:Q7787900|Thomas Briscoe]]''
|
| 1813
| 1895
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5234
|
| ''[[:d:Q7788056|Thomas Burgoyne]]''
|
| 1827
| 1920
| [[Gladestry]]
|-
| style='text-align:right'| 5235
| [[Fitxategi:Thomas Charles, Bala.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7788335|Thomas Charles]]''
|
| 1755
| 1814
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5236
| [[Fitxategi:Principal Thomas Charles Edwards (1837-1900) NLW3362721.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7788342|Thomas Charles Edwards]]''
|
| 1837
| 1900
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 5237
| [[Fitxategi:Thomas Crofts 1722 Catalogue.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7788707|Thomas Crofts]]''
|
| 1722
| 1781
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5238
|
| ''[[:d:Q7788864|Thomas David Frank Evans]]''
|
| 1917
| 1996
| [[Llanwnnen]]
|-
| style='text-align:right'| 5239
|
| ''[[:d:Q7788876|Thomas Davies]]''
|
| 1872
| 1950
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5240
|
| ''[[:d:Q7789102|Thomas Duncombe Dee]]''
|
| 1844
| 1905
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5241
|
| ''[[:d:Q7789165|Thomas E. Heywood]]''
|
| 1877
| 1953
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5242
|
| ''[[:d:Q7789203|Thomas E. Stephens]]''
| margolari estatubatuarra
| 1884
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5243
|
| ''[[:d:Q7789287|Thomas Edwards]]''
|
| 1779
| 1858
| [[Northop]]
|-
| style='text-align:right'| 5244
|
| ''[[:d:Q7789292|Thomas Edwards]]''
|
| 1652
| 1721
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 5245
|
| ''[[:d:Q7789331|Thomas Ellis]]''
|
| 1625
| 1673
| [[Dolmelinllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5246
|
| ''[[:d:Q7789332|Thomas Ellis]]''
|
| 1711
| 1792
| [[Meliden]]
|-
| style='text-align:right'| 5247
|
| ''[[:d:Q7789396|Thomas Evans]]''
|
| 1824
| 1866
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5248
|
| ''[[:d:Q7789400|Thomas Evans]]''
|
| 1764
| 1833
| ''[[:d:Q13128837|Gwernogle]]''
|-
| style='text-align:right'| 5249
| [[Fitxategi:John Bettes the Elder Sir Thomas Exmewe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7789414|Thomas Exmewe]]''
|
| 1450
| 1529
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 5250
|
| ''[[:d:Q7789686|Thomas Flynn]]''
|
| 1898
| 1974
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5251
| [[Fitxategi:Dr T. F. Roberts (1860–1919), MA, LLD, Principal of University of Wales, Aberystwyth (1892–1919) (OP81).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7789785|Thomas Francis Roberts]]''
|
| 1860
| 1919
| [[Aberdyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5252
|
| ''[[:d:Q7790073|Thomas Glyn Watkin]]''
| abokatu britainiarra
| 1952
|
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 5253
| [[Fitxategi:BG T Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7790212|Thomas Griffiths]]''
|
| 1865
| 1947
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 5254
| [[Fitxategi:Tom-Griffiths-AS-Pont-y-pŵl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7790214|Thomas Griffiths]]''
|
| 1867
| 1955
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5255
|
| ''[[:d:Q7790335|Thomas Haffield]]''
|
| 1988
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5256
| [[Fitxategi:Tom Hollingdale 1928.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7790756|Thomas Hollingdale]]''
|
| 1900
| 1978
| [[Waunarlwydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5257
|
| ''[[:d:Q7791002|Thomas Mardy Jones]]''
|
| 1879
| 1970
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 5258
|
| ''[[:d:Q7791373|Thomas Jones]]''
|
| 1870
| 1955
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 5259
|
| ''[[:d:Q7791377|Thomas Jones]]''
|
| 1884
| 1958
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 5260
|
| ''[[:d:Q7791381|Thomas Jones]]''
|
| 1810
| 1875
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 5261
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas Jones (4673346).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7791382|Thomas Jones]]''
|
| 1810
| 1849
| ''[[:d:Q20600098|Tan-y-ffridd]]''
|-
| style='text-align:right'| 5262
|
| ''[[:d:Q7791384|Thomas Jones]]''
|
| 1895
| 1933
| [[Pontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5263
|
| ''[[:d:Q7791392|Thomas Joseph-Watkin]]''
|
| 1856
| 1915
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5264
|
| ''[[:d:Q7791847|Thomas Leyson]]''
|
| 1549
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5265
|
| ''[[:d:Q7791887|Thomas Lloyd-Mostyn]]''
|
| 1830
| 1861
| [[Mostyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5266
|
| ''[[:d:Q7791891|Thomas Lloyd]]''
|
| 1640
| 1694
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 5267
|
| ''[[:d:Q7791892|Thomas Lloyd]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1882
| 1938
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5268
|
| ''[[:d:Q7792509|Thomas Monaghan]]''
|
| 1833
| 1895
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5269
|
| ''[[:d:Q7792550|Thomas Morgan]]''
|
|
| 1565
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 5270
|
| ''[[:d:Q7792552|Thomas Morgan]]''
|
| 1542<br/>1540
| 1595
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5271
|
| ''[[:d:Q7792716|Thomas Neville George]]''
|
| 1904
| 1980
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5272
|
| ''[[:d:Q7792777|Thomas Nowell]]''
|
| 1730
| 1801
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5273
|
| ''[[:d:Q7792907|Thomas Owen]]''
|
| 1749
| 1812
| [[Pentraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 5274
|
| ''[[:d:Q7792960|Thomas Paddison]]''
|
| 1883
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5275
|
| ''[[:d:Q7793019|Thomas Parker]]''
|
| 1901
| 1969
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 5276
|
| ''[[:d:Q7793031|Thomas Parry]]''
|
| 1904
| 1985
| [[Carmel]]
|-
| style='text-align:right'| 5277
| [[Fitxategi:Thomas Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793039|Thomas Parry]]''
|
| 1768
| 1824
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 5278
| [[Fitxategi:Church of St David, Newtown - geograph.org.uk - 1424901.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793099|Thomas Penson]]''
|
| 1790
| 1859
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5279
| [[Fitxategi:Portrait of Sir Thomas Phillips (4671785).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793148|Thomas Phillips]]''
|
| 1801
| 1867
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 5280
| [[Fitxategi:Professor Thomas Powel (1845-1922) NLW3364243.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793237|Thomas Powel]]''
|
| 1845
| 1922
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 5281
|
| ''[[:d:Q7793241|Thomas Powell]]''
|
| 1608
| 1660
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''<br/>[[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5282
| [[Fitxategi:Thomas Price (Australian politician).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793275|Tom Price]]''
| politikari australiarra
| 1852
| 1909
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 5283
|
| ''[[:d:Q7793310|Thomas Prothero]]''
|
| 1780
| 1853
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 5284
|
| ''[[:d:Q7793450|Thomas Rees]]''
|
| 1777
| 1864
| ''[[:d:Q107032579|Gelli-gron]]''
|-
| style='text-align:right'| 5285
|
| ''[[:d:Q7793451|Thomas Rees]]''
|
| 1806
| 1876
| [[Mynachlog-ddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5286
|
| ''[[:d:Q7793503|Thomas Richard Lloyd]]''
|
| 1820
| 1891
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5287
| [[Fitxategi:Thomas Richards 1905.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793509|Thomas Richards]]''
|
| 1859
| 1931
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5288
|
| ''[[:d:Q7793510|Thomas Richards]]''
|
| 1687
| 1760
| [[Llanfarian]]
|-
| style='text-align:right'| 5289
|
| ''[[:d:Q7793516|Thomas Richards]]''
|
| 1878
| 1962
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 5290
|
| ''[[:d:Q7793653|T. Rowland Hughes]]''
|
| 1903
| 1949
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 5291
| [[Fitxategi:Thomas Salisbury died 1586 by Moses Griffith 02198.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7793755|Thomas Salisbury]]''
|
| 1564
| 1586
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5292
| [[Fitxategi:Thomas Thomas.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7794427|Thomas Thomas]]''
|
| 1880
| 1911
| [[Glynarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5293
|
| ''[[:d:Q7794430|Thomas Thomas]]''
|
| 1829
| 1913
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5294
| [[Fitxategi:Thomas Williams (Christadelphian).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7795183|Thomas Williams]]''
|
| 1847
| 1913
| [[Parkmill]]
|-
| style='text-align:right'| 5295
|
| ''[[:d:Q7795189|Thomas Dominic Williams]]''
|
| 1660
| 1740
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 5296
|
| ''[[:d:Q7795190|Thomas Williams]]''
|
| 1884
| 1954
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5297
|
| ''[[:d:Q7795195|Thomas Williams]]''
|
| 1658
| 1726
| [[Eglwysbach]]
|-
| style='text-align:right'| 5298
|
| ''[[:d:Q7795196|Thomas Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5299
|
| ''[[:d:Q7795299|Thomas Woods]]''
|
| 1890
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5300
| [[Fitxategi:The War in the Far East- the Burma Campaign 1941-1945 SE3257.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7795360|Thomas Wynford Rees]]''
|
| 1898
| 1959
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 5301
|
| ''[[:d:Q7795363|Thomas Wynne]]''
|
| 1627
| 1692
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 5302
|
| ''[[:d:Q7795382|Thomas Young]]''
|
| 1992
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5303
|
| ''[[:d:Q7795391|Thomas Zacharias]]''
| beisbol jokalari estatubatuarra
| 1860
| 1892
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5304
|
| ''[[:d:Q7795526|Tomos o Fynwy]]''
|
| 1200
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5305
| [[Fitxategi:Tich Gwilym (Aberystwyth, November 1985)-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7800585|Tich Gwilym]]''
|
| 1950
| 2005
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 5306
|
| ''[[:d:Q7803430|Tim Dinsdale]]''
|
| 1924
| 1987
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5307
| [[Fitxategi:Tim Rhys-Evans conducting at the AMIS Honor Choir 2019 in Beijing.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7804161|Tim Rhys-Evans]]''
|
| 1972
|
| [[New Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 5308
|
| ''[[:d:Q7804257|Tim Selwood]]''
|
| 1944
| 2021
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5309
| [[Fitxategi:Timothy Everest.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7807185|Timothy Everest]]''
|
| 1961
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5310
|
| ''[[:d:Q7807530|Timothy Stamps]]''
|
| 1936
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5311
|
| ''[[:d:Q7808784|Tip Williams]]''
|
| 1900
| 1974
| [[Bonvilston]]
|-
| style='text-align:right'| 5312
|
| ''[[:d:Q7810316|Titus Lewis]]''
|
| 1773
| 1811
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 5313
|
| ''[[:d:Q7811780|Toby Charles]]''
|
| 1940
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5314
| [[Fitxategi:Tom Arthur 1928.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7814803|Tom Arthur]]''
|
| 1906
| 1986
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5315
| [[Fitxategi:2014 Rallye Deutschland by 2eight DSC2783.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7815245|Tom Cave]]''
|
| 1991
|
| [[Aberdyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5316
|
| ''[[:d:Q7815265|Tom Cheeseman]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5317
|
| ''[[:d:Q7815366|Tom Collings]]''
|
| 1938
| 2014
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5318
|
| ''[[:d:Q7815371|Tom Collins]]''
|
| 1895
| 1957
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5319
| [[Fitxategi:TomCullen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7815481|Tom Cullen]]''
| aktore britainiarra
| 1985
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5320
|
| ''[[:d:Q7815542|Tom Day]]''
|
| 1907
| 1980
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 5321
| [[Fitxategi:Tom Deacon rugby player.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7815552|Tom Deacon]]''
|
| 1868
| 1921
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5322
|
| ''[[:d:Q7815721|Tom Emanuel]]''
|
| 1915
| 1997
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 5323
|
| ''[[:d:Q7815737|Tom Evans]]''
|
| 1907
| 1993
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 5324
|
| ''[[:d:Q7815982|Tom Grabham]]''
|
| 1991
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5325
|
| ''[[:d:Q7816039|Tom Habberfield]]''
|
| 1992
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5326
|
| ''[[:d:Q7816060|Tom Hallett]]''
|
| 1939
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 5327
|
| ''[[:d:Q7816227|Tom Hooson]]''
| politikari britainiarra
| 1933
| 1985
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 5328
|
| ''[[:d:Q7816231|Tom Horabin]]''
|
| 1896
| 1956
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5329
|
| ''[[:d:Q7816281|Tom Hurry Riches]]''
|
| 1846
| 1911
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5330
| [[Fitxategi:ST vs Ospreys 08-12-120001.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7816300|Tom Isaacs]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5331
|
| ''[[:d:Q7816308|Tom Jackson]]''
|
| 1870
| 1952
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5332
|
| ''[[:d:Q7816335|Tom John]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5333
|
| ''[[:d:Q7816351|Tom Johnson]]''
|
| 1893
| 1948
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5334
|
| ''[[:d:Q7816369|Tom Jones]]''
|
| 1901
| 1935
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5335
|
| ''[[:d:Q7816582|Tom Lewis]]''
|
| 1904
| 1994
| [[Taff's Well]]
|-
| style='text-align:right'| 5336
| [[Fitxategi:Tom Lockyer in action for Wales v Croatia.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7816609|Tom Lockyer]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5337
| [[Fitxategi:Tommaynard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7816749|Tom Maynard]]''
|
| 1989
| 2012
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5338
|
| ''[[:d:Q7817055|Tom Norris]]''
|
|
|
| [[Clydach Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5339
| [[Fitxategi:Tom Parker.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7817160|Tom Parker]]''
|
| 1891
| 1967
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 5340
|
| ''[[:d:Q7817323|Tom Ramasut]]''
| futbolari britainiarra
| 1977
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5341
|
| ''[[:d:Q7817340|Tom Reason]]''
|
| 1890
| 1935
| [[Cadoxton-juxta-Neath|Llangatwg]]
|-
| style='text-align:right'| 5342
|
| ''[[:d:Q7817387|Tom Riley]]''
|
| 1985
|
| [[Graig (Pontypridd)|Graig]]
|-
| style='text-align:right'| 5343
|
| ''[[:d:Q7817394|Tom Roberts]]''
|
| 1897
| 1972
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 5344
|
| ''[[:d:Q7817785|Tom Taylor]]''
|
| 1911
| 1970
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5345
|
| ''[[:d:Q7817808|Tom Thomas]]''
|
|
|
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 5346
|
| ''[[:d:Q7817972|Tom Walley]]''
| futbolari britainiarra
| 1945
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5347
|
| ''[[:d:Q7817986|Tom Walters]]''
|
| 1909
| 1968
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 5348
| [[Fitxategi:Tom Whittaker at Malmstrom-cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7818042|Tom Whittaker]]''
|
| 1948
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5349
|
| ''[[:d:Q7818044|Tom Whittington]]''
|
| 1881
| 1944
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5350
|
| ''[[:d:Q7818067|Tom Williams]]''
|
| 1991
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5351
|
| ''[[:d:Q7819187|Tommy Astbury]]''
|
| 1920
| 1993
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 5352
|
| ''[[:d:Q7819227|Tommy Best]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 2018
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 5353
|
| ''[[:d:Q7819339|Tommy Davies]]''
|
| 1920
| 1988
| [[Cwmgors]]
|-
| style='text-align:right'| 5354
|
| ''[[:d:Q7819500|Tommy Harris]]''
|
| 1927
| 2006
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 5355
| [[Fitxategi:Tommy Jones-Davies 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7819577|Tommy Jones-Davies]]''
|
| 1906
| 1960
| [[Nantgaredig]]
|-
| style='text-align:right'| 5356
| [[Fitxategi:Tommy Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7819582|Tommy Jones]]''
| futbolari britainiarra (1909-)
| 1909
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 5357
|
| ''[[:d:Q7819747|Tommy Nutter]]''
|
| 1943
| 1992
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5358
| [[Fitxategi:Tommy O'Sullivan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7819760|Tommy O'Sullivan]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 5359
|
| ''[[:d:Q7819800|Tommy Rees]]''
|
| 1904
| 1968
| [[Pontyclun]]
|-
| style='text-align:right'| 5360
|
| ''[[:d:Q7819839|Tommy Scourfield]]''
|
| 1909
| 1976
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5361
| [[Fitxategi:Tommy Vile.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7819968|Tommy Vile]]''
|
| 1882
| 1958
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5362
|
| ''[[:d:Q7819994|Tommy Weale]]''
|
| 1910
| 1971
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5363
| [[Fitxategi:Tomos Prys portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7820312|Tomos Prys]]''
|
| 1564
| 1634
| ''[[:d:Q20591139|Plas Iolyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5364
|
| ''[[:d:Q7821745|Tony Adams]]''
|
| 1940
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5365
|
| ''[[:d:Q7821903|Tony Bird]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5366
|
| ''[[:d:Q7822067|Tony Clark]]''
|
| 1955
|
| [[Gwersyllt]]
|-
| style='text-align:right'| 5367
|
| ''[[:d:Q7822122|Tony Cottey]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5368
|
| ''[[:d:Q7822155|Tony Curtis]]''
|
| 1946
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5369
|
| ''[[:d:Q7822341|Tony Fisher]]''
|
| 1943
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5370
| [[Fitxategi:Tony James Hereford United.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7822639|Tony James]]''
| futbolari britainiarra (1978-)
| 1978
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5371
|
| ''[[:d:Q7822985|Tony Millington]]''
| futbolari britainiarra
| 1943
| 2015
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 5372
|
| ''[[:d:Q7823053|Tony Nelson]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5373
|
| ''[[:d:Q7823064|Tony Norman]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Mancot]]
|-
| style='text-align:right'| 5374
|
| ''[[:d:Q7823155|Tony Pennock]]''
| futbolari britainiarra
| 1971
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5375
|
| ''[[:d:Q7823245|Tony Rees]]''
|
| 1964
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5376
|
| ''[[:d:Q7823270|Tony Ridler]]''
|
| 1954
| 2015
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5377
| [[Fitxategi:Roberts, Tony.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7823281|Tony Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 5378
|
| ''[[:d:Q7823324|Tony Rowley]]''
|
| 1929
| 2006
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 5379
|
| ''[[:d:Q7823414|Tony Simmons]]''
|
| 1948
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5380
|
| ''[[:d:Q7823432|Tony Skuse]]''
|
| 1956
|
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 5381
|
| ''[[:d:Q7823625|Tony Villars]]''
| futbolari britainiarra
| 1952
| 2020
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5382
|
| ''[[:d:Q7827600|Tosh Powell]]''
|
| 1908
| 1928
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5383
| [[Fitxategi:Tracey Corderoy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7831207|Tracey Corderoy]]''
|
| 1965
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5384
|
| ''[[:d:Q7831231|Tracey Hinton]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5385
| [[Fitxategi:Hannah Mills.jpg|center|128px]]
| [[Hannah Mills]]
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5386
| [[Fitxategi:Trefor Jenkins00.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7837812|Trefor Jenkins]]''
|
| 1932
|
| [[Merthyr Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5387
|
| ''[[:d:Q7838982|Trevil Morgan]]''
|
| 1907
| 1976
| [[Cyncoed]]
|-
| style='text-align:right'| 5388
|
| ''[[:d:Q7839033|Trevor Arnott]]''
|
| 1902
| 1975
| [[Radyr|Radur]]
|-
| style='text-align:right'| 5389
|
| ''[[:d:Q7839139|Trevor Every]]''
|
| 1909
| 1990
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5390
|
| ''[[:d:Q7839152|Trevor Foster]]''
|
| 1914
| 2005
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5391
|
| ''[[:d:Q7839165|Trevor Gardner]]''
|
| 1915
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5392
|
| ''[[:d:Q7839243|Trevor Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1926
| 2016
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 5393
|
| ''[[:d:Q7839282|Trevor Llewellyn]]''
|
| 1898
| 1981
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5394
|
| ''[[:d:Q7839287|Trevor Lloyd]]''
|
| 1924
| 2015
| [[Taibach]]
|-
| style='text-align:right'| 5395
|
| ''[[:d:Q7839340|Trevor Morris]]''
|
| 1920
| 2003
| [[Gorslas]]
|-
| style='text-align:right'| 5396
|
| ''[[:d:Q7839382|Trevor Preece]]''
|
| 1882
| 1965
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 5397
|
| ''[[:d:Q7839401|Trevor Roberts]]''
|
| 1942
| 1972
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5398
|
| ''[[:d:Q7839460|Trevor Thomas]]''
|
| 1909
| 1969
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5399
|
| ''[[:d:Q7839477|Trevor Walters]]''
| futbolari britainiarra
| 1916
| 1989
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5400
| [[Fitxategi:Trish Law AM 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7843996|Trish Law]]''
| politikari britainiarra
| 1954
|
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 5401
|
| ''[[:d:Q7848821|Trystan Gravelle]]''
| aktore britainiarra
| 1981
|
| [[Trimsaran]]
|-
| style='text-align:right'| 5402
|
| ''[[:d:Q7851276|Tudor Davies]]''
| abeslari britainiarra
| 1892
| 1958
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 5403
|
| [[Tudor Parfitt]]
|
| 1944
|
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 5404
|
| ''[[:d:Q7851330|Tudor Watkins, Baron Watkins]]''
|
| 1903
| 1983
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 5405
| [[Fitxategi:Tyrone OSullivan by Aberdare Blog.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7861628|Tyrone O'Sullivan]]''
|
| 1945
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5406
|
| ''[[:d:Q7861631|Tyrone Powell]]''
|
| 1953
|
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 5407
|
| ''[[:d:Q7899835|Urban]]''
|
|
| 1134
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 5408
| [[Fitxategi:Val Feld.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7909090|Val Feld]]''
|
| 1947
| 2001
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5409
| [[Fitxategi:Val Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7909111|Val Lloyd]]''
| politikari britainiarra
| 1943
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5410
|
| ''[[:d:Q7917296|Vaughan Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1959
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 5411
| [[Fitxategi:HunterAllenMotttheHoople.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7921085|Verden Allen]]''
|
| 1944
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5412
| [[Fitxategi:Vernon Hill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7922142|Vernon Hill]]''
|
| 1871
| 1932
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 5413
|
| ''[[:d:Q7922194|Vernon Morris]]''
|
| 1894
| 1973
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 5414
|
| ''[[:d:Q7924902|Vic Rouse]]''
|
| 1936
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5415
|
| ''[[:d:Q7925889|Victor Erle Nash-Williams]]''
|
| 1897
| 1955
| ''[[:d:Q56087668|Fleur-de-Lys]]''
|-
| style='text-align:right'| 5416
|
| ''[[:d:Q7927089|Victoria Thornley]]''
|
| 1987
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5417
|
| ''[[:d:Q7931505|Vince Griffiths]]''
|
| 1901
| 1967
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5418
|
| ''[[:d:Q7931909|Vincent Lloyd-Jones]]''
|
| 1901
| 1986
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5419
|
| ''[[:d:Q7937419|Viv Huzzey]]''
|
| 1876
| 1929
| [[Varteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5420
|
| ''[[:d:Q7937718|Vivian Harrison]]''
|
| 1921
| 1989
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5421
|
| ''[[:d:Q7937766|Vivian Ridler]]''
| argitaratzaile britainiarra
| 1913
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5422
| [[Fitxategi:W. Llewelyn Williams (5254833) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7945802|William Llewelyn Williams]]''
|
| 1867
| 1922
| [[Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 5423
|
| ''[[:d:Q7945968|W. S. Gwynn Williams]]''
|
| 1896
| 1978
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 5424
|
| ''[[:d:Q7945972|W. S. Jones]]''
| idazle britainiarra
| 1920
| 2007
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 5425
|
| ''[[:d:Q7955445|WR Parry]]''
|
| 1890
| 1955
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5426
|
| ''[[:d:Q7964582|Walter Coffin]]''
|
| 1784
| 1867
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5427
|
| ''[[:d:Q7964611|Walter Cradock]]''
|
| 1606
| 1659
| [[Llangwm (Monmouthshire)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 5428
|
| ''[[:d:Q7964653|Walter Davis]]''
|
| 1888
| 1937
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 5429
| [[Fitxategi:Walter E Rees.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7964728|Walter E. Rees]]''
|
| 1863
| 1949
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5430
|
| ''[[:d:Q7964785|Walter Evans]]''
|
| 1867
| 1897
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 5431
| [[Fitxategi:StateLibQld 1 110840 Honourable Walter Horatio Wilson 1887.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7965162|Walter Horatio Wilson]]''
|
| 1839
| 1902
| [[Rhosymedre]]
|-
| style='text-align:right'| 5432
| [[Fitxategi:Professor Walter Jenkin Evans (1856–1927), Carmarthen Presbyterian College (gcf02731).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7965269|Walter Jenkin Evans]]''
| historialari britainiarra
| 1856
| 1927
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5433
|
| ''[[:d:Q7965470|Walter Lloyd]]''
|
| 1580
| 1662
| [[Llanfair Clydogau]]
|-
| style='text-align:right'| 5434
|
| ''[[:d:Q7965658|Walter Monslow, Baron Monslow]]''
|
| 1895
| 1966
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5435
|
| ''[[:d:Q7965863|Walter Powell]]''
|
| 1842
| 1881
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5436
|
| ''[[:d:Q7965960|Walter Rice Evans]]''
|
| 1863
| 1909
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5437
|
| ''[[:d:Q7965980|Walter Robbins]]''
|
| 1910
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5438
|
| ''[[:d:Q7966122|Walter Shaw Sparrow]]''
|
| 1862
| 1940
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5439
|
| ''[[:d:Q7966361|Walter W. Thomas]]''
|
| 1849
| 1912
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5440
|
| ''[[:d:Q7970188|Warren Feeney, Sr.]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5441
|
| ''[[:d:Q7972932|Wat Jones]]''
|
| 1917
| 1994
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 5442
|
| ''[[:d:Q7976022|Wayne Atwood]]''
|
| 1964
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5443
|
| ''[[:d:Q7976043|Wayne Bickerton]]''
|
| 1941
| 2015
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 5444
|
| ''[[:d:Q7976202|Wayne Edwards]]''
|
| 1966
| 1993
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5445
|
| ''[[:d:Q7976216|Wayne Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1971
| 2023
| [[Abermule]]
|-
| style='text-align:right'| 5446
|
| ''[[:d:Q7976218|Wayne Evans]]''
|
| 1984
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5447
|
| ''[[:d:Q7976374|Wayne Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1948
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 5448
|
| ''[[:d:Q7976416|Wayne Law]]''
|
| 1978
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5449
|
| ''[[:d:Q7976425|Wayne Lock]]''
|
| 1956
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5450
|
| ''[[:d:Q7976496|Wayne Mumford]]''
| futbolari britainiarra
| 1964
|
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 5451
|
| ''[[:d:Q7976534|Wayne Phillips]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5452
|
| ''[[:d:Q7976580|Wayne Russell]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5453
|
| ''[[:d:Q7976757|Wayne Warren]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5454
|
| ''[[:d:Q7982581|Wendy Albiston]]''
| aktore britainiarra
| 1969
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5455
|
| ''[[:d:Q7982737|Wendy Mulford]]''
|
| 1941
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5456
| [[Fitxategi:Wes Burns 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7983858|Wesley Burns]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5457
|
| ''[[:d:Q7990708|Wharton Davies]]''
|
| 1873
| 1961
| [[St Ishmael's (Pembrokeshire)|St Ishmael's]]
|-
| style='text-align:right'| 5458
|
| ''[[:d:Q7998393|Wickham Powell]]''
|
| 1892
| 1961
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5459
|
| ''[[:d:Q8001663|Wilf Hughes]]''
|
| 1910
| 1984
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5460
|
| ''[[:d:Q8001666|Wilf Lewis]]''
|
| 1903
| 1976
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5461
|
| ''[[:d:Q8001693|Wilf Walsh]]''
|
| 1917
| 1977
| [[Pontlottyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5462
|
| ''[[:d:Q8001810|Wilfred Hodder]]''
|
| 1896
| 1957
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 5463
|
| ''[[:d:Q8001847|Wilfred Mitford Davies]]''
| margolari britainiarra
| 1895
| 1966
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 5464
|
| ''[[:d:Q8001858|Wilfred Pallott]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1884
| 1957
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5465
|
| ''[[:d:Q8002410|Wiliam Midleton]]''
|
| 1550
| 1600
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 5466
|
| ''[[:d:Q8002411|William Owen Roberts]]''
|
| 1960
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5467
|
| ''[[:d:Q8002713|Will Bragg]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5468
|
| ''[[:d:Q8002779|Will Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5469
|
| ''[[:d:Q8002780|Will Davies]]''
|
| 1906
| 1975
| [[Cwmgors]]
|-
| style='text-align:right'| 5470
|
| ''[[:d:Q8002851|Will Harries]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5471
|
| ''[[:d:Q8002875|Will Hopkins]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5472
|
| ''[[:d:Q8002998|Will Osborne]]''
|
| 1875
| 1942
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 5473
|
| ''[[:d:Q8003002|Will Owen]]''
|
| 1988
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5474
|
| ''[[:d:Q8003009|Will Parker]]''
|
| 1873
| 1955
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5475
|
| ''[[:d:Q8003012|Will Paynter]]''
|
| 1903
| 1984
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5476
|
| ''[[:d:Q8003041|Will Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 5477
|
| ''[[:d:Q8003042|Will Roberts]]''
|
| 1907
| 2000
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 5478
|
| ''[[:d:Q8003141|Will Taylor]]''
|
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5479
|
| ''[[:d:Q8004161|William Addams Williams]]''
|
| 1787
| 1861
| [[Llangybi (Monmouthshire)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 5480
|
| ''[[:d:Q8004223|William Albert Jenkins]]''
|
| 1878
| 1968
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5481
|
| ''[[:d:Q8004251|William Alexander]]''
|
| 1874
| 1937
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 5482
| [[Fitxategi:WilliamAubrey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8004673|William Aubrey]]''
|
| 1529
| 1595
| ''[[:d:Q52158053|Cantref]]''
|-
| style='text-align:right'| 5483
|
| ''[[:d:Q8005020|William Banks]]''
|
| 1925
| 1991
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 5484
|
| ''[[:d:Q8005220|William Baxter]]''
|
| 1650
| 1723
| ''[[:d:Q13129655|Llanllugan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5485
|
| ''[[:d:Q8005289|William Beck]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5486
|
| ''[[:d:Q8005312|William Bedloe]]''
|
| 1650
| 1680
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 5487
| [[Fitxategi:Sir Wm. Berry LCCN2014715089.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8005480|William Berry, 1st Viscount Camrose]]''
|
| 1879
| 1954
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5488
|
| ''[[:d:Q8005633|William Blethyn]]''
|
| 1501
| 1591
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5489
| [[Fitxategi:William Bloomfield Douglas.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8005643|William Bloomfield Douglas]]''
|
| 1822
| 1906
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5490
| [[Fitxategi:William Brace.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q8005819|William Brace]]''
|
| 1865
| 1947
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 5491
| [[Fitxategi:William Bradshaw by Enoch Seeman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8005843|William Bradshaw]]''
|
| 1671
| 1732
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5492
|
| ''[[:d:Q8006111|William Bulkeley]]''
|
| 1691
| 1760
| ''[[:d:Q13129631|Llanfechell]]''
|-
| style='text-align:right'| 5493
|
| ''[[:d:Q8006477|William Camden Edwards]]''
|
| 1777
| 1855
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 5494
|
| ''[[:d:Q8006723|William Charles Fuller]]''
|
| 1884
| 1974
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 5495
| [[Fitxategi:Lord Cope.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8007106|William Cope, 1st Baron Cope]]''
|
| 1870
| 1946
| [[Roath]]
|-
| style='text-align:right'| 5496
|
| ''[[:d:Q8007183|William Cove]]''
|
| 1888
| 1963
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5497
| [[Fitxategi:William Crawshay II (1788–1867).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8007280|William Crawshay II]]''
|
| 1788
| 1867
| [[Pendoylan|Pendeulwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5498
|
| ''[[:d:Q8007617|William David Owen]]''
| idazle britainiarra
| 1874
| 1925
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 5499
|
| ''[[:d:Q8007618|William David Phillips]]''
|
| 1855
| 1918
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5500
| [[Fitxategi:Syr-William-Davies-AS-Sir-Benfro.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8007633|William Davies]]''
|
| 1821
| 1895
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5501
|
| ''[[:d:Q8007637|William Davies]]''
|
| 1882
| 1966
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5502
|
| ''[[:d:Q8007641|William Davies]]''
|
| 1890
| 1967
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 5503
|
| ''[[:d:Q8007642|William Davies]]''
|
|
| 1593
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 5504
|
| ''[[:d:Q8007644|William Davies]]''
|
| 1916
|
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 5505
|
| ''[[:d:Q8008479|William Edwards]]''
|
| 1851
| 1940
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5506
|
| ''[[:d:Q8008480|William Edwards]]''
|
| 1938
| 2007
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 5507
|
| ''[[:d:Q8008498|William Egan]]''
|
| 1872
| 1946
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 5508
|
| ''[[:d:Q8008562|William Ellis Bailiff]]''
|
| 1882
| 1972
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 5509
|
| ''[[:d:Q8008626|William Erbery]]''
|
| 1604
| 1654
| ''[[:d:Q39011988|Roath Dogfield]]''
|-
| style='text-align:right'| 5510
|
| ''[[:d:Q8008690|William Evans]]''
|
| 1895
| 1988
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 5511
|
| ''[[:d:Q8008691|William Evans]]''
|
| 1853
| 1919
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 5512
|
| ''[[:d:Q8008695|William Evans]]''
|
|
|
| [[Llanedi]]
|-
| style='text-align:right'| 5513
| [[Fitxategi:William George Evans (1883 – 1946).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8008698|William Evans]]''
|
| 1883
| 1946
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 5514
|
| ''[[:d:Q8009059|William Finney]]''
|
| 1866
| 1927
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5515
|
| ''[[:d:Q8009287|William Foxwist]]''
|
| 1610
| 1673
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5516
| [[Fitxategi:The Pierhead Building, Cardiff Bay - geograph.org.uk - 852953.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8009291|William Frame]]''
|
| 1848
| 1906
| [[Cardiffko gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 5517
| [[Fitxategi:William Gilbert Rees, July 1853.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8009876|William Gilbert Rees]]''
|
| 1827
| 1898
| ''[[:d:Q18160141|Haroldston St. Issell's]]''
|-
| style='text-align:right'| 5518
| [[Fitxategi:William Graham - National Assembly for Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8010078|William Graham]]''
|
| 1949
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5519
| [[Fitxategi:Gwynn William.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q8010301|William Gwynn]]''
|
| 1856
| 1897
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5520
|
| ''[[:d:Q8010926|William Harris]]''
|
| 1884
| 1956
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5521
| [[Fitxategi:Bishop Havard by Evan Walters.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8011018|William Havard]]''
|
| 1889
| 1956
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 5522
|
| ''[[:d:Q8012147|William Henry Scourfield]]''
| politikari britainiarra
| 1776
| 1843
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5523
|
| ''[[:d:Q8012259|William Herbert Waring]]''
|
| 1885
| 1918
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 5524
|
| ''[[:d:Q8012322|William Higgins]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5525
|
| ''[[:d:Q8012504|William Hopper]]''
|
| 1922
| 2008
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5526
|
| ''[[:d:Q8012598|William Howell]]''
|
| 1863
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5527
|
| ''[[:d:Q8012638|Billy Hughes]]''
|
| 1865
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5528
|
| ''[[:d:Q8013054|Gerry Humphreys]]''
|
| 1931
| 2006
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 5529
|
| ''[[:d:Q8013397|William Jackson]]''
|
| 1876
| 1954
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 5530
|
| ''[[:d:Q8013423|William James]]''
|
| 1902
| 1972
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 5531
| [[Fitxategi:W. J. Gruffydd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8013623|W. J. Gruffydd]]''
|
| 1881
| 1954
| [[Bethel]]
|-
| style='text-align:right'| 5532
| [[Fitxategi:WJParry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8013655|William John Parry]]''
|
| 1842
| 1927
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 5533
|
| ''[[:d:Q8013687|William Johnson]]''
|
|
| 1997
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5534
|
| ''[[:d:Q8013720|William Jones]]''
|
| 1755
| 1821
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5535
| [[Fitxategi:William Jones AS Arfon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8013725|William Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1859
| 1915
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 5536
|
| ''[[:d:Q8013728|William Jones]]''
|
| 1876
| 1918
| [[Penrhiwceiber]]
|-
| style='text-align:right'| 5537
| [[Fitxategi:William Jones (1726-1795).jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8013729|William Jones]]''
|
| 1726
| 1795
| [[Llangadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 5538
|
| ''[[:d:Q8013731|William Jones]]''
|
| 1676
| 1725
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 5539
| [[Fitxategi:William Lewis, 1st Baron Merthyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8014533|William Lewis, 1st Baron Merthyr]]''
|
| 1837
| 1914
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5540
|
| ''[[:d:Q8014542|William James Lewis]]''
|
| 1847
| 1926
| ''[[:d:Q13129674|Llanwyddelan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5541
|
| ''[[:d:Q8014552|William Lewis Thomas]]''
|
| 1913
| 1995
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5542
|
| ''[[:d:Q8014626|William Llewellyn Morgan]]''
|
| 1884
| 1960
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5543
|
| ''[[:d:Q8014627|William Llewellyn Thomas]]''
|
| 1872
| 1943
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5544
|
| ''[[:d:Q8014630|William Llewelyn Davies]]''
|
| 1887
| 1952
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 5545
|
| ''[[:d:Q8014638|William Lloyd]]''
|
| 1782
| 1857
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5546
|
| ''[[:d:Q8014765|William Lucas Collins]]''
|
| 1815
| 1887
| [[Oxwich]]
|-
| style='text-align:right'| 5547
|
| ''[[:d:Q8015052|William Mainwaring]]''
|
| 1884
| 1971
| ''[[:d:Q5446227|Fforestfach]]''
|-
| style='text-align:right'| 5548
| [[Fitxategi:WilliamLortMansel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8015101|William Mansel]]''
|
| 1753
| 1820
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 5549
|
| ''[[:d:Q8015535|William Meggitt]]''
|
| 1894
| 1927
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5550
| [[Fitxategi:William M James the judge.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8015629|William Milbourne James]]''
|
| 1807
| 1881
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5551
|
| ''[[:d:Q8015715|William Molloy, Baron Molloy]]''
|
| 1918
| 2001
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5552
| [[Fitxategi:Thomas Lawrence - Portrait of William Morgan (1750-1833).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8015809|William Morgan]]''
|
| 1750
| 1833
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5553
|
| ''[[:d:Q8015812|William Morgan]]''
|
|
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 5554
|
| ''[[:d:Q8016046|William Nathaniel Jones]]''
|
| 1858
| 1934
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 5555
|
| ''[[:d:Q8016190|William Norton]]''
|
| 1862
| 1898
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5556
| [[Fitxategi:William Osborne Smith -Past masters, St Paul's Lodge, 374, ERmontage of 36 photographs (HS85-10-25525) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8016385|William Osborne Smith]]''
| gudari kanadarra
| 1833
| 1887
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5557
| [[Fitxategi:William Owen Pughe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8016424|William Owen Pughe]]''
|
| 1759
| 1835
| [[Llanfihangel-y-pennant, Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5558
|
| ''[[:d:Q8016742|William Penfro Rowlands]]''
|
| 1860
| 1937
| [[Llys y Fran]]
|-
| style='text-align:right'| 5559
|
| ''[[:d:Q8017032|William Powell]]''
|
| 1948
| 2022
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 5560
| [[Fitxategi:William Powell - National Assembly for Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017036|William Powell]]''
| politikari britainiarra
|
|
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5561
| [[Fitxategi:William Price painting (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017083|William Price]]''
|
| 1800
| 1893
| [[Rudry|Rhydri]]
|-
| style='text-align:right'| 5562
|
| ''[[:d:Q8017260|William R. P. George]]''
|
| 1912
| 2006
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 5563
| [[Fitxategi:Dr William Rees (Gwilym Hiraethog, 1802-83) (1870) NLW3364252.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017443|William Rees]]''
|
| 1802
| 1883
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 5564
| [[Fitxategi:William Rees-Davies.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017448|William Rees Morgan Davies]]''
|
| 1863
| 1939
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 5565
|
| ''[[:d:Q8017467|William Reid Clanny]]''
|
| 1776
| 1850
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5566
|
| ''[[:d:Q8017511|William Rhodes]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5567
|
| ''[[:d:Q8017514|William Rhys-Herbert]]''
| musikagile estatubatuarra
| 1868
| 1921
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 5568
|
| ''[[:d:Q8017521|William Richard Arnold]]''
|
| 1881
| 1957
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5569
|
| ''[[:d:Q8017537|William Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 5570
| [[Fitxategi:William Richards minister.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017538|William Richards]]''
|
| 1749
| 1818
| ''[[:d:Q16898205|Penrydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 5571
|
| ''[[:d:Q8017648|William Roberts]]''
|
| 1585
| 1665
| [[Llanynys]]
|-
| style='text-align:right'| 5572
|
| ''[[:d:Q8017651|William Roberts]]''
|
| 1859
|
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 5573
|
| ''[[:d:Q8017653|William Roberts]]''
|
| 1863
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 5574
| [[Fitxategi:William Roberts (physician).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8017657|William Roberts]]''
|
| 1830
| 1899
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 5575
|
| ''[[:d:Q8017668|William Robertson]]''
|
| 1874<br/>1873
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 5576
|
| ''[[:d:Q8017750|William Roos]]''
|
| 1808
| 1878
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 5577
|
| ''[[:d:Q8017810|William Rowland]]''
|
| 1904
| 1942
| [[Llandrillo-yn-Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 5578
| [[Fitxategi:William Salesbury on the Translator's Memorial; Llanelwy - St Asaph, Cymru 07.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8018052|William Salesbury]]''
|
| 1520
| 1584
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 5579
|
| ''[[:d:Q8018108|William Sandham]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5580
|
| ''[[:d:Q8018129|William Sarvis]]''
|
| 1898
| 1968
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5581
| [[Fitxategi:William Tecumseh Davies (1831–1912), Lieutenant Governor of Pennsylvania from 1887–91.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8019049|William T. Davies]]''
| politikari estatubatuarra
| 1831
| 1912
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 5582
| [[Fitxategi:Revd William Thomas (Gwilym Marles, 1834-79) (U) NLW3364226.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8019284|William Thomas]]''
|
| 1834
| 1879
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 5583
| [[Fitxategi:Portrait of William Thomas, 'Islwyn' (4671182).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8019287|William Thomas]]''
|
| 1832
| 1878
| [[Ynysddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5584
|
| ''[[:d:Q8019290|William Thomas]]''
|
| 1734
| 1799
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 5585
|
| ''[[:d:Q8019294|William Thomas]]''
|
| 1885
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5586
|
| ''[[:d:Q8019295|William Thomas]]''
|
|
| 1972
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5587
|
| ''[[:d:Q8019440|William Todd-Jones]]''
|
| 1958
|
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 5588
| [[Fitxategi:Portrait of William Watkin Edward Wynne (4674672) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8020060|William Watkin Edward Wynne]]''
|
| 1801
| 1880
| ''[[:d:Q11047227|Peniarth]]''
|-
| style='text-align:right'| 5589
| [[Fitxategi:William-Williams-AS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8020385|William Williams]]''
|
| 1840
| 1904
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5590
| [[Fitxategi:VCWilliamWilliams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8020386|William Williams]]''
|
| 1890
| 1965
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5591
|
| ''[[:d:Q8020391|William Williams]]''
|
| 1856
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 5592
|
| ''[[:d:Q8020392|William Williams]]''
|
| 1859
| 1892
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 5593
|
| ''[[:d:Q8020395|William Williams]]''
|
| 1925
| 2007
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 5594
|
| ''[[:d:Q8020396|William Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5595
|
| ''[[:d:Q8020402|William Williams]]''
|
| 1927
| 2011
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 5596
| [[Fitxategi:Revd William Williams (1781-1840) (print) NLW3365416.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8020407|William Williams of Wern]]''
|
| 1781
| 1840
| ''[[:d:Q3402212|Llanfachreth]]''
|-
| style='text-align:right'| 5597
| [[Fitxategi:1882 MHRs William Wynn-Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8020624|William Wynn-Williams]]''
|
| 1828
| 1913
| [[Llangar]]
|-
| style='text-align:right'| 5598
|
| ''[[:d:Q8020629|William Wynne]]''
|
| 1671
| 1704
| ''[[:d:Q17744479|Garthewin]]''
|-
| style='text-align:right'| 5599
|
| ''[[:d:Q8020631|William Wynter]]''
|
| 1521
| 1589
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5600
|
| ''[[:d:Q8021457|Willie Davies]]''
|
| 1916
| 2002
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 5601
|
| ''[[:d:Q8021458|Willie Davies]]''
|
| 1900
| 1953
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 5602
| [[Fitxategi:Willie Thomas (Rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8021846|Willie Thomas]]''
|
| 1866
| 1921
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 5603
|
| ''[[:d:Q8021889|Willie Whitehill]]''
|
| 1934
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5604
| [[Fitxategi:1946 AIK-Birmingham ity FC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8023109|Wilson Jones]]''
|
| 1914
| 1986
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5605
| [[Fitxategi:Winifred Maxwell, Countess of Nithsdale.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8025410|Winifred Maxwell, Countess of Nithsdale]]''
|
| 1672
| 1749
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 5606
|
| ''[[:d:Q8026122|Winston Roddick]]''
|
| 1940
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5607
|
| ''[[:d:Q8040064|Wyn Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5608
| [[Fitxategi:Wyn Davies (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8040067|Wyn Davies]]''
|
| 1952
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 5609
| [[Fitxategi:Wyn Calvin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8040069|Wyn Calvin]]''
|
| 1925
| 2022
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 5610
| [[Fitxategi:Wyn Williams.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q8040073|Wyn Williams]]''
|
| 1951
|
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 5611
|
| ''[[:d:Q8040109|Wyndham Emery]]''
|
| 1897
| 1969
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5612
|
| ''[[:d:Q8040147|Wynford Dore]]''
|
| 1949
|
| [[Tongwynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5613
| [[Fitxategi:The Wynford Vaughan-Thomas Memorial (5665468287).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8040155|Wynford Vaughan-Thomas]]''
|
| 1908
| 1987
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5614
|
| ''[[:d:Q8040203|Wynne Hooper]]''
|
| 1952
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 5615
| [[Fitxategi:A Song In My Heart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8040207|Wynne Evans]]''
|
| 1972
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5616
|
| ''[[:d:Q8040449|Wyre Davies]]''
| kazetari britainiarra
|
|
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 5617
|
| ''[[:d:Q8049836|Yasmin Yusuff]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5618
| [[Fitxategi:Zephaniah Williams - Illustrated Australian News (1874).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8069294|Zephaniah Williams]]''
|
| 1795
| 1874
| [[Argoed (Caerphilly)|Argoed]]
|-
| style='text-align:right'| 5619
| [[Fitxategi:Zoe Lyons Cigar Wink High Res.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8073285|Zoe Lyons]]''
| komediante britainiarra
| 1971
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 5620
|
| ''[[:d:Q8451565|Robert Wade]]''
|
| 1962
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5621
|
| ''[[:d:Q8784090|Nathan Craze]]''
|
| 1986
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5622
| [[Fitxategi:L.Ryees DBay.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q9218440|Edward Lyndon Rees]]''
|
| 1939
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5623
|
| ''[[:d:Q9275390|Graham Harcourt]]''
|
| 1934
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5624
|
| ''[[:d:Q9346589|Evan Jenkins]]''
|
| 1895
| 1959
| ''[[:d:Q13128409|Ffair Rhos]]''
|-
| style='text-align:right'| 5625
| [[Fitxategi:Teresa Helena Higginson Servant of God.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q9357296|Teresa Helena Higginson]]''
|
| 1844
| 1905
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 5626
|
| ''[[:d:Q9371662|Wayne Cegielski]]''
| futbolari britainiarra
| 1956
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 5627
|
| ''[[:d:Q10314880|Kyle Redmond-Jones]]''
| aktore britainiarra
| 1986
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5628
|
| ''[[:d:Q10379452|Lee Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1973
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5629
| [[Fitxategi:Lot Jones Footballer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10382040|Lot Jones]]''
|
| 1882
| 1941
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 5630
| [[Fitxategi:Nathan Jones (Welsh footballer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10387537|Nathan Jones]]''
|
| 1973
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 5631
|
| ''[[:d:Q10388322|Malcolm Allen]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 5632
|
| ''[[:d:Q10391964|Billy Thomas]]''
|
| 1903
| 1992
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5633
|
| ''[[:d:Q10392508|John Mahoney]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5634
|
| ''[[:d:Q10395857|Ivor Perry]]''
| futbolari britainiarra
| 1904
|
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 5635
|
| ''[[:d:Q10396757|Neil Edwards]]''
| futbolari britainiarra (1970-)
| 1970
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5636
| [[Fitxategi:Kaid Mohamed York City v. Bath City 16-10-10 1.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q10407045|Kaid Mohamed]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Ely (Cardiff)|Ely]]
|-
| style='text-align:right'| 5637
|
| ''[[:d:Q10409543|Dudley Lewis]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5638
|
| ''[[:d:Q10409906|Bernard Purdie]]''
|
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5639
|
| ''[[:d:Q10413935|Karl Elsey]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5640
|
| ''[[:d:Q10416121|Horace Williams]]''
|
| 1900
| 1960
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 5641
|
| ''[[:d:Q10427199|Nigel Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1950
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5642
|
| ''[[:d:Q10428766|Jason Rowbotham]]''
| futbolari britainiarra
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5643
|
| ''[[:d:Q10429555|Linden Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[New Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 5644
|
| ''[[:d:Q10433007|Paul Wheeler]]''
| futbolari britainiarra
| 1965
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 5645
|
| ''[[:d:Q10441659|Richard Jones]]''
|
| 1969
|
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 5646
| [[Fitxategi:Harry Beadles.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10449958|Harry Beadles]]''
|
| 1897
| 1958
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 5647
|
| ''[[:d:Q10455270|John Hughes]]''
| futbolari britainiarra
| 1942
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5648
| [[Fitxategi:Edward "Ted" Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10459260|Ted Hughes]]''
|
| 1876
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 5649
|
| ''[[:d:Q10477308|Richard Hurlin]]''
| futbolari britainiarra
| 1984
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5650
|
| ''[[:d:Q10480632|Milly Durrant]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5651
|
| ''[[:d:Q10488853|Morrys Scott]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5652
|
| ''[[:d:Q10493312|Steve Gammon]]''
|
| 1939
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5653
|
| ''[[:d:Q10495488|Jack Lewis]]''
|
| 1902
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5654
|
| ''[[:d:Q10499403|Robert Roberts]]''
|
| 1865
| 1945
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 5655
| [[Fitxategi:James Trainer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10501113|James Trainer]]''
|
| 1863
| 1915
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5656
|
| ''[[:d:Q10510315|Frank Hoddinott]]''
|
| 1894
| 1980
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5657
|
| ''[[:d:Q10510353|Tony James]]''
|
| 1919
| 1981
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 5658
|
| ''[[:d:Q10511916|Harry Montford]]''
|
| 1859
| 1942
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5659
|
| ''[[:d:Q10513359|Nicola Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1985
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5660
|
| ''[[:d:Q10513486|Zac Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 5661
| [[Fitxategi:Loren Dykes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10514110|Loren Dykes]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5662
|
| ''[[:d:Q10514727|Wyndham Evans]]''
|
| 1951
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5663
|
| ''[[:d:Q10517262|David Davies]]''
|
| 1888
|
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 5664
| [[Fitxategi:Farah, Ibrahim.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10518079|Ibrahim Farah]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5665
|
| ''[[:d:Q10519662|John Pugsley]]''
|
| 1900
| 1976
| [[Grangetown (Cardiff)|Grangetown]]
|-
| style='text-align:right'| 5666
|
| ''[[:d:Q10521309|David Summerhayes]]''
|
| 1940
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5667
|
| ''[[:d:Q10524861|Bert Gray]]''
|
| 1900
| 1969
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 5668
|
| ''[[:d:Q10525511|Bill Roberts]]''
|
| 1859
| 1945
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5669
|
| ''[[:d:Q10527809|Idwal Davies]]''
|
| 1899
| 1980
| [[Ewloe]]
|-
| style='text-align:right'| 5670
|
| ''[[:d:Q10538955|Percy Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5671
|
| ''[[:d:Q10546480|Harry Hanford]]''
|
| 1907
| 1996
| [[Blaengwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5672
|
| ''[[:d:Q10548006|Les Jones]]''
| futbolari britainiarra (1940-)
| 1940
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5673
|
| ''[[:d:Q10548318|Harvey Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1936
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5674
|
| ''[[:d:Q10554425|Alan Halsall]]''
|
| 1940
|
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 5675
|
| ''[[:d:Q10555802|Roy Finch]]''
|
| 1922
| 2007
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 5676
|
| ''[[:d:Q10555958|Carl Slee]]''
|
| 1947
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5677
|
| ''[[:d:Q10556877|Robert Speakman]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5678
|
| ''[[:d:Q10556901|Micky Bloor]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5679
| [[Fitxategi:Desmond Brayley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10567797|Desmond Brayley, Baron Brayley]]''
|
| 1917
| 1977
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5680
|
| ''[[:d:Q10965002|Gwladus ferch Senana]]''
|
| 1250
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5681
|
| ''[[:d:Q10969182|Gwyn Griffiths]]''
|
| 1941
| 2018
| ''[[:d:Q15963881|Swyddffynnon]]''
|-
| style='text-align:right'| 5682
|
| ''[[:d:Q10970620|Nigel Jenkins]]''
|
| 1949
| 2014
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 5683
|
| ''[[:d:Q10976448|Hannah Stone]]''
|
| 1987
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5684
|
| ''[[:d:Q10978349|Edward Richard]]''
|
| 1714
| 1777
| [[Ystrad Meurig]]
|-
| style='text-align:right'| 5685
|
| ''[[:d:Q10982897|William Williams]]''
|
| 1832
| 1900
| ''[[:d:Q23727092|Bontnewydd]]''<br/>[[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5686
|
| ''[[:d:Q10994531|Marged ferch Ifan]]''
|
| 1768<br/>1699
| 1788
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 5687
|
| ''[[:d:Q10995139|Afan Ferddig]]''
|
| 700
| 800
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5688
|
| ''[[:d:Q10997050|Dyddgu Owen]]''
|
| 1906
| 1992
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 5689
|
| ''[[:d:Q11001414|Huw Garmon]]''
|
| 1966
|
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 5690
| [[Fitxategi:William Crwys Williams (Crwys).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11003861|William Williams]]''
|
| 1875
| 1968
| [[Craig Cefn Parc]]
|-
| style='text-align:right'| 5691
|
| ''[[:d:Q11005077|Rhiannon Davies Jones]]''
|
| 1921
| 2014
| [[Llanbedr]]
|-
| style='text-align:right'| 5692
|
| ''[[:d:Q11010724|Sion Jones]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1979
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5693
|
| ''[[:d:Q11017673|Humphrey Owen Jones]]''
|
| 1878
| 1912
| ''[[:d:Q15427716|Goginan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5694
|
| ''[[:d:Q11024973|John Harries]]''
|
| 1785
| 1839
| ''[[:d:Q13127612|Cwrt-y-cadno]]''
|-
| style='text-align:right'| 5695
|
| ''[[:d:Q11025719|Jane Edwards]]''
|
| 1938
|
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 5696
|
| ''[[:d:Q11026121|Llŷr Williams]]''
| piano-jotzaile britainiarra
| 1976
|
| [[Pentre Bychan]]
|-
| style='text-align:right'| 5697
|
| ''[[:d:Q11063761|Dafydd Huws]]''
|
| 1949
| 2020
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5698
|
| ''[[:d:Q11129881|Ernest Willows]]''
|
| 1886
| 1926
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5699
| [[Fitxategi:Goreuon, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11155368|Tecwyn Ifan]]''
|
| 1952
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 5700
|
| ''[[:d:Q11161686|Idwal Robling]]''
|
| 1927
| 2011
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 5701
| [[Fitxategi:Jonathan-Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11162843|Jonathan Morgan]]''
|
| 1974
|
| [[Tongwynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5702
| [[Fitxategi:Rowenahill01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11193133|Rowena Hill]]''
|
| 1938
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5703
| [[Fitxategi:ThomasTudor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11208643|Thomas Tudor]]''
|
| 1785
| 1885
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5704
|
| ''[[:d:Q11246040|Ralph Hancock]]''
|
| 1887
| 1914
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 5705
| [[Fitxategi:Beriah Gwynfe Evans (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11280238|Beriah Gwynfe Evans]]''
| politikari britainiarra
| 1848
| 1927
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 5706
|
| ''[[:d:Q11288719|Walter Gibb]]''
|
| 1919
| 2006
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 5707
| [[Fitxategi:Lorna Morgan.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q11351025|Lorna Morgan]]''
|
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5708
| [[Fitxategi:Captain Archibald Dickson Uniform cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11679925|Archibald Dickson]]''
|
| 1892
| 1939
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5709
| [[Fitxategi:John Daniel Evans (1862-1943).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11685171|John Daniel Evans]]''
|
| 1862
| 1943
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 5710
|
| ''[[:d:Q11685219|John Stone]]''
|
| 1924
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5711
|
| ''[[:d:Q11738693|Ken Buffin]]''
| gimnasta britainiarra
| 1923
| 1972
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 5712
| [[Fitxategi:Portrait of a Man in Black, Follower of Hans Holbein the Younger, c. 1600.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q11801889|Richard Williams]]''
|
| 1510
| 1544
| [[Llanishen]]
|-
| style='text-align:right'| 5713
|
| ''[[:d:Q11833942|Rebecca Rowe]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5714
|
| ''[[:d:Q11866743|John George Williams]]''
|
| 1913
| 1997
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5715
|
| ''[[:d:Q11891034|Robert Prys-Jones]]''
|
| 1949
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5716
| [[Fitxategi:Esyllt T. Lawrence.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11921104|Esyllt T. Lawrence]]''
| idazle espainiarra
| 1917
| 1995
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 5717
|
| ''[[:d:Q11935381|Maredudd ap Rhys Gryg]]''
|
| 1250
| 1271
| ''[[:d:Q3401324|Dryslwyn Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 5718
|
| ''[[:d:Q11963604|Chris Twiddy]]''
| futbolari britainiarra
| 1976
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5719
|
| ''[[:d:Q11964288|David Cyril Jenkins]]''
|
| 1889<br/>1885
| 1978
| [[Swansea]]<br/>[[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 5720
|
| ''[[:d:Q12025739|Joe Dunthorne]]''
| idazle britainiarra
| 1982
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5721
| [[Fitxategi:Portrait of Penry Williams (4671215).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12065586|Penry Williams]]''
|
| 1802
| 1885
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5722
| [[Fitxategi:Henry Hussey Vivian, Vanity Fair, 1886-06-05.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12072266|Henry Vivian, 1st Baron Swansea]]''
|
| 1821
| 1894
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5723
| [[Fitxategi:Morgan Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12072959|Morgan Williams]]''
|
| 1878
| 1970
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5724
|
| ''[[:d:Q12162082|Darran Smith]]''
|
| 1975
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5725
| [[Fitxategi:Adrian Lloyd Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12300610|Adrian Lloyd Hughes]]''
| kazetari danimarkarra
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5726
|
| ''[[:d:Q12346622|Douglas B. Gregor]]''
|
| 1909
| 1995
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5727
|
| ''[[:d:Q12386943|Daniel ap Llosgwrn Mew]]''
|
| 1150
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5728
|
| ''[[:d:Q12390330|Gwernen ap Clyddno]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5729
|
| ''[[:d:Q12407875|Hugh Holland]]''
|
| 1569
| 1633
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5730
|
| ''[[:d:Q12740776|Shelagh Roberts]]''
|
| 1924
| 1992
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 5731
|
| ''[[:d:Q12784125|Albert Edward Nash]]''
| gudari kanadarra
| 1882
| 1944
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5732
|
| ''[[:d:Q12794838|Lewis Henry Owain Pugh]]''
|
| 1907
| 1981
| [[Glandyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 5733
|
| ''[[:d:Q12795056|Llewellyn Isaac Gethin Morgan-Owen]]''
|
| 1879
| 1960
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 5734
|
| ''[[:d:Q12813930|Clive Kingston]]''
|
| 1915
| 1994
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5735
|
| ''[[:d:Q12859012|Margaret Purves]]''
|
| 1935
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5736
|
| ''[[:d:Q12881301|Betty Bartlett-Ambatielos]]''
|
| 1917
| 2011
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5737
|
| ''[[:d:Q12977437|Kay Green]]''
|
| 1927
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5738
|
| ''[[:d:Q12988572|Lynne Thomas]]''
|
| 1939
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5739
| [[Fitxategi:Jones Hewson (1874–1902) as Luiz in The Gondoliers.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q13107212|Jones Hewson]]''
|
| 1874
| 1902
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5740
| [[Fitxategi:AledPugh2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13125438|Aled Pugh]]''
|
| 1980
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5741
| [[Fitxategi:Aled Rhys Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13125439|Aled Rhys Hughes]]''
|
| 1966
|
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 5742
|
| ''[[:d:Q13125469|Alun Jones]]''
|
| 1946
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 5743
|
| ''[[:d:Q13125471|Alun Llywelyn-Williams]]''
|
| 1913
| 1988
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5744
|
| ''[[:d:Q13125540|Annes Glynn]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q16103637|Brynsiencyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5745
|
| ''[[:d:Q13125546|Anthony K. Campbell]]''
|
| 1945
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5746
|
| ''[[:d:Q13125580|Arfon Gwilym]]''
|
| 1950
|
| ''[[:d:Q13131064|Rhydymain]]''
|-
| style='text-align:right'| 5747
|
| ''[[:d:Q13125586|Arfon Wyn]]''
|
| 1952
|
| [[Llanfairpwllgwyngyll|Llanfair Pwllgwyngyll]]
|-
| style='text-align:right'| 5748
|
| ''[[:d:Q13125608|Arthur Howard Williams]]''
| xakelari britainiarra
| 1950
|
| [[Pontyclun]]
|-
| style='text-align:right'| 5749
|
| ''[[:d:Q13125609|Arthur of Bardsey]]''
|
| 1150
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5750
|
| ''[[:d:Q13125672|Benjamin Thomas Hopkins]]''
|
| 1897
| 1981
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 5751
| [[Fitxategi:Ben Davies, Pant-teg.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13125957|Ben Davies]]''
|
| 1864
| 1937
| [[Cwmllynfell]]
|-
| style='text-align:right'| 5752
| [[Fitxategi:Portrait of The Revd. Benjamin Francis, A.M (4670733) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13125985|Benjamin Francis]]''
|
| 1734
| 1799
| [[Cenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5753
|
| ''[[:d:Q13125995|Beryl Williams]]''
|
| 1937
| 2004
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5754
|
| ''[[:d:Q13126247|Brinley Rees]]''
|
| 1919
| 2004
| [[Tondu]]
|-
| style='text-align:right'| 5755
| [[Fitxategi:Llen Natur Conference May 2017 26.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13126293|Bruce Griffiths]]''
|
| 1938
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 5756
|
| ''[[:d:Q13126322|Bryan Martin Davies]]''
|
| 1933
| 2015
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 5757
|
| ''[[:d:Q13126457|Cadwallon ap Gruffydd]]''
|
| 1090
| 1132
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5758
|
| ''[[:d:Q13126875|Cassie Jane Davies]]''
| maistra britainiarra
| 1898
| 1988
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 5759
|
| ''[[:d:Q13126878|Caryl Lewis]]''
| idazle britainiarra
| 1978
|
| [[Birkenhead]]<br/>[[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 5760
| [[Fitxategi:Catrin Dafydd Bardd y Goron Awst 2018 cropped 4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13126947|Catrin Dafydd]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5761
|
| ''[[:d:Q13127291|Crach Ffinnant]]''
|
| 1350
|
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 5762
|
| ''[[:d:Q13127753|D. J. Davies]]''
|
| 1885
| 1970
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5763
|
| ''[[:d:Q13127762|Dafydd Benwyn]]''
|
| 1550
|
| [[Llangeinor]]
|-
| style='text-align:right'| 5764
|
| ''[[:d:Q13127765|Dafydd Alaw]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5765
|
| ''[[:d:Q13127766|Dafydd Nicolas]]''
|
| 1705
| 1774
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5766
| [[Fitxategi:Portrait of Dan Isaac Davies (4669990).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127784|Dan Isaac Davies]]''
|
| 1839
| 1887
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 5767
|
| ''[[:d:Q13127787|Damian Walford Davies]]''
|
| 1971
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5768
|
| ''[[:d:Q13127791|Daniel Morden]]''
| idazle britainiarra
| 1964
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 5769
| [[Fitxategi:Daniel Rees (Cymeriadau TGJ).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127792|Daniel Rees]]''
|
| 1855
| 1931
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5770
|
| ''[[:d:Q13127794|D. Simon Evans]]''
|
| 1921
| 1998
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5771
| [[Fitxategi:Portrait of David (Dewi Emlyn) Davies (4673062) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127810|David Davies]]''
|
| 1817
| 1888
| [[Cenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5772
| [[Fitxategi:David Ffrangcon Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127814|David Ffrangcon-Davies]]''
|
| 1855
| 1918
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 5773
| [[Fitxategi:Revd David Rowlands (Dewi Mon, 1836-1907) NLW3361826.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127816|David Rowlands]]''
|
| 1836
| 1907
| [[Rhosybol]]
|-
| style='text-align:right'| 5774
|
| ''[[:d:Q13127818|David Mathew Williams]]''
|
| 1900
| 1970
| ''[[:d:Q13126981|Cellan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5775
|
| ''[[:d:Q13127821|David Tecwyn Lloyd]]''
|
| 1914
| 1992
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 5776
|
| ''[[:d:Q13127822|David Myrddin Lloyd]]''
|
| 1909
| 1981
| ''[[:d:Q5446227|Fforestfach]]''
|-
| style='text-align:right'| 5777
| [[Fitxategi:David-Miall-Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127823|David Miall Edwards]]''
|
| 1873
| 1941
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 5778
|
| ''[[:d:Q13127839|Deiniolen]]''
|
| 600
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5779
|
| ''[[:d:Q13127844|Deio ab Ieuan Du]]''
|
|
|
| [[Llangynfelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5780
| [[Fitxategi:Dewi Emrys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127867|Dewi Emrys]]''
|
| 1881
| 1952
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 5781
| [[Fitxategi:Ras yr Iaith dau ddraig a Dewi Pws 2016 Cei Newydd (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13127868|Dewi 'Pws' Morris]]''
|
| 1948
| 2024
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 5782
|
| ''[[:d:Q13127871|Dewi Nantbrân]]''
| idazle britainiarra
| 1750
| 1781
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 5783
|
| ''[[:d:Q13127926|Dona]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5784
| [[Fitxategi:Church of St Dwywe, Dyffryn Ardudwy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128004|Dwywe]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5785
|
| ''[[:d:Q13128010|Dyfan Roberts]]''
|
| 1949
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5786
|
| ''[[:d:Q13128017|Dyfrig Wynn Jones]]''
|
| 1977
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5787
|
| ''[[:d:Q13128018|Dyfnallt Morgan]]''
|
| 1917
| 1994
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5788
|
| ''[[:d:Q13128080|Edward Dafydd]]''
|
| 1550
|
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 5789
|
| ''[[:d:Q13128085|Edward Charles]]''
|
| 1757
| 1828
| [[Clocaenog]]
|-
| style='text-align:right'| 5790
|
| ''[[:d:Q13128086|Edward David Hughes]]''
|
| 1906
| 1963
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 5791
|
| ''[[:d:Q13128095|Efa ferch Madog]]''
|
| 1200
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 5792
|
| ''[[:d:Q13128122|Eigra Lewis Roberts]]''
|
| 1939
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 5793
|
| ''[[:d:Q13128224|Elena Puw Morgan]]''
|
| 1900
| 1973
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 5794
| [[Fitxategi:Hugh Emyr Davies (Emyr).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128262|Emyr Davies]]''
|
| 1878
| 1950
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 5795
|
| ''[[:d:Q13128265|Emyr Wyn]]''
|
| 1952
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5796
| [[Fitxategi:The Llanynghenedl Standing Stone, Anglesey. - geograph.org.uk - 110758.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128270|Enghenedl]]''
|
| 600
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5797
|
| ''[[:d:Q13128283|Enid Pierce Roberts]]''
|
| 1917
| 2010
| [[Llangadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 5798
|
| ''[[:d:Q13128321|Evan Thomas Davies]]''
|
| 1878
| 1969
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5799
| [[Fitxategi:Evan Jones (Ieuan Gwynedd).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128322|Evan Jones]]''
|
| 1820
| 1852
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5800
| [[Fitxategi:Portrait of Evan Davies (4672729).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128324|Evan Davies]]''
|
| 1801
| 1888
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5801
|
| ''[[:d:Q13128327|Evan Jones]]''
|
| 1787
| 1859
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 5802
| [[Fitxategi:E Keri Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128330|Evan Keri Evans]]''
|
| 1860
| 1941
| ''[[:d:Q16247790|Pont Ceri]]''
|-
| style='text-align:right'| 5803
| [[Fitxategi:Ieuan Glan Geirionydd.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128331|Evan Evans]]''
|
| 1795
| 1855
| ''[[:d:Q29483107|Tan-y-Celyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5804
|
| ''[[:d:Q13128333|Evan Jenkin Evans]]''
|
| 1882
| 1944
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 5805
|
| ''[[:d:Q13128566|Gareth Wynn Jones]]''
|
| 1937
| 2007
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 5806
|
| ''[[:d:Q13128575|Garry Owen]]''
|
| 1958
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5807
|
| ''[[:d:Q13128587|Gary Slaymaker]]''
|
| 1963
|
| [[Cwmann]]
|-
| style='text-align:right'| 5808
|
| ''[[:d:Q13128611|George Lewis]]''
|
| 1763
| 1822
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 5809
| [[Fitxategi:GeraintJarman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13128619|Geraint Jarman]]''
|
| 1950
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5810
|
| ''[[:d:Q13128623|Geraint Jones]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5811
|
| ''[[:d:Q13128625|Geraint Griffiths]]''
|
| 1949
|
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 5812
|
| ''[[:d:Q13128662|Glyn M. Ashton]]''
|
| 1910
| 1991
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 5813
|
| ''[[:d:Q13128670|Glyn Wise]]''
|
| 1988
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 5814
|
| ''[[:d:Q13128682|Golyddan Fardd]]''
|
| 650
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5815
|
| ''[[:d:Q13128702|Goronwy ap Heilin]]''
|
|
| 1283
| [[Llaneilian]]
|-
| style='text-align:right'| 5816
|
| ''[[:d:Q13128777|Gronw Ddu o Fôn]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5817
|
| ''[[:d:Q13128779|Gruffudd Llwyd]]''
|
| 1250
| 1335
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5818
|
| ''[[:d:Q13128780|Gronw Ddu]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5819
|
| ''[[:d:Q13128784|Gruffydd Young]]''
|
| 1370
| 1435
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5820
|
| ''[[:d:Q13128786|Gruffudd ab Ieuan ap Llywelyn Fychan]]''
|
| 1485
| 1553
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 5821
|
| ''[[:d:Q13128794|Gruffudd ap Nicolas]]''
|
| 1450<br/>1385
| 1461
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5822
|
| ''[[:d:Q13128795|Gruffudd ap Llywelyn Lwyd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5823
|
| ''[[:d:Q13128796|Gruffydd Sion Pritchard]]''
|
| 1987
|
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 5824
|
| ''[[:d:Q13128800|Gruffydd Robert]]''
|
| 1527
| 1598
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 5825
|
| ''[[:d:Q13128857|Gwilym Owen]]''
|
| 1880
| 1940
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 5826
|
| ''[[:d:Q13128861|Gwilym Thomas Hughes]]''
|
| 1895
| 1978
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 5827
|
| ''[[:d:Q13128891|Gwyn Elfyn]]''
| aktore britainiarra
| 1960
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5828
|
| ''[[:d:Q13128896|Gwynhoedl]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5829
|
| ''[[:d:Q13128901|Gwynin]]''
|
|
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5830
|
| ''[[:d:Q13129026|Heledd Cynwal]]''
|
| 1975
|
| [[Bethlehem (Carmarthenshire)|Bethlehem]]
|-
| style='text-align:right'| 5831
|
| ''[[:d:Q13129028|Hywel Heilyn]]''
|
|
|
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 5832
|
| ''[[:d:Q13129090|Hilma Lloyd Edwards]]''
|
| 1959
|
| [[Bontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 5833
|
| ''[[:d:Q13129092|Hillyn]]''
|
| 1250
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 5834
|
| ''[[:d:Q13129132|Hopcyn ap Tomas]]''
|
| 1335
|
| [[Ynysforgan]]
|-
| style='text-align:right'| 5835
|
| ''[[:d:Q13129135|Horace Charles Jones]]''
|
| 1906
| 1998
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5836
|
| ''[[:d:Q13129158|Hugh Bevan]]''
|
| 1911
| 1979
| [[Saron (Carmarthenshire)|Saron]]
|-
| style='text-align:right'| 5837
| [[Fitxategi:Hugh Evans Cwm eithin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129159|Hugh Evans]]''
|
| 1854
| 1934
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 5838
|
| ''[[:d:Q13129160|Hugh Brython Hughes]]''
|
| 1848
| 1913
| [[Tregarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5839
| [[Fitxategi:Hugh Hughes (Hugh Tegai, 1805-64) (print) NLW3361210.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129165|Hugh Hughes]]''
|
| 1805
| 1864
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 5840
|
| ''[[:d:Q13129166|Hugh Jones]]''
|
| 1749
| 1825
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5841
|
| ''[[:d:Q13129169|Hugh Hughes]]''
|
| 1693
| 1776
| ''[[:d:Q6661266|Llandyfrydog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5842
|
| ''[[:d:Q13129177|Hugh Hughes]]''
|
| 1824
| 1898
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5843
| [[Fitxategi:Huw Chiswell - 4492516889.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129190|Huw Chiswell]]''
|
| 1961
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5844
|
| ''[[:d:Q13129194|Huw Jones]]''
|
| 1700
| 1782
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 5845
|
| ''[[:d:Q13129199|Huw Llywelyn Davies]]''
|
| 1945
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 5846
|
| ''[[:d:Q13129200|Huw Llwyd]]''
|
| 1568
| 1630
| ''[[:d:Q29484382|Cynfal-fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 5847
| [[Fitxategi:Huw Edwards (James Tamim crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129201|Huw Edwards]]''
|
| 1961
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 5848
|
| ''[[:d:Q13129204|Huw Pritchard]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5849
| [[Fitxategi:Meltdown Festival Sunday Surprises Huw Stephens (41075747240).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129206|Huw Stephens]]''
|
| 1981
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5850
|
| ''[[:d:Q13129207|Hydwedd Boyer]]''
|
| 1912
| 1970
| [[Alltwen]]
|-
| style='text-align:right'| 5851
|
| ''[[:d:Q13129225|Ian Cottrell]]''
|
| 1973
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 5852
|
| ''[[:d:Q13129235|Idwal Jones]]''
|
| 1910
| 1985
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 5853
|
| ''[[:d:Q13129236|Idris Caffrey]]''
|
|
|
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 5854
|
| ''[[:d:Q13129237|Idris Foster]]''
|
| 1911
| 1984
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 5855
|
| ''[[:d:Q13129239|Iestyn Garlick]]''
|
| 1952
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5856
|
| ''[[:d:Q13129240|Ifan Morgan Jones]]''
|
| 1984
|
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5857
|
| ''[[:d:Q13129262|Ioan Bowen Rees]]''
|
| 1929
| 1999
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5858
|
| ''[[:d:Q13129264|John Jenkin]]''
|
| 1716
| 1796
| [[Llechryd]]
|-
| style='text-align:right'| 5859
|
| ''[[:d:Q13129265|Iorwerth ab y Cyriog]]''
|
| 1400
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5860
| [[Fitxategi:Iolo Ceredig Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129267|Iolo Ceredig Jones]]''
|
| 1947
| 2021
| ''[[:d:Q15987290|Coed-y-bryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5861
|
| ''[[:d:Q13129276|Isaac Carter]]''
|
|
| 1741
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5862
|
| ''[[:d:Q13129280|Isaac Hughes]]''
|
| 1852
| 1928
| [[Quakers Yard]]
|-
| style='text-align:right'| 5863
| [[Fitxategi:Mr. Isaac Foulkes (Llyfrbryf) ganwyd Tachwedd 9fed, 1836 ; bu farw Tachwedd 2il, 1904 (5294020).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129281|Isaac Foulkes]]''
|
| 1836
| 1904
| [[Llanfwrog (Denbighshire)|Llanfwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 5864
| [[Fitxategi:Iwan Bala (2009).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129288|Iwan Bala]]''
| margolari britainiarra
| 1956
|
| ''[[:d:Q13131214|Sarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 5865
|
| ''[[:d:Q13129291|J. Brynach Davies]]''
|
| 1873
| 1923
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 5866
|
| ''[[:d:Q13129292|Iwan Llwyd]]''
| poeta
| 1957
| 2010
| [[Carno]]
|-
| style='text-align:right'| 5867
| [[Fitxategi:James Spinther James.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129296|James Spinther James]]''
|
| 1837
| 1914
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 5868
|
| ''[[:d:Q13129297|James Nicholas]]''
|
| 1928
| 2013
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 5869
|
| ''[[:d:Q13129299|Jane Hughes]]''
|
| 1811
| 1878
| [[Pontrobert]]
|-
| style='text-align:right'| 5870
| [[Fitxategi:Jane Cave from her book.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129300|Jane Cave]]''
|
| 1754
| 1813
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5871
|
| ''[[:d:Q13129307|Jenkin Morgan Edwards]]''
|
| 1903
| 1978
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 5872
|
| ''[[:d:Q13129308|Jenny Ogwen]]''
|
| 1944
|
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 5873
| [[Fitxategi:Y Prifardd Jim Parc Nest (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129316|T. James Jones]]''
|
| 1934
|
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5874
| [[Fitxategi:John Ambrose Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129318|John Ambrose Lloyd]]''
|
| 1815
| 1874
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 5875
|
| ''[[:d:Q13129319|John Dafydd]]''
|
| 1727
| 1783
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5876
| [[Fitxategi:John-Jenkins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129321|John Barnard Jenkins]]''
|
| 1933
| 2020
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5877
|
| ''[[:d:Q13129322|John Elwyn Jones]]''
| itzultzaile britainiarra
| 1921
| 2008
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 5878
|
| ''[[:d:Q13129327|John Griffith Williams]]''
|
| 1915
| 1987
| [[Llangwnnadl]]
|-
| style='text-align:right'| 5879
|
| ''[[:d:Q13129328|John Geraint Jenkins]]''
|
| 1929
| 2009
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 5880
|
| ''[[:d:Q13129329|John Gwilym Jones]]''
|
| 1936
|
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5881
|
| ''[[:d:Q13129332|John Gruffydd Moelwyn Hughes]]''
|
| 1866
| 1944
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 5882
|
| ''[[:d:Q13129334|John Humphreys Parry]]''
|
| 1786
| 1825
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 5883
| [[Fitxategi:John Griffith (Y Gohebydd, 1821-77) NLW3365401.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129335|John Griffith]]''
|
| 1821
| 1877
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5884
|
| ''[[:d:Q13129338|John Lloyd]]''
|
| 1797
| 1875
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5885
|
| ''[[:d:Q13129341|John Lloyd-Jones]]''
|
| 1885
| 1956
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 5886
| [[Fitxategi:Dr John Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129342|John Parry]]''
|
| 1812
| 1874
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5887
|
| ''[[:d:Q13129344|John Robert Pryse]]''
|
| 1840
| 1862
| [[Llanrhyddlad|Llanrhuddlad]]
|-
| style='text-align:right'| 5888
|
| ''[[:d:Q13129345|John Roberts Evans]]''
|
| 1914
| 1982
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 5889
|
| ''[[:d:Q13129347|John Owen Griffith]]''
|
| 1828
| 1881
| [[Caernarfon]]<br/>[[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 5890
|
| ''[[:d:Q13129355|John Williams]]''
|
| 1728
| 1806
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 5891
| [[Fitxategi:Portrait of Y bardd yn ei wely (4674271).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129356|John Thomas]]''
|
| 1786
| 1859
| [[Chwilog]]
|-
| style='text-align:right'| 5892
|
| ''[[:d:Q13129357|John Roderick Rees]]''
|
| 1920
| 2009
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 5893
| [[Fitxategi:Reverend John Williams (1853–1921) (gcf10374).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129358|John Williams]]''
|
| 1854
| 1921
| ''[[:d:Q6661266|Llandyfrydog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5894
|
| ''[[:d:Q13129360|John Rowlands]]''
|
| 1915
| 2006
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 5895
|
| ''[[:d:Q13129361|John Williams]]''
|
| 1811
| 1862
| [[Llangynhafal]]
|-
| style='text-align:right'| 5896
| [[Fitxategi:Portrait of Joshua Thomas (4673043) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129363|Joshua Thomas]]''
|
| 1719
| 1797
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 5897
|
| ''[[:d:Q13129368|Josiah Jones]]''
|
| 1807
| 1887
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 5898
|
| ''[[:d:Q13129369|Josiah Thomas Jones]]''
|
| 1799
| 1873
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 5899
|
| ''[[:d:Q13129373|Kate Crockett]]''
|
|
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 5900
| [[Fitxategi:Laura Anne Jones MS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129493|Laura Anne Jones]]''
|
| 1979
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 5901
|
| ''[[:d:Q13129508|Leah Owen]]''
| abeslari britainiarra
| 1953
| 2024
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5902
|
| ''[[:d:Q13129533|Lewis Davies]]''
|
| 1863
| 1951
| [[Hirwaun]]
|-
| style='text-align:right'| 5903
| [[Fitxategi:Lewis William Lewis (Llew Llwyfo, 1831-1901) NLW3364260.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129535|Lewis William Lewis]]''
|
| 1831
| 1901
| ''[[:d:Q20594352|Llanwenllwyfo]]''
|-
| style='text-align:right'| 5904
|
| ''[[:d:Q13129536|Lewis Caerleon]]''
|
| 1500
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 5905
|
| ''[[:d:Q13129538|Lewis Hopkin]]''
|
| 1708
| 1771
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5906
|
| ''[[:d:Q13129541|Lewis Holme Lewis]]''
|
| 1866
| 1955
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]
|-
| style='text-align:right'| 5907
| [[Fitxategi:Llanllechid Church - geograph.org.uk - 110331.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13129679|Llechid]]''
|
| 600
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5908
|
| ''[[:d:Q13129698|Lleucu Llwyd]]''
|
|
|
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 5909
|
| ''[[:d:Q13129915|Manon Rhys]]''
|
| 1948
|
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 5910
|
| ''[[:d:Q13129942|Margaret Williams]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q16103637|Brynsiencyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5911
|
| ''[[:d:Q13129949|Mari Lövgreen]]''
| telebista aurkezle britainiarra
| 1983
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5912
|
| ''[[:d:Q13129962|Martin Davis]]''
|
| 1957
|
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 5913
|
| ''[[:d:Q13129976|Maureen Rhys]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Cwm y Glo]]
|-
| style='text-align:right'| 5914
|
| ''[[:d:Q13130138|Mici Plwm]]''
|
| 1944
|
| [[Llan Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 5915
|
| ''[[:d:Q13130248|Moses Glyn Jones]]''
|
| 1913
| 1994
| [[Mynytho]]
|-
| style='text-align:right'| 5916
|
| ''[[:d:Q13130254|Morys Clynnog]]''
|
| 1525
| 1581
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5917
|
| ''[[:d:Q13130283|Muriel Drinkwater]]''
|
| 1933
| 1946
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5918
|
| ''[[:d:Q13130336|Myron Wyn Evans]]''
|
| 1950
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5919
|
| ''[[:d:Q13130346|Nans Jones]]''
|
| 1915
| 2009
| ''[[:d:Q22673780|Penrhosgarnedd]]''
|-
| style='text-align:right'| 5920
|
| ''[[:d:Q13130360|Nerys Hughes]]''
| aktore britainiarra
| 1941
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 5921
|
| ''[[:d:Q13130551|Owain Meirion]]''
|
| 1803
| 1868
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 5922
| [[Fitxategi:Portrait of Owen Jones, 'Meudwy Môn' (4670352) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13130554|Owen Jones]]''
|
| 1806
| 1889
| ''[[:d:Q10987925|Llanfihangel Ysgeifiog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5923
| [[Fitxategi:Owen Gruffydd.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13130555|Owen Gruffydd]]''
|
| 1643
| 1730
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 5924
| [[Fitxategi:Owen Williams (Owain Gwyrfai, 1790-1874) NLW3362699.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13130556|Owen Williams]]''
|
| 1790
| 1874
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 5925
|
| ''[[:d:Q13130558|Owen Owen]]''
|
| 1847
| 1910
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 5926
|
| ''[[:d:Q13130596|Paul Panton]]''
|
| 1727
| 1797
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 5927
| [[Fitxategi:Llanbeblig Hours (f. 3v.) A bishop, possibly St. Peblig, blessing and wearing a mitre, and holding a crosier.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13130598|Peblig]]''
|
| 380
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5928
|
| ''[[:d:Q13130599|Paul Sheppard]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1978
|
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 5929
| [[Fitxategi:Portrait of Peter Jones, Bard, Llynlleifiad (4672939) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13130737|Peter Jones]]''
|
| 1775
| 1845
| [[Garndolbenmaen]]
|-
| style='text-align:right'| 5930
|
| ''[[:d:Q13130915|R. Gerallt Jones]]''
|
| 1934
| 1999
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5931
|
| ''[[:d:Q13130916|Ronald Lockley]]''
|
| 1903
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5932
|
| ''[[:d:Q13131021|Rhiannon Wyn]]''
|
| 1979
|
| [[Groeslon]]
|-
| style='text-align:right'| 5933
|
| ''[[:d:Q13131044|Rhosier Smyth]]''
|
| 1541
| 1625
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 5934
|
| ''[[:d:Q13131071|Rhydwen Williams]]''
|
| 1916
| 1997
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 5935
|
| ''[[:d:Q13131075|Rhys Iorwerth]]''
|
| 1983
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 5936
|
| ''[[:d:Q13131078|Rhys Jones]]''
| musikari britainiarra
| 1927
| 2015
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5937
|
| ''[[:d:Q13131094|Richard Williams]]''
|
| 1790
| 1865
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 5938
|
| ''[[:d:Q13131102|Robert Alun Roberts]]''
|
| 1894
| 1969
| ''[[:d:Q3404501|Nantlle]]''
|-
| style='text-align:right'| 5939
|
| ''[[:d:Q13131111|Robert Williams]]''
|
| 1810
| 1881
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 5940
|
| ''[[:d:Q13131118|Robyn Léwis]]''
|
| 1929
| 2019
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 5941
|
| ''[[:d:Q13131119|Robin Williams]]''
| idazle britainiarra
| 1923
| 2004
| ''[[:d:Q14508708|Rhoslan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5942
|
| ''[[:d:Q13131184|Samantha Wynne Rhydderch]]''
|
| 1966
|
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 5943
| [[Fitxategi:Sarah jacob.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131210|Sarah Jacob]]''
|
| 1857
| 1869
| [[Llanfihangel-ar-Arth]]
|-
| style='text-align:right'| 5944
|
| ''[[:d:Q13131218|Sassie Rees]]''
|
| 1916
| 2013
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 5945
|
| ''[[:d:Q13131449|Sian Owen]]''
|
| 1965
| 2013
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 5946
|
| ''[[:d:Q13131459|Simon B. Jones]]''
|
| 1894
| 1964
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5947
|
| ''[[:d:Q13131617|Stephen J. Williams]]''
|
| 1896
| 1992
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 5948
|
| ''[[:d:Q13131712|Sue Noake]]''
| maistra britainiarra
| 1952
| 2004
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5949
| [[Fitxategi:Thomas Jacob Thomas (Sarnicol).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131848|Thomas Jacob Thomas]]''
|
| 1873
| 1945
| ''[[:d:Q11054093|Capel Cynon]]''
|-
| style='text-align:right'| 5950
|
| ''[[:d:Q13131852|Thomas Hudson-Williams]]''
| unibertsitateko irakasle estatubatuarra
| 1873
| 1961
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 5951
|
| ''[[:d:Q13131853|Thomas James Jenkin]]''
|
| 1885
| 1965
| [[Maenclochog]]<br/>''[[:d:Q29505758|Budloy]]''
|-
| style='text-align:right'| 5952
|
| ''[[:d:Q13131854|Thomas Evans]]''
| poeta
| 1840
| 1865
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 5953
| [[Fitxategi:Tudno 00.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131856|Thomas Jones]]''
|
| 1844
| 1895
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 5954
| [[Fitxategi:T. E. Nicholas and D. J. Williams conversing at a CND rally at Aberystwyth (6773943208).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131857|Thomas Evan Nicholas]]''
| idazle britainiarra
| 1879
| 1971
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 5955
| [[Fitxategi:Thomas Iorwerth Ellis (5292079).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131858|Thomas Iorwerth Ellis]]''
|
| 1899
| 1970
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 5956
|
| ''[[:d:Q13131864|Thomas Williams]]''
|
| 1848
| 1927
| [[Cwmaman]]
|-
| style='text-align:right'| 5957
|
| ''[[:d:Q13131865|Thomas Williams]]''
|
| 1769
| 1848
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 5958
| [[Fitxategi:Gwilym Morganwg, bard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131866|Thomas Williams]]''
|
| 1778
| 1835
| ''[[:d:Q19799831|Llanddeti]]''
|-
| style='text-align:right'| 5959
| [[Fitxategi:Glan Alun.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13131882|Thomas Jones]]''
|
| 1811
| 1866
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 5960
|
| ''[[:d:Q13131904|Tim Jones]]''
|
| 1962
|
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 5961
|
| ''[[:d:Q13131944|Tom Parri Jones]]''
|
| 1905
| 1980
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5962
|
| ''[[:d:Q13131982|Trebor Lloyd Evans]]''
|
| 1909
| 1979
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 5963
| [[Fitxategi:Tudur Dylan Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132053|Tudur Dylan Jones]]''
|
| 1965
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5964
| [[Fitxategi:Entrance to Llandybie Parish Church - geograph.org.uk - 4445311.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132095|Saint Tybie]]''
|
|
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 5965
| [[Fitxategi:St Tyfaelog's Church, Pontlottyn - geograph.org.uk - 1152586.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132101|Tyfaelog]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5966
|
| ''[[:d:Q13132174|Vaughan Hughes]]''
| kazetari britainiarra
| 1947
| 2024
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5967
|
| ''[[:d:Q13132175|Vaughan Roderick]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5968
|
| ''[[:d:Q13132177|Vernon Jones]]''
|
| 2000
|
| [[Bow Street (Ceredigion)|Bow Street]]
|-
| style='text-align:right'| 5969
|
| ''[[:d:Q13132185|W. Gareth Jones]]''
|
| 1936
|
| ''[[:d:Q7653726|Cwm Tawe]]''
|-
| style='text-align:right'| 5970
|
| ''[[:d:Q13132190|William Rhys Nicholas]]''
| poeta britainiarra
| 1914
| 1996
| ''[[:d:Q13131775|Tegryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 5971
|
| ''[[:d:Q13132358|William John Griffith]]''
|
| 1875
| 1931
| [[Aberffraw]]
|-
| style='text-align:right'| 5972
| [[Fitxategi:Llanrwst Poets (1876) (8363305937).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132359|William John Roberts]]''
|
| 1828
| 1904
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 5973
|
| ''[[:d:Q13132360|William Jones]]''
|
| 1896
| 1961
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 5974
|
| ''[[:d:Q13132361|William Jones]]''
|
| 1764
| 1822
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5975
| [[Fitxategi:Portrait of William Williams, 'Gwilym Cyfeiliog' (4672196) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132362|William Williams]]''
|
| 1801
| 1876
| ''[[:d:Q20601420|Winllan]]''
|-
| style='text-align:right'| 5976
|
| ''[[:d:Q13132363|William Morris]]''
|
| 1705
| 1763
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5977
|
| ''[[:d:Q13132364|William Spurrell]]''
|
| 1813
| 1889
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5978
| [[Fitxategi:Portrait of Y Parch. Wm. Rowlands, 'Gwilym Lleyn' (4671153).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132366|William Rowlands]]''
|
| 1802
| 1865
| [[Bryncroes]]
|-
| style='text-align:right'| 5979
| [[Fitxategi:Portrait of Hon. W. O. Stanley, M.P (4673027).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13132369|William Owen Stanley]]''
| politikari britainiarra
| 1802
| 1884
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 5980
|
| ''[[:d:Q13157407|Henry Harries]]''
|
| 1821
| 1849<br/>1862
| ''[[:d:Q13127612|Cwrt-y-cadno]]''
|-
| style='text-align:right'| 5981
|
| ''[[:d:Q13157452|J. E. Caerwyn Williams]]''
|
| 1912
| 1999
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 5982
|
| ''[[:d:Q13218562|David Griffiths]]''
|
| 1867
| 1935
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5983
|
| ''[[:d:Q13231953|Neil A. Oakman]]''
|
| 1962
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5984
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Isaac Williams (4671204).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13341457|Isaac Williams]]''
|
| 1802
| 1865
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 5985
|
| ''[[:d:Q13405416|Einir Dafydd]]''
|
| 1989
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 5986
| [[Fitxategi:Bryn Fon gan Dogfael.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13405418|Bryn Fôn]]''
|
| 1954
|
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 5987
| [[Fitxategi:Mark joseph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13405478|Mark Joseph]]''
|
| 1965
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 5988
|
| ''[[:d:Q13405589|Iris Williams]]''
|
| 1946
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5989
| [[Fitxategi:Mary Dillwyn M.D. 1853.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13406331|Mary Dillwyn]]''
|
| 1816
| 1906
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5990
|
| ''[[:d:Q13415127|James Holmes-Siedle]]''
|
| 1910
| 1995
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 5991
| [[Fitxategi:Catrin Collier - colour.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13416998|Catrin Collier]]''
|
| 1948
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 5992
|
| ''[[:d:Q13423692|Mary Letitia Green]]''
|
| 1886
| 1978
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 5993
|
| ''[[:d:Q13522455|Ian Buckett]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1967
| 2024
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 5994
| [[Fitxategi:Judge John Rice Jones.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q13522489|John Rice Jones]]''
| politikari estatubatuarra
| 1759
| 1824
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 5995
|
| ''[[:d:Q13522522|Hugh Schofield]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5996
|
| ''[[:d:Q13563004|Gillian Gill]]''
|
| 1942
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 5997
|
| ''[[:d:Q13581065|Jamie Jones]]''
|
| 1980
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 5998
| [[Fitxategi:Hugh Price Hughes3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13583800|Hugh Price Hughes]]''
|
| 1847
| 1902
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 5999
|
| ''[[:d:Q13584022|Edward Morgan Humphreys]]''
|
| 1882
| 1955
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 6000
| [[Fitxategi:JohnLewis01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13616740|John T. Lewis]]''
|
| 1932
| 2004
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6001
| [[Fitxategi:EdwynCynrigRoberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13634239|Edwyn Cynrig Roberts]]''
|
| 1837
| 1893
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 6002
| [[Fitxategi:Ellis Wynne plaque.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13634263|Ellis Wynne]]''
|
| 1671
| 1734
| ''[[:d:Q29484377|Y Lasynys Fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 6003
|
| ''[[:d:Q13635446|Grahame Davies]]''
| idazle britainiarra
| 1964
|
| [[Coedpoeth]]
|-
| style='text-align:right'| 6004
| [[Fitxategi:Walter Davies (Gwallter Mechain).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13635559|Gwallter Mechain]]''
|
| 1761
| 1849
| [[Llanfechain]]
|-
| style='text-align:right'| 6005
|
| ''[[:d:Q13637417|Ian Jeremiah]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6006
| [[Fitxategi:Iolo Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13638382|Iolo Williams]]''
|
| 1962
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 6007
| [[Fitxategi:Portrait of John Ceiriog Hughes (4674472).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13639581|John Ceiriog Hughes]]''
|
| 1832
| 1887
| [[Llanarmon Dyffryn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 6008
|
| ''[[:d:Q13643306|Leslie Norris]]''
| idazle britainiarra
| 1921
| 2006
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6009
|
| ''[[:d:Q13643406|Lewys Daron]]''
|
| 1600
| 1530
| [[Aberdaron]]
|-
| style='text-align:right'| 6010
|
| ''[[:d:Q13645303|Lucy Christopher]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6011
| [[Fitxategi:Mark Donovan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13646991|Mark Donovan]]''
| aktore britainiarra
| 1968
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6012
|
| ''[[:d:Q13703019|Haydn Morris]]''
|
| 1891
| 1965
| [[Llanarthney]]
|-
| style='text-align:right'| 6013
|
| ''[[:d:Q14095064|Mark Whitby]]''
|
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6014
|
| ''[[:d:Q14159639|Heather Jones]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6015
| [[Fitxategi:Rhun ap Iorwerth official portrait (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14420732|Rhun ap Iorwerth]]''
|
| 1972
|
| [[Tonteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6016
| [[Fitxategi:Terwyn davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14476341|Terwyn Davies]]''
|
| 1979
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6017
| [[Fitxategi:Er cof am y diweddar Barch Thos Jones, Dynbych .. NLW3364382.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14476852|Thomas Jones]]''
|
| 1756
| 1820
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 6018
| [[Fitxategi:Revd Williams Ambrose (1813-73) NLW3362510.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14480365|William Ambrose]]''
|
| 1813
| 1873
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6019
|
| ''[[:d:Q14480438|William Glyn]]''
|
| 1504
| 1558
| ''[[:d:Q5714157|Heneglwys]]''
|-
| style='text-align:right'| 6020
|
| ''[[:d:Q14508446|Aled Jones Williams]]''
|
| 1956
|
| [[Llanwnda (Gwynedd)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 6021
|
| ''[[:d:Q14508501|Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Ednyfed]]''
|
| 1335
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6022
|
| ''[[:d:Q14508527|John Jones]]''
|
| 1904
| 1956
| ''[[:d:Q6661740|Llansaint]]''
|-
| style='text-align:right'| 6023
|
| ''[[:d:Q14508658|Myrddin ap Dafydd]]''
|
| 1956
|
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 6024
|
| ''[[:d:Q14593035|Isaac D. Seyburn]]''
|
| 1824
| 1895
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6025
|
| ''[[:d:Q14626703|Eleanor Vachell]]''
|
| 1879
| 1948
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6026
|
| ''[[:d:Q14918258|John Lloyd]]''
|
| 1649
| 1679
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 6027
| [[Fitxategi:Richard John Lloyd Price of Rhiwlas, Vanity Fair, 1885-10-10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14945454|Richard John Lloyd Price]]''
|
| 1843
| 1923
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 6028
| [[Fitxategi:David davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14945645|J. D. Davies]]''
|
| 1957
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6029
|
| ''[[:d:Q14945647|Arthur Evanson]]''
|
| 1859
| 1934
| [[Llansoy]]
|-
| style='text-align:right'| 6030
| [[Fitxategi:St Grwst.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14945657|Hugh Jones]]''
|
| 1816
| 1897
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 6031
|
| ''[[:d:Q14945659|John Lewis]]''
|
| 1580
|
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6032
|
| ''[[:d:Q14945665|John Mason]]''
|
| 1920
| 2009
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6033
| [[Fitxategi:Owen Owen (arolygydd ysgolion).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14945672|Owen Owen]]''
|
| 1850
| 1920
| [[Llaniestyn (Gwynedd)|Llaniestyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6034
|
| ''[[:d:Q14945674|Emlyn Rhoderick]]''
|
| 1920
| 2007
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6035
|
| ''[[:d:Q14945676|William Bowen Rowlands]]''
| politikari britainiarra
| 1837
| 1906
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6036
|
| ''[[:d:Q14945684|Hugh Williams]]''
|
| 1722
| 1779
| [[Llanengan]]
|-
| style='text-align:right'| 6037
|
| ''[[:d:Q14946841|Mark Evans]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6038
| [[Fitxategi:Paul Atherton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14949171|Paul Atherton]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6039
|
| ''[[:d:Q14949184|Clement Price Thomas]]''
|
| 1893
| 1973
| [[Abercarn]]
|-
| style='text-align:right'| 6040
|
| ''[[:d:Q14949186|Hilary Tann]]''
| musikagile britainiarra
| 1947
| 2023
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 6041
|
| ''[[:d:Q14982023|John Walters]]''
|
| 1721
| 1797
| [[Llanedi]]
|-
| style='text-align:right'| 6042
|
| ''[[:d:Q15008212|Dafydd Bullock]]''
|
| 1953
|
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 6043
| [[Fitxategi:Daniel Lleufer Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15049074|Daniel Lleufer Thomas]]''
|
| 1863
| 1940
| [[Talley]]
|-
| style='text-align:right'| 6044
|
| ''[[:d:Q15050659|Leo McAuliffe]]''
|
| 1933
| 2018
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 6045
|
| ''[[:d:Q15052584|Martin Daunton]]''
|
| 1949
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6046
|
| ''[[:d:Q15052605|Richard Evans]]''
|
| 1968
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 6047
|
| ''[[:d:Q15054657|John Lasarus Williams]]''
|
| 1924
| 2004
| [[Llangoed]]
|-
| style='text-align:right'| 6048
|
| ''[[:d:Q15062913|Matt Parry]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6049
| [[Fitxategi:Watcyn Wyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15074921|Watkin Hezekiah Williams]]''
|
| 1844
| 1905
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 6050
| [[Fitxategi:Trebor Edwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15077570|Trebor Edwards]]''
| abeslari britainiarra
| 1939
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 6051
|
| ''[[:d:Q15109553|Jim Ede]]''
|
| 1895
| 1990
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6052
| [[Fitxategi:Illingworth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15109565|Leslie Gilbert Illingworth]]''
|
| 1902
| 1979
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6053
| [[Fitxategi:Hungarian National Circus 2014 Richter József Jr. 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15148558|József Richter]]''
|
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6054
|
| ''[[:d:Q15149236|Jonathan Jones]]''
|
| 1976
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6055
| [[Fitxategi:Gutyn Peris.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q15244394|Griffith Williams]]''
|
| 1769
| 1838
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6056
| [[Fitxategi:Antoing - Triptyque des Monts et Châteaux, étape 1, 4 avril 2014, départ (100).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q15285212|Owain Doull]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6057
|
| ''[[:d:Q15378581|Peter Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
|
| [[Treforest]]
|-
| style='text-align:right'| 6058
|
| ''[[:d:Q15378630|Thomas Davis]]''
|
| 1837
| 1919
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6059
|
| ''[[:d:Q15378639|Phil Clift]]''
|
| 1918
| 2005
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 6060
| [[Fitxategi:Joseph Davis 1865 public domain USGov.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15378641|Joseph Davis]]''
|
| 1838
| 1895
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6061
|
| ''[[:d:Q15401784|Simon Cox]]''
| golf-jokalari britainiarra
| 1952
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6062
|
| ''[[:d:Q15427153|Patricia Llewellyn]]''
|
| 1962
| 2017
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6063
|
| ''[[:d:Q15428968|Dean Gratton]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6064
| [[Fitxategi:Reverend Benjamin Evans (Telynfab) (1845–1900) (gcf10105).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15429196|Benjamin Evans]]''
|
| 1844
| 1900
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6065
|
| ''[[:d:Q15429403|John Vaughan]]''
|
| 1871
| 1956
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6066
|
| ''[[:d:Q15433564|Stephen Knight]]''
|
| 1960
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6067
|
| ''[[:d:Q15434762|Jack Livesey]]''
|
| 1901
| 1961
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6068
|
| ''[[:d:Q15435915|Bernard Lloyd]]''
|
| 1934
| 2018
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6069
|
| ''[[:d:Q15438714|W. D. Davies]]''
|
| 1911
| 2001
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 6070
| [[Fitxategi:Ian Hamilton, Author image 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15446774|Ian Hamilton]]''
|
| 1946
|
| [[Toronto]]<br/>[[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 6071
|
| ''[[:d:Q15447289|Chris Hann]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6072
|
| ''[[:d:Q15452420|Louis Barnett Abrahams]]''
|
| 1839
| 1918
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6073
|
| ''[[:d:Q15453116|Michael Shepherd]]''
|
| 1923
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6074
| [[Fitxategi:John Hughes editor 1985.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15453135|John Hughes]]''
|
| 1930
| 2022
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6075
| [[Fitxategi:John Bowen (bishop).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q15453626|John Bowen]]''
|
| 1815
| 1859
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 6076
|
| ''[[:d:Q15453717|Charles Wynford Parsons]]''
| zoologo britainiarra
| 1901
| 1950
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6077
|
| ''[[:d:Q15453874|Paul Ferris]]''
| idazle britainiarra
| 1929
| 2018
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6078
|
| ''[[:d:Q15453944|Terence Rees]]''
| historialari britainiarra
| 1928
| 2014
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6079
|
| ''[[:d:Q15454409|Myfanwy Haycock]]''
|
| 1913
| 1963
| [[Pontnewynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6080
| [[Fitxategi:Portrait of W. Williams (4673914).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15456236|William Williams]]''
|
| 1788
| 1865
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 6081
| [[Fitxategi:Mival and Barrie 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15456259|Eric Mival]]''
| zinema zuzendari britainiarra
| 1939
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 6082
| [[Fitxategi:Peter Reynolds Korea (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15458784|Peter Reynolds]]''
|
| 1958
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6083
|
| ''[[:d:Q15459489|John James]]''
| poeta britainiarra
| 1939
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6084
|
| ''[[:d:Q15460120|T. Harri Jones]]''
| poeta britainiarra
| 1921
| 1965
| [[Llanafan Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6085
|
| ''[[:d:Q15460527|Paul Carey Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6086
| [[Fitxategi:Sion Trevor - John Trevor (1563–1630) memorial St Cynfarch Ch, Hope, Flintshire Cymru Wales 08.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15460645|John Trevor]]''
|
| 1563
| 1630
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 6087
| [[Fitxategi:William Ifor Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15491437|William Ifor Jones]]''
|
| 1900
| 1988
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6088
|
| ''[[:d:Q15493820|Howard Thomas]]''
|
| 1909
| 1986
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 6089
| [[Fitxategi:Retrato de C. W. King (1847) - Visconde de Meneses.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q15523834|Charles William King]]''
| idazle britainiarra
| 1818
| 1888
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6090
|
| ''[[:d:Q15619225|William Glynne-Jones]]''
|
| 1907
| 1977
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6091
| [[Fitxategi:Bardd Cocos 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q15624399|John Evans]]''
|
| 1826
| 1888
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6092
| [[Fitxategi:Mark Sampson, England Ladies v Montenegro 5 4 2014 1058.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15631605|Mark Sampson]]''
|
| 1982
|
| [[Creigiau]]
|-
| style='text-align:right'| 6093
|
| ''[[:d:Q15637773|Kenneth "Ken" Davies]]''
|
| 1916
| 1984
| [[Blaengarw]]
|-
| style='text-align:right'| 6094
|
| ''[[:d:Q15637838|John Cooke]]''
|
| 1922
| 2011
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 6095
|
| ''[[:d:Q15710759|Neil Thomas]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1968
|
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 6096
|
| ''[[:d:Q15712409|Nic Strange]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1987
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6097
|
| ''[[:d:Q15806311|Donald Marcus Kelway Marendaz]]''
|
| 1897
| 1988
| [[Castell-nedd Port Talbot|Neath Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6098
|
| ''[[:d:Q15831077|Daniel Font]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1993
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 6099
|
| ''[[:d:Q15831079|Raj Popat]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1986
|
| [[Rogerstone]]
|-
| style='text-align:right'| 6100
|
| ''[[:d:Q15840050|Peter Creed]]''
|
| 1987
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6101
|
| ''[[:d:Q15954198|Hans Busk]]''
| poeta britainiarra
| 1772
| 1862
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6102
|
| ''[[:d:Q15967265|Sir John Beynon, 1st Baronet]]''
|
| 1864
| 1944
| [[Castleton (Newport)|Castleton]]
|-
| style='text-align:right'| 6103
|
| ''[[:d:Q15967282|Thomas Dalton-Morgan]]''
|
| 1917
| 2004
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6104
|
| ''[[:d:Q15967649|Denis Crowley-Milling]]''
|
| 1919
| 1996
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6105
| [[Fitxategi:Sir Robert Fry - Self Portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15967923|Robert Fry]]''
|
| 1951
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6106
| [[Fitxategi:Air Vice-Marshal Meredith Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15969655|Meredith Thomas]]''
|
| 1892
| 1984
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 6107
|
| ''[[:d:Q15971211|Wilfrith Green]]''
|
| 1872
| 1937
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 6108
| [[Fitxategi:Nathaniel Edward Yorke-Davies Vanity Fair 1900-04-12.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15983646|N. E. Yorke Davis]]''
|
| 1841
| 1914
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 6109
|
| ''[[:d:Q15983878|Francis James Burgoyne]]''
|
| 1858
| 1913
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 6110
|
| ''[[:d:Q15983891|William Retlaw Williams]]''
|
| 1863
| 1944
| [[Aber Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 6111
|
| ''[[:d:Q15989799|James Allen]]''
|
| 1802
| 1897
| [[Burton (Pembrokeshire)|Burton]]
|-
| style='text-align:right'| 6112
|
| ''[[:d:Q15990059|William Hughes]]''
|
| 1535
| 1600
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 6113
|
| ''[[:d:Q15990317|Horace Thomas]]''
|
| 1890
| 1916
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6114
|
| ''[[:d:Q15990363|Thomas Williams]]''
|
| 1725
| 1770
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6115
|
| ''[[:d:Q15991307|Charlotte Voake]]''
|
| 1957
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6116
|
| ''[[:d:Q15991633|Robert Williams]]''
|
| 1695
| 1763
| [[Erbistock|Erbistog]]
|-
| style='text-align:right'| 6117
|
| ''[[:d:Q15992732|John Thomas Burton Wollaston]]''
|
| 1841
| 1911
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 6118
|
| ''[[:d:Q15993118|Huw Jenkins]]''
|
| 1944
| 2013
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6119
|
| ''[[:d:Q15993548|Tony Summers]]''
|
| 1924
| 2013
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6120
| [[Fitxategi:Sarah Cruddas (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15994385|Sarah Cruddas]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6121
|
| ''[[:d:Q15994396|William Davies]]''
|
| 1814
| 1891
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 6122
|
| ''[[:d:Q15994452|George Phillips Bevan]]''
|
| 1830
| 1889
| [[Beaufort (Blaenau Gwent)|Beaufort]]
|-
| style='text-align:right'| 6123
|
| ''[[:d:Q15994548|Carl Jones]]''
|
| 1954
|
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 6124
|
| ''[[:d:Q15994588|John Lloyd]]''
|
| 1750<br/>1749
| 1815
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6125
| [[Fitxategi:Thomas Richard Owen, SWGA president 1966-1968.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q15994666|Thomas Richard Owen]]''
|
| 1918
| 1990
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6126
|
| ''[[:d:Q15994689|William Phillips]]''
|
| 1822
| 1905
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 6127
|
| ''[[:d:Q15994726|Harry Morrey Salmon]]''
|
| 1892
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6128
|
| ''[[:d:Q15996134|Gus Merry]]''
|
| 1888
| 1943
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6129
| [[Fitxategi:The disillusionment of Idris like a cork out of a soda-water bottle! (5236536).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15996281|Howell Idris]]''
|
| 1842
| 1925
| [[Burton (Pembrokeshire)|Burton]]
|-
| style='text-align:right'| 6130
| [[Fitxategi:James John Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15997564|James John Thomas]]''
| politikari estatubatuarra
| 1868
| 1947
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6131
|
| ''[[:d:Q15997566|Herbert Charles Tippet]]''
|
| 1892
| 1947
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6132
|
| ''[[:d:Q15997578|Job Wilding]]''
|
| 1862
| 1947
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6133
|
| ''[[:d:Q15998021|Phil Tanner]]''
|
| 1862
| 1950
| [[Llangynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6134
|
| ''[[:d:Q15998730|Joe Pullman]]''
|
| 1876
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6135
|
| ''[[:d:Q15998907|Nathaniel Walters]]''
|
| 1875
| 1956
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6136
|
| ''[[:d:Q15999154|Edgar Long]]''
|
| 1907
| 1958
| [[Gower penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 6137
|
| ''[[:d:Q15999184|Gilbert Rattenbury]]''
|
| 1878
| 1958
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6138
|
| ''[[:d:Q15999292|Dick Duckfield]]''
|
| 1907
| 1959
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6139
|
| ''[[:d:Q15999400|Sir Evan Williams, 1st Baronet]]''
|
| 1871
| 1959
| [[Llwynhendy]]
|-
| style='text-align:right'| 6140
|
| ''[[:d:Q15999402|Frank Williams]]''
|
| 1910
| 1959
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6141
|
| ''[[:d:Q15999467|Joseph Jones]]''
|
| 1899
| 1960
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 6142
| [[Fitxategi:Percy Holland Latham c1905.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15999888|Percy Latham]]''
|
| 1873
| 1922
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 6143
|
| ''[[:d:Q15999899|Martin Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6144
|
| ''[[:d:Q15999960|Gary Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1963
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6145
| [[Fitxategi:Lewis Pugh Evans VC IWM HU 93411.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16000236|Lewis Pugh Evans]]''
|
| 1881
| 1962
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6146
| [[Fitxategi:Young Allsopp, boxer.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16003649|Young Allsopp]]''
|
| 1901
| 1964
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 6147
|
| ''[[:d:Q16003708|James Phillips Jones]]''
|
| 1883
| 1964
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6148
|
| ''[[:d:Q16003922|Billy Tudor]]''
|
| 1918
| 1965
| [[Shotton (Flintshire)|Shotton]]
|-
| style='text-align:right'| 6149
| [[Fitxategi:MalcolmMcColm1956.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16004072|Malcolm McColm]]''
|
| 1914
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6150
| [[Fitxategi:Howard Poole 1930.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16004090|Howard Poole]]''
|
| 1905
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6151
|
| ''[[:d:Q16005766|Edward Benson]]''
|
| 1907
| 1967
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6152
|
| ''[[:d:Q16005824|Colin Jones]]''
|
| 1928
| 1967
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6153
|
| ''[[:d:Q16005835|Ronald Lewis]]''
|
| 1916
| 1967
| [[Pengam]]
|-
| style='text-align:right'| 6154
| [[Fitxategi:Ivor Rees VC IWM Q 70903.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16005869|Ivor Rees]]''
|
| 1893
| 1967
| [[Felinfoel]]
|-
| style='text-align:right'| 6155
|
| ''[[:d:Q16005912|Bobbie Williams]]''
|
| 1886
| 1967
| [[Tongwynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6156
|
| ''[[:d:Q16006585|Herbert Huntingdon]]''
| eskrimalari britainiarra
| 1898
| 1969
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6157
|
| ''[[:d:Q16007439|Albert Mays]]''
|
| 1929
| 1973
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 6158
|
| ''[[:d:Q16007473|Wick Powell]]''
|
| 1905
| 1973
| [[Aberbeeg]]
|-
| style='text-align:right'| 6159
|
| ''[[:d:Q16007476|Kenneth Raikes]]''
|
| 1889
| 1973
| [[Malpas (Newport)|Malpas]]
|-
| style='text-align:right'| 6160
|
| ''[[:d:Q16007482|Trevor Rowlands]]''
|
| 1922
| 1973
| [[Wattstown]]
|-
| style='text-align:right'| 6161
|
| ''[[:d:Q16007521|Morris Meredith Williams]]''
|
| 1881
| 1973
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6162
|
| ''[[:d:Q16007647|Bessie Jones]]''
|
| 1887
| 1974
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 6163
|
| ''[[:d:Q16007792|Trevor Edmunds]]''
|
| 1903
| 1975
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6164
|
| ''[[:d:Q16007849|Tom Morgan]]''
|
| 1893
| 1975
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 6165
|
| ''[[:d:Q16007857|R. Ifor Parry]]''
|
| 1908
| 1975
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 6166
|
| ''[[:d:Q16008200|Glyn Gething]]''
|
| 1892
| 1977
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6167
|
| ''[[:d:Q16008355|Owen Davies]]''
|
| 1914
| 1978
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6168
|
| ''[[:d:Q16008415|William Marsh]]''
|
| 1917
| 1978
| [[Newbridge (Caerphilly)|Newbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6169
|
| ''[[:d:Q16008683|Harold Finch]]''
|
| 1898
| 1979
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6170
|
| ''[[:d:Q16008703|Tyssul Griffiths]]''
|
| 1919
| 1979
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6171
|
| ''[[:d:Q16008819|Jackie Williams]]''
|
| 1911
| 1987
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6172
|
| ''[[:d:Q16009241|Thomas Danter]]''
|
| 1922
| 1980
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6173
|
| ''[[:d:Q16009948|George Crisp]]''
| futbolari britainiarra
| 1911
| 1982
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6174
|
| ''[[:d:Q16010271|Len Attewell]]''
|
| 1895
| 1983
| [[Nash (Newport)|Nash]]
|-
| style='text-align:right'| 6175
|
| ''[[:d:Q16011255|Leslie Harris]]''
|
| 1915
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6176
|
| ''[[:d:Q16011565|Howard Ford]]''
|
| 1905
| 1986
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 6177
|
| ''[[:d:Q16011583|Bert Hodges]]''
|
| 1905
| 1986
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6178
|
| ''[[:d:Q16011855|Ernie Carless]]''
|
| 1912
| 1987
| ''[[:d:Q13132002|Cadoxton]]''
|-
| style='text-align:right'| 6179
|
| ''[[:d:Q16011912|Jimmy Jewell]]''
| mendigoizale britainiarra
| 1953
| 1987
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6180
|
| ''[[:d:Q16012094|David Jones]]''
|
| 1914
| 1988
| [[Ynysddu]]
|-
| style='text-align:right'| 6181
|
| ''[[:d:Q16012333|Wynne Samuel]]''
|
| 1911
| 1989
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 6182
|
| ''[[:d:Q16012454|David Jones]]''
|
| 1920
| 1990
| [[Aberkenfig]]
|-
| style='text-align:right'| 6183
|
| ''[[:d:Q16012809|Roderick Jones]]''
|
| 1910
| 1992
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 6184
| [[Fitxategi:Boxing - Dennis Powell v Mel Brown (USA).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16013064|Dennis Powell]]''
|
| 1924
| 1993
| [[Llanddewi Skirrid]]
|-
| style='text-align:right'| 6185
|
| ''[[:d:Q16013604|Thomas Nathaniel Davies]]''
|
| 1922
| 1996
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6186
|
| ''[[:d:Q16013662|Willie Jones]]''
|
| 1916
| 1996
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6187
|
| ''[[:d:Q16013737|John Roberts]]''
|
| 1913
| 1996
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 6188
|
| ''[[:d:Q16015013|Walter Vickery]]''
|
| 1909
| 2000
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6189
|
| ''[[:d:Q16015267|Dafydd Rowlands]]''
|
| 1931
| 2001
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 6190
|
| ''[[:d:Q16015315|David Thomas]]''
|
| 1911
| 2001
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6191
|
| ''[[:d:Q16015743|Leslie James Bennett]]''
|
| 1920
| 2003
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6192
|
| ''[[:d:Q16015797|Graham Davies]]''
|
| 1921
| 2003
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6193
|
| ''[[:d:Q16015856|Norah Isaac]]''
| idazle britainiarra
| 1914
| 2003
| [[Caerau (Bridgend)|Caerau]]
|-
| style='text-align:right'| 6194
|
| ''[[:d:Q16015862|Michael John]]''
|
| 1943
| 2003
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6195
|
| ''[[:d:Q16017367|Aubrey Darmody]]''
|
| 1921
| 2006
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6196
|
| ''[[:d:Q16017775|Clive Graham]]''
|
| 1937
| 2007
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6197
|
| ''[[:d:Q16017871|Geoffrey Olsen]]''
|
| 1943
| 2007
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6198
|
| ''[[:d:Q16018255|Graham Reynolds]]''
|
| 1937
| 2008
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6199
| [[Fitxategi:Jim Davies 1951.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16018720|Jim Davies]]''
|
| 1926
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6200
|
| ''[[:d:Q16018796|Katrina Jacks]]''
|
| 1986
| 2010
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6201
|
| ''[[:d:Q16018799|Denzil Jones]]''
|
| 1926
| 2010
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6202
|
| ''[[:d:Q16019700|Jocelyn Hay]]''
|
| 1927
| 2014
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6203
| [[Fitxategi:Major-general James Frederick Noel Birch, Cb Art.IWMART1784.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16022834|Noel Birch]]''
| gudari britainiarra
| 1865
| 1939
| [[Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch]]
|-
| style='text-align:right'| 6204
|
| ''[[:d:Q16022941|Edwin Rowlands]]''
|
| 1867
| 1939
| ''[[:d:Q775880|Pensarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 6205
| [[Fitxategi:J Aeron Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16026297|John Aeron Thomas]]''
|
| 1850
| 1935
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 6206
|
| ''[[:d:Q16026316|William Arthur Evelyn]]''
| historialari britainiarra
| 1860
| 1935
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 6207
| [[Fitxategi:James Watts (rygbi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16029271|James Watts]]''
|
| 1878
| 1933
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6208
|
| ''[[:d:Q16029495|John Jones]]''
|
| 1854
| 1913
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6209
| [[Fitxategi:Edward John.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16029927|Edward Thomas John]]''
|
| 1857
| 1931
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6210
|
| ''[[:d:Q16030023|David Davies]]''
|
| 1858
| 1930
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6211
|
| ''[[:d:Q16030060|Huw Robert Jones]]''
|
| 1894
| 1930
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 6212
|
| ''[[:d:Q16030073|Bobby Lloyd]]''
|
| 1888
| 1930
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 6213
|
| ''[[:d:Q16030266|David Morgan]]''
|
| 1840
| 1900
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6214
| [[Fitxategi:Arthur Osmond Williams, Vanity Fair, 1909-12-01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16030721|Sir Osmond Williams, 1st Baronet]]''
|
| 1849
| 1927
| ''[[:d:Q10989234|Llanfihangel-y-traethau]]''
|-
| style='text-align:right'| 6215
| [[Fitxategi:Llawdden.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16030806|David Howell]]''
|
| 1831
| 1903
| [[Llangan]]
|-
| style='text-align:right'| 6216
|
| ''[[:d:Q16030858|Eliezer Pugh]]''
|
| 1815
| 1903
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6217
|
| ''[[:d:Q16031163|James Bevan Bowen]]''
|
| 1828
| 1905
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6218
| [[Fitxategi:John Williams 1905.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q16031849|John Williams]]''
|
| 1861
| 1922
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 6219
|
| ''[[:d:Q16037727|Thomas Humphreys]]''
|
|
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6220
| [[Fitxategi:Hopkin Maddock.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16037803|Hopkin Maddock]]''
|
| 1881
| 1921
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 6221
| [[Fitxategi:Owen Morgan, Morien.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16037844|Owen Morgan]]''
|
| 1836
| 1921
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6222
|
| ''[[:d:Q16041125|Lyndon Sims]]''
|
| 1917
| 1999
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 6223
| [[Fitxategi:Richard Watkins Richards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16043610|Richard Watkins Richards]]''
|
| 1863
| 1920
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 6224
| [[Fitxategi:JohnStevens.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16043621|John Stevens]]''
|
| 1840
| 1920
| [[Llechryd]]
|-
| style='text-align:right'| 6225
| [[Fitxategi:HenryBracyAustralia.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16059274|Henry Bracy]]''
|
| 1846
| 1917
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6226
|
| ''[[:d:Q16059441|William Creese]]''
|
| 1870
| 1918
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 6227
|
| ''[[:d:Q16059767|David Edwards]]''
|
| 1841
| 1897
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6228
| [[Fitxategi:Archddeacon John Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16059778|John Griffiths]]''
|
| 1820
| 1897
| [[Ciliau Aeron]]<br/>[[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 6229
|
| ''[[:d:Q16060029|David Davies]]''
| politikari australiarra
| 1840
| 1894
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 6230
| [[Fitxategi:Eleanor Bufton-3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16062191|Eleanor Bufton]]''
|
| 1840
| 1893
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6231
|
| ''[[:d:Q16062277|Robert J. Davies]]''
| politikari britainiarra
| 1839
| 1892
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6232
|
| ''[[:d:Q16062575|Enoch Salisbury]]''
|
| 1819
| 1890
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 6233
|
| ''[[:d:Q16062627|Samuel Goldsworthy]]''
|
| 1855
| 1889
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6234
| [[Fitxategi:Reverend J R Kilsby Jones 1813-89.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16062637|James Rhys Jones]]''
|
| 1813
| 1889
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 6235
|
| ''[[:d:Q16062664|Thomas Purnell]]''
|
| 1834
| 1889
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 6236
| [[Fitxategi:StateLibQld 1 131563 Portrait Honourable Henry R. Beor, ca. 1880.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16063361|Henry Beor]]''
|
| 1846
| 1880
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6237
|
| ''[[:d:Q16065475|John Mills]]''
|
| 1812
| 1873
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 6238
|
| ''[[:d:Q16065541|Evan Jones]]''
|
| 1788
| 1872
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6239
| [[Fitxategi:Portrait of Coll. Lloyd V. Watkins, M.P (4674634) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16065913|John Lloyd Vaughan Watkins]]''
| politikari britainiarra
| 1802
| 1865
| [[Sennybridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6240
| [[Fitxategi:John Williams 'Yr Hen Syr'.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16066202|John Williams]]''
|
| 1792
| 1858
| [[Ystrad Meurig]]
|-
| style='text-align:right'| 6241
|
| ''[[:d:Q16066761|Dai St. John]]''
|
| 1871
| 1899
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 6242
|
| ''[[:d:Q16066973|Joe Moran]]''
|
| 1880
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6243
|
| ''[[:d:Q16069708|Lydia Hall]]''
|
| 1987
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6244
| [[Fitxategi:Dan Jones 1928.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16073356|David Jones]]''
|
| 1901
| 1968
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6245
|
| ''[[:d:Q16079066|Len Orchard]]''
|
| 1912
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6246
|
| ''[[:d:Q16087651|Jackie Sutton]]''
|
| 1920
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6247
|
| ''[[:d:Q16089618|Robert Jones]]''
|
| 1921
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6248
|
| ''[[:d:Q16089619|Archie Lamb]]''
|
| 1921
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6249
|
| ''[[:d:Q16089913|Glenys Cour]]''
| margolari britainiarra
| 1924
|
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 6250
|
| ''[[:d:Q16090378|Robert Morris]]''
|
| 1926
| 2007
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6251
|
| ''[[:d:Q16090862|Haydn Morris]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1928
| 2021
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 6252
|
| ''[[:d:Q16091470|Owen Harries]]''
|
| 1930
| 2020
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 6253
|
| ''[[:d:Q16091496|Les Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
| 2016
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 6254
|
| ''[[:d:Q16091540|Edward Millward]]''
|
| 1930
| 2020
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6255
|
| ''[[:d:Q16091844|Ted Grace]]''
| politikari australiarra
| 1931
| 2020
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6256
|
| ''[[:d:Q16092619|Hugh Davies]]''
|
| 1932
| 2017
| [[Pembrey]]
|-
| style='text-align:right'| 6257
|
| ''[[:d:Q16095921|Don Ward]]''
|
| 1934
|
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 6258
|
| ''[[:d:Q16097086|Robert Alwyn Hughes]]''
|
| 1935
| 2020
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6259
|
| ''[[:d:Q16097119|Vincent Kane]]''
| kazetari britainiarra
| 1935
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6260
|
| ''[[:d:Q16104409|Frank Clarke]]''
|
| 1936
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6261
|
| ''[[:d:Q16104421|Billy Davies]]''
|
| 1936
| 2022
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6262
|
| ''[[:d:Q16104431|Phil Edwards]]''
|
| 1936
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6263
|
| ''[[:d:Q16104440|Valerie Ganz]]''
|
| 1936
| 2015
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 6264
|
| ''[[:d:Q16104637|Fenton Coles]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1937
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 6265
|
| ''[[:d:Q16104808|Juliet Ace]]''
| antzerkigile britainiarra
| 1938
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6266
|
| ''[[:d:Q16105402|David Lewis]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6267
| [[Fitxategi:Judith-lumley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16105688|Judith M. Lumley]]''
|
| 1941
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6268
| [[Fitxategi:Howard.cole.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16106220|Howard Cole]]''
|
| 1943
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6269
|
| ''[[:d:Q16106245|Pete Drummond]]''
|
| 1943
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6270
|
| ''[[:d:Q16106590|John Cooper]]''
|
| 1944
|
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 6271
|
| ''[[:d:Q16106615|Ken Elias]]''
|
| 1944
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 6272
|
| ''[[:d:Q16106933|Hywel Evans]]''
|
| 1945
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6273
|
| ''[[:d:Q16106974|John Harris]]''
|
| 1945
|
| [[Sebastopol (Torfaen)|Sebastopol]]
|-
| style='text-align:right'| 6274
|
| ''[[:d:Q16106989|Neville Hughes]]''
|
| 1945
| 2015
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 6275
|
| ''[[:d:Q16106997|John Jeffery]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1945
|
| [[Oakdale (Caerphilly)|Oakdale]]
|-
| style='text-align:right'| 6276
|
| ''[[:d:Q16107026|Brian Lewis]]''
|
| 1945
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6277
|
| ''[[:d:Q16107406|Kevin Lyons]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6278
|
| ''[[:d:Q16107436|Ian Morris]]''
|
| 1946
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6279
|
| ''[[:d:Q16107553|Lawrence Williams]]''
|
| 1946
| 2023
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6280
|
| ''[[:d:Q16116092|Pat Murphy]]''
| futbolari britainiarra
| 1947
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6281
| [[Fitxategi:David Nott addressing the Keep Her Safe conference in 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16123852|David Nott]]''
|
| 1956
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6282
|
| ''[[:d:Q16135575|Hilary Boyd]]''
| eleberrigile britainiarra
| 1949
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6283
| [[Fitxategi:Lorraine Barrett AM.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16144618|Lorraine Barrett]]''
|
| 1950
|
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 6284
|
| ''[[:d:Q16145283|Michael Hollingsworth]]''
| idazle kanadarra
| 1950
|
| [[Swansea]]<br/>[[Kanada]]
|-
| style='text-align:right'| 6285
|
| ''[[:d:Q16146280|Dan Baker]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6286
|
| ''[[:d:Q16146480|Martin J. Ball]]''
|
| 1951
|
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6287
|
| ''[[:d:Q16148201|Paul Chapman]]''
|
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6288
|
| ''[[:d:Q16148758|Nick Griffiths]]''
| politikari australiarra
| 1951
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6289
|
| ''[[:d:Q16148893|Clive Hicks-Jenkins]]''
| margolari britainiarra
| 1951
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6290
|
| ''[[:d:Q16150175|Roger Argente]]''
|
| 1962
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6291
|
| ''[[:d:Q16150554|Nicky Stevens]]''
| abeslari britainiarra
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6292
|
| ''[[:d:Q16152009|Barry Tucker]]''
| futbolari britainiarra
| 1952
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6293
|
| ''[[:d:Q16154488|Rakie Ayola]]''
| aktore britainiarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6294
|
| ''[[:d:Q16156023|Kieran Evans]]''
|
| 1969
|
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 6295
|
| ''[[:d:Q16185522|Marc Phillips]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6296
| [[Fitxategi:Keith Griffiths at TEDx Nov2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16186256|Keith Griffiths]]''
|
| 1954
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6297
|
| ''[[:d:Q16186314|Les Keen]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1954
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6298
|
| ''[[:d:Q16187020|James Coombes]]''
| aktore britainiarra
| 1956
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6299
|
| ''[[:d:Q16188850|Roger Blake]]''
| aktore britainiarra
| 1957
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6300
| [[Fitxategi:PhilipBounds2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16190199|Philip Bounds]]''
| historialari britainiarra
| 1950
| 2020
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6301
|
| ''[[:d:Q16190509|Helen Griffin]]''
|
| 1958
| 2018
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6302
| [[Fitxategi:David Rees (5804396479).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16191114|David Rees]]''
|
| 1957
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6303
|
| ''[[:d:Q16191353|Thomas Thomas]]''
|
| 1899
| 1980
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6304
| [[Fitxategi:Installing 846.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16192714|David Garner]]''
| artista britainiarra
| 1958
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 6305
| [[Fitxategi:Dr Roger Highfield.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q16192753|Roger Highfield]]''
| kazetari britainiarra
| 1958
|
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 6306
|
| ''[[:d:Q16193115|Stephen Garlick]]''
|
| 1959
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6307
|
| ''[[:d:Q16193706|Peter Lawlor]]''
|
| 1960
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 6308
|
| ''[[:d:Q16193861|Kelvin Smart]]''
|
| 1960
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6309
| [[Fitxategi:Violet Berlin and Gareth Jones (Gareth Jones).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16194126|Gareth Jones]]''
|
| 1961
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6310
|
| ''[[:d:Q16194528|Mark Evans]]''
| futbolari estatubatuarra
| 1962
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 6311
|
| ''[[:d:Q16195606|David Martyn Jones]]''
|
| 1964
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6312
|
| ''[[:d:Q16195738|Kerry Peers]]''
|
| 1964
|
| [[Northop Hall]]
|-
| style='text-align:right'| 6313
| [[Fitxategi:Gary Dobbs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16195981|Gary M Dobbs]]''
| aktore britainiarra
| 1965
|
| [[Rhondda Cynon Taf]]
|-
| style='text-align:right'| 6314
|
| ''[[:d:Q16197935|Albert Bumford]]''
|
| 2000
|
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 6315
|
| ''[[:d:Q16198194|Lew Baker]]''
|
| 1825
| 1870
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6316
|
| ''[[:d:Q16199209|Justin Chaston]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6317
|
| ''[[:d:Q16199534|Ian Lloyd]]''
|
|
| 1989
| [[Cwmparc]]
|-
| style='text-align:right'| 6318
| [[Fitxategi:Osian Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16199536|Osian Roberts]]''
|
| 1965
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 6319
|
| ''[[:d:Q16199645|Jesse Meredith]]''
|
| 1906
| 1974
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 6320
|
| ''[[:d:Q16199881|Norman Pugh]]''
|
| 1911
|
| [[Godre'r Graig]]
|-
| style='text-align:right'| 6321
|
| ''[[:d:Q16200395|Rees Hopkin Rhys]]''
|
| 1819
| 1899
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6322
| [[Fitxategi:CharletStraton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16203457|Emmeline Lewis Lloyd]]''
|
| 1827
| 1913
| ''[[:d:Q1324865|Elan Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 6323
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Hunt of Bethnal Green crop 2, 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16205127|Ruth Hunt, Baroness Hunt of Bethnal Green]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6324
| [[Fitxategi:William lathan bevan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16205567|William Latham Bevan]]''
|
| 1821
| 1908
| [[Beaufort (Blaenau Gwent)|Beaufort]]
|-
| style='text-align:right'| 6325
|
| ''[[:d:Q16205582|Gavin Dacey]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6326
|
| ''[[:d:Q16205780|Howell de Francis]]''
|
|
|
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 6327
|
| ''[[:d:Q16205902|Thomas Grey]]''
|
|
| 1915
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6328
|
| ''[[:d:Q16206111|Hywel Davies]]''
|
| 1981
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6329
|
| ''[[:d:Q16206117|Jennifer Davies]]''
|
| 1982
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 6330
|
| ''[[:d:Q16206127|Jonathan Davies]]''
|
| 1980
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6331
|
| ''[[:d:Q16206141|Tom Llewellyn]]''
|
|
|
| [[Whitchurch (Cardiff)|Whitchurch]]
|-
| style='text-align:right'| 6332
| [[Fitxategi:Rob Davies 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16206142|Rob Davies]]''
|
| 1984
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6333
|
| ''[[:d:Q16206326|William Rees]]''
|
| 1899
| 1968
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 6334
|
| ''[[:d:Q16206367|Johnny Rogers]]''
|
| 1892
| 1958
| [[Abergwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 6335
|
| ''[[:d:Q16206879|Hugh Lloyd]]''
|
| 1586
| 1667
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6336
|
| ''[[:d:Q16207211|Richard Elis]]''
| aktore britainiarra
| 1975
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6337
|
| ''[[:d:Q16207950|Hannah Jones]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6338
|
| ''[[:d:Q16208301|Gareth Duke]]''
| igerilari britainiarra
| 1986
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 6339
|
| ''[[:d:Q16208797|Russell Gomer]]''
|
|
|
| [[Treforest]]
|-
| style='text-align:right'| 6340
|
| ''[[:d:Q16210221|Glyn Meredith]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6341
|
| ''[[:d:Q16210390|Louisa Henrietta Sheridan]]''
|
| 1810
| 1842
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 6342
|
| ''[[:d:Q16211037|Dominic Evans]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6343
|
| ''[[:d:Q16212127|Ness Flowers]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6344
| [[Fitxategi:Amy hill stage two womens tour 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16212417|Amy Hill]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6345
| [[Fitxategi:2016 2017 UCI Track World Cup Apeldoorn 228.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16212823|Rachel James]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1988
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6346
|
| ''[[:d:Q16213085|Nathan Stephens]]''
|
| 1988
|
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 6347
|
| ''[[:d:Q16213713|Toby Radford]]''
|
| 1971
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6348
|
| ''[[:d:Q16213798|Neil Swain]]''
|
| 1971
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6349
|
| ''[[:d:Q16213945|Steve Evans]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6350
|
| ''[[:d:Q16213995|Mark Hill]]''
|
| 1972
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 6351
| [[Fitxategi:Leigh Phillips (Composer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16214561|Leigh Phillips]]''
| musikagile britainiarra
| 1973
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6352
|
| ''[[:d:Q16215062|Nicola Reynolds]]''
| aktore britainiarra
| 1972
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6353
|
| ''[[:d:Q16215512|Jimmy Richards]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1975
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6354
|
| ''[[:d:Q16216112|Nathan Strong]]''
|
| 1976
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6355
|
| ''[[:d:Q16216574|James Griffiths]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1977
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 6356
|
| ''[[:d:Q16216635|Damien Lacey]]''
|
| 1977
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6357
|
| ''[[:d:Q16221709|Nathan Brew]]''
|
| 1982
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6358
|
| ''[[:d:Q16222166|Ifan Evans]]''
|
| 1983
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6359
|
| ''[[:d:Q16222332|Kate Alicia Morgan]]''
|
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6360
|
| ''[[:d:Q16222538|Nathan Williams]]''
|
| 1983
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6361
|
| ''[[:d:Q16223279|James Merriman]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6362
| [[Fitxategi:USO-Sale Sharks - 20131205 - Jonathan Mills.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16223286|Jonathan Mills]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6363
|
| ''[[:d:Q16223405|Scott Roberts]]''
|
| 1984
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6364
|
| ''[[:d:Q16223639|Nicky Griffiths]]''
|
| 1985
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6365
|
| ''[[:d:Q16223817|James Morgan]]''
|
| 1985
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6366
|
| ''[[:d:Q16223980|Ross Stephens]]''
|
| 1985
|
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 6367
| [[Fitxategi:JoeThomas2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16224261|Joe Thomas]]''
| atleta britainiarra
| 1988
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6368
|
| ''[[:d:Q16224682|William Griffin]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6369
|
| ''[[:d:Q16224740|David Lloyd]]''
|
| 1992
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6370
|
| ''[[:d:Q16224744|Hannah Lloyd]]''
|
| 1979
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6371
| [[Fitxategi:Chris Jenkins, Welsh light-Welterweight boxer 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16226895|Chris Jenkins]]''
|
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6372
|
| ''[[:d:Q16228121|Brian Radford]]''
|
|
|
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 6373
|
| ''[[:d:Q16230200|Thomas Chapman]]''
| futbolari britainiarra
| 1871
| 1929
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6374
|
| ''[[:d:Q16230676|Howard Giles]]''
| hizkuntzalari estatubatuarra
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6375
|
| ''[[:d:Q16231553|Jonathan Spratt]]''
|
| 1986
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6376
|
| ''[[:d:Q16231561|Hywel Stoddart]]''
|
| 1986
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6377
|
| ''[[:d:Q16231957|Richard Smith]]''
|
| 1987
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6378
|
| ''[[:d:Q16231982|Bruce Tasker]]''
|
| 1987
|
| ''[[:d:Q6504834|Lawrenny]]''
|-
| style='text-align:right'| 6379
|
| ''[[:d:Q16232132|Jevon Groves]]''
|
| 1988
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6380
|
| ''[[:d:Q16232219|Iwan Lewis]]''
|
| 1988
|
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 6381
| [[Fitxategi:Darragh Mortell Directing.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16232794|Darragh Mortell]]''
| aktore britainiarra
| 1989
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6382
|
| ''[[:d:Q16232878|Nic Reynolds]]''
|
| 1989
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6383
| [[Fitxategi:Gareth Davies 2022.jpg|center|128px]]
| [[Gareth Davies (errugbilaria, 1990)|Gareth Davies]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6384
|
| ''[[:d:Q16233186|Harri Greville]]''
|
| 1990
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6385
|
| ''[[:d:Q16233500|Lloyd Read]]''
|
| 1990
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6386
|
| ''[[:d:Q16233638|Josh Tyler]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6387
| [[Fitxategi:Monte-Carlo Squash Classic 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16234541|Tesni Evans]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6388
| [[Fitxategi:Cory Hill 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16234630|Cory Hill]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Maesycoed]]<br/>[[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6389
| [[Fitxategi:Andrew Hughes 26-04-2014 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16234640|Andrew Hughes]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6390
|
| ''[[:d:Q16234958|Rob Evans]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6391
| [[Fitxategi:Matthew Screech 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16235000|Matthew Screech]]''
|
| 1992
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 6392
| [[Fitxategi:Joe Walsh Crawley Town 1 November 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16235144|Joe Walsh]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6393
|
| ''[[:d:Q16235445|Aaron Holloway]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6394
|
| ''[[:d:Q16235485|Alex Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 6395
| [[Fitxategi:Rhodri Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16235579|Rhodri Lloyd]]''
|
| 1993
|
| [[Penpedairheol (Caerphilly)|Penpedairheol]]
|-
| style='text-align:right'| 6396
|
| ''[[:d:Q16235894|Luke Thomas]]''
|
| 1993
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 6397
| [[Fitxategi:Jordan Williams (2012).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16235976|Jordan Williams]]''
|
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6398
|
| ''[[:d:Q16236079|Elliot Dee]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6399
| [[Fitxategi:Lee Evans (Wolves).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16236125|Lee Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6400
| [[Fitxategi:DanielGossetBangorFC2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16236166|Danny Gosset]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6401
|
| ''[[:d:Q16236193|Cameron Herring]]''
|
| 1994
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6402
|
| ''[[:d:Q16236232|Luc Jones]]''
|
| 1994
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6403
| [[Fitxategi:Tom Lawrence.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16236289|Tom Lawrence]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6404
|
| ''[[:d:Q16236306|James Loveridge]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6405
|
| ''[[:d:Q16236782|Dafydd Howells]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1995
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 6406
|
| ''[[:d:Q16236924|Seb Morris]]''
|
| 1995
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6407
|
| ''[[:d:Q16237062|Leona Kate Vaughan]]''
| aktore britainiarra
| 1995
|
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6408
|
| ''[[:d:Q16237410|Wynford Evans]]''
|
| 1946
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6409
|
| ''[[:d:Q16239399|Geraint Todd]]''
|
| 1980
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6410
|
| ''[[:d:Q16239500|Jennifer Evans]]''
| aktore britainiarra
| 1982
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6411
|
| ''[[:d:Q16240285|Chris Lilygreen]]''
|
| 1965
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6412
|
| ''[[:d:Q16240303|Oliver Lloyd]]''
|
| 1520
| 1589
| ''[[:d:Q20600968|Leighton]]''
|-
| style='text-align:right'| 6413
|
| ''[[:d:Q16255748|Julia Watson]]''
| aktore britainiarra
| 1953
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6414
| [[Fitxategi:Sarah Gwynne Wesley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16258569|Sarah Wesley]]''
|
| 1726
| 1822
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''<br/>''[[:d:Q5524325|Garth]]''
|-
| style='text-align:right'| 6415
|
| ''[[:d:Q16266578|Ray Henwood]]''
|
| 1937
| 2019
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6416
| [[Fitxategi:2016 Nazareth - Carl Sentance - by 2eight - DSC2639.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16318727|Carl Sentance]]''
| abeslari britainiarra
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6417
|
| ''[[:d:Q16325363|Frank Spiller Locke]]''
|
| 1866
| 1949
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6418
|
| ''[[:d:Q16522550|Robert Ernest Smith]]''
|
| 1917
| 1986
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6419
|
| ''[[:d:Q16524116|Isabella Gifford]]''
|
| 1825
| 1891
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 6420
|
| ''[[:d:Q16527618|Alex Morgan]]''
|
| 1987
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6421
| [[Fitxategi:Edward Owen's photography 'Arrived at Chubut in 1874' (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16559378|Edward Maes Llaned Owen]]''
|
| 1846
| 1931
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 6422
|
| ''[[:d:Q16561032|Andrew Matthews]]''
| idazle britainiarra
| 1948
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6423
|
| ''[[:d:Q16564560|Ian Thomas]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6424
|
| ''[[:d:Q16591980|Owen Roberts]]''
|
| 1939
| 2012
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 6425
|
| ''[[:d:Q16610733|Tim Davies]]''
|
| 1950
|
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 6426
|
| ''[[:d:Q16623283|William Peart]]''
| futbolari britainiarra
|
| 1991
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6427
|
| ''[[:d:Q16658494|Mathonwy Hughes]]''
|
| 1901
| 1999
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 6428
|
| ''[[:d:Q16658495|Edward Prosser Rhys]]''
|
| 1901
| 1945
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6429
|
| ''[[:d:Q16658496|John Ellis Williams]]''
|
| 1901
| 1975
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 6430
|
| ''[[:d:Q16707733|Harry Goodwin]]''
|
| 1870
| 1955
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6431
|
| ''[[:d:Q16727629|Cara Braia]]''
| abeslari britainiarra
| 1992
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6432
|
| ''[[:d:Q16728064|Claire Jones]]''
|
| 1985
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6433
| [[Fitxategi:Rachel K Collier General Press Pic.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16728146|Rachel K Collier]]''
| abeslari britainiarra
| 1989
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6434
|
| ''[[:d:Q16729053|John Forrester-Clack]]''
| margolari australiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6435
|
| ''[[:d:Q16729677|Tom Harrison]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6436
|
| ''[[:d:Q16729774|Rhiannon Henry]]''
|
| 1987
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6437
|
| ''[[:d:Q16731153|Eddie Ladd]]''
| dantzari britainiarra
| 1964
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 6438
| [[Fitxategi:Kate Lambert - Kato (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16731199|Kate Lambert]]''
|
| 1983
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6439
|
| ''[[:d:Q16731446|Flex Lewis]]''
|
| 1983
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6440
|
| ''[[:d:Q16734442|John Peter]]''
|
| 1938
| 2020
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 6441
| [[Fitxategi:Phlegm's interpretation of a character in 'The Triumph of David' by Nicholas Poussin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16734502|Phlegm]]''
|
|
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6442
|
| ''[[:d:Q16735285|Beth Robert]]''
|
| 1977
|
| [[Pont-rhyd-y-groes]]
|-
| style='text-align:right'| 6443
| [[Fitxategi:Aled Roberts (6324905377).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16735288|Aled Roberts]]''
|
| 1962
| 2022
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 6444
|
| ''[[:d:Q16737328|John William Thomas]]''
|
| 1805
| 1840
| ''[[:d:Q11012111|Pentir]]''
|-
| style='text-align:right'| 6445
| [[Fitxategi:Revd Robert Thomas (Ap Vychan, 1809-80) NLW3362405 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16737330|Robert Thomas]]''
|
| 1809
| 1880
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6446
| [[Fitxategi:Revd William Williams (Caledfryn, 1801-69) NLW3362700.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16737332|William Williams]]''
|
| 1801
| 1869
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 6447
|
| ''[[:d:Q16737333|John Williams]]''
|
| 1801
| 1859
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6448
| [[Fitxategi:George-lawrence-en-la-imprenta.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16738650|George Lawrence Davis]]''
|
| 1830
| 1894
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6449
| [[Fitxategi:ProfessorElaineTreharne-4.16.19.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16740079|Elaine Treharne]]''
|
| 1964
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6450
|
| ''[[:d:Q16743899|Huw Jenkins]]''
|
| 1963
|
| ''[[:d:Q6184895|Jersey Marine]]''
|-
| style='text-align:right'| 6451
|
| ''[[:d:Q16744933|John Bulloch]]''
| kazetari britainiarra
| 1928
| 2010
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6452
| [[Fitxategi:Danny Winter (1947).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16745080|Danny Winter]]''
| futbolari britainiarra
| 1918
| 2004
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 6453
|
| ''[[:d:Q16745471|Connor Roberts]]''
| futbolari britainiarra (1992-)
| 1992
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6454
|
| ''[[:d:Q16762663|Calum Antell]]''
|
| 1992
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6455
|
| ''[[:d:Q16822099|Preston Austin]]''
|
| 1827
| 1908
| [[Llwydcoed]]
|-
| style='text-align:right'| 6456
|
| ''[[:d:Q16839740|Hugh Foulkes]]''
|
| 1909
| 1981
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 6457
|
| ''[[:d:Q16840644|Marmaduke Gwynne]]''
|
| 1691
| 1769
| [[Llanafan Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6458
| [[Fitxategi:Hugh Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16845399|Hugh Hughes]]''
| margolari britainiarra
| 1790
| 1863
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 6459
| [[Fitxategi:Sir John Salisbury by Moses Griffith 02197.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16846411|John Salusbury]]''
|
| 1520
| 1578
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 6460
|
| ''[[:d:Q16848905|Ehud Rogers]]''
|
| 1909
| 1996
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 6461
| [[Fitxategi:Bishop John Wynne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16849924|John Wynne]]''
|
| 1667
| 1743
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 6462
| [[Fitxategi:Er cof am y diweddar Barch D Jones, Llangan .. NLW3365112.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16850823|David Jones]]''
|
| 1736<br/>1735
| 1810
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 6463
|
| ''[[:d:Q16851896|William Jones]]''
|
| 1762
| 1846
| [[Gresford]]
|-
| style='text-align:right'| 6464
|
| ''[[:d:Q16854017|Joshua Parry]]''
|
| 1719
| 1776
| [[Llangan]]
|-
| style='text-align:right'| 6465
|
| ''[[:d:Q16855987|D. Geraint James]]''
|
| 1922
| 2010
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 6466
|
| ''[[:d:Q16856736|Albert Purchas]]''
| arkitekto australiarra
| 1825
| 1909
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 6467
| [[Fitxategi:William Jenkins Rees Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16858267|William Jenkins Rees]]''
|
| 1772
| 1855
| ''[[:d:Q20593537|Llandingad]]''
|-
| style='text-align:right'| 6468
| [[Fitxategi:Sir John Waters by William Salter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16859200|John Waters]]''
|
| 1774
| 1842
| [[Cefn Cribwr]]
|-
| style='text-align:right'| 6469
|
| ''[[:d:Q16859745|David Lloyd]]''
|
| 1635
| 1692
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6470
|
| ''[[:d:Q16859746|Hugh Lloyd]]''
|
| 1546
| 1601
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 6471
|
| ''[[:d:Q16863488|Ellis Price]]''
|
| 1505
| 1594
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6472
| [[Fitxategi:Lauren Price in 2021.png|center|128px]]
| [[Lauren Price]]
|
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6473
|
| ''[[:d:Q16863621|Walter Rumsey]]''
|
| 1584
| 1660
| [[Llanover]]
|-
| style='text-align:right'| 6474
|
| ''[[:d:Q16863901|David Davies]]''
|
| 1906
| 1974
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6475
|
| ''[[:d:Q16885562|Richard Price]]''
|
| 1773
| 1861
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 6476
| [[Fitxategi:Dave Smith NRL.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16885739|David Smith]]''
|
| 1950
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6477
|
| ''[[:d:Q16931125|Emma Manners, Duchess of Rutland]]''
|
| 1963
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 6478
|
| ''[[:d:Q16933947|Martin Lluelyn]]''
|
| 1616
| 1682
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6479
| [[Fitxategi:Rosemary Moravec 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16937524|Rosemary Dorothy Moravec]]''
|
| 1946
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6480
|
| ''[[:d:Q16943691|Edward Alfred Jones]]''
|
| 1872
| 1943
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 6481
|
| ''[[:d:Q16943702|Laurence Bedford Potter]]''
|
| 1883
| 1943
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6482
|
| ''[[:d:Q16973316|David Williams]]''
|
| 1809
| 1863
| [[Ystradowen]]
|-
| style='text-align:right'| 6483
|
| ''[[:d:Q16976371|Benjamin Davies]]''
| izotz-hockeyko jokalari britainiarra
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6484
|
| ''[[:d:Q16982750|Griffith George]]''
|
| 1847
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6485
| [[Fitxategi:Caleb McDuff - Deaf Go Kart Racer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16985888|Caleb McDuff]]''
|
| 2008
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6486
|
| ''[[:d:Q16988006|Christopher Painter]]''
| musikagile britainiarra
| 1962
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6487
|
| ''[[:d:Q16988285|Jonathan Woodhouse]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6488
|
| ''[[:d:Q16991664|Evan Edwards]]''
|
| 1898
| 1958
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 6489
|
| ''[[:d:Q17002888|Ewart Lewis]]''
|
| 1914
| 1963
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 6490
|
| ''[[:d:Q17006607|Frances Williams]]''
|
| 1904
| 1978
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6491
| [[Fitxategi:Rev Thomas Price.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17014441|Thomas Price]]''
|
| 1820
| 1888
| ''[[:d:Q6661585|Llanhamlach]]''
|-
| style='text-align:right'| 6492
|
| ''[[:d:Q17016985|Patricia Wiltshire]]''
|
| 1942
|
| ''[[:d:Q1376956|Gwent]]''
|-
| style='text-align:right'| 6493
| [[Fitxategi:Major William Henry Skinner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17020455|William Henry Skinner]]''
| arkitekto zeelandaberritarra
| 1838
| 1915
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6494
|
| ''[[:d:Q17020826|Simon Williams]]''
|
| 1973
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6495
|
| ''[[:d:Q17027823|Chris Williams]]''
|
| 1963
| 2024
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 6496
| [[Fitxategi:Idris Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17029028|Idris Williams]]''
|
| 1836
| 1894
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 6497
| [[Fitxategi:The Rev. William Morris D.D., Treorchy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17053621|William Morris]]''
|
| 1843
| 1922
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 6498
| [[Fitxategi:Brynmor Evans (MDG).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17058143|Brynmor Evans]]''
| politikari norvegiarra
| 1972
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6499
|
| ''[[:d:Q17130218|Toni Murray]]''
|
| 1992
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6500
|
| ''[[:d:Q17141872|Jennette Fothergill]]''
|
| 1821
| 1921
| [[Jeffreyston]]
|-
| style='text-align:right'| 6501
| [[Fitxategi:Georgia Ruth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17151106|Georgia Ruth]]''
| abeslari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6502
| [[Fitxategi:Tom Rees 1915.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17152128|Tom Rees]]''
|
| 1895
| 1916
| [[Sennybridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6503
|
| ''[[:d:Q17159675|Celyn Jones]]''
| aktore britainiarra
| 1979
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 6504
|
| ''[[:d:Q17161194|Anthony Charles]]''
| borrokalari profesionala britainiarra
| 1936
| 2015
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 6505
|
| ''[[:d:Q17198217|John Bryan Evans]]''
|
| 1980
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6506
|
| ''[[:d:Q17198796|Kevin Thomas]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6507
| [[Fitxategi:Tony Orchard Univ portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17199130|Tony Orchard]]''
|
| 1941
| 2005
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6508
|
| ''[[:d:Q17233261|Ray Desmond]]''
|
| 1925
| 2020
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6509
|
| ''[[:d:Q17306402|Michael Price]]''
| futbolari britainiarra (1981-)
| 1981
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6510
|
| ''[[:d:Q17307366|Robert Hughes]]''
|
| 1744
| 1785
| [[Penmynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6511
| [[Fitxategi:Bankes JE Vanity Fair 1906-03-29.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17308772|John Eldon Bankes]]''
|
| 1854
| 1946<br/>1947
| [[Northop]]
|-
| style='text-align:right'| 6512
| [[Fitxategi:Arthur D. Houghton, botanist and politician.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17309155|Arthur D. Houghton]]''
| botanikari estatubatuarra
| 1870
| 1938
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 6513
|
| ''[[:d:Q17309161|John Hughes]]''
|
| 1872
| 1914
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6514
|
| ''[[:d:Q17309163|John Hughes]]''
|
| 1873
| 1932
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6515
| [[Fitxategi:Joseph Munitiz in Oxford in 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17318796|Joseph A. Munitiz]]''
|
| 1931
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6516
|
| ''[[:d:Q17353645|Catherine Davies]]''
|
| 1773
| 1841
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 6517
| [[Fitxategi:Eglwys y Santes Julitta St Julitta's Church, Capel Curig 32.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q17377054|St Curig]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6518
|
| ''[[:d:Q17385896|Jeff Evans]]''
|
| 1954
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6519
| [[Fitxategi:Gerwyn Price - 2022337222336 2022-12-03 1.Mannheim Darts Gala - Sven - 1D X MK II - 0573 - AK8I7197.jpg (cropped 2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17386578|Gerwyn Price]]''
|
| 1985
|
| [[Markham (Caerphilly)|Markham]]
|-
| style='text-align:right'| 6520
| [[Fitxategi:Deanofbreconshackerley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17402905|Paul Shackerley]]''
|
| 1956
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 6521
| [[Fitxategi:2019 Tour of Austria – 3rd stage 20190608 (02).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17403332|Scott Davies]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1995
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6522
| [[Fitxategi:Jamie Lucas at Bristol Rovers in 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17403531|Jamie Lucas]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6523
|
| ''[[:d:Q17418382|Phil Basey]]''
|
| 1948
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6524
|
| [[Calum Jarvis]]
| igerilari britainiarra
| 1992
|
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 6525
|
| ''[[:d:Q17421625|Lumley Jones]]''
|
| 1876
| 1918
| [[Llandyssil]]
|-
| style='text-align:right'| 6526
| [[Fitxategi:WHPowell.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q17421719|William Henry Powell]]''
|
| 1825
| 1904
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6527
|
| ''[[:d:Q17423834|William Williams]]''
|
| 1738
| 1817
| ''[[:d:Q7837762|Trefdraeth]]''
|-
| style='text-align:right'| 6528
|
| ''[[:d:Q17427011|Huw D. Edwards]]''
|
| 1925
| 2003
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6529
|
| ''[[:d:Q17435926|Merfyn Turner]]''
|
| 1915
| 1991
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 6530
|
| ''[[:d:Q17442758|Rae Jenkins]]''
|
| 1903
| 1985
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 6531
|
| ''[[:d:Q17449785|Angel Romaeo]]''
|
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6532
|
| ''[[:d:Q17449824|Raer Theaker]]''
|
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6533
| [[Fitxategi:Eglwys Sant Beuno, St Beuno's Church, Penmorfa, Eifionydd, Gwynedd, Cymru Wales 47.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q17479540|Cyngar ap Geraint]]''
|
| 490
| 501
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 6534
| [[Fitxategi:Eglwys Sant Dogfan, Church of St Dogfan, Llanrhaeadr-ym-Mochnant, Powys 23.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q17479557|Dogfan]]''
|
| 500
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6535
|
| ''[[:d:Q17479587|Gwrddelw]]''
|
|
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 6536
|
| ''[[:d:Q17479637|Jack Austin]]''
|
| 1917
| 1993
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 6537
|
| ''[[:d:Q17484243|Shaun Pickering]]''
| atleta britainiarra
| 1961
| 2023
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 6538
|
| ''[[:d:Q17492322|Ashley Williams]]''
|
| 1991
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6539
|
| ''[[:d:Q17496545|Dyddgu Hywel]]''
|
| 1989
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6540
| [[Fitxategi:Penmachno Parish Church - geograph.org.uk - 756583.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17509327|Saint Tudglyd]]''
|
| 501
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6541
|
| ''[[:d:Q17517040|Daniel Kyriakides]]''
|
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6542
| [[Fitxategi:Maria Leijerstam.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17578075|Maria Leijerstam]]''
|
| 1978
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6543
| [[Fitxategi:Rachel-musson DSC08626.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17591287|Rachel Musson]]''
|
| 2000
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6544
|
| ''[[:d:Q17612657|Sophie Moulds]]''
|
| 1992
|
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 6545
|
| ''[[:d:Q17626716|Archie Hughes]]''
|
| 1919
| 1992
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 6546
|
| ''[[:d:Q17627000|William Pierce Owen]]''
|
| 1860
| 1937
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6547
|
| ''[[:d:Q17715103|Lloyd Handley]]''
|
| 1987
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6548
|
| ''[[:d:Q17984369|Saint Aerdeyrn]]''
|
| 600
|
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 6549
| [[Fitxategi:Well, Ffynnon Gwynydd, Glasbury - geograph.org.uk - 61678.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17984465|Cynidr]]''
|
| 501
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6550
|
| ''[[:d:Q17984517|Gerard H. L. Fitzwilliams]]''
|
| 1882
| 1968
| [[Llandyfriog]]
|-
| style='text-align:right'| 6551
|
| ''[[:d:Q18003113|Rhisiart Tal-e-bot]]''
|
| 1975
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6552
| [[Fitxategi:Amelia Womack, 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18016151|Amelia Womack]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6553
|
| ''[[:d:Q18043654|James Benjamin]]''
|
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6554
| [[Fitxategi:Thomas James 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18044237|Thomas James]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6555
|
| ''[[:d:Q18044286|Dorian Jones]]''
|
| 1992
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6556
|
| ''[[:d:Q18044288|Joe Jones]]''
| txirrindulari kanadarra
| 1944
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6557
|
| ''[[:d:Q18044791|Scott Matthews]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6558
|
| ''[[:d:Q18045036|Tyler Morgan]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6559
|
| ''[[:d:Q18045213|Angus O'Brien]]''
|
| 1994
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 6560
|
| ''[[:d:Q18045430|Rhys Pugsley]]''
|
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6561
|
| ''[[:d:Q18062133|Ashton Hewitt]]''
|
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6562
|
| ''[[:d:Q18068338|Clifton Penn-Hughes]]''
|
| 1905
| 1939
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6563
| [[Fitxategi:John Jones (Mathetes).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18084617|John Jones]]''
|
| 1821
| 1878
| ''[[:d:Q5120035|Cilrhedyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 6564
| [[Fitxategi:T Marchant Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18087866|T. Marchant Williams]]''
|
| 1845
| 1914
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6565
| [[Fitxategi:Caryl Parry Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18108230|Caryl Parry Jones]]''
|
| 1958
|
| [[Ffynnongroyw|Ffynnongroew]]
|-
| style='text-align:right'| 6566
|
| ''[[:d:Q18109251|Jack Thomas]]''
| igerilari britainiarra
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6567
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Williams (4674647).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18114832|Robert Williams]]''
|
| 1766
| 1850
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''<br/>[[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6568
| [[Fitxategi:Jordan Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18122000|Jordan Williams]]''
| futbolari britainiarra (1995-)
| 1995
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6569
|
| ''[[:d:Q18123555|Griffith John Williams]]''
|
| 1892
| 1963
| ''[[:d:Q13126981|Cellan]]''
|-
| style='text-align:right'| 6570
| [[Fitxategi:Aaron Collins Bristol Rovers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18125441|Aaron Collins]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6571
| [[Fitxategi:CHristiandoidge.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18125528|Christian Doidge]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6572
|
| ''[[:d:Q18126117|Billy Hough]]''
|
| 1908
|
| [[Greenfield (Flintshire)|Greenfield]]
|-
| style='text-align:right'| 6573
|
| ''[[:d:Q18127948|Josh Sheehan]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 6574
|
| ''[[:d:Q18129138|Jim Williams]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6575
| [[Fitxategi:Portrait of T. W. Davids, Colchester (4669724).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18129502|Thomas William Davids]]''
|
| 1816
| 1884
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6576
| [[Fitxategi:RichardEdwards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18148391|Richard Edwards]]''
|
| 1822
| 1908
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 6577
|
| ''[[:d:Q18159992|Isaac Clarke]]''
|
| 1824
| 1875
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 6578
|
| ''[[:d:Q18160397|Arthur James Johnes]]''
|
| 1809
| 1871
| ''[[:d:Q20596548|Garthmyl]]''
|-
| style='text-align:right'| 6579
|
| ''[[:d:Q18162074|Edmund Stonelake]]''
|
| 1873
| 1960
| [[Pontlottyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6580
|
| ''[[:d:Q18162186|Scott Tancock]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6581
|
| ''[[:d:Q18162727|Mike Williams]]''
| Kazetari britainiarra, 1979an jaioa
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6582
| [[Fitxategi:Charles Davies MLC.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18164639|Charles Davies]]''
|
| 1813
| 1888
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6583
|
| ''[[:d:Q18166244|Brenda Wilson]]''
|
| 1959
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6584
|
| ''[[:d:Q18169400|Regan Poole]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6585
|
| ''[[:d:Q18200042|Edward Pugh]]''
|
| 1761
| 1813
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 6586
|
| ''[[:d:Q18201527|John Gwilym Jones]]''
|
| 1904
| 1988
| [[Groeslon]]
|-
| style='text-align:right'| 6587
| [[Fitxategi:Dan Hanford 19-09-2015 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18206315|Dan Hanford]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6588
|
| ''[[:d:Q18217120|Natalie Powell]]''
|
| 1990
|
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 6589
|
| ''[[:d:Q18221060|Robert D. Anderson]]''
| historialari britainiarra
| 1942
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6590
|
| ''[[:d:Q18223030|John Callan James Metford]]''
|
| 1916
| 2007
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6591
|
| ''[[:d:Q18325032|Siôn Dafydd Rhys]]''
|
| 1534
| 1620
| [[Llanfaethlu]]
|-
| style='text-align:right'| 6592
|
| ''[[:d:Q18325685|James Birch]]''
|
|
| 1800
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6593
| [[Fitxategi:The home of Robert Davies (Bardd Nantglyn, 1769-1835) NLW3363888.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18325718|Robert Davies]]''
|
| 1769
| 1835
| [[Nantglyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6594
| [[Fitxategi:Portrait of W. E. Jones. Cawrdaf (4671562) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18327524|William Ellis Jones]]''
|
| 1795
| 1848
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 6595
| [[Fitxategi:Joe Cordina (2016).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18330912|Joe Cordina]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6596
|
| ''[[:d:Q18331849|Nathan Thorley]]''
|
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6597
| [[Fitxategi:Leigh jones hong kong rugby head coach 20170506.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18340098|Leigh Jones]]''
|
| 1959
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 6598
|
| ''[[:d:Q18341833|Kyle Rees]]''
| aktore britainiarra
| 1988
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6599
|
| ''[[:d:Q18346805|Azariah Shadrach]]''
|
| 1774
| 1844
| ''[[:d:Q51713201|Llanfair Nant y Gôf]]''
|-
| style='text-align:right'| 6600
|
| ''[[:d:Q18350944|Aled Richards]]''
|
| 1969
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6601
|
| ''[[:d:Q18352539|Marc Wyatt]]''
|
| 1977
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6602
| [[Fitxategi:Nicky Smith 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18353250|Nicky Smith]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6603
|
| ''[[:d:Q18358867|James Thomas]]''
|
| 1918
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6604
|
| ''[[:d:Q18385261|Arnold Williams]]''
|
| 1870
| 1929
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6605
| [[Fitxategi:Portrait of Arthur Radclyffe Dugmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18385268|Arthur Radclyffe Dugmore]]''
|
| 1870
| 1955
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6606
|
| ''[[:d:Q18385698|Jonathan Tomlinson]]''
|
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6607
|
| ''[[:d:Q18387151|Paul Taylor]]''
|
| 1988
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6608
| [[Fitxategi:Samuel Tomkinson.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18391923|Samuel Tomkinson]]''
|
| 1816
| 1900
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6609
|
| ''[[:d:Q18440082|Matthew Gough]]''
|
| 1390
| 1450
| ''[[:d:Q1770499|Maelor]]''
|-
| style='text-align:right'| 6610
|
| ''[[:d:Q18509163|William Charles Evans]]''
|
| 1911
| 1988
| [[Bethel]]
|-
| style='text-align:right'| 6611
|
| ''[[:d:Q18510202|Alfred Owen Hughes Jarman]]''
|
| 1911
| 1998
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6612
|
| ''[[:d:Q18524054|Isaac Jones]]''
|
| 1804
| 1850
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6613
|
| ''[[:d:Q18526294|Ada Vachell]]''
|
| 1866
| 1923
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6614
|
| ''[[:d:Q18526331|Agnes Mason]]''
|
| 1849
| 1941
| [[Laugharne Township]]
|-
| style='text-align:right'| 6615
|
| ''[[:d:Q18526437|Alun Oldfield Davies]]''
|
| 1905
| 1988
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 6616
| [[Fitxategi:Arthur Whitford (1928).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18526570|Arthur Whitford]]''
|
| 1908
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6617
|
| ''[[:d:Q18526694|Cadwaladr Cesail]]''
|
| 1614
| 1626
| [[Dolmelinllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6618
|
| ''[[:d:Q18526703|Caradog ab Iestyn]]''
|
| 1050
|
| ''[[:d:Q13131807|Kingdom of Morgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 6619
|
| ''[[:d:Q18526861|Richard Pendrill Llewelyn]]''
|
| 1813
| 1891
| [[Laleston]]
|-
| style='text-align:right'| 6620
| [[Fitxategi:Portrait of John Evans, Eglwysbach (4674386).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18526878|John Evans]]''
|
| 1840
| 1897
| [[Eglwysbach]]
|-
| style='text-align:right'| 6621
|
| ''[[:d:Q18527125|John Jones]]''
|
| 1788
| 1858
| [[Llanasa]]
|-
| style='text-align:right'| 6622
|
| ''[[:d:Q18527386|David Jones]]''
|
| 1703
| 1785
| ''[[:d:Q12306663|Conwy Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 6623
|
| ''[[:d:Q18527701|Dinah Williams]]''
|
| 1911
| 2009
| ''[[:d:Q17743941|Crugiau]]''
|-
| style='text-align:right'| 6624
|
| ''[[:d:Q18527726|Ruby Levick]]''
|
| 1871
| 1940
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 6625
|
| ''[[:d:Q18527879|José Deniz]]''
|
| 1913
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6626
|
| ''[[:d:Q18527918|Samuel Evans]]''
|
| 1829
| 1904
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6627
|
| ''[[:d:Q18527967|Gruffydd Phylip]]''
|
| 1650
| 1666
| ''[[:d:Q3404603|Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 6628
|
| ''[[:d:Q18528236|Sheila Collins]]''
|
| 1921
| 2009
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6629
|
| ''[[:d:Q18528438|Laurence Deniz]]''
|
| 1924
| 1996
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6630
|
| ''[[:d:Q18528453|Eirlys Roberts]]''
|
| 1911
| 2008
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 6631
| [[Fitxategi:Lewis Probert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18528597|Lewis Probert]]''
|
| 1837
| 1908
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 6632
|
| ''[[:d:Q18528756|Enid Wyn Jones]]''
|
| 1909
| 1967
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6633
|
| ''[[:d:Q18528939|Evan Walters]]''
|
| 1893
| 1951
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 6634
|
| ''[[:d:Q18529126|Mary Bridges-Adams]]''
| aktibista britainiarra
| 1854
| 1939
| [[Maesycwmmer]]
|-
| style='text-align:right'| 6635
| [[Fitxategi:Mary Pendrill Llewelyn.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18529229|Mary Catherine Pendrill Llewelyn]]''
|
| 1811
| 1874
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6636
|
| ''[[:d:Q18530096|John ap John]]''
|
| 1625
| 1697
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 6637
| [[Fitxategi:Mother aka Pamela Shepherd and brolly.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18530551|Pamela Shepherd]]''
|
| 1836
| 1930
| [[Talywain]]
|-
| style='text-align:right'| 6638
|
| ''[[:d:Q18530852|Thomas Powell]]''
|
| 1779
| 1863
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6639
|
| ''[[:d:Q18530965|Walter Churchey]]''
|
| 1747
| 1805
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 6640
|
| ''[[:d:Q18531443|William Morgan Kinsey]]''
|
| 1788
| 1851
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6641
|
| ''[[:d:Q18534114|Abel Morgan]]''
|
| 1673<br/>1637
| 1722
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 6642
| [[Fitxategi:Portrait of James Hughes, (Iago Trichrug) Jewin Street, Llundain (4672617) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18534191|James Hughes]]''
|
| 1779
| 1844
| [[Ciliau Aeron]]
|-
| style='text-align:right'| 6643
|
| ''[[:d:Q18534775|Benjamin Phelps Gibbon]]''
|
| 1802
| 1851
| [[Penally]]
|-
| style='text-align:right'| 6644
|
| ''[[:d:Q18535410|Aled Islwyn]]''
|
| 1953
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6645
|
| ''[[:d:Q18535435|Angharad Rhiannon Davies]]''
|
|
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6646
|
| ''[[:d:Q18535440|Alistair James]]''
|
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6647
|
| ''[[:d:Q18535445|Dafydd Andrews]]''
|
|
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6648
|
| ''[[:d:Q18535453|Aled ap Dafydd]]''
|
| 1979
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6649
|
| ''[[:d:Q18535458|Menna Baines]]''
|
| 1965
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6650
|
| ''[[:d:Q18535464|R. G. Berry]]''
|
| 1869
| 1945
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 6651
|
| ''[[:d:Q18535474|Roger Boore]]''
|
| 1938
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6652
| [[Fitxategi:Edward Breese.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535478|Edward Breese]]''
|
| 1835
| 1881
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6653
|
| ''[[:d:Q18535489|Siôn Cadwaladr]]''
|
| 1800
|
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 6654
|
| ''[[:d:Q18535497|Toni Caroll]]''
|
| 1949
|
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6655
| [[Fitxategi:Eglwys Llangelynnin Conwy 31.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535501|Celynnin]]''
|
| 500
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6656
|
| ''[[:d:Q18535514|Clydog]]''
|
| 800
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6657
|
| ''[[:d:Q18535527|Ceri Cunnington]]''
|
| 1976
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 6658
| [[Fitxategi:St Cynhafal's Church - geograph.org.uk - 135338.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535538|Cynhafal]]''
|
|
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6659
| [[Fitxategi:Eglwys Sant Cynhaiarn St Cynhaearn's Church, Ynyscynhaearn, Gwynedd North Wales 05.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535539|Cynhaiarn]]''
|
| 700
|
| ''[[:d:Q19871789|Caereinion]]''<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6660
| [[Fitxategi:Dafydd Ddu.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535548|David Thomas]]''
|
| 1759
| 1822
| ''[[:d:Q17739482|St Michael's Church, Llanrug]]''
|-
| style='text-align:right'| 6661
|
| ''[[:d:Q18535553|Siân Melangell Dafydd]]''
|
| 1977
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6662
|
| ''[[:d:Q18535558|Nicholas Daniels]]''
|
| 1974
|
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 6663
|
| ''[[:d:Q18535561|John Davies]]''
|
| 1784
| 1864
| [[Llanwrthwl]]
|-
| style='text-align:right'| 6664
|
| ''[[:d:Q18535562|William John Davies]]''
|
| 1888
| 1957
| ''[[:d:Q13130349|Nant Peris]]''
|-
| style='text-align:right'| 6665
|
| ''[[:d:Q18535563|D. T. Davies]]''
|
| 1876
| 1962
| ''[[:d:Q20644361|Llandyfodwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 6666
|
| ''[[:d:Q18535565|Glan Davies]]''
|
| 1942
|
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 6667
|
| ''[[:d:Q18535567|Jason Walford Davies]]''
|
| 1971
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6668
|
| ''[[:d:Q18535569|John Davies]]''
|
| 1783
| 1855
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 6669
|
| ''[[:d:Q18535570|Jonathan Ceredig Davies]]''
|
| 1859
| 1932
| [[Llangynllo]]
|-
| style='text-align:right'| 6670
|
| ''[[:d:Q18535571|Lewis Davies]]''
|
| 1777
| 1828
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 6671
|
| ''[[:d:Q18535572|Rhisiart Morgan Davies]]''
|
| 1903
| 1958
| [[Corris]]
|-
| style='text-align:right'| 6672
|
| ''[[:d:Q18535573|William Davies]]''
|
| 1831
| 1892
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 6673
| [[Fitxategi:Hugh Derfel Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535575|Huw Derfel]]''
|
| 1816
| 1890
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 6674
| [[Fitxategi:William Thomas Edwards (Gwilym Deudraeth).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535594|William Thomas Edwards]]''
|
| 1863
| 1940
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 6675
|
| ''[[:d:Q18535596|Alun R. Edwards]]''
|
| 1919
| 1986
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 6676
|
| ''[[:d:Q18535597|Sonia Edwards]]''
|
| 1961
|
| [[Cemaes]]
|-
| style='text-align:right'| 6677
|
| ''[[:d:Q18535598|William Edwards]]''
|
| 1790
| 1855
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 6678
|
| ''[[:d:Q18535602|Eirwen Davies]]''
|
| 1926
| 2014
| [[Five Roads]]
|-
| style='text-align:right'| 6679
|
| ''[[:d:Q18535609|John Emyr]]''
|
| 1950
|
| [[Llanwnda (Gwynedd)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 6680
|
| ''[[:d:Q18535610|Tony Etoria]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6681
| [[Fitxategi:(The poet Robert Evans (Cybi), outside his home, Bryn Eithin, Llangybi) (6347476638).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535612|Robert Evans]]''
|
| 1871
| 1956
| [[Llangybi (Monmouthshire)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 6682
|
| ''[[:d:Q18535617|Meirion Evans]]''
|
|
|
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 6683
| [[Fitxategi:Iolo Morganwg (Cadrawd) (page 18 crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535618|Thomas Christopher Evans]]''
|
| 1846
| 1918
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 6684
|
| ''[[:d:Q18535623|J. O. Francis]]''
|
| 1882
| 1956
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6685
| [[Fitxategi:Heledd Fychan AS-MS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535625|Heledd Fychan]]''
|
| 1980
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6686
|
| ''[[:d:Q18535630|Ffion Dafis]]''
| aktore britainiarra
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6687
|
| ''[[:d:Q18535631|William Gambold]]''
|
| 1672
| 1728
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 6688
|
| ''[[:d:Q18535635|Beti George]]''
|
| 1939
|
| ''[[:d:Q15987290|Coed-y-bryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 6689
| [[Fitxategi:Robert Arthur Griffith (Elphin).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535641|Robert Arthur Griffith]]''
|
| 1860
| 1936
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 6690
|
| ''[[:d:Q18535642|Bruce Griffiths]]''
|
| 1924
| 1999
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6691
| [[Fitxategi:Hywel Griffiths.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535643|Hywel Griffiths]]''
|
| 1983
|
| ''[[:d:Q18378847|Glangwili General Hospital]]''
|-
| style='text-align:right'| 6692
| [[Fitxategi:Eglwys Fihangel Sant Saint Michaels Church Betws-y-Coed Conwy Gwynedd Cymru Wales 42.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535647|Gruffudd ap Dafydd Goch]]''
|
| 1400
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 6693
|
| ''[[:d:Q18535652|Gruffudd de la Pole]]''
|
|
| 1309
| [[Powysko Erresuma]]
|-
| style='text-align:right'| 6694
|
| ''[[:d:Q18535656|Robat Gruffudd]]''
|
| 1943
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6695
|
| ''[[:d:Q18535657|Ifan Gruffydd]]''
|
| 1896
| 1971
| [[Llangristiolus]]
|-
| style='text-align:right'| 6696
|
| ''[[:d:Q18535665|Gwenfaen]]''
|
| 600
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 6697
|
| ''[[:d:Q18535672|Gwyddelan]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 6698
|
| ''[[:d:Q18535686|Helen Aileen Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6699
| [[Fitxategi:Hywel Hughes, Bogota (1452212).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535692|Hywel Hughes]]''
|
| 1886
| 1970
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 6700
|
| ''[[:d:Q18535694|William Hughes]]''
|
|
| 1794
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6701
|
| ''[[:d:Q18535697|Huw Cae Llwyd]]''
|
| 1431
| 1500
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 6702
|
| ''[[:d:Q18535713|Ifan Huw Dafydd]]''
|
| 1954
|
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 6703
|
| ''[[:d:Q18535714|Ifor Rees]]''
|
| 1921
| 2004
| ''[[:d:Q15987532|Mynydd Bach]]''
|-
| style='text-align:right'| 6704
|
| ''[[:d:Q18535719|Eldra Jarman]]''
|
| 1917
| 2000
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6705
| [[Fitxategi:Robert Isaac Jones (1813 - 1905), Dictionary of Welsh Biography.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535726|Robert Isaac Jones]]''
|
| 1813
| 1905
| ''[[:d:Q13130719|Pentrefelin]]''
|-
| style='text-align:right'| 6706
|
| ''[[:d:Q18535727|Rees Jones]]''
|
| 1797
| 1844
| [[Talgarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 6707
| [[Fitxategi:Edward Jones, Bathafarn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535728|Edward Jones]]''
|
| 1778
| 1837
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 6708
| [[Fitxategi:Portrait of David Watkin Jones, 'Dafydd Morganwg' (4670538) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535730|David Watkin Jones]]''
|
| 1832
| 1905
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6709
| [[Fitxategi:Ehedydd Iâl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535731|William Jones]]''
|
| 1815
| 1899
| [[Derwen]]
|-
| style='text-align:right'| 6710
|
| ''[[:d:Q18535732|Thomas Lloyd Jones]]''
|
| 1810
| 1834
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 6711
|
| ''[[:d:Q18535733|Dafydd Jones]]''
|
| 1881
| 1968
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 6712
| [[Fitxategi:RJRhoslan.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535734|Robert Jones]]''
|
| 1745
| 1829
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6713
| [[Fitxategi:Abel Jones (Y Bardd Crwst).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535735|Abel Jones]]''
|
| 1830<br/>1829
| 1901
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 6714
|
| ''[[:d:Q18535736|Aneurin Jones]]''
|
| 1930
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6715
|
| ''[[:d:Q18535738|Dafydd Jones]]''
|
| 1711
| 1777
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 6716
|
| ''[[:d:Q18535739|Edward Jones]]''
|
| 1761
| 1836
| ''[[:d:Q13130874|Prion]]''
|-
| style='text-align:right'| 6717
| [[Fitxategi:Evan Pan Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535741|Evan Pan Jones]]''
|
| 1834
| 1922
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 6718
|
| ''[[:d:Q18535743|Gerallt Jones]]''
|
| 1907
| 1984
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 6719
|
| ''[[:d:Q18535746|Hefin Jones]]''
|
| 1961
|
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]
|-
| style='text-align:right'| 6720
|
| ''[[:d:Q18535747|J. Tywi Jones]]''
|
| 1870
| 1948
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6721
|
| ''[[:d:Q18535748|John Puleston Jones]]''
|
| 1862
| 1925
| [[Llanbedr-Dyffryn-Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 6722
|
| ''[[:d:Q18535749|John Richard Jones]]''
|
| 1765
| 1822
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6723
| [[Fitxategi:John Williams Jones (Andronicus).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535752|John William Jones]]''
|
| 1842
| 1895
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 6724
|
| ''[[:d:Q18535753|Kenneth Glyn Jones]]''
|
| 1915
| 1995
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 6725
|
| ''[[:d:Q18535754|Mei Jones]]''
|
| 1953
| 2021
| [[Llanddona]]
|-
| style='text-align:right'| 6726
|
| ''[[:d:Q18535757|Rhydderch Jones]]''
|
| 1935
| 1987
| [[Aberllefenni]]
|-
| style='text-align:right'| 6727
|
| ''[[:d:Q18535758|Thomas Jones]]''
|
| 1910
| 1972
| [[Alltwen]]
|-
| style='text-align:right'| 6728
|
| ''[[:d:Q18535760|Aneirin Karadog]]''
|
| 1982
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6729
|
| ''[[:d:Q18535763|Lee Haven-Jones]]''
|
| 1976
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 6730
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas Levi (4670546) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535765|Thomas Levi]]''
|
| 1825
| 1916
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6731
|
| ''[[:d:Q18535769|Doreen Lewis]]''
|
| 1953
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6732
|
| ''[[:d:Q18535771|Lewis Haydn Lewis]]''
|
| 1903
| 1985
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 6733
|
| ''[[:d:Q18535773|Roger Lort]]''
|
| 1608
| 1664
| [[Stackpole]]
|-
| style='text-align:right'| 6734
|
| ''[[:d:Q18535782|Robert Lloyd]]''
|
| 1888
| 1961
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 6735
|
| ''[[:d:Q18535784|John Selwyn Lloyd]]''
| idazle britainiarra
| 1931
| 2023
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 6736
| [[Fitxategi:Dewi Llwyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535785|Dewi Llwyd]]''
|
| 1954
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6737
|
| ''[[:d:Q18535794|John-Paul Macleod]]''
| aktore britainiarra
| 1986
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6738
|
| ''[[:d:Q18535799|Mari'r Fantell Wen]]''
|
| 1735
| 1789
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 6739
|
| ''[[:d:Q18535807|Dyl Mei]]''
|
|
|
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 6740
|
| ''[[:d:Q18535808|Meinir Jones]]''
| telebista aurkezle britainiarra
| 1985
|
| ''[[:d:Q13126547|Capel Isaac]]''
|-
| style='text-align:right'| 6741
|
| ''[[:d:Q18535817|Elin Llwyd Morgan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q17323496|Cefn-bryn-brain]]''
|-
| style='text-align:right'| 6742
|
| ''[[:d:Q18535819|Lowri Morgan]]''
|
| 1975
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 6743
|
| ''[[:d:Q18535821|Dafydd Morris]]''
|
| 1744
| 1791
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 6744
| [[Fitxategi:Bob Owen, Croesor, with his wife and some of his books (8469901287).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535845|Bob Owen, Croesor]]''
|
| 1885
| 1962
| [[Llanfrothen]]
|-
| style='text-align:right'| 6745
| [[Fitxategi:Er cof am y diweddar Barch John Parry (Caer) .. NLW3364386.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535853|John Parry]]''
|
| 1775
| 1846
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 6746
|
| ''[[:d:Q18535858|Gerallt Pennant]]''
|
| 1960
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6747
|
| ''[[:d:Q18535866|Arwel Gruffydd]]''
|
| 1967
|
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 6748
|
| ''[[:d:Q18535874|Stafford Prys]]''
|
| 1732
| 1784
| ''[[:d:Q6661879|Llanwnnog]]''
|-
| style='text-align:right'| 6749
|
| ''[[:d:Q18535875|Dewi Prysor]]''
|
| 1967
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6750
| [[Fitxategi:Golygathon Wicipop Prifysgol Bangor Wicipop Editathon 2017 04.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535877|Pwyll ap Siôn]]''
|
| 1968
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6751
| [[Fitxategi:Revd. John Phillips, Bangor (1810-67) NLW3362029.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535878|John Phillips]]''
|
| 1810
| 1867
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 6752
| [[Fitxategi:Thomas Rees Bala-Bangor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535888|Thomas Rees]]''
|
| 1869
| 1926
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 6753
| [[Fitxategi:Parch. Henry Rees, Lerpwl, 1798-1869.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535889|Henry Rees]]''
|
| 1798
| 1869
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 6754
| [[Fitxategi:T-Mardy-Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535890|Thomas Mardy Rees]]''
|
| 1871
| 1953
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6755
|
| ''[[:d:Q18535894|Melville Richards]]''
|
| 1910
| 1973
| ''[[:d:Q5446198|Ffairfach]]''
|-
| style='text-align:right'| 6756
| [[Fitxategi:Portrait of 'Ellis Wyn o Wyrfai' (4670499) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535896|Ellis Roberts]]''
|
| 1827
| 1895
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 6757
|
| ''[[:d:Q18535898|Absalom Roberts]]''
|
| 1780
| 1864
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 6758
|
| ''[[:d:Q18535900|Bethan Rhys Roberts]]''
| kazetari britainiarra
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6759
|
| ''[[:d:Q18535901|Cefin Roberts]]''
|
| 1953
|
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 6760
|
| ''[[:d:Q18535906|Lleucu Roberts]]''
|
| 1964
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6761
| [[Fitxategi:Manon Steffan Ros (33218890640).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535914|Manon Steffan Ros]]''
|
| 1983
|
| ''[[:d:Q20593646|Llanddeiniol]]''
|-
| style='text-align:right'| 6762
|
| ''[[:d:Q18535916|Robert John Rowlands]]''
|
| 1880
| 1967
| [[Abergwyngregyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6763
|
| ''[[:d:Q18535925|Rhuddlad]]''
|
| 500
|
| [[Llanrhyddlad|Llanrhuddlad]]
|-
| style='text-align:right'| 6764
| [[Fitxategi:Portrait of Edward Samuel (4670191) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18535939|Edward Samuel]]''
|
| 1674
| 1748
| ''[[:d:Q15987287|Penmorfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 6765
|
| ''[[:d:Q18535942|Thomas Shankland]]''
|
| 1858
| 1927
| [[Llangynin]]
|-
| style='text-align:right'| 6766
|
| ''[[:d:Q18535948|John Davies]]''
|
| 1650
| 1694
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6767
|
| ''[[:d:Q18535979|Emily Tucker]]''
| aktore britainiarra
| 1991
|
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 6768
|
| ''[[:d:Q18535993|William Thomas]]''
|
| 1843
| 1890
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 6769
|
| ''[[:d:Q18535994|Ernest Lewis Thomas]]''
|
| 1904
| 1983
| [[Llanddeusant (Carmarthenshire)|Llanddeusant]]
|-
| style='text-align:right'| 6770
|
| ''[[:d:Q18536007|Gareth F. Williams]]''
| idazle britainiarra
| 1955
| 2016
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 6771
|
| ''[[:d:Q18536008|Hugh Williams]]''
|
|
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6772
|
| ''[[:d:Q18536009|Ifor Wyn Williams]]''
| autore britainiarra
| 1923
| 1999
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6773
|
| ''[[:d:Q18536012|John Ellis Williams]]''
|
| 1872
|
| [[Morfa Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6774
|
| ''[[:d:Q18536013|John Roberts Williams]]''
|
| 1914
| 2004
| [[Llangybi (Ceredigion)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 6775
|
| ''[[:d:Q18536016|William Morgan Williams]]''
|
| 1832
| 1877
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 6776
|
| ''[[:d:Q18536031|Tom Beynon]]''
|
| 1886
| 1961
| [[Kidwelly|Cydweli]]<br/>''[[:d:Q6947838|Mynyddygarreg]]''
|-
| style='text-align:right'| 6777
| [[Fitxategi:Ben Bowen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18536056|Ben Bowen]]''
|
| 1878
| 1903
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 6778
|
| ''[[:d:Q18536058|Cadfarch]]''
|
|
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6779
| [[Fitxategi:Portrait of Griffith Evans (1835-1935) Wellcome L0002989.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18536061|Griffith Evans]]''
|
| 1835
| 1935
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6780
| [[Fitxategi:Professor Laura McAllister (8552094408).jpg|center|128px]]
| [[Laura McAllister]]
| galestar irakaslea eta akademikoa, nazioarteko futbolari ohia eta kiroletako goi-mailako administratzailea
| 1964
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6781
|
| ''[[:d:Q18546110|Arthur Roberts]]''
|
| 1897
| 1964
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 6782
| [[Fitxategi:Portrait of D. Emlyn Evans (4673959).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18546445|David Emlyn Evans]]''
|
| 1843
| 1913
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6783
|
| ''[[:d:Q18546621|John Roland Phillips]]''
|
| 1844
| 1887
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 6784
|
| ''[[:d:Q18546647|John Williams]]''
|
| 1727
| 1798
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 6785
|
| ''[[:d:Q18559339|Valerie Gearon]]''
|
| 1937
| 2003
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6786
|
| ''[[:d:Q18559698|Benjamin Davies]]''
|
| 1814
| 1875
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 6787
|
| ''[[:d:Q18559723|Edward Le Davis]]''
|
| 1640
| 1684
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6788
|
| ''[[:d:Q18559733|Frederick Brundrett]]''
|
| 1894
| 1974
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 6789
|
| ''[[:d:Q18559825|Marmaduke Matthews]]''
|
| 1606
| 1683
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6790
|
| ''[[:d:Q18559856|Robert Davies]]''
|
| 1816
| 1905
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 6791
|
| ''[[:d:Q18559864|Sarah Matthews]]''
|
| 1846
| 1929
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 6792
|
| ''[[:d:Q18559909|William Davis]]''
|
| 1627
| 1690
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6793
|
| ''[[:d:Q18572211|Alice Williams]]''
|
| 1863
| 1957
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 6794
|
| ''[[:d:Q18572230|Ann Davies]]''
| itzultzaile britainiarra
| 1914
| 1954
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6795
|
| ''[[:d:Q18572258|Anne Penny]]''
|
| 1729
| 1784
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6796
|
| ''[[:d:Q18576042|Dorcas Erbery]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6797
| [[Fitxategi:Kathleen Lloyd Jones by unknown in 1920s.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18576619|Kathleen Lloyd Jones]]''
|
| 1898
| 1978
| [[Oystermouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6798
|
| ''[[:d:Q18576682|Margaret Davies]]''
|
| 1700
| 1785
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6799
|
| ''[[:d:Q18576757|Michael Williams]]''
|
| 1935
| 2009
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6800
|
| ''[[:d:Q18576797|Nun Morgan Harry]]''
|
| 1800
| 1842
| [[Lampeter Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 6801
|
| ''[[:d:Q18577073|Thomas Gruffydd]]''
|
| 1815
| 1887
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 6802
|
| ''[[:d:Q18588247|Bryan Parry]]''
| aktore britainiarra
| 1992
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6803
|
| ''[[:d:Q18588991|Henry Stanhope Sloman]]''
|
| 1861
| 1945
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 6804
|
| ''[[:d:Q18593184|Jenkin Jones]]''
|
| 1700
| 1742
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 6805
| [[Fitxategi:Saint Aelhaiarn.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18593818|Aelhaearn]]''
|
| 600
|
| [[Powysko Erresuma]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6806
|
| ''[[:d:Q18601440|Merlin James]]''
|
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6807
|
| ''[[:d:Q18603715|Bedo Hafesb]]''
|
| 1568
| 1585
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 6808
|
| ''[[:d:Q18612371|Judith Phillips]]''
|
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6809
|
| ''[[:d:Q18624411|Gavin Jones]]''
|
| 1980
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6810
| [[Fitxategi:Tudor Owen in Perils of the Jungle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18627269|Tudor Owen]]''
|
| 1898
| 1979
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 6811
| [[Fitxategi:Robert Jones (Welsh composer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18630239|Robert Jones]]''
|
| 1945
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6812
|
| ''[[:d:Q18637292|Joe Davies]]''
|
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6813
|
| ''[[:d:Q18637509|Emily Kagan]]''
|
| 1981
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6814
|
| ''[[:d:Q18637863|Dewi Penrhyn Jones]]''
|
| 1994
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6815
|
| ''[[:d:Q18638518|David Morrell]]''
|
| 1926
| 1974
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6816
|
| ''[[:d:Q18638752|Gwyn Parry]]''
|
| 1946
| 2014
| [[Rachub]]
|-
| style='text-align:right'| 6817
|
| ''[[:d:Q18640326|Les Boulter]]''
|
| 1913
| 1974
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 6818
|
| ''[[:d:Q18640327|Gerry Humphreys]]''
| futbolari britainiarra
| 1946
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 6819
| [[Fitxategi:TH Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18640419|T. H. Thomas]]''
|
| 1839
| 1915
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6820
|
| ''[[:d:Q18641449|Dick Hall]]''
|
| 1872
| 1906
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 6821
|
| ''[[:d:Q18641986|Edward Abel]]''
|
| 1931
| 2021
| ''[[:d:Q1191288|Mid Glamorgan]]''
|-
| style='text-align:right'| 6822
|
| ''[[:d:Q18645677|Edwin Bickerstaff]]''
|
| 1920
| 2007
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6823
|
| ''[[:d:Q18646016|Herbert Buckler]]''
|
| 1878
| 1957
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6824
|
| ''[[:d:Q18646602|Wendell Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 6825
| [[Fitxategi:Daniel Hickey.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18657319|Daniel Hickey]]''
|
| 1869
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6826
|
| ''[[:d:Q18658485|David Erwyd Jenkins]]''
|
| 1864
| 1937
| ''[[:d:Q7228391|Pontyates]]''
|-
| style='text-align:right'| 6827
|
| ''[[:d:Q18670941|Dafydd William]]''
|
| 1720
| 1794
| [[Llanedi]]
|-
| style='text-align:right'| 6828
| [[Fitxategi:Portrait of D. Hughes, B.A., Tredegar (4672914).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18670974|David Hughes]]''
|
| 1813
| 1872
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 6829
|
| ''[[:d:Q18670980|David Johns]]''
|
| 1794
| 1843
| ''[[:d:Q27056347|Llanina]]''
|-
| style='text-align:right'| 6830
|
| ''[[:d:Q18670987|David Lloyd]]''
|
| 1597
| 1663
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 6831
|
| ''[[:d:Q18670989|David Lloyd]]''
|
| 1752
| 1838
| [[Llanbister]]
|-
| style='text-align:right'| 6832
|
| ''[[:d:Q18671020|Edmund Jones]]''
|
| 1702
| 1793
| ''[[:d:Q4667220|Aberystruth]]''
|-
| style='text-align:right'| 6833
|
| ''[[:d:Q18671495|Hugh Owen]]''
|
| 1784
| 1861
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 6834
|
| ''[[:d:Q18671555|James Gooden]]''
|
| 1670
| 1730
| ''[[:d:Q5256625|Denbighshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 6835
|
| ''[[:d:Q18671762|John Griffiths]]''
|
| 1731
| 1811
| ''[[:d:Q17487513|Llanglydwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 6836
|
| ''[[:d:Q18671795|John Harris]]''
|
| 1802
| 1823
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6837
|
| ''[[:d:Q18671846|John Howell]]''
|
| 1774
| 1830
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 6838
|
| ''[[:d:Q18671850|John Hughes]]''
|
| 1776
| 1843
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 6839
| [[Fitxategi:Venble John Hughes, Archdeacon of Cardigan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18671851|John Hughes]]''
|
| 1787
| 1860
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 6840
| [[Fitxategi:Rev. John Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18671852|John Hughes]]''
|
| 1796
| 1860
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6841
|
| ''[[:d:Q18671893|John Jones]]''
|
| 1575
| 1635
| [[Llanfrynach]]
|-
| style='text-align:right'| 6842
|
| ''[[:d:Q18671895|John Jones]]''
|
| 1772
| 1837
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 6843
|
| ''[[:d:Q18671898|John Jones]]''
|
| 1804
| 1887
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6844
|
| ''[[:d:Q18671990|John Lloyd]]''
|
| 1475
| 1523
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 6845
|
| ''[[:d:Q18671991|John Lloyd]]''
|
| 1558
| 1603
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 6846
| [[Fitxategi:Portrait of Dr. Richardi Lloyd (4673366).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18672119|Richard Lloyd]]''
|
| 1595
| 1659
| ''[[:d:Q17742315|Henblas]]''
|-
| style='text-align:right'| 6847
|
| ''[[:d:Q18672131|Richard Mills]]''
|
| 1809
| 1844
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 6848
|
| ''[[:d:Q18672164|Robert Griffiths]]''
|
| 1805
| 1883
| ''[[:d:Q6662131|Lleweni Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 6849
|
| ''[[:d:Q18672183|Robert Holland]]''
|
| 1557
| 1622
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6850
| [[Fitxategi:Henry Roger Ashwell Pocock (1865–1941).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18672266|Roger Pocock]]''
|
| 1865
| 1941
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 6851
|
| ''[[:d:Q18672558|Thomas Jones]]''
|
| 1768
| 1828
| [[Llantysilio]]
|-
| style='text-align:right'| 6852
|
| ''[[:d:Q18672598|Thomas Llewelyn]]''
|
| 1720
| 1783
| [[Gelligaer]]
|-
| style='text-align:right'| 6853
|
| ''[[:d:Q18672685|Trevor Evans]]''
|
| 1902
| 1981
| [[Abertridwr (Caerphilly)|Abertridwr]]
|-
| style='text-align:right'| 6854
|
| ''[[:d:Q18672826|William Holland]]''
|
| 1711
| 1761
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6855
|
| ''[[:d:Q18672832|William Hopkins]]''
|
| 1706
| 1786
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6856
| [[Fitxategi:Portrait of The Revd. William Howels (4670914).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18672840|William Howels]]''
|
| 1778
| 1832
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6857
|
| ''[[:d:Q18672847|William Hughes]]''
|
| 1856
| 1924
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6858
|
| ''[[:d:Q18672856|William Johns]]''
|
| 1771
| 1845
| [[Cilymaenllwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 6859
|
| ''[[:d:Q18674052|Julines Herring]]''
|
| 1582
| 1644
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 6860
|
| ''[[:d:Q18674094|Lewis Lewis]]''
|
| 1793
|
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6861
|
| ''[[:d:Q18674333|Peter Williams]]''
|
| 1756
| 1837
| [[Northop]]
|-
| style='text-align:right'| 6862
| [[Fitxategi:Rachel Barrett - Suffragette.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q18674355|Rachel Barrett]]''
|
| 1874
| 1953
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6863
|
| ''[[:d:Q18674374|Rhys Jones]]''
|
| 1713
| 1801
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6864
| [[Fitxategi:Alize Mounter (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18683953|Alize Lily Mounter]]''
|
| 1988
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 6865
|
| ''[[:d:Q18688008|Iori Jenkins]]''
|
| 1959
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6866
| [[Fitxategi:Sant Ilar (st ilar) ('St Hilary's Church' is NEVER used), Llanilar, Aberystwyth, Ceredigion, Cymru 68.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18691847|Saint Ilar]]''
|
| 600
|
| ''[[:d:Q2578706|Kingdom of Ceredigion]]''
|-
| style='text-align:right'| 6867
|
| ''[[:d:Q18715771|Enoch Jenkins]]''
|
| 1892
| 1984
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6868
|
| ''[[:d:Q18715898|William Davies]]''
|
| 1881
| 1942
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6869
|
| ''[[:d:Q18716154|David Griffiths]]''
|
| 1874
| 1931
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 6870
|
| ''[[:d:Q18719315|Michael Brown]]''
| futbolari britainiarra (1951-)
| 1951
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6871
|
| ''[[:d:Q18719387|Jonathan Edwards]]''
|
| 1979
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6872
|
| ''[[:d:Q18719690|Mark James Elgar Coode]]''
|
| 1937
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6873
|
| ''[[:d:Q18729823|Trystan Edwards]]''
|
| 1884
| 1973
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6874
|
| ''[[:d:Q18729849|E. M. Bruce Vaughan]]''
|
| 1856
| 1919
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6875
| [[Fitxategi:Sint Gertrudiskerk grafmonument Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18730079|Charles Morgan]]''
|
| 1576
| 1643
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6876
|
| ''[[:d:Q18730245|Efa ferch Maredudd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6877
|
| ''[[:d:Q18730434|Henry Salesbury]]''
|
| 1561
| 1637
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 6878
|
| ''[[:d:Q18734926|Thomas Peter Ellis]]''
|
| 1873
| 1936
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6879
|
| ''[[:d:Q18735322|Thomas Nicholas]]''
|
| 1816
| 1879
| ''[[:d:Q7837772|Treffgarne]]''
|-
| style='text-align:right'| 6880
|
| ''[[:d:Q18736094|William Morgan]]''
|
| 1623
| 1689
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 6881
|
| ''[[:d:Q18737039|Jack Phillips]]''
|
| 1903
| 1985
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 6882
|
| ''[[:d:Q18737042|David Pugh]]''
|
| 1947
|
| [[Markham (Caerphilly)|Markham]]
|-
| style='text-align:right'| 6883
|
| ''[[:d:Q18737121|David Eastwood]]''
| gudari britainiarra
| 1919
| 2010
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 6884
|
| ''[[:d:Q18737198|Mair Russell-Jones]]''
|
| 1917
| 2013
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 6885
| [[Fitxategi:Ceridwen Peris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18756580|Alice Jones]]''
|
| 1852
| 1943
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 6886
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. David Peter, Carmarthen (4671774).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18756644|David Peter]]''
|
| 1765
| 1837
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 6887
|
| ''[[:d:Q18756688|Emma Maitland]]''
|
| 1844
| 1923
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 6888
|
| ''[[:d:Q18756705|Francisco Antonio Deniz]]''
|
| 1912
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6889
|
| ''[[:d:Q18756798|James Owen]]''
|
| 1654
| 1706
| [[Abernant (Carmarthenshire)|Abernant]]
|-
| style='text-align:right'| 6890
|
| ''[[:d:Q18756803|James Parke]]''
|
| 1636
| 1696
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 6891
|
| ''[[:d:Q18756845|John Oliver]]''
|
| 1838
| 1866
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6892
|
| ''[[:d:Q18756964|Mary Nicol]]''
|
| 1747
| 1820
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 6893
|
| ''[[:d:Q18757104|Robert Wycherley]]''
|
| 1894
| 1965
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6894
|
| ''[[:d:Q18757146|Thomas Owen]]''
|
| 1764
| 1814
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6895
|
| ''[[:d:Q18757228|William Parry]]''
|
| 1754
| 1819
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 6896
|
| ''[[:d:Q18759414|Thomas Powell]]''
|
| 1572
| 1635
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 6897
|
| ''[[:d:Q18761925|Clifford Darby]]''
|
| 1909
| 1992
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 6898
|
| ''[[:d:Q18761942|Ellis Pugh]]''
|
| 1656
| 1718
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 6899
|
| ''[[:d:Q18762054|Philip Pugh]]''
|
| 1679
| 1760
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 6900
|
| ''[[:d:Q18762129|William Price]]''
|
|
| 1596
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6901
|
| ''[[:d:Q18762132|William Probert]]''
|
| 1790
| 1870
| [[Painscastle]]
|-
| style='text-align:right'| 6902
|
| ''[[:d:Q18763709|Peter Davies]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6903
| [[Fitxategi:Mark Andrews at Smash Nov 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18763812|Mark Andrews]]''
| borrokalari profesionala britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6904
|
| ''[[:d:Q18763900|Kieran Bull]]''
|
| 1995
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 6905
| [[Fitxategi:1 19 Aneurin Donald.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18764018|Aneurin Donald]]''
|
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6906
|
| ''[[:d:Q18764163|John Price]]''
|
| 1960
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 6907
|
| ''[[:d:Q18783770|John Rhydderch]]''
|
| 1673
| 1735
| [[Cemaes]]
|-
| style='text-align:right'| 6908
|
| ''[[:d:Q18783788|John Roberts]]''
|
| 1767
| 1834
| [[Mochdre (Powys)|Mochdre]]
|-
| style='text-align:right'| 6909
| [[Fitxategi:Revd John Roberts (J.R., 1804-84) NLW3365386.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18783790|John Roberts]]''
|
| 1804
| 1884
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 6910
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Peter Roberts, M.A (4671108).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18783892|Peter Roberts]]''
|
| 1760
| 1819
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 6911
|
| ''[[:d:Q18783922|Richard Roberts]]''
|
| 1809
| 1883
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 6912
|
| ''[[:d:Q18783951|Robert of Shrewsbury]]''
|
|
| 1168
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6913
|
| ''[[:d:Q18784000|Thomas Redmond]]''
|
| 1745
| 1785
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 6914
|
| ''[[:d:Q18808855|Len Newcombe]]''
|
| 1931
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6915
| [[Fitxategi:Medieval wall paintings and Norman window in the church of St. Thomas a Becket - geograph.org.uk - 1795359.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18810707|Ernest Tristram]]''
|
| 1882
| 1952
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6916
|
| ''[[:d:Q18810922|John Salisbury]]''
|
| 1575
| 1626
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 6917
|
| ''[[:d:Q18811029|Lucy Thomas]]''
|
| 1781
| 1847
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6918
|
| ''[[:d:Q18811065|Evan Evans]]''
|
| 1903
| 1982
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 6919
|
| ''[[:d:Q18811222|Rose Davies]]''
|
| 1882
| 1958
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6920
|
| ''[[:d:Q18813249|John Roberts]]''
|
| 1749
| 1817
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 6921
|
| ''[[:d:Q18815948|Arthur Isaac]]''
|
| 1902
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 6922
|
| ''[[:d:Q18819465|Guildhaume Myrddin-Evans]]''
|
| 1894
| 1964
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 6923
|
| ''[[:d:Q18875883|Evan Daniel]]''
|
| 1837
| 1904
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6924
|
| ''[[:d:Q18879144|John Thomas]]''
|
| 1795
| 1871
| ''[[:d:Q29488481|Pibwr Lwyd Farmhouse]]''
|-
| style='text-align:right'| 6925
| [[Fitxategi:Revd Dr John Thomas, Liverpool (1821-92) (1882) NLW3362411.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18879165|John Thomas]]''
|
| 1821
| 1892
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 6926
|
| ''[[:d:Q18880142|Mildred Riddelsdell]]''
|
| 1913
| 2006
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 6927
| [[Fitxategi:Sir Noah Thomas (1720-92).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18880149|Noah Thomas]]''
|
| 1720
| 1792
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 6928
| [[Fitxategi:Dr Owen Thomas (1812-91) NLW3362711.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18880154|Owen Thomas]]''
|
| 1812
| 1891
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 6929
|
| ''[[:d:Q18880164|Pendrill Charles Jones-Varrier]]''
|
| 1883
| 1941
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 6930
|
| ''[[:d:Q18910300|Edith Sophia Hooper]]''
|
| 1868
| 1926
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 6931
|
| ''[[:d:Q18910435|Edward Edwards]]''
|
| 1870
| 1944
| [[Llangedwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 6932
|
| ''[[:d:Q18911657|Robert Warden Lee]]''
|
| 1868
| 1958
| [[Hanmer (Gales)|Hanmer]]
|-
| style='text-align:right'| 6933
| [[Fitxategi:Revd William Williams, Swansea (1817-1900) NLW3365189.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18911858|William Williams]]''
|
| 1817<br/>1815
| 1900
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 6934
|
| ''[[:d:Q18912095|Herbert Millingchamp Vaughan]]''
|
| 1870
| 1948
| ''[[:d:Q15987287|Penmorfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 6935
|
| ''[[:d:Q18913039|John Howard Purnell]]''
|
| 1925
| 1996
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 6936
|
| ''[[:d:Q18913097|Elis Roberts]]''
|
| 1712
| 1789
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 6937
| [[Fitxategi:John William Watson Stephens. Photograph. Wellcome V0027757.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18913337|John William Watson Stephens]]''
|
| 1865
| 1946
| [[Ferryside]]
|-
| style='text-align:right'| 6938
|
| ''[[:d:Q18914801|Alis Wen]]''
|
| 1520
| 1501
| [[Gales]]<br/>[[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6939
|
| ''[[:d:Q18914804|Gwen ferch Ellis]]''
|
| 1550
| 1594
| [[Llandyrnog]]
|-
| style='text-align:right'| 6940
|
| ''[[:d:Q18917139|Abram Wood]]''
|
| 1699
| 1799
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 6941
|
| ''[[:d:Q18917172|Norman Percy Allen]]''
|
| 1903
| 1972
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6942
| [[Fitxategi:Y Parch Peter Williams o Gaerfyrddin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18917233|Peter Williams]]''
|
| 1723
| 1796
| ''[[:d:Q13129668|Llansadyrnin]]''
|-
| style='text-align:right'| 6943
|
| ''[[:d:Q18917385|John Harris]]''
|
| 1932
| 2009
| [[Penhow (Newport)|Penhow]]
|-
| style='text-align:right'| 6944
|
| ''[[:d:Q18917541|Emlyn Williams]]''
|
| 1921
| 1995
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 6945
|
| ''[[:d:Q18917654|Lawrence Hugh Jenkins]]''
|
| 1857
| 1928
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 6946
|
| ''[[:d:Q18917778|Zachariah Williams]]''
|
| 1673
| 1755
| [[Rosemarket]]
|-
| style='text-align:right'| 6947
|
| ''[[:d:Q18920464|Roscoe Howells]]''
|
| 1919
| 2014
| [[Saundersfoot]]
|-
| style='text-align:right'| 6948
|
| ''[[:d:Q18921907|Gavin Hitchings]]''
| artista zeelandaberritarra
| 1937
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6949
|
| ''[[:d:Q18922056|Anne Griffith]]''
|
| 1734
| 1821
| [[Aberdaron]]
|-
| style='text-align:right'| 6950
| [[Fitxategi:Dan Davies, Merthyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18922147|Daniel Davies]]''
|
| 1859
| 1930
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 6951
|
| ''[[:d:Q18922178|Percy Watkins]]''
|
| 1871
| 1946
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 6952
|
| ''[[:d:Q18922208|Richard Davis]]''
|
| 1658
| 1714
| [[Llechryd]]
|-
| style='text-align:right'| 6953
|
| ''[[:d:Q18922225|Evan Evans]]''
|
| 1882
| 1965
| ''[[:d:Q14508465|Betws Lleucu]]''
|-
| style='text-align:right'| 6954
|
| ''[[:d:Q18934912|Donald Emrys Strong]]''
|
| 1927
| 1973
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 6955
| [[Fitxategi:Portrait of Tho. Jones (4674170) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18936277|Thomas Jones]]''
|
| 1648
| 1713
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 6956
|
| ''[[:d:Q18954073|Arthur Lloyd James]]''
|
| 1884
| 1943
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 6957
|
| ''[[:d:Q18954136|David Oliver]]''
|
| 1863
| 1947
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 6958
|
| ''[[:d:Q18954309|Jack Bailey]]''
|
| 1898
| 1969
| [[Miskin (Mountain Ash)]]
|-
| style='text-align:right'| 6959
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. John Hughes (4670920).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18954350|John Hughes]]''
|
| 1842
| 1902
| ''[[:d:Q13127175|Cnwch Coch]]''
|-
| style='text-align:right'| 6960
| [[Fitxategi:Photograph of William Ick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18962084|William Ick]]''
|
| 1800
| 1844
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 6961
|
| ''[[:d:Q19039146|David Owen]]''
|
| 1904
| 1970
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 6962
|
| ''[[:d:Q19040140|Ezekiel Hughes]]''
|
| 1766
| 1849
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 6963
|
| ''[[:d:Q19040262|Frances Hughes]]''
|
| 1855
| 1927
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6964
|
| ''[[:d:Q19042104|Ivor Broom]]''
|
| 1920
| 2003
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6965
|
| ''[[:d:Q19043535|Robert Jones]]''
|
| 1560
| 1615
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 6966
|
| ''[[:d:Q19202498|Bob Shaw]]''
|
| 1932
|
| [[Taff's Well]]
|-
| style='text-align:right'| 6967
|
| ''[[:d:Q19276832|Keith Palmer]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6968
| [[Fitxategi:Danny Ward 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19281946|Danny Ward]]''
| futbolari britainiarra (1993-)
| 1993
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 6969
|
| ''[[:d:Q19282249|Catherine Hare Willianson]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1982
|
| [[Britainia Handia]]<br/>[[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6970
|
| ''[[:d:Q19324971|Morland Lewis]]''
| margolari britainiarra
| 1903
| 1943
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6971
| [[Fitxategi:Mrs Amy Brook (born Bulley) by Mary Florence Monkhouse.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19324995|Amy Bulley]]''
|
| 1852
| 1939
| ''[[:d:Q15261963|New Brighton]]''
|-
| style='text-align:right'| 6972
|
| ''[[:d:Q19325030|Oliver Thomas]]''
|
| 1598
| 1653
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 6973
|
| ''[[:d:Q19325183|Rhondda Williams]]''
|
| 1860
| 1945
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 6974
|
| ''[[:d:Q19325185|Betty Johnston]]''
|
| 1916
| 1994
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 6975
|
| ''[[:d:Q19325211|Richard Hughes]]''
|
| 1565
| 1619
| [[Llanbedrog]]
|-
| style='text-align:right'| 6976
|
| ''[[:d:Q19325318|Clara Deniz]]''
|
| 1911
| 2002
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6977
| [[Fitxategi:Rosina Davies (1863–1949) (gcf02725).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19325414|Rosina Davies]]''
|
| 1863
| 1949
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 6978
|
| ''[[:d:Q19325608|Thomas Hughes]]''
|
| 1853
| 1927
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6979
|
| ''[[:d:Q19325627|Ethel Trew]]''
|
| 1869
| 1948
| [[Oystermouth]]
|-
| style='text-align:right'| 6980
| [[Fitxategi:Cofeb Tom Nefyn Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19325687|Thomas Williams]]''
|
| 1895
| 1958
| [[Boduan]]
|-
| style='text-align:right'| 6981
|
| ''[[:d:Q19326557|Samuel Evans]]''
|
| 1762
| 1835
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 6982
| [[Fitxategi:John Aneurin Grey Griffith, c1980 (4322172360).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19335498|John Aneurin Grey Griffith]]''
|
| 1918
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 6983
| [[Fitxategi:Representative John D. Jones, 1971.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19360550|John D. Jones]]''
|
| 1923
| 2014
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6984
|
| ''[[:d:Q19360836|Roger Cecil]]''
|
| 1942
| 2015
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 6985
|
| ''[[:d:Q19364441|Gwynne Edwards]]''
|
| 1909
| 2000
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 6986
| [[Fitxategi:Revd John Williams, 'Yr Hen Syr'.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19367438|John Williams]]''
|
| 1745
| 1818
| ''[[:d:Q15963881|Swyddffynnon]]''
|-
| style='text-align:right'| 6987
|
| ''[[:d:Q19368760|William Davies]]''
|
| 1826
| 1901
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6988
|
| ''[[:d:Q19396015|Paul Brown]]''
|
| 1960
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6989
|
| ''[[:d:Q19407331|Maureen Guy]]''
|
| 1932
| 2015
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 6990
|
| ''[[:d:Q19513574|Owain Dwnn]]''
|
| 1400
| 1460
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 6991
|
| ''[[:d:Q19518803|Bethan Witcomb]]''
|
|
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 6992
|
| ''[[:d:Q19518932|John Goodwin]]''
| kirol-tiratzaile britainiarra
| 1859
| 1938
| [[Kerry (Powys)|Kerry]]
|-
| style='text-align:right'| 6993
|
| ''[[:d:Q19519776|Nigel Williams]]''
|
| 1963
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 6994
|
| ''[[:d:Q19519831|Max Clark]]''
|
| 1995
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 6995
|
| ''[[:d:Q19519921|Jenny Hawkins]]''
|
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 6996
|
| ''[[:d:Q19560432|Glyn England]]''
|
| 1921
| 2013
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 6997
|
| ''[[:d:Q19560780|Harold Hughes]]''
|
| 1902
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 6998
|
| ''[[:d:Q19560889|David Bevan Jones]]''
|
| 1807
| 1863
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 6999
|
| ''[[:d:Q19560894|Mary Jones]]''
|
| 1915
| 1990
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 7000
|
| ''[[:d:Q19578070|Laura Thomas]]''
|
| 1985
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 7001
|
| ''[[:d:Q19578248|Les Wilkins]]''
|
| 1907
| 1979
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7002
|
| ''[[:d:Q19578254|Liam Williams]]''
|
| 1992
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 7003
|
| ''[[:d:Q19578256|Ralph Williams]]''
|
| 1905
| 1985
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 7004
|
| ''[[:d:Q19578296|Viv Woodward]]''
| futbolari britainiarra
| 1914
|
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 7005
| [[Fitxategi:Nigel Haworth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19585743|Nigel Haworth]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7006
|
| ''[[:d:Q19594785|Ray Williams]]''
|
| 1927
| 2014
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7007
| [[Fitxategi:Portrait of John Jones (4672935).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19599159|John Jones]]''
|
| 1786
| 1865
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 7008
| [[Fitxategi:Thomas Rees, 1904.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q19599359|Thomas Rees]]''
|
| 1844
| 1921
| ''[[:d:Q6707738|Lydstep Haven]]''
|-
| style='text-align:right'| 7009
|
| ''[[:d:Q19600732|Clydai ach Brychan]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7010
|
| ''[[:d:Q19605143|Owen Thomas]]''
|
| 1858
| 1923
| ''[[:d:Q16246155|Carrog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7011
| [[Fitxategi:Winifred Phillips Hathaway (1870?-1954) (5494411890).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19613712|Winifred Phillips Hathaway]]''
|
| 1871<br/>1870
| 1954
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7012
|
| ''[[:d:Q19628748|Cledwyn Hughes]]''
|
| 1920
| 1978
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 7013
|
| ''[[:d:Q19629034|Simon Armstrong]]''
| aktore britainiarra
| 2000
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7014
|
| ''[[:d:Q19630379|Glynn Croudace]]''
|
| 1917
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 7015
| [[Fitxategi:Edward Davies (Iolo Trefaldwyn, 1819-87) NLW3364542.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19635477|Edward Davies]]''
|
| 1819
| 1887
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 7016
| [[Fitxategi:Frances Donovan 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19650365|Frances Donovan]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7017
|
| ''[[:d:Q19650439|Angus McDermid]]''
|
| 1921
| 1988
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7018
|
| ''[[:d:Q19661146|Wynne Richards]]''
|
| 1950
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7019
|
| ''[[:d:Q19661342|Jeffery Rowthorn]]''
|
| 1934
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7020
|
| ''[[:d:Q19662041|Saint Austell]]''
|
| 500
| 600
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7021
|
| ''[[:d:Q19662539|Sue Jones]]''
|
| 1960
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 7022
|
| ''[[:d:Q19663103|Greg Hill]]''
| poeta britainiarra
| 1949
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7023
|
| ''[[:d:Q19664267|Rachel Johncock]]''
| atleta britainiarra
| 1993
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7024
| [[Fitxategi:Howel-Gwyn-AS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19664611|Howel Gwyn]]''
|
| 1806
| 1888
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 7025
| [[Fitxategi:Edward Wienholt - Queensland politician.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q19665319|Edward Wienholt]]''
|
| 1833
| 1904
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 7026
|
| ''[[:d:Q19665598|Alex Jeffries]]''
|
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7027
|
| ''[[:d:Q19665984|Gyllian Raby]]''
| eleberrigile kanadarra
| 1959
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7028
| [[Fitxategi:Business of Software - Rory Sutherland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19666293|Rory Sutherland]]''
|
| 1965
|
| [[Llanbadoc]]
|-
| style='text-align:right'| 7029
|
| ''[[:d:Q19666470|Nicky Thomas]]''
|
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7030
|
| ''[[:d:Q19666871|Kevin Moseley]]''
|
| 1963
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 7031
| [[Fitxategi:Edward David Miles - Queensland politician.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19667602|Edward David Miles]]''
|
| 1845
| 1922
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 7032
|
| ''[[:d:Q19667907|Elias Wynne Cemlyn-Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1888
| 1966
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 7033
|
| ''[[:d:Q19668085|Liam Shephard]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 7034
| [[Fitxategi:Nick Salapatas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19668376|Nick Salapatas]]''
| futbolari britainiarra
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7035
|
| ''[[:d:Q19668413|Glyn Owen]]''
|
| 1909
| 1978
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7036
|
| ''[[:d:Q19694162|Anthony Sweeting]]''
|
| 1938
| 2008
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7037
|
| ''[[:d:Q19760229|Leofric Temple]]''
|
| 1819
| 1891
| [[Llandrinio]]
|-
| style='text-align:right'| 7038
|
| ''[[:d:Q19790482|John James Hughes]]''
|
| 1842
| 1875
| [[Carreglefn]]
|-
| style='text-align:right'| 7039
|
| ''[[:d:Q19799260|Hugh James]]''
|
| 1922
| 2015
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7040
|
| ''[[:d:Q19801208|Mari Ellis]]''
|
| 1913
| 2015
| [[Dylife]]
|-
| style='text-align:right'| 7041
|
| ''[[:d:Q19819921|David Randell]]''
|
| 1854
| 1912
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7042
| [[Fitxategi:William Tudor Howell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19819945|William Tudor Howell]]''
|
| 1862
| 1911
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 7043
|
| ''[[:d:Q19819955|P. Ellis Eyton]]''
|
| 1827
| 1878
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 7044
|
| ''[[:d:Q19820213|Mia Arnesby Brown]]''
|
| 1867
| 1931
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 7045
|
| ''[[:d:Q19822503|Amy Parry-Williams]]''
|
| 1910
| 1988
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 7046
|
| ''[[:d:Q19829084|Arthur Lewis]]''
|
| 1885
| 1952
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7047
| [[Fitxategi:Gwyn Martin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19829092|Gwyn Martin]]''
|
| 1921
| 2001
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 7048
|
| ''[[:d:Q19831778|Robert Lambert Gapper]]''
|
| 1897
| 1984
| [[Llanaelhaern]]
|-
| style='text-align:right'| 7049
|
| ''[[:d:Q19840274|Rhodri Jones]]''
|
| 1963
|
| [[Tregarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7050
| [[Fitxategi:Portrait of J. Deffett Francis as 'Lord of the Isles' (4670730).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19842165|John Deffett Francis]]''
|
| 1815
| 1901
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7051
|
| ''[[:d:Q19843134|Ray Elton]]''
|
| 1914
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7052
|
| ''[[:d:Q19844389|Fred Perry]]''
| boxeolari britainiarra
| 1904
| 1981
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7053
|
| ''[[:d:Q19845132|Glyn Davies]]''
|
| 1932
| 2013
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7054
|
| ''[[:d:Q19848670|Chalkie Davies]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7055
|
| ''[[:d:Q19870710|Alun Anderson]]''
| idazle britainiarra
| 1948
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7056
|
| ''[[:d:Q19872799|Rod Duncan]]''
| idazle britainiarra
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7057
|
| ''[[:d:Q19873079|Gwyn Evans]]''
|
| 1935
| 2000
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 7058
|
| ''[[:d:Q19873847|Ian Hamer]]''
|
| 1965
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 7059
|
| ''[[:d:Q19874433|Mike Hughes]]''
|
| 1940
| 2018
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7060
| [[Fitxategi:Owain Jones footballer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19874739|Owain Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7061
| [[Fitxategi:Thomas Llewellyn Jones, 1941.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q19874741|Thomas Llewellyn Jones]]''
|
| 1872
| 1946
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7062
| [[Fitxategi:Henry Llewelyn - Queensland Politician.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q19875292|Henry Llewelyn]]''
|
| 1855
| 1933
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7063
| [[Fitxategi:Ernest Purnell, 1938.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q19877328|Ernest Purnell]]''
|
| 1866
| 1954
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7064
| [[Fitxategi:H. H. Tilbrook.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19880007|H. H. Tilbrook]]''
|
| 1848
| 1937
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 7065
| [[Fitxategi:John Murray Thomas, Y Wladfa, 1894.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19888021|John Murray Thomas]]''
|
| 1847
| 1924
| [[Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 7066
|
| ''[[:d:Q19894339|Ralph Bingley]]''
|
| 1570
| 1627
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 7067
|
| ''[[:d:Q19895893|Betsan Llwyd]]''
| aktore britainiarra
| 1959
|
| [[Staylittle]]
|-
| style='text-align:right'| 7068
| [[Fitxategi:Ross at Wakles Comic Con 2015.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19899726|Ross O'Hennessy]]''
| aktore britainiarra
| 1974
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7069
|
| ''[[:d:Q19903914|Cynan Jones]]''
|
| 1975
|
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 7070
| [[Fitxategi:Sian Gibson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19904075|Sian Gibson]]''
|
| 1976
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7071
|
| ''[[:d:Q19904139|Jason Greenslade]]''
|
| 1970
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7072
|
| ''[[:d:Q19904222|Bert Hodson]]''
|
| 1905
| 1971
| [[Rogerstone]]
|-
| style='text-align:right'| 7073
|
| ''[[:d:Q19915198|David Thomas Gwynne-Vaughan]]''
|
| 1871
| 1915
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 7074
|
| ''[[:d:Q19921507|John Wheatley]]''
|
| 1892
| 1955
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 7075
|
| ''[[:d:Q19945904|Bryn Markham-Jones]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7076
| [[Fitxategi:Official portrait of Chris Davies crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19957299|Chris Davies]]''
|
| 1967
|
| ''[[:d:Q7653726|Cwm Tawe]]''
|-
| style='text-align:right'| 7077
| [[Fitxategi:Official portrait of Dr James Davies MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19957303|James Davies]]''
|
| 1980
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 7078
| [[Fitxategi:Official portrait of Carolyn Harris MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19958026|Carolyn Harris]]''
| politikari britainiarra
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7079
| [[Fitxategi:Janet Owart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19958045|Janet Haworth]]''
|
|
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 7080
| [[Fitxategi:Official portrait of Simon Hoare (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19958093|Simon Hoare]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7081
|
| ''[[:d:Q19959822|Henry Dwnn]]''
|
| 1340
| 1416
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7082
|
| ''[[:d:Q19959987|Thomas Jones]]''
|
| 1554
| 1604
| ''[[:d:Q20170606|Abermarlais]]''
|-
| style='text-align:right'| 7083
| [[Fitxategi:Lateysha Grace at the National Television Awards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19968719|Lateysha Grace]]''
|
| 1992
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 7084
| [[Fitxategi:John parry portrait arms.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19974211|John Parry]]''
|
| 1724
| 1797
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7085
| [[Fitxategi:The Right Reverend Benjamin Price .jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19974372|Benjamin Price]]''
|
| 1804
| 1896
| ''[[:d:Q24360208|Builth]]''
|-
| style='text-align:right'| 7086
| [[Fitxategi:Thomas Hughes Jones (of Blaenpennal) (5292090).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19974769|Thomas Hughes Jones]]''
|
| 1895
| 1966
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 7087
|
| ''[[:d:Q19975142|Fred Robson]]''
|
| 1885
| 1952
| [[Shotton (Flintshire)|Shotton]]
|-
| style='text-align:right'| 7088
|
| ''[[:d:Q19975438|William Napier Bruce]]''
|
| 1858
| 1936
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7089
|
| ''[[:d:Q19997515|Frederick Norman Pryce]]''
|
| 1888
| 1953
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7090
|
| ''[[:d:Q20007832|Leondre Devries]]''
| abeslari britainiarra
| 2000
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 7091
|
| ''[[:d:Q20022443|Mark Bennett]]''
|
| 1969
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 7092
|
| ''[[:d:Q20022497|Simon Hill]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7093
|
| ''[[:d:Q20031104|Charles Woolley]]''
|
| 1893
| 1981
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 7094
| [[Fitxategi:Albert de Belleroche by Sargent.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20051236|Albert de Belleroche]]''
|
| 1864
| 1944
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7095
|
| ''[[:d:Q20054436|Gwilym Prichard]]''
|
| 1931
| 2015
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7096
|
| ''[[:d:Q20055587|Sioned Wiliam]]''
|
| 1961
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7097
|
| ''[[:d:Q20089033|David Braid]]''
| musikagile britainiarra
| 1970
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7098
| [[Fitxategi:Gareth Allen PHC 2015-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20090102|Gareth Allen]]''
|
| 1988
|
| [[Mynydd Isa]]
|-
| style='text-align:right'| 7099
| [[Fitxategi:Shift Exhibition pic.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q20090668|Chris Tally Evans]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7100
|
| ''[[:d:Q20090820|Ollie Griffiths]]''
|
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7101
| [[Fitxategi:Sarah Edwards (1947).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20109574|Sarah Edwards]]''
|
| 1881
| 1965
| [[Glyntraian]]
|-
| style='text-align:right'| 7102
|
| ''[[:d:Q20109582|Penelope Evans]]''
|
| 1959
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7103
|
| ''[[:d:Q20109704|Oscar Arthur Rackham]]''
| filosofo britainiarra
| 1912
| 1997
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7104
|
| ''[[:d:Q20127986|Kyle Patten]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7105
| [[Fitxategi:Official portrait of Jo Stevens MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20128115|Jo Stevens]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7106
|
| ''[[:d:Q20128816|Jack Whitford]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1924
| 2023
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7107
|
| ''[[:d:Q20160474|Hefina Headon]]''
|
| 1930
| 2013
| [[Dinas Cross]]
|-
| style='text-align:right'| 7108
|
| ''[[:d:Q20201367|Hawys Gadarn]]''
|
| 1291
| 1353
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 7109
| [[Fitxategi:Robert Everett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20202170|Robert Everett]]''
|
| 1791
| 1875
| [[Gronant]]
|-
| style='text-align:right'| 7110
| [[Fitxategi:Edgar L Chappell.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q20252475|Edgar Chappell]]''
|
| 1879
| 1949
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 7111
| [[Fitxategi:John Jones (Idris Vychan, 1825-87) NLW3364537 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20256068|John Jones]]''
|
| 1825
| 1887
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7112
| [[Fitxategi:Castle - Statue of Judge Gwilym Williams of Miskin - 20230926170326.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20263530|Gwilym Williams]]''
|
| 1839
| 1906
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7113
|
| ''[[:d:Q20266669|Moc Morgan]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 7114
|
| ''[[:d:Q20277834|Hafina Clwyd]]''
|
| 1936
| 2011
| [[Gwyddelwern]]
|-
| style='text-align:right'| 7115
|
| ''[[:d:Q20354071|John Langford]]''
|
| 1640
| 1715
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 7116
|
| ''[[:d:Q20476511|Evan Tom Davies]]''
|
| 1904
| 1973
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]
|-
| style='text-align:right'| 7117
|
| ''[[:d:Q20497707|Emlyn Rees]]''
| idazle britainiarra
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7118
| [[Fitxategi:Elinor Crawley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20534916|Elinor Crawley]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7119
|
| ''[[:d:Q20555787|Siôn Llewelyn]]''
|
| 1690
| 1776
| [[Cefn-coed-y-cymmer|Cefn Coed y Cymer]]
|-
| style='text-align:right'| 7120
|
| ''[[:d:Q20557508|Abiah Roderick]]''
|
| 1898
| 1977
| ''[[:d:Q7653726|Cwm Tawe]]''
|-
| style='text-align:right'| 7121
|
| ''[[:d:Q20558076|Angharad Llwyd-Jones]]''
| idazle britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7122
|
| ''[[:d:Q20558096|Angharad Puw Davies]]''
| autore britainiarra
|
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7123
|
| ''[[:d:Q20558265|Aled Lloyd Davies]]''
|
| 1930
| 2021
| ''[[:d:Q15056704|Brithdir]]''
|-
| style='text-align:right'| 7124
|
| ''[[:d:Q20558342|Alice E. Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7125
|
| ''[[:d:Q20558361|Alun 'Sbardun' Huws]]''
|
| 1948
| 2014
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7126
|
| ''[[:d:Q20558419|Alun Guy]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7127
|
| ''[[:d:Q20558530|Alwyn Humphreys]]''
| idazle britainiarra
| 1944
|
| [[Bodffordd]]
|-
| style='text-align:right'| 7128
| [[Fitxategi:St Gallgo's Church, Llanallgo - geograph.org.uk - 38557.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20558584|Allgo]]''
|
| 600
| 660
| ''[[:d:Q6661065|Llanallgo]]''
|-
| style='text-align:right'| 7129
|
| ''[[:d:Q20558676|Andras Millward]]''
|
| 1966
| 2016
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7130
|
| ''[[:d:Q20558732|Aneurin Jenkins Jones]]''
|
| 1925
| 1981
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7131
|
| ''[[:d:Q20559469|Dyfnwal ap Arthwyr]]''
|
|
| 807
| ''[[:d:Q2578706|Kingdom of Ceredigion]]''
|-
| style='text-align:right'| 7132
|
| ''[[:d:Q20559798|William Griffith]]''
|
| 1849
| 1890
| [[Penysarn]]<br/>[[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 7133
|
| ''[[:d:Q20559811|William Milton Aubrey]]''
|
| 1861
| 1889
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 7134
|
| ''[[:d:Q20560367|Androw Bennett]]''
|
| 1946
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7135
|
| ''[[:d:Q20560416|Beti Rhys]]''
|
| 1907
| 2003
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 7136
|
| ''[[:d:Q20560502|Bethan Phillips]]''
| idazle britainiarra
| 1934
| 2019
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 7137
|
| ''[[:d:Q20560688|Bleddyn Owen Huws]]''
|
|
|
| [[Dyffryn Nantlle|Nantlle Valley]]
|-
| style='text-align:right'| 7138
| [[Fitxategi:Portrait of Andreas o Vôn (4674316) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20561073|Andrew Jones Brereton]]''
|
| 1827
| 1885
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 7139
|
| ''[[:d:Q20562825|Eurig Salisbury]]''
| poeta britainiarra
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7140
|
| ''[[:d:Q20562948|Lleuwen Steffan]]''
| abeslari britainiarra
| 1979
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7141
| [[Fitxategi:John Davies (Ossian Gwent).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20564443|John Davies]]''
|
| 1839
| 1892
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 7142
|
| ''[[:d:Q20564458|Richard Owen Davies]]''
|
| 1894
| 1962
| [[Ganllwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7143
|
| ''[[:d:Q20564992|Ceri Dupree]]''
|
| 1964
|
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 7144
| [[Fitxategi:Meiriadog at the Powys Eisteddfod (1892) NLW3362573.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20565356|John Edwards]]''
|
| 1813
| 1906
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 7145
|
| ''[[:d:Q20566517|Hugh Hughes]]''
|
| 1830
| 1904
| ''[[:d:Q20593558|Llandrygarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7146
|
| ''[[:d:Q20566554|Richard Huws]]''
|
| 1902
| 1980
| ''[[:d:Q7680421|Talwrn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7147
|
| ''[[:d:Q20566881|Edith Nepean]]''
|
| 1876
| 1960
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 7148
|
| ''[[:d:Q20567154|John Rowlands]]''
| politikari britainiarra
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 7149
| [[Fitxategi:John Tudor Jones (John Eilien).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q20567187|John Tudor Jones]]''
|
| 1903
| 1985
| [[Llaneilian]]
|-
| style='text-align:right'| 7150
|
| ''[[:d:Q20567225|Ann Pierce Jones]]''
| autore britainiarra
|
|
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7151
|
| ''[[:d:Q20567253|Emyr Jones]]''
|
| 1914
| 1999
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7152
| [[Fitxategi:Owen Gethin Jones (Gethin, 1816-83) NLW3364544.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20567274|Owen Gethin Jones]]''
|
| 1816
| 1883
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 7153
|
| ''[[:d:Q20567285|Robert Lloyd Jones]]''
|
| 1878
| 1959
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 7154
|
| ''[[:d:Q20567331|Joseph Seth Jones]]''
|
| 1845
| 1912
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7155
|
| ''[[:d:Q20567576|Timothy Lewis]]''
|
| 1877
| 1958
| ''[[:d:Q13128090|Efail-wen]]''
|-
| style='text-align:right'| 7156
|
| ''[[:d:Q20567614|Wyn Lodwick]]''
|
| 1927
| 2024
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7157
| [[Fitxategi:David Lyn young man.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20567671|David Lyn]]''
|
| 1927
| 2012
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 7158
|
| ''[[:d:Q20567936|Hugh Owen]]''
|
| 1835
| 1892
| [[Cemaes]]
|-
| style='text-align:right'| 7159
| [[Fitxategi:Parchg William Theophilus Thomas (Gwilym Gwenffrwd, 1824-99) NLW3364216 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20568221|William Theophilus Thomas]]''
|
| 1824
| 1899
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 7160
| [[Fitxategi:Revd. Richard Parry (Gwalchmai, 1803-97) NLW3364065.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20568247|Richard Parry]]''
|
| 1803
| 1897
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 7161
|
| ''[[:d:Q20568728|Jac Lewis Williams]]''
|
| 1918
| 1977
| [[Aberarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7162
| [[Fitxategi:William Williams (Creuddynfab, 1814-69) NLW3364533.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20568736|William Williams]]''
|
| 1814
| 1869
| ''[[:d:Q5184753|Creuddyn peninsula]]''
|-
| style='text-align:right'| 7163
| [[Fitxategi:John Prydderch Williams (Rhydderch o Fcircon, 1830-68) NLW3364196 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20568757|John Prydderch Williams]]''
|
| 1830
| 1868
| [[Llanddeusant (Anglesey)|Llanddeusant]]
|-
| style='text-align:right'| 7164
|
| ''[[:d:Q20568764|Beryl Stafford Williams]]''
|
|
|
| [[Penmaenmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7165
|
| ''[[:d:Q20568941|John Pritchard]]''
|
| 1837
| 1898
| [[Gaerwen]]
|-
| style='text-align:right'| 7166
| [[Fitxategi:Rees Arthur Rees (Rhys Dyfed, 1837-66) (ambrotype) NLW3364105.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20569280|Rees Arthur Rees]]''
|
| 1837
| 1866
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7167
| [[Fitxategi:Celtic Knot Conference, July 2017 (14) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20569630|Gareth Morlais]]''
|
|
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 7168
| [[Fitxategi:Siân Gwenllian AM (28092344141).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20570139|Sian Gwenllian]]''
|
| 1956
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7169
|
| ''[[:d:Q20603878|Hugh Abercrombie]]''
| politikari hegoafrikarra
| 1872
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7170
|
| ''[[:d:Q20627091|Morris ap Rhisiart]]''
|
| 1674
| 1763
| ''[[:d:Q13129642|Llanfihangel Tre'r Beirdd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7171
|
| ''[[:d:Q20630509|Anthony Lyn]]''
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7172
| [[Fitxategi:Denise Goddard 1964.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20631120|Denise Goddard]]''
|
| 1945
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7173
| [[Fitxategi:Gwenllian Morgan Mayor of Brecon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20631337|Gwenllian Elizabeth Fanny Morgan]]''
|
| 1852
| 1939
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7174
|
| ''[[:d:Q20631844|R. K. Penson]]''
|
| 1815
| 1885
| [[Overton-on-Dee|Overton]]
|-
| style='text-align:right'| 7175
| [[Fitxategi:H. Hawkline.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20638115|H. Hawkline]]''
|
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7176
|
| ''[[:d:Q20638154|Rhisiart Iorwerth]]''
|
|
|
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7177
|
| ''[[:d:Q20639681|Bert Williams]]''
|
| 1905
| 1974
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7178
| [[Fitxategi:20150922 1810 W AUT WAL 3848.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20641048|Nia Jones]]''
|
| 1992
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7179
|
| ''[[:d:Q20641049|Tecwyn Jones]]''
|
| 1930
| 2008
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 7180
|
| ''[[:d:Q20641305|Bill Pendergast]]''
| futbolari britainiarra
| 1915
| 2001
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 7181
|
| ''[[:d:Q20641359|Arthur Pritchard]]''
| futbolari britainiarra
| 1917
| 2005
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7182
|
| ''[[:d:Q20641505|George Smith]]''
| futbolari britainiarra (1910-)
| 1910
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 7183
|
| ''[[:d:Q20641646|Laurence Woodward]]''
|
| 1918
| 1997
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 7184
| [[Fitxategi:Official portrait of Gerald Jones MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20647531|Gerald Jones]]''
|
| 1970
|
| [[New Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 7185
| [[Fitxategi:Official portrait of Craig Williams MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20647978|Craig Williams]]''
| politikari britainiarra
| 1985
|
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7186
| [[Fitxategi:Official portrait of Christina Rees crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20648332|Christina Rees]]''
|
| 1954
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 7187
| [[Fitxategi:Official portrait of Nick Thomas-Symonds MP (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20648913|Nick Thomas-Symonds]]''
| politikari britainiarra
| 1980
|
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 7188
|
| ''[[:d:Q20651182|David Morris]]''
|
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7189
| [[Fitxategi:Evan William Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20656901|Evan William Evans]]''
|
| 1827
| 1874
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 7190
|
| ''[[:d:Q20684269|Terry Jones]]''
|
| 1945
|
| [[Northampton]]<br/>[[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 7191
| [[Fitxategi:Charles Orme.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20685042|Charles Orme]]''
|
| 1918
| 2007
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7192
| [[Fitxategi:Revd Lot Hughes (W) NLW3362907.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20685186|Lot Hughes]]''
|
| 1787
| 1873
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 7193
| [[Fitxategi:Revd Robert Llugwy Owen (1836-1906) (1867) NLW3362143.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20685424|Robert Llugwy Owen]]''
|
| 1836
| 1906
| [[Betws-y-Coed]]
|-
| style='text-align:right'| 7194
| [[Fitxategi:David Jones (Dewi Arfon, 1833-1869) NLW3365388.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20687891|D. H. Jones]]''
|
| 1833
| 1869
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7195
| [[Fitxategi:Revd John Hugh Evans (Cynfaen, 1833-86) NLW3364076.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20688633|John Hugh Evans]]''
|
| 1833
| 1886
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 7196
|
| ''[[:d:Q20707550|Jack Murphy]]''
|
| 1995
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 7197
|
| ''[[:d:Q20707929|Jeremy Lawlor]]''
|
| 1995
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7198
|
| ''[[:d:Q20712662|John Rae]]''
| futbolari britainiarra
| 1912
| 2007
| [[Blackmill]]
|-
| style='text-align:right'| 7199
| [[Fitxategi:Duane Jones PHC 2015-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20713162|Duane Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 7200
|
| ''[[:d:Q20713538|P. D. G. Thomas]]''
|
| 1930
| 2020
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7201
|
| ''[[:d:Q20713565|Rory Thornton]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7202
|
| ''[[:d:Q20713729|Philip Rodgers]]''
|
| 1891
| 1966
| ''[[:d:Q13131201|Sandycroft]]''
|-
| style='text-align:right'| 7203
|
| ''[[:d:Q20714025|Javan Sebastian]]''
|
| 1994
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7204
|
| ''[[:d:Q20724707|Sydney Chappell]]''
|
| 1915
| 1987
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 7205
|
| ''[[:d:Q20732606|Lemuel John Hopkin James]]''
|
| 1874
| 1937
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 7206
|
| ''[[:d:Q20732611|Abel Jones Parry]]''
|
| 1833
| 1911
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 7207
|
| ''[[:d:Q20732612|Frederick John Alban]]''
|
| 1882
| 1965
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 7208
|
| ''[[:d:Q20732613|Albert Owen Evans]]''
|
| 1864
| 1937
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7209
|
| ''[[:d:Q20732615|Alcwyn Caryni Evans]]''
|
| 1828
| 1902
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7210
| [[Fitxategi:Professor Alfred W. Hughes, 1895.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732617|Alfred William Hughes]]''
|
| 1861
| 1900
| [[Aberllefenni]]
|-
| style='text-align:right'| 7211
|
| ''[[:d:Q20732620|Alun Herbert Davies]]''
|
| 1927
| 2005
| ''[[:d:Q6661745|Llansamlet]]''
|-
| style='text-align:right'| 7212
|
| ''[[:d:Q20732623|Aneurin Jones]]''
|
| 1822
| 1904
| [[Bedwas]]
|-
| style='text-align:right'| 7213
|
| ''[[:d:Q20732625|Annie Davies]]''
|
| 1910
| 1970
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 7214
|
| ''[[:d:Q20732626|Annie Foulkes]]''
|
| 1877
| 1962
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7215
|
| ''[[:d:Q20732628|Arthur ap Gwynn]]''
|
| 1902
| 1987
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7216
|
| ''[[:d:Q20732629|Arthur Evans]]''
|
| 1755
| 1837
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 7217
|
| ''[[:d:Q20732632|Arthur Jones]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6661405|Llangadwaladr]]''
|-
| style='text-align:right'| 7218
| [[Fitxategi:Arthur Jones, Congregationalist minister, Bangor 1776-1860.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732633|Arthur Jones]]''
|
| 1776
| 1860
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 7219
|
| ''[[:d:Q20732634|Arthur Leonard Leach]]''
|
| 1869
| 1957
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 7220
|
| ''[[:d:Q20732635|Arthur Tudor Edwards]]''
|
| 1890
| 1946
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7221
|
| ''[[:d:Q20732636|Athelstan Owen]]''
|
| 1676
| 1731
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 7222
| [[Fitxategi:Ben Davies (Capel Iwan).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732643|Ben Davies]]''
|
| 1840
| 1930
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 7223
|
| ''[[:d:Q20732645|Ben Davies]]''
|
| 1878
| 1958
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 7224
|
| ''[[:d:Q20732649|Benjamin Davies]]''
|
| 1826
| 1905
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 7225
|
| ''[[:d:Q20732650|Benjamin Evans]]''
|
| 1816
| 1886
| ''[[:d:Q5306194|Dre-fach Felindre]]''
|-
| style='text-align:right'| 7226
|
| ''[[:d:Q20732651|Benjamin Humphreys]]''
|
| 1856
| 1934
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 7227
|
| ''[[:d:Q20732652|Benjamin Jones]]''
|
| 1756
| 1823
| [[Llanwinio]]
|-
| style='text-align:right'| 7228
|
| ''[[:d:Q20732653|Benjamin Jones]]''
|
| 1788
| 1841
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 7229
|
| ''[[:d:Q20732655|Benjamin Maelor Jones]]''
|
| 1894
| 1982
| [[Johnstown (Wrexham)|Johnstown]]
|-
| style='text-align:right'| 7230
|
| ''[[:d:Q20732656|Benjamin Meredith]]''
|
| 1700
| 1749
| [[Llanwenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7231
|
| ''[[:d:Q20732657|Benjamin Millingchamp]]''
|
| 1756
| 1829
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 7232
|
| ''[[:d:Q20732658|Benjamin Morris Williams]]''
|
| 1832
| 1903
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 7233
| [[Fitxategi:Benjamin William Chidlaw (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732661|Benjamin William Chidlaw]]''
|
| 1811
| 1892
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7234
|
| ''[[:d:Q20732663|William Birchinshaw]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7235
|
| ''[[:d:Q20732671|Evan Breeze]]''
|
| 1798
| 1855
| ''[[:d:Q29504090|Dol-Hywel]]''
|-
| style='text-align:right'| 7236
|
| ''[[:d:Q20732676|Fanny Mary Katherine Bulkeley-Owen]]''
|
| 1845
| 1927
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7237
|
| ''[[:d:Q20732678|Cadwaladr Davies]]''
|
| 1704
|
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 7238
|
| ''[[:d:Q20732679|Cadwaladr Evans]]''
|
| 1664
| 1745
| [[Frongoch]]
|-
| style='text-align:right'| 7239
| [[Fitxategi:Portrait of Cadwaladr Jones (4671525).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732680|Cadwaladr Jones]]''
|
| 1783
| 1867
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7240
|
| ''[[:d:Q20732681|Cadwaladr Jones]]''
|
| 1794
| 1883
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7241
|
| ''[[:d:Q20732683|Cadwgan Delynor]]''
|
| 1400
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7242
|
| ''[[:d:Q20732684|Cadwgan Ffôl]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7243
| [[Fitxategi:Portrait of Caleb Morris (4672653) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732685|Caleb Morris]]''
|
| 1800
| 1865
| ''[[:d:Q3402206|Whitchurch]]''
|-
| style='text-align:right'| 7244
|
| ''[[:d:Q20732686|Caleb Rees]]''
|
| 1883
| 1970
| ''[[:d:Q3402206|Whitchurch]]''
|-
| style='text-align:right'| 7245
|
| ''[[:d:Q20732689|Caradog Fynach]]''
|
| 1100
| 1124
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7246
|
| ''[[:d:Q20732690|Ceinwen Rowlands]]''
|
| 1905
| 1983
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 7247
|
| ''[[:d:Q20732691|Charles Conway]]''
|
| 1820
| 1884
| [[Pontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7248
| [[Fitxategi:Portrait of Charles Davies (4673058).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732692|Charles Davies]]''
|
| 1849
| 1927
| [[Llwynhendy]]
|-
| style='text-align:right'| 7249
|
| ''[[:d:Q20732695|Charles Hassall]]''
|
| 1754
| 1814
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 7250
|
| ''[[:d:Q20732696|Charles Hughes]]''
|
| 1823
| 1886
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7251
|
| ''[[:d:Q20732697|Charles James]]''
|
| 1820
| 1890
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 7252
|
| ''[[:d:Q20732703|Charles Thomas Edward Hinde]]''
|
| 1820
| 1870
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 7253
|
| ''[[:d:Q20732705|Charles Winter]]''
|
| 1700
| 1773
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 7254
|
| ''[[:d:Q20732707|Christopher Mends]]''
|
| 1724
| 1799
| ''[[:d:Q5678821|Hasguard]]''
|-
| style='text-align:right'| 7255
| [[Fitxategi:Cosslett Cosslett (Carnelian).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732712|Coslett Coslett]]''
|
| 1834
| 1910
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 7256
|
| ''[[:d:Q20732714|Cradock Glascott]]''
|
| 1743<br/>1742
| 1831
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7257
|
| ''[[:d:Q20732732|Dafydd ap Maredudd ap Tudur]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7258
|
| ''[[:d:Q20732734|Dafydd ap Phylip ap Rhys]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7259
|
| ''[[:d:Q20732737|Dafydd Cadwaladr]]''
|
| 1752
| 1834
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7260
|
| ''[[:d:Q20732746|Dafydd Jones]]''
|
| 1743
| 1831
| [[Llandanwg]]
|-
| style='text-align:right'| 7261
|
| ''[[:d:Q20732748|Dafydd Llwyd]]''
|
|
| 1469
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7262
|
| ''[[:d:Q20732759|Dafydd Rhys ap Thomas]]''
|
| 1912
| 2011
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 7263
|
| ''[[:d:Q20732760|Dafydd Siencyn Morgan]]''
|
| 1752
| 1844
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 7264
|
| ''[[:d:Q20732767|Daniel Davies]]''
|
| 1756
| 1837
| [[Cenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7265
| [[Fitxategi:Dr Daniel Davies, Swansea (1797-1876) NLW3361967.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732768|Daniel Davies]]''
|
| 1797
| 1876
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7266
| [[Fitxategi:Portrait of Daniel Evans 'Eos Dâr' (4673945).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732770|Daniel Evans]]''
|
| 1846
| 1915
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7267
|
| ''[[:d:Q20732772|Daniel Jones]]''
|
| 1725
| 1806
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 7268
|
| ''[[:d:Q20732773|Daniel Jones]]''
|
| 1757
| 1821
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 7269
|
| ''[[:d:Q20732774|Daniel Jones]]''
|
| 1771
| 1810
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 7270
|
| ''[[:d:Q20732775|Daniel Jones]]''
|
| 1788
| 1862
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 7271
| [[Fitxategi:Dan Jones (Mormon).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732776|Daniel Jones]]''
|
| 1811
| 1861
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 7272
|
| ''[[:d:Q20732777|Daniel Jones]]''
|
| 1813
| 1846
| [[Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch]]
|-
| style='text-align:right'| 7273
|
| ''[[:d:Q20732778|Daniel Lewis Moses]]''
|
| 1822
| 1893
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 7274
|
| ''[[:d:Q20732780|Daniel Owen Jones]]''
|
| 1880
| 1951
| ''[[:d:Q20598147|Cwm-cou]]''
|-
| style='text-align:right'| 7275
| [[Fitxategi:D Rowlands NLW3361839.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732782|Daniel Rowlands]]''
|
| 1827
| 1917
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 7276
|
| ''[[:d:Q20732783|Daniel Williams]]''
|
| 1878
| 1968
| [[Llanfairfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 7277
| [[Fitxategi:Parch. D. Adams, B.A., Lerpwl (5349031).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732785|David Adams]]''
|
| 1845
| 1922
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 7278
|
| ''[[:d:Q20732786|David Alban Davies]]''
|
| 1873
| 1951
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 7279
|
| ''[[:d:Q20732787|David Bowen]]''
|
| 1874
| 1955
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 7280
|
| ''[[:d:Q20732788|David David Williams]]''
|
| 1862
| 1938
| [[Croesor]]
|-
| style='text-align:right'| 7281
|
| ''[[:d:Q20732790|David Davies]]''
|
| 1764
| 1828
| [[Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 7282
| [[Fitxategi:Portrait of David Davies, Swansea (4669729).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732793|David Davies]]''
|
| 1763
| 1816
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 7283
|
| ''[[:d:Q20732794|David Davies]]''
|
| 1791
| 1864
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 7284
|
| ''[[:d:Q20732795|David Davies]]''
|
| 1810
| 1875
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 7285
|
| ''[[:d:Q20732796|David Davies]]''
|
| 1817
| 1855
| [[Gelligaer]]
|-
| style='text-align:right'| 7286
|
| ''[[:d:Q20732797|David Davies]]''
|
| 1849
| 1926
| [[Rhydargaeau]]
|-
| style='text-align:right'| 7287
|
| ''[[:d:Q20732798|David Davies]]''
|
| 1814
| 1891
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 7288
|
| ''[[:d:Q20732799|David Davies Evans]]''
|
| 1787
| 1858
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7289
|
| ''[[:d:Q20732805|David Eirwyn Morgan]]''
|
| 1918
| 1982
| [[Pen-y-groes (Carmarthenshire)|Pen-y-groes]]
|-
| style='text-align:right'| 7290
|
| ''[[:d:Q20732809|David Evans]]''
|
| 1740
| 1790
| [[Manordeifi]]
|-
| style='text-align:right'| 7291
|
| ''[[:d:Q20732811|David Evans]]''
|
| 1793
| 1861
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7292
|
| ''[[:d:Q20732812|David Evans]]''
|
| 1814
| 1847
| [[Abercegir]]
|-
| style='text-align:right'| 7293
| [[Fitxategi:David Evans, Caerfyrddin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732815|David Evans]]''
|
| 1842
| 1914
| [[Pen-y-Bont-Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7294
|
| ''[[:d:Q20732816|David Evans]]''
|
| 1879
| 1965
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 7295
|
| ''[[:d:Q20732817|David Evans]]''
|
| 1778
| 1866
| [[Cynwyl Elfed]]
|-
| style='text-align:right'| 7296
| [[Fitxategi:Dewi Haran (David Evans) (1812–1885) (gcf10113).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732818|David Evans]]''
|
| 1812
| 1885
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 7297
| [[Fitxategi:Portrait of David Evans 'Dewi Dawel' (4674375).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732819|David Evans]]''
|
| 1814
| 1891
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7298
|
| ''[[:d:Q20732820|David Gravell]]''
|
| 1787
| 1872
| [[Llandyfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 7299
|
| ''[[:d:Q20732821|David Griffith]]''
|
| 1792
| 1873
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 7300
|
| ''[[:d:Q20732822|David Griffiths]]''
|
| 1756
| 1834
| [[Lampeter Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 7301
|
| ''[[:d:Q20732824|David Harries]]''
|
| 1747
| 1834
| [[Cwmdauddwr]]
|-
| style='text-align:right'| 7302
|
| ''[[:d:Q20732826|David Herbert]]''
|
| 1762
| 1835
| ''[[:d:Q29495299|Rhiwbren Fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 7303
| [[Fitxategi:D Howells (print) NLW3361223.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732827|David Howell]]''
|
| 1797
| 1873
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7304
|
| ''[[:d:Q20732830|David James]]''
|
| 1787
| 1862
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7305
| [[Fitxategi:David James Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732833|David James Williams]]''
|
| 1870
| 1951
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 7306
|
| ''[[:d:Q20732835|David Jehu]]''
|
| 1812
| 1840
| [[Meifod]]
|-
| style='text-align:right'| 7307
|
| ''[[:d:Q20732838|David John Tawe Jones]]''
|
| 1885
| 1949
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 7308
|
| ''[[:d:Q20732839|David John Williams]]''
|
| 1886
| 1950
| [[Corris]]
|-
| style='text-align:right'| 7309
|
| ''[[:d:Q20732842|David Jones]]''
|
| 1789
| 1841
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7310
|
| ''[[:d:Q20732844|David Jones]]''
|
| 1741
| 1792
| [[Cwmamman]]
|-
| style='text-align:right'| 7311
| [[Fitxategi:Portrait of David Jones, Holywell, Flintshire (4673329) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732845|David Jones]]''
|
| 1770
| 1831
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7312
|
| ''[[:d:Q20732847|David Jones]]''
|
| 1788
| 1859
| ''[[:d:Q50811580|Llanfihangel-Cilfargan]]''
|-
| style='text-align:right'| 7313
|
| ''[[:d:Q20732848|David Jones]]''
|
| 1793
| 1825
| [[Llanfihangel-ar-Arth]]
|-
| style='text-align:right'| 7314
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. David Jones, Treborth (4670294).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732849|David Jones]]''
|
| 1805
| 1868
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 7315
|
| ''[[:d:Q20732850|David Jones]]''
|
| 1732
| 1782
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7316
|
| ''[[:d:Q20732851|David Joshua Davies]]''
|
| 1877
| 1945
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 7317
|
| ''[[:d:Q20732852|David Lewis]]''
|
| 1828
| 1908
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 7318
| [[Fitxategi:Barnwr (Judge) David Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732853|David Lewis]]''
|
| 1848
| 1897
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7319
|
| ''[[:d:Q20732854|David Lewis Evans]]''
|
| 1813
| 1902
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 7320
|
| ''[[:d:Q20732855|David Lewis Jones]]''
|
| 1788
| 1830
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 7321
|
| ''[[:d:Q20732856|David Lewis Jones]]''
|
| 1945
| 2010
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 7322
|
| ''[[:d:Q20732857|David Lewis Wooding]]''
|
| 1828
| 1891
| [[Abergwesyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7323
|
| ''[[:d:Q20732859|David Lloyd]]''
|
| 1724
| 1779
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 7324
|
| ''[[:d:Q20732860|David Lloyd Davies]]''
|
| 1832
| 1881
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7325
|
| ''[[:d:Q20732861|David Lloyd Evans]]''
|
| 1861
| 1912
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 7326
|
| ''[[:d:Q20732862|David Lloyd Isaac]]''
|
| 1818
| 1876
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 7327
|
| ''[[:d:Q20732863|David Lloyd Jenkins]]''
|
| 1896
| 1966
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 7328
|
| ''[[:d:Q20732866|David Manuel]]''
|
| 1625
| 1726
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7329
|
| ''[[:d:Q20732867|David Marks]]''
|
| 1788
| 1871
| ''[[:d:Q5120035|Cilrhedyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7330
|
| ''[[:d:Q20732868|David Mervyn Himbury]]''
|
| 1922
| 2008
| [[Ystrad Mynach]]
|-
| style='text-align:right'| 7331
| [[Fitxategi:Portrait of D. Morgan, Machynlleth (4669852).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732870|David Morgan]]''
|
| 1779
| 1858
| [[Llanfihangel y Creuddyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7332
|
| ''[[:d:Q20732872|David Morgan Lewis]]''
|
| 1851
| 1937
| [[Eglwyswrw]]
|-
| style='text-align:right'| 7333
|
| ''[[:d:Q20732874|David Morris]]''
|
| 1787
| 1858
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 7334
| [[Fitxategi:Parch D Onllwyn Brace.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732876|David Onllwyn Brace]]''
|
| 1848
| 1891
| [[Onllwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7335
|
| ''[[:d:Q20732878|David Parry]]''
|
| 1760
| 1821
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 7336
|
| ''[[:d:Q20732880|David Philips]]''
|
| 1751
| 1825
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 7337
| [[Fitxategi:Reverend David Phillips.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732881|David Phillips]]''
|
| 1812
| 1904
| [[Bancyfelin]]
|-
| style='text-align:right'| 7338
|
| ''[[:d:Q20732882|David Pugh Evans]]''
|
| 1866
| 1897
| [[Cynwyl Elfed]]
|-
| style='text-align:right'| 7339
|
| ''[[:d:Q20732884|David Rhys Phillips]]''
|
| 1862
| 1952
| ''[[:d:Q107032888|Pontwalby]]''
|-
| style='text-align:right'| 7340
|
| ''[[:d:Q20732886|David Richards]]''
|
| 1822
| 1900
| ''[[:d:Q20585238|Brynberian]]''
|-
| style='text-align:right'| 7341
| [[Fitxategi:D R Daniel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732887|David Robert Daniel]]''
|
| 1859
| 1931
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 7342
|
| ''[[:d:Q20732888|David Stephen Davies]]''
|
| 1841
| 1898
| ''[[:d:Q7201803|Plasmarl]]''
|-
| style='text-align:right'| 7343
|
| ''[[:d:Q20732889|David Tecwyn Evans]]''
|
| 1876
| 1957
| ''[[:d:Q6661176|Llandecwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7344
|
| ''[[:d:Q20732891|David Thomas]]''
|
| 1739
| 1788
| [[Pembrey]]
|-
| style='text-align:right'| 7345
| [[Fitxategi:D Tudor Evans (ap Tudor).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732893|David Tudor Evans]]''
|
| 1822
| 1896
| ''[[:d:Q29502578|Cilgynydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7346
|
| ''[[:d:Q20732894|David Tyssil Evans]]''
|
| 1853
| 1918
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 7347
|
| ''[[:d:Q20732896|David William Lewis]]''
|
| 1845
| 1920
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 7348
| [[Fitxategi:Portrait of David Williams, Troedwhiwdalar (4672170).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732898|David Williams]]''
|
| 1779
| 1874
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7349
|
| ''[[:d:Q20732899|David Wyre Lewis]]''
|
| 1872
| 1966
| ''[[:d:Q29488538|Felin Ganol]]''
|-
| style='text-align:right'| 7350
|
| ''[[:d:Q20732900|David Charles]]''
|
| 1803
| 1880
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7351
| [[Fitxategi:William Davies (Western Mail).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732903|William Davies]]''
|
| 1863
| 1935
| [[Talley]]
|-
| style='text-align:right'| 7352
|
| ''[[:d:Q20732911|Ebenezer Gwyn Evans]]''
|
| 1898
| 1958
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7353
| [[Fitxategi:Portrait of Ebenzr. Morris late of Cardiganshire (4669857).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732914|Ebenezer Morris]]''
|
| 1790
| 1867
| [[Llandyfriog]]
|-
| style='text-align:right'| 7354
| [[Fitxategi:Ebenezer Rees (1848-1908).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732915|Ebenezer Rees]]''
|
| 1848
| 1908
| ''[[:d:Q7530204|Sirhowy Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 7355
|
| ''[[:d:Q20732916|Edgar Jones]]''
|
| 1912
| 1991
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 7356
|
| ''[[:d:Q20732917|Edgar William Jones]]''
|
| 1868
| 1953
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 7357
| [[Fitxategi:Edmund David Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732919|Edmund David Jones]]''
|
| 1869
| 1941
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7358
|
| ''[[:d:Q20732922|Edmund Osborne Jones]]''
|
| 1858
| 1931
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 7359
|
| ''[[:d:Q20732925|Edward Anwyl]]''
|
| 1786
| 1857
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7360
|
| ''[[:d:Q20732926|Edward Barnes]]''
|
|
| 1795
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 7361
|
| ''[[:d:Q20732927|Edward Cadwaladr]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7362
|
| ''[[:d:Q20732928|Edward Carnes]]''
|
| 1772
| 1828
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 7363
|
| ''[[:d:Q20732930|Edward Cynolwyn Pugh]]''
|
| 1883
| 1962
| [[Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7364
|
| ''[[:d:Q20732931|Edward David Rowlands]]''
|
| 1880
| 1969
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7365
|
| ''[[:d:Q20732934|Edward Eddie Thomas]]''
|
| 1925
| 1997
| [[Heolgerrig]]
|-
| style='text-align:right'| 7366
|
| ''[[:d:Q20732935|Edward Edwards]]''
|
| 1741
| 1820
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7367
| [[Fitxategi:Edward Edwards (Pencerdd Ceredigion, 1816-97) NLW3364548.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732936|Edward Edwards]]''
|
| 1816
| 1897
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7368
|
| ''[[:d:Q20732937|Edward Ellis]]''
|
| 1842
| 1892
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7369
|
| ''[[:d:Q20732939|Edward Gittins]]''
|
| 1843
| 1884
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 7370
| [[Fitxategi:Edward Griffith, Dolgellau.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732940|Edward Griffith]]''
|
| 1832
| 1918
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 7371
|
| ''[[:d:Q20732942|Edward Hamer]]''
|
| 1840
| 1911
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7372
|
| ''[[:d:Q20732943|Edward Harker]]''
|
| 1866
| 1969
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 7373
|
| ''[[:d:Q20732944|Edward Harri]]''
|
| 1752
| 1837
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7374
|
| ''[[:d:Q20732950|Edward Jones]]''
|
| 1741
| 1806
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 7375
|
| ''[[:d:Q20732952|Edward Jones]]''
|
| 1768
| 1813
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 7376
|
| ''[[:d:Q20732955|Edward Jones]]''
|
| 1790
| 1860
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 7377
|
| ''[[:d:Q20732959|Edward Jones]]''
|
| 1782
| 1855
| [[Llantysilio]]
|-
| style='text-align:right'| 7378
|
| ''[[:d:Q20732960|Edward Jones]]''
|
| 1824
| 1880
| [[Carrog]]
|-
| style='text-align:right'| 7379
|
| ''[[:d:Q20732961|Edward Laws]]''
|
| 1837
| 1913
| [[Lamphey]]
|-
| style='text-align:right'| 7380
| [[Fitxategi:Revd Edward Matthews (1813-92) NLW3365363.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732962|Edward Matthews]]''
|
| 1813
| 1892
| [[St Athan]]
|-
| style='text-align:right'| 7381
|
| ''[[:d:Q20732963|Edward Meredith Price]]''
|
| 1816
| 1898
| [[Pant-y-Dwr]]
|-
| style='text-align:right'| 7382
|
| ''[[:d:Q20732965|Edward Mills]]''
|
| 1802
| 1865
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7383
|
| ''[[:d:Q20732966|Edward Morgan]]''
|
| 1783
| 1869
| [[Pyle]]
|-
| style='text-align:right'| 7384
| [[Fitxategi:Rev. Edward Morgan, Dyffryn Ardudwy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732967|Edward Morgan]]''
|
| 1817
| 1871
| ''[[:d:Q20598267|Cwmbelan]]''
|-
| style='text-align:right'| 7385
|
| ''[[:d:Q20732968|Edward Oliver]]''
|
| 1720
| 1777
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 7386
|
| ''[[:d:Q20732969|Edward Owen Davies]]''
|
| 1864
| 1936
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 7387
|
| ''[[:d:Q20732970|Edward Parry]]''
|
| 1723
| 1786
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 7388
|
| ''[[:d:Q20732971|Edward Parry]]''
|
| 1798
| 1854
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7389
|
| ''[[:d:Q20732972|Edward Randles]]''
|
| 1763
| 1820
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7390
|
| ''[[:d:Q20732973|Edward Roberts]]''
|
| 1886
| 1975
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7391
|
| ''[[:d:Q20732975|Edward Stanton Roberts]]''
|
| 1878
| 1938
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7392
|
| ''[[:d:Q20732979|William Rice Edwards]]''
|
| 1862
| 1923
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 7393
| [[Fitxategi:Edwin Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732982|Edwin Davies]]''
|
| 1859
| 1919
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7394
|
| ''[[:d:Q20732990|Elizabeth Jane Louis Jones]]''
|
| 1889
| 1952
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 7395
|
| ''[[:d:Q20732994|Ellis Cadwaladr]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7396
| [[Fitxategi:Portrait of Ellis Edwards (4674351) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732996|Ellis Edwards]]''
|
| 1844
| 1915
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7397
| [[Fitxategi:Portrait of Ellis Evans, D.D., Cefnmawr (4673713) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20732998|Ellis Evans]]''
|
| 1786
| 1864
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7398
|
| ''[[:d:Q20732999|Ellis Lewis]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q20595287|Llwyn-Gwern]]''
|-
| style='text-align:right'| 7399
| [[Fitxategi:Ellis Owen Ellis (Ellis Bryn Coch) (print) NLW3363652.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733000|Ellis Owen Ellis]]''
|
| 1813
| 1861
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 7400
|
| ''[[:d:Q20733002|Ellis Thomas Davies]]''
|
| 1822
| 1895
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7401
|
| ''[[:d:Q20733006|Lewis Evan]]''
|
| 1720
| 1792
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7402
|
| ''[[:d:Q20733007|Evan Bevan]]''
|
| 1803
| 1866
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7403
|
| ''[[:d:Q20733011|Evan Davies]]''
|
| 1694
| 1770
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 7404
|
| ''[[:d:Q20733013|Evan Davies]]''
|
| 1826
| 1872
| [[Llanycrwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7405
|
| ''[[:d:Q20733016|Evan Davies]]''
|
| 1794
| 1855
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 7406
|
| ''[[:d:Q20733018|Evan Edward Morgan]]''
|
| 1855
| 1927
| [[Bronllys]]
|-
| style='text-align:right'| 7407
|
| ''[[:d:Q20733019|Evan Edwards]]''
|
| 1734
| 1766
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 7408
|
| ''[[:d:Q20733021|Evan Evans]]''
|
| 1758
| 1828
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7409
|
| ''[[:d:Q20733022|Evan Evans]]''
|
| 1773
| 1827
| [[Llanarmon (Gwynedd)|Llanarmon]]
|-
| style='text-align:right'| 7410
|
| ''[[:d:Q20733023|Evan Griffiths]]''
|
| 1778
| 1839
| [[Meifod]]
|-
| style='text-align:right'| 7411
|
| ''[[:d:Q20733026|Evan Jenkins]]''
|
| 1799
| 1877
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7412
|
| ''[[:d:Q20733027|Evan John Evans]]''
|
| 1827
| 1891
| ''[[:d:Q5184878|Cribarth]]''
|-
| style='text-align:right'| 7413
|
| ''[[:d:Q20733028|Evan Jones]]''
|
| 1777
| 1819
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7414
| [[Fitxategi:Portrait of Y Parch. Evan Jones (Caernarfon) (4670300) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733030|Evan Jones]]''
|
| 1836
| 1915
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 7415
|
| ''[[:d:Q20733031|Evan Jones]]''
|
| 1857
| 1935
| ''[[:d:Q39006543|Moel-y-crio]]''
|-
| style='text-align:right'| 7416
|
| ''[[:d:Q20733032|Evan Jones]]''
|
| 1793
| 1855
| [[Llanddoged]]
|-
| style='text-align:right'| 7417
| [[Fitxategi:Evan Gurnos Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733033|Evan Gurnos Jones]]''
|
| 1840
| 1903
| ''[[:d:Q13128837|Gwernogle]]''
|-
| style='text-align:right'| 7418
|
| ''[[:d:Q20733034|Evan Jones]]''
|
| 1850
| 1928
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7419
|
| ''[[:d:Q20733036|Evan Lloyd]]''
|
| 1728
| 1801
| ''[[:d:Q13129635|Llangeinwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 7420
|
| ''[[:d:Q20733037|Evan Lloyd]]''
|
| 1764
| 1847
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 7421
|
| ''[[:d:Q20733038|Evan Morgan]]''
|
| 1809
| 1853
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7422
|
| ''[[:d:Q20733039|Evan Robert Thomas]]''
|
| 1891
| 1964
| [[Ysbyty Ifan]]
|-
| style='text-align:right'| 7423
| [[Fitxategi:Revd Canon Evan Thomas Davies, Saint David's Church, Liverpool (Dyfrig, 1847-1927) NLW3363074.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733044|Evan Thomas Davies]]''
|
| 1847
| 1927
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 7424
| [[Fitxategi:Evan-William-Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733046|Evan William Evans]]''
|
| 1860
| 1925
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7425
|
| ''[[:d:Q20733047|Evan William Pearce]]''
|
| 1870
| 1957
| [[Llantwit Fardre]]
|-
| style='text-align:right'| 7426
|
| ''[[:d:Q20733048|Evan Williams]]''
|
| 1719
| 1748
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 7427
|
| ''[[:d:Q20733049|David Treharne Evans]]''
|
| 1849
| 1907
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 7428
|
| ''[[:d:Q20733050|Griffith Humphrey Pugh Evans]]''
|
| 1840
| 1902
| ''[[:d:Q29503858|Lovesgrove]]''
|-
| style='text-align:right'| 7429
|
| ''[[:d:Q20733052|Fanny Winifred Edwards]]''
|
| 1876
| 1959
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 7430
|
| ''[[:d:Q20733055|Thomas Foulkes]]''
|
| 1731
| 1802
| [[Llandrillo (Denbighshire)|Llandrillo]]
|-
| style='text-align:right'| 7431
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Francis Hiley, Llanwenarth (4674791).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733057|Francis Hiley]]''
|
| 1781
| 1860
| [[Llanwenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7432
|
| ''[[:d:Q20733058|Francis Pugh]]''
|
| 1720
| 1811
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7433
|
| ''[[:d:Q20733059|Frank Vivian Emery]]''
|
| 1930
| 1987
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 7434
|
| ''[[:d:Q20733060|Thomas Mansel Franklen]]''
|
| 1840
| 1928
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7435
| [[Fitxategi:Fred Evans (Ednyfed) Gweinidog y Bedyddwyr Cymreig yn yr Unol Daleithiau.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733061|Frederick Evans]]''
|
| 1840
| 1897
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 7436
|
| ''[[:d:Q20733063|Gabriel Rees]]''
|
| 1757
| 1807
| ''[[:d:Q17487513|Llanglydwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 7437
|
| ''[[:d:Q20733064|George Ethelbert Sayce]]''
|
| 1875
| 1953
| [[Llangua]]
|-
| style='text-align:right'| 7438
|
| ''[[:d:Q20733066|George Humphreys]]''
|
| 1747
| 1813
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 7439
|
| ''[[:d:Q20733068|George Lewis]]''
|
| 1640
| 1709
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 7440
|
| ''[[:d:Q20733069|George Lewis]]''
|
| 1826
| 1858
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7441
|
| ''[[:d:Q20733072|George Prichard Evans]]''
|
| 1820
| 1874
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7442
|
| ''[[:d:Q20733074|George Rees]]''
|
| 1873
| 1950
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 7443
| [[Fitxategi:Gethin Davies, Bangor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733075|Gethin Davies]]''
|
| 1846
| 1896
| [[Aberdulais]]
|-
| style='text-align:right'| 7444
|
| ''[[:d:Q20733078|Gomer Morgan Roberts]]''
|
| 1904
| 1993
| [[Llanfihangel Aberbythych]]
|-
| style='text-align:right'| 7445
|
| ''[[:d:Q20733079|Grace Wynne Griffith]]''
|
| 1888
| 1963
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 7446
|
| ''[[:d:Q20733084|Griffith Anthony]]''
|
| 1846
| 1897
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7447
| [[Fitxategi:Griffith Edwards (Gutyn Padarn).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733085|Griffith Edwards]]''
|
| 1812
| 1893
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7448
| [[Fitxategi:Revd Griffith Ellis, Bootle (CM) NLW3365255 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733087|Griffith Ellis]]''
|
| 1844
| 1913
| [[Corris]]
|-
| style='text-align:right'| 7449
|
| ''[[:d:Q20733088|Griffith Francis]]''
|
| 1876
| 1936
| ''[[:d:Q20598098|Cwm Pennant]]''
|-
| style='text-align:right'| 7450
|
| ''[[:d:Q20733090|Griffith Griffiths]]''
|
| 1799
| 1845
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 7451
|
| ''[[:d:Q20733091|Griffith Hugh Jones]]''
|
| 1849
| 1919
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7452
| [[Fitxategi:Griffith Hughes (Diwygwyr Cymru) (crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733092|Griffith Hughes]]''
|
| 1775
| 1839
| ''[[:d:Q20598309|Cwmifor]]''
|-
| style='text-align:right'| 7453
|
| ''[[:d:Q20733094|Griffith John Roberts]]''
|
| 1912
| 1969
| [[Afonwen]]
|-
| style='text-align:right'| 7454
| [[Fitxategi:Griffith John Williams (5254831).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733095|Griffith John Williams]]''
|
| 1854
| 1933
| ''[[:d:Q13131033|Rhiwbryfdir]]''
|-
| style='text-align:right'| 7455
|
| ''[[:d:Q20733097|Griffith Jones]]''
|
| 1836
| 1906
| [[Llanfairfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 7456
| [[Fitxategi:Revd Griffith Parry (1827-1901) NLW3361807 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733098|Griffith Parry]]''
|
| 1827
| 1901
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7457
| [[Fitxategi:Griffith Pennar Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733099|Griffith Pennar Griffiths]]''
|
| 1860
| 1918
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7458
|
| ''[[:d:Q20733100|Griffith Wynn]]''
|
| 1669
| 1736
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7459
|
| ''[[:d:Q20733114|Gruffydd Evans]]''
|
| 1866
| 1930
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 7460
|
| ''[[:d:Q20733115|Gruffydd Thomas Lewis]]''
|
| 1873
| 1964
| [[Llangain]]
|-
| style='text-align:right'| 7461
|
| ''[[:d:Q20733119|Gwenfron Moss]]''
|
| 1898
| 1991
| [[Coedpoeth]]
|-
| style='text-align:right'| 7462
|
| ''[[:d:Q20733120|Gwilym Bowyer]]''
|
| 1906
| 1965
| [[Ponciau]]
|-
| style='text-align:right'| 7463
|
| ''[[:d:Q20733121|Gwilym Eirwyn Jones]]''
|
| 1922
| 1994
| [[Talgarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 7464
|
| ''[[:d:Q20733122|Gwilym Howell]]''
|
| 1705
| 1775
| [[Llangurig]]
|-
| style='text-align:right'| 7465
|
| ''[[:d:Q20733123|Gwilym Ieuan Williams]]''
|
| 1879
| 1968
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7466
|
| ''[[:d:Q20733124|John Gwyn]]''
|
|
| 1574
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 7467
|
| ''[[:d:Q20733128|Gwynne Henton Davies]]''
|
| 1906
| 1998
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7468
|
| ''[[:d:Q20733129|George Frederick Hamer]]''
|
| 1885
| 1965
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7469
|
| ''[[:d:Q20733132|John Dorney Harding]]''
|
| 1809
| 1868
| [[Rockfield (Monmouthshire)|Rockfield]]
|-
| style='text-align:right'| 7470
|
| ''[[:d:Q20733135|John Harries]]''
|
| 1722
| 1788
| [[Ambleston]]
|-
| style='text-align:right'| 7471
|
| ''[[:d:Q20733137|Henry Bailey Hughes]]''
|
| 1833
| 1887
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7472
|
| ''[[:d:Q20733139|Henry Charles]]''
|
| 1778
| 1840
| [[Brawdy]]
|-
| style='text-align:right'| 7473
|
| ''[[:d:Q20733141|Henry Davies]]''
|
| 1753
| 1825
| [[Letterston]]
|-
| style='text-align:right'| 7474
| [[Fitxategi:Portrait of Henry Griffiths (4669768).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733146|Henry Griffiths]]''
|
| 1812
| 1891
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 7475
| [[Fitxategi:Capel Soar Bryncir - geograph.org.uk - 603091.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733149|Henry Hughes]]''
|
| 1841
| 1924
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7476
| [[Fitxategi:ApHefin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733151|Henry Lloyd]]''
|
| 1870
| 1946
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7477
| [[Fitxategi:Henry Owen (5449771).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733154|Henry Owen]]''
|
| 1844
| 1919
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 7478
|
| ''[[:d:Q20733156|Henry Phillips]]''
|
| 1703
| 1783
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 7479
|
| ''[[:d:Q20733158|Henry Rees Davies]]''
|
| 1861
| 1940
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 7480
|
| ''[[:d:Q20733159|Henry Samuel Hayden]]''
|
| 1805
| 1860
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 7481
| [[Fitxategi:Henry Tobit Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733161|Henry Tobit Evans]]''
|
| 1844
| 1908
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7482
|
| ''[[:d:Q20733163|Henry, Or Harri Sion John]]''
|
| 1664
| 1754
| [[Blaenau Gwent]]
|-
| style='text-align:right'| 7483
|
| ''[[:d:Q20733167|Herbert Benjamin Winfield]]''
|
| 1879
| 1919
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7484
|
| ''[[:d:Q20733168|Herbert Jenkins]]''
|
| 1721
| 1772
| [[Mynyddislwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7485
| [[Fitxategi:The Rev. Herbert Morgan M.A (5349013).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733169|Herbert Morgan]]''
|
| 1875
| 1946
| [[Onllwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7486
|
| ''[[:d:Q20733170|Herman Jones]]''
|
| 1915
| 1964
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 7487
|
| ''[[:d:Q20733178|Hopkin Bevan]]''
|
| 1765
| 1839
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 7488
|
| ''[[:d:Q20733179|Howel Davies]]''
|
| 1716
| 1770
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7489
|
| ''[[:d:Q20733181|Howell Howells]]''
|
| 1750
| 1842
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 7490
|
| ''[[:d:Q20733182|Howell Powell]]''
|
|
| 1716
| [[Maescar]]
|-
| style='text-align:right'| 7491
|
| ''[[:d:Q20733184|Hugh Bulkeley]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7492
|
| ''[[:d:Q20733185|Hugh Carter]]''
|
| 1784
| 1855
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7493
|
| ''[[:d:Q20733186|Hugh Davies]]''
|
| 1844
| 1907
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 7494
|
| ''[[:d:Q20733189|Hugh Evans]]''
|
| 1790
| 1853
| [[Betws Gwerfil Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 7495
|
| ''[[:d:Q20733192|Hugh Hughes]]''
|
| 1778
| 1855
| [[Llannor]]
|-
| style='text-align:right'| 7496
| [[Fitxategi:Parch Hugh Jones (EF).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733195|Hugh Jones]]''
|
| 1837
| 1919
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7497
| [[Fitxategi:Portrait of Hugh Jones ('Erfyl') (4670306).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733196|Hugh Jones]]''
|
| 1789
| 1858
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 7498
|
| ''[[:d:Q20733197|Hugh Jones]]''
|
| 1800
| 1872
| [[Cemmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 7499
|
| ''[[:d:Q20733198|Hugh Maurice]]''
|
| 1775
| 1825
| [[Llanfihangel Glyn Myfyr]]
|-
| style='text-align:right'| 7500
| [[Fitxategi:Hugh Michael Hughes.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733199|Hugh Michael Hughes]]''
|
| 1858
| 1933
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 7501
|
| ''[[:d:Q20733201|Hugh Owen of Gwenynog]]''
|
| 1575
| 1642
| ''[[:d:Q16033793|Llanfflewyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7502
|
| ''[[:d:Q20733203|Hugh Owen]]''
|
| 1832
| 1897
| [[Botwnnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7503
|
| ''[[:d:Q20733204|Hugh Owen]]''
|
| 1880
| 1953
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 7504
| [[Fitxategi:Portrait of Hugh Robert Hughes (of Kinmel and Dinorben, Denbighshire) (4674698).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733205|Hugh Robert Hughes]]''
|
| 1827
| 1911
| ''[[:d:Q6413987|Kinmel Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 7505
|
| ''[[:d:Q20733206|Hugh Roberts]]''
|
| 1644
| 1702
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7506
| [[Fitxategi:Hugh Tudwal Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733208|Hugh Tudwal Davies]]''
|
| 1847
| 1915
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7507
|
| ''[[:d:Q20733209|Hugh William Jones]]''
|
| 1802
| 1873
| [[Penrhyn-coch]]
|-
| style='text-align:right'| 7508
|
| ''[[:d:Q20733211|Humphrey Bromley]]''
|
| 1796
| 1876
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 7509
|
| ''[[:d:Q20733213|Humphrey Edwards]]''
|
| 1730
| 1788
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7510
|
| ''[[:d:Q20733214|Humphrey Gwalchmai]]''
|
| 1788
| 1847
| ''[[:d:Q29495708|Dolgar]]''
|-
| style='text-align:right'| 7511
| [[Fitxategi:Humphrey Jones (Bryfdir).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733215|Humphrey Jones]]''
|
| 1867
| 1947
| [[Croesor]]
|-
| style='text-align:right'| 7512
|
| ''[[:d:Q20733216|Humphrey Parry]]''
|
| 1772
| 1809
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7513
|
| ''[[:d:Q20733217|Huw ap Dafydd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7514
|
| ''[[:d:Q20733219|Huw ap Morus]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7515
|
| ''[[:d:Q20733220|Huw ap Rhisiart ap Dafydd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7516
|
| ''[[:d:Q20733222|Huw Arwystli]]''
|
| 1542
| 1578
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7517
|
| ''[[:d:Q20733227|Huw Ellis]]''
|
| 1714
| 1774
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7518
|
| ''[[:d:Q20733248|Hywel David Emanuel]]''
|
| 1921
| 1970
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 7519
|
| ''[[:d:Q20733249|Hywel Davies]]''
|
| 1919
| 1965
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7520
|
| ''[[:d:Q20733253|Idris Thomas]]''
|
| 1889
| 1962
| [[Cilfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7521
|
| ''[[:d:Q20733254|Idwal Jones]]''
|
| 1899
| 1966
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 7522
|
| ''[[:d:Q20733255|Iestyn Rhys Williams]]''
|
| 1892
| 1955
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7523
|
| ''[[:d:Q20733268|Ieuan Brechfa]]''
|
| 1430
| 1500
| [[Brechfa]]
|-
| style='text-align:right'| 7524
|
| ''[[:d:Q20733278|Ieuan Samuel Jones]]''
|
| 1918
| 2004
| ''[[:d:Q17743639|Felin Geri]]''
|-
| style='text-align:right'| 7525
|
| ''[[:d:Q20733282|Ifan Gruffudd]]''
|
| 1655
| 1734
| [[Troedyraur]]
|-
| style='text-align:right'| 7526
|
| ''[[:d:Q20733286|Ifor Thomas]]''
|
| 1877
| 1918
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 7527
|
| ''[[:d:Q20733290|Isaac James]]''
|
| 1766
| 1840
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7528
| [[Fitxategi:Portrait of Isaac Jenkins (4672921).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733291|Isaac Jenkins]]''
|
| 1812
| 1877
| [[Aberffrwd (Ceredigion)|Aberffrwd]]
|-
| style='text-align:right'| 7529
|
| ''[[:d:Q20733293|Isaac Samuel Lloyd]]''
|
| 1875
| 1961
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7530
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Ishmael Jones (4672932).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733294|Ishmael Jones]]''
|
| 1794
| 1876
| [[Ponciau]]
|-
| style='text-align:right'| 7531
|
| ''[[:d:Q20733295|Ivor Bowen]]''
|
| 1862
| 1934
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 7532
|
| ''[[:d:Q20733296|Ivor James]]''
|
| 1840
| 1909
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7533
|
| ''[[:d:Q20733297|Jabez Edmund Jenkins]]''
|
| 1840
| 1903
| [[Mynyddislwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7534
|
| ''[[:d:Q20733303|James Bilsland Hughes]]''
|
| 1831
| 1878
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 7535
|
| ''[[:d:Q20733306|James Conway Brown]]''
|
| 1838
| 1908
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 7536
| [[Fitxategi:Portrait of James Davies (4674063).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733309|James Davies]]''
|
| 1765
| 1849
| [[Grosmont (Monmouthshire)|Grysmwnt]]
|-
| style='text-align:right'| 7537
|
| ''[[:d:Q20733310|James Davies]]''
|
| 1648
| 1722
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7538
|
| ''[[:d:Q20733311|James Davies]]''
|
| 1800
| 1869
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7539
|
| ''[[:d:Q20733314|James Evan]]''
|
| 1814
| 1842
| [[Brawdy]]
|-
| style='text-align:right'| 7540
|
| ''[[:d:Q20733315|James Evans]]''
|
| 1866
| 1931
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 7541
|
| ''[[:d:Q20733316|James Griffiths]]''
|
| 1782
| 1858
| [[Meidrim]]
|-
| style='text-align:right'| 7542
|
| ''[[:d:Q20733318|James Henry Howard]]''
|
| 1876
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7543
| [[Fitxategi:Ifano Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733319|James Ifano Jones]]''
|
| 1865
| 1955
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7544
|
| ''[[:d:Q20733321|James James]]''
|
| 1760
| 1831
| [[Aberedw]]
|-
| style='text-align:right'| 7545
|
| ''[[:d:Q20733322|James Jardine]]''
|
|
| 1737
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 7546
|
| ''[[:d:Q20733325|James Lewis]]''
|
| 1674
| 1747
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7547
|
| ''[[:d:Q20733326|James Mansel John]]''
|
| 1910
| 1975
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 7548
|
| ''[[:d:Q20733328|James Morgan Gibbon]]''
|
| 1855
| 1932
| ''[[:d:Q4666839|Abercych]]''
|-
| style='text-align:right'| 7549
|
| ''[[:d:Q20733329|James Morris]]''
|
| 1853
| 1914
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 7550
|
| ''[[:d:Q20733330|James Nicholas]]''
|
| 1877
| 1963
| ''[[:d:Q264304|Cwmfelin Mynach]]''
|-
| style='text-align:right'| 7551
|
| ''[[:d:Q20733334|James Rees]]''
|
| 1803
| 1880
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7552
|
| ''[[:d:Q20733335|James Thomas Evans]]''
|
| 1878
| 1950
| [[Abercwmboi]]
|-
| style='text-align:right'| 7553
|
| ''[[:d:Q20733338|Jehoiada Hodges]]''
|
| 1877
| 1930
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7554
|
| ''[[:d:Q20733339|Jenkin Davies]]''
|
| 1798
| 1842
| [[Llandysiliogogo]]
|-
| style='text-align:right'| 7555
|
| ''[[:d:Q20733340|Jenkin Evans]]''
|
| 1674
| 1709
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 7556
|
| ''[[:d:Q20733341|Jenkin Howell]]''
|
| 1836
| 1902
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7557
|
| ''[[:d:Q20733342|Jenkin Lewis]]''
|
| 1760
| 1831
| [[Gelligaer]]
|-
| style='text-align:right'| 7558
|
| ''[[:d:Q20733346|Jethro Gough]]''
|
| 1903
| 1979
| [[Llanwonno]]
|-
| style='text-align:right'| 7559
|
| ''[[:d:Q20733347|Job David]]''
|
| 1746
| 1812
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 7560
| [[Fitxategi:Revd John Emlyn Jones (Ioan Emlyn, 1820-73) NLW3364395.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733348|John Emlyn Jones]]''
|
| 1818
| 1873
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7561
|
| ''[[:d:Q20733349|John Abel]]''
|
| 1770
| 1819
| ''[[:d:Q13129595|Llan-y-bri]]''
|-
| style='text-align:right'| 7562
|
| ''[[:d:Q20733350|John Arthur Sandbrook]]''
|
| 1876
| 1942
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7563
|
| ''[[:d:Q20733351|John Ashton]]''
|
| 1830
| 1896
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7564
|
| ''[[:d:Q20733353|John Bancroft Willans]]''
|
| 1881
| 1957
| ''[[:d:Q17738677|Dolforgan Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 7565
|
| ''[[:d:Q20733355|John Bickerton Morgan]]''
|
| 1859
| 1894
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7566
|
| ''[[:d:Q20733356|John Bird]]''
|
| 1768
| 1829
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7567
|
| ''[[:d:Q20733357|John Breese]]''
|
| 1789
| 1842
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 7568
| [[Fitxategi:Portrait of John Bryan (4671299) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733358|John Bryan]]''
|
| 1775
| 1856
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 7569
|
| ''[[:d:Q20733359|John Bryant]]''
|
| 1832
| 1926
| [[Castellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7570
|
| ''[[:d:Q20733361|John Ceredig Evans]]''
|
| 1855
| 1936
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 7571
|
| ''[[:d:Q20733362|John Daniel]]''
|
| 1755
| 1823
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7572
|
| ''[[:d:Q20733363|John David]]''
|
| 1701
| 1756
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7573
|
| ''[[:d:Q20733364|John David Davies]]''
|
| 1831
| 1911
| [[Oxwich]]
|-
| style='text-align:right'| 7574
|
| ''[[:d:Q20733365|John David Rheinallt Jones]]''
|
| 1884
| 1953
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7575
|
| ''[[:d:Q20733367|John Davies]]''
|
| 1750
| 1821
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7576
|
| ''[[:d:Q20733368|John Davies]]''
|
| 1652
| 1716
| ''[[:d:Q13131036|Rhiwlas]]''
|-
| style='text-align:right'| 7577
|
| ''[[:d:Q20733370|John Davies]]''
|
| 1737
| 1821
| [[Llanllawddog]]
|-
| style='text-align:right'| 7578
| [[Fitxategi:Rev. John Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733371|John Davies]]''
|
| 1760
| 1843
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 7579
|
| ''[[:d:Q20733372|John Davies]]''
|
| 1772
| 1855
| [[Llanfihangel-yng-Ngwynfa]]
|-
| style='text-align:right'| 7580
|
| ''[[:d:Q20733374|John Davies]]''
|
| 1787
| 1855
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 7581
|
| ''[[:d:Q20733377|John Davies]]''
|
| 1795
| 1861
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 7582
|
| ''[[:d:Q20733378|John Davies]]''
|
| 1803
| 1854
| [[Treboeth]]
|-
| style='text-align:right'| 7583
| [[Fitxategi:Reverend John Davies, Cardiff, 1823-1874.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733379|John Davies]]''
|
| 1823
| 1874
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 7584
|
| ''[[:d:Q20733380|John Davies]]''
|
| 1843
| 1917
| [[Myddfai]]
|-
| style='text-align:right'| 7585
|
| ''[[:d:Q20733381|John Davies]]''
|
| 1860
| 1939
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7586
|
| ''[[:d:Q20733382|John Davies]]''
|
| 1868
| 1940
| [[Betws yn Rhos]]
|-
| style='text-align:right'| 7587
| [[Fitxategi:John Davies (Gwyneddon).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733386|John Davies]]''
|
| 1832
| 1904
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7588
| [[Fitxategi:John Davies (Taliesin Hiraethog, 1841-94) NLW3364595.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733388|John Davies]]''
|
| 1841
| 1894
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 7589
|
| ''[[:d:Q20733390|John Edward Jones]]''
|
| 1801
| 1866
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7590
|
| ''[[:d:Q20733394|John Edward Tomley]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Montgomery (Powys)|Trefaldwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7591
|
| ''[[:d:Q20733395|John Edwards]]''
|
| 1755
| 1823
| ''[[:d:Q29483994|Ereiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 7592
|
| ''[[:d:Q20733398|John Edwards]]''
|
| 1799
| 1873
| [[Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 7593
|
| ''[[:d:Q20733402|John Edwards Griffith]]''
|
| 1843
| 1933
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7594
|
| ''[[:d:Q20733403|John Elias Davies]]''
|
| 1847
| 1883
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 7595
|
| ''[[:d:Q20733404|John Ellis]]''
|
| 1760
| 1839
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7596
|
| ''[[:d:Q20733405|John Ellis Meredith]]''
|
| 1904
| 1981
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 7597
|
| ''[[:d:Q20733406|John Emrys Evans]]''
|
| 1853
| 1931
| ''[[:d:Q82523917|Bron-y-Berllan]]''
|-
| style='text-align:right'| 7598
|
| ''[[:d:Q20733407|John Evan Davies]]''
|
| 1850
| 1929
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7599
|
| ''[[:d:Q20733408|John Evan Hughes]]''
|
| 1865
| 1932
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7600
|
| ''[[:d:Q20733410|John Evans]]''
|
| 1737
| 1784
| [[Cilycwm|Cil-y-cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7601
| [[Fitxategi:Mr John Evans, Bala.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733414|John Evans]]''
|
| 1723
| 1817
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7602
|
| ''[[:d:Q20733416|John Evans]]''
|
| 1770
| 1851
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 7603
| [[Fitxategi:John Evans, Aberystwyth (5348990).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733417|John Evans]]''
|
| 1796
| 1861
| ''[[:d:Q10963324|Blaenplwyf]]''
|-
| style='text-align:right'| 7604
| [[Fitxategi:John Evans, Abermeurig.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733418|John Evans]]''
|
| 1830
| 1917
| [[Pennant (Ceredigion)|Pennant]]
|-
| style='text-align:right'| 7605
| [[Fitxategi:Evans Jones, Yr Herald.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733419|John Evans Jones]]''
|
| 1839
| 1893
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 7606
|
| ''[[:d:Q20733420|John Fisher]]''
|
| 1862
| 1930
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 7607
|
| ''[[:d:Q20733421|John Foulkes Jones]]''
|
| 1826
| 1880
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 7608
|
| ''[[:d:Q20733422|John Francis]]''
|
| 1789
| 1843
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 7609
|
| ''[[:d:Q20733426|John Griffith]]''
|
| 1863
| 1933
| [[Y Rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 7610
|
| ''[[:d:Q20733427|John Griffith Davies]]''
|
| 1836
| 1861
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 7611
| [[Fitxategi:John Gwynoro Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733430|John Gwynoro Davies]]''
|
| 1855
| 1935
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 7612
| [[Fitxategi:Portrait of Y Parchedig John Harris Jones, M.A., Ph.D (4670334).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733434|John Harris Jones]]''
|
| 1827
| 1885
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 7613
|
| ''[[:d:Q20733437|John Henry]]''
|
| 1859
| 1914
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 7614
|
| ''[[:d:Q20733439|John Henry Hughes]]''
|
| 1814
| 1893
| [[Llaniestyn (Gwynedd)|Llaniestyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7615
|
| ''[[:d:Q20733441|John Herbert Jones]]''
|
| 1860
| 1943
| ''[[:d:Q7680325|Talsarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 7616
|
| ''[[:d:Q20733444|John Herring]]''
|
| 1789
| 1832
| [[Trallwn]]
|-
| style='text-align:right'| 7617
| [[Fitxategi:Portrait of Y Parchg. John Hughes, Pont Robert (4670916).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733450|John Hughes]]''
|
| 1775
| 1854
| [[Llanfihangel-yng-Ngwynfa]]
|-
| style='text-align:right'| 7618
| [[Fitxategi:Portrait of John Hughes (4670278) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733455|John Hughes]]''
|
| 1827
| 1893
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 7619
|
| ''[[:d:Q20733459|John Humphreys]]''
|
| 1767
| 1829
| [[Bodfari]]
|-
| style='text-align:right'| 7620
|
| ''[[:d:Q20733461|John Idris Davies]]''
|
| 1821
| 1889
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7621
| [[Fitxategi:Portrait of John James (4673313).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733465|John James]]''
|
| 1777
| 1848
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7622
|
| ''[[:d:Q20733467|John James]]''
|
| 1779
| 1864
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 7623
|
| ''[[:d:Q20733473|John Jeffreys]]''
|
| 1718
| 1798
| [[Llanynys]]
|-
| style='text-align:right'| 7624
|
| ''[[:d:Q20733475|John Jenkins]]''
|
| 1656
| 1733
| [[Cilymaenllwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7625
|
| ''[[:d:Q20733478|John Jenkins]]''
|
| 1779
| 1853
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 7626
|
| ''[[:d:Q20733480|John Jenkins]]''
|
| 1808
| 1884
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7627
|
| ''[[:d:Q20733482|John Jenkins]]''
|
| 1821
| 1896
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7628
|
| ''[[:d:Q20733484|John Jeremy]]''
|
| 1782
| 1860
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7629
|
| ''[[:d:Q20733486|John John Evans]]''
|
| 1862
| 1942
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7630
| [[Fitxategi:Portrait of John Johnes (4673754).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733488|John Johnes]]''
|
| 1800
| 1876
| ''[[:d:Q5288871|Dolaucothi Estate]]''
|-
| style='text-align:right'| 7631
|
| ''[[:d:Q20733492|John Jones]]''
|
| 1650
| 1727
| ''[[:d:Q17742605|Plas Gwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7632
|
| ''[[:d:Q20733494|John Jones]]''
|
| 1731
| 1813
| ''[[:d:Q20593921|Llanfaredd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7633
|
| ''[[:d:Q20733496|John Jones]]''
|
| 1761
| 1822
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 7634
|
| ''[[:d:Q20733498|John Jones]]''
|
| 1776
| 1857
| ''[[:d:Q13130691|Penmorfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 7635
| [[Fitxategi:Mr John Jones, L'pool. printer, preacher.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733500|John Jones]]''
|
| 1790
| 1855
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7636
|
| ''[[:d:Q20733502|John Jones]]''
|
| 1801
| 1856
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 7637
|
| ''[[:d:Q20733504|John Jones]]''
|
| 1802
| 1863
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7638
|
| ''[[:d:Q20733506|John Jones]]''
|
| 1807
| 1875
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 7639
| [[Fitxategi:Revd. John Jones, Blaenannerch (1807-1875) NLW3362409.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733508|John Jones]]''
|
| 1807
| 1875
| [[Llangoedmor]]
|-
| style='text-align:right'| 7640
|
| ''[[:d:Q20733510|John Jones]]''
|
| 1820
| 1907
| ''[[:d:Q29488174|Lower Trelowgoed]]''
|-
| style='text-align:right'| 7641
| [[Fitxategi:Reverend Dr John Cynddylan Jones (1841–1930) (gcf10082).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733513|John Jones]]''
|
| 1840
| 1930
| ''[[:d:Q5035231|Capel Dewi]]''
|-
| style='text-align:right'| 7642
|
| ''[[:d:Q20733516|John Jones]]''
|
| 1800
| 1826
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 7643
| [[Fitxategi:Revd John Jones (Humilis, 1818-69) NLW3361063.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733518|John Jones]]''
|
| 1818
| 1869
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 7644
|
| ''[[:d:Q20733520|John Jones]]''
|
| 1820
| 1898
| ''[[:d:Q15987532|Mynydd Bach]]''
|-
| style='text-align:right'| 7645
| [[Fitxategi:Revd John Jones (Vulcan, 1825-89) NLW3363082.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733522|John Jones]]''
|
| 1825
| 1889
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 7646
|
| ''[[:d:Q20733525|John Jones]]''
|
| 1831
| 1899
| ''[[:d:Q7678684|Tal-y-llyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7647
|
| ''[[:d:Q20733527|John Jones]]''
|
| 1850
| 1926
| [[Llangoed]]
|-
| style='text-align:right'| 7648
|
| ''[[:d:Q20733529|John Jones]]''
|
| 1868
| 1940
| [[Llanfrothen]]
|-
| style='text-align:right'| 7649
|
| ''[[:d:Q20733539|John Lewis]]''
|
| 1793
| 1816
| [[Talsarn (Ceredigion)|Talsarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7650
|
| ''[[:d:Q20733541|John Lewis]]''
|
| 1844
| 1914
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7651
|
| ''[[:d:Q20733543|John Lewis]]''
|
| 1836
| 1892
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 7652
|
| ''[[:d:Q20733549|John Lloyd]]''
|
| 1792
| 1834
| ''[[:d:Q5057359|Ceidio]]''
|-
| style='text-align:right'| 7653
|
| ''[[:d:Q20733551|John Lloyd Davies]]''
|
| 1801
| 1860
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7654
|
| ''[[:d:Q20733553|John Lloyd James]]''
|
| 1835
| 1919
| [[Llangan]]
|-
| style='text-align:right'| 7655
|
| ''[[:d:Q20733555|John Luther Thomas]]''
|
| 1881
| 1970
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7656
| [[Fitxategi:Portrait of John Matthews Esq. (4670402).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733557|John Matthews]]''
|
| 1773
| 1848
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 7657
|
| ''[[:d:Q20733561|John Morgan]]''
|
| 1743
| 1801
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7658
|
| ''[[:d:Q20733563|John Morgan]]''
|
| 1827
| 1903
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7659
| [[Fitxategi:Parchedig John Morgan Jones (1838–1921), Caerdydd (gcf06911).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733565|John Morgan Jones]]''
|
| 1838
| 1921
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 7660
|
| ''[[:d:Q20733566|John Morgan Jones]]''
|
| 1861
| 1935
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 7661
|
| ''[[:d:Q20733569|John Morgan Jones]]''
|
| 1873
| 1946
| [[Cwmamman]]
|-
| style='text-align:right'| 7662
| [[Fitxategi:Rev John Morris, DD, 1813-96.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733571|John Morris]]''
|
| 1813
| 1896
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7663
|
| ''[[:d:Q20733577|John Oliver Stephens]]''
|
| 1880
| 1957
| ''[[:d:Q13131775|Tegryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7664
| [[Fitxategi:J Ossian Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733579|John Ossian Davies]]''
|
| 1851
| 1916
| ''[[:d:Q15987524|Pen-dre]]''
|-
| style='text-align:right'| 7665
|
| ''[[:d:Q20733581|John Owen]]''
|
|
| 1759
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 7666
|
| ''[[:d:Q20733584|John Owen]]''
|
| 1733
| 1776
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 7667
|
| ''[[:d:Q20733586|John Owen]]''
|
| 1757
| 1829
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 7668
|
| ''[[:d:Q20733588|John Owen]]''
|
| 1788
| 1867
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 7669
|
| ''[[:d:Q20733590|John Owen]]''
|
| 1833
| 1896
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 7670
|
| ''[[:d:Q20733593|John Owen]]''
|
| 1836
| 1915
| [[Eglwyswrw]]
|-
| style='text-align:right'| 7671
|
| ''[[:d:Q20733596|John Owen Jones]]''
|
| 1857
| 1917
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 7672
|
| ''[[:d:Q20733598|John Owen Jones]]''
|
| 1884
| 1972
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7673
|
| ''[[:d:Q20733602|John Park Davies]]''
|
| 1879
| 1937
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7674
|
| ''[[:d:Q20733605|John Parry]]''
|
| 1835
| 1897
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 7675
| [[Fitxategi:Portrait of John Prichard (4672994) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733613|John Prichard]]''
|
| 1821
| 1889
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 7676
| [[Fitxategi:John Propert. Photograph, 1855 (?). Wellcome V0027046.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733615|John Propert]]''
|
| 1793
| 1867
| [[Llangoedmor]]
|-
| style='text-align:right'| 7677
|
| ''[[:d:Q20733619|John Pryse]]''
|
| 1826
| 1883
| [[Llandinam]]
|-
| style='text-align:right'| 7678
| [[Fitxategi:Portrait of The Revd. John Rees (4669902).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733624|John Rees]]''
|
| 1770
| 1833
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7679
|
| ''[[:d:Q20733630|John Richard Hughes]]''
|
| 1828
| 1893
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 7680
|
| ''[[:d:Q20733636|John Richards Evans]]''
|
| 1882
| 1969
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 7681
|
| ''[[:d:Q20733640|John Robert Jones]]''
|
| 1800
| 1881
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 7682
| [[Fitxategi:Portrait of John Roberts (4671886).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733645|John Roberts]]''
|
| 1806
| 1879
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7683
| [[Fitxategi:John Roberts (1842 - 1908).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733649|John Roberts]]''
|
| 1842
| 1908
| [[Corris Uchaf]]
|-
| style='text-align:right'| 7684
|
| ''[[:d:Q20733655|John Rowland Thomas]]''
|
| 1881
| 1965
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 7685
|
| ''[[:d:Q20733659|John Stuart Corbett]]''
|
| 1845
| 1921
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 7686
|
| ''[[:d:Q20733661|John Thomas]]''
|
| 1646
| 1695
| ''[[:d:Q13130689|Pennant Melangell]]''
|-
| style='text-align:right'| 7687
|
| ''[[:d:Q20733665|John Thomas]]''
|
| 1730
| 1804
| [[Myddfai]]
|-
| style='text-align:right'| 7688
|
| ''[[:d:Q20733667|John Thomas]]''
|
| 1757
| 1835
| [[Llannor]]
|-
| style='text-align:right'| 7689
|
| ''[[:d:Q20733671|John Thomas]]''
|
| 1857
| 1944
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 7690
|
| ''[[:d:Q20733675|John Thomas Griffiths]]''
|
| 1824
| 1895
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7691
|
| ''[[:d:Q20733678|John William Hughes]]''
|
| 1817
| 1849
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 7692
|
| ''[[:d:Q20733679|John William Jones]]''
|
| 1827
| 1884
| [[Llanaelhaern]]
|-
| style='text-align:right'| 7693
|
| ''[[:d:Q20733681|John Williams]]''
|
| 1762
| 1823
| [[Meidrim]]
|-
| style='text-align:right'| 7694
|
| ''[[:d:Q20733691|Jonathan Jones]]''
|
| 1745
| 1832
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 7695
|
| ''[[:d:Q20733693|Jonathan Powell]]''
|
| 1764
| 1823
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7696
|
| ''[[:d:Q20733709|Joseph E. Davies]]''
|
| 1810
| 1881
| [[Llanarthney]]
|-
| style='text-align:right'| 7697
|
| ''[[:d:Q20733716|Joseph Evans]]''
|
| 1832
| 1909
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 7698
|
| ''[[:d:Q20733718|Joseph Hughes]]''
|
| 1803
| 1863
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7699
|
| ''[[:d:Q20733722|Joseph Jenkins]]''
|
| 1859
| 1929
| [[Cwmystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7700
|
| ''[[:d:Q20733724|Joseph Jenkins]]''
|
| 1886
| 1962
| [[Pont-rhyd-y-groes]]
|-
| style='text-align:right'| 7701
|
| ''[[:d:Q20733726|Joseph Jones]]''
|
| 1787
| 1856
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 7702
|
| ''[[:d:Q20733728|Joseph Jones]]''
|
| 1877
| 1950
| [[Rhydlewis]]
|-
| style='text-align:right'| 7703
|
| ''[[:d:Q20733730|Joseph Rhys Lewis]]''
|
| 1860
| 1920
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7704
| [[Fitxategi:Portrait of Master Hughes and his brothers (4672622).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733737|Joseph Tudor Hughes]]''
|
| 1827
| 1841
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7705
|
| ''[[:d:Q20733739|Joseph William Thomas]]''
|
| 1846
| 1914
| [[Penylan]]
|-
| style='text-align:right'| 7706
| [[Fitxategi:Josiah Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733750|Josiah Jones]]''
|
| 1830
| 1915
| ''[[:d:Q20598147|Cwm-cou]]''
|-
| style='text-align:right'| 7707
|
| ''[[:d:Q20733752|Judith Godwin]]''
|
|
| 1746
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7708
|
| ''[[:d:Q20733758|Leonard Owen]]''
|
| 1890
| 1965
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7709
|
| ''[[:d:Q20733766|Henry Lewis]]''
|
| 1847
| 1923
| ''[[:d:Q20594352|Llanwenllwyfo]]''
|-
| style='text-align:right'| 7710
| [[Fitxategi:Llew Tegid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733774|Lewis Davies Jones]]''
|
| 1851
| 1928
| ''[[:d:Q13129650|Llangywer]]''
|-
| style='text-align:right'| 7711
|
| ''[[:d:Q20733776|Lewis Ellis]]''
|
| 1761
| 1823
| [[Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 7712
|
| ''[[:d:Q20733785|Lewis Jones]]''
|
| 1702
| 1772
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7713
|
| ''[[:d:Q20733789|Lewis Jones]]''
|
| 1808
| 1854
| [[Llanfihangel-y-pennant, Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7714
|
| ''[[:d:Q20733791|Lewis Jones]]''
|
| 1835
| 1915
| [[Llanfwrog (Denbighshire)|Llanfwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 7715
| [[Fitxategi:Eden Upton Eddis (1812-1901) - Lewis Lloyd (1767–1858) - No.5 - Harris Manchester College.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733795|Lewis Loyd]]''
|
| 1767
| 1858
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 7716
|
| ''[[:d:Q20733797|Lewis Morris]]''
|
| 1760
| 1855
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 7717
|
| ''[[:d:Q20733801|Lewis Rees]]''
|
| 1710
| 1800
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 7718
|
| ''[[:d:Q20733807|Lewis Thomas]]''
|
| 1877
| 1955
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 7719
|
| ''[[:d:Q20733815|Lleision ap Thomas]]''
|
| 1513
| 1541
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 7720
|
| ''[[:d:Q20733819|Llewelyn David Howell]]''
|
| 1812
| 1864
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7721
|
| ''[[:d:Q20733821|Llewelyn Jenkins]]''
|
| 1810
| 1878
| No/unknown value<br/>[[Hengoed]]
|-
| style='text-align:right'| 7722
|
| ''[[:d:Q20733837|Margaret Lloyd]]''
|
| 1709
| 1762
| ''[[:d:Q6661592|Llangystennin]]''
|-
| style='text-align:right'| 7723
|
| ''[[:d:Q20733839|Robert Lloyd]]''
|
| 1716
| 1792
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 7724
|
| ''[[:d:Q20733843|William Lloyd]]''
|
| 1741
| 1808
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 7725
|
| ''[[:d:Q20733869|John Lynn-Thomas]]''
|
| 1861
| 1939
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7726
| [[Fitxategi:Yr athrawes o ddifrif (page 6 crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733879|Mary Anne Edmunds]]''
|
| 1813
| 1858
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7727
| [[Fitxategi:Mair-Eifion.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733881|Mary Davies]]''
|
| 1846
| 1882
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 7728
|
| ''[[:d:Q20733889|Mathew Lewis]]''
|
| 1817
| 1860
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7729
|
| ''[[:d:Q20733895|Mathias Maurice]]''
|
| 1684
| 1738
| [[Llanddewi Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 7730
|
| ''[[:d:Q20733899|Matthew Williams]]''
|
| 1760
| 1801
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7731
|
| ''[[:d:Q20733901|Maurice Evans]]''
|
| 1765
| 1831
| [[Llangwyryfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7732
|
| ''[[:d:Q20733903|Megan Watts Hughes]]''
|
| 1842
| 1907
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 7733
|
| ''[[:d:Q20733905|Meirion Williams]]''
|
| 1901
| 1976
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''<br/>''[[:d:Q29507069|Glanywern]]''
|-
| style='text-align:right'| 7734
|
| ''[[:d:Q20733911|Herbert Henry Merrett]]''
|
| 1886
| 1959
| [[Canton (Cardiff)|Canton]]
|-
| style='text-align:right'| 7735
|
| ''[[:d:Q20733915|Meurig Dafydd]]''
|
| 1510
| 1595
| [[Llanishen]]
|-
| style='text-align:right'| 7736
| [[Fitxategi:Michael Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733921|Michael Jones]]''
|
| 1787
| 1853
| ''[[:d:Q55868756|Neuadd-Lwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7737
|
| ''[[:d:Q20733923|Michael Pritchard]]''
|
| 1709
| 1733
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 7738
|
| ''[[:d:Q20733927|Miles Edwards]]''
|
| 1743
| 1808
| [[Goytre]]
|-
| style='text-align:right'| 7739
|
| ''[[:d:Q20733929|Miles Harry]]''
|
| 1700
| 1776
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 7740
|
| ''[[:d:Q20733935|Morgan Albert Ellis]]''
|
| 1832
| 1901
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 7741
|
| ''[[:d:Q20733939|Morgan Evans]]''
|
| 1777
| 1843
| [[Llanrhystud]]
|-
| style='text-align:right'| 7742
|
| ''[[:d:Q20733946|Morgan Hugh Jones]]''
|
| 1873
| 1930
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 7743
|
| ''[[:d:Q20733948|Morgan Jones]]''
|
| 1717
| 1780
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7744
|
| ''[[:d:Q20733949|Morgan Parry Morgan]]''
|
| 1876
| 1964
| ''[[:d:Q3400083|Llanafan]]''
|-
| style='text-align:right'| 7745
|
| ''[[:d:Q20733955|Morien Mon Huws]]''
|
| 1856
| 1932
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 7746
|
| ''[[:d:Q20733957|Daniel Morris]]''
| botanikari britainiarra
| 1844
| 1933
| [[Loughor]]
|-
| style='text-align:right'| 7747
|
| ''[[:d:Q20733963|Morris Charles Jones]]''
|
| 1819
| 1893
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7748
| [[Fitxategi:Portrait of Morris Davies (4672735) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733965|Morris Davies]]''
|
| 1796
| 1876
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7749
| [[Fitxategi:Morris Davies (Meurig Ebrill).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733967|Morris Davies]]''
|
| 1780
| 1861
| ''[[:d:Q3402212|Llanfachreth]]''
|-
| style='text-align:right'| 7750
|
| ''[[:d:Q20733969|Eddie Evans Morris]]''
|
| 1890
| 1984
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7751
|
| ''[[:d:Q20733975|Morris Griffiths]]''
|
| 1721
| 1769
| [[Llangybi (Gwynedd)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 7752
| [[Fitxategi:Portrait of Morris Roberts (4669920) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20733983|Morris Roberts]]''
|
| 1799
| 1878
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7753
|
| ''[[:d:Q20733996|Moses Davies]]''
|
| 1799
| 1866
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7754
| [[Fitxategi:Moses Owen Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734002|Moses Owen Jones]]''
|
| 1842
| 1908
| [[Dinorwig]]
|-
| style='text-align:right'| 7755
|
| ''[[:d:Q20734008|David Ellis Nanney]]''
|
| 1759
| 1819
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7756
| [[Fitxategi:Nicholas Bennett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734018|Nicholas Bennett]]''
|
| 1823
| 1899
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7757
|
| ''[[:d:Q20734028|Harri William]]''
|
| 1763
| 1844
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7758
|
| ''[[:d:Q20734044|Owen Davies]]''
|
| 1719
| 1792
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 7759
| [[Fitxategi:Owen Davies (Caernarfon).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734050|Owen Davies]]''
|
| 1840
| 1929
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 7760
|
| ''[[:d:Q20734054|Owen Evans]]''
|
| 1808
| 1865
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7761
| [[Fitxategi:Parch Dr Owen Evans DD, Fetter Lane.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734057|Owen Evans]]''
|
| 1829
| 1920
| [[Pen-y-Bont-Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7762
| [[Fitxategi:Owen Griffith (Giraldus 1832 - 1896).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734066|Owen Griffith]]''
|
| 1832
| 1896
| [[Garndolbenmaen]]
|-
| style='text-align:right'| 7763
| [[Fitxategi:Eryr Eryri.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734070|Owen Griffith]]''
|
| 1839
| 1903
| [[Cwm y Glo]]
|-
| style='text-align:right'| 7764
|
| ''[[:d:Q20734076|Owen Hughes]]''
|
| 1879
| 1947
| ''[[:d:Q13127599|Cwm Prysor]]''
|-
| style='text-align:right'| 7765
|
| ''[[:d:Q20734079|Owen Humphrey Davies]]''
|
| 1828
| 1898
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 7766
| [[Fitxategi:Revd Owen Jones, Llanfair Caereinion.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734082|Owen Jones]]''
|
| 1787
| 1828
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7767
|
| ''[[:d:Q20734086|Owen Jones]]''
|
| 1825
| 1900
| ''[[:d:Q26270901|Pontruffydd Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 7768
| [[Fitxategi:Owen Jones, Chatham Street, Lerpwl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734088|Owen Jones]]''
|
| 1833
| 1899
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7769
|
| ''[[:d:Q20734093|Owen Jones]]''
|
| 1838
| 1866
| [[Llangian]]
|-
| style='text-align:right'| 7770
|
| ''[[:d:Q20734096|Owen Madoc Roberts]]''
|
| 1867
| 1948
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 7771
|
| ''[[:d:Q20734099|Owen Owen]]''
|
| 1806
| 1874
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 7772
|
| ''[[:d:Q20734102|Owen Owen Roberts]]''
|
| 1793
| 1866
| [[Eglwysbach]]
|-
| style='text-align:right'| 7773
|
| ''[[:d:Q20734105|Owen Owens]]''
|
| 1792
| 1862
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7774
|
| ''[[:d:Q20734112|Owen Rice]]''
|
| 1719
| 1788
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 7775
|
| ''[[:d:Q20734127|D. E. Parry-Williams]]''
|
| 1900
| 1996
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 7776
| [[Fitxategi:Peter Hughes Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734133|Peter Hughes Griffiths]]''
|
| 1871
| 1937
| [[Ferryside]]
|-
| style='text-align:right'| 7777
| [[Fitxategi:Portrait of diweddar Mr. Peter Maelor Evans (4673285).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734137|Peter Maelor Evans]]''
|
| 1817
| 1878
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7778
|
| ''[[:d:Q20734153|Philip Esmonde Phillips]]''
|
| 1888
| 1960
| [[Crumlin (Caerphilly)|Crumlin]]
|-
| style='text-align:right'| 7779
|
| ''[[:d:Q20734156|Philip James]]''
|
| 1664
| 1748
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 7780
|
| ''[[:d:Q20734166|Grismond Picton Phillips]]''
|
| 1898
| 1967
| ''[[:d:Q13127604|Cwmgwili]]''
|-
| style='text-align:right'| 7781
|
| ''[[:d:Q20734182|Ieuan Rees-Davies]]''
|
| 1894
| 1967
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 7782
|
| ''[[:d:Q20734189|Rees Cribin Jones]]''
|
| 1841
| 1927
| [[Talgarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 7783
|
| ''[[:d:Q20734206|Rees Lewis]]''
|
| 1828
| 1880
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7784
|
| ''[[:d:Q20734208|Rees Morgan]]''
|
| 1764
| 1847
| [[Talley]]
|-
| style='text-align:right'| 7785
|
| ''[[:d:Q20734218|Reuben Davies]]''
|
| 1808
| 1833
| [[Cribyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7786
|
| ''[[:d:Q20734229|Rhisiart Parry]]''
|
| 1665
| 1749
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 7787
|
| ''[[:d:Q20734240|Rhys Davies]]''
|
| 1772
| 1847
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7788
|
| ''[[:d:Q20734248|Rhys Gwesyn Jones]]''
|
| 1826
| 1901
| [[Abergwesyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7789
| [[Fitxategi:Rhys Jones Huws.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734250|Rhys Jones Huws]]''
|
| 1862
| 1917
| [[Penegoes]]
|-
| style='text-align:right'| 7790
|
| ''[[:d:Q20734255|Rhys Price]]''
|
| 1807
| 1869
| [[Llangamarch]]
|-
| style='text-align:right'| 7791
|
| ''[[:d:Q20734256|Rhys Prydderch]]''
|
| 1620
| 1699
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 7792
|
| ''[[:d:Q20734261|Rice Pryce Buckley Williames]]''
|
| 1802
| 1871
| [[Berriew|Aberriw]]
|-
| style='text-align:right'| 7793
|
| ''[[:d:Q20734263|Richard Bennett]]''
|
| 1860
| 1937
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 7794
| [[Fitxategi:Portrait of Richard (Tafolog) Davies (4673089).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734269|Richard Davies]]''
|
| 1830
| 1904
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7795
|
| ''[[:d:Q20734270|Richard Davies Griffith]]''
|
| 1813
| 1856
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 7796
|
| ''[[:d:Q20734273|Richard Ellis]]''
|
| 1775
| 1855
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7797
|
| ''[[:d:Q20734274|Richard Ellis]]''
|
| 1784
| 1824
| [[Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 7798
| [[Fitxategi:Risiart Ddu o Wynedd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734275|Richard Foulkes Edwards]]''
|
| 1836
| 1870
| [[Llanfair Dyffryn Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 7799
|
| ''[[:d:Q20734280|Richard Hughes]]''
|
| 1794
| 1871
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 7800
| [[Fitxategi:Richd. Humphreys, Dyffryn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734281|Richard Humphreys]]''
|
| 1790
| 1863
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7801
|
| ''[[:d:Q20734282|Richard Humphreys Morgan]]''
|
| 1850
| 1899
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7802
| [[Fitxategi:Portrait of Richard Jones, Llwyngwril (4673766) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734283|Richard Jones]]''
|
| 1780
| 1853
| [[Llwyngwril]]
|-
| style='text-align:right'| 7803
|
| ''[[:d:Q20734284|Richard Jones]]''
|
| 1787
| 1855
| [[Bontddu]]
|-
| style='text-align:right'| 7804
|
| ''[[:d:Q20734288|Richard Lewis]]''
|
| 1817
| 1865
| [[Llandegfan]]
|-
| style='text-align:right'| 7805
| [[Fitxategi:Rhamant Bywyd Lloyd George (page 70 crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734290|Richard Lloyd]]''
|
| 1834
| 1917
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7806
|
| ''[[:d:Q20734291|Richard Lowe]]''
|
| 1810
| 1853
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 7807
| [[Fitxategi:Portrait of R Lumley (4673791).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734292|Richard Lumley]]''
|
| 1810
| 1884
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7808
|
| ''[[:d:Q20734296|Richard Morgan]]''
|
| 1743
| 1805
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 7809
|
| ''[[:d:Q20734297|Richard Morgan]]''
|
| 1854
| 1939
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 7810
|
| ''[[:d:Q20734298|Richard Morris Lewis]]''
|
| 1847
| 1918
| [[Brechfa]]
|-
| style='text-align:right'| 7811
| [[Fitxategi:Portrait of Richard Newcome (4674540).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734299|Richard Newcome]]''
|
| 1779
| 1857
| [[Gresford]]
|-
| style='text-align:right'| 7812
|
| ''[[:d:Q20734303|Richard Rees]]''
|
| 1707
| 1749
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 7813
|
| ''[[:d:Q20734304|Richard Roberts]]''
|
| 1874
| 1945
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 7814
|
| ''[[:d:Q20734305|Richard Samuel Hughes]]''
|
| 1855
| 1893
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7815
| [[Fitxategi:Richard Williams, 'Celynog' (5254841).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734308|Richard Williams]]''
|
| 1835
| 1906
| [[Bont Dolgadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 7816
|
| ''[[:d:Q20734311|Robert Albert Jones]]''
|
| 1851
| 1892
| [[Penybryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7817
|
| ''[[:d:Q20734313|Robert Baugh]]''
|
| 1748
| 1832
| [[Llandysilio]]
|-
| style='text-align:right'| 7818
|
| ''[[:d:Q20734314|Robert Dafydd]]''
|
| 1747
| 1834
| [[Nantmor]]
|-
| style='text-align:right'| 7819
| [[Fitxategi:Revd Robert David Roberts, Llwynhendy (1820-93) NLW3364306.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734316|Robert David Roberts]]''
|
| 1820
| 1893
| [[Dinorwig]]
|-
| style='text-align:right'| 7820
|
| ''[[:d:Q20734318|Robert Davies]]''
|
| 1790
| 1841
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 7821
|
| ''[[:d:Q20734320|Robert Davies]]''
|
| 1814
| 1867
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 7822
|
| ''[[:d:Q20734321|Robert Davies]]''
|
| 1834
| 1858
| ''[[:d:Q13126857|Carneddi]]''
|-
| style='text-align:right'| 7823
|
| ''[[:d:Q20734325|Robert Edwards]]''
|
| 1775
| 1805
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7824
| [[Fitxategi:Robert Ellis, Ysgoldy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734326|Robert Ellis]]''
|
| 1808
| 1881
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 7825
|
| ''[[:d:Q20734331|Robert Foulkes]]''
|
| 1743
| 1841
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 7826
| [[Fitxategi:Robert Griffith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734332|Robert Griffith]]''
|
| 1847
| 1909
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 7827
|
| ''[[:d:Q20734333|Robert Griffith Roberts]]''
|
| 1866
| 1930
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7828
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Griffiths (4670251).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734334|Robert Griffiths]]''
|
| 1824
| 1903
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7829
|
| ''[[:d:Q20734335|Robert Gruffydd]]''
|
| 1753
| 1820
| ''[[:d:Q13129604|Llanbeblig]]''
|-
| style='text-align:right'| 7830
| [[Fitxategi:Self portrait (4703026).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734336|Robert Hughes]]''
|
| 1811
| 1892
| ''[[:d:Q29499117|Bodgarad]]''
|-
| style='text-align:right'| 7831
|
| ''[[:d:Q20734337|Robert Humphreys]]''
|
| 1779
| 1832
| [[Llanelidan]]
|-
| style='text-align:right'| 7832
|
| ''[[:d:Q20734338|Robert Humphreys]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q25556302|Rhagatt Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 7833
|
| ''[[:d:Q20734339|Robert James]]''
|
| 1825
| 1879
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 7834
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Robert G. Jones (4672941).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734341|Robert Jones]]''
|
| 1769
| 1835
| [[Llangynhafal]]
|-
| style='text-align:right'| 7835
| [[Fitxategi:Robert Jones, Llanllyfni.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734342|Robert Jones]]''
|
| 1806
| 1896
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 7836
|
| ''[[:d:Q20734343|Robert Jones]]''
|
| 1891
| 1962
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 7837
|
| ''[[:d:Q20734344|Robert Jones]]''
|
| 1862
| 1929
| [[Arthog]]
|-
| style='text-align:right'| 7838
|
| ''[[:d:Q20734346|Robert Llwyd]]''
|
| 1565
| 1655
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 7839
|
| ''[[:d:Q20734348|Robert Meredith]]''
|
| 1823
| 1893
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 7840
|
| ''[[:d:Q20734349|Robert Morgan]]''
|
| 1621
| 1710
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 7841
|
| ''[[:d:Q20734352|Robert Oliver Rees]]''
|
| 1818
| 1881
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7842
| [[Fitxategi:Robert Owen, Pennal.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734354|Robert Owen]]''
|
| 1834
| 1899
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 7843
| [[Fitxategi:Robert Owen (Bardd y Môr).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734355|Robert Owen]]''
|
| 1858
| 1885
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 7844
| [[Fitxategi:Robert Pugh Rowlands. Photograph by Lafayette Ltd. Wellcome V0027109.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734360|Robert Pugh Rowlands]]''
|
| 1874
| 1933
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7845
|
| ''[[:d:Q20734361|Robert Richard Hughes]]''
|
| 1871
| 1957
| ''[[:d:Q16103637|Brynsiencyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7846
|
| ''[[:d:Q20734362|Robert Roberts]]''
|
| 1762
| 1802
| ''[[:d:Q3404501|Nantlle]]''
|-
| style='text-align:right'| 7847
|
| ''[[:d:Q20734363|Robert Roberts]]''
|
| 1800
| 1878
| ''[[:d:Q13131979|Tre'r-ddôl]]''
|-
| style='text-align:right'| 7848
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Roberts, Y Sgolor Mawr (4671120).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734365|Robert Roberts]]''
|
| 1834
| 1885
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 7849
|
| ''[[:d:Q20734368|Robert Williams]]''
|
| 1782
| 1818
| ''[[:d:Q13129631|Llanfechell]]''
|-
| style='text-align:right'| 7850
|
| ''[[:d:Q20734374|Rolant Huw]]''
|
| 1714
| 1802
| ''[[:d:Q13129650|Llangywer]]''
|-
| style='text-align:right'| 7851
|
| ''[[:d:Q20734375|Ronald James Tree]]''
|
| 1914
| 1970
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 7852
|
| ''[[:d:Q20734376|Rosser Beynon]]''
|
| 1810
| 1876
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 7853
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. Rowland Hughes, Wesleyan Minister (4670927) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734378|Rowland Hughes]]''
|
| 1811
| 1861
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7854
|
| ''[[:d:Q20734383|Samuel Davies]]''
|
| 1788
| 1854
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 7855
| [[Fitxategi:Portrait of Samuel Davies (4673074).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734384|Samuel Davies]]''
|
| 1818
| 1891
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 7856
|
| ''[[:d:Q20734385|Samuel Ellis]]''
|
| 1803
| 1852
| ''[[:d:Q20598999|Cyfronydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 7857
| [[Fitxategi:Portrait of Samuel Evans, Zoar, Merthyr Tydfil, South Wales (4674125).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734386|Samuel Evans]]''
|
| 1777
| 1833
| [[Clydach (Monmouthshire)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 7858
| [[Fitxategi:Dr. Samuel Evans (5349058) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734387|Samuel Evans]]''
|
| 1859
| 1935
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 7859
|
| ''[[:d:Q20734388|Samuel Evans]]''
|
| 1793
| 1856
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 7860
| [[Fitxategi:Portrait of Parchedig Samuel Griffiths, Horeb Llandysul 1855 (4670806).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734389|Samuel Griffiths]]''
|
| 1783
| 1860
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 7861
|
| ''[[:d:Q20734390|Samuel James Evans]]''
|
| 1870
| 1938
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7862
| [[Fitxategi:Portrait of Samuel Morris Jones (4674452).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734392|Samuel Maurice Jones]]''
|
| 1853
| 1932
| [[Mochdre (Conwy)|Mochdre]]
|-
| style='text-align:right'| 7863
| [[Fitxategi:Winnie Parry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734393|Sarah Winifred Parry]]''
|
| 1870
| 1953
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 7864
|
| ''[[:d:Q20734396|Siencyn Thomas]]''
|
| 1690
| 1762
| ''[[:d:Q15987464|Brongwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 7865
| [[Fitxategi:Prifathro Silas Morris, Coleg y Bedyddwyr, Bangor (5254799).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734397|Silas Morris]]''
|
| 1862
| 1923
| [[Dafen (Carmarthenshire)|Dafen]]
|-
| style='text-align:right'| 7866
|
| ''[[:d:Q20734403|Thomas David Slingsby-Jenkins]]''
|
| 1872
| 1955
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7867
|
| ''[[:d:Q20734404|Solomon Harris]]''
|
| 1726
| 1785
| [[Llangybi (Ceredigion)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 7868
|
| ''[[:d:Q20734405|Sorobabel Davies]]''
|
| 1806
| 1877
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 7869
|
| ''[[:d:Q20734407|Stanley Howard Hedley Perry]]''
|
| 1911
| 1995
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 7870
|
| ''[[:d:Q20734408|Stanley Bligh]]''
|
| 1870
| 1949
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 7871
|
| ''[[:d:Q20734410|Stephen Davies]]''
|
| 1790
| 1858
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7872
|
| ''[[:d:Q20734411|Stephen Evans]]''
|
| 1818
| 1905
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7873
|
| ''[[:d:Q20734412|Stephen Llwyd]]''
|
| 1794
| 1854
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 7874
|
| ''[[:d:Q20734414|Thomas (Jeremy) Griffiths]]''
|
| 1797
| 1871
| [[Llechryd]]
|-
| style='text-align:right'| 7875
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas Aubrey (4674307).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734417|Thomas Aubrey]]''
|
| 1808
| 1867
| [[Cefn-coed-y-cymmer|Cefn Coed y Cymer]]
|-
| style='text-align:right'| 7876
|
| ''[[:d:Q20734420|Thomas Beynon]]''
|
| 1745
| 1833
| [[Llansadwrn]]
|-
| style='text-align:right'| 7877
|
| ''[[:d:Q20734421|Thomas Blayney]]''
|
| 1785
|
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7878
|
| ''[[:d:Q20734427|Thomas David Llewelyn]]''
|
| 1828
| 1879
| [[Llwydcoed]]
|-
| style='text-align:right'| 7879
|
| ''[[:d:Q20734429|Thomas Davies]]''
|
| 1812
| 1895
| [[St Mellons]]
|-
| style='text-align:right'| 7880
|
| ''[[:d:Q20734430|Thomas Davies]]''
|
| 1820
| 1873
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 7881
| [[Fitxategi:Revd Thomas Davies, Llanelli (1823-98) (Cong) NLW3364508.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734431|Thomas Davies]]''
|
| 1823
| 1898
| [[Pencarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 7882
|
| ''[[:d:Q20734432|Thomas Davies]]''
|
| 1851
| 1892
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 7883
|
| ''[[:d:Q20734433|Thomas Davies]]''
|
| 1810
| 1873
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 7884
|
| ''[[:d:Q20734438|Thomas Edwards]]''
|
| 1844
| 1924
| [[Glasinfryn]]
|-
| style='text-align:right'| 7885
| [[Fitxategi:Portrait of Cynonfardd (4673939).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734439|Thomas Edwards]]''
|
| 1848
| 1927
| [[Landore]]
|-
| style='text-align:right'| 7886
|
| ''[[:d:Q20734446|Thomas Evans]]''
|
| 1714
| 1779
| [[Mynyddislwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7887
|
| ''[[:d:Q20734447|Thomas Evans]]''
|
| 1625
| 1688
| [[Llanafan Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7888
|
| ''[[:d:Q20734449|Thomas Evans]]''
|
| 1897
| 1963
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 7889
|
| ''[[:d:Q20734450|Thomas Frimston]]''
|
| 1854
| 1930
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 7890
|
| ''[[:d:Q20734453|Thomas Grey]]''
|
| 1733
| 1810
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 7891
|
| ''[[:d:Q20734455|Thomas Griffiths]]''
|
| 1645
| 1725
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 7892
|
| ''[[:d:Q20734456|Thomas Gruffydd Jones]]''
|
| 1832
| 1898
| [[Pen-y-cae-mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7893
|
| ''[[:d:Q20734457|Thomas Harris]]''
|
| 1705
| 1782
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7894
|
| ''[[:d:Q20734458|Thomas Hughes]]''
|
| 1758
| 1828
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 7895
|
| ''[[:d:Q20734459|Thomas Hughes]]''
|
| 1814
| 1884
| [[Llangynog]]
|-
| style='text-align:right'| 7896
|
| ''[[:d:Q20734460|Thomas Hughes]]''
|
| 1854
| 1928
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 7897
|
| ''[[:d:Q20734461|Thomas Hughes]]''
|
| 1803
| 1898
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7898
|
| ''[[:d:Q20734464|Thomas Huws Davies]]''
|
| 1882
| 1940
| [[Penuwch]]
|-
| style='text-align:right'| 7899
|
| ''[[:d:Q20734465|Thomas Huxley]]''
|
| 1738
| 1792
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 7900
|
| ''[[:d:Q20734466|Thomas Hywel Hughes]]''
|
| 1875
| 1945
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 7901
|
| ''[[:d:Q20734467|Thomas Isfryn Hughes]]''
|
| 1865
| 1942
| [[Clocaenog]]
|-
| style='text-align:right'| 7902
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas James M.A (4673953).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734470|Thomas James]]''
|
| 1834
| 1915
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 7903
|
| ''[[:d:Q20734471|Thomas James]]''
|
| 1817
| 1879
| [[Manordeifi]]
|-
| style='text-align:right'| 7904
| [[Fitxategi:Portrait of Thomas Jerman Jones and his family (4670364).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734472|Thomas Jerman Jones]]''
|
| 1833
| 1890
| [[Llangristiolus]]
|-
| style='text-align:right'| 7905
|
| ''[[:d:Q20734473|Thomas John]]''
|
| 1816
| 1862
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 7906
|
| ''[[:d:Q20734475|Thomas John Evans]]''
|
| 1894
| 1965
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7907
|
| ''[[:d:Q20734480|Thomas Jones]]''
|
| 1761
| 1831
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 7908
|
| ''[[:d:Q20734482|Thomas Jones]]''
|
| 1777
| 1847
| [[Llanfwrog (Denbighshire)|Llanfwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 7909
|
| ''[[:d:Q20734486|Thomas Jones]]''
|
| 1860
| 1932
| [[Nantglyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7910
|
| ''[[:d:Q20734487|Thomas Jones]]''
|
| 1871
| 1938
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 7911
| [[Fitxategi:Taliesin o Eifion NLW3371052.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734488|Thomas Jones]]''
|
| 1820
| 1876
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 7912
|
| ''[[:d:Q20734489|Thomas Jones]]''
|
| 1822
| 1854
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7913
|
| ''[[:d:Q20734490|Thomas Jones]]''
|
| 1823
| 1904
| [[Nannerch]]
|-
| style='text-align:right'| 7914
|
| ''[[:d:Q20734491|Thomas Jones Hughes]]''
|
| 1822
| 1891
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7915
| [[Fitxategi:Thomas Jones Humphreys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734492|Thomas Jones Humphreys]]''
|
| 1841
| 1934
| ''[[:d:Q20589268|Darowen]]''
|-
| style='text-align:right'| 7916
|
| ''[[:d:Q20734496|Thomas Lewis]]''
|
| 1759
| 1842
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 7917
|
| ''[[:d:Q20734497|Thomas Lewis]]''
|
| 1823
| 1900
| ''[[:d:Q20593513|Llandeilo'r-fân]]''
|-
| style='text-align:right'| 7918
|
| ''[[:d:Q20734498|Thomas Lewis]]''
|
| 1837
| 1892
| [[Mydroilyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7919
|
| ''[[:d:Q20734499|Thomas Lewis]]''
|
| 1859
| 1929
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 7920
|
| ''[[:d:Q20734501|Thomas Lloyd]]''
|
| 1765
| 1789
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 7921
|
| ''[[:d:Q20734503|Thomas Lloyd Williams]]''
|
| 1830
| 1910
| ''[[:d:Q922365|Dyffryn Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7922
|
| ''[[:d:Q20734505|Thomas Meredith]]''
|
|
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 7923
|
| ''[[:d:Q20734506|Thomas Morgan]]''
|
|
| 1833
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 7924
|
| ''[[:d:Q20734507|Thomas Morgan]]''
|
| 1720
| 1799
| [[Eglwysilan|Eglwys Ilan]]
|-
| style='text-align:right'| 7925
|
| ''[[:d:Q20734508|Thomas Morgan]]''
|
| 1737
| 1813
| [[Llannon]]
|-
| style='text-align:right'| 7926
|
| ''[[:d:Q20734509|Thomas Morris]]''
|
| 1786
| 1846
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 7927
| [[Fitxategi:Portrait of Parch Thos. Phillips D. D (4673602).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734516|Thomas Phillips]]''
|
| 1806
| 1870
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 7928
|
| ''[[:d:Q20734518|Thomas Powell]]''
|
| 1781
| 1842
| [[Trecastle]]
|-
| style='text-align:right'| 7929
|
| ''[[:d:Q20734519|Thomas Price]]''
|
| 1809
| 1892
| ''[[:d:Q24360208|Builth]]''
|-
| style='text-align:right'| 7930
|
| ''[[:d:Q20734520|Thomas Prichard]]''
|
| 1764
| 1843
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 7931
|
| ''[[:d:Q20734521|Thomas Pryce]]''
|
| 1833
| 1904
| [[Llandrinio]]
|-
| style='text-align:right'| 7932
| [[Fitxategi:Reverend Thomas Rees (1825–1908) (gcf10118).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734523|Thomas Rees]]''
|
| 1825
| 1908
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7933
|
| ''[[:d:Q20734524|Thomas Rees Morgan]]''
|
| 1834
| 1897
| [[Penydarren]]
|-
| style='text-align:right'| 7934
|
| ''[[:d:Q20734525|Thomas Rhys Davies]]''
|
| 1790
| 1859
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 7935
|
| ''[[:d:Q20734526|Thomas Richard]]''
|
| 1783
| 1856
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 7936
|
| ''[[:d:Q20734527|Thomas Rocyn Jones]]''
|
| 1822
| 1877
| [[Manordeifi]]
|-
| style='text-align:right'| 7937
|
| ''[[:d:Q20734528|Thomas Saunders]]''
|
| 1732
| 1790
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 7938
|
| ''[[:d:Q20734529|Thomas Sheen]]''
|
| 1718
| 1790
| [[Glascwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7939
|
| ''[[:d:Q20734533|Thomas Thomas]]''
|
| 1776
| 1847
| ''[[:d:Q16248463|Tre-Wen]]''
|-
| style='text-align:right'| 7940
|
| ''[[:d:Q20734535|Thomas Twynog Jeffries]]''
|
| 1844
| 1911
| [[Llanddeusant (Carmarthenshire)|Llanddeusant]]
|-
| style='text-align:right'| 7941
|
| ''[[:d:Q20734536|Thomas Wallace Fagan]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 7942
|
| ''[[:d:Q20734537|Thomas Waterhouse]]''
|
| 1878
| 1961
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 7943
|
| ''[[:d:Q20734539|Thomas William Barker]]''
|
| 1861
| 1912
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 7944
| [[Fitxategi:Portrait of T. W. Jenkyn, D.D (4673322) (cropped 3).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734540|Thomas William Jenkyn]]''
|
| 1794
| 1858
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7945
| [[Fitxategi:Timothy Eynon Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734544|Timothy Eynon Davies]]''
|
| 1854
| 1935
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 7946
|
| ''[[:d:Q20734545|Titus Evans]]''
|
| 1809
| 1864
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 7947
|
| ''[[:d:Q20734547|Tom Eirug Davies]]''
|
| 1892
| 1951
| ''[[:d:Q13128837|Gwernogle]]''
|-
| style='text-align:right'| 7948
|
| ''[[:d:Q20734548|Tom Pugh Williams]]''
|
| 1912
| 1985
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7949
|
| ''[[:d:Q20734550|Trefor Richard Morgan]]''
|
| 1914
| 1970
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 7950
|
| ''[[:d:Q20734552|Vaughan Lloyd]]''
|
| 1736
| 1817
| [[Ystrad Meurig]]
|-
| style='text-align:right'| 7951
|
| ''[[:d:Q20734556|Walter David Jeremy]]''
|
| 1825
| 1893
| [[Pencarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 7952
|
| ''[[:d:Q20734561|Walter Phillips John]]''
|
| 1910
| 1967
| [[Gilfach]]
|-
| style='text-align:right'| 7953
|
| ''[[:d:Q20734562|Watcyn Clywedog]]''
|
|
| 1650
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7954
|
| ''[[:d:Q20734563|Watkin Jones]]''
|
| 1882
| 1967
| [[Capel Celyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7955
|
| ''[[:d:Q20734564|Watkin William Price]]''
| ikertzailea
| 1873
| 1967
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 7956
|
| ''[[:d:Q20734565|John Webber]]''
|
| 1884
| 1962
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 7957
|
| ''[[:d:Q20734570|Robert William]]''
|
| 1744
| 1815
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 7958
| [[Fitxategi:Bust of William Adams, National Museum Cardiff 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734571|William Adams]]''
|
| 1813
| 1886
| [[Penycae|Pen-y-cae]]
|-
| style='text-align:right'| 7959
| [[Fitxategi:William Alonzo Griffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734572|William Alonzo Griffiths]]''
|
| 1842
| 1893
| ''[[:d:Q7227989|Pont-ar-Gothi]]''
|-
| style='text-align:right'| 7960
|
| ''[[:d:Q20734575|William Beynon]]''
|
| 1884
| 1932
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 7961
| [[Fitxategi:William Cadwaladr Davies (1849-1905) NLW3364074.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734579|William Cadwaladr Davies]]''
|
| 1849
| 1905
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 7962
|
| ''[[:d:Q20734583|William Daniel Davies]]''
|
| 1838
| 1900
| ''[[:d:Q7162279|Penboyr]]''
|-
| style='text-align:right'| 7963
|
| ''[[:d:Q20734584|William Davies]]''
|
| 1729
| 1787
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 7964
| [[Fitxategi:Portrait of William Davies (4674071).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734586|William Davies]]''
|
| 1785
| 1851
| [[Llandyrnog]]
|-
| style='text-align:right'| 7965
|
| ''[[:d:Q20734587|William Davies]]''
|
| 1805
| 1859
| [[Llanycrwys]]
|-
| style='text-align:right'| 7966
|
| ''[[:d:Q20734588|William Davies]]''
|
| 1820
| 1875
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 7967
|
| ''[[:d:Q20734591|William Dykins]]''
|
| 1831
| 1872
| [[Greenfield (Flintshire)|Greenfield]]
|-
| style='text-align:right'| 7968
|
| ''[[:d:Q20734593|William Edmunds]]''
|
| 1827
| 1875
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 7969
|
| ''[[:d:Q20734595|William Edward Cecil Tregoning]]''
|
| 1871
| 1957
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 7970
|
| ''[[:d:Q20734598|William Edwards]]''
|
| 1786
| 1857
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 7971
|
| ''[[:d:Q20734600|William Edwards Davies]]''
|
| 1851
| 1927
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 7972
|
| ''[[:d:Q20734601|William Eilir Evans]]''
|
| 1852
| 1910
| [[Cenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 7973
|
| ''[[:d:Q20734603|William Elias]]''
|
| 1708
| 1787
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 7974
|
| ''[[:d:Q20734604|William Ellis]]''
|
| 1752
| 1810
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 7975
|
| ''[[:d:Q20734607|William Evans]]''
|
| 1716
| 1770
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 7976
|
| ''[[:d:Q20734608|William Evans]]''
|
| 1734
| 1805
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7977
|
| ''[[:d:Q20734609|William Evans]]''
|
| 1779
| 1854
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 7978
| [[Fitxategi:William Evans, Tonyrefail.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734610|William Evans]]''
|
| 1795
| 1891
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 7979
|
| ''[[:d:Q20734611|William Evans]]''
|
| 1823
| 1900
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 7980
|
| ''[[:d:Q20734613|William Evans]]''
|
| 1869
| 1948
| [[Landore]]
|-
| style='text-align:right'| 7981
|
| ''[[:d:Q20734614|William Evans]]''
|
| 1808
| 1860
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7982
|
| ''[[:d:Q20734615|William Evans]]''
|
| 1836
| 1900
| ''[[:d:Q3400083|Llanafan]]''
|-
| style='text-align:right'| 7983
|
| ''[[:d:Q20734616|William Frederick Frost]]''
|
| 1846
| 1891
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 7984
|
| ''[[:d:Q20734620|William Griffith]]''
|
| 1719
| 1782
| [[Dyffryn Nantlle|Nantlle Valley]]
|-
| style='text-align:right'| 7985
| [[Fitxategi:Portrait of W. Griffith, Caergybi (4672889).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734621|William Griffith]]''
|
| 1801
| 1881
| [[Llanfaglan]]
|-
| style='text-align:right'| 7986
|
| ''[[:d:Q20734624|William Griffiths]]''
|
| 1777
| 1825
| [[Whitland]]
|-
| style='text-align:right'| 7987
| [[Fitxategi:Portrait of William Griffiths (4672537).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734625|William Griffiths]]''
|
| 1788
| 1861
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 7988
| [[Fitxategi:William Griffiths, Pontypridd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734626|William Griffiths]]''
|
| 1859
| 1940
| [[Cwmllynfell]]
|-
| style='text-align:right'| 7989
|
| ''[[:d:Q20734627|William Griffiths]]''
|
| 1830
| 1910
| [[Aberavon]]
|-
| style='text-align:right'| 7990
|
| ''[[:d:Q20734628|William Haines]]''
|
| 1853
| 1922
| [[Penpergwm]]
|-
| style='text-align:right'| 7991
|
| ''[[:d:Q20734630|William Henry Roberts]]''
|
| 1907
| 1982
| [[Llanfaethlu]]
|-
| style='text-align:right'| 7992
| [[Fitxategi:Parch William Hobley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734631|William Hobley]]''
|
| 1858
| 1933
| ''[[:d:Q3404501|Nantlle]]''
|-
| style='text-align:right'| 7993
|
| ''[[:d:Q20734633|William Hope]]''
|
|
|
| [[Mostyn]]
|-
| style='text-align:right'| 7994
|
| ''[[:d:Q20734634|William Hopkyn Rees]]''
|
| 1859
| 1924
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 7995
|
| ''[[:d:Q20734636|William Howells]]''
|
| 1818
| 1888
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 7996
|
| ''[[:d:Q20734637|William Hubert Davies]]''
|
| 1893
| 1965
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 7997
| [[Fitxategi:Gwyllt y Mynydd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734638|William Hugh Evans]]''
|
| 1831
| 1909
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 7998
|
| ''[[:d:Q20734639|William Hughes]]''
|
| 1757
| 1846
| [[Llanwnda (Gwynedd)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 7999
|
| ''[[:d:Q20734640|William Hughes]]''
|
| 1798
| 1866
| [[Llansantffraid-ym-Mechain]]
|-
| style='text-align:right'| 8000
| [[Fitxategi:William Hughes, Dolgellau.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734641|William Hughes]]''
|
| 1838
| 1921
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 8001
|
| ''[[:d:Q20734642|William Hughes]]''
|
| 1849
| 1920
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8002
|
| ''[[:d:Q20734643|William Jacob]]''
|
| 1777
| 1845
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8003
| [[Fitxategi:Revd William James, Manchester (1833-1905) NLW3361817.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734645|William James]]''
|
| 1833
| 1905
| ''[[:d:Q29496512|Ty'n Rhos]]''
|-
| style='text-align:right'| 8004
|
| ''[[:d:Q20734646|William James]]''
|
| 1836
| 1908
| [[Mathry]]
|-
| style='text-align:right'| 8005
| [[Fitxategi:Revd William James, Aberdar (1848-1907) (U) NLW3365166.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734647|William James]]''
|
| 1848
| 1907
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 8006
| [[Fitxategi:Parch William Jenkin Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734648|William Jenkin Davies]]''
|
| 1858
| 1919
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 8007
|
| ''[[:d:Q20734649|William John Evans]]''
|
| 1866
| 1947
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8008
|
| ''[[:d:Q20734650|William John Hughes]]''
|
| 1833
| 1879
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 8009
|
| ''[[:d:Q20734651|William John Hughes]]''
|
| 1891
| 1945
| [[Groeslon]]
|-
| style='text-align:right'| 8010
| [[Fitxategi:William John Nicholson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734652|William John Nicholson]]''
|
| 1866
| 1943
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8011
|
| ''[[:d:Q20734654|William John Roberts]]''
|
| 1904
| 1967
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 8012
|
| ''[[:d:Q20734657|William Jones]]''
|
| 1814
| 1895
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 8013
|
| ''[[:d:Q20734661|William Jones]]''
|
| 1784
| 1847
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8014
|
| ''[[:d:Q20734662|William Jones]]''
|
| 1790
| 1855
| [[Llangadog]]
|-
| style='text-align:right'| 8015
|
| ''[[:d:Q20734663|William Jones]]''
|
| 1806
| 1873
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 8016
| [[Fitxategi:William Jones, Abergwaun.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734665|William Jones]]''
|
| 1834
| 1895
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 8017
|
| ''[[:d:Q20734666|William Jones]]''
|
| 1851
| 1931
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8018
| [[Fitxategi:William Jones (Bleddyn, 1829?-1903) (1876) NLW3362448.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734667|William Jones]]''
|
| 1829
| 1903
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 8019
|
| ''[[:d:Q20734669|William Joseph Rhys]]''
|
| 1880
| 1967
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 8020
|
| ''[[:d:Q20734674|William Llewelyn]]''
|
| 1735
| 1803
| [[Coity]]
|-
| style='text-align:right'| 8021
|
| ''[[:d:Q20734675|William Lloyd]]''
|
| 1717
| 1777
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 8022
|
| ''[[:d:Q20734676|William Lloyd]]''
|
| 1901
| 1967
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 8023
|
| ''[[:d:Q20734677|William Matthews Williams]]''
|
| 1885
| 1972
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 8024
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. William Meirion Evans (4670715).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734678|William Meirion Evans]]''
|
| 1826
| 1883
| ''[[:d:Q29483949|Isallt-fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 8025
| [[Fitxategi:Parch. William Morgan D.D. (1801-1872).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734680|William Morgan]]''
|
| 1801
| 1872
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8026
|
| ''[[:d:Q20734681|William Morgan]]''
|
| 1818
| 1884
| [[Henllan Amgoed]]
|-
| style='text-align:right'| 8027
| [[Fitxategi:Portrait of W. Mortimer Lewis (4670575).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734682|William Mortimer Lewis]]''
|
| 1840
| 1880
| [[Meidrim]]
|-
| style='text-align:right'| 8028
| [[Fitxategi:William Nicholson (Diwygwyr Cymru) (crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734684|William Nicholson]]''
|
| 1844
| 1885
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8029
|
| ''[[:d:Q20734685|William Ogwen Williams]]''
|
| 1924
| 1969
| [[Llanfairfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 8030
|
| ''[[:d:Q20734688|William Owen]]''
|
| 1785
| 1864
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 8031
|
| ''[[:d:Q20734691|William Owen Jones]]''
|
| 1861
| 1937
| [[Chwilog]]
|-
| style='text-align:right'| 8032
|
| ''[[:d:Q20734692|William Owen Jones]]''
|
| 1868
| 1928
| [[Llanbedr]]
|-
| style='text-align:right'| 8033
| [[Fitxategi:William Pari Huws.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734694|William Pari Huws]]''
|
| 1853
| 1936
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 8034
|
| ''[[:d:Q20734695|William Philip Jones]]''
|
| 1878
| 1955
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 8035
| [[Fitxategi:Portrait of Wm. Pryderch, Nantcaredig (4670464).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734699|William Prytherch]]''
|
| 1804
| 1888
| [[Cynwyl Gaeo]]
|-
| style='text-align:right'| 8036
| [[Fitxategi:William Pugh of Brynllywarch, Kerry, D.L., M.A., J.P born 1783 and died 1842 (5236498).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734700|William Pugh]]''
|
| 1783
| 1842
| [[Berriew|Aberriw]]
|-
| style='text-align:right'| 8037
|
| ''[[:d:Q20734701|William Reginald Herbert]]''
|
| 1841
| 1929
| [[Clytha]]
|-
| style='text-align:right'| 8038
|
| ''[[:d:Q20734702|William Richard Jones]]''
|
| 1840
| 1898
| [[Llanfrothen]]
|-
| style='text-align:right'| 8039
|
| ''[[:d:Q20734704|William Robert Ambrose]]''
|
| 1832
| 1878
| [[Bryncroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8040
|
| ''[[:d:Q20734705|William Robert Edwards]]''
|
| 1858
| 1921
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8041
|
| ''[[:d:Q20734706|William Roger Hughes]]''
|
| 1898
| 1958
| [[Llangristiolus]]
|-
| style='text-align:right'| 8042
| [[Fitxategi:William Thomas, Hendy-Gwyn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734708|William Thomas]]''
|
| 1832
| 1911
| [[Llangiwg]]
|-
| style='text-align:right'| 8043
| [[Fitxategi:Portrait of William Thomas Samuel (4670518).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20734709|William Thomas Samuel]]''
|
| 1852
| 1917
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8044
|
| ''[[:d:Q20734716|John Clough Williams-Ellis]]''
|
| 1833
| 1913
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8045
|
| ''[[:d:Q20737453|Bill Bower]]''
|
| 1911
| 1998
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8046
|
| ''[[:d:Q20737482|Eric Corbett]]''
|
| 1917
| 2002
| [[Minera]]
|-
| style='text-align:right'| 8047
|
| ''[[:d:Q20737583|Ingy Norman]]''
|
| 1911
| 1990
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8048
|
| ''[[:d:Q20738016|Alun Davies]]''
|
| 1924
| 1988
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 8049
|
| ''[[:d:Q20738017|Anthony Powel]]''
|
| 1560
| 1618
| ''[[:d:Q17738583|Llwydarth]]''
|-
| style='text-align:right'| 8050
|
| ''[[:d:Q20738023|Dafydd Roberts]]''
|
| 1892
| 1965
| [[Capel Celyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8051
|
| ''[[:d:Q20738024|David Bowen]]''
|
| 1774
| 1853
| [[Felinfoel]]
|-
| style='text-align:right'| 8052
| [[Fitxategi:David Brazell (5294002) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738026|David Brazell]]''
|
| 1875
| 1959
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8053
|
| ''[[:d:Q20738028|David Caxton Davies]]''
|
| 1873
| 1955
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 8054
|
| ''[[:d:Q20738031|David Emrys Lewis]]''
|
| 1887
| 1954
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 8055
|
| ''[[:d:Q20738033|David Francis Roberts]]''
|
| 1882
| 1945
| [[Bontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8056
|
| ''[[:d:Q20738035|David Jones]]''
|
| 1803
| 1868
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 8057
|
| ''[[:d:Q20738036|David Jones]]''
|
| 1808
| 1854
| [[Llanpumsaint]]
|-
| style='text-align:right'| 8058
|
| ''[[:d:Q20738041|David Samuel Owen]]''
|
| 1887
| 1959
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 8059
|
| ''[[:d:Q20738043|Daniel Thomas Davies]]''
|
| 1899
| 1966
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 8060
|
| ''[[:d:Q20738051|Edward Jones]]''
|
| 1838
| 1930
| [[Dihewyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8061
|
| ''[[:d:Q20738055|Edward Pritchard]]''
|
| 1839
| 1900
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8062
|
| ''[[:d:Q20738063|Evan Williams]]''
|
| 1724
| 1758
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 8063
|
| ''[[:d:Q20738070|George Williams]]''
|
| 1879
| 1951
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8064
|
| ''[[:d:Q20738071|Griffith Harris]]''
|
| 1811
| 1892
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8065
|
| ''[[:d:Q20738076|Gwilym Richard Jones]]''
|
| 1874
| 1953
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 8066
|
| ''[[:d:Q20738079|Harry Farr]]''
|
| 1874
| 1968
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8067
|
| ''[[:d:Q20738081|Hugh Gordon Roberts]]''
|
| 1885
| 1961
| ''[[:d:Q29487242|Dolenog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8068
|
| ''[[:d:Q20738082|Hugh Humphreys]]''
|
| 1817
| 1896
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8069
| [[Fitxategi:John Bowen Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738092|John Bowen Jones]]''
|
| 1829
| 1905
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 8070
| [[Fitxategi:John Davies (Siôn Gymro).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738093|John Davies]]''
|
| 1804
| 1884
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8071
| [[Fitxategi:John Taihirion Davies (5348979).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738095|John Davies]]''
|
| 1825
| 1904
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 8072
|
| ''[[:d:Q20738096|John Edwards]]''
|
| 1606
| 1660
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 8073
|
| ''[[:d:Q20738098|John Edwards]]''
|
| 1806
| 1887
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8074
|
| ''[[:d:Q20738102|John Evans]]''
|
| 1790
| 1856
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 8075
|
| ''[[:d:Q20738105|John James]]''
|
| 1815
| 1869
| [[Colwinston]]
|-
| style='text-align:right'| 8076
|
| ''[[:d:Q20738110|John Parry]]''
|
| 1770
| 1820
| ''[[:d:Q13129619|Llanelian-yn-Rhos]]''
|-
| style='text-align:right'| 8077
|
| ''[[:d:Q20738116|John Rowland]]''
|
| 1816
| 1888
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 8078
|
| ''[[:d:Q20738118|John Thomas Pritchard]]''
|
| 1859
| 1890
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 8079
|
| ''[[:d:Q20738119|John Williams]]''
|
| 1806
| 1856
| [[Llangoed]]
|-
| style='text-align:right'| 8080
| [[Fitxategi:Miss Margaret Jones (Y Gymraes o Gaanan, -1902) NLW3364267.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738132|Margaret Jones]]''
|
| 1842
| 1902
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 8081
|
| ''[[:d:Q20738134|Michael Roberts]]''
|
| 1780
| 1849
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 8082
|
| ''[[:d:Q20738135|Morgan John Lewis]]''
|
| 1711
| 1771
| ''[[:d:Q4667220|Aberystruth]]''
|-
| style='text-align:right'| 8083
| [[Fitxategi:Portrait of Morgan Jones, Treluach i.e. Trelech, Carmarthenshire (4674166).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738137|Morgan Jones]]''
|
| 1768
| 1835
| [[Llywel]]
|-
| style='text-align:right'| 8084
|
| ''[[:d:Q20738141|Richard Humphreys Evans]]''
|
| 1904
| 1995
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8085
|
| ''[[:d:Q20738143|Richard Lloyd]]''
|
| 1771
| 1834
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 8086
|
| ''[[:d:Q20738145|Richard Newell]]''
|
| 1785
| 1852
| [[Aberhafesp]]
|-
| style='text-align:right'| 8087
|
| ''[[:d:Q20738146|Richard Prichard]]''
|
| 1811
| 1882
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8088
|
| ''[[:d:Q20738148|Richard Roberts Morris]]''
|
| 1852
| 1935
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 8089
|
| ''[[:d:Q20738149|Richard Thomas Evans]]''
|
| 1892
| 1962
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 8090
|
| ''[[:d:Q20738151|Robert Gruffydd]]''
|
| 1832
| 1863
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8091
| [[Fitxategi:Y Parch. R. Jones, (Trebor Aled), Llansannan (5349003).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738153|Robert Jones]]''
|
| 1866
| 1917
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 8092
| [[Fitxategi:Robert Oliver Hughes (Elfyn).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738154|Robert Owen Hughes]]''
|
| 1858
| 1919
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 8093
|
| ''[[:d:Q20738159|Ronald Cavill Mathias]]''
|
| 1912
| 1968
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 8094
|
| ''[[:d:Q20738162|Thomas Howells]]''
|
| 1839
| 1905
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 8095
|
| ''[[:d:Q20738164|Thomas Jesse Jones]]''
|
| 1873
| 1950
| ''[[:d:Q3402212|Llanfachreth]]''
|-
| style='text-align:right'| 8096
|
| ''[[:d:Q20738170|Thomas Stephen]]''
|
| 1856
| 1906
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 8097
|
| ''[[:d:Q20738174|Watcyn Samuel Jones]]''
|
| 1877
| 1964
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 8098
|
| ''[[:d:Q20738175|William Anthony Davies]]''
|
| 1886
| 1962
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 8099
| [[Fitxategi:Dr. William Bevan-Lewis Medical Director West Riding Asylum, Wakefield 1884-1910 (5294030).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20738177|William Bevan Lewis]]''
|
| 1847
| 1929
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 8100
|
| ''[[:d:Q20738178|Willam Howell Lewis]]''
|
| 1793
| 1868
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8101
|
| ''[[:d:Q20738180|William James]]''
|
| 1761
| 1845
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 8102
|
| ''[[:d:Q20738183|William Lewes]]''
|
| 1652
| 1722
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8103
|
| ''[[:d:Q20738190|William Rees]]''
|
| 1808
| 1873
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 8104
|
| ''[[:d:Q20738194|William Thomas]]''
|
| 1891
| 1958
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 8105
|
| ''[[:d:Q20738195|William Williams]]''
|
| 1625
| 1684
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8106
|
| ''[[:d:Q20738197|Zecharias Thomas]]''
|
| 1727
| 1816
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 8107
|
| ''[[:d:Q20738563|John Evan Thomas]]''
|
| 1884
| 1941
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8108
|
| ''[[:d:Q20740720|Jamie Clarke]]''
|
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8109
|
| ''[[:d:Q20741167|William Lewis]]''
| politikari australiarra
| 1818
| 1895
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 8110
| [[Fitxategi:Composer Julian Philips.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20744651|Julian Philips]]''
|
| 1969
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8111
|
| ''[[:d:Q20746350|Sarah Vine]]''
|
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8112
|
| ''[[:d:Q20746754|Alfred William Sheen]]''
|
| 1869
| 1945
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8113
|
| ''[[:d:Q20746755|Alun Ogwen Williams]]''
|
| 1904
| 1970
| ''[[:d:Q52083626|Gerlan]]''
|-
| style='text-align:right'| 8114
|
| ''[[:d:Q20746756|Arthur Wynn Williams]]''
|
| 1819
| 1886
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 8115
|
| ''[[:d:Q20746759|Benjamin Waldo Lewis]]''
|
| 1877
| 1953
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8116
|
| ''[[:d:Q20746761|Cliff Prothero]]''
|
| 1898
| 1990
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 8117
|
| ''[[:d:Q20746764|Daniel Jenkins]]''
|
| 1856
| 1946
| [[Nantcwnlle]]
|-
| style='text-align:right'| 8118
|
| ''[[:d:Q20746767|David Pugh]]''
|
| 1739
| 1816
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 8119
|
| ''[[:d:Q20746769|David Salmon]]''
|
| 1852
| 1944
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8120
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. Ebenezer Richard, Tregaron, Cardiganshire (4671915).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746770|Ebenezer Richard]]''
|
| 1781
| 1837
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 8121
|
| ''[[:d:Q20746775|Eliseus Howells]]''
|
| 1893
| 1969
| [[Cefn Cribwr]]
|-
| style='text-align:right'| 8122
|
| ''[[:d:Q20746777|Evan Hopkins]]''
|
| 1801
| 1884
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8123
|
| ''[[:d:Q20746779|Evan Phillips]]''
|
| 1829
| 1912
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8124
|
| ''[[:d:Q20746780|Laura Evans-Williams]]''
|
| 1883
| 1944
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 8125
|
| ''[[:d:Q20746781|Francis Green]]''
|
| 1854
| 1942
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8126
|
| ''[[:d:Q20746782|Francis Wynn Jones]]''
|
| 1898
| 1970
| ''[[:d:Q29481220|Branas Lodge]]''
|-
| style='text-align:right'| 8127
|
| ''[[:d:Q20746783|George Daniel Jones]]''
|
| 1877
| 1955
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 8128
|
| ''[[:d:Q20746785|George Henry Parcell]]''
|
| 1895
| 1967
| ''[[:d:Q5446227|Fforestfach]]''
|-
| style='text-align:right'| 8129
|
| ''[[:d:Q20746788|Ebenezer Griffith-Jones]]''
|
| 1860
| 1942
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8130
|
| ''[[:d:Q20746789|William Griffith-Jones]]''
|
| 1895
| 1961
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 8131
|
| ''[[:d:Q20746792|Howell Powell]]''
|
| 1819
| 1875
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8132
| [[Fitxategi:Self portrait by Hugh Jerman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746794|Hugh Jerman]]''
|
| 1836
| 1895
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 8133
|
| ''[[:d:Q20746795|Hugh Pugh]]''
|
| 1779
| 1809
| ''[[:d:Q15056704|Brithdir]]''
|-
| style='text-align:right'| 8134
| [[Fitxategi:Revd Hugh Pugh (1803-68) NLW3365418.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746796|Hugh Pugh]]''
|
| 1803
| 1868
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8135
|
| ''[[:d:Q20746800|Idris Lewis]]''
|
| 1889
| 1952
| [[Birchgrove (Swansea)|Birchgrove]]
|-
| style='text-align:right'| 8136
|
| ''[[:d:Q20746802|Isaac Price]]''
|
| 1735
| 1805
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 8137
|
| ''[[:d:Q20746803|Isaac Thomas]]''
|
| 1911
| 2004
| [[Tumble (Carmarthenshire)|Tumble]]
|-
| style='text-align:right'| 8138
| [[Fitxategi:Ivor Llewelyn Foster (1870–1959).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746804|Ivor Llewelyn Foster]]''
|
| 1870
| 1959
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8139
|
| ''[[:d:Q20746806|James Meyler]]''
|
| 1761
| 1825
| ''[[:d:Q29491175|Penysgwarne]]''
|-
| style='text-align:right'| 8140
|
| ''[[:d:Q20746812|John Evans]]''
|
| 1858
| 1963
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 8141
|
| ''[[:d:Q20746814|John Penry]]''
|
| 1854
| 1883
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 8142
|
| ''[[:d:Q20746818|Henry Jones-Davies]]''
|
| 1870
| 1955
| [[Llanarthney]]
|-
| style='text-align:right'| 8143
|
| ''[[:d:Q20746821|Kathryn Jenkins]]''
|
| 1961
| 2009
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 8144
|
| ''[[:d:Q20746823|Leslie Alun Page]]''
|
| 1920
| 1990
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 8145
| [[Fitxategi:Portrait of Lewis Powell, Caerdydd (4673160).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746824|Lewis Powell]]''
|
| 1788
| 1869
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 8146
| [[Fitxategi:Ieuan Maddock.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20746826|Ieuan Maddock]]''
|
| 1917
| 1988
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 8147
|
| ''[[:d:Q20746827|Maria James]]''
|
| 1793
| 1868
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8148
|
| ''[[:d:Q20746829|Meirion Jones]]''
|
| 1907
| 1970
| [[Llithfaen]]
|-
| style='text-align:right'| 8149
|
| ''[[:d:Q20746831|Morgan Watkin]]''
|
| 1878
| 1970
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8150
|
| ''[[:d:Q20746834|Owen Prys]]''
|
| 1857
| 1934
| ''[[:d:Q15987594|Pen-llwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8151
|
| ''[[:d:Q20746839|Robert Piercy]]''
|
| 1825
| 1894
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 8152
|
| ''[[:d:Q20746840|Roger Price]]''
|
| 1834
| 1900
| [[Merthyr Cynog]]
|-
| style='text-align:right'| 8153
|
| ''[[:d:Q20746841|Rolant Eames]]''
|
| 1750
| 1825
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 8154
|
| ''[[:d:Q20746842|Sampson Thomas]]''
|
| 1739
| 1807
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 8155
|
| ''[[:d:Q20746843|Llewellyn Thomas Gordon Soulsby]]''
|
| 1885
| 1966
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8156
|
| ''[[:d:Q20746844|Thomas John Jehu]]''
|
| 1871
| 1943
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 8157
|
| ''[[:d:Q20746845|Thomas Price]]''
|
| 1860
| 1933
| [[Talerddig]]
|-
| style='text-align:right'| 8158
|
| ''[[:d:Q20746846|Thomas William]]''
|
| 1697
| 1778
| ''[[:d:Q15987532|Mynydd Bach]]''
|-
| style='text-align:right'| 8159
|
| ''[[:d:Q20748812|Abraham Williams]]''
|
| 1720
| 1783
| [[Panteg]]
|-
| style='text-align:right'| 8160
|
| ''[[:d:Q20748813|Bleddyn Jones Roberts]]''
|
| 1906
| 1977
| [[Penycae|Pen-y-cae]]
|-
| style='text-align:right'| 8161
|
| ''[[:d:Q20748814|Daniel Thomas Phillips]]''
|
| 1842
| 1905
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 8162
|
| ''[[:d:Q20748815|David James]]''
|
| 1865
| 1928
| [[Libanus (Powys)|Libanus]]
|-
| style='text-align:right'| 8163
|
| ''[[:d:Q20748816|David John Snell]]''
|
| 1880
| 1957
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8164
| [[Fitxategi:Ellen Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748822|Ellen Evans]]''
|
| 1891
| 1953
| [[Gelli (Rhondda)|Gelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8165
|
| ''[[:d:Q20748824|Evan Moses]]''
|
| 1726
| 1805
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8166
| [[Fitxategi:Y Parch Evan Richardson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748826|Evan Richardson]]''
|
| 1759
| 1824
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 8167
|
| ''[[:d:Q20748828|Evan Williams]]''
|
| 1749
| 1835
| ''[[:d:Q15963881|Swyddffynnon]]''
|-
| style='text-align:right'| 8168
| [[Fitxategi:Griffith William Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748831|Griffith William Hughes]]''
|
| 1861
| 1941
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 8169
|
| ''[[:d:Q20748832|Gwilym Cleaton Jones]]''
|
| 1875
| 1961
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 8170
|
| ''[[:d:Q20748833|Gwilym Gwalchmai Jones]]''
|
| 1921
| 1970
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8171
|
| ''[[:d:Q20748835|Henry Thomas Payne]]''
|
| 1759
| 1832
| [[Llangattock]]
|-
| style='text-align:right'| 8172
|
| ''[[:d:Q20748838|Idris Frederick Parry]]''
|
| 1916
| 2008
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8173
|
| ''[[:d:Q20748839|Isaac John Williams]]''
|
| 1876<br/>1874
| 1939
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8174
|
| ''[[:d:Q20748841|Iwan James Morgan]]''
|
| 1904
| 1966
| [[Tondu]]
|-
| style='text-align:right'| 8175
|
| ''[[:d:Q20748843|James Phillips]]''
|
| 1810
| 1877
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8176
|
| ''[[:d:Q20748845|John Alwyn Charles]]''
|
| 1924
| 1977
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8177
|
| ''[[:d:Q20748847|John Breese Davies]]''
|
| 1893
| 1940
| [[Dinas Mawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8178
|
| ''[[:d:Q20748848|John Daniel Vernon Lewis]]''
|
| 1879
| 1970
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8179
|
| ''[[:d:Q20748849|John David Lewis]]''
|
| 1859
| 1914
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 8180
|
| ''[[:d:Q20748854|Joshua Watkins]]''
|
| 1769
| 1841
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 8181
|
| ''[[:d:Q20748859|Margaret Thomas]]''
|
| 1779
|
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 8182
|
| ''[[:d:Q20748860|Micah Thomas]]''
|
| 1778
| 1853
| [[Whitson]]
|-
| style='text-align:right'| 8183
|
| ''[[:d:Q20748862|Morgan Williams]]''
|
| 1808
| 1883
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8184
|
| ''[[:d:Q20748864|Owen Davies Tudor]]''
|
| 1818
| 1887
| ''[[:d:Q17738143|Garth Isaf]]''
|-
| style='text-align:right'| 8185
|
| ''[[:d:Q20748865|Owen Herbert Williams]]''
|
| 1884
| 1962
| [[Llanfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 8186
|
| ''[[:d:Q20748866|Owen Rees]]''
|
| 1717
| 1768
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8187
|
| ''[[:d:Q20748868|Richard Powel]]''
|
| 1769
| 1795
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8188
| [[Fitxategi:Thomas J Wheldon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748879|Thomas Jones Wheldon]]''
|
| 1841
| 1916
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 8189
|
| ''[[:d:Q20748881|Thomas Mordaf Pierce]]''
|
| 1867
| 1919
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 8190
|
| ''[[:d:Q20748882|Thomas Phillips]]''
|
| 1772
| 1842
| [[Llanfihangel-ar-Arth]]
|-
| style='text-align:right'| 8191
| [[Fitxategi:Thomas Phillips.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748883|Thomas Phillips]]''
|
| 1868
| 1936
| ''[[:d:Q20594376|Llanycefn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8192
| [[Fitxategi:William Charles Roberts (1832–1903).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748896|William Charles Roberts]]''
|
| 1832
| 1903
| ''[[:d:Q13129659|Llanllwchhaearn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8193
|
| ''[[:d:Q20748897|William Craven Llewelyn]]''
|
| 1892
| 1966
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 8194
|
| ''[[:d:Q20748898|William Eifion Powell]]''
|
| 1934
| 2009
| [[Cwmgors]]
|-
| style='text-align:right'| 8195
|
| ''[[:d:Q20748899|William Emrys Evans]]''
|
| 1924
| 2004
| ''[[:d:Q20594649|Y Foel]]''
|-
| style='text-align:right'| 8196
|
| ''[[:d:Q20748900|William Evans]]''
|
| 1800
| 1880
| ''[[:d:Q7837772|Treffgarne]]''
|-
| style='text-align:right'| 8197
|
| ''[[:d:Q20748901|William Lewis Davies]]''
|
| 1896
| 1941
| [[Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 8198
| [[Fitxategi:William Meloch Hughes (1860-1926).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748902|William Meloch Hughes]]''
|
| 1860
| 1926
| [[Betws Gwerfil Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 8199
| [[Fitxategi:Revd. William Morris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20748903|William Morris]]''
|
| 1783
| 1861
| [[Cilgerran]]
|-
| style='text-align:right'| 8200
|
| ''[[:d:Q20748906|William Roberts]]''
|
| 1773
| 1857
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 8201
|
| ''[[:d:Q20748908|William Thomas]]''
|
| 1723
| 1811
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 8202
|
| ''[[:d:Q20748909|William Thomas]]''
|
| 1727
| 1795
| [[St Fagans]]
|-
| style='text-align:right'| 8203
|
| ''[[:d:Q20748912|William Tudor Jones]]''
|
| 1865
| 1946
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 8204
|
| ''[[:d:Q20751795|Alan Trevor Jones]]''
|
| 1901
| 1979
| [[Pengam]]
|-
| style='text-align:right'| 8205
|
| ''[[:d:Q20751796|Benjamin Haydn Williams]]''
|
| 1902
| 1965
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 8206
|
| ''[[:d:Q20751797|David Glyn Bowen]]''
|
| 1933
| 2000
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8207
|
| ''[[:d:Q20751798|David Tegan Davies]]''
|
| 1883
| 1968
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 8208
|
| ''[[:d:Q20751801|Edward Evans]]''
|
| 1582
|
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 8209
|
| ''[[:d:Q20751802|Edwin Stephen Griffiths]]''
|
| 1869
| 1930
| [[Pengam]]
|-
| style='text-align:right'| 8210
|
| ''[[:d:Q20751803|Ewart Stanley John]]''
|
| 1924
| 2007
| [[Goodwick]]
|-
| style='text-align:right'| 8211
|
| ''[[:d:Q20751807|James Jubilee Young]]''
|
| 1887
| 1962
| [[Maenclochog]]
|-
| style='text-align:right'| 8212
|
| ''[[:d:Q20751809|John Daniel Davies]]''
|
| 1874
| 1948
| [[Gwynfryn (Wrexham)|Gwynfryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8213
|
| ''[[:d:Q20751810|John Emrys Jones]]''
|
| 1914
| 1991
| ''[[:d:Q1077377|Cynon Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 8214
|
| ''[[:d:Q20751811|John Hugh Michael]]''
|
| 1878
| 1959
| [[Y Felinheli]]
|-
| style='text-align:right'| 8215
|
| ''[[:d:Q20751812|John James Morgan]]''
|
| 1870
| 1954
| [[Ysbyty Ystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8216
|
| ''[[:d:Q20751813|John Owen]]''
|
| 1864
| 1953
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8217
|
| ''[[:d:Q20751817|Morris Thomas]]''
|
| 1874
| 1959
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 8218
| [[Fitxategi:Owain Llew Owain.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q20751820|Owain Llewelyn Owain]]''
|
| 1877
| 1956
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 8219
|
| ''[[:d:Q20751821|Thomas Perrot]]''
|
|
| 1733
| ''[[:d:Q13129595|Llan-y-bri]]''
|-
| style='text-align:right'| 8220
|
| ''[[:d:Q20751823|William Rowland]]''
|
| 1887
| 1979
| ''[[:d:Q6661331|Llanfaelrhys]]''
|-
| style='text-align:right'| 8221
|
| ''[[:d:Q20751826|Stephen Owen Tudor]]''
|
| 1893
| 1967
| [[Staylittle]]
|-
| style='text-align:right'| 8222
|
| ''[[:d:Q20751827|Susannah Jane Rankin]]''
|
| 1897
| 1989
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 8223
|
| ''[[:d:Q20751828|Thomas Arwyn Watkins]]''
|
| 1924
| 2003
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 8224
|
| ''[[:d:Q20751829|Thomas Richards]]''
| kazetari australiarra
| 1800
| 1877
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 8225
|
| ''[[:d:Q20751832|Trevor Owen Davies]]''
|
| 1895
| 1966
| [[Llanwrin]]
|-
| style='text-align:right'| 8226
|
| ''[[:d:Q20751834|William Jones]]''
|
| 1863
| 1946
| [[Cilycwm|Cil-y-cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 8227
|
| ''[[:d:Q20751835|William Leslie Richards]]''
|
| 1916
| 1989
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 8228
|
| ''[[:d:Q20751837|William Roberts]]''
|
| 1828
| 1872
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8229
|
| ''[[:d:Q20751841|William Thomas Edwards]]''
|
| 1821
| 1915
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8230
|
| ''[[:d:Q20755087|Helen Thomas]]''
|
| 1966
| 1989
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8231
|
| ''[[:d:Q20758210|Thomas Williams]]''
|
| 1761
| 1844
| [[Pendoylan|Pendeulwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8232
|
| ''[[:d:Q20796502|John Doyle]]''
|
| 1968
|
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 8233
|
| ''[[:d:Q20804657|Mary Jane Evans]]''
|
| 1888
| 1922
| ''[[:d:Q7653726|Cwm Tawe]]''
|-
| style='text-align:right'| 8234
|
| ''[[:d:Q20804660|Alfred Phillips Morgan]]''
|
| 1857
| 1942
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 8235
|
| ''[[:d:Q20804661|Benjamin Jones]]''
|
| 1865
| 1953
| [[Minffordd]]
|-
| style='text-align:right'| 8236
|
| ''[[:d:Q20804668|Daniel Evan Jones]]''
|
| 1860
| 1941
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 8237
|
| ''[[:d:Q20804669|Daniel Phillips]]''
|
| 1826
| 1905
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8238
| [[Fitxategi:David Christmas Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804670|David Christmas Williams]]''
|
| 1871
| 1926
| ''[[:d:Q15242569|Llanwrtyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 8239
|
| ''[[:d:Q20804671|David Ffrangcon Thomas]]''
|
| 1910
| 1963
| ''[[:d:Q7201803|Plasmarl]]''
|-
| style='text-align:right'| 8240
|
| ''[[:d:Q20804673|David John Lewis]]''
|
| 1879
| 1947
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 8241
|
| ''[[:d:Q20804675|David Morgan Richards]]''
|
| 1853
| 1913
| [[Llanon]]
|-
| style='text-align:right'| 8242
|
| ''[[:d:Q20804676|David Morris Jones]]''
|
| 1887
| 1957
| [[Maenan]]
|-
| style='text-align:right'| 8243
|
| ''[[:d:Q20804678|David Rees]]''
|
| 1751
| 1818
| [[Llanfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8244
|
| ''[[:d:Q20804679|David Robert Griffiths]]''
|
| 1915
| 1990
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 8245
| [[Fitxategi:David Rogers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804680|David Rogers]]''
|
| 1783
| 1824
| [[Llanfair Dyffryn Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8246
|
| ''[[:d:Q20804681|David Rowland]]''
|
| 1795
| 1862
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8247
| [[Fitxategi:Portrait of David Saunders (4670522).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804682|David Saunders]]''
|
| 1831
| 1892
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8248
| [[Fitxategi:David Stanley Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804683|David Stanley Jones]]''
|
| 1860
| 1919
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8249
|
| ''[[:d:Q20804684|David Thomas]]''
|
| 1880
| 1967
| [[Llanfechain]]
|-
| style='text-align:right'| 8250
|
| ''[[:d:Q20804685|David Vaughan Thomas]]''
|
| 1873
| 1934
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 8251
|
| ''[[:d:Q20804686|David Williams]]''
|
| 1793
| 1845
| [[Landore]]
|-
| style='text-align:right'| 8252
| [[Fitxategi:Portrait of Revd. David Young (4671085).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804688|David Young]]''
|
| 1844
| 1913
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8253
|
| ''[[:d:Q20804691|Dewi Aled Eirug Davies]]''
|
| 1922
| 1997
| [[Cwmllynfell]]
|-
| style='text-align:right'| 8254
| [[Fitxategi:Portrait of Edward Price, Bangor (4670450).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804693|Edward Price]]''
|
| 1797
| 1887
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 8255
|
| ''[[:d:Q20804696|Edward William Thomas]]''
|
| 1814
| 1892
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 8256
|
| ''[[:d:Q20804698|Evan Evans]]''
|
| 1671
| 1721
| [[Carno]]
|-
| style='text-align:right'| 8257
|
| ''[[:d:Q20804699|Evan Owen Allen]]''
|
| 1805
| 1852
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 8258
|
| ''[[:d:Q20804701|Evan Williams]]''
|
| 1816
| 1878
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 8259
|
| ''[[:d:Q20804702|Evan Williams]]''
|
| 1706
|
| [[Llangybi (Gwynedd)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 8260
|
| ''[[:d:Q20804703|George Roberts]]''
|
| 1769
| 1853
| [[Mochdre (Powys)|Mochdre]]
|-
| style='text-align:right'| 8261
|
| ''[[:d:Q20804706|Glanville Rees Jeffreys Jones]]''
|
| 1923
| 1996
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 8262
|
| ''[[:d:Q20804707|Griffith Davies]]''
|
| 1868
| 1962
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8263
| [[Fitxategi:Revd Griffith Williams, Talsarnau (1824-81) NLW3360979.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804709|Griffith Williams]]''
|
| 1824
| 1881
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 8264
|
| ''[[:d:Q20804712|Henry Thomas Jacob]]''
|
| 1864
| 1957
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 8265
|
| ''[[:d:Q20804713|James James]]''
|
| 1818
| 1843
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 8266
|
| ''[[:d:Q20804714|Jenkin James]]''
|
| 1875
| 1949
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8267
| [[Fitxategi:John Cox, died 1870.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804715|John Cox]]''
|
| 1800
| 1870
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8268
| [[Fitxategi:John Davies, Fronheulog, Llandderfel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804716|John Davies]]''
|
| 1781
| 1848
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8269
|
| ''[[:d:Q20804717|John Edward Hughes]]''
|
| 1879
| 1959
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 8270
|
| ''[[:d:Q20804720|John Powell]]''
|
| 1708
| 1795
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8271
|
| ''[[:d:Q20804722|John Price]]''
|
| 1857
| 1930
| [[Llangamarch]]
|-
| style='text-align:right'| 8272
|
| ''[[:d:Q20804723|John Price Roberts]]''
|
| 1854
| 1905
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 8273
|
| ''[[:d:Q20804724|John Pugh]]''
|
| 1744
| 1799
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 8274
| [[Fitxategi:John Pugh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804725|John Pugh]]''
|
| 1846
| 1907
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8275
| [[Fitxategi:John Roberts Llangwm.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804726|John Roberts]]''
|
| 1753
| 1834
| ''[[:d:Q3404501|Nantlle]]''
|-
| style='text-align:right'| 8276
| [[Fitxategi:Portrait of John Roberts (4670509).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804728|John Roberts]]''
|
| 1807
| 1876
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 8277
|
| ''[[:d:Q20804731|John Sparks]]''
|
| 1726
| 1769
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8278
|
| ''[[:d:Q20804733|John Williams Hughes]]''
|
| 1888
| 1979
| ''[[:d:Q4980972|Brynhyfryd]]''
|-
| style='text-align:right'| 8279
|
| ''[[:d:Q20804734|John Young Evans]]''
|
| 1865
| 1941
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8280
|
| ''[[:d:Q20804735|Joseph Jones]]''
|
| 1799
| 1871
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 8281
| [[Fitxategi:L. J. Roberts, Esq., M.A. (Oxon) (5236459) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804737|Lewis Jones Roberts]]''
|
| 1866
| 1931
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 8282
| [[Fitxategi:Portrait of Mary Owen (4670421) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804739|Mary Owen]]''
|
| 1796
| 1875
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 8283
|
| ''[[:d:Q20804742|Owen Owens Roberts]]''
|
| 1847
| 1926
| ''[[:d:Q7680325|Talsarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 8284
|
| ''[[:d:Q20804743|Owen Picton Davies]]''
|
| 1882
| 1970
| [[Trimsaran]]
|-
| style='text-align:right'| 8285
|
| ''[[:d:Q20804748|Rhys Thomas]]''
|
| 1720
| 1790
| No/unknown value<br/>[[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8286
|
| ''[[:d:Q20804749|John Richard]]''
|
| 1720
| 1764
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 8287
|
| ''[[:d:Q20804750|Richard Davies (Isgarn)]]''
|
| 1887
| 1947
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 8288
|
| ''[[:d:Q20804751|Richard Roberts]]''
|
| 1796
| 1855
| ''[[:d:Q3404603|Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 8289
|
| ''[[:d:Q20804752|Richard Samuel Hughes]]''
|
| 1888
| 1952
| ''[[:d:Q11015816|Rhostryfan]]''
|-
| style='text-align:right'| 8290
|
| ''[[:d:Q20804753|Richard Thomas]]''
|
| 1718
| 1807
| ''[[:d:Q13129631|Llanfechell]]''
|-
| style='text-align:right'| 8291
|
| ''[[:d:Q20804754|Richard Williams]]''
|
| 1802
| 1842
| ''[[:d:Q20601420|Winllan]]''
|-
| style='text-align:right'| 8292
|
| ''[[:d:Q20804755|Robert Ellis Vaughan Roberts]]''
|
| 1888
| 1962
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8293
|
| ''[[:d:Q20804756|Robert Gwilym Hughes]]''
|
| 1910
| 1997
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 8294
| [[Fitxategi:Robert Henry Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804757|Robert Henry Roberts]]''
|
| 1838
| 1900
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8295
| [[Fitxategi:Portrait of Yr eiddoch yn diffuant Robert Roberts (4673015).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804759|Robert Roberts]]''
|
| 1774
| 1849
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 8296
|
| ''[[:d:Q20804760|Robert Roberts]]''
|
| 1777
| 1836
| No/unknown value<br/>[[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8297
|
| ''[[:d:Q20804761|Robert Roberts]]''
|
| 1840
| 1871
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 8298
| [[Fitxategi:Robert Thomas, Llidiardau (1796-1866) NLW3365202.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804764|Robert Thomas]]''
|
| 1796
| 1866
| [[Betws-y-Coed]]
|-
| style='text-align:right'| 8299
|
| ''[[:d:Q20804765|Robert William Jones]]''
|
| 1899
| 1968
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8300
|
| ''[[:d:Q20804768|Benjamin Rowland]]''
|
| 1722
| 1763
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 8301
|
| ''[[:d:Q20804769|Ellis Rowland]]''
|
| 1621
| 1691
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 8302
|
| ''[[:d:Q20804771|Samuel Thomas]]''
|
| 1692
| 1766
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8303
|
| ''[[:d:Q20804775|Joseph Simmons]]''
|
| 1694
| 1774
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 8304
|
| ''[[:d:Q20804788|Thomas Bevan Phillips]]''
|
| 1898
| 1991
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 8305
|
| ''[[:d:Q20804790|Thomas Griffiths Jones]]''
|
| 1834
| 1884
| [[Ponterwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8306
|
| ''[[:d:Q20804792|Thomas James Rees]]''
|
| 1875
| 1957
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8307
|
| ''[[:d:Q20804794|Thomas Jones]]''
|
| 1839
| 1916
| ''[[:d:Q16033773|Pen-Lôn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8308
|
| ''[[:d:Q20804795|Thomas Michaeliones]]''
|
| 1880
| 1960
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8309
|
| ''[[:d:Q20804796|Thomas Morgan Thomas]]''
|
| 1828
| 1884
| [[Llanharan]]
|-
| style='text-align:right'| 8310
| [[Fitxategi:Tom Price, Merthyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804797|Thomas Price]]''
|
| 1857
| 1925
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 8311
|
| ''[[:d:Q20804801|Thomas Roberts]]''
|
| 1735
| 1804
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8312
|
| ''[[:d:Q20804804|Thomas Rowland]]''
|
| 1824
| 1884
| ''[[:d:Q10990404|Llanfor]]''
|-
| style='text-align:right'| 8313
|
| ''[[:d:Q20804806|Thomas Thomas]]''
|
| 1839
| 1888
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8314
|
| ''[[:d:Q20804807|Thomas Walters]]''
|
| 1729
| 1794
| [[Mynyddislwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8315
|
| ''[[:d:Q20804808|Timothy Thomas]]''
|
| 1694
| 1751
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 8316
|
| ''[[:d:Q20804809|Timothy Thomas]]''
|
| 1721
| 1768
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 8317
|
| ''[[:d:Q20804810|Tom Bryant]]''
|
| 1882
| 1946
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8318
|
| ''[[:d:Q20804819|William Arthur Jones]]''
|
| 1892
| 1970
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8319
|
| ''[[:d:Q20804822|William Emyr Williams]]''
|
| 1889
| 1958
| [[Llan Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 8320
| [[Fitxategi:William George-brawd DLlG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804824|William George]]''
|
| 1865
| 1967
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8321
|
| ''[[:d:Q20804826|William Gilbert Williams]]''
|
| 1874
| 1966
| ''[[:d:Q11015816|Rhostryfan]]''
|-
| style='text-align:right'| 8322
|
| ''[[:d:Q20804828|William Griffiths]]''
|
| 1898
| 1962
| [[Gilfach Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 8323
|
| ''[[:d:Q20804830|William Morgan Roberts]]''
|
| 1853
| 1923
| [[Llangynog]]
|-
| style='text-align:right'| 8324
| [[Fitxategi:William Morris Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804831|William Morris Lewis]]''
|
| 1839
| 1917
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 8325
|
| ''[[:d:Q20804832|William Rhys Watkin]]''
|
| 1875
| 1947
| [[Ynystawe]]
|-
| style='text-align:right'| 8326
| [[Fitxategi:Revd William Roberts, Utica (1809-87) NLW3361775.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20804833|William Roberts]]''
|
| 1809
| 1887
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 8327
|
| ''[[:d:Q20804834|William Saunders]]''
|
| 1871
| 1950
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8328
|
| ''[[:d:Q20804835|William Richard Williams]]''
|
| 1879
| 1961
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8329
|
| ''[[:d:Q20804838|Winifred Mair Griffiths]]''
|
| 1916
| 1996
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8330
| [[Fitxategi:Scott barrow york city 2021-22.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20806930|Scott Barrow]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8331
|
| ''[[:d:Q20807044|Sammy Brett]]''
|
| 1879
| 1939
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 8332
|
| ''[[:d:Q20810495|Silvanus Bevan]]''
|
| 1661
| 1725
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8333
|
| ''[[:d:Q20811066|Richard Lewis Jenkins]]''
|
| 1815
| 1883
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8334
|
| ''[[:d:Q20811173|Thomas Lewis]]''
|
| 1821
| 1897
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8335
|
| ''[[:d:Q20811188|Lewis Lloyd]]''
|
| 1842
| 1902
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8336
|
| ''[[:d:Q20821089|Arthur Hughes]]''
|
| 1878
| 1965
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 8337
|
| ''[[:d:Q20821090|Bertie George Charles]]''
|
| 1908
| 2000
| [[Trefin]]
|-
| style='text-align:right'| 8338
|
| ''[[:d:Q20821092|Bowen Rees]]''
|
| 1857
| 1929
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 8339
|
| ''[[:d:Q20821093|Clifford Phillips]]''
|
| 1914
| 1984
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 8340
|
| ''[[:d:Q20821095|Daniel Howell Williams]]''
|
| 1894
| 1963
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 8341
|
| ''[[:d:Q20821097|David Brynmor Anthony]]''
|
| 1886
| 1966
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 8342
|
| ''[[:d:Q20821098|David Christopher Davies]]''
|
| 1878
| 1958
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 8343
|
| ''[[:d:Q20821099|David Cledlyn Evans]]''
|
| 1858
| 1940
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 8344
| [[Fitxategi:Rev. D. Delta Evans editor of The christian life. (5449744) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821100|David Delta Evans]]''
|
| 1866
| 1948
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 8345
|
| ''[[:d:Q20821101|David Evans]]''
|
| 1886
| 1968
| ''[[:d:Q4923809|Blaenffos]]''
|-
| style='text-align:right'| 8346
|
| ''[[:d:Q20821102|David Griffith]]''
|
| 1841
| 1910
| [[Bontnewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8347
|
| ''[[:d:Q20821103|David Hughes]]''
|
| 1794
| 1862
| [[Bryneglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 8348
|
| ''[[:d:Q20821104|David Hughes]]''
|
| 1800
| 1849
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 8349
|
| ''[[:d:Q20821105|David Jones]]''
|
| 1834
| 1890
| [[Llanblethian]]
|-
| style='text-align:right'| 8350
|
| ''[[:d:Q20821106|David Owen Jones]]''
|
| 1856
| 1903
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 8351
|
| ''[[:d:Q20821107|David Owen Roberts]]''
|
| 1888
| 1958
| [[Trecynon]]
|-
| style='text-align:right'| 8352
|
| ''[[:d:Q20821109|David Phillips]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8353
|
| ''[[:d:Q20821110|David Rowland Hughes]]''
|
| 1874
| 1953
| [[Maesglas]]
|-
| style='text-align:right'| 8354
|
| ''[[:d:Q20821112|David Thomas Glyndŵr Richards]]''
|
| 1879
| 1956
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 8355
|
| ''[[:d:Q20821113|David Williams]]''
|
| 1702
| 1779
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 8356
|
| ''[[:d:Q20821117|Edmund Evans]]''
|
| 1791
| 1864
| ''[[:d:Q6661176|Llandecwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8357
| [[Fitxategi:Dr Edward Jones Dolgellau.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821119|Edward Jones]]''
|
| 1834
| 1900
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 8358
|
| ''[[:d:Q20821120|Edward Lewis Ellis]]''
|
| 1922
| 2008
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8359
|
| ''[[:d:Q20821121|Edward Owen]]''
|
| 1853
| 1943
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 8360
|
| ''[[:d:Q20821122|Edward Owen Humphreys]]''
|
| 1899
| 1959
| ''[[:d:Q5057281|Cefnddwysarn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8361
|
| ''[[:d:Q20821123|Edward Williams]]''
|
| 1818
| 1880
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 8362
|
| ''[[:d:Q20821124|Edward Williams]]''
|
| 1826
| 1886
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8363
|
| ''[[:d:Q20821127|Eurys Ionor Rowlands]]''
|
| 1926
| 2006
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8364
|
| ''[[:d:Q20821129|Evan Jenkins]]''
|
| 1781
| 1863
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 8365
|
| ''[[:d:Q20821130|Evan Lewis]]''
|
| 1788
| 1864
| ''[[:d:Q55869864|Cwm Gwanas]]''
|-
| style='text-align:right'| 8366
|
| ''[[:d:Q20821131|Evan Lloyd]]''
|
| 1800
| 1879
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 8367
|
| ''[[:d:Q20821132|Evan Roberts]]''
|
| 1836
| 1918
| [[Gwyddelwern]]
|-
| style='text-align:right'| 8368
|
| ''[[:d:Q20821135|Frank Treharne James]]''
|
| 1861
| 1942
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8369
|
| ''[[:d:Q20821136|Garfield Hopkin Hughes]]''
|
| 1912
| 1969
| [[Hendy]]
|-
| style='text-align:right'| 8370
| [[Fitxategi:Portrait of Griffith Rowlands Esqr (4669928) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821138|Griffith Rowlands]]''
|
| 1761
| 1828
| [[Harlech]]
|-
| style='text-align:right'| 8371
|
| ''[[:d:Q20821141|Henry Gethin Lewis]]''
|
| 1872
| 1945
| [[Pontlottyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8372
|
| ''[[:d:Q20821142|Henry Morgan Stafford Thomas]]''
|
| 1896
| 1968
| [[Blackmill]]
|-
| style='text-align:right'| 8373
|
| ''[[:d:Q20821143|Howel Harris Hughes]]''
|
| 1873
| 1956
| ''[[:d:Q13129624|Llanfair-Mathafarn-Eithaf]]''
|-
| style='text-align:right'| 8374
| [[Fitxategi:Howell T. Evans fishing in the Aeron river (5449712).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821144|Howell Thomas Evans]]''
|
| 1877
| 1950
| [[Cwmbwrla]]
|-
| style='text-align:right'| 8375
|
| ''[[:d:Q20821145|Hugh John Owen]]''
|
| 1880
| 1961
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 8376
| [[Fitxategi:Revd Hugh Jones, Liverpool (1830-1911) NLW3361796.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821146|Hugh Jones]]''
|
| 1830
| 1911
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 8377
| [[Fitxategi:Portrait of Dr. Hugh Jones (of Llangollen) (4670596).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821147|Hugh Jones]]''
|
| 1831
| 1883
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 8378
|
| ''[[:d:Q20821148|Hugh Jones]]''
|
| 1845
| 1891
| [[Llanfihangel Glyn Myfyr]]
|-
| style='text-align:right'| 8379
|
| ''[[:d:Q20821149|Hugh Thomas Davies]]''
|
| 1881
| 1969
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8380
|
| ''[[:d:Q20821150|Hugh Williams]]''
|
| 1796
| 1874
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 8381
|
| ''[[:d:Q20821151|Hugh Williams]]''
|
| 1862
| 1953
| [[Rhosybol]]
|-
| style='text-align:right'| 8382
|
| ''[[:d:Q20821152|Humphrey Rowland Jones]]''
|
| 1832
| 1895
| [[Llangynfelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8383
|
| ''[[:d:Q20821153|Irwyn Ranald Walters]]''
|
| 1902
| 1992
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 8384
|
| ''[[:d:Q20821154|James Cornelius Morrice]]''
|
| 1874
| 1953
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 8385
|
| ''[[:d:Q20821155|T. I. Jeffreys Jones]]''
|
| 1909
| 1967
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 8386
|
| ''[[:d:Q20821156|John Davies]]''
|
| 1882
| 1937
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 8387
|
| ''[[:d:Q20821157|John Edward Jones]]''
|
| 1886
| 1934
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 8388
|
| ''[[:d:Q20821158|John Eiddon Jones]]''
|
| 1841
| 1903
| ''[[:d:Q13131064|Rhydymain]]''
|-
| style='text-align:right'| 8389
| [[Fitxategi:John Evans, Archddiacon Meirionnydd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821159|John Evans]]''
|
| 1815
| 1891
| [[Llanfair (Gwynedd)|Llanfair]]
|-
| style='text-align:right'| 8390
|
| ''[[:d:Q20821161|John Ithel Jones]]''
|
| 1911
| 1980
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8391
|
| ''[[:d:Q20821163|John James]]''
|
| 1815
| 1851
| [[Colwinston]]
|-
| style='text-align:right'| 8392
|
| ''[[:d:Q20821164|John James Jones]]''
|
| 1892
| 1957
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8393
|
| ''[[:d:Q20821165|John John Williams]]''
|
| 1884
| 1950
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8394
|
| ''[[:d:Q20821166|John Jones Owen]]''
|
| 1876
| 1947
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 8395
|
| ''[[:d:Q20821167|John Lloyd]]''
|
| 1885
| 1964
| ''[[:d:Q7680325|Talsarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 8396
|
| ''[[:d:Q20821168|John Mather Jones]]''
|
| 1826
| 1874
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8397
|
| ''[[:d:Q20821169|John Pierce]]''
|
| 1889
| 1955
| [[Llandegfan]]
|-
| style='text-align:right'| 8398
|
| ''[[:d:Q20821170|John Rhaiadore Evans]]''
|
| 1790
| 1850
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 8399
|
| ''[[:d:Q20821171|John Roberts]]''
|
| 1910
| 1984
| [[Llanfachraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 8400
|
| ''[[:d:Q20821177|John Thomas]]''
|
| 1886
| 1933
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 8401
|
| ''[[:d:Q20821178|John Victor Evans]]''
|
| 1895
| 1957
| [[Cwmdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8402
|
| ''[[:d:Q20821180|John William Jones]]''
|
| 1883
| 1954
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 8403
|
| ''[[:d:Q20821182|John Williams]]''
|
| 1747
| 1831
| [[Pontrhydfendigaid]]
|-
| style='text-align:right'| 8404
|
| ''[[:d:Q20821183|John Williams]]''
|
| 1768
| 1825
| [[Dolmelinllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8405
|
| ''[[:d:Q20821185|John Williams]]''
|
| 1856
| 1917
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8406
|
| ''[[:d:Q20821186|William Jones]]''
|
| 1888
| 1961
| [[Gellifor]]
|-
| style='text-align:right'| 8407
|
| ''[[:d:Q20821189|Lewis John Thomas]]''
|
| 1883
| 1970
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 8408
|
| ''[[:d:Q20821191|Richard Martin]]''
|
| 1843
| 1922
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8409
|
| ''[[:d:Q20821192|Morris Davies]]''
|
| 1891
| 1961
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8410
|
| ''[[:d:Q20821194|Owen Williams]]''
|
| 1774
| 1839
| ''[[:d:Q6661266|Llandyfrydog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8411
|
| ''[[:d:Q20821195|Owen Williams]]''
|
| 1865
| 1928
| [[Llangwyllog]]
|-
| style='text-align:right'| 8412
|
| ''[[:d:Q20821199|Peter Edwards]]''
|
| 1854
| 1934
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 8413
|
| ''[[:d:Q20821200|Peter Price]]''
|
| 1864
| 1940
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 8414
|
| ''[[:d:Q20821201|Philip Scott Yorke]]''
|
| 1905
| 1976
| ''[[:d:Q5385260|Erddig]]''
|-
| style='text-align:right'| 8415
|
| ''[[:d:Q20821204|Richard Jenkin Rees]]''
|
| 1868
| 1963
| [[Pen-y-garn (Ceredigion)|Pen-y-garn]]
|-
| style='text-align:right'| 8416
|
| ''[[:d:Q20821206|Richard Jones]]''
|
| 1838
| 1925
| [[Llanfachraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 8417
| [[Fitxategi:Portrait of Rev. Richard Roberts (London) (4670533) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821208|Richard Roberts]]''
|
| 1823
| 1909
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 8418
|
| ''[[:d:Q20821209|Richard Samuel Rogers]]''
|
| 1882
| 1950
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8419
|
| ''[[:d:Q20821212|Robert Meirion Roberts]]''
|
| 1906
| 1967
| [[Llandrillo (Denbighshire)|Llandrillo]]
|-
| style='text-align:right'| 8420
|
| ''[[:d:Q20821213|Robert Rolfe Williams]]''
|
| 1870
| 1948
| [[Llannon]]
|-
| style='text-align:right'| 8421
|
| ''[[:d:Q20821214|Robert Stephen]]''
|
| 1878
| 1966
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8422
|
| ''[[:d:Q20821215|George Fossett Roberts]]''
|
| 1870
| 1954
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8423
|
| ''[[:d:Q20821216|John Rowland]]''
|
| 1877
| 1941
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 8424
|
| ''[[:d:Q20821217|Samuel James Leeke]]''
|
| 1888
| 1966
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 8425
|
| ''[[:d:Q20821218|Roger Thomas]]''
|
| 1886
| 1960
| [[Clynderwen]]
|-
| style='text-align:right'| 8426
|
| ''[[:d:Q20821219|Thomas Carrington]]''
|
| 1881
| 1961
| [[Gwynfryn (Wrexham)|Gwynfryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8427
|
| ''[[:d:Q20821221|Thomas Arthur Levi]]''
|
| 1874
| 1954
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8428
|
| ''[[:d:Q20821222|Thomas Davies James]]''
|
| 1862
| 1927
| [[Manafon]]
|-
| style='text-align:right'| 8429
|
| ''[[:d:Q20821223|Thomas Ivor Jones]]''
|
| 1896
| 1969
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8430
|
| ''[[:d:Q20821225|Thomas Lewis]]''
|
| 1868
| 1953
| ''[[:d:Q4923824|Blaenycoed]]''
|-
| style='text-align:right'| 8431
|
| ''[[:d:Q20821229|Thomas Williams Chance]]''
|
| 1872
| 1954
| [[Erwood]]
|-
| style='text-align:right'| 8432
|
| ''[[:d:Q20821230|Tom Ellis Jones]]''
|
| 1900
| 1975
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 8433
|
| ''[[:d:Q20821233|William Davies]]''
|
| 1874
| 1949
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8434
|
| ''[[:d:Q20821234|William Ewart Williams]]''
|
| 1894
| 1966
| ''[[:d:Q29499117|Bodgarad]]''
|-
| style='text-align:right'| 8435
|
| ''[[:d:Q20821235|William Gareth Evans]]''
|
| 1941
| 2000
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8436
|
| ''[[:d:Q20821237|William Hubert Vaughan]]''
|
| 1894
| 1959
| [[Rogerstone]]
|-
| style='text-align:right'| 8437
|
| ''[[:d:Q20821238|William Hugh Owen]]''
|
| 1886
| 1957
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8438
|
| ''[[:d:Q20821239|William Hughes]]''
|
| 1779
| 1836
| [[Pen-y-clawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 8439
|
| ''[[:d:Q20821241|William Jones Williams]]''
|
| 1891
| 1945
| [[Pen-y-groes (Carmarthenshire)|Pen-y-groes]]
|-
| style='text-align:right'| 8440
|
| ''[[:d:Q20821242|William Lloyd]]''
|
| 1786
| 1852
| [[Llaniestyn (Gwynedd)|Llaniestyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8441
|
| ''[[:d:Q20821243|William Morris Williams]]''
|
| 1883
| 1954
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 8442
|
| ''[[:d:Q20821244|William Prichard Williams]]''
|
| 1848
| 1916
| [[Llan Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 8443
|
| ''[[:d:Q20821245|William Richard Owen]]''
|
| 1906
| 1982
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8444
|
| ''[[:d:Q20821246|William Robert Hughes]]''
|
| 1798
| 1879
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 8445
|
| ''[[:d:Q20821248|William Thomas]]''
|
| 1856
| 1932
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8446
|
| ''[[:d:Q20821249|William Williams]]''
|
| 1732
| 1799
| ''[[:d:Q20007214|Llanfair-Nant-Gwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 8447
|
| ''[[:d:Q20821250|William Williams]]''
|
| 1748
| 1820
| [[Cilycwm|Cil-y-cwm]]
|-
| style='text-align:right'| 8448
|
| ''[[:d:Q20821251|William Wyn Williams]]''
|
| 1876
| 1936
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 8449
|
| ''[[:d:Q20821415|David Jenkins Morgan]]''
|
| 1884
| 1949
| [[Llanddewi Brefi]]
|-
| style='text-align:right'| 8450
|
| ''[[:d:Q20821416|David John Evans]]''
|
| 1884
| 1965
| ''[[:d:Q14508473|Capel Seion]]''
|-
| style='text-align:right'| 8451
|
| ''[[:d:Q20821417|David John Lloyd]]''
|
| 1886
| 1951
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8452
|
| ''[[:d:Q20821418|David Jones]]''
|
| 1836
| 1878
| [[Mallwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8453
| [[Fitxategi:Revd. Principal David Lloyd M.A., Ll.D.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821420|David Lloyd]]''
|
| 1805
| 1863
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 8454
|
| ''[[:d:Q20821421|David William Richards]]''
|
| 1893
| 1949
| [[Llanegwad]]
|-
| style='text-align:right'| 8455
|
| ''[[:d:Q20821422|Edward Arthur Lewis]]''
|
| 1880
| 1942
| [[Llangurig]]
|-
| style='text-align:right'| 8456
|
| ''[[:d:Q20821423|Evan Thomas]]''
|
| 1733
| 1814
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 8457
|
| ''[[:d:Q20821424|Evan Thomas Griffiths]]''
|
| 1886
| 1967
| ''[[:d:Q3400083|Llanafan]]''
|-
| style='text-align:right'| 8458
|
| ''[[:d:Q20821425|George John]]''
|
| 1918
| 1994
| [[Eglwyswen]]
|-
| style='text-align:right'| 8459
|
| ''[[:d:Q20821426|Griffith Richard Maethlu Lloyd]]''
|
| 1902
| 1995
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8460
|
| ''[[:d:Q20821428|John Castell Evans]]''
|
| 1844
| 1909
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8461
|
| ''[[:d:Q20821434|John Morgan Lloyd]]''
|
| 1880
| 1960
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 8462
|
| ''[[:d:Q20821435|John Powell Griffiths]]''
|
| 1875
| 1944
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 8463
|
| ''[[:d:Q20821437|John Williams]]''
|
| 1754
| 1828
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8464
|
| ''[[:d:Q20821438|John Williams]]''
|
| 1825
| 1904
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 8465
|
| ''[[:d:Q20821439|Matthew W. Davies]]''
|
| 1882
| 1947
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8466
|
| ''[[:d:Q20821440|Richard Arthur Roberts]]''
|
| 1851
| 1943
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8467
|
| ''[[:d:Q20821441|Richard Thomas]]''
|
| 1871
| 1950
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 8468
|
| ''[[:d:Q20821443|Robert Evan Jones]]''
|
| 1869
| 1956
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 8469
|
| ''[[:d:Q20821446|William James Thomas]]''
|
| 1867
| 1945
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8470
|
| ''[[:d:Q20821447|Thomas Hopkin Evans]]''
|
| 1879
| 1940
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 8471
| [[Fitxategi:T. Llechid Jones (5236454).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821448|Thomas Llechid Jones]]''
|
| 1867
| 1946
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 8472
|
| ''[[:d:Q20821449|Thomas Robert Jones]]''
|
| 1802
| 1856
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8473
| [[Fitxategi:Thomas Roberts, Bethesda.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20821450|Thomas Roberts]]''
|
| 1835
| 1899
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 8474
|
| ''[[:d:Q20821451|Thomas William]]''
|
| 1717
| 1765
| [[Eglwysilan|Eglwys Ilan]]
|-
| style='text-align:right'| 8475
|
| ''[[:d:Q20821456|William Saunders]]''
|
| 1806
| 1851
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 8476
|
| ''[[:d:Q20821458|William Thomas]]''
|
| 1749
| 1809
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 8477
|
| ''[[:d:Q20824262|John Thomas Jones]]''
|
| 1889
| 1952
| [[Llanegwad]]
|-
| style='text-align:right'| 8478
|
| ''[[:d:Q20858102|John McGrath]]''
|
| 1962
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 8479
|
| ''[[:d:Q20860216|Roger Jones]]''
|
| 1903
| 1982
| ''[[:d:Q28731132|Rhoshirwaun]]''
|-
| style='text-align:right'| 8480
|
| ''[[:d:Q20864810|Richard Rees]]''
|
| 1955
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8481
|
| ''[[:d:Q20865154|Derek Williams]]''
|
| 1942
| 2007
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 8482
|
| ''[[:d:Q20871825|Joseph Devries]]''
| abeslari britainiarra
| 1994
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 8483
|
| ''[[:d:Q20876607|David Carpanini]]''
|
| 1946
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8484
|
| ''[[:d:Q20878085|Ryan Broom]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8485
|
| ''[[:d:Q20878155|Dafydd Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 8486
|
| ''[[:d:Q20878173|Marcus Owen]]''
|
| 1935
| 1987
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8487
| [[Fitxategi:Connor Roberts (footballer, born 1995), cropped image, Turkey vs Wales EURO 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20878221|Connor Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8488
|
| ''[[:d:Q20878227|Roy Andrewartha]]''
|
| 1938
| 2020
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 8489
| [[Fitxategi:Rick Smith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20878239|Rick Smith]]''
|
| 1959
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 8490
| [[Fitxategi:Josh Yorwerth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20878285|Josh Yorwerth]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8491
|
| ''[[:d:Q20888933|Owen Morris Roberts]]''
|
| 1906
| 1999
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 8492
|
| ''[[:d:Q20888934|Morgan Maddox Morgan-Owen]]''
|
| 1877
| 1950
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8493
|
| ''[[:d:Q20890211|Robert John Pryse]]''
|
| 1807
| 1889
| [[Llanbadrig]]
|-
| style='text-align:right'| 8494
| [[Fitxategi:Catherine Prichard (Buddug).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20890214|Catherine Prichard]]''
|
| 1842
| 1909
| [[Llanrhyddlad|Llanrhuddlad]]
|-
| style='text-align:right'| 8495
|
| ''[[:d:Q20900626|Drew Sherman]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8496
|
| ''[[:d:Q20942797|Ken Jones]]''
|
| 1930
| 2015
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8497
|
| ''[[:d:Q20949588|J. Elwyn Hughes]]''
|
| 1940
| 2023
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 8498
|
| ''[[:d:Q20949696|Cynon]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8499
|
| ''[[:d:Q20955871|Huw Meredydd Robert]]''
|
| 1953
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8500
|
| ''[[:d:Q20962418|Arnold Wienholt]]''
|
| 1826
| 1895
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 8501
|
| ''[[:d:Q20979145|Alex Samuel]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8502
|
| ''[[:d:Q20985688|Alan Rees]]''
|
| 1941
| 2005
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 8503
|
| ''[[:d:Q20988974|Jack Norman]]''
|
| 1909
| 1994
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8504
|
| ''[[:d:Q21000502|Geraint Stanley Jones]]''
|
| 1936
| 2015
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8505
|
| ''[[:d:Q21004948|Lewis Bamford]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8506
|
| ''[[:d:Q21005409|Colin Roscoe]]''
|
| 1945
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8507
|
| ''[[:d:Q21005591|Anne Denholm]]''
|
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8508
|
| ''[[:d:Q21005762|Rob Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8509
|
| ''[[:d:Q21030575|Charles Gough Howell]]''
|
| 1894
| 1942
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8510
| [[Fitxategi:Alexa Davies on MTV International.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21030581|Alexa Davies]]''
| aktore britainiarra
| 1995
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8511
| [[Fitxategi:Dylan Wiliam LISE2006 podium.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21030583|Dylan Wiliam]]''
|
| 2000
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8512
|
| ''[[:d:Q21030591|Gwenan Jones]]''
|
| 1889
| 1971
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 8513
| [[Fitxategi:Richard Owain Roberts.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q21030612|Richard Owain Roberts]]''
| idazle britainiarra
| 1982
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 8514
|
| ''[[:d:Q21030613|Philip Salt]]''
|
| 1996
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 8515
|
| ''[[:d:Q21030617|The Gentle Good]]''
|
| 1981
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8516
|
| ''[[:d:Q21030620|Stephen Thomas]]''
|
| 1977
|
| [[Ogmore Valley]]
|-
| style='text-align:right'| 8517
|
| ''[[:d:Q21030640|Owen Harris]]''
|
| 1837
| 1905
| [[Llanddeusant (Carmarthenshire)|Llanddeusant]]
|-
| style='text-align:right'| 8518
|
| ''[[:d:Q21032001|Peter Rudeforth]]''
|
| 1963
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8519
|
| ''[[:d:Q21035496|William Jones]]''
|
| 1874
| 1936
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8520
|
| ''[[:d:Q21038704|Illtyd Harrington]]''
|
| 1931
| 2015
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8521
|
| ''[[:d:Q21061998|Meredith Etherington-Smith]]''
|
| 1946
| 2020
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8522
| [[Fitxategi:Professor Roger Matthews in October 2019, a workshop in Sulaymaniyah, Iraq.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21062381|Roger Matthews]]''
|
| 1954
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 8523
| [[Fitxategi:ProtheroeMatt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21064622|Matt Protheroe]]''
|
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8524
|
| ''[[:d:Q21066421|Lara Stephen]]''
|
| 1993
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 8525
| [[Fitxategi:David James MHA.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21069708|David James]]''
| politikari australiarra
| 1854
| 1926
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 8526
|
| ''[[:d:Q21078463|Eddie Dowdall]]''
|
| 1901
| 1968
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8527
|
| ''[[:d:Q21078465|Edward Enoch Jenkins]]''
|
| 1895
| 1960
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8528
|
| ''[[:d:Q21079008|Doug Morgan]]''
|
| 1886
| 1958
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8529
|
| ''[[:d:Q21104246|Peter Molan]]''
|
| 1943
| 2015
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8530
|
| ''[[:d:Q21155105|Charles Cullum]]''
|
| 1899
| 1979
| ''[[:d:Q17985748|Barry Docks]]''
|-
| style='text-align:right'| 8531
|
| ''[[:d:Q21165076|Hubert Rees]]''
|
| 1923
| 2009
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 8532
| [[Fitxategi:Anthony Trafford James.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21165253|Anthony Trafford James]]''
|
| 1922
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8533
|
| ''[[:d:Q21165576|John Aggleton]]''
|
| 1955
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8534
|
| ''[[:d:Q21165886|John Herbert Beynon]]''
|
| 1923
| 2015
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 8535
|
| ''[[:d:Q21165890|David Roger Jones Owen]]''
|
| 1942
| 2020
| [[Bynea]]
|-
| style='text-align:right'| 8536
|
| ''[[:d:Q21166454|Trevor Evans]]''
| fisikari britainiarra
| 1927
| 2010
| [[Tondu]]
|-
| style='text-align:right'| 8537
|
| ''[[:d:Q21176250|Les Pearce]]''
|
| 1923
| 2018
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8538
|
| ''[[:d:Q21176559|Reg Davies]]''
|
| 1909
| 1987
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 8539
|
| ''[[:d:Q21176942|Richard Methuen Greaves]]''
|
| 1852
| 1942
| [[Tremadog]]
|-
| style='text-align:right'| 8540
|
| ''[[:d:Q21181195|Nicholas Harrhy]]''
| futbolari britainiarra
| 1982
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 8541
|
| ''[[:d:Q21246048|Sarah Savage]]''
|
| 1664
| 1752
| ''[[:d:Q684016|Flintshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 8542
| [[Fitxategi:Tal dan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21284652|Tal Dunne]]''
|
| 1987
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8543
| [[Fitxategi:Paul Emanuelli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21284929|Paul Emanuelli]]''
|
| 1984
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8544
|
| ''[[:d:Q21285653|Geraint Walsh]]''
|
| 1988
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8545
|
| ''[[:d:Q21294997|Hayley Smith]]''
|
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8546
| [[Fitxategi:John Evans, astrologer 02354.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21296968|John Evans]]''
|
| 1595
| 1659
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8547
|
| ''[[:d:Q21345541|Jack Godderis]]''
|
| 1916
| 1971
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8548
|
| ''[[:d:Q21387484|David Allen Lewis Davies]]''
|
| 1923
| 2003
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8549
|
| ''[[:d:Q21389901|Stanley John Hughes]]''
|
| 1918
| 2019
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8550
|
| ''[[:d:Q21452756|Alfred Henry Morgan-Hall]]''
|
| 1900
| 1984
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8551
|
| ''[[:d:Q21453970|Liam Hanley]]''
| margolari britainiarra
| 1933
|
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 8552
|
| ''[[:d:Q21454369|Howard J. Morgan]]''
| margolari britainiarra
| 1949
| 2020
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 8553
| [[Fitxategi:Self Portrait (gcf02842).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21454373|Howard Lloyd Roberts]]''
|
| 1879
| 1935
| [[Borth]]
|-
| style='text-align:right'| 8554
|
| ''[[:d:Q21454550|Hugh Douglas Williams]]''
|
| 1917
| 1969
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8555
|
| ''[[:d:Q21455047|Rose Dempster Bonnor]]''
|
| 1875
| 1967
| [[Llangedwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8556
|
| ''[[:d:Q21455263|Alfred Oliver]]''
|
| 1868
| 1943
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8557
|
| ''[[:d:Q21455479|Roy Slade]]''
|
| 1933
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 8558
| [[Fitxategi:Manon Awst portrait 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21455692|Manon Awst]]''
|
| 1983
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 8559
|
| ''[[:d:Q21455918|Sally Moore]]''
|
| 1962
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 8560
|
| ''[[:d:Q21456698|Andrzej Jackowski]]''
| margolari britainiarra
| 1947
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8561
|
| ''[[:d:Q21456839|James Flewitt Mullock]]''
|
| 1818
| 1892
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8562
|
| ''[[:d:Q21457000|Elinor Evans]]''
|
| 1982
|
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 8563
|
| ''[[:d:Q21457022|Elis Gwyn Jones]]''
|
| 1918
| 1999
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8564
|
| ''[[:d:Q21457350|James Malcolm Rielly]]''
| margolari britainiarra
| 1956
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8565
|
| ''[[:d:Q21457627|Elwyn Ioan]]''
|
| 1947
|
| ''[[:d:Q16007333|Pen-bont-rhyd-y-beddau]]''
|-
| style='text-align:right'| 8566
|
| ''[[:d:Q21458001|Emrys Parry]]''
|
| 1941
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8567
| [[Fitxategi:Ap Caledfryn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21458149|William Williams]]''
|
| 1837
| 1915
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 8568
|
| ''[[:d:Q21458256|Archie Rhys Griffiths]]''
|
| 1902
| 1971
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8569
|
| ''[[:d:Q21458479|Arthur C. Michael]]''
| margolari britainiarra
| 1881
| 1965
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8570
|
| ''[[:d:Q21458708|Esther Grainger]]''
|
| 1912
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8571
|
| ''[[:d:Q21458912|Arthur Trevethin Nowell]]''
|
| 1862
| 1940
| [[Garndiffaith]]
|-
| style='text-align:right'| 8572
|
| ''[[:d:Q21459585|Joan Baker]]''
|
| 1922
| 2017
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8573
|
| ''[[:d:Q21459667|Joan Oxland]]''
|
| 1920
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8574
|
| ''[[:d:Q21460388|Nerys Ann Johnson]]''
|
| 1942
| 2001
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 8575
|
| ''[[:d:Q21460680|John Cambrian Rowland]]''
|
| 1819
| 1890
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 8576
|
| ''[[:d:Q21460963|John Dafydd Evans]]''
|
| 1900
| 1984
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8577
| [[Fitxategi:JE painting RM.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21461259|John Elwyn]]''
|
| 1916
| 1997
| ''[[:d:Q3400150|Adpar]]''
|-
| style='text-align:right'| 8578
|
| ''[[:d:Q21461712|John Harvey]]''
|
| 1959
|
| [[Nantyglo]]
|-
| style='text-align:right'| 8579
|
| ''[[:d:Q21462370|Vera Bassett]]''
|
| 1912
| 1997
| ''[[:d:Q13132482|Fforest]]''
|-
| style='text-align:right'| 8580
|
| ''[[:d:Q21462444|Paul Brewer]]''
| margolari britainiarra
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8581
|
| ''[[:d:Q21462512|Charles Byrd]]''
| margolari britainiarra
| 1916
| 2018
| [[Maesycoed]]
|-
| style='text-align:right'| 8582
|
| ''[[:d:Q21462817|Vincent Evans]]''
|
| 1896
| 1976
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 8583
|
| ''[[:d:Q21463908|Wilf Roberts]]''
|
| 1941
| 2016
| [[Llanfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 8584
|
| ''[[:d:Q21464054|Peter Markey]]''
|
| 1930
| 2017
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8585
|
| ''[[:d:Q21464075|Cherry Pickles]]''
|
| 1950
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8586
|
| ''[[:d:Q21464720|William Edward Jones]]''
|
| 1825
| 1877
| [[Trelawnyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8587
|
| ''[[:d:Q21464853|Glyn Baines]]''
|
| 1930
| 2023
| [[Carrog]]
|-
| style='text-align:right'| 8588
|
| ''[[:d:Q21464870|Glyn Jones]]''
| margolari britainiarra
| 1936
|
| [[Tynewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8589
|
| ''[[:d:Q21464885|Phillida Nicholson]]''
| margolari britainiarra
| 1924
| 2021
| [[Bodfari]]
|-
| style='text-align:right'| 8590
|
| ''[[:d:Q21465300|Graham Bevan]]''
| margolari britainiarra
| 1935
| 2006
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8591
|
| ''[[:d:Q21465817|Gwenny Griffiths]]''
|
| 1867
| 1953
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8592
|
| ''[[:d:Q21465832|Gwyn Evans]]''
|
| 1931
|
| [[Gelli (Rhondda)|Gelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8593
|
| ''[[:d:Q21466186|D. Alun Evans]]''
|
| 1945
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8594
|
| ''[[:d:Q21466631|Keith Bowen]]''
| margolari britainiarra
| 1950
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8595
|
| ''[[:d:Q21466820|Richard O'Connell]]''
|
| 1947
|
| [[Mumbles|Y Mwmbwls]]
|-
| style='text-align:right'| 8596
|
| ''[[:d:Q21466996|Wynn Jones]]''
| margolari britainiarra
| 1939
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8597
|
| ''[[:d:Q21467261|David Mainwaring]]''
|
| 1933
| 1993
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 8598
|
| ''[[:d:Q21470102|Frank Cox]]''
|
| 1920
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8599
|
| ''[[:d:Q21470103|Fred Cox]]''
|
| 1920
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8600
|
| ''[[:d:Q21474189|Dafydd Hellard]]''
|
| 1985
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8601
|
| ''[[:d:Q21479992|Edwin Tanner]]''
|
| 1920
| 1980
| [[Pengam]]
|-
| style='text-align:right'| 8602
| [[Fitxategi:John Pughe (1815-1874).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21480955|John Pughe]]''
|
| 1814
| 1874
| [[Tref Alaw]]
|-
| style='text-align:right'| 8603
|
| ''[[:d:Q21481534|John Williams]]''
|
| 1961
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8604
|
| ''[[:d:Q21513430|Graham C. D. Griffiths]]''
|
| 1937
| 2009
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8605
|
| ''[[:d:Q21516789|William Edwyn Isaac]]''
|
| 1905
| 1995
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 8606
|
| ''[[:d:Q21521789|John Neilson]]''
|
| 1959
|
| [[Llansilin]]
|-
| style='text-align:right'| 8607
| [[Fitxategi:Parêd Gŵyl Dewi Aberystwyth 2023 - Wynne Melville Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21521815|Wynne Melville Jones]]''
|
| 1947
|
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 8608
|
| ''[[:d:Q21524435|John F. C. Richards]]''
|
| 1897
| 1992
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8609
|
| ''[[:d:Q21524668|Peter K. Marshall]]''
|
| 1934
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8610
| [[Fitxategi:Lady Margaret Jane Gordon (1880-1962), singer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21536459|Margaret Jane Gordon]]''
|
| 1880
| 1962
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8611
|
| ''[[:d:Q21544278|Thomas Howell]]''
|
|
| 1540
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8612
|
| ''[[:d:Q21548870|Wilson Jones]]''
|
| 1795
| 1864
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 8613
| [[Fitxategi:Simple Minds - 2018173231123 2018-06-22 Rock the Ring - 1D X MK II - 2684 - B70I0818.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21585387|The Anchoress]]''
|
| 1985
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 8614
|
| ''[[:d:Q21597973|Ray Jessel]]''
|
| 1929
| 2015
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8615
|
| ''[[:d:Q21598040|Ray Weigh]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 8616
|
| ''[[:d:Q21605189|Lloyd Robinson]]''
|
| 1912
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8617
|
| ''[[:d:Q21612711|Caroline Catharine Wilkinson]]''
|
| 1822
| 1881
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 8618
| [[Fitxategi:Adam Beard 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21620859|Adam Beard]]''
|
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8619
|
| ''[[:d:Q21620926|Will Boyde]]''
|
| 1994
|
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 8620
|
| ''[[:d:Q21621069|Jack Condy]]''
|
| 1994
|
| [[Aberbargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 8621
|
| ''[[:d:Q21621139|James Davies]]''
|
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8622
|
| ''[[:d:Q21621193|Dion Donohue]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 8623
|
| ''[[:d:Q21621239|Ryan Elias]]''
|
| 1995
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8624
| [[Fitxategi:Jarrod Evans 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21621263|Jarrod Evans]]''
|
| 1996
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8625
|
| ''[[:d:Q21621265|Lloyd Evans]]''
|
| 1990
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8626
|
| ''[[:d:Q21621266|Steffan Evans]]''
|
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8627
| [[Fitxategi:Wyn Jones March 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21621405|Wyn Jones]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1992
|
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 8628
|
| ''[[:d:Q21621505|Rhodri Hughes]]''
|
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8629
|
| ''[[:d:Q21621506|Steffan Hughes]]''
|
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8630
|
| ''[[:d:Q21621580|Aled Jenkins]]''
|
| 1990
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8631
|
| ''[[:d:Q21621582|Ellis Jenkins]]''
|
| 1993
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 8632
|
| ''[[:d:Q21621583|Owen Jenkins]]''
|
| 1993
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 8633
|
| ''[[:d:Q21621611|Dan Jones]]''
|
| 1996
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8634
| [[Fitxategi:Dillon Lewis 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21621825|Dillon Lewis]]''
|
| 1996
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 8635
|
| ''[[:d:Q21621827|Ethan Lewis]]''
|
| 1994
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 8636
|
| ''[[:d:Q21621829|Josh Lewis]]''
|
| 1992
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8637
|
| ''[[:d:Q21622160|Torin Myhill]]''
|
| 1995
|
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 8638
|
| ''[[:d:Q21622199|Ioan Nicholas]]''
|
| 1998
|
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 8639
|
| ''[[:d:Q21622291|Scott Otten]]''
|
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8640
|
| ''[[:d:Q21622371|Tom Phillips]]''
|
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8641
|
| ''[[:d:Q21622500|Lewis Rawlins]]''
|
| 1990
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8642
|
| ''[[:d:Q21622920|Garyn Smith]]''
|
| 1995
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8643
|
| ''[[:d:Q21622991|Aled Summerhill]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1994
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 8644
|
| ''[[:d:Q21622998|Dan Suter]]''
|
| 1993
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8645
| [[Fitxategi:Gareth Thomas (ospreys) 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21623095|Gareth Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1993
|
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8646
| [[Fitxategi:Owen Watkin RWC 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21623285|Owen Watkin]]''
|
| 1996
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8647
| [[Fitxategi:Tomos Williams 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21623324|Tomos Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1995
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 8648
|
| ''[[:d:Q21642411|Hannah Daniel]]''
|
| 1986
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8649
| [[Fitxategi:Gem Hallett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21642535|Gemma Hallett]]''
|
| 1981
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8650
|
| ''[[:d:Q21664555|Edwin Hughes]]''
|
| 1885
| 1949
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8651
|
| ''[[:d:Q21686810|Mick McLaughlin]]''
| futbolari britainiarra
| 1943
| 2015
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8652
| [[Fitxategi:Jordan Evans.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q21716254|Jordan Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8653
| [[Fitxategi:Crucifiction found in the wall of the old church at Halkin, c.1795.jpg|center|128px]]
| [[John Ingleby]]
|
| 1749
| 1808
| [[Halkyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8654
|
| ''[[:d:Q21745459|Ernest Vaughan, 7th Earl of Lisburne]]''
|
| 1892
| 1965
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8655
|
| ''[[:d:Q21751004|Hadyn Ellis]]''
|
| 1945
| 2006
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8656
|
| ''[[:d:Q21754193|Jacob Ifan]]''
|
| 1993
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8657
|
| ''[[:d:Q21856725|Edward Stanley]]''
|
| 1513
| 1564
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 8658
|
| ''[[:d:Q21857916|Roger Hackney]]''
|
| 1957
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8659
| [[Fitxategi:Stephen Williams, 2023 Paris-Nice.jpg|center|128px]]
| [[Stephen Williams]]
| txirrindulari britainiarra
| 1996
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8660
|
| ''[[:d:Q21932066|Dean Reynolds]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8661
|
| ''[[:d:Q21933272|Alex Lynch]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 8662
|
| ''[[:d:Q21954811|Morgan Evans]]''
|
| 1992
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8663
| [[Fitxategi:Anwen Butten.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21964342|Anwen Butten]]''
|
| 1972
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8664
|
| ''[[:d:Q21964937|Sean Holley]]''
|
| 1970
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8665
|
| ''[[:d:Q21997796|Ida Gaskin]]''
|
| 1919
| 2016
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 8666
| [[Fitxategi:Arthur Davies (tenor).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21998348|Arthur Davies]]''
| opera abeslari britainiarra
| 1941
| 2018
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8667
|
| ''[[:d:Q21999572|Robert Nisbet]]''
|
| 1941
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 8668
|
| ''[[:d:Q21999647|Ivor Davies]]''
|
| 1892
| 1959
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8669
|
| ''[[:d:Q21999672|Kevin Hopkins]]''
|
| 1961
|
| [[Cwmllynfell]]
|-
| style='text-align:right'| 8670
|
| ''[[:d:Q21999673|Jack Hurrell]]''
|
| 1933
| 2003
| [[Cwmcarn]]
|-
| style='text-align:right'| 8671
|
| ''[[:d:Q21999689|Carl Llewellyn]]''
|
| 1965
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8672
|
| ''[[:d:Q21999695|Nigel Meek]]''
|
| 1964
|
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 8673
|
| ''[[:d:Q21999704|Trefor Owen]]''
|
| 1933
| 2001
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 8674
|
| ''[[:d:Q21999708|Joseph Owens]]''
|
| 1878
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8675
|
| ''[[:d:Q21999727|Dick Roberts]]''
|
| 1891
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8676
|
| ''[[:d:Q21999728|Hugh Roberts]]''
|
| 1882
| 1969
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8677
|
| ''[[:d:Q21999735|Cyril Smith]]''
|
| 1893
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 8678
|
| ''[[:d:Q22003001|William Dyke]]''
|
| 1813
| 1880
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 8679
|
| ''[[:d:Q22007406|John Pettigrew]]''
|
| 1968
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8680
| [[Fitxategi:Job Harris 1840-1882.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22018632|Job Harris]]''
|
| 1840
| 1882
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8681
| [[Fitxategi:William Owen.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q22019199|William Owen]]''
|
| 1825
| 1894
| [[Llanelltyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8682
|
| ''[[:d:Q22038991|Sampson Lloyd]]''
|
| 1664
| 1725
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 8683
| [[Fitxategi:Richard Lewis in 2018.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q22097933|Richard Lewis]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8684
|
| ''[[:d:Q22097945|Darril Williams]]''
|
| 1975
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8685
|
| ''[[:d:Q22098316|John Thomas]]''
|
| 1852
| 1915
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8686
|
| ''[[:d:Q22098319|Justin Thomas]]''
|
| 1973
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8687
|
| ''[[:d:Q22098343|Georgia Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8688
|
| ''[[:d:Q22113503|John S. Noyes]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8689
|
| ''[[:d:Q22117202|Margaret Tisdale]]''
|
| 1951
| 2015
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 8690
| [[Fitxategi:Ellie Curson - Yeovil Ladies (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22137015|Ellie Curson]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8691
|
| ''[[:d:Q22234320|Mary Dilys Glynne]]''
|
| 1895
| 1991
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8692
|
| ''[[:d:Q22271913|James Murphy]]''
| politikari australiarra
| 1801
| 1883
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8693
|
| ''[[:d:Q22277003|Remy Beasley]]''
|
|
|
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 8694
|
| ''[[:d:Q22277869|Daniel Gammond]]''
|
|
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 8695
|
| ''[[:d:Q22277934|Oncle Gilbert]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8696
|
| ''[[:d:Q22278255|Edwin Humphreys]]''
|
| 1963
|
| [[Y Fron]]
|-
| style='text-align:right'| 8697
|
| ''[[:d:Q22278271|Dafydd Hywel]]''
|
| 1945
| 2023
| [[Garnant]]
|-
| style='text-align:right'| 8698
| [[Fitxategi:Tim Killeen and Tom Vilsack.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22278601|Timothy Killeen]]''
|
| 1952
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8699
|
| ''[[:d:Q22279195|Maisie Methuen]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8700
|
| ''[[:d:Q22280472|Kingsley Whiffen]]''
|
| 1950
| 2006
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 8701
| [[Fitxategi:Alfred Daniell (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22312863|Alfred Daniell]]''
|
| 1853
| 1937
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8702
|
| ''[[:d:Q22443210|Ruth Frankenberg]]''
|
| 1957
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8703
|
| ''[[:d:Q22583546|Margaret Courtenay]]''
|
| 1923
| 1996
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8704
| [[Fitxategi:Tomos Efans (Cyndelyn).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22683128|Tomos Efans]]''
|
| 1837
| 1908
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8705
| [[Fitxategi:Revd Thomas, Landore, Swansea NLW3365348.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22687967|Thomas Thomas]]''
|
| 1817
| 1888
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 8706
|
| ''[[:d:Q22695859|Brian Davies]]''
|
| 1938
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 8707
|
| ''[[:d:Q22696572|Owen John]]''
|
| 1918
| 1995
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8708
|
| ''[[:d:Q22696576|Harriet Lewis]]''
|
| 1920<br/>1911
| 1999
| ''[[:d:Q7837341|Trebanos]]''
|-
| style='text-align:right'| 8709
|
| ''[[:d:Q22696579|Gari Williams]]''
|
| 1946
| 1990
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 8710
|
| ''[[:d:Q22703903|Eirlys Britton]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8711
|
| ''[[:d:Q22704062|Rebecca Harries]]''
|
| 1966
|
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 8712
|
| ''[[:d:Q22704087|Ioan Hefin]]''
|
| 1963
|
| ''[[:d:Q6947838|Mynyddygarreg]]''
|-
| style='text-align:right'| 8713
| [[Fitxategi:Daniel Pearson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22774613|Daniel Pearson]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8714
|
| ''[[:d:Q22815213|Marged ferch Tomos]]''
|
| 1340
|
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8715
|
| ''[[:d:Q22941875|Jess Davies]]''
|
| 1993
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8716
|
| ''[[:d:Q22950515|Eirian Llwyd]]''
|
| 1951
| 2014
| ''[[:d:Q13130874|Prion]]''
|-
| style='text-align:right'| 8717
| [[Fitxategi:Nicola Cousins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22957455|Nicola Cousins]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8718
|
| ''[[:d:Q22957701|Claire Skinner]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8719
|
| ''[[:d:Q22957757|Laura May Walkley]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8720
|
| ''[[:d:Q22958000|Lily Tobias]]''
|
| 1887
| 1984
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8721
| [[Fitxategi:DV307 no.12 On board the Prince Frederick William, Ostend to Dover 25 Aug 1858 detail.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q22962608|Frances Elizabeth Wynne]]''
|
| 1836
| 1907
| ''[[:d:Q17738626|Voelas]]''
|-
| style='text-align:right'| 8722
| [[Fitxategi:Ffion Hague.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22997454|Ffion Hague]]''
|
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8723
|
| ''[[:d:Q23000846|Trystan Llŷr Griffiths]]''
|
| 1987
|
| [[Clynderwen]]
|-
| style='text-align:right'| 8724
| [[Fitxategi:Thereza Dillwyn Llewelyn wearing a Bernese (Swiss) Peasant dress (4032154032).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23001673|Thereza Dillwyn Llewelyn]]''
|
| 1834
| 1926
| [[Penllergaer]]
|-
| style='text-align:right'| 8725
|
| ''[[:d:Q23002068|Louie Myfanwy Thomas]]''
|
| 1908
| 1968
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 8726
|
| ''[[:d:Q23013170|Eleri Mills]]''
|
| 1955
|
| [[Llangadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 8727
|
| ''[[:d:Q23020660|David Thomas]]''
|
| 1942
| 2017
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8728
|
| ''[[:d:Q23022369|Barbara Hardy]]''
|
| 1924
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8729
|
| ''[[:d:Q23047441|Hugh Morgan-Owen]]''
|
| 1882
| 1953
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8730
|
| ''[[:d:Q23210319|Meilyr Jones]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8731
|
| ''[[:d:Q23296584|Michael Farmer]]''
|
| 1944
| 2011
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8732
|
| ''[[:d:Q23304355|David Smallman]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8733
|
| ''[[:d:Q23309977|Kathy Jones]]''
|
| 1968
|
| [[Corris]]
|-
| style='text-align:right'| 8734
|
| ''[[:d:Q23419103|Beth Reekles]]''
| eleberrigile britainiarra
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8735
|
| ''[[:d:Q23463073|James Bird]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8736
|
| ''[[:d:Q23511510|Catherine Glyn Davies]]''
|
| 1926
| 2007
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 8737
|
| ''[[:d:Q23542620|Scott Andrews]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8738
| [[Fitxategi:J. W. Bowen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23582802|William Bowen]]''
|
| 1876
| 1965
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 8739
|
| ''[[:d:Q23615727|William Field Lloyd]]''
| politikari australiarra
| 1873
| 1965
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 8740
|
| ''[[:d:Q23664153|Luke Francis]]''
|
| 1989
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8741
|
| ''[[:d:Q23665729|Stephen Malik]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8742
| [[Fitxategi:Llewela Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23681098|Llewela Davies]]''
|
| 1871
| 1952
| [[Talgarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8743
|
| ''[[:d:Q23681122|Mary Wynne Warner]]''
|
| 1932
| 1998
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8744
|
| ''[[:d:Q23691969|Louis Hunt]]''
|
| 1908
| 2002
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 8745
|
| ''[[:d:Q23696663|Lee Gaze]]''
|
| 1975
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8746
|
| ''[[:d:Q23708558|Elen Egryn]]''
|
| 1807
| 1876
| [[Llanegryn]]
|-
| style='text-align:right'| 8747
|
| ''[[:d:Q23721875|Shelley Miranda Barrett]]''
|
| 1975
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 8748
|
| ''[[:d:Q23731514|Elen Rhys]]''
|
| 1983
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8749
|
| ''[[:d:Q23731532|Kate Lamb]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8750
| [[Fitxategi:John Rowlands (Giraldus).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23752368|John Rowlands]]''
|
| 1824
| 1891
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 8751
|
| ''[[:d:Q23762604|Tyler Rees]]''
|
| 1999
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8752
| [[Fitxategi:THE SCOTTISH WOMEN'S HOSPITALS IN THE MACEDONIAN CAMPAIGN, 1915-1918 Q108186.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23766046|Mary Elizabeth Phillips]]''
|
| 1875
| 1956
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8753
|
| ''[[:d:Q23770381|Luke Garrett]]''
|
| 1995
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 8754
| [[Fitxategi:Owain Arthur at World Premiere London, The Rings of Power 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23770470|Owain Arthur]]''
| aktore britainiarra
| 1983
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8755
|
| ''[[:d:Q23806567|Robert Francis Jenner]]''
|
| 1802
| 1860
| [[Wenvoe]]
|-
| style='text-align:right'| 8756
| [[Fitxategi:Gwilym Gwent, aka William Aubrey Williams.tiff|center|128px]]
| ''[[:d:Q23806569|William Aubrey Williams]]''
|
| 1834
| 1891
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 8757
|
| ''[[:d:Q23812726|Rhian Edwards]]''
|
|
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8758
|
| ''[[:d:Q23822310|Jane Helen Rowlands]]''
|
| 1891
| 1955
| [[Menai Bridge]]
|-
| style='text-align:right'| 8759
|
| ''[[:d:Q23822716|William Bassett]]''
|
| 1507
| 1586
| ''[[:d:Q7083449|Old Beaupre Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 8760
|
| ''[[:d:Q23833023|Lowri Gwilym]]''
|
| 1954
| 2010
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8761
|
| ''[[:d:Q23856670|Ellis Pierce]]''
|
| 1841
| 1912
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 8762
|
| ''[[:d:Q23883547|Leigh De-Vulgt]]''
| futbolari britainiarra
| 1981
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8763
| [[Fitxategi:CINvBST 2017-05-20 - Josh Heard (33997230723) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23883851|Josh Heard]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8764
| [[Fitxategi:Kayleigh Green Charlton Athletic Women (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23887822|Kayleigh Green]]''
| futbolari britainiarra
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8765
|
| ''[[:d:Q23888209|Alastair Cavenagh]]''
|
| 1964
|
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8766
| [[Fitxategi:Eglwys S Aelrhiw a Rheithordy Rhiw St Aelrhiw's and Rectory - geograph.org.uk - 568285.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23892568|Aelrhiw]]''
|
| 600
|
| [[Y Rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 8767
| [[Fitxategi:Miss Ellen Hughes, Llanengan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23900939|Ellen Hughes]]''
|
| 1862
| 1927
| [[Llanengan]]
|-
| style='text-align:right'| 8768
| [[Fitxategi:Emilia Baeyertz.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23900940|Emilia Baeyertz]]''
|
| 1842
| 1926
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8769
| [[Fitxategi:TaliEsenMorgan.tiff|center|128px]]
| ''[[:d:Q23901617|Tali Esen Morgan]]''
|
| 1858
| 1941
| [[Llangynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 8770
|
| ''[[:d:Q23913585|Joseph Arthur Hamilton Beresford]]''
|
| 1861
| 1952
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 8771
|
| ''[[:d:Q23924666|Thomas Roberts]]''
|
| 1902
| 1983
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8772
| [[Fitxategi:All Saints, Cellan - geograph.org.uk - 49752.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23927294|Callwen]]''
|
| 530
|
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 8773
|
| ''[[:d:Q23927301|Gwenfyl]]''
|
| 530
|
| [[Defynnog]]
|-
| style='text-align:right'| 8774
|
| ''[[:d:Q23945387|Brian Andrew Hills]]''
|
| 1934
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8775
|
| ''[[:d:Q23948107|Richard James Thomas]]''
|
| 1908
| 1976
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8776
|
| ''[[:d:Q23948108|George Percival Spooner]]''
|
| 1850
| 1917
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 8777
| [[Fitxategi:Alfred Week Szlumper.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23988324|Alfred Weeks Szlumper]]''
|
| 1858
| 1934
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 8778
|
| ''[[:d:Q23988325|Sara Maria Saunders]]''
|
| 1864
| 1939
| ''[[:d:Q29496455|Cwrt Mawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 8779
|
| ''[[:d:Q23988345|Margaret Townsend Jenkins]]''
|
| 1843
| 1923
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8780
|
| ''[[:d:Q23988353|John Edward Davies]]''
|
| 1862
| 1912
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8781
|
| ''[[:d:Q23988354|Richard Hersee]]''
|
| 1867
| 1922
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8782
|
| ''[[:d:Q23988356|Richard Owen Jones]]''
|
| 1867
| 1936
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8783
|
| ''[[:d:Q23988357|William P. Jones]]''
|
| 1870
| 1953
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8784
|
| ''[[:d:Q23988358|William Roberts Jones]]''
|
| 1870
| 1938
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8785
| [[Fitxategi:Anne Ceridwen Rees.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23988363|Anne Ceridwen Rees]]''
|
| 1874
| 1905
| ''[[:d:Q13130710|Pentre Gwenlais]]''
|-
| style='text-align:right'| 8786
|
| ''[[:d:Q23988364|David Morral Lewis]]''
|
| 1864
| 1925
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8787
|
| ''[[:d:Q23988388|Joseph Hudson Turner]]''
|
| 1872
| 1937
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8788
|
| ''[[:d:Q23988390|John Owen Vaughan]]''
|
| 1863
| 1952
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8789
|
| ''[[:d:Q23988391|Price White]]''
|
| 1873
| 1952
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8790
|
| ''[[:d:Q23991117|Matt Whatley]]''
| futbolari britainiarra
| 1992
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8791
|
| ''[[:d:Q23991119|Thomas Boden]]''
|
| 1860
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8792
|
| ''[[:d:Q23991125|Samuel Brookes]]''
|
| 1877
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8793
|
| ''[[:d:Q23991127|Les Cartwright]]''
|
| 1952
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8794
|
| ''[[:d:Q23991128|Dai Collier]]''
|
| 1894
| 1972
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 8795
|
| ''[[:d:Q23991131|Elvet Collins]]''
|
| 1902
| 1977
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 8796
|
| ''[[:d:Q23991132|Charles Conde]]''
|
| 1859
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8797
|
| ''[[:d:Q23991134|Alfred Owen Davies]]''
|
| 1863
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8798
|
| ''[[:d:Q23991135|Oswald Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8799
|
| ''[[:d:Q23991140|Fred Dewey]]''
|
| 1898
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8800
| [[Fitxategi:Dr John Arthur Eyton-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23991142|John Arthur Eyton-Jones]]''
|
| 1860
| 1940
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8801
|
| ''[[:d:Q23991143|Dick Finnigan]]''
|
| 1904
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8802
|
| ''[[:d:Q23991144|William Tanat Foulkes]]''
|
| 1863
| 1937
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8803
|
| ''[[:d:Q23991147|George Godding]]''
|
| 1896
| 1960
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8804
|
| ''[[:d:Q23991152|Uriah Goodwin]]''
|
| 1859
| 1924
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8805
|
| ''[[:d:Q23991172|Abel Hayes]]''
|
| 1866
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8806
|
| ''[[:d:Q23991193|Malcolm Hersee]]''
|
| 1864
| 1922
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8807
|
| ''[[:d:Q23991231|Harry Hibbott]]''
|
| 1859
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8808
|
| ''[[:d:Q23991269|Billy Hole]]''
|
| 1897
| 1983
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8809
|
| ''[[:d:Q23991291|Edmund Howell]]''
|
| 1867
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8810
|
| ''[[:d:Q23991313|Ron Hugh]]''
|
| 1909
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8811
|
| ''[[:d:Q23991334|Abel Hughes]]''
|
| 1869
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8812
|
| ''[[:d:Q23991354|Iorwerth Hughes]]''
|
| 1925
| 1993
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8813
|
| ''[[:d:Q23991373|John Iorweth Hughes]]''
|
| 1913
| 1993
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8814
|
| ''[[:d:Q23991396|Jack Humphreys]]''
|
| 1920
| 1954
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 8815
|
| ''[[:d:Q23991430|Reuben Humphreys]]''
|
| 1866
| 1900
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8816
|
| ''[[:d:Q23991471|Wilf James]]''
|
| 1907
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8817
|
| ''[[:d:Q23991510|Eddie Jenkins]]''
|
| 1895
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8818
|
| ''[[:d:Q23991548|Charles Ketley]]''
|
| 1856
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8819
|
| ''[[:d:Q23991587|Sid Lawrence]]''
|
| 1909
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8820
|
| ''[[:d:Q23991610|Patrick Leary]]''
|
| 1864
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8821
|
| ''[[:d:Q23991651|Mal Lucas]]''
|
| 1938
| 2024
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8822
|
| ''[[:d:Q23991660|Bert Lumberg]]''
|
| 1901
| 1986
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8823
|
| ''[[:d:Q23991663|Tudor Martin]]''
|
| 1904
| 1979
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8824
|
| ''[[:d:Q23991664|Jack Mates]]''
|
| 1870
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8825
|
| ''[[:d:Q23991667|Tommy Matthias]]''
|
| 1890
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8826
|
| ''[[:d:Q23991668|Harry Millership]]''
|
| 1889
| 1959
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8827
|
| ''[[:d:Q23991670|Ernie Morley]]''
|
| 1901
| 1975
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8828
|
| ''[[:d:Q23991672|John Moulsdale]]''
|
| 1899
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8829
|
| ''[[:d:Q23991673|William Nock]]''
|
| 1876
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8830
|
| ''[[:d:Q23991674|Albert Pryce-Jones]]''
|
| 1870
| 1946
| [[Gales]]<br/>[[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 8831
| [[Fitxategi:W E Pryce-Jones Newtown 1895.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23991675|William Pryce-Jones]]''
|
| 1867
| 1949
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8832
|
| ''[[:d:Q23991676|Walter Hugh Roberts]]''
|
| 1858
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8833
|
| ''[[:d:Q23991681|Frank Scrine]]''
|
| 1925
| 2001
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8834
|
| ''[[:d:Q23991682|Herbert Sisson]]''
|
| 1862
| 1891
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8835
|
| ''[[:d:Q23991683|Sid Thomas]]''
|
| 1919
| 2012
| [[Gales]]<br/>[[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 8836
|
| ''[[:d:Q23991685|Thomas John Thomas]]''
|
| 1877
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8837
| [[Fitxategi:Harry Trainer in 1896.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23991687|Harry Trainer]]''
|
| 1873
| 1924
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8838
|
| ''[[:d:Q23991688|Jim Vaughan]]''
|
| 1868
| 1900
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8839
|
| ''[[:d:Q23991689|Alfred Ernest Watkins]]''
|
| 1878
| 1957
| ''[[:d:Q6661879|Llanwnnog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8840
|
| ''[[:d:Q23991692|Dick Wilcock]]''
|
| 1868
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8841
|
| ''[[:d:Q23991693|Richard Parry Williams]]''
|
| 1863
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8842
|
| ''[[:d:Q23991695|George Woosnam]]''
|
| 1860
| 1935
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8843
|
| ''[[:d:Q24004546|Wendy Williams]]''
|
| 1942
| 2012
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8844
| [[Fitxategi:Margaret Phillips in Tales of Tomorrow (The Evil Within).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24004608|Margaret Phillips]]''
|
| 1923
| 1984
| [[Blaengwrach]]
|-
| style='text-align:right'| 8845
|
| ''[[:d:Q24004660|Edward Bowen]]''
|
| 1858
| 1923
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8846
|
| ''[[:d:Q24004662|Fred Cook]]''
|
| 1902
| 1966
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 8847
|
| ''[[:d:Q24004663|Charles Edwards]]''
|
| 1854
| 1943
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8848
|
| ''[[:d:Q24004664|Henry Edwards]]''
|
| 1856
| 1913
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8849
| [[Fitxategi:Tom Hewitt Wales International.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24004668|Tom Hewitt]]''
|
| 1889
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8850
|
| ''[[:d:Q24004669|Arthur Hughes]]''
|
| 1884
| 1970
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8851
|
| ''[[:d:Q24004671|Albert Jones]]''
|
| 1883
| 1963
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8852
|
| ''[[:d:Q24004673|Jeffrey Jones]]''
|
| 1886
| 1976
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8853
|
| ''[[:d:Q24004675|John Jones]]''
|
| 1860
| 1902
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8854
|
| ''[[:d:Q24004676|Billy Jenkins]]''
|
| 1886
| 1956
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8855
|
| ''[[:d:Q24004678|Tom Williams]]''
|
| 1887
| 1927
| [[Dunvant]]
|-
| style='text-align:right'| 8856
|
| ''[[:d:Q24004679|Harold Thomas]]''
|
| 1883
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8857
|
| ''[[:d:Q24004680|William Evans]]''
|
| 1892
| 1979
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 8858
| [[Fitxategi:George Richards (Welsh Footballer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24004693|George Richards]]''
|
| 1874
| 1944
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8859
|
| ''[[:d:Q24004694|Oliver Taylor]]''
|
| 1869
| 1945
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8860
|
| ''[[:d:Q24004695|Charles Thomas]]''
|
| 1876
| 1935
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8861
|
| ''[[:d:Q24004697|John Vaughan]]''
|
| 1856
| 1935
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8862
|
| ''[[:d:Q24004698|Ronnie Williams]]''
|
| 1907
| 1987
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8863
|
| ''[[:d:Q24004699|William Wynn]]''
|
| 1876
| 1944
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8864
| [[Fitxategi:Josh Adams March 2023.jpg|center|128px]]
| [[Josh Adams]]
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8865
| [[Fitxategi:Walter Neumann 1973 (portion B).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24005345|Walter Neumann]]''
|
| 1946
| 2024
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8866
|
| ''[[:d:Q24005525|David Harrison]]''
|
| 1972
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 8867
|
| ''[[:d:Q24006201|Jane Aaron]]''
|
| 1951
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8868
| [[Fitxategi:Novo Amor at Prinzen Bar.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24007014|Novo Amor]]''
|
| 1991
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8869
|
| ''[[:d:Q24007087|Cerys Hale]]''
|
| 1993
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8870
|
| ''[[:d:Q24007150|Rebecca De Filippo]]''
|
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8871
|
| ''[[:d:Q24007174|Shona Powell Hughes]]''
|
| 1991
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8872
|
| ''[[:d:Q24007285|Wynne Crompton]]''
|
| 1907
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8873
|
| ''[[:d:Q24007287|Hywel Davies]]''
|
| 1902
| 1976
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8874
|
| ''[[:d:Q24007295|Tom Edwards]]''
|
| 1906
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8875
|
| ''[[:d:Q24007296|Emrys Ellis]]''
|
| 1904
| 1981
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8876
|
| ''[[:d:Q24007300|Tom Evans]]''
|
| 1903
| 1990
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8877
|
| ''[[:d:Q24007303|George Green]]''
|
| 1912
| 1994
| ''[[:d:Q17985748|Barry Docks]]''
|-
| style='text-align:right'| 8878
|
| ''[[:d:Q24007306|Megan York]]''
|
| 1987
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 8879
|
| ''[[:d:Q24007311|Alan Jarvis]]''
|
| 1943
| 2019
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8880
|
| ''[[:d:Q24007312|David Jones]]''
|
| 1910
| 1971
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8881
|
| ''[[:d:Q24007313|David Jones]]''
|
| 1952
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8882
| [[Fitxategi:Screenshot 20220606-130821 Gallery.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24007314|Jimmy Jones]]''
|
| 1895
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8883
|
| ''[[:d:Q24007316|Richard Jones]]''
|
| 1878
| 1938
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8884
|
| ''[[:d:Q24007358|Eddie Lawrence]]''
|
| 1907
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8885
|
| ''[[:d:Q24007359|Dai Lewis]]''
|
| 1912
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8886
|
| ''[[:d:Q24007372|Tommy Mills]]''
|
| 1911
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8887
|
| ''[[:d:Q24007383|Elen Evans]]''
|
| 1985
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8888
|
| ''[[:d:Q24007428|Aneurin Richards]]''
|
| 1902
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8889
|
| ''[[:d:Q24007429|Billy Richards]]''
|
| 1905
| 1956
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8890
| [[Fitxategi:Billy Rogers (footballer).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q24007432|Billy Rogers]]''
|
| 1905
| 1936
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8891
| [[Fitxategi:Sian Williams Rugby.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24007436|Sian Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1990
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 8892
|
| ''[[:d:Q24007439|Dai Thomas]]''
|
| 1926
| 2014
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8893
|
| ''[[:d:Q24007448|Ephraim Williams]]''
|
| 1877
| 1954
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8894
|
| ''[[:d:Q24007449|Jesse Williams]]''
|
| 1903
| 1972
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8895
|
| ''[[:d:Q24007470|Bethan Dainton]]''
|
| 1989
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8896
|
| ''[[:d:Q24007472|Ffion Bowen]]''
|
| 1991
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 8897
|
| ''[[:d:Q24033907|James Davies]]''
|
| 1845
| 1910
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8898
| [[Fitxategi:Rosa Mabel Lee while working in Lowestoft.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24034988|Rosa Lee]]''
|
| 1884
| 1976
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8899
|
| ''[[:d:Q24036579|John Rogers Rees]]''
|
| 1856
| 1923
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 8900
| [[Fitxategi:Lee Waters AM (28066509142).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24039661|Lee Waters]]''
|
| 1976
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8901
| [[Fitxategi:Hefin David AM (28170811245).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24040034|Hefin David]]''
|
| 1977
|
| [[Caerphilly (konderria)|Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 8902
| [[Fitxategi:Neil McEvoy AM (28092346611).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24041564|Neil McEvoy]]''
|
| 1970
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8903
| [[Fitxategi:Vikki Howells AM (27555188583).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24045680|Vikki Howells]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8904
| [[Fitxategi:Jayne Bryant AM (28092339351).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24050178|Jayne Bryant]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q7374246|Royal Gwent Hospital]]''
|-
| style='text-align:right'| 8905
| [[Fitxategi:Official portrait of Chris Elmore MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24053857|Chris Elmore]]''
| politikari britainiarra
| 1983
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8906
|
| ''[[:d:Q24069516|Marwood Marchant]]''
|
| 1922
| 1972
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 8907
|
| ''[[:d:Q24073707|David Powell]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8908
|
| ''[[:d:Q24175038|Geoffrey Dhenin]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 8909
|
| ''[[:d:Q24181959|David James]]''
| futbolari britainiarra (1917-1981)
| 1917
| 1981
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8910
|
| ''[[:d:Q24182168|Aled Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1964
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 8911
|
| ''[[:d:Q24182511|Greg Prosser]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8912
| [[Fitxategi:MargaretBevanGealy1916.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q24183311|Margaret Bevan]]''
|
| 1894
|
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 8913
|
| ''[[:d:Q24183384|Watkin George]]''
|
| 1759
| 1822
| [[Trevethin]]
|-
| style='text-align:right'| 8914
|
| ''[[:d:Q24183405|Darran Harris]]''
|
| 1992
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 8915
|
| ''[[:d:Q24183454|Arthur Drabble]]''
|
| 1864
| 1931
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 8916
| [[Fitxategi:Steve Cooper.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24183505|Steve Cooper]]''
|
| 1979
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8917
|
| ''[[:d:Q24195073|William Bridge]]''
|
| 1808
| 1886
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8918
|
| ''[[:d:Q24203440|Reese J. Llewellyn]]''
|
| 1862
| 1936
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8919
|
| ''[[:d:Q24203499|Owen Daniel]]''
| politikari australiarra
| 1875
| 1936
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 8920
|
| ''[[:d:Q24206353|Des Palmer]]''
|
| 1931
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8921
|
| ''[[:d:Q24206440|Henry Phoenix]]''
|
| 1856
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8922
|
| ''[[:d:Q24218750|Charlie Oliver]]''
|
| 1901
| 1990
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8923
|
| ''[[:d:Q24229287|Кішан Хірані]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8924
| [[Fitxategi:Muriel Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24234002|Muriel Jones]]''
|
| 1890
| 1974
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8925
|
| ''[[:d:Q24249604|D. LL. Lewis]]''
|
| 1816
| 1893
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8926
|
| ''[[:d:Q24250050|Tudor Jones]]''
| fisikari britainiarra
| 1934
|
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 8927
|
| ''[[:d:Q24250356|Edward David Williams]]''
|
| 1842
| 1909
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 8928
|
| ''[[:d:Q24250594|May Marsden]]''
|
| 1876
| 1968
| [[Church Stoke]]
|-
| style='text-align:right'| 8929
|
| ''[[:d:Q24250749|William Jones]]''
|
| 1842
| 1907
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 8930
|
| ''[[:d:Q24266615|William Waters]]''
|
| 1843
| 1910
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8931
|
| ''[[:d:Q24287035|Sian Pari Huws]]''
|
| 1960
| 2015
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 8932
|
| ''[[:d:Q24287037|Dafydd Parri]]''
|
| 1926
| 2001
| [[Rowen (Conwy)|Rowen]]
|-
| style='text-align:right'| 8933
|
| ''[[:d:Q24287039|Derec Williams]]''
|
| 1949
| 2014
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 8934
|
| ''[[:d:Q24287040|Alvis Richards]]''
|
| 1935
| 2006
| [[Tumble (Carmarthenshire)|Tumble]]
|-
| style='text-align:right'| 8935
| [[Fitxategi:Mr Owen NLW3364287.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24287250|Richard Owen]]''
|
| 1831
| 1891
| [[Y Ffor]]
|-
| style='text-align:right'| 8936
|
| ''[[:d:Q24292009|Sir James Hamlyn-Williams, 3rd Baronet]]''
|
| 1790
| 1861
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 8937
|
| ''[[:d:Q24300868|Ellis Powell Jones]]''
|
| 1826
| 1881
| [[Derwen]]
|-
| style='text-align:right'| 8938
|
| ''[[:d:Q24334379|Thomas Aneurin Roberts]]''
|
| 1824
| 1892
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 8939
|
| ''[[:d:Q24339521|Mark Ormrod]]''
| historialari britainiarra
| 1957
| 2020
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 8940
| [[Fitxategi:David Rowlands AM (28092341381).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24405234|David Rowlands]]''
| politikari britainiarra
| 1948
|
| [[Argoed (Caerphilly)|Argoed]]
|-
| style='text-align:right'| 8941
| [[Fitxategi:Gareth Bennett AM.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q24405244|Gareth Bennett]]''
| politikari britainiarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8942
| [[Fitxategi:Steffan Lewis AM (27555190473).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24405255|Steffan Lewis]]''
| politikari britainiarra
| 1984
| 2019
| [[Ystrad Mynach]]
|-
| style='text-align:right'| 8943
|
| ''[[:d:Q24450426|Rheon James]]''
|
| 1992
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8944
|
| ''[[:d:Q24450793|Chloe Tutton]]''
| igerilari britainiarra
| 1996
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 8945
|
| ''[[:d:Q24548833|Chris Knight]]''
|
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8946
|
| ''[[:d:Q24558760|Gwawr ach Brychan]]''
|
| 400
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 8947
|
| ''[[:d:Q24565981|George Poland]]''
|
| 1913
| 1988
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8948
|
| ''[[:d:Q24566004|David Jacob Davies]]''
|
| 1916
| 1974
| [[Tregroes]]
|-
| style='text-align:right'| 8949
|
| ''[[:d:Q24571914|Martyn Davies]]''
|
| 1956
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 8950
|
| ''[[:d:Q24573112|David Lewis]]''
|
| 1797
| 1872
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 8951
|
| ''[[:d:Q24578824|William Leonard Baker]]''
| politikari australiarra
| 1831
| 1893
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 8952
|
| ''[[:d:Q24579303|Trevor Grierson]]''
|
| 1849
| 1913
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 8953
|
| ''[[:d:Q24635388|Gwen ferch Cynyr]]''
|
| 600
| 544
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 8954
|
| ''[[:d:Q24702621|Tom Doran]]''
|
| 1987
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 8955
| [[Fitxategi:Jeremy Miles official portrait (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q24706040|Jeremy Miles]]''
| politikari britainiarra
| 1971
|
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 8956
|
| ''[[:d:Q24708157|Branwen Niclas]]''
|
| 1969
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 8957
|
| ''[[:d:Q24716959|Charlotte Louisa Traherne]]''
|
| 1798
| 1880
| [[Penrice gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 8958
|
| ''[[:d:Q24718677|James William Webb-Jones]]''
|
| 1904
| 1965
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 8959
|
| ''[[:d:Q24735292|Judith Ann Tucker]]''
| ikertzailea
| 1960
| 2023
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 8960
|
| ''[[:d:Q24809662|Ted Parry]]''
|
| 1892
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8961
|
| ''[[:d:Q24809752|Abdullah Izzidien]]''
|
| 1993
|
| [[Llanybydder]]
|-
| style='text-align:right'| 8962
|
| ''[[:d:Q24827868|Trevor Owen]]''
|
| 1873
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8963
|
| ''[[:d:Q24845234|Thora Silverthorne]]''
|
| 1910
| 1999
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 8964
|
| ''[[:d:Q24845632|William Owen]]''
|
| 1860
| 1946
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8965
|
| ''[[:d:Q24845633|Bill Parry]]''
|
| 1873
| 1923
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8966
|
| ''[[:d:Q24845756|John Williams]]''
|
| 1926
| 1997
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 8967
| [[Fitxategi:Thomas Foley - Queensland politician.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24845844|Thomas Foley]]''
| politikari australiarra
| 1853
| 1920
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8968
|
| ''[[:d:Q24845876|John Fowke]]''
|
| 1858
| 1938
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 8969
|
| ''[[:d:Q24963103|Iestyn George]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8970
|
| ''[[:d:Q24963158|Sydney Darvell]]''
|
| 1874
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8971
|
| ''[[:d:Q24963161|Llewelyn Griffiths]]''
|
| 1877
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8972
|
| ''[[:d:Q24973140|Tutglud ach Brychan]]''
|
| 500
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 8973
| [[Fitxategi:NellieEvansPackard.tiff|center|128px]]
| ''[[:d:Q24996661|Nellie Evans Packard]]''
| abeslari estatubatuarra
|
|
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 8974
|
| ''[[:d:Q25138514|Johnny Baynham]]''
|
| 1918
| 1995
| [[Ystrad Rhondda]]
|-
| style='text-align:right'| 8975
|
| ''[[:d:Q25171277|Richard Parfitt]]''
| musikari britainiarra
|
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 8976
|
| ''[[:d:Q25171703|Steve Hamer]]''
|
| 1951
|
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 8977
|
| ''[[:d:Q25171822|John Roberts]]''
|
| 1857
| 1900
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 8978
|
| ''[[:d:Q25171969|David Evans]]''
| politikari australiarra (1924-2019)
| 1924
| 2019
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 8979
|
| ''[[:d:Q25184178|William Hughes]]''
|
| 1889
| 1955
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 8980
| [[Fitxategi:Jack Jones.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25189322|Jack Jones]]''
|
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 8981
|
| ''[[:d:Q25206940|Arthur Davies]]''
|
| 1886
| 1949
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8982
|
| ''[[:d:Q25206941|Jack Butler]]''
|
| 1868
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8983
|
| ''[[:d:Q25206942|William Butler]]''
|
| 1872
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8984
|
| ''[[:d:Q25206945|John Davies]]''
|
| 1856
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8985
|
| ''[[:d:Q25206949|Jack Edwards]]''
|
| 1876
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8986
|
| ''[[:d:Q25206950|Walter Davies]]''
|
| 1863
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8987
|
| ''[[:d:Q25206953|Maurice Evans]]''
|
| 1859
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8988
|
| ''[[:d:Q25206954|Jack Garner]]''
|
| 1872
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8989
|
| ''[[:d:Q25206956|Edward Evelyn]]''
|
| 1862
| 1936
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8990
|
| ''[[:d:Q25206957|Roger Evans]]''
|
| 1879
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8991
|
| ''[[:d:Q25206960|Peter Griffiths]]''
|
| 1862
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8992
|
| ''[[:d:Q25206961|William Green]]''
|
| 1881
| 1966
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 8993
| [[Fitxategi:GeorgeGriffiths.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25206962|George Griffiths]]''
|
| 1865
| 1918
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 8994
|
| ''[[:d:Q25206970|John Hughes]]''
|
| 1877
| 1950
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8995
|
| ''[[:d:Q25206972|Edwin James]]''
|
| 1869
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8996
|
| ''[[:d:Q25206973|Jack Jenkins]]''
|
| 1892
| 1946
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8997
|
| ''[[:d:Q25206980|Thomas Jenkins]]''
|
| 1877
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8998
|
| ''[[:d:Q25206981|Evan Jones]]''
|
| 1888
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 8999
|
| ''[[:d:Q25206982|Frederick Jones]]''
|
| 1863
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9000
|
| ''[[:d:Q25206986|Hugh Jones]]''
|
| 1876
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9001
|
| ''[[:d:Q25206987|Gordon Jones]]''
|
| 1886
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9002
|
| ''[[:d:Q25206988|Ralph Jones]]''
|
| 1876
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9003
|
| ''[[:d:Q25206995|Richard Jones]]''
|
| 1879
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9004
|
| ''[[:d:Q25206996|Richard Jones]]''
|
| 1875
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9005
|
| ''[[:d:Q25206997|Samuel Jones]]''
|
| 1866
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9006
|
| ''[[:d:Q25206999|Samuel Jones]]''
|
| 1870
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9007
|
| ''[[:d:Q25207017|Thomas Lewis]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9008
|
| ''[[:d:Q25207019|Arthur Lloyd]]''
|
| 1868
| 1942
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9009
|
| ''[[:d:Q25207020|James Lloyd]]''
|
| 1861
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9010
|
| ''[[:d:Q25207022|Thomas McCarthy]]''
|
| 1868
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9011
|
| ''[[:d:Q25207026|John Matthias]]''
|
| 1878
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9012
|
| ''[[:d:Q25207027|Billy Matthews]]''
|
| 1883
| 1921
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9013
|
| ''[[:d:Q25207035|Robert Morris]]''
|
| 1875
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9014
|
| ''[[:d:Q25207038|John Neal]]''
|
| 1899
| 1974
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9015
|
| ''[[:d:Q25207045|Thomas Owen]]''
|
| 1861
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9016
|
| ''[[:d:Q25207059|John Roberts]]''
|
| 1858
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9017
|
| ''[[:d:Q25207062|Joseph Rogers]]''
|
| 1868
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9018
|
| ''[[:d:Q25207068|George Thomas]]''
|
| 1857
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9019
|
| ''[[:d:Q25207070|John Taylor]]''
|
| 1874
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9020
|
| ''[[:d:Q25207076|Dick Turner]]''
|
| 1866
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9021
|
| ''[[:d:Q25207077|Thomas Vaughan]]''
|
| 1864
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9022
|
| ''[[:d:Q25207080|Billy Williams]]''
|
| 1896
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9023
|
| ''[[:d:Q25207081|Edwin Williams]]''
|
| 1868
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9024
|
| ''[[:d:Q25207082|George Williams]]''
|
| 1879
| 1916
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9025
|
| ''[[:d:Q25207083|George Williams]]''
|
| 1862
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9026
|
| ''[[:d:Q25209820|Thomas Lynch]]''
|
| 1907
| 1976
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 9027
|
| ''[[:d:Q25342380|Mitch Fenner]]''
|
| 1946
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9028
|
| ''[[:d:Q25353794|Henry Folland]]''
|
| 1878
| 1926
| [[Waunarlwydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9029
| [[Fitxategi:Lauren Williams after the Tokyo Olympics.jpg|center|128px]]
| [[Lauren Williams (taekwondolaria)]]
|
| 1999
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 9030
|
| ''[[:d:Q25485241|Ammar Alfian]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9031
|
| ''[[:d:Q25558093|Jennifer Jones]]''
|
| 1976
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9032
|
| ''[[:d:Q25558134|Alex Harries]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9033
|
| ''[[:d:Q25558142|Arwel Davies]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9034
|
| ''[[:d:Q25558144|Eiry Palfrey]]''
|
| 1939
|
| [[Llanfihangel y Creuddyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9035
|
| ''[[:d:Q25558156|Alice Hooker-Stroud]]''
|
| 1984
|
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 9036
|
| ''[[:d:Q25558240|Eiry Thomas]]''
| aktore britainiarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9037
|
| ''[[:d:Q25558258|R. Alun Evans]]''
|
| 1936
| 2023
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9038
|
| ''[[:d:Q25558290|Cath Aran]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 9039
|
| ''[[:d:Q25558317|Nesdi Jones]]''
| egile abeslari britainiarra
| 1992
|
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9040
|
| ''[[:d:Q25558366|Owen Jones Ellis Nanney]]''
|
| 1790
| 1870
| ''[[:d:Q11051258|Bryncir]]''
|-
| style='text-align:right'| 9041
|
| ''[[:d:Q25558389|Dafydd ap Llewelyn Llwyd]]''
|
| 1522
| 1559
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 9042
|
| ''[[:d:Q25558390|Thomas Pryse]]''
|
|
| 1623
| [[Llandre]]
|-
| style='text-align:right'| 9043
| [[Fitxategi:Portrait of Richard Richards (4674581) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25559009|Richard Richards]]''
|
| 1787
| 1860
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9044
|
| ''[[:d:Q25559011|Ifan Gruffydd]]''
|
| 1951
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9045
|
| ''[[:d:Q25559026|Tony Lewis]]''
|
| 1937
| 2005
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 9046
|
| ''[[:d:Q25559048|Richard Vaughan]]''
|
| 1665
| 1734
| ''[[:d:Q17744231|Cors y Gedol Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 9047
|
| ''[[:d:Q25753062|Reginald Wynn Owen]]''
|
| 1876
| 1950
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 9048
|
| ''[[:d:Q25756678|Owen Morgan]]''
|
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9049
| [[Fitxategi:P1040167 crop (cropped) - John S. Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25824295|John S. Davies]]''
|
| 1940
| 2016
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 9050
| [[Fitxategi:Scott Ellaway filming OpusYou in 2016 (Photo by Clive Barda).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25858076|Scott Ellaway]]''
|
| 1981
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9051
|
| ''[[:d:Q25906323|Joel Makin]]''
|
| 1994
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9052
|
| ''[[:d:Q25927690|Chris Barber]]''
|
| 1941
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9053
|
| ''[[:d:Q25938069|Adrian Davies]]''
|
| 1966
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9054
| [[Fitxategi:Edward-Pryce-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26000446|Sir Edward Pryce-Jones, 1st Baronet]]''
|
| 1861
| 1926
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9055
| [[Fitxategi:3 37 Kiran Carlson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26132127|Kiran Carlson]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9056
|
| ''[[:d:Q26132784|Nigel Hurley]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9057
|
| ''[[:d:Q26156061|Tecwyn Ellis]]''
|
| 1918
| 2012
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 9058
| [[Fitxategi:Evan Mathew Richards AS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26208288|Evan Richards]]''
|
| 1821
| 1880
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9059
|
| ''[[:d:Q26208520|Gruffudd Lewis]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1997
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9060
|
| ''[[:d:Q26210728|Jonathan Worsley]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9061
|
| ''[[:d:Q26213540|Sioned James]]''
|
| 1974
| 2016
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9062
|
| ''[[:d:Q26219700|Jasmine Joyce]]''
|
| 1995
|
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 9063
|
| ''[[:d:Q26220911|Sam Cross]]''
|
| 1992
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9064
|
| ''[[:d:Q26250588|David Morgan]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9065
|
| ''[[:d:Q26251785|Lukas Carey]]''
|
| 1997
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9066
|
| ''[[:d:Q26253823|Einir Jones]]''
|
| 1950
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 9067
|
| ''[[:d:Q26253829|Arthur Thomas]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 9068
|
| ''[[:d:Q26265397|David Morris]]''
|
| 1800
| 1864
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9069
|
| ''[[:d:Q26271764|William Morris]]''
|
| 1811
| 1877
| [[Llangunnor]]
|-
| style='text-align:right'| 9070
|
| ''[[:d:Q26289884|James Gwynne-Holford]]''
|
| 1833
| 1916
| [[Llansantffraed]]
|-
| style='text-align:right'| 9071
|
| ''[[:d:Q26293080|Elfed Roberts]]''
|
| 1949
|
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 9072
|
| ''[[:d:Q26405093|George Nott]]''
|
| 1996
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 9073
|
| ''[[:d:Q26689655|Stephen Morris]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9074
|
| ''[[:d:Q26696072|John Evans]]''
|
| 1795
| 1864
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9075
|
| ''[[:d:Q26702229|Cecily Mackworth]]''
|
| 1911
| 2006
| [[Llantilio Pertholey]]
|-
| style='text-align:right'| 9076
|
| ''[[:d:Q26704328|Michael Bonacini]]''
|
| 1960
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 9077
|
| ''[[:d:Q26727497|Olwen Brogan]]''
|
| 1900
| 1989
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 9078
|
| ''[[:d:Q26754461|Arthur Davies]]''
|
| 1872
| 1942
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9079
|
| ''[[:d:Q26769421|John Henry Williams]]''
|
| 1887
| 1980
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9080
|
| ''[[:d:Q26775230|Jack Roberts]]''
|
| 1991
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9081
| [[Fitxategi:Pryce Lewis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26809927|Pryce Lewis]]''
|
| 1831
| 1911
| [[Newton (Bridgend)|Newton]]
|-
| style='text-align:right'| 9082
|
| ''[[:d:Q26818595|Gwenllian Davies]]''
| aktore britainiarra
|
| 2007
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 9083
|
| ''[[:d:Q26837633|Liam Angel]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9084
|
| ''[[:d:Q26837649|Kyle Copp]]''
|
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9085
|
| ''[[:d:Q26838543|Sean Griffiths]]''
|
| 1995
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9086
|
| ''[[:d:Q26838630|David Baynham]]''
|
| 1902
| 1974
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9087
|
| ''[[:d:Q26882238|Peter Edwards]]''
|
| 1947
| 2016
| [[Flint (Flintshire)|Flint]]
|-
| style='text-align:right'| 9088
|
| ''[[:d:Q26923804|Brad Thyer]]''
|
| 1993
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9089
| [[Fitxategi:Harrison Keddie 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26923806|Harrison Keddie]]''
|
| 1996
|
| [[Magor (Monmouthshire)|Magor]]
|-
| style='text-align:right'| 9090
|
| ''[[:d:Q26923857|Calvin Wellington]]''
|
| 1995
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9091
| [[Fitxategi:Regan Grace.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26923859|Regan Grace]]''
|
| 1996
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9092
|
| ''[[:d:Q26924699|Kevin Courtney]]''
|
| 1959
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9093
|
| ''[[:d:Q26970843|William Trevor Anthony]]''
|
| 1912
| 1984
| [[Tycroes]]
|-
| style='text-align:right'| 9094
|
| ''[[:d:Q26973563|Haf Llewelyn]]''
|
| 1964
|
| ''[[:d:Q5197202|Cwm Nantcol]]''
|-
| style='text-align:right'| 9095
|
| ''[[:d:Q26985026|Aimee Moran]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1994
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9096
|
| ''[[:d:Q26985252|Frederick Kynaston Barnes]]''
|
| 1828
| 1908
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 9097
|
| ''[[:d:Q27036912|Cwyfan]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 9098
|
| ''[[:d:Q27044313|Samuel Jones]]''
|
| 1898
| 1974
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 9099
|
| ''[[:d:Q27048861|Josh Helps]]''
|
| 1994
|
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 9100
|
| ''[[:d:Q27048869|Dafydd Hughes]]''
|
| 1996
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9101
|
| ''[[:d:Q27048999|Keelan Giles]]''
|
| 1998
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9102
|
| ''[[:d:Q27049185|Connor Farrer]]''
|
| 1995
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9103
| [[Fitxategi:2022-06-13 Play-offs (2022 Premier League Darts) by Sandro Halank–038.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27057756|Jonny Clayton]]''
|
| 1974
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9104
| [[Fitxategi:Stephen Goss.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27058417|Stephen Goss]]''
|
| 1964
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9105
|
| ''[[:d:Q27062496|Audrey Williams]]''
|
| 1902
| 1978
| [[Dinas Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 9106
|
| ''[[:d:Q27064081|Phyllis Linton]]''
| igerilari britainiarra
| 1929
| 2023
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9107
| [[Fitxategi:St Hychan's Church, Eglwys Llanychan, Rhuthun, Sir Ddinbych, Cymru, Wales 09.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27067380|Hychan]]''
|
|
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9108
| [[Fitxategi:James Ball (2016).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27068512|James Ball]]''
|
| 1991
|
| [[Ponthir]]
|-
| style='text-align:right'| 9109
|
| ''[[:d:Q27070262|Greg Holmes]]''
|
| 1993
|
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 9110
|
| ''[[:d:Q27074279|Gwyn Llewelyn]]''
|
| 1942
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9111
| [[Fitxategi:Gerard Storm (1974).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27106535|Gerard Storm]]''
| politikari belgikarra
| 1918
| 2002
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9112
|
| ''[[:d:Q27140407|Siân Eirian Rees Davies]]''
|
| 1981
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9113
|
| ''[[:d:Q27140454|Siân Lewis]]''
| idazle britainiarra
| 1945
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9114
|
| ''[[:d:Q27206071|Sam Jones]]''
|
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9115
| [[Fitxategi:Y Naturiaethwr Twm Elias yn Rhuthun Ebrill 2017 RO.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27230339|Twm Elias]]''
|
| 1947
|
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 9116
| [[Fitxategi:Richards, Dave.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27306153|Dave Richards]]''
| futbolari britainiarra
| 1993
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9117
|
| ''[[:d:Q27460689|Cyril Percival]]''
|
| 1889
| 1948
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9118
| [[Fitxategi:Manon Lloyd - 2017 Tour Series (Motherwell, pre-race).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27494205|Manon Lloyd]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1996
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9119
|
| ''[[:d:Q27517561|Gruffydd Aled Williams]]''
|
| 1943
|
| [[Dinmael]]
|-
| style='text-align:right'| 9120
| [[Fitxategi:Elen Roger Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27553597|Elen Roger Jones]]''
|
| 1908
| 1999
| ''[[:d:Q6761826|Marian-glas]]''
|-
| style='text-align:right'| 9121
|
| ''[[:d:Q27579892|John Cooper]]''
| xakelari britainiarra
| 1954
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9122
|
| ''[[:d:Q27588652|Lisa Forey]]''
|
| 1977
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 9123
|
| ''[[:d:Q27628129|Jackson Page]]''
|
| 2001
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 9124
|
| ''[[:d:Q27636890|Marion Purcell]]''
|
| 1960
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 9125
|
| ''[[:d:Q27655866|Caroline Taylor]]''
|
| 1973
|
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9126
|
| ''[[:d:Q27655874|Hannah Smith]]''
|
| 1986
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9127
|
| ''[[:d:Q27661910|Harry Toft]]''
|
| 1881
| 1951
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9128
|
| ''[[:d:Q27663652|Richard Lancaster]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9129
|
| ''[[:d:Q27666574|Ruth Martin-Jones]]''
|
| 1947
|
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9130
|
| ''[[:d:Q27671285|Howard Davies]]''
|
| 1944
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9131
|
| ''[[:d:Q27733807|Jed Davies]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9132
|
| ''[[:d:Q27734045|Finlay Wood]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9133
|
| ''[[:d:Q27793332|Jordan Hart]]''
| badminton jokalari britainiarra
| 1995
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9134
|
| ''[[:d:Q27824216|Thomas Buckland]]''
|
| 1870
| 1932
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9135
|
| ''[[:d:Q27824219|Richard Jarrett]]''
|
| 1870
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9136
| [[Fitxategi:Ben Whitehouse 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27825230|Ben Whitehouse]]''
|
| 1990
|
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 9137
|
| ''[[:d:Q27825483|Sir Richard Price Puleston, 1st Baronet]]''
|
| 1765
| 1840
| ''[[:d:Q26213230|Bryn y Pys Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 9138
|
| ''[[:d:Q27827594|Henry Robins]]''
|
|
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9139
|
| ''[[:d:Q27830996|Courtney Davies]]''
|
| 1994
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9140
|
| ''[[:d:Q27838011|Andrew Davies]]''
|
| 1967
|
| [[Caldicot (Monmouthshire)|Caldicot]]
|-
| style='text-align:right'| 9141
| [[Fitxategi:Gareth Powell, British-born Australian publisher, journalist, author, and editor, 1967.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q27861839|Gareth Powell]]''
|
| 1934
| 2016
| [[Caerwys]]
|-
| style='text-align:right'| 9142
|
| ''[[:d:Q27861969|Henry Morris Pryce-Jones]]''
|
| 1878
| 1952
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9143
|
| ''[[:d:Q27863975|Ed Thomas]]''
|
| 1961
|
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 9144
|
| ''[[:d:Q27876622|Frances Môn Jones]]''
|
| 1919
| 2000
| [[Broughton (Flintshire)|Broughton]]
|-
| style='text-align:right'| 9145
|
| ''[[:d:Q27876643|Dora Herbert Jones]]''
|
| 1890
| 1974
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 9146
| [[Fitxategi:Penelope Fillon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27898910|Penelope Fillon]]''
|
| 1955
|
| [[Llanover]]
|-
| style='text-align:right'| 9147
|
| ''[[:d:Q27922155|Ernest William Jones]]''
|
| 1870
| 1941
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 9148
|
| ''[[:d:Q27922515|Michael Forrest]]''
|
| 1932
| 2004
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9149
| [[Fitxategi:Yr Eglwys Wen Dinbych St Marcella 06.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q27924032|Marchell]]''
|
| 610
|
| [[Bangor-on-Dee]]
|-
| style='text-align:right'| 9150
| [[Fitxategi:Bellignies - Grand Prix des Marbriers, 25 août 2015 (A074).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q27924815|Edward Laverack]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1994
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9151
|
| ''[[:d:Q27947670|Annemarie Lewis Thomas]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9152
| [[Fitxategi:Nefydd (William Roberts).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27967959|William Roberts]]''
|
| 1813
| 1872
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9153
|
| ''[[:d:Q27969093|Wendy Price]]''
|
| 1972
|
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 9154
|
| ''[[:d:Q27970129|Owen John Owen]]''
|
| 1867
| 1960
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9155
|
| ''[[:d:Q27971201|John Phillips]]''
|
| 1810
| 1877
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9156
|
| ''[[:d:Q27971230|John Pugh]]''
|
| 1783
| 1839
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 9157
| [[Fitxategi:Portrait of Cadfan (4671203).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27972098|Hugh Williams]]''
|
| 1807
| 1870
| [[Bryn-crug]]
|-
| style='text-align:right'| 9158
|
| ''[[:d:Q27972897|Rosemary Barrow]]''
|
| 1968
| 2016
| [[Skewen]]
|-
| style='text-align:right'| 9159
|
| ''[[:d:Q27972899|Roger Howells]]''
| futbolari britainiarra
| 1931
| 1975
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9160
|
| ''[[:d:Q27981378|Jonny Duddle]]''
|
| 1979
|
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9161
|
| ''[[:d:Q27982248|Billy James]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 1980
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9162
| [[Fitxategi:Tori James with Rhodri Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27995602|Tori James]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9163
|
| ''[[:d:Q27995652|Philip Archibald Gibbs]]''
|
| 1893
| 1960
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 9164
|
| ''[[:d:Q27998774|Izaak Duffy]]''
|
| 1989
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9165
| [[Fitxategi:Betty Campbell head 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28003067|Betty Campbell]]''
|
| 1934
| 2017
| [[Butetown]]
|-
| style='text-align:right'| 9166
|
| ''[[:d:Q28011841|John Ralph Michell]]''
|
| 1861
| 1947
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9167
|
| ''[[:d:Q28018188|Betty Morgan]]''
|
| 1942
|
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 9168
| [[Fitxategi:Jack Price BC.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28024777|John Price]]''
|
| 1883
| 1956
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9169
|
| ''[[:d:Q28026597|John Roberts]]''
|
| 1731
| 1806
| [[Llanaelhaern]]
|-
| style='text-align:right'| 9170
|
| ''[[:d:Q28028557|Paul Panton]]''
|
| 1758
| 1822
| [[Bagillt]]
|-
| style='text-align:right'| 9171
|
| ''[[:d:Q28035448|Cecil Smith]]''
|
| 1936
| 2016
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9172
|
| ''[[:d:Q28037263|Amanda James]]''
| igerilari britainiarra
| 1960
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9173
|
| ''[[:d:Q28037345|Anne Adams]]''
| igerilari britainiarra
| 1960
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9174
|
| ''[[:d:Q28043251|Rachel Owen]]''
|
| 1968
| 2016
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9175
|
| ''[[:d:Q28044426|Mary Grierson]]''
|
| 1912
| 2012
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9176
|
| ''[[:d:Q28045011|Terry James]]''
|
| 1933
| 2016
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 9177
| [[Fitxategi:Luke Price 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28047804|Luke Price]]''
|
| 1995
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9178
|
| ''[[:d:Q28047860|Harry Gould]]''
|
| 1914
| 2000
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9179
|
| ''[[:d:Q28059338|Jermaine Asare]]''
|
| 1983
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9180
|
| ''[[:d:Q28065152|Ron Howells]]''
| futbolari britainiarra (1935-2014)
| 1935
| 2014
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 9181
| [[Fitxategi:Jason Shepherd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28086082|Jason Shepherd]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9182
| [[Fitxategi:Peter Anthony Freeman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28086085|Peter Anthony Freeman]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9183
|
| ''[[:d:Q28091599|Trefor Beasley]]''
|
| 1918
| 1994
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9184
|
| ''[[:d:Q28105546|John K. Davies]]''
|
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9185
|
| ''[[:d:Q28115294|Ellis Stanbury]]''
|
| 1931
| 2007
| ''[[:d:Q1152204|South Glamorgan]]''
|-
| style='text-align:right'| 9186
|
| ''[[:d:Q28124208|Chris Blake]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9187
|
| ''[[:d:Q28151696|Rhian Griffiths]]''
|
| 1994
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9188
| [[Fitxategi:Sparky Harris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28151842|Mark Harris]]''
|
| 1998
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9189
|
| ''[[:d:Q28160608|Ivor Hughes]]''
|
| 1939
| 1966
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 9190
|
| ''[[:d:Q28180374|Russell P. Hughes]]''
| ikertzailea
| 1946
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 9191
|
| ''[[:d:Q28308507|John Haydn Davies]]''
|
| 1905
| 1991
| [[Blaencwm]]
|-
| style='text-align:right'| 9192
|
| ''[[:d:Q28312659|Ilan]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9193
|
| ''[[:d:Q28312981|Joseph Davies]]''
|
| 1880
| 1954
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9194
|
| ''[[:d:Q28354969|Stewart Williams]]''
|
| 1925
| 2011
| [[Roath]]
|-
| style='text-align:right'| 9195
|
| ''[[:d:Q28354972|Richard Elwyn Hughes]]''
|
| 1928
| 2015
| [[Rhayader]]
|-
| style='text-align:right'| 9196
|
| ''[[:d:Q28356929|Ted Breeze Jones]]''
|
| 1929
| 1997
| ''[[:d:Q20597403|Manod]]''
|-
| style='text-align:right'| 9197
|
| ''[[:d:Q28360693|Thomas Redvers Llewellyn]]''
|
| 1901
| 1976
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 9198
|
| ''[[:d:Q28360696|Eric Sunderland]]''
|
| 1930
| 2010
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 9199
|
| ''[[:d:Q28360706|William (John) Morgan]]''
|
| 1846
| 1918
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 9200
|
| ''[[:d:Q28360712|Thomas Evan Watkins]]''
|
| 1801
| 1889
| [[Llanfoist]]
|-
| style='text-align:right'| 9201
|
| ''[[:d:Q28360713|John Jenkyn Morgan]]''
|
| 1875
| 1961
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 9202
|
| ''[[:d:Q28360720|Henry John Randall]]''
|
| 1877
| 1964
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9203
|
| ''[[:d:Q28360726|David Roberts]]''
|
| 1875
| 1956
| [[Llanymawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 9204
|
| ''[[:d:Q28360731|David John Roberts]]''
|
| 1883
| 1956
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9205
| [[Fitxategi:Bob Roberts, Tai'r Felin, album cover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360736|Robert Roberts]]''
|
| 1870
| 1951
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9206
|
| ''[[:d:Q28360740|George Isaac Thomas]]''
|
| 1895
| 1941
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 9207
|
| ''[[:d:Q28360744|William Phillip Thomas]]''
|
| 1861
| 1954
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 9208
|
| ''[[:d:Q28360754|Thomas Glyn Walters]]''
|
| 1890
| 1970
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 9209
|
| ''[[:d:Q28360757|John Williams]]''
|
| 1872
| 1944
| ''[[:d:Q11015816|Rhostryfan]]''
|-
| style='text-align:right'| 9210
|
| ''[[:d:Q28360762|Robert John Williams]]''
|
| 1891
| 1967
| [[Trawsfynydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9211
|
| ''[[:d:Q28360793|Alice Matilda Langland Williams]]''
|
| 1867
| 1950
| [[Oystermouth]]
|-
| style='text-align:right'| 9212
|
| ''[[:d:Q28360830|Thomas Oswald Williams]]''
|
| 1888
| 1965
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 9213
|
| ''[[:d:Q28360838|William Owen]]''
|
| 1762
| 1853
| [[Llantrisant (Anglesey)|Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 9214
|
| ''[[:d:Q28360844|Edward Walter Rees]]''
|
| 1881
| 1940
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 9215
|
| ''[[:d:Q28360848|Howell Roberts]]''
|
| 1840
| 1922
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 9216
| [[Fitxategi:Rev. Peter Williams (Pedr Hir), Liverpool (5293994).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360853|Peter Williams]]''
|
| 1847
| 1922
| [[Llanynys]]
|-
| style='text-align:right'| 9217
| [[Fitxategi:Wynebddalen Hanes Bywyd Thomas Williams, Capelulo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360856|Thomas Williams]]''
|
|
| 1855
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 9218
|
| ''[[:d:Q28360860|John Roberts]]''
|
| 1899
| 1979
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 9219
|
| ''[[:d:Q28360862|Thomas Davies]]''
|
| 1851
| 1924
| ''[[:d:Q5201424|Abercywarch]]''
|-
| style='text-align:right'| 9220
|
| ''[[:d:Q28360874|Lewis Meredith]]''
|
| 1826
| 1891
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 9221
|
| ''[[:d:Q28360879|David Michael]]''
|
| 1842
| 1913
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 9222
|
| ''[[:d:Q28360881|Evan Morgan]]''
|
| 1846
| 1920
| [[Morfa Bychan]]
|-
| style='text-align:right'| 9223
| [[Fitxategi:Portrait of John Rhys Morgan, D.D (4670414).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360885|John Rhys Morgan]]''
|
| 1822
| 1900
| [[Lisvane]]
|-
| style='text-align:right'| 9224
|
| ''[[:d:Q28360890|William Morgan]]''
|
| 1819
| 1878
| [[Cefn-coed-y-cymmer|Cefn Coed y Cymer]]
|-
| style='text-align:right'| 9225
|
| ''[[:d:Q28360900|William Moses]]''
|
| 1742
| 1824
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9226
| [[Fitxategi:Owen Griffith Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360904|Owen Griffith Owen]]''
|
| 1847
| 1916
| [[Pant Glas]]
|-
| style='text-align:right'| 9227
| [[Fitxategi:Richard Jones Owen, 'Glaslyn' (5449759) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360913|Richard Jones Owen]]''
|
| 1831
| 1909
| [[Llanfrothen]]
|-
| style='text-align:right'| 9228
| [[Fitxategi:Robert Owen (Eyron Gwyllt Walia).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28360916|Robert Owen]]''
|
| 1803
| 1870
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9229
|
| ''[[:d:Q28360918|William Owen]]''
|
| 1788
| 1838
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 9230
|
| ''[[:d:Q28360923|William Owen]]''
|
| 1789
| 1841
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 9231
| [[Fitxategi:Portrait of W. Owen Prysgol (4670429).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361196|William Owen]]''
|
| 1813
| 1893
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9232
|
| ''[[:d:Q28361200|David Parry]]''
|
| 1835
| 1870
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9233
|
| ''[[:d:Q28361205|Harri Parri]]''
|
| 1709
| 1800
| [[Llanfihangel-yng-Ngwynfa]]
|-
| style='text-align:right'| 9234
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Parry neu Robyn Ddu Eryri (4673403).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361334|Robert Parry]]''
|
| 1804
| 1892
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9235
|
| ''[[:d:Q28361336|Thomas Parry]]''
|
|
| 1874
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 9236
| [[Fitxategi:Portrait of Benjamin Price Cymro Bach (4671821).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361346|Benjamin Price]]''
|
| 1792
| 1854
| [[Llanwenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9237
|
| ''[[:d:Q28361349|David Price]]''
|
| 1804
| 1874
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 9238
|
| ''[[:d:Q28361353|Thomas Walter Price]]''
|
| 1829
| 1869
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 9239
|
| ''[[:d:Q28361357|John Price]]''
|
| 1803
| 1887
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 9240
|
| ''[[:d:Q28361361|John William Prichard]]''
|
| 1749
| 1829
| [[Llanddaniel Fab]]
|-
| style='text-align:right'| 9241
| [[Fitxategi:Portrait of William Thomas Rees, 'Alaw Ddu' (4670485).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361371|William Thomas Rees]]''
|
| 1838
| 1904
| ''[[:d:Q20592884|Pwll-y-glaw]]''
|-
| style='text-align:right'| 9242
|
| ''[[:d:Q28361374|Jonathan Owain Reynolds]]''
|
| 1814
| 1891
| [[Llanwinio]]
|-
| style='text-align:right'| 9243
|
| ''[[:d:Q28361384|John Richards]]''
|
| 1843
| 1901
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9244
|
| ''[[:d:Q28361388|Griffith Roberts]]''
|
| 1846
| 1915
| ''[[:d:Q5623909|Gwytherin]]''
|-
| style='text-align:right'| 9245
| [[Fitxategi:Portrait of John Roberts, harpist, of Newtown (4670503) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361398|John Roberts]]''
|
| 1816
| 1894
| [[Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch]]
|-
| style='text-align:right'| 9246
| [[Fitxategi:Iolo Caernarfon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361402|John John Roberts]]''
|
| 1840
| 1914
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 9247
|
| ''[[:d:Q28361405|Lewis Roberts]]''
|
| 1756
| 1844
| ''[[:d:Q6661176|Llandecwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 9248
|
| ''[[:d:Q28361407|Richard Roberts]]''
|
| 1818
| 1876
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 9249
| [[Fitxategi:Richard Gwylfa Roberts.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361412|Richard Roberts]]''
|
| 1871
| 1935
| [[Penmaenmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 9250
| [[Fitxategi:Thomas Rowland Roberts (Asaph).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361414|Thomas Rowland Roberts]]''
|
| 1857
| 1940
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 9251
| [[Fitxategi:Thomas Roberts, Scorpion (4974950).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361417|Thomas Roberts]]''
|
| 1816
| 1887
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 9252
|
| ''[[:d:Q28361425|David Rowland(S)]]''
|
| 1782
| 1820
| ''[[:d:Q5446229|Ffos-y-ffin]]''
|-
| style='text-align:right'| 9253
|
| ''[[:d:Q28361431|Henry Rowlands]]''
|
| 1832
| 1903
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 9254
| [[Fitxategi:David Samuel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361434|David Samuel]]''
|
| 1856
| 1921
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9255
|
| ''[[:d:Q28361438|David Saunders]]''
|
| 1769
| 1840
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 9256
| [[Fitxategi:Portrait of D. Rhys Stephen (4672025).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361446|David Rhys Stephen]]''
|
| 1807
| 1852
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9257
| [[Fitxategi:Portrait of R. D. Thomas (4672710).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361448|Robert David Thomas]]''
|
| 1817
| 1888
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 9258
| [[Fitxategi:Cochfarf.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361456|Edward Thomas]]''
|
| 1853
| 1912
| [[Bettws (Bridgend)|Bettws]]
|-
| style='text-align:right'| 9259
|
| ''[[:d:Q28361459|Thomas Emlyn Thomas]]''
|
| 1822
| 1846
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 9260
|
| ''[[:d:Q28361462|Evan Thomas]]''
|
| 1795
| 1867
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 9261
|
| ''[[:d:Q28361464|Hugh Evan Thomas]]''
|
| 1830
| 1889
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9262
|
| ''[[:d:Q28361468|Francis Thomas]]''
|
| 1726
| 1796
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 9263
|
| ''[[:d:Q28361471|Jenkin Thomas]]''
|
| 1746
| 1807
| [[Margam]]
|-
| style='text-align:right'| 9264
|
| ''[[:d:Q28361476|John Thomas]]''
|
| 1742
| 1818
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 9265
|
| ''[[:d:Q28361479|John Thomas]]''
|
| 1813
| 1866
| ''[[:d:Q13130710|Pentre Gwenlais]]''
|-
| style='text-align:right'| 9266
|
| ''[[:d:Q28361482|John Thomas]]''
|
| 1839
| 1921
| ''[[:d:Q13126078|Blaenannerch]]''
|-
| style='text-align:right'| 9267
| [[Fitxategi:Portrait of Mr. John Thomas (Eifionydd) (4671487).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361486|John Thomas]]''
|
| 1848
| 1922
| ''[[:d:Q13130691|Penmorfa]]''
|-
| style='text-align:right'| 9268
|
| ''[[:d:Q28361492|Arthur Simon Thomas]]''
|
| 1865
| 1935
| ''[[:d:Q5189931|Crugybar]]''
|-
| style='text-align:right'| 9269
|
| ''[[:d:Q28361498|Rowland Walter]]''
|
| 1819
| 1884
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9270
|
| ''[[:d:Q28361501|Abraham Williams]]''
|
| 1755
| 1828
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 9271
| [[Fitxategi:Robert Arthur Williams (Berw).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361504|Robert Arthur Williams]]''
|
| 1854
| 1926
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9272
| [[Fitxategi:Portrait of 'Gwynionydd' (4672166).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361508|Benjamin Williams]]''
|
| 1821
| 1891
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 9273
| [[Fitxategi:John Williams (Ceulanydd).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361511|John Ceulanydd Williams]]''
|
| 1851
| 1899
| [[Tal-y-bont (Ceredigion)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 9274
|
| ''[[:d:Q28361514|David Williams]]''
|
| 1796
| 1823
| [[Llanwnnen]]
|-
| style='text-align:right'| 9275
| [[Fitxategi:Portrait of R. H. Williams, Menai Bridge (Corfanydd) (4671218).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361519|Robert Herbert Williams]]''
|
| 1805
| 1876
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9276
| [[Fitxategi:H Cernyw Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361522|Hugh Williams]]''
|
| 1843
| 1937
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 9277
|
| ''[[:d:Q28361528|John Williams]]''
|
| 1811
| 1891
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 9278
|
| ''[[:d:Q28361531|John Williams]]''
|
| 1740
| 1821
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 9279
|
| ''[[:d:Q28361538|John Williams]]''
|
| 1800
| 1871
| [[Llanddoged]]
|-
| style='text-align:right'| 9280
| [[Fitxategi:John Williams (Gorfyniawc o Arfon, 1814-78) NLW3362955.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361542|John Williams]]''
|
| 1814
| 1878
| [[Tal-y-bont (Bangor)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 9281
| [[Fitxategi:Lewis William.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361547|Lewis William(S)]]''
|
| 1774
| 1862
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 9282
| [[Fitxategi:Dafydd Rhys Williams (Index).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28361685|Dafydd Rhys Williams]]''
|
| 1851
| 1931
| [[Cefn-coed-y-cymmer|Cefn Coed y Cymer]]
|-
| style='text-align:right'| 9283
|
| ''[[:d:Q28361688|Richard Williams]]''
|
| 1790
| 1839
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9284
|
| ''[[:d:Q28361692|Richard Williams]]''
|
| 1842
| 1917
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 9285
|
| ''[[:d:Q28361695|Foulk Robert Williams]]''
|
| 1774
| 1870
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 9286
|
| ''[[:d:Q28361697|Robert Williamson]]''
|
| 1807
| 1852
| [[Halkyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9287
|
| ''[[:d:Q28361705|Thomas Williams]]''
|
| 1774
| 1814
| [[Llanbedrog]]
|-
| style='text-align:right'| 9288
|
| ''[[:d:Q28361707|Thomas Williams]]''
|
| 1807
| 1894
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 9289
|
| ''[[:d:Q28361711|Daniel Thomas Williams]]''
|
| 1820
| 1876
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9290
|
| ''[[:d:Q28361717|Thomas Williams]]''
|
| 1821
| 1855
| [[Bodfari]]
|-
| style='text-align:right'| 9291
|
| ''[[:d:Q28361719|William Williams]]''
|
| 1768
| 1836
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 9292
|
| ''[[:d:Q28361723|William Williams]]''
|
| 1769
| 1847
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 9293
|
| ''[[:d:Q28361726|William Williams]]''
|
| 1800
| 1868
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 9294
|
| ''[[:d:Q28407622|Edla Spencer-Churchill, Duchess of Marlborough]]''
|
| 1968
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9295
|
| ''[[:d:Q28416510|William Warrington]]''
|
| 1735
| 1824
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9296
|
| ''[[:d:Q28421887|Nick Kenny]]''
|
| 1993
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9297
|
| ''[[:d:Q28472304|Alfred Oliver]]''
|
| 1882
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9298
|
| ''[[:d:Q28474403|Billy McBryde]]''
|
| 1996
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9299
|
| ''[[:d:Q28509045|Charles Evans]]''
|
| 1897
| 1939
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9300
|
| ''[[:d:Q28510956|Richard Bowen]]''
|
| 1957
|
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 9301
|
| ''[[:d:Q28523296|David Dilwyn John]]''
|
| 1901
| 1995
| [[St Brides Major (komunitatea)|St Brides Major]]
|-
| style='text-align:right'| 9302
|
| ''[[:d:Q28528581|Arthur Gimblett]]''
|
| 1889
| 1957
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9303
|
| ''[[:d:Q28531012|William Price]]''
|
| 1869
| 1937
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 9304
|
| ''[[:d:Q28531231|Samuel Elliott]]''
|
| 1860
| 1933
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 9305
| [[Fitxategi:Lucie Jones Red Carpet Kyiv 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28533369|Lucie Jones]]''
| abeslari britainiarra
| 1991
|
| [[Pentyrch]]
|-
| style='text-align:right'| 9306
|
| ''[[:d:Q28549773|Joe Hughes]]''
|
| 1898
|
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 9307
|
| ''[[:d:Q28560642|Morgan Morgans]]''
|
| 1814
|
| [[Llanddeusant (Carmarthenshire)|Llanddeusant]]
|-
| style='text-align:right'| 9308
|
| ''[[:d:Q28600252|Wayne Curtis]]''
| futbolari britainiarra (1967-)
| 1967
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9309
| [[Fitxategi:Mary Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28600790|Mary Williams]]''
|
| 1887<br/>1883
| 1977
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9310
| [[Fitxategi:SHIMMER Volume 88 - Nixon Newell 01 (cropped2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28648730|Tegan Nox]]''
| borrokalari profesionala britainiarra
| 1994
|
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 9311
|
| ''[[:d:Q28710231|Dewi Humphreys]]''
|
| 1947
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9312
| [[Fitxategi:Sion Trefor (m. 1589) Gresffordd. John Trevor (d. 1589) Gresford Church, Cymru Wales.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28731295|Sion Trevor]]''
|
|
| 1589
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 9313
| [[Fitxategi:2016 2017 UCI Track World Cup Apeldoorn 234.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28736423|Joe Holt]]''
|
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9314
|
| ''[[:d:Q28741101|Cyril Lewis]]''
| futbolari britainiarra
| 1909
| 1999
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 9315
|
| ''[[:d:Q28748041|David Collier]]''
| futbolari britainiarra
| 1957
| 2021
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 9316
|
| ''[[:d:Q28752872|Doreen Vermeulen-Cranch]]''
|
| 1915
| 2011
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 9317
|
| ''[[:d:Q28756399|Matthew Aubrey]]''
|
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9318
|
| ''[[:d:Q28777314|André Hue]]''
|
| 1923
| 2005
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9319
|
| ''[[:d:Q28784496|Charley Edge]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9320
|
| ''[[:d:Q28823400|Huw O. Pritchard]]''
|
| 1928
| 2019
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9321
|
| ''[[:d:Q28853738|Ifan Phillips]]''
|
| 1996
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9322
|
| ''[[:d:Q28861574|Ryan Conbeer]]''
|
| 1999
|
| [[Saundersfoot]]
|-
| style='text-align:right'| 9323
|
| ''[[:d:Q28867970|Declan Smith]]''
|
| 1997
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9324
|
| ''[[:d:Q28867978|Frank Squires]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 1988
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9325
|
| ''[[:d:Q28868083|Robert Jones]]''
|
| 1803
| 1850
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 9326
|
| ''[[:d:Q28870673|Jay Baker]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9327
|
| ''[[:d:Q28870726|Billy Reeves]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9328
|
| ''[[:d:Q28870737|Louis Ford]]''
|
| 1914
| 1980
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9329
| [[Fitxategi:Peter Rawlinson (46522523975).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28873696|Peter Rawlinson]]''
|
| 2000
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9330
|
| ''[[:d:Q28911822|Jason Gummer]]''
| futbolari britainiarra
| 1967
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 9331
|
| ''[[:d:Q28922150|Wyn Thomas]]''
|
| 1929
| 2017
| [[Penparcau]]
|-
| style='text-align:right'| 9332
| [[Fitxategi:El Jones Halifax poet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28935078|El Jones]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9333
|
| ''[[:d:Q28935566|Leonora Brito]]''
|
| 1954
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9334
| [[Fitxategi:Stefan Leyshon portrait.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q28952252|Stefan Leyshon]]''
|
| 1972
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9335
|
| ''[[:d:Q28968013|Don Punch]]''
|
| 1956
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 9336
|
| ''[[:d:Q28972086|John Audland]]''
|
| 1852
| 1931
| [[Tintern]]
|-
| style='text-align:right'| 9337
|
| ''[[:d:Q28980561|Tony Day]]''
| igerilari britainiarra
| 1965
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 9338
|
| ''[[:d:Q29021227|Selina Rushbrook]]''
|
| 1880
| 1907
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9339
| [[Fitxategi:Brychan Llyr, Jess.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29023727|Brychan Llŷr]]''
|
| 1970
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9340
|
| ''[[:d:Q29029634|John Puleston]]''
|
| 1401
| 1551
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9341
| [[Fitxategi:Jenkins, Roger 1981-06-20.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29034214|Roger Jenkins]]''
|
| 1940
| 2021
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 9342
| [[Fitxategi:Luke Pearce Italy 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29048134|Luke Pearce]]''
|
| 1987
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 9343
|
| ''[[:d:Q29052057|Connor Brown]]''
|
| 1997
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 9344
|
| ''[[:d:Q29052058|Oliver Pike]]''
|
| 1998
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9345
|
| ''[[:d:Q29447102|Randall Baker]]''
|
| 1944
| 2020
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9346
|
| ''[[:d:Q29530855|Julie Keeble]]''
|
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9347
|
| ''[[:d:Q29545039|Michael J. Lewis]]''
| musikagile britainiarra
| 1939
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9348
|
| ''[[:d:Q29578277|John Huw Lewis]]''
|
| 1931
| 2008
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 9349
|
| ''[[:d:Q29642353|Beverley Beech]]''
|
| 1944
| 2023
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 9350
|
| ''[[:d:Q29643012|Jack Howell]]''
|
| 1926
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9351
|
| ''[[:d:Q29643019|Jeff Hughes]]''
|
| 1965
| 2018
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 9352
|
| ''[[:d:Q29643376|Michael Oliver]]''
|
| 1925
| 2015
| [[Borth]]<br/>[[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9353
|
| ''[[:d:Q29643800|Martin Williams]]''
|
| 1947
| 2020
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 9354
|
| ''[[:d:Q29869245|Dafydd Dafis]]''
|
| 1958
| 2017
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 9355
|
| ''[[:d:Q29904560|John Potter]]''
|
| 1830
| 1868
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9356
|
| ''[[:d:Q29907467|Seb Davies]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9357
|
| ''[[:d:Q29907504|Rhun Williams]]''
|
| 1997
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9358
| [[Fitxategi:Stephen Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29919894|Stephen Williams]]''
|
| 1963
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9359
|
| ''[[:d:Q29948275|Rosalind Rusbridge]]''
|
| 1915
| 2004
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9360
|
| ''[[:d:Q29952260|Brett Johns]]''
|
| 1992
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9361
|
| ''[[:d:Q29956338|D. F. Brewer]]''
|
| 1925
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9362
|
| ''[[:d:Q29959653|Tom Wrigley]]''
|
| 1992
|
| [[Chirk|Y Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 9363
|
| ''[[:d:Q29966512|Edith Downing]]''
|
| 1857
| 1931
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9364
|
| ''[[:d:Q30005191|Sioned Harries]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1989
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9365
|
| ''[[:d:Q30052727|Rachel Taylor]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1983
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9366
|
| ''[[:d:Q30069829|Roger Moore]]''
|
| 1944
|
| [[Gower penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 9367
|
| ''[[:d:Q30105096|John Thomas]]''
|
| 1806
| 1874
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 9368
|
| ''[[:d:Q30110173|Jack Windsor Lewis]]''
|
| 1926
| 2021
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9369
|
| ''[[:d:Q30118010|Rhodri Lovett]]''
|
| 1982
|
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 9370
|
| ''[[:d:Q30121081|Morwyn Brebner]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9371
|
| ''[[:d:Q30122028|Rhys Thomas]]''
|
| 1979
|
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 9372
|
| ''[[:d:Q30122062|Tom Davies]]''
|
| 1993
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9373
|
| ''[[:d:Q30122379|Leon Brown]]''
|
| 1996
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9374
|
| ''[[:d:Q30122806|Albert Derrick]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
| 2022
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9375
| [[Fitxategi:Michael Lieber.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30122913|Michael Lieber]]''
| aktore britainiarra
| 1988
|
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 9376
|
| ''[[:d:Q30157831|Gwyn Harries-Jenkins]]''
|
| 1931
|
| [[Risca]]
|-
| style='text-align:right'| 9377
| [[Fitxategi:Official portrait of Anna McMorrin MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30164279|Anna McMorrin]]''
| politikari britainiarra
| 1971
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9378
| [[Fitxategi:Official portrait of Tonia Antoniazzi crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30165536|Tonia Antoniazzi]]''
|
| 1971
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9379
| [[Fitxategi:Official portrait of Ben Lake crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30172752|Ben Lake]]''
| politikari britainiarra
| 1993
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9380
|
| ''[[:d:Q30219424|Chris Mottershead]]''
|
| 1958
|
| [[Cowbridge]]
|-
| style='text-align:right'| 9381
|
| ''[[:d:Q30303313|Martin Conway]]''
| historialari britainiarra
| 1960
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9382
|
| ''[[:d:Q30321004|Robert Childs]]''
|
| 1957
|
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 9383
|
| ''[[:d:Q30323317|Scott Barley]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9384
|
| ''[[:d:Q30323462|Carl Hopgood]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9385
|
| ''[[:d:Q30344574|Geraint Dyfnallt Owen]]''
|
| 1908
| 1993
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9386
| [[Fitxategi:Shipyard Sally Pic.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q30500638|Joan Cowick]]''
|
| 1912
| 2004
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9387
| [[Fitxategi:Jack Marshman at UFC 230.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30502234|Jack Marshman]]''
|
| 1989
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 9388
|
| ''[[:d:Q30605435|Brinley Rees]]''
|
| 1916
| 2001
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 9389
|
| ''[[:d:Q30609027|William Ellis Williams]]''
|
| 1881
| 1962
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 9390
|
| ''[[:d:Q30609165|Billy Hughes]]''
| futbolari britainiarra (1920-1995)
| 1920
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9391
|
| ''[[:d:Q30609386|Tom Green]]''
|
| 1900
| 1974
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9392
|
| ''[[:d:Q30612083|John Davies]]''
|
|
| 1694
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9393
| [[Fitxategi:Manon Williams Croeso Cymru.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q31358720|Manon Antoniazzi]]''
|
| 1965
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9394
|
| ''[[:d:Q31358728|Ryan Kift]]''
|
| 1977
|
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 9395
|
| ''[[:d:Q31358769|Myfyr Isaac]]''
|
| 1954
|
| ''[[:d:Q3400083|Llanafan]]''
|-
| style='text-align:right'| 9396
|
| ''[[:d:Q31358792|Wil Tân]]''
|
|
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 9397
|
| ''[[:d:Q31358808|Hefin Huws]]''
|
| 1964
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9398
|
| ''[[:d:Q31358836|Iestyn Jones]]''
|
| 1963
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9399
|
| ''[[:d:Q31359017|John Wayne Griffith]]''
|
| 1783
|
| [[Abergwyngregyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9400
|
| ''[[:d:Q31886221|Donald Roy]]''
|
| 1930
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9401
|
| ''[[:d:Q32131488|Jane Anne Lloyd]]''
|
| 1870
| 1933
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9402
|
| ''[[:d:Q32308031|Hywel Davies]]''
|
| 1957
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 9403
|
| ''[[:d:Q32859631|Peter Francis]]''
|
| 1958
|
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 9404
|
| ''[[:d:Q33083014|John Cedric Griffiths]]''
|
| 1912
| 1992
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9405
|
| ''[[:d:Q33125100|Kelvyn Jones]]''
|
| 1953
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 9406
|
| ''[[:d:Q33634794|Alfie Clarke]]''
|
| 1914
| 1953
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9407
|
| ''[[:d:Q33712219|Tommy Wolfe]]''
|
| 1900
| 1954
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 9408
|
| ''[[:d:Q33812797|Terry Cotton]]''
| futbolari britainiarra
| 1946
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9409
|
| ''[[:d:Q33818814|Estyn Griffths]]''
|
| 1927
| 2017
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 9410
|
| ''[[:d:Q33820175|Phil Holme]]''
| futbolari britainiarra
| 1947
|
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 9411
|
| ''[[:d:Q33821432|Keith Huntley]]''
| futbolari britainiarra
| 1931
| 1995
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9412
|
| ''[[:d:Q33824044|Alan McIntosh]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 9413
|
| ''[[:d:Q33825302|Les Orphan]]''
|
| 1923
| 1995
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9414
|
| ''[[:d:Q34007837|Daniel Jervis]]''
| igerilari britainiarra
| 1996
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9415
|
| ''[[:d:Q34980052|Keston Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9416
| [[Fitxategi:John Francon Williams 1854-1911 Commemorative Plaque.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q35160552|John Francon Williams]]''
|
| 1854
| 1911
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 9417
| [[Fitxategi:David Annwn Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q35488635|David Annwn Jones]]''
|
| 1953
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9418
|
| ''[[:d:Q35695307|Enoch Rowland Jones]]''
|
| 1912
| 1978
| [[Gwaun-Cae-Gurwen]]
|-
| style='text-align:right'| 9419
|
| ''[[:d:Q35850145|Jay Foulston]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9420
| [[Fitxategi:PG Morgan.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q36419796|P. G. Morgan]]''
|
| 1966
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9421
|
| ''[[:d:Q36697214|Tom Rhys Harries]]''
| aktore britainiarra
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9422
|
| ''[[:d:Q37269398|Jonathan Evans-Jones]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9423
|
| ''[[:d:Q37347750|David Humphrey Jones]]''
|
| 1842
| 1904
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9424
|
| ''[[:d:Q37509560|David Rice Rees]]''
|
| 1787
| 1856
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 9425
|
| ''[[:d:Q37649676|Anita Thapar]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9426
|
| ''[[:d:Q37663328|John Bird]]''
|
| 1761
| 1840
| [[Cardiffko gaztelua]]
|-
| style='text-align:right'| 9427
|
| ''[[:d:Q37725178|Gary Roach]]''
|
| 1933
| 2012
| [[Penpedairheol (Caerphilly)|Penpedairheol]]
|-
| style='text-align:right'| 9428
| [[Fitxategi:Cameron Coxe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q37763071|Cameron Coxe]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9429
|
| ''[[:d:Q37770200|William James Morgan]]''
|
| 1831
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9430
|
| ''[[:d:Q37804072|Evan Jones]]''
|
| 1830
| 1918
| [[Llangian]]
|-
| style='text-align:right'| 9431
|
| ''[[:d:Q37826665|Josiah Thomas]]''
|
| 1830
| 1905
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9432
|
| ''[[:d:Q37892401|Henry Hughes]]''
|
| 1808
| 1892
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9433
| [[Fitxategi:Jon Worth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q37996916|Jon Worth]]''
|
| 1980
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9434
|
| ''[[:d:Q38009527|David O'Brien Owen]]''
|
| 1855
| 1920
| [[Llandwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 9435
| [[Fitxategi:Andrew Brace 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q38094908|Andrew Brace]]''
|
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9436
|
| ''[[:d:Q38138534|Ashley Sweet]]''
|
| 1989
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 9437
|
| ''[[:d:Q38138540|Ellis Shipp]]''
|
| 1997
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9438
|
| ''[[:d:Q38170780|William Watkin Davies]]''
|
| 1895
| 1973
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9439
| [[Fitxategi:BillySassDavies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q38185495|Billy Sass-Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 9440
|
| ''[[:d:Q38190133|Corey Domachowski]]''
|
| 1996
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 9441
|
| ''[[:d:Q38190147|Keiron Assiratti]]''
|
| 1997
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9442
|
| ''[[:d:Q38190446|Harri Millard]]''
|
| 1996
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9443
|
| ''[[:d:Q38190462|Shane Lewis-Hughes]]''
|
| 1997
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 9444
| [[Fitxategi:Yr Athro Noel Lloyd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q38209921|Noel Lloyd]]''
|
| 1946
| 2019
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9445
|
| ''[[:d:Q38216587|Marie Trevelyan]]''
|
| 1853
| 1922
| [[Llantwit Major]]
|-
| style='text-align:right'| 9446
|
| ''[[:d:Q38383577|Reuben Morgan-Williams]]''
|
| 1998
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9447
|
| ''[[:d:Q38606122|Emily Davis]]''
|
| 1900
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9448
|
| ''[[:d:Q38686224|Alison Bielski]]''
|
| 1925
| 2014
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9449
|
| ''[[:d:Q38898929|Paul Dickson]]''
|
| 1920
| 2011
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9450
|
| ''[[:d:Q39039624|Billy Moore]]''
|
| 1912
| 2002
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 9451
|
| ''[[:d:Q39039625|Derek Williams]]''
|
| 1934
| 2014
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 9452
|
| ''[[:d:Q39040013|Peter Elias Jones]]''
|
| 1943
| 2010
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 9453
|
| ''[[:d:Q39040026|Mary Vaughan Jones]]''
|
| 1917
| 2002
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 9454
|
| ''[[:d:Q39074703|John Rawlins]]''
|
| 1957
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 9455
|
| ''[[:d:Q39074894|Robert Owen]]''
|
| 1984
|
| [[Ogmore Valley]]
|-
| style='text-align:right'| 9456
|
| ''[[:d:Q39078711|Albert Derrick]]''
|
| 1908
| 1975
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9457
|
| ''[[:d:Q39078897|Glyn Davies]]''
|
| 1909
| 1985
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9458
|
| ''[[:d:Q39078898|Sam Davies]]''
|
| 1894
| 1972
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9459
|
| ''[[:d:Q39078904|Roy McDonald]]''
|
| 1896
| 1970
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9460
|
| ''[[:d:Q39078905|George Wheeler]]''
| futbolari britainiarra
| 1910
| 1995
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9461
|
| ''[[:d:Q39078914|Peter Davies]]''
| futbolari britainiarra
| 1936
| 2023
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9462
|
| ''[[:d:Q39078916|Peter Davies]]''
| futbolari britainiarra (1942-)
| 1942
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9463
|
| ''[[:d:Q39078917|Les Jones]]''
|
| 1922
| 1983
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 9464
|
| ''[[:d:Q39078938|Sam Jones]]''
|
|
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9465
|
| ''[[:d:Q39257430|Rollin Menayese]]''
|
| 1997
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 9466
|
| ''[[:d:Q39295246|Sir Edmund Buckley, 2nd Baronet]]''
|
| 1861
| 1919
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 9467
|
| ''[[:d:Q39299873|Kurt Parry]]''
|
| 1993
|
| [[Wyndham (Bridgend)|Wyndham]]
|-
| style='text-align:right'| 9468
|
| ''[[:d:Q39388876|Дориан Дарч]]''
|
| 1984
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9469
|
| ''[[:d:Q39640868|Betsy]]''
| abeslari britainiarra
| 2000
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9470
|
| ''[[:d:Q40265813|Elizabeth Vaughan]]''
| opera abeslari britainiarra
| 1937
|
| [[Llanfyllin]]
|-
| style='text-align:right'| 9471
|
| ''[[:d:Q40745599|Mags Harries]]''
|
| 1945
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9472
|
| ''[[:d:Q40766069|Freddie Hill]]''
|
| 1914
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9473
|
| ''[[:d:Q40889067|Basil Cottle]]''
|
| 1917
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9474
|
| ''[[:d:Q41019354|Gino Basille]]''
|
| 1928
| 1997
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9475
|
| ''[[:d:Q41247240|Hannah Grace]]''
|
| 1993
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9476
|
| ''[[:d:Q41249260|Owen Evans]]''
|
| 1996
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9477
| [[Fitxategi:Megan Jones POTM 2021 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q41446728|Megan Jones]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9478
|
| ''[[:d:Q41530142|Robson Blake]]''
|
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9479
| [[Fitxategi:Siwan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q41693923|Siwan Davies]]''
|
| 2000
|
| [[Newport (Pembrokeshire)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9480
|
| ''[[:d:Q41693935|Deirdre Beddoe]]''
|
| 1942
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 9481
|
| ''[[:d:Q41767537|Christopher Vaughan Edwards]]''
|
| 1875
| 1955
| [[Llanfairpwllgwyngyll|Llanfair Pwllgwyngyll]]
|-
| style='text-align:right'| 9482
|
| ''[[:d:Q41787459|Derek Jenkins]]''
|
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9483
|
| ''[[:d:Q42186286|William Powell]]''
|
| 1705
| 1780
| ''[[:d:Q6964304|Nanteos]]''
|-
| style='text-align:right'| 9484
|
| ''[[:d:Q42211621|Cerith Flinn]]''
|
| 1986
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9485
|
| ''[[:d:Q42291096|Michael J. Ingleson]]''
| ikertzailea
|
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9486
|
| ''[[:d:Q42313714|Tegau Eurfron]]''
|
| 500
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9487
| [[Fitxategi:Laura O'Sullivan (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q42314072|Laura O'Sullivan]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9488
|
| ''[[:d:Q42375487|Paul Meek]]''
|
| 1959
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9489
| [[Fitxategi:Amy Dowden - 2023 (52720307368) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q42431221|Amy Dowden]]''
| dantzari britainiarra
| 1991
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 9490
|
| ''[[:d:Q42434789|Archie Ridley]]''
|
| 1869
| 1950
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 9491
|
| ''[[:d:Q42520174|Dylan Roberts]]''
|
| 1971
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9492
|
| ''[[:d:Q42583341|Hannah Miles]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9493
|
| ''[[:d:Q42774158|Colin St. Clair Oakes]]''
| arkitekto britainiarra
| 1908
| 1971
| [[Tanyfron]]
|-
| style='text-align:right'| 9494
|
| ''[[:d:Q42845798|Evan Press]]''
|
| 2000
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9495
| [[Fitxategi:Jane-dodds (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q42846969|Jane Dodds]]''
|
| 1963
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9496
|
| ''[[:d:Q42852267|Wayne Hughes]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9497
|
| ''[[:d:Q42886882|Owen Taylor]]''
| futbolari britainiarra
| 2001
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9498
|
| ''[[:d:Q42889463|Lewis Collins]]''
|
| 2001
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9499
|
| ''[[:d:Q43127454|Irwin John David Bevan]]''
|
| 1852
| 1940
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9500
|
| ''[[:d:Q43170848|David Walsh]]''
|
| 1979
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9501
|
| ''[[:d:Q43178378|Taylor Davies]]''
|
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9502
|
| ''[[:d:Q43178639|Rhys Fawcett]]''
|
| 1996
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9503
|
| ''[[:d:Q43260423|Ben Jones]]''
|
| 1998
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9504
|
| ''[[:d:Q43260453|Tony O'Connor]]''
|
| 1934
| 2015
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9505
|
| ''[[:d:Q43289293|David J. Tozer]]''
|
| 1970
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9506
|
| ''[[:d:Q43304180|Philip Henry Egerton]]''
|
| 1824
| 1893
| [[Gresford]]
|-
| style='text-align:right'| 9507
|
| ''[[:d:Q43374061|Jethro Binns]]''
|
| 1984
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9508
|
| ''[[:d:Q43380801|Toni Evans]]''
| aktore porno britainiarra
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9509
|
| ''[[:d:Q43472159|Nicki McNelly]]''
|
| 1962
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 9510
|
| ''[[:d:Q43538963|Wenna]]''
|
| 600
| 544
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 9511
| [[Fitxategi:Cpl William Dempster.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q43580958|William Dempster]]''
|
| 1876
| 1964
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9512
|
| ''[[:d:Q43847981|Owen Lane]]''
|
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9513
|
| ''[[:d:Q44070372|Morgan Williams]]''
|
| 1995
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9514
|
| ''[[:d:Q44481398|Rowan Jenkins]]''
|
| 1991
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9515
|
| ''[[:d:Q44490509|Catherine Smaill]]''
|
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9516
|
| ''[[:d:Q44633113|Fred Condrey]]''
|
| 1883
| 1952
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9517
|
| ''[[:d:Q44691153|William Powell]]''
|
| 1815
| 1878
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9518
|
| ''[[:d:Q44711039|Dane Blacker]]''
|
| 1998
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9519
|
| ''[[:d:Q44742025|Joe Thomas]]''
|
| 1996
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9520
|
| ''[[:d:Q44742037|Will Jones]]''
|
| 1998
|
| [[Penclawdd]]
|-
| style='text-align:right'| 9521
| [[Fitxategi:Next Generation Trophy 2013 44.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q44963860|Nathan Broadhead]]''
|
| 1998
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9522
| [[Fitxategi:Dewi Cynon (David Davies 1853-1937).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q45048920|David Davies]]''
|
| 1853
| 1937
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 9523
| [[Fitxategi:Shaun Evans 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q45189110|Shaun Evans]]''
|
| 1996
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9524
|
| ''[[:d:Q45298761|Nicholas Tee]]''
|
| 1949
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9525
|
| ''[[:d:Q45300946|J. Gwynn Williams]]''
|
| 1924
| 2017
| [[Llanfechain]]
|-
| style='text-align:right'| 9526
|
| ''[[:d:Q45319455|Ashley Griffiths]]''
|
| 1961
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 9527
|
| ''[[:d:Q45776704|Ray Giles]]''
|
| 1961
|
| [[Kenfig Hill]]
|-
| style='text-align:right'| 9528
|
| ''[[:d:Q45972376|Mary Thomas]]''
| opera abeslari britainiarra
| 1932
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9529
|
| ''[[:d:Q45985290|Colin Lake]]''
|
| 1941
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9530
|
| ''[[:d:Q46194169|Charles Henry Clements]]''
|
| 1898
| 1983
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9531
| [[Fitxategi:David Paul Mills.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q46271067|David P Mills]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9532
|
| ''[[:d:Q46586061|Steve Sutton]]''
|
| 1958
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 9533
|
| ''[[:d:Q47015455|Francis Huntly Griffith]]''
|
| 1885
| 1958
| [[Glasbury]]
|-
| style='text-align:right'| 9534
|
| ''[[:d:Q47035203|Nikara Jenkins]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9535
|
| ''[[:d:Q47073063|Megan Chard]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1998
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 9536
|
| ''[[:d:Q47116012|J. Aelwyn Roberts]]''
|
| 1918
| 2018
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9537
|
| ''[[:d:Q47120646|Ena Thomas]]''
|
| 1935
| 2020
| [[Felindre]]
|-
| style='text-align:right'| 9538
|
| ''[[:d:Q47120904|Heulwen Hâf]]''
|
| 1944
| 2018
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 9539
|
| ''[[:d:Q47121085|T. Ceiri Griffith]]''
|
| 1925
| 2016
| [[Llanbedr]]
|-
| style='text-align:right'| 9540
|
| ''[[:d:Q47121249|Cledwyn Jones]]''
|
| 1923
| 2022
| [[Talysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9541
|
| ''[[:d:Q47121493|Ruth Morgan]]''
|
| 1966
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9542
|
| ''[[:d:Q47121781|Mari George]]''
|
| 1973
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9543
|
| ''[[:d:Q47121825|Gwen Redvers Jones]]''
|
| 1930
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9544
|
| ''[[:d:Q47121859|Nansi Selwood]]''
|
| 1921
| 2017
| [[Penderyn (Rhondda Cynon Taf)|Penderyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9545
|
| ''[[:d:Q47122648|Gwyn Erfyl]]''
|
| 1924
| 2007
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 9546
| [[Fitxategi:Dwy Goron Eirwyn .jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47122741|Eirwyn George]]''
| poeta britainiarra
| 1936
|
| ''[[:d:Q20007221|Tufton]]''
|-
| style='text-align:right'| 9547
|
| ''[[:d:Q47123094|Emyr Wyn Jones]]''
|
| 1907
| 1999
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 9548
|
| ''[[:d:Q47123304|Idris Charles]]''
|
| 1947
| 2021
| [[Bodffordd]]
|-
| style='text-align:right'| 9549
|
| ''[[:d:Q47123476|Gilmor Griffiths]]''
|
| 1917
| 1985
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9550
|
| ''[[:d:Q47124189|Martyn Geraint]]''
|
| 1963
|
| [[Goodwick]]
|-
| style='text-align:right'| 9551
|
| ''[[:d:Q47124236|Mair Garnon]]''
|
| 1928
| 2022
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 9552
|
| ''[[:d:Q47124323|Adrian Reynolds]]''
|
| 1963
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9553
|
| ''[[:d:Q47124529|Arwel Vittle]]''
|
|
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9554
|
| ''[[:d:Q47124631|Arfon Haines Davies]]''
|
| 1948
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9555
|
| ''[[:d:Q47125185|Eurgain Haf]]''
|
|
|
| [[Penisa'r Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 9556
| [[Fitxategi:Dafydd Owen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47125330|Dafydd Owen]]''
|
| 1919
| 2002
| [[Bylchau]]
|-
| style='text-align:right'| 9557
|
| ''[[:d:Q47125531|Cris Dafis]]''
|
| 1966
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9558
| [[Fitxategi:S. Minwel Tibbott.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47125612|Sara Minwel Tibbott]]''
|
| 1936
| 1998
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9559
|
| ''[[:d:Q47125622|Ieuan Gwynedd Jones]]''
|
| 1920
| 2018
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9560
|
| ''[[:d:Q47125698|Sioned Lleinau]]''
|
|
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9561
|
| ''[[:d:Q47125703|Gwynedd O. Pierce]]''
|
| 1921
| 2022
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9562
| [[Fitxategi:Heather M Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47125847|Heather Williams]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9563
|
| ''[[:d:Q47126006|Ceridwen Lloyd-Morgan]]''
|
| 1950
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9564
|
| ''[[:d:Q47126053|Islwyn Williams]]''
|
| 1917
| 1988
| [[Porth]]
|-
| style='text-align:right'| 9565
|
| ''[[:d:Q47126099|Mari Emlyn]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9566
|
| ''[[:d:Q47126182|Gwilym H. Jones]]''
|
| 1930
|
| ''[[:d:Q2148274|Rhos-fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 9567
|
| ''[[:d:Q47126264|Llion Jones]]''
|
| 1964
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 9568
|
| ''[[:d:Q47126436|William R. Lewis]]''
|
| 1948
|
| [[Llangristiolus]]
|-
| style='text-align:right'| 9569
|
| ''[[:d:Q47126701|Heini Gruffudd]]''
|
| 1946
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9570
|
| ''[[:d:Q47126897|Pegi Lloyd-Williams]]''
|
| 1923
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9571
|
| ''[[:d:Q47126908|Robert Rhys]]''
|
| 1953
|
| [[Llangyndeyrn]]
|-
| style='text-align:right'| 9572
|
| ''[[:d:Q47126926|Iestyn Hughes]]''
|
| 1955
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9573
| [[Fitxategi:J. Towyn Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47127197|J. Towyn Jones]]''
|
| 1942
| 2019
| ''[[:d:Q13126548|Capel Iwan]]''<br/>[[Boncath]]
|-
| style='text-align:right'| 9574
|
| ''[[:d:Q47127360|E. Wyn James]]''
|
|
|
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 9575
|
| ''[[:d:Q47127962|G. Melvyn Howe]]''
|
| 1920
| 2012
| [[Abercynon]]
|-
| style='text-align:right'| 9576
|
| ''[[:d:Q47128294|Sêra Moore-Williams]]''
|
| 1958
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9577
|
| ''[[:d:Q47128461|Gareth Ffowc Roberts]]''
|
| 1945
|
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 9578
|
| ''[[:d:Q47128519|Daniel Davies]]''
|
| 1966
|
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9579
|
| ''[[:d:Q47129647|Patti Flynn]]''
|
| 1937
| 2020
| [[Tiger Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 9580
|
| ''[[:d:Q47129851|Teleri Bevan]]''
|
| 1931
| 2020
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9581
|
| ''[[:d:Q47129889|John Barnie]]''
|
| 1941
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9582
|
| ''[[:d:Q47130219|Janet Aethwy]]''
|
| 1955
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9583
|
| ''[[:d:Q47130527|R. Arwel Jones]]''
|
| 1968
|
| [[Rhosybol]]
|-
| style='text-align:right'| 9584
|
| ''[[:d:Q47130540|Morfydd E. Owen]]''
|
| 1936
| 2024
| [[Fochriw]]
|-
| style='text-align:right'| 9585
|
| ''[[:d:Q47179942|Llwchaiarn]]''
|
| 580
| 640
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9586
|
| ''[[:d:Q47228357|Jon Norris]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9587
| [[Fitxategi:Evans-01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47263904|Connor Lemonheigh-Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9588
|
| ''[[:d:Q47309379|Hugh Thomas]]''
|
| 1964
| 2022
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9589
|
| ''[[:d:Q47436459|Zak Lee-Green]]''
| arraunlari britainiarra
| 1991
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9590
|
| ''[[:d:Q47453910|Kacie Oliver]]''
|
| 1989
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9591
|
| ''[[:d:Q47458804|Gary Pickford-Hopkins]]''
|
| 1948
| 2013
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9592
| [[Fitxategi:Paula Gellibrand.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47459774|Paula Gellibrand]]''
|
| 1898
| 1986
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9593
|
| ''[[:d:Q47460430|Nathan Foy]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9594
| [[Fitxategi:Olwen Lloyd George a Capt T J Carey Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47460742|Thomas Carey-Evans]]''
|
| 1884
| 1947
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9595
|
| ''[[:d:Q47467076|Horace Debenham]]''
|
| 1903
| 1993
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 9596
|
| ''[[:d:Q47467184|Katherine McNicol]]''
| arraunlari britainiarra
| 1961
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 9597
|
| ''[[:d:Q47476891|Richie Edwards]]''
|
| 1989
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9598
|
| ''[[:d:Q47476950|Chris Harris]]''
|
| 1977
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9599
|
| ''[[:d:Q47476985|Frank Williams]]''
|
| 1917
| 1978
| [[Overton-on-Dee|Overton]]
|-
| style='text-align:right'| 9600
|
| ''[[:d:Q47477003|Bob Griffiths]]''
|
| 1953
|
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 9601
|
| ''[[:d:Q47482445|Michael Harris]]''
| arraunlari britainiarra
| 1969
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 9602
|
| ''[[:d:Q47490670|Ross Owen]]''
|
| 1994
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9603
|
| ''[[:d:Q47490703|Aaron Wainwright]]''
|
| 1997
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9604
|
| ''[[:d:Q47490719|Jared Rosser]]''
|
| 1997
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9605
|
| ''[[:d:Q47490721|Arwel Robson]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9606
|
| ''[[:d:Q47490745|Anna Hursey]]''
|
| 2006
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9607
|
| ''[[:d:Q47492896|Doug Perkins]]''
|
| 1943
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9608
|
| ''[[:d:Q47516819|Michael Philip Harris]]''
|
| 1939
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9609
| [[Fitxategi:Saint-Amand-les-Eaux - Paris-Roubaix juniors, 9 avril 2017, départ (A38).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q47517355|Rhys Britton]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1999
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9610
|
| ''[[:d:Q47541496|Thomas Fagan Wallace]]''
|
| 1874
| 1951
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9611
|
| ''[[:d:Q47541497|Walter Morgan]]''
|
| 1821
| 1903
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 9612
|
| ''[[:d:Q47542010|Jason Evans]]''
|
| 1971
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9613
|
| ''[[:d:Q47542123|Frances Mackenzie, Countess of Seaforth]]''
|
| 1659
|
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 9614
|
| ''[[:d:Q47542236|Nicola Tustain]]''
|
| 1997
|
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 9615
|
| ''[[:d:Q47656094|Alan Phillips]]''
|
|
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9616
| [[Fitxategi:Wales-Switzerland match at Euro 2020 in Baku 5 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47658470|Joe Rodon]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9617
|
| ''[[:d:Q47671584|Ben Hingeley]]''
|
| 1997
|
| [[Glascoed]]
|-
| style='text-align:right'| 9618
| [[Fitxategi:Jack Sargeant AM (40900021582).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q47995095|Jack Sargeant]]''
|
| 1994
|
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 9619
| [[Fitxategi:John Phillips at UFC Fight Night 160 in Copenhagen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q48468627|John Phillips]]''
|
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9620
|
| ''[[:d:Q48778144|John Welch]]''
|
| 1947
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9621
|
| ''[[:d:Q48794179|Honor Arundel]]''
|
| 1919
| 1973
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9622
|
| ''[[:d:Q48801730|Julian Atterton]]''
|
|
|
| [[Grangetown (Cardiff)|Grangetown]]
|-
| style='text-align:right'| 9623
|
| ''[[:d:Q48805514|Alexia Pnevmatikos]]''
| ilustratzaile britainiarra
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9624
|
| [[Sarah Jones (belar-hockey jokalaria)]]
|
| 1990
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9625
|
| ''[[:d:Q48816698|Rose Thomas]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1992
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 9626
|
| ''[[:d:Q48817063|Albert Gower-Rees]]''
|
| 1880
| 1956
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9627
|
| ''[[:d:Q48844024|Janusz Hryniewicz]]''
|
| 1947
|
| [[Penley]]
|-
| style='text-align:right'| 9628
|
| ''[[:d:Q48868869|Danny Hughes]]''
|
| 1988
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9629
|
| ''[[:d:Q48868982|Sarah Connolly]]''
|
| 1989
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9630
|
| ''[[:d:Q48977772|Dewi Cross]]''
|
| 1999
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9631
|
| ''[[:d:Q49679357|Cyril Mossford]]''
|
| 1903
| 1968
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9632
|
| ''[[:d:Q49995733|Catherine Lynch]]''
|
| 1880
| 1908
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9633
| [[Fitxategi:Elise Hughes Blackburn (50452093546) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50078331|Elise Hughes]]''
|
| 2001
|
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 9634
|
| ''[[:d:Q50131942|Trefor Selway]]''
|
| 1931
| 2018
| [[Pandy Tudur]]
|-
| style='text-align:right'| 9635
|
| ''[[:d:Q50136388|Howard Sheppeard]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
|
| [[Ynysybwl]]
|-
| style='text-align:right'| 9636
|
| ''[[:d:Q50169885|Thomas Price]]''
| argazkilari zeelandaberritarra
| 1838
| 1928
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 9637
|
| ''[[:d:Q50173768|Chris Goss]]''
|
| 1961
|
| ''[[:d:Q27556140|Mountain Ash]]''
|-
| style='text-align:right'| 9638
|
| ''[[:d:Q50179243|Rob Sutherland]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9639
|
| ''[[:d:Q50217554|Sean Wharton]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9640
|
| ''[[:d:Q50276520|Lily Argent]]''
|
| 1886
| 1916
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9641
|
| ''[[:d:Q50296393|Neil Salathiel]]''
|
| 1962
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9642
|
| ''[[:d:Q50298099|Islwyn Williams]]''
|
| 1903
| 1957
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 9643
|
| ''[[:d:Q50309032|Timothy Davis]]''
|
| 1779
| 1860
| [[Llangybi (Ceredigion)|Llangybi]]
|-
| style='text-align:right'| 9644
|
| ''[[:d:Q50322911|Bray Wilkins]]''
|
| 1610
| 1702
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9645
| [[Fitxategi:Francesca Rhydderch large.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50326432|Francesca Rhydderch]]''
|
| 1969
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9646
| [[Fitxategi:Lexi Lowe - AVN Expo & AVN Awards (8394303962).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50332139|Lexi Lowe]]''
|
| 1988
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9647
|
| ''[[:d:Q50345115|Aled Miles]]''
|
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9648
|
| ''[[:d:Q50345381|Paul Whitfield]]''
|
| 1982
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 9649
|
| ''[[:d:Q50365542|Sam Moore]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9650
|
| ''[[:d:Q50365977|Brian Jenkins]]''
|
| 1935
|
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 9651
|
| ''[[:d:Q50379493|Chelsea Lewis]]''
|
| 1993
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9652
|
| ''[[:d:Q50404210|Geraldine Norman]]''
| matematikari britainiarra
| 1940
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9653
| [[Fitxategi:Banita Sandhu graces the special screening of October (01).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50413334|Banita Sandhu]]''
| aktore britainiarra
| 1997
|
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 9654
|
| ''[[:d:Q50528961|Trevor Jones]]''
|
| 1923
| 1983
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9655
|
| ''[[:d:Q50528968|Tommy Edwards]]''
|
| 1923
| 2000
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9656
|
| ''[[:d:Q50580585|Audrey Bates]]''
|
| 1922
| 2001
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9657
|
| ''[[:d:Q50580877|Audrey Coombs]]''
| mahai-tenislari britainiarra
| 1928
| 2016
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9658
|
| ''[[:d:Q50581145|Betty Gray]]''
|
| 1920
| 2018
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 9659
|
| ''[[:d:Q50591265|Ivor Edward David]]''
|
| 1875
| 1913
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 9660
|
| ''[[:d:Q50676480|Hayley Parsons]]''
|
| 1973
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 9661
|
| ''[[:d:Q50900421|Emyr Evans]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9662
|
| ''[[:d:Q50947577|Ifan G Hughes]]''
|
| 1968
|
| [[Ynyshir]]
|-
| style='text-align:right'| 9663
| [[Fitxategi:Emma Sarah Hutchinson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q51051504|Emma Hutchinson]]''
|
| 1820
| 1905
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9664
|
| ''[[:d:Q51214742|Sam Pearce]]''
|
| 1994
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9665
|
| ''[[:d:Q51218990|Len Attley]]''
|
| 1910
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9666
|
| ''[[:d:Q51220615|Islwyn Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1935
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9667
|
| ''[[:d:Q51221808|Enoch Mort]]''
|
| 1912
| 1999
| [[Ogmore Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 9668
|
| ''[[:d:Q51260242|Alan Couch]]''
| futbolari britainiarra
| 1953
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9669
|
| [[Dino Fetscher]]
| aktore britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9670
|
| ''[[:d:Q51364729|Sam Fenwick]]''
|
| 1992
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 9671
|
| ''[[:d:Q51537516|Anthony Robert Alwyn Hobson]]''
|
| 1921
| 2014
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 9672
|
| ''[[:d:Q51537525|Ann Mercy Hunt]]''
|
| 1938
| 2014
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 9673
|
| ''[[:d:Q51573468|Morgan Morris]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9674
| [[Fitxategi:RAF India 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q51611000|Roger A. Falconer]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9675
|
| ''[[:d:Q51645970|Bethan Davies]]''
|
| 1990
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9676
|
| ''[[:d:Q51683462|Charles John Ribton-Turner]]''
|
| 1839
| 1895
| ''[[:d:Q17740804|Bryntirion]]''
|-
| style='text-align:right'| 9677
|
| ''[[:d:Q51705802|Mihangel Jones]]''
|
| 1940
| 2018
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9678
|
| ''[[:d:Q51754219|Liam Hutchinson]]''
| futbolari britainiarra
| 1991
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9679
|
| ''[[:d:Q51759514|Bill Sweet]]''
|
| 1947
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9680
|
| ''[[:d:Q51799848|Alex Beckett]]''
|
| 1982
| 2018
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9681
|
| ''[[:d:Q51844029|Gomer Lloyd]]''
|
| 1947
| 2016
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9682
|
| ''[[:d:Q51876187|Gemma Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Gelli (Rhondda)|Gelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9683
|
| ''[[:d:Q51879759|Graham Sweet]]''
|
| 1948
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9684
|
| ''[[:d:Q51879898|Jackie Price]]''
|
| 1950
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9685
|
| ''[[:d:Q51879916|Christopher Frank]]''
|
| 1949
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9686
|
| ''[[:d:Q51905701|Owen James]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1995
|
| [[Ferryside]]
|-
| style='text-align:right'| 9687
|
| ''[[:d:Q51908481|Saint Bilo]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9688
|
| ''[[:d:Q51954536|Cenhedlon ach Briafael]]''
|
|
| 700
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9689
|
| ''[[:d:Q51954783|Keneython]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9690
|
| ''[[:d:Q51996869|Danielle Lewis]]''
|
|
|
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 9691
|
| ''[[:d:Q52002304|Dilig]]''
|
|
|
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 9692
|
| ''[[:d:Q52061534|Eurfyl ach Padarn]]''
|
|
|
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 9693
|
| ''[[:d:Q52079677|Nathan Wigg]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9694
|
| ''[[:d:Q52083916|Eurgain ach Maelgwn Gwynedd]]''
|
| 510
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9695
|
| ''[[:d:Q52084553|Kieran Williams]]''
|
| 1997
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9696
| [[Fitxategi:James Ratti LQ 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52084831|James Ratti]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9697
|
| ''[[:d:Q52084834|Dewi Lake]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9698
|
| ''[[:d:Q52084835|Tiaan Thomas-Wheeler]]''
|
| 1999
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 9699
|
| ''[[:d:Q52099094|David Evans, Jr.]]''
| politikari estatubatuarra
| 1848
| 1929
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9700
| [[Fitxategi:Judith Ablett-Kerr (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52107245|Judith Ablett-Kerr]]''
| abokatu zeelandaberritarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9701
|
| ''[[:d:Q52120536|Gwenhaf]]''
|
| 480
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9702
| [[Fitxategi:John Edwal ac Angharad Williams; tad a mam Waldo Williams (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52153538|J. Edwal Williams]]''
|
| 1863
| 1934
| [[Llandissilio]]
|-
| style='text-align:right'| 9703
| [[Fitxategi:Lady Williams-Wynn and her Children.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52154446|Frances Williams Wynn]]''
|
| 1773
| 1857
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 9704
|
| ''[[:d:Q52156361|Ralph Joseph Horner]]''
|
| 1848
| 1926
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9705
|
| ''[[:d:Q52157138|Keith Winter]]''
|
| 1906
| 1983
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9706
|
| ''[[:d:Q52157525|Gwenonwy ach Meurig]]''
|
| 500
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9707
|
| ''[[:d:Q52160410|Charles Williams]]''
|
| 1915
| 1990
| [[Bodffordd]]
|-
| style='text-align:right'| 9708
|
| ''[[:d:Q52191516|Euryn Ogwen Williams]]''
|
| 1942
| 2021
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 9709
|
| ''[[:d:Q52231233|Ebenezer Morgan]]''
|
| 1820
| 1906
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 9710
|
| ''[[:d:Q52231975|Marged Esli]]''
|
| 1949
|
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 9711
| [[Fitxategi:Portrait of Watkin B. Joseph, 'Y Myfyr' (4670369).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52293977|Watkin Bronfryn Joseph]]''
|
| 1832
| 1883
| ''[[:d:Q6661962|Llechfaen]]''
|-
| style='text-align:right'| 9712
| [[Fitxategi:Annie brewer.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q52455681|Annie Brewer]]''
|
| 1874
| 1921
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9713
|
| ''[[:d:Q52470702|Dafydd Tomos]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9714
|
| ''[[:d:Q52496375|Huw Llewelyn Williams]]''
|
| 1904
| 1979
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 9715
|
| ''[[:d:Q52557168|Llŷr Forwen]]''
|
| 600
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9716
|
| ''[[:d:Q52604716|Reg Phillips]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 1972
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9717
|
| ''[[:d:Q52716006|Tudor Evans]]''
| politikari britainiarra
|
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 9718
|
| ''[[:d:Q52722880|Amy Evans]]''
|
| 1990
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9719
|
| ''[[:d:Q52724507|Ash Baker]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9720
|
| ''[[:d:Q52823870|Daniel Jefferies]]''
|
| 1999
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 9721
| [[Fitxategi:Jack Edwards (5292077).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52911912|Jack Edwards]]''
|
| 1853
| 1942
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9722
|
| ''[[:d:Q53086736|Kelvin Thomas]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9723
|
| ''[[:d:Q53191106|Meleri]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9724
|
| ''[[:d:Q53428221|David Edward Williams]]''
|
| 1910
| 1994
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 9725
|
| ''[[:d:Q53570396|Nefyn ach Brychan]]''
|
|
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9726
|
| ''[[:d:Q53573757|Nwyalen ach Selyf]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9727
| [[Fitxategi:Harvard LCCN2014711368.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q53598867|Sue Harvard]]''
|
| 1888
| 1967
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9728
|
| ''[[:d:Q53718889|Tangwystl ach Brychan]]''
|
| 500
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9729
|
| ''[[:d:Q53868716|John Bevan]]''
|
| 1846
| 1918
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9730
|
| ''[[:d:Q53870939|Gwyn Morgans]]''
|
| 1932
| 2023
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9731
|
| ''[[:d:Q54005453|Wally Roberts]]''
|
| 1917
| 2006
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9732
|
| ''[[:d:Q54087307|Alfred Ross Pring]]''
|
| 1827
|
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9733
| [[Fitxategi:Kishan Hirani PHC 2014-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54556080|Kishan Hirani]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9734
|
| ''[[:d:Q54591108|Noel James]]''
|
| 1965
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9735
|
| ''[[:d:Q54594287|Marcus Piggott]]''
|
| 1971
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9736
|
| ''[[:d:Q54598807|Philip Welch]]''
| matematikari britainiarra
| 1954
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9737
| [[Fitxategi:Portrait of Mr. Trygarn Griffith ; Mrs. Trygarn Griffith (4671009).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54670107|Richard Trygarn Griffith]]''
|
| 1788
| 1866
| ''[[:d:Q29483393|Carreg Llwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 9738
| [[Fitxategi:Portrait of Henry Evans (born 1606) (4674118).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54800979|Henry Evans]]''
|
| 1606
| 1710
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 9739
|
| ''[[:d:Q54861308|Dan Babos]]''
|
| 2000
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9740
|
| ''[[:d:Q54861310|Taine Basham]]''
|
| 1999
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9741
|
| ''[[:d:Q54869232|Rees Alfred Davis]]''
|
| 1856
| 1940
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 9742
|
| ''[[:d:Q54957569|Ray Davies]]''
|
| 1927
| 2017
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9743
|
| ''[[:d:Q54982366|Neil Jones]]''
|
| 1948
| 2018
| [[Llanbradach]]
|-
| style='text-align:right'| 9744
| [[Fitxategi:Roskilde Festival Kelly Lee Owens-5 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55006228|Kelly Lee Owens]]''
| abeslari britainiarra
| 1988
|
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 9745
|
| ''[[:d:Q55048184|Melville Hocken]]''
|
| 1887
| 1949
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9746
|
| ''[[:d:Q55069173|Dianne Rees]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9747
|
| ''[[:d:Q55080950|Joel Bennett Ringer]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9748
|
| ''[[:d:Q55114646|Prem Sisodiya]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9749
|
| ''[[:d:Q55235984|Jessica Warboys]]''
|
| 1977
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9750
|
| ''[[:d:Q55237277|Terry Dyddgen-Jones]]''
|
| 1950
| 2018
| ''[[:d:Q13127572|Crwbin]]''
|-
| style='text-align:right'| 9751
|
| ''[[:d:Q55310397|Bridget Chetwynd]]''
| idazle britainiarra
| 1910
| 1970
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9752
|
| ''[[:d:Q55314922|Caryl Thomas]]''
|
| 1986
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9753
|
| ''[[:d:Q55350891|Les Speed]]''
|
| 1923
| 2012
| [[Caergwrle]]
|-
| style='text-align:right'| 9754
|
| ''[[:d:Q55363774|Stan Roberts]]''
|
| 1921
| 1995
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9755
|
| ''[[:d:Q55363791|Paul Roberts]]''
|
| 1977
|
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9756
|
| ''[[:d:Q55363992|Ken Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1932
| 2008
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9757
| [[Fitxategi:2024 UEC Track Elite European Championships 082.jpg|center|128px]]
| [[Jessica Roberts]]
| britainiar txirrindularia
| 1999
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9758
|
| ''[[:d:Q55369925|Chris Sander]]''
| futbolari britainiarra
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9759
|
| ''[[:d:Q55375359|Frank Jones]]''
|
| 1960
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 9760
|
| ''[[:d:Q55391506|Curtis Dodge]]''
|
| 1992
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9761
|
| ''[[:d:Q55413128|Gwyn Vaughan Jones]]''
|
| 1958
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 9762
| [[Fitxategi:WelshWhisperer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55462126|Welsh Whisperer]]''
|
| 1987
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 9763
| [[Fitxategi:Jason Harries 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55584141|Jason Harries]]''
|
| 1989
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9764
|
| ''[[:d:Q55584143|Kieran Hardy]]''
|
| 1995
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9765
| [[Fitxategi:Rio Dyer 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55584550|Rio Dyer]]''
|
| 1999
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9766
|
| ''[[:d:Q55584573|Lennon Greggains]]''
|
| 1999
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9767
|
| ''[[:d:Q55584576|Connor Edwards]]''
|
| 1997
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 9768
|
| ''[[:d:Q55584580|Joe Goodchild]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9769
| [[Fitxategi:Thomas Merthyr Guest Vanity Fair 1897-11-11.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55587858|Thomas Merthyr Guest]]''
|
| 1838
| 1904
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 9770
|
| ''[[:d:Q55605198|Ben Murphy]]''
|
| 1996
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9771
|
| ''[[:d:Q55607561|Christian Coleman]]''
|
| 1998
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9772
|
| ''[[:d:Q55607911|Colin Hudson]]''
|
| 1935
| 2005
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 9773
|
| ''[[:d:Q55610492|Eddie Jenkins]]''
| futbolari britainiarra (1909-2005)
| 1909
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9774
|
| ''[[:d:Q55615146|John Cockrill (House of Burgesses)]]''
|
| 1745
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9775
| [[Fitxategi:William Williams on a railway jigger, rabbit hunting in Otago, ca 1900 (3056669963) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55618848|William Williams]]''
| argazkilari zeelandaberritarra
| 1859
| 1948
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9776
|
| ''[[:d:Q55618934|William Williams]]''
|
| 1788
| 1855
| ''[[:d:Q13626046|Aberpergwm House]]''
|-
| style='text-align:right'| 9777
|
| ''[[:d:Q55631619|Rhodri Davies]]''
|
| 1991
|
| [[Crymych]]
|-
| style='text-align:right'| 9778
|
| ''[[:d:Q55632115|Russell Lewis]]''
|
| 1956
|
| [[Blaengwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 9779
|
| ''[[:d:Q55642700|William Hughes]]''
|
| 1998
| 2018
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9780
|
| ''[[:d:Q55652337|Gwrgon]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9781
|
| ''[[:d:Q55652826|Ceindrych]]''
|
| 500
|
| ''[[:d:Q954585|Brycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9782
|
| ''[[:d:Q55683438|Jimmy Mesene]]''
|
| 1908
| 1969
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9783
|
| ''[[:d:Q55713686|Helena Jones]]''
| maistra britainiarra
| 1916
| 2018
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 9784
|
| ''[[:d:Q55720569|Sue Roderick]]''
| aktore britainiarra
| 1955
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9785
| [[Fitxategi:Abram Reese (1829–1908).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q55721395|Abram Reese]]''
|
| 1829
| 1908
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 9786
|
| ''[[:d:Q55739150|Arnold Hill Payne]]''
|
| 1877
| 1956
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9787
|
| ''[[:d:Q55759986|Morgan Webster]]''
|
| 1990
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 9788
|
| ''[[:d:Q55760861|Sophie Mackintosh]]''
| idazle britainiarra
| 1988
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9789
|
| ''[[:d:Q55767256|David James Llewelfryn Davies]]''
|
| 1903
| 1981
| [[Llanfihangel Rhos-y-Corn]]
|-
| style='text-align:right'| 9790
|
| ''[[:d:Q55824347|W. Ray Stephens]]''
|
| 1916
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 9791
|
| ''[[:d:Q55825490|Jack Jones]]''
|
| 1921
| 2001
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9792
|
| ''[[:d:Q55825492|Brian Jarvis]]''
|
| 1933
| 2004
| [[Bangor-on-Dee]]
|-
| style='text-align:right'| 9793
|
| ''[[:d:Q55844555|Latalia Bevan]]''
|
| 2001
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9794
|
| ''[[:d:Q55938193|Peter Read]]''
|
|
|
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 9795
|
| ''[[:d:Q55978975|Neil O'Halloran]]''
| futbolari britainiarra
| 1933
| 1995
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9796
|
| ''[[:d:Q55979165|Iorwerth Herbert]]''
|
| 1910
| 1976
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 9797
|
| ''[[:d:Q56000479|Peter Bailey]]''
|
| 1944
| 2005
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9798
|
| ''[[:d:Q56009287|Meinir Lloyd]]''
| abeslari britainiarra
| 1945
|
| [[Cyffylliog]]
|-
| style='text-align:right'| 9799
| [[Fitxategi:Rhodri ap Dyfrig (Nwdls, S4C) yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 2018 - at the National Eisteddfod, Cardiff 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56051667|Rhodri ap Dyfrig]]''
|
| 1977
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9800
|
| ''[[:d:Q56062566|Abbie Trayler-Smith]]''
| argazkilari britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9801
|
| ''[[:d:Q56118747|Ann Rosalie David]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]<br/>[[Galesko azpibanaketak]]
|-
| style='text-align:right'| 9802
|
| ''[[:d:Q56173874|Rose Mabel Durham]]''
|
| 1853
| 1928
| [[Aberarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9803
|
| ''[[:d:Q56173890|Rees Arthur]]''
|
| 1821
| 1894
| [[Abergwesyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9804
|
| ''[[:d:Q56173931|Ivor Astle]]''
|
| 1882
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9805
|
| ''[[:d:Q56173975|Elizabeth Mabel Bailey]]''
|
| 1862
| 1952
| [[Llangattock]]
|-
| style='text-align:right'| 9806
|
| ''[[:d:Q56174075|William Barrow]]''
|
| 1798
| 1886
| [[Llanelltyd]]
|-
| style='text-align:right'| 9807
|
| ''[[:d:Q56174090|Derek Baskerville]]''
|
| 1942
|
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 9808
|
| ''[[:d:Q56174136|Jane Belk]]''
|
| 1855
| 1935
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 9809
|
| ''[[:d:Q56174215|George Bettiss]]''
|
| 1775
| 1839
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9810
|
| ''[[:d:Q56174216|Mary Bettiss]]''
|
| 1788
|
| ''[[:d:Q13129604|Llanbeblig]]''
|-
| style='text-align:right'| 9811
|
| ''[[:d:Q56174242|John Thomas Beynon]]''
|
| 1807
| 1873
| [[Llanddewi Velfrey]]
|-
| style='text-align:right'| 9812
|
| ''[[:d:Q56174350|John George William Bonsall]]''
|
| 1817
| 1900
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9813
|
| ''[[:d:Q56174390|Evan Bowen]]''
|
|
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9814
|
| ''[[:d:Q56174397|Gwynne Vaughan Bowen]]''
|
| 1829
| 1889
| ''[[:d:Q13132008|St Nicholas]]''
|-
| style='text-align:right'| 9815
|
| ''[[:d:Q56174569|James Brynker]]''
|
| 1668
| 1740
| ''[[:d:Q29501940|Brynkir]]''
|-
| style='text-align:right'| 9816
|
| ''[[:d:Q56174596|Robert Bulkeley]]''
|
| 1615
|
| [[Llanfachraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 9817
|
| ''[[:d:Q56174632|John Burrell]]''
|
| 1859
| 1934
| [[Llanfihangel y Creuddyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9818
|
| ''[[:d:Q56174713|David Arthur Callard]]''
|
| 1949
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9819
|
| ''[[:d:Q56174916|Gerard Casey]]''
|
| 1918
| 2000
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 9820
|
| ''[[:d:Q56175058|Sarah Charles]]''
|
| 1753
| 1814
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9821
|
| ''[[:d:Q56175082|Charles Charman]]''
|
| 1914
| 1999
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9822
|
| ''[[:d:Q56175321|Alfred Butler Clough]]''
|
| 1797
| 1870
| [[Henllan]]
|-
| style='text-align:right'| 9823
|
| ''[[:d:Q56175456|Athelstan Corbet]]''
|
| 1788
| 1835
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9824
| [[Fitxategi:Sarah Jane Rees (Crangowen, 1839-1916) NLW3362516.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56175528|Sarah Jane Rees]]''
|
| 1839
| 1916
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 9825
|
| ''[[:d:Q56175740|Don Dale-Jones]]''
|
| 1935
|
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 9826
|
| ''[[:d:Q56175743|Thomas Dalton]]''
|
| 1798
| 1878
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9827
|
| ''[[:d:Q56175777|Evan David]]''
|
| 1809
| 1871
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 9828
|
| ''[[:d:Q56175831|Arthur Stanley Davies]]''
|
| 1889
| 1951
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 9829
|
| ''[[:d:Q56175842|Benjamin Davies]]''
|
| 1863
| 1957
| ''[[:d:Q15921422|Llangynllo]]''
|-
| style='text-align:right'| 9830
|
| ''[[:d:Q56175850|David Griffith Davies]]''
|
| 1845
| 1899
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9831
|
| ''[[:d:Q56175852|David Oswald Davies]]''
|
| 1908
| 1992
| [[Rhydcymerau]]
|-
| style='text-align:right'| 9832
|
| ''[[:d:Q56175866|David Evan Davies]]''
|
| 1843
| 1914
| [[Llannor]]
|-
| style='text-align:right'| 9833
|
| ''[[:d:Q56175868|David Rees Davies]]''
|
| 1824
| 1916
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 9834
|
| ''[[:d:Q56175873|David Davies]]''
|
| 1793
| 1864
| [[Caio (Carmarthenshire)|Caio]]
|-
| style='text-align:right'| 9835
|
| ''[[:d:Q56175876|David Davies]]''
|
| 1799
| 1874
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 9836
|
| ''[[:d:Q56175882|David Davies]]''
|
| 1845
|
| ''[[:d:Q20593991|Llanfihangel Cwmdu]]''
|-
| style='text-align:right'| 9837
|
| ''[[:d:Q56175916|Edward Davies]]''
|
| 1820
| 1908
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 9838
|
| ''[[:d:Q56175931|Frances Davies]]''
|
| 1836
| 1918
| [[Llandyfaelog]]
|-
| style='text-align:right'| 9839
|
| ''[[:d:Q56175946|Gladys Davies]]''
|
| 1885
|
| [[Llanvihangel Crucorney]]
|-
| style='text-align:right'| 9840
|
| ''[[:d:Q56175961|Humphrey Jones Davies]]''
|
| 1877
| 1966
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 9841
|
| ''[[:d:Q56175968|Idwal Davies]]''
|
| 1915
| 1992
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 9842
|
| ''[[:d:Q56176003|John Richard Davies]]''
|
| 1826
|
| [[Henfynyw]]
|-
| style='text-align:right'| 9843
|
| ''[[:d:Q56176004|John Davies]]''
|
| 1722
| 1799
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 9844
|
| ''[[:d:Q56176024|Jonathan Davies]]''
|
| 1857
| 1933
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 9845
|
| ''[[:d:Q56176026|Kate Davies]]''
|
| 1892
| 1980
| [[Pren-gwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9846
|
| ''[[:d:Q56176053|Price Davies]]''
|
| 1732
|
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 9847
|
| ''[[:d:Q56176082|Samuel Davies]]''
|
| 1829
| 1904
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 9848
|
| ''[[:d:Q56176086|Thomas George Davies]]''
|
| 1900
| 1977
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 9849
|
| ''[[:d:Q56176089|Thomas Davies]]''
|
| 1802
| 1861
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 9850
|
| ''[[:d:Q56176101|Walter Cecil Davies]]''
|
| 1802
| 1863
| [[Llanrhaeadr-ym-Mochnant]]
|-
| style='text-align:right'| 9851
|
| ''[[:d:Q56176152|Rhys Lewis Davis]]''
|
| 1828
| 1916
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9852
|
| ''[[:d:Q56176183|Wilfred Seymour De Winton]]''
|
| 1856
| 1929
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 9853
|
| ''[[:d:Q56176227|David J. Owen]]''
|
| 1877
| 1945
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 9854
|
| ''[[:d:Q56176497|Edward Edwards]]''
|
| 1865
| 1933
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9855
|
| ''[[:d:Q56176500|Elizabeth Ann Davies]]''
|
| 1867
|
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 9856
|
| ''[[:d:Q56176529|Llewelyn Edwards]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 9857
|
| ''[[:d:Q56176621|Siôn Eirian]]''
|
| 1954
| 2020
| [[Hirwaun]]
|-
| style='text-align:right'| 9858
|
| ''[[:d:Q56176675|Richard Elias]]''
|
| 1847
| 1927
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 9859
| [[Fitxategi:Annie Jane Hughes-Griffiths (5227587).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56176704|Annie Jane Ellis]]''
|
| 1873
| 1942
| ''[[:d:Q29496455|Cwrt Mawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 9860
|
| ''[[:d:Q56176713|Hugh Ellis]]''
|
| 1857
| 1931
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 9861
|
| ''[[:d:Q56176718|Robert Ellis]]''
|
| 1845
|
| ''[[:d:Q5256625|Denbighshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 9862
|
| ''[[:d:Q56176777|Elizabeth Enoch]]''
|
| 1801
|
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9863
|
| ''[[:d:Q56176894|David Arthen Evans]]''
|
| 1878
| 1936
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9864
|
| ''[[:d:Q56176898|David Evans]]''
|
| 1860
| 1950
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 9865
|
| ''[[:d:Q56176902|David Evans]]''
|
| 1815
| 1883
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 9866
|
| ''[[:d:Q56176909|David Evans]]''
|
| 1875
| 1951
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9867
|
| ''[[:d:Q56176912|Dic Evans]]''
|
| 1947
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9868
| [[Fitxategi:Er cof am y Parch Foulk Evans, Machynlleth.. NLW3365216.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56176943|Foulk Evans]]''
|
| 1783
| 1866
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9869
|
| ''[[:d:Q56176950|Griffith Thomas Evans]]''
|
| 1853
| 1914
| [[Rhyd-y-clafdy]]
|-
| style='text-align:right'| 9870
|
| ''[[:d:Q56176960|William Howell Evans]]''
|
| 1835
| 1892
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9871
|
| ''[[:d:Q56176970|John Owain Evans]]''
|
| 1875
| 1943
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9872
|
| ''[[:d:Q56176992|Jonah Bowen Evans]]''
|
| 1806
| 1876
| [[Llywel]]
|-
| style='text-align:right'| 9873
|
| ''[[:d:Q56176995|Josiah Daniel Evans]]''
|
| 1827
| 1905
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 9874
|
| ''[[:d:Q56176998|Lewis Evans]]''
|
| 1767
| 1835
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9875
|
| ''[[:d:Q56177000|Mali Evans]]''
|
|
| 1991
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9876
|
| ''[[:d:Q56177009|Olwen Caradoc Evans]]''
|
| 1918
| 1998
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9877
| [[Fitxategi:Olwen Lloyd George a Capt T J Carey Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56177012|Olwen Elizabeth Lloyd George]]''
|
| 1892
| 1990
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 9878
|
| ''[[:d:Q56177037|Simon Evans]]''
|
| 1824
| 1885
| [[Eglwyswen]]
|-
| style='text-align:right'| 9879
|
| ''[[:d:Q56177069|William Evans]]''
|
| 1876
| 1952
| [[Pentraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 9880
|
| ''[[:d:Q56177096|Hope Wynne Eyton]]''
|
| 1754
| 1824
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 9881
|
| ''[[:d:Q56177160|John Jocelyn Ffoulkes]]''
|
| 1813
| 1898
| [[Bylchau]]
|-
| style='text-align:right'| 9882
|
| ''[[:d:Q56177351|Richard Garnons]]''
|
| 1773
| 1841
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 9883
|
| ''[[:d:Q56177409|William George]]''
|
| 1865
| 1920
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 9884
|
| ''[[:d:Q56177484|William Glasnant Jones]]''
|
| 1869
| 1951
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 9885
|
| ''[[:d:Q56177501|Evan Williams]]''
|
| 1866
| 1937
| [[Llanfihangel Glyn Myfyr]]
|-
| style='text-align:right'| 9886
|
| ''[[:d:Q56177812|George Griffith]]''
|
| 1790
| 1877
| ''[[:d:Q17741595|Garn]]''
|-
| style='text-align:right'| 9887
|
| ''[[:d:Q56177827|John Griffith]]''
|
| 1654
| 1698
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 9888
|
| ''[[:d:Q56177836|John Griffith]]''
|
| 1843
| 1864
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 9889
|
| ''[[:d:Q56177842|Robert John Griffith]]''
|
| 1861
|
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 9890
|
| ''[[:d:Q56177851|R.E. Griffith]]''
|
| 1911
| 1975
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 9891
|
| ''[[:d:Q56177887|William Griffith]]''
|
| 1730
| 1766
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 9892
|
| ''[[:d:Q56178037|David Thomas Guy]]''
|
| 1905
| 1976
| [[Llanrhidian]]
|-
| style='text-align:right'| 9893
| [[Fitxategi:Mather Brown (1761-1831) - The Reverend Alban Thomas Gwynne (1751–1819) - 864495 - National Trust.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56178145|Alban Thomas Jones Gwynne]]''
|
| 1751
| 1819
| [[Cenarth]]
|-
| style='text-align:right'| 9894
|
| ''[[:d:Q56178156|Elliw Haf]]''
|
| 1953
|
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9895
|
| ''[[:d:Q56178177|Benjamin Hall]]''
|
| 1742
| 1825
| ''[[:d:Q5618124|Gumfreston]]''
|-
| style='text-align:right'| 9896
|
| ''[[:d:Q56178193|Frederick Edward Hamer]]''
|
| 1865
|
| [[Llanllwchaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9897
|
| ''[[:d:Q56178195|Florrie Hamer]]''
|
| 1903
| 1994
| [[Bow Street (Ceredigion)|Bow Street]]
|-
| style='text-align:right'| 9898
|
| ''[[:d:Q56178200|Nina Hammett]]''
|
| 1890
| 1956
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 9899
|
| ''[[:d:Q56178202|Victor Hampson-Jones]]''
|
| 1909
| 1977
| [[Abercraf]]
|-
| style='text-align:right'| 9900
|
| ''[[:d:Q56178351|Mary Elizabeth Hedley]]''
|
| 1854
| 1925
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 9901
|
| ''[[:d:Q56178357|Pete Hellings]]''
|
| 1921
| 1994
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 9902
|
| ''[[:d:Q56178468|Isaac Herriman]]''
|
| 1894
| 1968
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 9903
|
| ''[[:d:Q56178498|Elizabeth Lady Hills-Johnes]]''
|
| 1834
| 1927
| ''[[:d:Q108366926|Dolaucothi House]]''
|-
| style='text-align:right'| 9904
|
| ''[[:d:Q56178627|Douglas Houston]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9905
|
| ''[[:d:Q56178642|Robert Howard]]''
|
| 1692
| 1776
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 9906
|
| ''[[:d:Q56178666|Abraham Howell]]''
|
| 1810
| 1893
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9907
|
| ''[[:d:Q56178688|David Howell]]''
|
| 1817
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9908
|
| ''[[:d:Q56178692|Edward Howell]]''
|
| 1814
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9909
|
| ''[[:d:Q56178696|Evan Howell]]''
|
| 1806
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9910
|
| ''[[:d:Q56178698|Lewis Howell]]''
|
| 1812
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9911
|
| ''[[:d:Q56178703|Samuel Howell]]''
|
| 1822
|
| [[Bont Dolgadfan]]
|-
| style='text-align:right'| 9912
|
| ''[[:d:Q56178704|William Howell]]''
|
| 1777
| 1845
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9913
|
| ''[[:d:Q56178705|William Howell]]''
|
| 1804
| 1826
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 9914
|
| ''[[:d:Q56178756|Ann Jones]]''
|
| 1815
|
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9915
|
| ''[[:d:Q56178760|Benjamin Hughes]]''
|
| 1821
| 1913
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 9916
|
| ''[[:d:Q56178790|Harold Rhys Hughes]]''
|
| 1916
| 1998
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 9917
|
| ''[[:d:Q56178805|John Henry Hughes]]''
|
| 1862
| 1893
| ''[[:d:Q42617191|Isle of Anglesey]]''
|-
| style='text-align:right'| 9918
|
| ''[[:d:Q56178842|Thomas Hughes]]''
|
| 1815
|
| [[Llanfair Dyffryn Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 9919
|
| ''[[:d:Q56178865|Roderick Humphreys]]''
|
| 1816
| 1895
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 9920
|
| ''[[:d:Q56178885|David Hussey]]''
|
| 1852
| 1930
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 9921
|
| ''[[:d:Q56178925|Glyn Ifans]]''
|
| 1920
|
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 9922
|
| ''[[:d:Q56179080|John Jayne]]''
|
| 1805
| 1873
| [[Blaenavon]]
|-
| style='text-align:right'| 9923
|
| ''[[:d:Q56179107|Anne Jenkins]]''
|
| 1864
| 1948
| ''[[:d:Q29495975|Trecefel]]''
|-
| style='text-align:right'| 9924
|
| ''[[:d:Q56179139|Richard Iwan Jenkyn]]''
|
| 1857
| 1893
| [[Cardiganshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9925
|
| ''[[:d:Q56179144|Herbert Noel Jerman]]''
|
| 1909
| 1994
| ''[[:d:Q17738677|Dolforgan Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 9926
|
| ''[[:d:Q56179197|Edwin William John]]''
|
| 1847
| 1938
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 9927
|
| ''[[:d:Q56179219|Charlotte Anna Maria Johnes]]''
|
| 1825
| 1911
| [[Gileston]]
|-
| style='text-align:right'| 9928
|
| ''[[:d:Q56179243|W. Jones Williams]]''
|
|
|
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 9929
|
| ''[[:d:Q56179374|Brynmor Pierce Jones]]''
|
| 1925
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 9930
|
| ''[[:d:Q56179386|Charles Jones]]''
|
| 1831
| 1917
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 9931
|
| ''[[:d:Q56179396|David Elwyn Jones]]''
|
| 1945
| 2003
| [[Tremadog]]
|-
| style='text-align:right'| 9932
|
| ''[[:d:Q56179400|David Rhys Jones]]''
|
| 1845
| 1926
| ''[[:d:Q15921422|Llangynllo]]''
|-
| style='text-align:right'| 9933
|
| ''[[:d:Q56179414|Daniel Jones]]''
|
| 1770
| 1821
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 9934
| [[Fitxategi:David Ivon Jones 001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56179420|David Ivon Jones]]''
|
| 1882
| 1924
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9935
|
| ''[[:d:Q56179423|David Samuel Jones]]''
|
| 1852
| 1898
| [[Eglwysbach]]
|-
| style='text-align:right'| 9936
|
| ''[[:d:Q56179431|David Jones]]''
|
| 1893
| 1916
| ''[[:d:Q101170463|Cardiganshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 9937
|
| ''[[:d:Q56179448|Dedwydd Jones]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 9938
|
| ''[[:d:Q56179463|Edward Jones]]''
|
| 1780
| 1820
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 9939
|
| ''[[:d:Q56179473|Edwin Jones]]''
|
| 1842
| 1932
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 9940
|
| ''[[:d:Q56179475|Elinor Jones]]''
|
| 1946
|
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 9941
|
| ''[[:d:Q56179489|Esther Anne Davies]]''
|
| 1883
| 1940
| [[Llandeilo]]
|-
| style='text-align:right'| 9942
|
| ''[[:d:Q56179492|Evan W. Jones]]''
|
| 1876
|
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 9943
|
| ''[[:d:Q56179498|Francis Ernest Llewellyn Jones]]''
|
| 1883
| 1982
| ''[[:d:Q20599925|Tal-y-bont]]''
|-
| style='text-align:right'| 9944
|
| ''[[:d:Q56179504|Griffith Jones]]''
|
| 1820
| 1875
| ''[[:d:Q5714157|Heneglwys]]''
|-
| style='text-align:right'| 9945
|
| ''[[:d:Q56179510|Gwen Jones]]''
|
| 1777
| 1857
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9946
|
| ''[[:d:Q56179519|Henry Francis Jones]]''
|
| 1874
| 1949
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 9947
|
| ''[[:d:Q56179526|Henry Jones]]''
|
| 1824
| 1852
| [[Llanfihangel-y-pennant, Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9948
|
| ''[[:d:Q56179538|Hugh Jones]]''
|
|
| 1799
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 9949
| [[Fitxategi:Humphrey Jones a Diwygiad 1859 (page 57 crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56179544|Humphrey Jones]]''
|
| 1832
| 1895
| ''[[:d:Q13131979|Tre'r-ddôl]]''
|-
| style='text-align:right'| 9950
|
| ''[[:d:Q56179545|Humphrey Jones]]''
|
|
| 1690
| ''[[:d:Q29484376|Maesygarnedd]]''
|-
| style='text-align:right'| 9951
|
| ''[[:d:Q56179548|Ifor Ceredig Jones]]''
|
| 1902
| 1965
| [[Llangynhafal]]
|-
| style='text-align:right'| 9952
|
| ''[[:d:Q56179551|Edward Iorwerth Jones]]''
|
| 1852
| 1931
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 9953
|
| ''[[:d:Q56179555|James Celty Jones]]''
|
| 1843
| 1912
| [[Cemmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 9954
|
| ''[[:d:Q56179559|John David Jones]]''
|
| 1868
| 1929
| [[Llangynfelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9955
|
| ''[[:d:Q56179562|John Meredith Jones]]''
|
|
| 1855
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 9956
|
| ''[[:d:Q56179587|John David Jones]]''
|
| 1871
| 1931
| [[Talley]]
|-
| style='text-align:right'| 9957
|
| ''[[:d:Q56179591|John Griffith Jones]]''
|
| 1843
| 1864
| [[Penisa'r Waun]]
|-
| style='text-align:right'| 9958
|
| ''[[:d:Q56179593|John Henry Jones]]''
|
| 1909
| 1985
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 9959
|
| ''[[:d:Q56179596|John Morris Jones]]''
|
| 1892
| 1984
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 9960
|
| ''[[:d:Q56179597|John Reginald Jones]]''
|
| 1897
| 1964
| [[Talywain]]
|-
| style='text-align:right'| 9961
|
| ''[[:d:Q56179598|John Washington Jones]]''
|
| 1887
| 1974
| [[Pencarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 9962
|
| ''[[:d:Q56179623|John Jones]]''
|
| 1787
| 1860
| ''[[:d:Q5256625|Denbighshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 9963
| [[Fitxategi:Lewis Jones, Rhyl (5349002).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56179660|Lewis Jones]]''
|
| 1850
| 1932
| [[Tywyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9964
|
| ''[[:d:Q56179677|Margaret Mostyn Jones]]''
|
| 1841
| 1935
| [[Mostyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9965
|
| ''[[:d:Q56179689|Mary Jones]]''
|
| 1831
| 1861
| [[Llanfihangel-y-pennant, Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 9966
|
| ''[[:d:Q56179702|Morris Jones]]''
|
| 1819
| 1875
| ''[[:d:Q7678684|Tal-y-llyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 9967
|
| ''[[:d:Q56179703|Morris Jones]]''
|
| 1783
| 1862
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 9968
|
| ''[[:d:Q56179705|Moses Jones]]''
|
| 1792
| 1863
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 9969
|
| ''[[:d:Q56179714|Owen Evan Jones]]''
|
| 1834
| 1887
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 9970
|
| ''[[:d:Q56179728|Rhys Bevan Jones]]''
|
| 1869
| 1933
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 9971
|
| ''[[:d:Q56179739|Richard Jones]]''
|
| 1863
| 1942
| [[Llanwnda (Gwynedd)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 9972
|
| ''[[:d:Q56179740|Richard Jones]]''
|
| 1799
|
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 9973
|
| ''[[:d:Q56179743|Richard Jones]]''
|
|
|
| [[Dolwyddelan]]
|-
| style='text-align:right'| 9974
|
| ''[[:d:Q56179770|Selwyn Jones]]''
|
| 1906
| 1906
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 9975
|
| ''[[:d:Q56179787|Thomas Zaccheus Jones]]''
|
| 1853
|
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 9976
|
| ''[[:d:Q56179793|Thomas Jones]]''
|
| 1823
| 1897
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 9977
|
| ''[[:d:Q56179800|Thomas Jones]]''
|
| 1821
|
| [[Llanfair Talhaiarn]]
|-
| style='text-align:right'| 9978
|
| ''[[:d:Q56179845|Walter Sylvanus Jones]]''
|
| 1883
| 1932
| [[Pant Glas]]
|-
| style='text-align:right'| 9979
|
| ''[[:d:Q56179862|William Jones]]''
|
| 1860
|
| ''[[:d:Q16103619|Llanfair-y-Cwmwd]]''
|-
| style='text-align:right'| 9980
|
| ''[[:d:Q56179865|William Jones]]''
|
| 1825
| 1893
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 9981
|
| ''[[:d:Q56179904|Thomas Mann Keene]]''
|
| 1868
| 1921
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 9982
|
| ''[[:d:Q56180075|Henry Leach]]''
|
|
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 9983
|
| ''[[:d:Q56180082|John Leach]]''
|
| 1826
| 1876
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 9984
|
| ''[[:d:Q56180094|Godfrey Lee]]''
|
| 1951
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 9985
|
| ''[[:d:Q56180095|Henry Herbert Lee]]''
|
| 1838
| 1920
| [[Dinas Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 9986
|
| ''[[:d:Q56180201|Daniel Lewis]]''
|
| 1841
| 1922
| [[Llanegwad]]
|-
| style='text-align:right'| 9987
|
| ''[[:d:Q56180238|Lewis Lewis]]''
|
| 1837
| 1906
| [[Llangadog]]
|-
| style='text-align:right'| 9988
|
| ''[[:d:Q56180262|Rees Lewis]]''
|
| 1804
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 9989
|
| ''[[:d:Q56180457|John Meredith Lloyd Jones]]''
|
| 1907
| 1981
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 9990
|
| ''[[:d:Q56180589|David Francis Lloyd]]''
|
| 1866
| 1955
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 9991
|
| ''[[:d:Q56180621|George Evan Lloyd]]''
|
| 1855
| 1900
| [[Troedyraur]]
|-
| style='text-align:right'| 9992
|
| ''[[:d:Q56180667|Posthumus Lloyd]]''
|
|
|
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 9993
|
| ''[[:d:Q56180685|Thomas Lloyd]]''
|
| 1732
| 1788
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 9994
|
| ''[[:d:Q56180917|Roderick Lumley]]''
|
| 1838
| 1895
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 9995
|
| ''[[:d:Q56180942|Mary Lyttelton]]''
|
| 1813
| 1857
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 9996
|
| ''[[:d:Q56181019|Charles Salusbury Mainwaring]]''
|
| 1845
| 1920
| ''[[:d:Q6757046|Marchwiel Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 9997
| [[Fitxategi:Thomas Edmund Marsh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56181099|Thomas Edmund Marsh]]''
|
| 1803
| 1861
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 9998
|
| ''[[:d:Q56181177|William Maurice]]''
|
| 1850
| 1925
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 9999
| [[Fitxategi:AP IWAN Mihagel HJ61 001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56181275|Mihangel ap Iwan]]''
|
| 1863
| 1944
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 10000
|
| ''[[:d:Q56181301|Caradoc Mills]]''
|
| 1883
| 1950
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 10001
| [[Fitxategi:William Morgan(?), vicar of Llandderfel NLW3363792.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56181404|William Morgan]]''
|
| 1828
| 1905
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 10002
|
| ''[[:d:Q56181414|Kevin Morgan]]''
|
| 1953
|
| [[Rhigos]]
|-
| style='text-align:right'| 10003
|
| ''[[:d:Q56181426|Rhian Morgan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q7653726|Cwm Tawe]]''
|-
| style='text-align:right'| 10004
|
| ''[[:d:Q56181427|Rhys Morgan]]''
|
| 1892
| 1961
| ''[[:d:Q20602439|Ynysmeudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 10005
|
| ''[[:d:Q56181432|Thomas Morgan]]''
|
| 1453
|
| [[Llanmartin]]
|-
| style='text-align:right'| 10006
|
| ''[[:d:Q56181484|Hugh Morris]]''
|
| 1830
| 1908
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 10007
|
| ''[[:d:Q56181485|Hugh Morris]]''
|
| 1869
| 1940
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 10008
|
| ''[[:d:Q56181525|Robert Owen Morris]]''
|
| 1859
| 1943
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10009
|
| ''[[:d:Q56181644|Cynric Mytton-Davies]]''
|
| 1905
| 1995
| [[Castle Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 10010
|
| ''[[:d:Q56181657|Robert Richards Nancarrow]]''
|
| 1884
| 1964
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 10011
|
| ''[[:d:Q56181981|Ann Corbet]]''
|
| 1684
| 1760
| ''[[:d:Q10948653|Ynysmaengwyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 10012
|
| ''[[:d:Q56181991|Bryn Owen]]''
|
| 1928
| 1999
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10013
|
| ''[[:d:Q56181995|Dillwyn Owen]]''
|
| 1922
| 1999
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10014
|
| ''[[:d:Q56182000|Elizabeth Glaslyn Owen]]''
|
| 1884
| 1963
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 10015
|
| ''[[:d:Q56182025|John Caleb Owen]]''
|
| 1859
|
| [[Llangrannog]]
|-
| style='text-align:right'| 10016
|
| ''[[:d:Q56182032|John Owen]]''
|
| 1712
| 1800
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10017
|
| ''[[:d:Q56182063|Morris Owen]]''
|
| 1839
| 1916
| [[Pentrefoelas]]
|-
| style='text-align:right'| 10018
|
| ''[[:d:Q56182074|Richard Owen]]''
|
| 1880
| 1963
| [[Glan Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10019
|
| ''[[:d:Q56182092|Thomas Owen]]''
|
| 1872
| 1956
| ''[[:d:Q29501660|Cwm Hesgyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 10020
|
| ''[[:d:Q56182104|William Washington Owen]]''
|
| 1889
| 1969
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 10021
|
| ''[[:d:Q56182206|Thomas Parker]]''
|
| 1761
| 1818
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 10022
|
| ''[[:d:Q56182218|John Parry de Winton]]''
|
| 1778
| 1864
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10023
|
| ''[[:d:Q56182245|John Parry]]''
|
| 1888
| 1965
| [[Derwen]]
|-
| style='text-align:right'| 10024
|
| ''[[:d:Q56182500|Griffith Phillips]]''
|
| 1846
| 1920
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 10025
|
| ''[[:d:Q56182632|Victoria Plucknett]]''
| aktore britainiarra
| 1953
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10026
|
| ''[[:d:Q56182741|Gomer Powell]]''
|
| 1834
| 1871
| [[Hope (Flintshire)|Hope]]
|-
| style='text-align:right'| 10027
| [[Fitxategi:R. W. Price.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56182952|Richard Watkin Price]]''
|
| 1780
| 1860
| [[Llanelidan]]
|-
| style='text-align:right'| 10028
|
| ''[[:d:Q56182975|Thomas Lewis Prichard]]''
|
| 1880
| 1914
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 10029
|
| ''[[:d:Q56182977|Thomas Prichard]]''
|
| 1619
| 1690
| [[Rhuddlan]]
|-
| style='text-align:right'| 10030
|
| ''[[:d:Q56182984|Emrys Pride]]''
|
| 1904
|
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 10031
|
| ''[[:d:Q56182995|Christine Pritchard]]''
|
| 1943
| 2023
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10032
|
| ''[[:d:Q56183029|Gwynydd Pryce]]''
|
| 1876
| 1909
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10033
|
| ''[[:d:Q56183042|Absalom Prys]]''
|
| 1822
| 1895
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 10034
|
| ''[[:d:Q56183051|Arthur Glyn Prys-Jones]]''
|
| 1888
| 1987
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 10035
|
| ''[[:d:Q56183083|Arthur Pugh]]''
|
| 1910
| 1986
| [[Llangynfelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10036
|
| ''[[:d:Q56183088|Idwal Pugh]]''
|
| 1919
| 1981
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10037
|
| ''[[:d:Q56183099|David William Pughe]]''
|
| 1821
| 1862
| [[Clynnog Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 10038
|
| ''[[:d:Q56183116|William Pughe]]''
|
| 1765
| 1852
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 10039
|
| ''[[:d:Q56183197|Mary Louisa Williams]]''
|
| 1825
|
| [[Beaumaris]]
|-
| style='text-align:right'| 10040
|
| ''[[:d:Q56183241|Benjamin George Rees]]''
|
| 1910
| 1948
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10041
|
| ''[[:d:Q56183249|Enoch Howell Rees]]''
|
| 1888
| 1969
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 10042
|
| ''[[:d:Q56183252|Ivor Thomas Rees]]''
|
| 1931
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 10043
|
| ''[[:d:Q56183264|John Rees]]''
|
| 1819
| 1900
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 10044
|
| ''[[:d:Q56183286|Richard Rees]]''
|
| 1851
| 1927
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 10045
|
| ''[[:d:Q56183300|William Rees]]''
|
| 1854
| 1934
| [[Llanarthney]]
|-
| style='text-align:right'| 10046
|
| ''[[:d:Q56183306|William Rees]]''
|
| 1839
| 1919
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 10047
|
| ''[[:d:Q56183482|David Richards]]''
|
| 1860
|
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10048
|
| ''[[:d:Q56183495|John Morgan Richards]]''
|
| 1856
|
| [[Llangeler]]
|-
| style='text-align:right'| 10049
|
| ''[[:d:Q56183496|Jacob Richards]]''
|
| 1774
| 1834
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10050
|
| ''[[:d:Q56183501|John Dyer Richards]]''
|
| 1876
| 1927
| [[Saron (Carmarthenshire)|Saron]]
|-
| style='text-align:right'| 10051
|
| ''[[:d:Q56183503|John Lloyd Richards]]''
|
| 1790
| 1854
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10052
|
| ''[[:d:Q56183513|Owen Richards]]''
|
| 1813
| 1886
| [[Llanilar]]
|-
| style='text-align:right'| 10053
|
| ''[[:d:Q56183522|Thomas Richards]]''
|
| 1785
| 1855
| [[Llanymawddwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10054
|
| ''[[:d:Q56183529|Peter Rickards]]''
|
| 1716
| 1780
| [[Old Radnor]]
|-
| style='text-align:right'| 10055
|
| ''[[:d:Q56183569|Charles Benson Roberts]]''
|
| 1896
| 1992
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10056
|
| ''[[:d:Q56183595|Evan Roberts]]''
|
|
| 1991
| [[Capel Curig]]
|-
| style='text-align:right'| 10057
|
| ''[[:d:Q56183604|Griffith Roberts]]''
|
| 1768
| 1815
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 10058
|
| ''[[:d:Q56183607|Gwen Rees Roberts]]''
|
| 1916
| 2002
| [[Morfa Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10059
|
| ''[[:d:Q56183620|Jane Roberts]]''
|
| 1828
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10060
|
| ''[[:d:Q56183655|Peter Roberts]]''
|
| 1835
| 1912
| [[Ysceifiog]]
|-
| style='text-align:right'| 10061
|
| ''[[:d:Q56183688|Wilbert Lloyd Roberts]]''
|
| 1926
| 1996
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 10062
|
| ''[[:d:Q56183689|William David Roberts]]''
|
| 1861
|
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 10063
|
| ''[[:d:Q56183769|John Rowland]]''
|
| 1735
| 1815
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 10064
|
| ''[[:d:Q56183782|David Rowlands]]''
|
| 1778
|
| ''[[:d:Q18160619|Llanfihangel Penbedw]]''
|-
| style='text-align:right'| 10065
|
| ''[[:d:Q56183864|Mary Anne Ruck]]''
|
| 1822
| 1905
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 10066
| [[Fitxategi:RM Ruck standing.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q56183866|Richard Ruck]]''
|
| 1852
| 1935
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 10067
|
| ''[[:d:Q56183975|Dafydd Savage]]''
|
| 1809
|
| [[Llanfair Caereinion]]
|-
| style='text-align:right'| 10068
|
| ''[[:d:Q56183978|Roderick Urwick Sayce]]''
|
| 1890
| 1970
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 10069
|
| ''[[:d:Q56184140|Percy Eynon Smart]]''
|
| 1912
| 1991
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10070
|
| ''[[:d:Q56184269|Walter Spurrell]]''
|
| 1858
| 1934
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10071
|
| ''[[:d:Q56184489|Henry Studt]]''
|
| 1853
| 1922
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10072
|
| ''[[:d:Q56184657|Dora Thatcher]]''
|
| 1912
| 1985
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 10073
|
| ''[[:d:Q56184743|Benjamin F. Thomas]]''
|
| 1845
| 1892
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 10074
|
| ''[[:d:Q56184779|David Thomas]]''
|
| 1866
| 1940
| [[Llanwnnen]]
|-
| style='text-align:right'| 10075
|
| ''[[:d:Q56184787|Dyfed Thomas]]''
|
|
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10076
|
| ''[[:d:Q56184788|Eddie Thomas]]''
|
|
| 1936
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 10077
|
| ''[[:d:Q56184797|Gwilym Ivor Thomas]]''
|
| 1920
|
| [[Llanon]]
|-
| style='text-align:right'| 10078
|
| ''[[:d:Q56184810|Hugh Thomas]]''
|
| 1664
| 1688
| [[Llangelynnin (Gwynedd)|Llangelynnin]]
|-
| style='text-align:right'| 10079
|
| ''[[:d:Q56184827|John Thomas]]''
|
| 1733
| 1784
| ''[[:d:Q13132004|Tremain]]''
|-
| style='text-align:right'| 10080
|
| ''[[:d:Q56184830|John Thomas]]''
|
| 1751
| 1810
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 10081
|
| ''[[:d:Q56184842|Mary Thomas]]''
|
| 1857
|
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 10082
|
| ''[[:d:Q56184856|Nancy Thomas]]''
|
| 1906
| 1953
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10083
|
| ''[[:d:Q56184865|Philip Thomas]]''
|
| 1857
| 1938
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10084
|
| ''[[:d:Q56184886|Thomas Thomas]]''
|
| 1741
| 1826
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10085
|
| ''[[:d:Q56184888|Thomas Thomas]]''
|
| 1808
| 1886
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10086
|
| ''[[:d:Q56184894|William Gwynne Stedman Thomas]]''
|
| 1822<br/>1821
| 1910
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10087
| [[Fitxategi:William Thorne.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56184909|William Thorne]]''
|
|
|
| [[Neyland]]
|-
| style='text-align:right'| 10088
|
| ''[[:d:Q56185032|Hugh Jones]]''
|
| 1845
| 1903
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 10089
|
| ''[[:d:Q56185117|Evan Ungoed-Thomas]]''
|
| 1860
| 1930
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10090
| [[Fitxategi:Robert Williams Vaughan (1803–1859), Bt (gcf070601).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56185314|Robert Williams Vaughan]]''
|
| 1803
| 1859
| ''[[:d:Q17743944|Nannau]]''
|-
| style='text-align:right'| 10091
|
| ''[[:d:Q56185359|Henry James Vincent]]''
|
| 1799
| 1865
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 10092
|
| ''[[:d:Q56185440|Daniel Walters]]''
|
| 1762
| 1787
| [[Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 10093
|
| ''[[:d:Q56185447|Moses Walters]]''
|
| 1869
| 1934
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 10094
|
| ''[[:d:Q56185504|Dorothy Watkins]]''
|
| 1909
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 10095
|
| ''[[:d:Q56185516|Sarah Watkins]]''
|
| 1876
| 1975
| ''[[:d:Q17485280|Sarnau]]''
|-
| style='text-align:right'| 10096
|
| ''[[:d:Q56185758|David Wigley]]''
|
| 1872
|
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 10097
|
| ''[[:d:Q56185761|Thomas Wigley]]''
|
| 1867
| 1910
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 10098
|
| ''[[:d:Q56185924|David Williams]]''
|
| 1802
| 1842
| ''[[:d:Q37761359|Llangadog]]''
|-
| style='text-align:right'| 10099
|
| ''[[:d:Q56185945|Elizabeth Williams]]''
|
| 1836
|
| [[Llangadog]]
|-
| style='text-align:right'| 10100
|
| ''[[:d:Q56186093|Henry Rumsey Williams]]''
|
| 1774
| 1841
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 10101
|
| ''[[:d:Q56186102|Henry Williams]]''
|
| 1831
| 1910
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 10102
|
| ''[[:d:Q56186119|Isaac Williams]]''
|
| 1840
| 1840
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10103
|
| ''[[:d:Q56186125|John Digain Williams]]''
|
| 1864
| 1937
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 10104
|
| ''[[:d:Q56186139|John Rhosydd Williams]]''
|
| 1885
| 1957
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 10105
|
| ''[[:d:Q56186155|John Williams]]''
|
| 1761
| 1830
| ''[[:d:Q2968597|Bodelwyddan Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 10106
|
| ''[[:d:Q56186166|Lewis Ambrose Williams]]''
|
| 1814
| 1873
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10107
|
| ''[[:d:Q56186189|Morris Thomas Williams]]''
|
| 1900
| 1946
| [[Groeslon]]
|-
| style='text-align:right'| 10108
|
| ''[[:d:Q56186193|Nathaniel Williams]]''
|
| 1843
|
| [[Capel Gwynfe]]
|-
| style='text-align:right'| 10109
|
| ''[[:d:Q56186220|Rhys Williams]]''
|
| 1841
| 1867
| ''[[:d:Q14508467|Blaenpennal]]''
|-
| style='text-align:right'| 10110
|
| ''[[:d:Q56186223|Richard Williams]]''
|
| 1796
| 1856
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10111
|
| ''[[:d:Q56186231|Robert Williams]]''
|
| 1842
|
| [[Llanllechid]]
|-
| style='text-align:right'| 10112
|
| ''[[:d:Q56186247|Thomas Eurwedd Williams]]''
|
|
|
| [[Dafen (Carmarthenshire)|Dafen]]
|-
| style='text-align:right'| 10113
|
| ''[[:d:Q56186265|Thomas Wiliems]]''
|
| 1545
| 1622
| ''[[:d:Q13125597|Arllechwedd Isaf]]''<br/>[[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 10114
|
| ''[[:d:Q56186282|William Sylvanus Williams]]''
|
| 1829
| 1887
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 10115
|
| ''[[:d:Q56186351|Owen Williamson]]''
|
| 1840
| 1910
| [[Newborough (Anglesey)|Newborough]]
|-
| style='text-align:right'| 10116
|
| ''[[:d:Q56186374|Margaret Wingfield]]''
|
| 1779
| 1835
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10117
|
| ''[[:d:Q56186690|William Rhys Jones]]''
|
| 1868
| 1937
| ''[[:d:Q29499819|Bron Ceris]]''
|-
| style='text-align:right'| 10118
|
| ''[[:d:Q56186692|Myfanwy Williams Parry]]''
|
| 1898
| 1971
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 10119
|
| ''[[:d:Q56186718|Siân Williams]]''
|
| 1884
| 1965
| ''[[:d:Q17320940|Cwmbach]]''
|-
| style='text-align:right'| 10120
|
| ''[[:d:Q56186735|John Pugh]]''
|
| 1861
| 1942
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10121
|
| ''[[:d:Q56186745|William Griffith]]''
|
| 1843
|
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 10122
|
| ''[[:d:Q56186754|Tydfor Jones]]''
|
| 1934
| 1983
| ''[[:d:Q27056926|Cwmtydu]]''
|-
| style='text-align:right'| 10123
|
| ''[[:d:Q56186763|Owen Owen]]''
|
| 1786
| 1867
| [[Botwnnog]]
|-
| style='text-align:right'| 10124
|
| ''[[:d:Q56186785|Huw Tudor]]''
|
| 1939
|
| ''[[:d:Q3402212|Llanfachreth]]''
|-
| style='text-align:right'| 10125
|
| ''[[:d:Q56186791|Dai Williams]]''
|
| 1899
| 1971
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 10126
|
| ''[[:d:Q56186795|John Williams]]''
|
| 1826
| 1898
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10127
|
| ''[[:d:Q56186801|Iorwerth Hughes Jones]]''
|
| 1902
| 1972
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10128
|
| ''[[:d:Q56186828|John Buckland Thomas]]''
|
| 1887
| 1975
| ''[[:d:Q107032535|Fforddygyfraith]]''
|-
| style='text-align:right'| 10129
|
| ''[[:d:Q56186834|Giraldus Jones]]''
|
| 1895
| 1978
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 10130
|
| ''[[:d:Q56186848|Rachel Mary Davies]]''
|
| 1911
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10131
|
| ''[[:d:Q56186852|Robert Roberts]]''
|
| 1839
| 1914
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10132
|
| ''[[:d:Q56186886|Morris Peat]]''
|
| 1813
| 1898
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 10133
|
| ''[[:d:Q56186920|Griffith Williams]]''
|
| 1927
| 1977
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 10134
|
| ''[[:d:Q56186942|Haydn Jones]]''
|
| 1920
| 1984
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10135
|
| ''[[:d:Q56186985|Thomas James Davies]]''
|
| 1919
| 2007
| [[Llanfihangel y Creuddyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10136
|
| ''[[:d:Q56186987|William Cosslett]]''
|
| 1831
| 1904
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 10137
|
| ''[[:d:Q56187014|Islwyn Jones]]''
|
| 1931
| 2015
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 10138
|
| ''[[:d:Q56187067|Elizabeth Elen Roberts]]''
|
|
| 1979
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10139
|
| ''[[:d:Q56187082|Brinley Jenkins]]''
|
| 1926
| 2001
| [[Cwmafan]]
|-
| style='text-align:right'| 10140
|
| ''[[:d:Q56187086|Eric Roberts]]''
|
| 1944
|
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10141
|
| ''[[:d:Q56187112|Richard Ellis Williams]]''
|
| 1862
| 1926
| ''[[:d:Q107032857|Pen-y-ffridd]]''
|-
| style='text-align:right'| 10142
|
| ''[[:d:Q56187113|Thomas Llewellyn Stephens]]''
|
| 1897
| 1959
| [[Talgarreg]]
|-
| style='text-align:right'| 10143
|
| ''[[:d:Q56187126|Evan John Williams]]''
|
|
| 1993
| ''[[:d:Q15963881|Swyddffynnon]]''
|-
| style='text-align:right'| 10144
|
| ''[[:d:Q56187127|Ffowc Williams]]''
|
| 1897
| 1995
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 10145
|
| ''[[:d:Q56187139|Harri Samuel]]''
|
|
| 1985
| [[Ystalyfera]]
|-
| style='text-align:right'| 10146
|
| ''[[:d:Q56187142|Hugh Roberts]]''
|
| 1832
| 1907
| [[Bryn-crug]]
|-
| style='text-align:right'| 10147
|
| ''[[:d:Q56187149|Sion Phylip]]''
|
|
| 1961
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 10148
|
| ''[[:d:Q56187160|Cassie Simon]]''
|
| 1898
| 1989
| [[Llanwrda]]
|-
| style='text-align:right'| 10149
|
| ''[[:d:Q56187161|Tom Williams]]''
|
| 1899
| 1986
| ''[[:d:Q13131789|Temple Bar]]''
|-
| style='text-align:right'| 10150
|
| ''[[:d:Q56187176|David Cynddelw Williams]]''
|
| 1870
| 1942
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10151
|
| ''[[:d:Q56187190|Annie Julian Parry]]''
|
| 1889
| 1972
| [[Llanrug]]
|-
| style='text-align:right'| 10152
|
| ''[[:d:Q56187197|Dafydd Glyn Hughes]]''
|
| 1921
|
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 10153
|
| ''[[:d:Q56187231|David Peate]]''
|
| 1831
| 1896
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 10154
|
| ''[[:d:Q56187241|Mattie Adele Gwynne Evans]]''
|
| 1908
| 1994
| [[Gilfach Goch]]
|-
| style='text-align:right'| 10155
|
| ''[[:d:Q56187280|Mati Rees]]''
|
| 1902
| 1989
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10156
|
| ''[[:d:Q56187291|David Thomas]]''
|
| 1861
| 1933
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 10157
|
| ''[[:d:Q56187302|William Jones]]''
|
| 1852
| 1914
| [[Cwmtwrch]]
|-
| style='text-align:right'| 10158
|
| ''[[:d:Q56187325|Robert D. Edwards]]''
|
| 1813
| 1889
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 10159
|
| ''[[:d:Q56187369|Caleb Chivers]]''
|
| 1819
| 1872
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10160
|
| ''[[:d:Q56187381|John Davies]]''
|
| 1740
| 1821
| [[Llansamlet]]
|-
| style='text-align:right'| 10161
|
| ''[[:d:Q56187415|Daniel Evans]]''
|
| 1803
| 1858
| [[Abergwili]]
|-
| style='text-align:right'| 10162
|
| ''[[:d:Q56187420|John Thomas Evans]]''
|
| 1869
| 1940
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 10163
|
| ''[[:d:Q56187424|Joseph Evans]]''
|
| 1801
| 1867
| [[Trelech]]
|-
| style='text-align:right'| 10164
|
| ''[[:d:Q56187471|Ethel Dora Heins]]''
|
| 1886
| 1933
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10165
|
| ''[[:d:Q56187527|Evan Jones]]''
|
| 1809
| 1855
| [[Penbryn]]
|-
| style='text-align:right'| 10166
|
| ''[[:d:Q56187543|John Jones]]''
|
| 1782
| 1859
| ''[[:d:Q29504273|Ty Poeth Cottage]]''
|-
| style='text-align:right'| 10167
|
| ''[[:d:Q56187572|William Lewes]]''
|
| 1746
| 1828
| ''[[:d:Q108464343|Llysnewydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 10168
|
| ''[[:d:Q56187576|Henry Isgaer Lewis]]''
|
| 1852
| 1922
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 10169
|
| ''[[:d:Q56187626|Job Miles]]''
|
| 1841
| 1914
| ''[[:d:Q25172113|St Brides-super-Ely]]''
|-
| style='text-align:right'| 10170
|
| ''[[:d:Q56187643|Benjamin Joseph Morse]]''
|
| 1899
| 1977
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 10171
|
| ''[[:d:Q56187671|Hugh T. Owen]]''
|
| 1837
| 1912
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 10172
|
| ''[[:d:Q56187675|Robert Owen]]''
|
| 1796
| 1883
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10173
| [[Fitxategi:Portrait of Dr. David Roberts, 'Dewi Ogwen', of Wrexham (4670497).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56187742|David Roberts]]''
|
| 1818
| 1897
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10174
|
| ''[[:d:Q56187751|Thomas Gwynedd Roberts]]''
|
| 1840
| 1920
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10175
|
| ''[[:d:Q56187761|Lewis Christmas, Rev. Simons]]''
|
| 1885
| 1974
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10176
|
| ''[[:d:Q56187789|Richard Tibbott]]''
|
| 1719
| 1798
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 10177
|
| ''[[:d:Q56187818|Elizabeth Phillipps Williams]]''
|
| 1825
| 1872
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10178
|
| ''[[:d:Q56187928|William Wynn]]''
|
| 1704
| 1761
| [[Harlech]]
|-
| style='text-align:right'| 10179
|
| ''[[:d:Q56224169|Earl Godding]]''
|
| 1934
|
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10180
|
| ''[[:d:Q56226224|Steve Kenworthy]]''
|
| 1959
| 2001
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10181
|
| ''[[:d:Q56240178|Carlos Uzal]]''
| saskibaloi jokalari estatubatuarra
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10182
|
| ''[[:d:Q56243394|Eifion Lloyd Jones]]''
|
| 1948
|
| ''[[:d:Q13128401|Felinfach]]''
|-
| style='text-align:right'| 10183
|
| ''[[:d:Q56248345|Billy Waters]]''
|
| 1931
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10184
|
| ''[[:d:Q56248408|Glyn Hughes]]''
|
| 1931
| 1995
| [[Coedpoeth]]
|-
| style='text-align:right'| 10185
|
| ''[[:d:Q56248414|Alan Jones]]''
|
| 1939
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10186
|
| ''[[:d:Q56248428|David Jones]]''
|
| 1936
|
| [[Saltney]]
|-
| style='text-align:right'| 10187
|
| ''[[:d:Q56248472|Ken Jones]]''
| futbolari britainiarra (1937-)
| 1937
|
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 10188
|
| ''[[:d:Q56248566|George Jones]]''
|
| 1930
| 2017
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10189
|
| ''[[:d:Q56254074|Geoff Lloyd]]''
|
| 1942
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10190
|
| ''[[:d:Q56254201|Steve Morgan]]''
|
| 1970
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10191
|
| ''[[:d:Q56254266|Ian Hughes]]''
|
| 1946
|
| [[Cefn Mawr]]
|-
| style='text-align:right'| 10192
| [[Fitxategi:Hughes, Ken.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56254267|Ken Hughes]]''
|
| 1966
|
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 10193
|
| ''[[:d:Q56254513|Dennis Griffiths]]''
|
| 1935
| 2005
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 10194
|
| ''[[:d:Q56254679|Steve Jones]]''
| futbolari britainiarra (1962-)
| 1962
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10195
|
| ''[[:d:Q56254683|Joe Lloyd]]''
|
| 1910
| 1996
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 10196
|
| ''[[:d:Q56290679|Brandon Cooper]]''
|
| 2000
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10197
|
| ''[[:d:Q56291963|Thomas Lloyd]]''
|
| 1709
|
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 10198
|
| ''[[:d:Q56291966|Peter Maurice]]''
|
|
| 1759
| [[Cerrigydrudion]]
|-
| style='text-align:right'| 10199
|
| ''[[:d:Q56292794|Liam Cullen]]''
|
| 1999
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10200
|
| ''[[:d:Q56299224|Tudur Hallam]]''
| akademikoa britainiarra
| 1975
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 10201
|
| ''[[:d:Q56374089|James Alfred Vanes]]''
|
| 1853
| 1937
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10202
|
| ''[[:d:Q56412441|Rico Zulkarnain]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10203
| [[Fitxategi:Bullet for my Valentine - Wacken Open Air 2016-AL2279.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56416973|Jamie Mathias]]''
|
| 1990
|
| [[Abertysswg]]
|-
| style='text-align:right'| 10204
|
| ''[[:d:Q56423618|Clifford Jack Spurgeon]]''
|
| 1934
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10205
|
| ''[[:d:Q56434529|Richard Winpenny]]''
| ikertzailea
|
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10206
| [[Fitxategi:Kenneth Bowen (tenor).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q56448683|Kenneth Bowen]]''
|
| 1932
| 2018
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10207
|
| ''[[:d:Q56452474|Kathryn Gray]]''
|
| 1973
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 10208
|
| ''[[:d:Q56486681|Ryan Sears]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10209
| [[Fitxategi:Mr Phormula yn ystod yr Eisteddfod 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56514940|Ed Holden]]''
|
| 1985
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10210
| [[Fitxategi:Alice Bunting (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56517052|Alice Bunting]]''
|
| 1881
| 1964
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 10211
|
| ''[[:d:Q56557885|Elizabeth Jane De La Hoyde]]''
|
| 1854
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10212
| [[Fitxategi:Benjamin Roos, Parys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56569685|Benjamin Roose]]''
|
| 1820
| 1879
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 10213
| [[Fitxategi:Wynne Brownlow.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56596108|Brownlow Wynne Cumming]]''
|
| 1815
| 1882
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 10214
|
| ''[[:d:Q56599693|Eddie Beynon]]''
|
| 1924
| 2002
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10215
|
| ''[[:d:Q56611801|John Henry Davies]]''
|
| 1850
| 1893
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 10216
|
| ''[[:d:Q56612499|J. Bryan Jones]]''
|
| 1934
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10217
| [[Fitxategi:Connor Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56630953|Connor Davies]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10218
|
| ''[[:d:Q56641621|Rhys Carré]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10219
| [[Fitxategi:Catherine Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56650872|Catherine Lewis]]''
|
| 1570
| 1615
| [[Machen]]
|-
| style='text-align:right'| 10220
| [[Fitxategi:Catherine Owen, daughter Lewis Anwyl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56651111|Catherine Anwyl]]''
|
| 1628
| 1685
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10221
| [[Fitxategi:Charles Martin Strick Humphreys.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56651238|Charles Martin Strick Humphreys]]''
|
| 1862
| 1934
| [[Clydach (Swansea)|Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 10222
| [[Fitxategi:Ebenezer Cooper, Llangollen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56651639|Ebenezer Cooper]]''
|
| 1800
| 1863
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 10223
|
| ''[[:d:Q56663821|Howell Gwynne]]''
|
| 1668
| 1708
| [[Llanafan Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 10224
|
| ''[[:d:Q56670370|Christopher J. Spiers]]''
|
| 1953
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10225
| [[Fitxategi:Lady M.E. Hamlyn Williams & Sir H. Drummond.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56676566|Mary Eleanor Hamlyn-Williams]]''
|
| 1825
| 1872
| ''[[:d:Q13131061|Edwinsford]]''
|-
| style='text-align:right'| 10226
|
| ''[[:d:Q56678161|Liza Burgess]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1964
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10227
| [[Fitxategi:Margaret Wynne (1722 -).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56685080|Margaret Wynne]]''
|
| 1722
| 1761
| ''[[:d:Q17744479|Garthewin]]''
|-
| style='text-align:right'| 10228
| [[Fitxategi:Official portrait of Nickie Aiken MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56709363|Nickie Aiken]]''
| politikari britainiarra
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10229
|
| ''[[:d:Q56709415|Huw Thomas]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10230
| [[Fitxategi:Revd John Wilson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56739671|John Wilson]]''
|
| 1682
| 1728
| [[Trefeglwys]]
|-
| style='text-align:right'| 10231
|
| ''[[:d:Q56752753|Alex Koukouravas]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10232
| [[Fitxategi:Thos Williams, JP, Gwaelodygarth 1823-03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56753204|Thomas Williams]]''
|
| 1823
| 1903
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10233
|
| ''[[:d:Q56753470|Peter Tate]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10234
|
| ''[[:d:Q56798470|Gareth Crwys-Williams]]''
|
| 1907
| 1970
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 10235
|
| ''[[:d:Q56809237|Charlie Kelsall]]''
| futbolari britainiarra
| 1921
| 2019
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10236
|
| ''[[:d:Q56811910|Dai James]]''
|
| 1899
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10237
|
| ''[[:d:Q56811976|Gib Bellis]]''
|
| 1919
| 2000
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 10238
|
| ''[[:d:Q56849322|James Lawton]]''
|
| 1943
| 2018
| [[Flintshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10239
|
| ''[[:d:Q56868055|Greg Fitzgerald]]''
|
| 1965
|
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10240
|
| ''[[:d:Q56868240|Isaac Jones]]''
|
| 1835
| 1899
| [[Cynwyl Gaeo]]
|-
| style='text-align:right'| 10241
|
| ''[[:d:Q57053098|Aaron Lewis]]''
|
| 1998
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10242
|
| ''[[:d:Q57059048|Aimee Watson]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10243
|
| ''[[:d:Q57156069|William Bernard Ready]]''
|
| 1914
| 1981
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10244
|
| ''[[:d:Q57239164|Trevor Peck]]''
|
| 1938
| 2014
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10245
|
| ''[[:d:Q57242836|Jon Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10246
|
| ''[[:d:Q57293437|Charles Henry Pugh]]''
|
| 1840
| 1901
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10247
|
| ''[[:d:Q57313836|Stephen Pugh]]''
|
| 1973
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10248
|
| ''[[:d:Q57313938|Nathan Cadette]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10249
|
| ''[[:d:Q57342401|Dennis Callan]]''
|
| 1932
| 2006
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10250
| [[Fitxategi:Dr Thomas Eyton-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57342446|Thomas Eyton-Jones]]''
|
| 1832
| 1893
| [[Llangar]]
|-
| style='text-align:right'| 10251
|
| ''[[:d:Q57395537|Isaak Davies]]''
|
| 2001
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10252
| [[Fitxategi:Duncan, John William (1903 cricket first X1 team photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57418933|John William Duncan]]''
|
| 1885
| 1963
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10253
|
| ''[[:d:Q57449691|Benjamin Parry]]''
|
| 1835
| 1910
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 10254
|
| ''[[:d:Q57498379|Joseph Williams]]''
|
|
| 1903
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 10255
| [[Fitxategi:Anne-Boden-2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57515716|Anne Boden]]''
|
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10256
|
| ''[[:d:Q57541918|Robin Williams]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1950
| 2018
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10257
| [[Fitxategi:Ash Dykes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57549384|Ash Dykes]]''
|
| 1990
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10258
|
| ''[[:d:Q57579739|Brian S. Osborne]]''
|
| 1938
|
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 10259
|
| ''[[:d:Q57586301|Cai Evans]]''
|
| 1999
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10260
| [[Fitxategi:Tommy Reffell 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57587669|Tommy Reffell]]''
|
| 1999
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10261
|
| ''[[:d:Q57603694|Peter Francombe]]''
| futbolari britainiarra
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10262
|
| ''[[:d:Q57710838|Hugh Llewelyn]]''
| argazkilari britainiarra
|
|
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 10263
|
| ''[[:d:Q57725826|Ted Gorin]]''
|
| 1924
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10264
|
| ''[[:d:Q57725863|Stan Griffiths]]''
|
| 1911
| 2003
| [[Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 10265
|
| ''[[:d:Q57725868|Wyn Griffiths]]''
|
| 1919
| 2006
| [[Blaengwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 10266
|
| ''[[:d:Q57729457|Noel Phillips]]''
|
| 1883
| 1961
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10267
|
| ''[[:d:Q57731118|Evan Pughe]]''
|
| 1872
|
| [[Llanfachraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 10268
| [[Fitxategi:J. Barclay Jenkins (5292158).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57741929|Joseph Barclay Jenkins]]''
|
|
|
| [[Cwmystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10269
|
| ''[[:d:Q57833991|Matthew Hedges]]''
|
| 1973
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10270
|
| ''[[:d:Q57908543|Gillian Turner]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10271
| [[Fitxategi:2020 Fleche Wallonne Tibco LeahDixon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57983939|Leah Dixon]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1991
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10272
|
| ''[[:d:Q58007986|Eddie Dennis]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10273
|
| ''[[:d:Q58008163|Andy Gorman]]''
| futbolari britainiarra
| 1974
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10274
|
| ''[[:d:Q58010516|Nick Hencher]]''
|
| 1961
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10275
|
| ''[[:d:Q58174217|Joe Hillier]]''
|
| 1907
| 1979
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10276
|
| ''[[:d:Q58174859|Emlyn John]]''
|
| 1907
| 1962
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 10277
|
| ''[[:d:Q58176051|Alec Lucas]]''
|
| 1945
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10278
|
| ''[[:d:Q58241482|Wyndraeth Morris-Jones]]''
|
| 1918
| 1999
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10279
|
| ''[[:d:Q58303142|Ian Love]]''
| futbolari britainiarra
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10280
|
| ''[[:d:Q58331721|Margaret Roberts]]''
|
| 1833
| 1919
| [[Llanynys]]
|-
| style='text-align:right'| 10281
|
| ''[[:d:Q58365710|Frank Arthur Morgan]]''
|
| 1844
| 1907
| [[Llanrhidian]]
|-
| style='text-align:right'| 10282
|
| ''[[:d:Q58435926|Sarah Lianne Lewis]]''
| musikagile britainiarra
| 1988
|
| [[Hirwaun]]
|-
| style='text-align:right'| 10283
|
| ''[[:d:Q58456635|Dave Ridley]]''
|
| 1916
| 1998
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10284
|
| ''[[:d:Q58483511|George G. Bywater]]''
|
| 1828
| 1898
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 10285
|
| ''[[:d:Q58494672|Wayne Matthews]]''
|
| 1964
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10286
|
| ''[[:d:Q58494918|Kelly Packwood]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10287
|
| ''[[:d:Q58494927|Kerry Packwood]]''
|
| 1986
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10288
|
| ''[[:d:Q58689968|Thomas Salusbury]]''
|
| 1625<br/>1620
| 1665
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10289
|
| ''[[:d:Q58755703|Mark Layton]]''
|
| 1957
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10290
|
| ''[[:d:Q58756929|Thelma Rodgers]]''
|
| 1947
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10291
|
| ''[[:d:Q58815528|Idris Miles]]''
|
| 1908
| 1983
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10292
|
| ''[[:d:Q58815533|Ivor Llewellyn Brace]]''
|
| 1898
| 1952
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 10293
|
| ''[[:d:Q58830228|Gwyneth Alva Challis]]''
|
| 1930
| 2010
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10294
|
| ''[[:d:Q58882693|Steffan Alun]]''
|
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10295
| [[Fitxategi:Worrall 1899.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q58892217|Thomas Frederick Worrall]]''
|
| 1872
| 1957
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10296
|
| ''[[:d:Q58894968|Jim Atherton]]''
|
| 1923
| 2010
| [[Queensferry (Flintshire)|Queensferry]]
|-
| style='text-align:right'| 10297
|
| ''[[:d:Q58895039|Griff Norman]]''
|
| 1926
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10298
|
| ''[[:d:Q58895046|Ken Oakley]]''
|
| 1929
| 2017
| [[Rhymney]]
|-
| style='text-align:right'| 10299
|
| ''[[:d:Q58898759|Esyllt Sears]]''
|
| 1981
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10300
|
| ''[[:d:Q58928487|Tommy Paget]]''
|
| 1909
| 1960
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10301
|
| ''[[:d:Q58973187|Terry Gooding]]''
|
| 1931
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10302
|
| ''[[:d:Q58987694|Christopher Jones]]''
|
| 1909
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10303
|
| ''[[:d:Q59132436|Harry Parfitt]]''
|
| 1929
| 2012
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10304
| [[Fitxategi:Dan Thomas, comediwr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59140084|Dan Thomas]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10305
|
| ''[[:d:Q59179585|Luke Jephcott]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10306
|
| ''[[:d:Q59180819|Tony Pickrell]]''
|
| 1942
| 2015
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10307
|
| ''[[:d:Q59202196|Iwan Arwel Griffith]]''
|
| 1988
|
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10308
|
| ''[[:d:Q59205109|Cecil Pritchard]]''
|
| 1902
| 1966
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10309
| [[Fitxategi:Eleri Morgan comedi crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59262901|Eleri Morgan]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10310
|
| ''[[:d:Q59263349|Hywel Pitts]]''
|
|
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10311
|
| ''[[:d:Q59263556|Sarah Breese]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10312
| [[Fitxategi:Mandy Payne Artist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59268327|Mandy Payne]]''
| margolari britainiarra
| 1964
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10313
|
| ''[[:d:Q59305320|Flora Forster]]''
| maistra britainiarra
| 1896
| 1981
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10314
| [[Fitxategi:Mary Bevan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59347218|Mary Bevan]]''
|
|
| 1819
| ''[[:d:Q13128012|Dyffryn Aeron]]''
|-
| style='text-align:right'| 10315
|
| ''[[:d:Q59463318|Owen Francis]]''
|
| 1879
| 1936
| ''[[:d:Q20598098|Cwm Pennant]]''
|-
| style='text-align:right'| 10316
|
| ''[[:d:Q59548506|Ken Waters]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1961
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 10317
|
| ''[[:d:Q59588469|William Mars-Jones]]''
|
| 1915
| 1999
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 10318
|
| ''[[:d:Q59588707|Len Richards]]''
|
| 1911
| 1985
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10319
|
| ''[[:d:Q59588770|Bernard Ross]]''
|
| 1924
| 1999
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10320
|
| ''[[:d:Q59622229|Benjamin Saunders]]''
| idazle britainiarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10321
|
| ''[[:d:Q59628016|George Pickard]]''
|
| 1913
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10322
|
| ''[[:d:Q59629779|Arthur Cecil Bining]]''
|
| 1893
| 1957
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 10323
|
| ''[[:d:Q59655839|Harold Friend]]''
|
| 1909
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10324
|
| ''[[:d:Q59655851|Jack McJennett]]''
|
| 1906
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10325
|
| ''[[:d:Q59655868|Harry Perks]]''
|
| 1912
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10326
|
| ''[[:d:Q59655874|Doug Redwood]]''
|
| 1918
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 10327
|
| ''[[:d:Q59656121|Medwyn Evans]]''
|
| 1964
|
| ''[[:d:Q4981044|Brynteg]]''
|-
| style='text-align:right'| 10328
|
| ''[[:d:Q59656154|Allen Price]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Gelligaer]]
|-
| style='text-align:right'| 10329
|
| ''[[:d:Q59656412|Len Edwards]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10330
|
| ''[[:d:Q59656415|Steve Mackreth]]''
|
| 1950
|
| [[Rossett]]
|-
| style='text-align:right'| 10331
|
| ''[[:d:Q60050765|Terry Parsons]]''
|
| 1935
| 1999
| [[Trealaw]]
|-
| style='text-align:right'| 10332
| [[Fitxategi:Callum Sheedy LQ 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60194679|Callum Sheedy]]''
|
| 1995
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10333
|
| ''[[:d:Q60198015|David Gwynne-James]]''
|
| 1937
| 2012
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 10334
|
| ''[[:d:Q60429542|Olivia Frances Tonge]]''
| ikertzailea
| 1858
| 1949
| ''[[:d:Q62029921|Gwenfain]]''
|-
| style='text-align:right'| 10335
|
| ''[[:d:Q60429570|Eric Richards]]''
|
| 1940
| 2018
| [[Holt (Gales)|Holt]]
|-
| style='text-align:right'| 10336
|
| ''[[:d:Q60544850|Albert L. Harris]]''
|
| 1869
|
| [[Abergynolwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10337
| [[Fitxategi:2024 UEC Track Elite European Championships 083 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60581700|Megan Barker]]''
| txirrindulari britainiarra
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10338
|
| ''[[:d:Q60589082|Mab Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10339
|
| ''[[:d:Q60632790|Thyrza Anne Leyshon]]''
|
| 1892
| 1996
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10340
| [[Fitxategi:Delyth Jewell (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60658323|Delyth Jewell]]''
| politikari britainiarra
| 1987
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 10341
|
| ''[[:d:Q60663044|Len Hewitt]]''
|
| 1920
| 1979
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10342
|
| ''[[:d:Q60684771|Dave Griffiths]]''
|
| 1963
| 2007
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10343
|
| ''[[:d:Q60684870|Bryn Davies]]''
|
| 1917
| 1990
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10344
|
| ''[[:d:Q60685583|Vince Jones]]''
|
| 1900
| 1950
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10345
|
| ''[[:d:Q60685958|Maurice O'Sullivan]]''
| boxeolari britainiarra
| 1952
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10346
|
| ''[[:d:Q60685999|Billy Morris]]''
|
| 1920
| 1994
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10347
|
| ''[[:d:Q60686009|Jerry Murphy]]''
|
| 1907
| 1992
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 10348
|
| ''[[:d:Q60686073|Cecil Price]]''
|
| 1919
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10349
|
| ''[[:d:Q60686093|Percy Richards]]''
|
| 1906
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10350
|
| ''[[:d:Q60693753|Rees Thomas]]''
|
| 1934
| 2017
| [[Penywaun]]
|-
| style='text-align:right'| 10351
|
| ''[[:d:Q60693826|Dave Campbell]]''
|
| 1947
| 2013
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10352
|
| ''[[:d:Q60694076|Billy Lewis]]''
|
| 1923
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10353
|
| ''[[:d:Q60694079|Ray Williams]]''
|
| 1931
| 2015
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10354
|
| ''[[:d:Q60694141|Ted Morris]]''
|
| 1921
| 2000
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10355
| [[Fitxategi:MOMA exhibition.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60733888|Peter Bishop]]''
|
| 1953
| 2022
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 10356
|
| ''[[:d:Q60733920|Andy Edwards]]''
| futbolari britainiarra (1965-)
| 1965
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10357
|
| ''[[:d:Q60733948|Dan Davis]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10358
|
| ''[[:d:Q60733994|Ben Williams]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10359
| [[Fitxategi:Sion Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60734014|Sion Jones]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10360
|
| ''[[:d:Q60734062|Luke Morgan]]''
|
| 1992
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10361
| [[Fitxategi:Curtis Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60734191|Curtis Davies]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10362
|
| ''[[:d:Q60734266|Scott Williams]]''
|
| 1974
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10363
|
| ''[[:d:Q60734311|Allan Lewis]]''
|
| 1971
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10364
|
| ''[[:d:Q60734320|John Smith]]''
|
| 1944
|
| [[Johnstown (Wrexham)|Johnstown]]
|-
| style='text-align:right'| 10365
|
| ''[[:d:Q60734360|Harri Morgan]]''
|
| 2000
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10366
|
| ''[[:d:Q60734441|John Davies]]''
|
| 1959
|
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 10367
|
| ''[[:d:Q60734448|Kevin Jones]]''
|
| 1974
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10368
|
| ''[[:d:Q60734511|Joe Adams]]''
|
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10369
|
| ''[[:d:Q60734513|Martin Goldsmith]]''
|
| 1962
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10370
|
| ''[[:d:Q60734569|Alan Jones]]''
|
| 1944
|
| [[Caergwrle]]
|-
| style='text-align:right'| 10371
|
| ''[[:d:Q60734690|Mike Keen]]''
|
| 1953
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10372
|
| ''[[:d:Q60734744|Chris Ingram]]''
| futbolari britainiarra
| 1976
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10373
|
| ''[[:d:Q60734943|Danny McCarthy]]''
|
| 1942
| 2019
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 10374
|
| ''[[:d:Q60735001|Brad Evans]]''
|
| 1974
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 10375
|
| ''[[:d:Q60735037|Peter Morgan]]''
| futbolari britainiarra
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10376
|
| ''[[:d:Q60735114|Steve Scott]]''
|
| 1966
|
| [[Johnstown (Wrexham)|Johnstown]]
|-
| style='text-align:right'| 10377
|
| ''[[:d:Q60735120|Neil Robinson]]''
|
|
|
| [[Laleston]]
|-
| style='text-align:right'| 10378
| [[Fitxategi:Steve Bray, Stop Brexit Man (48794896706).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60735575|Steve Bray]]''
|
| 1969
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10379
|
| ''[[:d:Q60735660|Jon Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10380
|
| ''[[:d:Q60735930|Will Griffiths]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10381
|
| ''[[:d:Q60736661|Dai Evans]]''
| futbolari britainiarra (1934-)
| 1934
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 10382
|
| ''[[:d:Q60744121|Roger Ashton]]''
|
| 1921
| 1985
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 10383
|
| ''[[:d:Q60746170|William Morgan]]''
|
| 1862
| 1914
| [[Nantgarw]]
|-
| style='text-align:right'| 10384
|
| ''[[:d:Q60750706|Charlie Hill]]''
|
| 1918
| 1998
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10385
|
| ''[[:d:Q60752582|Lyn Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 1993
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10386
|
| ''[[:d:Q60761614|William John Philpin Jones]]''
|
| 1913
| 1992
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 10387
|
| ''[[:d:Q60763309|Lew Bowen]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10388
|
| ''[[:d:Q60764058|Harold Jenkins]]''
|
| 1902
| 1981
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10389
|
| ''[[:d:Q60764297|Edward Phillips]]''
|
| 1883
| 1915
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10390
|
| ''[[:d:Q60791067|Fred Castle]]''
|
| 1902
|
| [[Penygraig]]
|-
| style='text-align:right'| 10391
|
| ''[[:d:Q60791136|Albert Evans]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10392
|
| ''[[:d:Q60791390|Ernest Lewis]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10393
|
| ''[[:d:Q60791526|Albert Miles]]''
|
| 1903
|
| [[Treorchy]]
|-
| style='text-align:right'| 10394
|
| ''[[:d:Q60791589|Eric Morris]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10395
|
| ''[[:d:Q60842075|Grace Roberts]]''
|
| 1843
| 1899
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10396
|
| ''[[:d:Q60959205|Paul Lamford]]''
|
| 1953
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10397
|
| ''[[:d:Q61014919|James Wharton]]''
|
| 1987
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10398
|
| ''[[:d:Q61107392|Gary Lloyd]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10399
|
| ''[[:d:Q61107438|Owen Evans]]''
|
| 1968
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10400
| [[Fitxategi:Tal Garth, Garth Madrun.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61107823|Santes Marchell o Dalgarth]]''
|
| 375
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10401
|
| ''[[:d:Q61107833|Lleucu]]''
|
| 500
|
| [[Llangwyryfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10402
|
| ''[[:d:Q61107844|Anhun de Gwrthyfer]]''
|
|
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 10403
|
| ''[[:d:Q61107860|Andrew Thomas]]''
|
| 1967
| 2020
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 10404
|
| ''[[:d:Q61107892|O. M. Lloyd]]''
|
| 1910
| 1980
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10405
|
| ''[[:d:Q61107961|Betsan Moses]]''
|
| 1971
|
| [[Pontyberem]]
|-
| style='text-align:right'| 10406
|
| ''[[:d:Q61107977|Guto Roberts]]''
|
| 1925
| 1999
| ''[[:d:Q29483949|Isallt-fawr]]''
|-
| style='text-align:right'| 10407
|
| ''[[:d:Q61119025|Alison Griffiths]]''
|
| 1963
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10408
|
| ''[[:d:Q61122449|Henry Baird]]''
|
| 1878
| 1950
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10409
|
| ''[[:d:Q61341106|Joseph Herbert Morcom]]''
|
| 1871
| 1942
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10410
|
| ''[[:d:Q61450736|James Botham]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10411
|
| ''[[:d:Q61473813|John David Spillane]]''
|
| 1909
| 1985
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10412
|
| ''[[:d:Q61595023|Haydn Jones]]''
|
| 1946
| 2010
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10413
|
| ''[[:d:Q61607699|Morgan Nicholas]]''
|
| 1895
| 1963
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10414
|
| ''[[:d:Q61675797|Liv Hill]]''
| aktore britainiarra
| 2000
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10415
|
| ''[[:d:Q61697219|Helena Jones]]''
|
| 1870
| 1946
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10416
|
| ''[[:d:Q61698489|Denys Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1930
| 2003
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10417
| [[Fitxategi:Alys Williams (cantores; Welsh singer) 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61707036|Alys Williams]]''
| abeslari britainiarra
| 1987
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10418
|
| ''[[:d:Q61731675|Kylie Nolan]]''
| futbolari britainiarra
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10419
|
| ''[[:d:Q61739647|Ian Sutherland]]''
|
| 1935
| 1999
| [[Bedwellty]]
|-
| style='text-align:right'| 10420
|
| ''[[:d:Q61742592|Joe Price]]''
|
| 1928
| 1992
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 10421
|
| ''[[:d:Q61780191|Cassia Pike]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 10422
|
| ''[[:d:Q61781833|David B. Barrett]]''
|
| 1927
| 2011
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 10423
|
| ''[[:d:Q61828492|Josh Reynolds]]''
|
| 1998
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10424
|
| ''[[:d:Q61828617|Will Kelly]]''
|
| 1997
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10425
| [[Fitxategi:Benjamin Fry 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61828912|Benjamin Fry]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10426
|
| ''[[:d:Q61842520|Llewellyn Morgan]]''
|
| 1909<br/>1905
| 1979
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10427
|
| ''[[:d:Q61855944|William Dickinson]]''
|
| 1889
| 1948
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10428
|
| ''[[:d:Q61857237|Jimmy Jones]]''
|
| 1919
| 1976
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 10429
|
| ''[[:d:Q61868466|Ruth Price]]''
|
| 1924
| 2019
| [[Mathry]]
|-
| style='text-align:right'| 10430
|
| ''[[:d:Q61882790|Herbert Jones]]''
| futbolari britainiarra (1929-)
| 1929
| 2020
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 10431
|
| ''[[:d:Q61964521|Denis John Williams]]''
|
| 1908
| 1990
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10432
| [[Fitxategi:Owain Wyn Evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61983407|Owain Wyn Evans]]''
| kazetari britainiarra
| 1984
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10433
|
| ''[[:d:Q62006906|Selwyn Pemberton]]''
|
| 1928
| 2005
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10434
|
| ''[[:d:Q62024163|Dennis Lambourne]]''
|
| 1945
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10435
|
| ''[[:d:Q62084118|Irving Davies]]''
|
| 1926
| 2002
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10436
|
| ''[[:d:Q62102936|Pryce Hughes]]''
|
| 1687
| 1715
| ''[[:d:Q13129655|Llanllugan]]''
|-
| style='text-align:right'| 10437
|
| ''[[:d:Q62198596|Daniel Sumner]]''
|
|
|
| [[Llanfachraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 10438
|
| ''[[:d:Q62359670|David Edwards]]''
|
| 1925
| 2001
| [[Llangollen]]
|-
| style='text-align:right'| 10439
|
| ''[[:d:Q62388891|Roger Mostyn]]''
|
| 1953
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10440
|
| ''[[:d:Q62468253|Samuel Bevan]]''
|
| 1816
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10441
|
| ''[[:d:Q62513133|Andy Evans]]''
|
|
|
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10442
|
| ''[[:d:Q62513940|Alana Spencer]]''
|
| 1992
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10443
| [[Fitxategi:Fruits of the Lima Market Folding Watercolor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q62514794|Dorothea Eliza Smith]]''
|
| 1804
| 1864
| [[Llanfwrog (Denbighshire)|Llanfwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 10444
|
| ''[[:d:Q62567115|Reg Turnell]]''
|
|
| 1917
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10445
|
| ''[[:d:Q62588463|Stan Weaver]]''
|
| 1890
| 1973
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10446
|
| ''[[:d:Q62648180|David Roberts]]''
|
| 1820
| 1872
| [[Tal-y-bont (Bangor)|Tal-y-bont]]
|-
| style='text-align:right'| 10447
|
| ''[[:d:Q62655912|Harry Hollis]]''
|
| 1913
| 1982
| [[Deeside]]
|-
| style='text-align:right'| 10448
|
| ''[[:d:Q62689812|Donald Webley]]''
|
| 1916
| 1990
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10449
| [[Fitxategi:Official portrait of Ruth Jones MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q62764975|Ruth Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1962
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10450
|
| ''[[:d:Q62768570|Arthur Smith]]''
|
|
|
| [[Marchwiel]]
|-
| style='text-align:right'| 10451
|
| ''[[:d:Q62769837|Chris Summers]]''
| futbolari britainiarra
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10452
|
| ''[[:d:Q62847549|Mal Rees]]''
| futbolari britainiarra
| 1924
| 2003
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10453
|
| ''[[:d:Q62857954|David Lambert]]''
|
| 1939
| 2016
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 10454
|
| ''[[:d:Q62858588|Dick Williams]]''
|
| 1898
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10455
|
| ''[[:d:Q62923789|Margarette "Peggy" Golding]]''
|
| 1881
| 1939
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10456
|
| ''[[:d:Q63036264|David Arthur Davies]]''
|
| 1913
| 1990
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10457
|
| ''[[:d:Q63041675|Howell Moore-Gwyn]]''
|
| 1886
| 1956
| [[Dyffryn Clydach]]
|-
| style='text-align:right'| 10458
|
| ''[[:d:Q63160970|Alfred Ernest Owen]]''
|
| 1869
| 1929
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10459
|
| ''[[:d:Q63165862|Paul Karabardak]]''
| mahai-tenislari britainiarra
| 1985
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10460
| [[Fitxategi:Shellyann Evans - 53369865382.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63184794|Shellyann Evans]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 10461
|
| ''[[:d:Q63228559|Lilian Nicholas]]''
|
| 1909
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 10462
| [[Fitxategi:Hugh Mortimer Eyton-Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63242185|Hugh Eyton-Jones]]''
|
| 1863
| 1943
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10463
|
| ''[[:d:Q63248308|Geraint Evans]]''
|
|
|
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 10464
|
| ''[[:d:Q63313185|Edwin Rees]]''
|
| 1899
|
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 10465
|
| ''[[:d:Q63341276|Graham Jones]]''
|
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10466
|
| ''[[:d:Q63341983|Nancie Colling]]''
|
| 1919
| 2020
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 10467
|
| ''[[:d:Q63376732|Graham J. Durant]]''
|
| 1934
| 2009
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10468
| [[Fitxategi:Konfirmasjonsbilde av Agnes Gude - Theodor Schuhmann & Sohn - Gudesamlingen - Norsk Folkemuseum - NF.27080-051.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63384576|Agnes Charlotte Gude]]''
| marrazkilari norvegiarra
| 1863
| 1929
| [[Betws-y-Coed]]
|-
| style='text-align:right'| 10469
|
| ''[[:d:Q63391841|Eric Styles]]''
| zinema zuzendari britainiarra
| 1967
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10470
| [[Fitxategi:Prano Bailey-Bond 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63432097|Prano Bailey-Bond]]''
|
| 1982
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10471
|
| ''[[:d:Q63614875|Jaime Gareth Flórez Barreales]]''
|
| 1969
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10472
| [[Fitxategi:Southam, Macauley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63699006|Macauley Southam-Hales]]''
| futbolari britainiarra
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10473
|
| ''[[:d:Q63699954|Stuart Webber]]''
|
| 1984
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10474
|
| ''[[:d:Q63827261|Mari Griffith]]''
| abeslari eta idazlea
| 1940
| 2019
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 10475
|
| ''[[:d:Q63869654|Allan Watson]]''
|
| 1944
|
| [[Blackwood (Caerphilly)|Blackwood]]
|-
| style='text-align:right'| 10476
|
| ''[[:d:Q63871177|Mably Owen]]''
|
| 1912
| 1969
| [[Heath (Cardiff)|Heath]]
|-
| style='text-align:right'| 10477
|
| ''[[:d:Q63874313|Ray Lawrence]]''
|
| 1944
|
| [[Cwmcarn]]
|-
| style='text-align:right'| 10478
| [[Fitxategi:Official portrait of Fay Jones MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63929463|Fay Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1985
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10479
|
| ''[[:d:Q63953173|Seirian Sumner]]''
|
| 1974
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10480
|
| ''[[:d:Q63993767|Dewi Griffiths]]''
|
| 1991
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10481
| [[Fitxategi:Kate Williams Evans c1890.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64005542|Kate Williams Evans]]''
|
| 1866
| 1961
| [[Llansantffraid-ym-Mechain]]
|-
| style='text-align:right'| 10482
|
| ''[[:d:Q64006439|Ronald Niebour]]''
|
| 1903
| 1972
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10483
|
| ''[[:d:Q64009025|Felicity Dahl]]''
|
| 1938
|
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 10484
|
| ''[[:d:Q64009303|Roman Walker]]''
|
| 2000
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10485
| [[Fitxategi:Tom Booth Amos 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64010406|Tom Booth-Amos]]''
|
| 1996
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10486
| [[Fitxategi:Ella Powell (48971629972).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64214523|Ella Powell]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10487
|
| ''[[:d:Q64358828|Alan Reynolds]]''
|
| 1960
|
| [[New Inn]]
|-
| style='text-align:right'| 10488
|
| ''[[:d:Q64374426|Jimmy Ithell]]''
|
| 1959
| 1986
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10489
|
| ''[[:d:Q64414789|Ruth King]]''
|
|
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10490
|
| ''[[:d:Q64485247|William Davies]]''
|
| 1820
| 1900
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10491
|
| ''[[:d:Q64624167|Ray Williams]]''
|
| 1951
| 2016
| [[Bedwas]]
|-
| style='text-align:right'| 10492
|
| ''[[:d:Q64685172|Sîan Reynolds]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10493
|
| ''[[:d:Q64685572|Josephine Campbell]]''
|
| 1860
| 1921
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10494
|
| ''[[:d:Q64685648|Naunton Wingfield Davies]]''
|
| 1851
| 1925
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10495
|
| ''[[:d:Q64685707|Clotworthy Gillmor]]''
|
| 1818
| 1886
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10496
| [[Fitxategi:Caroline-Gifford-Phillipson-ne-Lethbridge-Mrs-CG-Phillipson (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64685864|Caroline Phillipson]]''
|
| 1823
| 1893
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10497
|
| ''[[:d:Q64685882|Daisy Hugh Pryce]]''
|
| 1862
| 1921
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 10498
|
| ''[[:d:Q64685883|Gwendolen Pryce]]''
|
| 1868
| 1934
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 10499
|
| ''[[:d:Q64685888|Catherine Randolph]]''
|
| 1839
| 1884
| ''[[:d:Q3395336|Gwrych Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 10500
|
| ''[[:d:Q64685923|Henry Sturkey]]''
|
| 1824
| 1875
| [[Tregynon]]
|-
| style='text-align:right'| 10501
|
| ''[[:d:Q64685943|John Montmorency Tucker]]''
|
| 1780
| 1852
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10502
|
| ''[[:d:Q64705104|Ifan Prys Edwards]]''
|
| 1942
| 2020
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10503
|
| ''[[:d:Q64736714|Ben Cambriani]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10504
| [[Fitxategi:Citizenship cairn newton evans-cropped 3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64738481|Cairn Newton-Evans]]''
| polizia britainiarra
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10505
|
| ''[[:d:Q64747491|Tomi Lewis]]''
|
| 1999
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10506
|
| ''[[:d:Q64748740|Annabel Jones]]''
|
|
|
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 10507
| [[Fitxategi:George William Harris (1872-1964) in 1918.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q64795912|George W. Harris]]''
|
| 1872
| 1964
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 10508
|
| ''[[:d:Q64814802|Barbara M. Middlehurst]]''
|
| 1915
| 1995
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10509
|
| ''[[:d:Q64853341|Shaun Chapple]]''
| futbolari britainiarra
| 1973
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10510
|
| ''[[:d:Q64876104|Percy James]]''
|
| 1917
| 1993
| ''[[:d:Q1859627|Rhondda]]''
|-
| style='text-align:right'| 10511
|
| ''[[:d:Q64919712|George Brooke]]''
|
| 1913
| 1993
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10512
|
| ''[[:d:Q64986130|Chris Reynolds]]''
|
| 1960
| 2023
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10513
| [[Fitxategi:Alice Griffiths Lewes FC Women v Charlton Ath Women 16 08 20 pre-season-137 (50234760281).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64995849|Alice Griffiths]]''
| futbolari britainiarra
| 2001
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10514
|
| ''[[:d:Q65029330|Tom Rogers]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10515
|
| ''[[:d:Q65030266|Joseph Lewis]]''
| izotz-hockeyko jokalari britainiarra
| 1992
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10516
|
| ''[[:d:Q65030475|David Rees]]''
| iraupen-eskiatzailea britainiarra
| 1940
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10517
|
| ''[[:d:Q65030489|Peter Williams]]''
|
| 1960
|
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10518
|
| ''[[:d:Q65030620|Jack Fairweather]]''
|
| 1978
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10519
|
| ''[[:d:Q65031279|Keith Matthews]]''
| futbolari britainiarra
| 1934
| 2008
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10520
| [[Fitxategi:Final 1mb Robert for book mayor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q65041352|Robert Stanley]]''
|
| 1828
| 1828
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10521
|
| ''[[:d:Q65044903|Charles Jones]]''
|
| 1893
| 1960
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10522
|
| ''[[:d:Q65058631|Richard Davies]]''
|
| 1862
| 1938
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10523
|
| ''[[:d:Q65062011|Harry Davies]]''
|
| 1888
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10524
|
| ''[[:d:Q65073530|Joe Jones]]''
|
| 1995
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10525
|
| ''[[:d:Q65122752|William Ingram]]''
| idazle britainiarra
| 1930
| 2013
| [[Resolven]]
|-
| style='text-align:right'| 10526
|
| ''[[:d:Q65178482|Joris Collier]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10527
|
| ''[[:d:Q65295002|Tim Morgan]]''
| arkeologo britainiarra
| 1949
| 2019
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10528
| [[Fitxategi:Portrait of Ioan Pedr (4670577).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q65297132|John Peter (Ioan Pedr)]]''
|
| 1833
| 1877
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 10529
| [[Fitxategi:20150922 1656 W AUT WAL 3083.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q65367867|Alice Evans]]''
| futbolari britainiarra
| 1994
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10530
|
| ''[[:d:Q65517696|Gwilym Owen]]''
|
| 1931
| 2019
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 10531
|
| ''[[:d:Q65550443|James Crisp]]''
|
| 1927
| 2005
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10532
|
| ''[[:d:Q65551884|Peter Turnbull]]''
|
| 1989
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10533
|
| ''[[:d:Q65555292|Emma Jenkins]]''
|
| 1993
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10534
|
| ''[[:d:Q65557110|Edgar Watkins]]''
|
| 1887
| 1960
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 10535
|
| ''[[:d:Q65593860|Stanley Leigh]]''
|
| 1901
| 1986
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10536
|
| ''[[:d:Q65624959|Ian Roberts]]''
| futbolari britainiarra
| 1961
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 10537
|
| ''[[:d:Q65642051|Ernest Leigh]]''
|
| 1895
| 1960
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10538
|
| ''[[:d:Q65665802|Rhian Nokes]]''
|
| 1989
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10539
|
| ''[[:d:Q65705995|Jackie Pottinger]]''
|
| 1913
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10540
|
| ''[[:d:Q65735824|Ivor Vice]]''
|
| 1929
| 2005
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10541
|
| ''[[:d:Q65735847|Glyn Hopkins]]''
|
| 1928
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10542
|
| ''[[:d:Q65745228|Percy May]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1927
| 1977
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10543
|
| ''[[:d:Q65786419|Cissy Davies]]''
|
| 1932
| 2005
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10544
|
| ''[[:d:Q65786800|Pat Evans]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1926
| 2020
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10545
|
| ''[[:d:Q65923146|Charles H. Williams]]''
|
| 1822
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10546
|
| ''[[:d:Q65929278|Lew Evans]]''
|
| 1919
| 2017
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 10547
|
| ''[[:d:Q65929299|Joseph Barnett]]''
|
| 1920
| 1999
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10548
|
| ''[[:d:Q65946181|Valerie Mullins]]''
|
| 1935
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10549
|
| ''[[:d:Q65946185|Margaret Thomas-Neale]]''
|
| 1931
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10550
|
| ''[[:d:Q65946188|Gwynedd Lewis-Lingard]]''
|
| 1934
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10551
|
| ''[[:d:Q65948591|Agnes Davies]]''
|
| 1920
| 2011
| ''[[:d:Q13131207|Saron]]''
|-
| style='text-align:right'| 10552
|
| ''[[:d:Q65969957|John Mulhall]]''
|
| 1938
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10553
|
| ''[[:d:Q66023017|Dorothy Summers]]''
|
| 1941
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10554
|
| ''[[:d:Q66023521|Pat Perks]]''
|
| 1940
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10555
| [[Fitxategi:20150922 1656 W AUT WAL 3084.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66049720|Jo Price]]''
|
| 1985
|
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 10556
|
| ''[[:d:Q66105403|Elizabeth Baines]]''
|
| 1947
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10557
|
| ''[[:d:Q66124299|Edith Parnell]]''
|
| 1913
| 1938
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10558
|
| ''[[:d:Q66125144|Ossie Evans]]''
|
| 1916
| 1986
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10559
|
| ''[[:d:Q66133297|Agnes Twiston Hughes]]''
|
| 1895
| 1981
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10560
|
| ''[[:d:Q66147583|Guto Dafydd]]''
|
| 1990
|
| [[Gwynedd]]
|-
| style='text-align:right'| 10561
|
| ''[[:d:Q66198004|Graham Bent]]''
|
| 1945
| 2002
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 10562
|
| ''[[:d:Q66241174|Stavros Ambizas]]''
| politikari zipretarra
| 1936
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10563
|
| ''[[:d:Q66289592|Edward Battiscombe]]''
|
| 1874
| 1970
| [[Glasbury]]
|-
| style='text-align:right'| 10564
|
| ''[[:d:Q66295328|Pamela Hopkins]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10565
|
| ''[[:d:Q66305732|Ron Wynn]]''
|
| 1923
| 1983
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10566
| [[Fitxategi:Patrick Killian.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66309772|Patrick Killian]]''
|
| 1974
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10567
|
| ''[[:d:Q66310007|Ifor Morris Thomas]]''
|
| 1909
| 1985
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10568
|
| ''[[:d:Q66311283|Ethel Mary Hartland]]''
|
| 1875
| 1964
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10569
| [[Fitxategi:Maysie Burlingham 1915.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66317458|Pender Chalmers]]''
|
| 1894
| 1982
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10570
|
| ''[[:d:Q66335445|Callum Taylor]]''
|
| 1998
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10571
|
| ''[[:d:Q66360557|Mike Williams]]''
| futbolari britainiarra (1956-)
| 1956
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10572
|
| ''[[:d:Q66360802|Michael Lea Thomas]]''
|
| 1927
| 1992
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 10573
|
| ''[[:d:Q66360907|William James "Bill" Rees]]''
|
| 1914
| 1995
| [[St Davids|St David's]]
|-
| style='text-align:right'| 10574
| [[Fitxategi:Drew Parker 20.02.27.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66364666|Drew Parker]]''
|
| 1997
|
| [[Connah's Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 10575
|
| ''[[:d:Q66384840|William Smale]]''
|
| 2001
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10576
|
| ''[[:d:Q66398333|Andrew Morris]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1961
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10577
|
| ''[[:d:Q66428065|Ben Cabango]]''
| futbolari britainiarra
| 2001<br/>2000
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10578
|
| ''[[:d:Q66441769|Esmé Dodderidge]]''
| idazle britainiarra
| 1916
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10579
|
| ''[[:d:Q66604836|Sonia Lawrence]]''
|
| 1980
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 10580
|
| ''[[:d:Q66606917|Willie Llewelyn]]''
|
| 1868
| 1893
| [[Aberdulais]]
|-
| style='text-align:right'| 10581
|
| ''[[:d:Q66660980|Veronica Milligan]]''
|
| 1926
| 1989
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10582
| [[Fitxategi:Jason Evans Wikimedian 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66689127|Jason Evans]]''
|
| 1984
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10583
|
| ''[[:d:Q66692898|William Collins]]''
|
| 1848
| 1932
| ''[[:d:Q13127047|Cheriton]]''
|-
| style='text-align:right'| 10584
| [[Fitxategi:Nora M. Finn (1866-1898) circa 1895.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q66694580|Nora M. Finn]]''
|
| 1865
| 1898
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10585
|
| ''[[:d:Q66712828|Jamie Slater]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10586
|
| ''[[:d:Q66732355|Lewis Thomas]]''
| futbolari britainiarra
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10587
|
| ''[[:d:Q66732400|Lee Harris]]''
| idazle britainiarra
| 1968
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10588
|
| ''[[:d:Q66734203|Richard Benyon]]''
| gimnasta artistikoa britainiarra
| 1964
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10589
|
| ''[[:d:Q66737792|Ben Gwalchmai]]''
|
| 1985
|
| [[Arddlin]]
|-
| style='text-align:right'| 10590
|
| ''[[:d:Q66738023|Cyril Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 1920
| 1995
| [[Johnstown (Wrexham)|Johnstown]]
|-
| style='text-align:right'| 10591
|
| ''[[:d:Q66762454|Elin Harlow]]''
|
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10592
|
| ''[[:d:Q66779535|Emyr Currie-Jones]]''
|
| 1917
| 2008
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10593
|
| ''[[:d:Q66819461|Owen Elias Roberts]]''
|
| 1908
| 2000
| [[Llanystumdwy]]
|-
| style='text-align:right'| 10594
|
| ''[[:d:Q66823499|Carrie Jones]]''
| futbolari britainiarra
| 2003
|
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10595
|
| ''[[:d:Q66841012|Chloe Chivers]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10596
| [[Fitxategi:Ffion Morgan Lewes FC Women 1 Crystal Palace Women 2 Conti Cup 07 10 20-159 (50442352421).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q66841084|Ffion Morgan]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10597
|
| ''[[:d:Q66844101|Jack Evans]]''
| futbolari britainiarra (1998-)
| 1998
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10598
| [[Fitxategi:Jarry Lee Oscar Blandi 2020.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q67019082|Jarry Lee]]''
|
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10599
| [[Fitxategi:LHooleBRovers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67117129|Luca Hoole]]''
| futbolari britainiarra
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10600
| [[Fitxategi:Dom Jefferies, Brentford F.C. footballer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67146942|Dom Jefferies]]''
| futbolari britainiarra
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10601
|
| ''[[:d:Q67146943|Elis Watts]]''
| futbolari britainiarra
| 2002
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10602
| [[Fitxategi:RuPaul with All Stars 7 Contestants at LA DragCon 2022 by dvsross (crop - The Vivienne).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67185184|The Vivienne]]''
|
| 1992
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10603
|
| ''[[:d:Q67198301|Enid Layard]]''
| idazle britainiarra
| 1843
| 1912
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10604
|
| ''[[:d:Q67201474|Clive Davis]]''
|
| 1949
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 10605
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Wilcox of Newport crop 2, 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67222729|Debbie Wilcox]]''
| politikari britainiarra
| 1957
|
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 10606
| [[Fitxategi:Hilary Greaves (20613169345).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67222739|Hilary Greaves]]''
|
| 1978
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10607
|
| ''[[:d:Q67454699|Beaumont Wilson Bowen Dixie]]''
|
| 1819
| 1898
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 10608
|
| ''[[:d:Q67599358|Ray Booth]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10609
|
| ''[[:d:Q67641500|John Trevelyan]]''
| xakelari britainiarra
| 1948
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10610
|
| ''[[:d:Q67641543|David John Sully]]''
| xakelari britainiarra
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10611
|
| ''[[:d:Q67651447|William Jones]]''
|
| 1757
| 1830
| [[Bontddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10612
|
| ''[[:d:Q67656962|Tom Jenkins]]''
|
| 1920
| 2012
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10613
|
| ''[[:d:Q67782102|John Richard Williams]]''
|
| 1892
| 1961
| [[Llandudno Junction]]
|-
| style='text-align:right'| 10614
|
| ''[[:d:Q67790654|Adrian Masters]]''
|
| 1984
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10615
|
| ''[[:d:Q67802439|Saint Cyndeyrn ap Cyngar]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q2578706|Kingdom of Ceredigion]]''
|-
| style='text-align:right'| 10616
|
| ''[[:d:Q67886292|Geoffrey Cutter]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1934
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10617
|
| ''[[:d:Q67907384|Betty Davies]]''
|
| 1917
| 2018
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10618
|
| ''[[:d:Q67921919|Tôpher Mills]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10619
|
| ''[[:d:Q68065250|Ryan Hillier]]''
| futbolari britainiarra
| 2003
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10620
|
| ''[[:d:Q68217203|Bob Evans]]''
|
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10621
| [[Fitxategi:John B. Trumper 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q68585432|John Bassett Trumper]]''
|
| 1944
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10622
|
| ''[[:d:Q69060453|Tomi Evans]]''
|
|
|
| [[Pembrokeshire]]<br/>''[[:d:Q13131775|Tegryn]]''
|-
| style='text-align:right'| 10623
|
| ''[[:d:Q69998002|Austin Savage]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1940
| 2024
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10624
|
| ''[[:d:Q70022333|Wyn George]]''
| margolari britainiarra
| 1917<br/>1910
| 1985
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10625
|
| ''[[:d:Q70111934|Keith Morris]]''
| argazkilari britainiarra (1958-2019)
| 1958
| 2019
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10626
|
| ''[[:d:Q70170755|Jacob Draper]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1998
|
| [[Upper Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 10627
|
| ''[[:d:Q70430408|David Morgan]]''
|
| 1937
| 2019
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10628
|
| ''[[:d:Q70473832|Niki Pilkington]]''
|
|
|
| [[Nefyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10629
|
| ''[[:d:Q70602412|Malvin Mortimer]]''
|
| 1952
|
| [[Llwynypia]]
|-
| style='text-align:right'| 10630
|
| ''[[:d:Q71128886|Eloise Laity]]''
|
| 1994
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10631
|
| ''[[:d:Q71334330|John Cule]]''
|
| 1920
| 2015
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 10632
|
| ''[[:d:Q71496189|Phoebe Richards]]''
|
| 1993
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 10633
|
| ''[[:d:Q72097669|Geraint Vaughan Jones]]''
|
| 1938
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 10634
|
| ''[[:d:Q72342996|Baroness Matilda von Lachmann]]''
|
| 1821
| 1895
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10635
|
| ''[[:d:Q72591827|Ria Jones]]''
|
| 1967
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10636
|
| ''[[:d:Q72835607|Mari Berllan Biter]]''
|
|
|
| [[Aberarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10637
| [[Fitxategi:2022 FIFA World Cup United States 1–1 Wales - (24) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q72921909|Neco Williams]]''
| futbolari britainiarra
| 2001
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10638
|
| ''[[:d:Q72973962|John Hartley]]''
| idazle australiarra
| 1943
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10639
|
| ''[[:d:Q73211440|Louis Gray]]''
|
| 1995
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10640
|
| ''[[:d:Q73276230|David Thomas]]''
| hockey jokalari britainiarra
| 1927
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10641
|
| ''[[:d:Q73276307|Terry Monaghan]]''
|
| 1933
|
| [[Mountain Ash (Rhondda Cynon Taf)|Mountain Ash]]
|-
| style='text-align:right'| 10642
|
| ''[[:d:Q73516034|Margaret Auld]]''
|
| 1932
| 2010
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10643
|
| ''[[:d:Q73632769|Jacquie Barnbrook]]''
| aktore britainiarra
| 1964
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10644
|
| ''[[:d:Q73700067|Thomas Gronow]]''
|
| 1797
| 1870
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10645
|
| ''[[:d:Q73855341|Dawn Williams]]''
|
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10646
|
| ''[[:d:Q73855347|Dilys Thomas]]''
|
|
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 10647
|
| ''[[:d:Q73855378|Lowri Cynan]]''
|
|
|
| [[Betws (Carmarthenshire)|Betws]]
|-
| style='text-align:right'| 10648
|
| ''[[:d:Q73855381|Hazel Walford Davies]]''
|
| 1940
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10649
|
| ''[[:d:Q73855404|Laura Sheldon]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10650
|
| ''[[:d:Q73855463|Sheelagh Thomas]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10651
|
| ''[[:d:Q74050176|Tom Cutler]]''
|
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10652
| [[Fitxategi:Ioan Lloyd EPCR 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q74185530|Ioan Lloyd]]''
|
| 2001
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10653
|
| ''[[:d:Q74817155|Callum Jones]]''
|
| 2002
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10654
|
| ''[[:d:Q74817195|Joe Woodiwiss]]''
|
| 2003
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10655
| [[Fitxategi:Sir D. Broughton LCCN2014718668.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q75253752|Vera Edyth Griffith-Boscawen]]''
|
| 1894
| 1968
| [[Hanmer (Gales)|Hanmer]]
|-
| style='text-align:right'| 10656
|
| ''[[:d:Q75257649|Lady Anne Somerset]]''
|
| 1631
| 1662
| ''[[:d:Q2630723|Raglan Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 10657
| [[Fitxategi:Morgan Lindsay (IWM).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q75262431|Morgan Lindsay]]''
|
| 1857
| 1935
| [[Tredegar Park (Newport)]]
|-
| style='text-align:right'| 10658
|
| ''[[:d:Q75296912|Morys Lloyd-Mostyn]]''
|
| 1887
| 1968
| ''[[:d:Q4937022|Bodysgallen Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 10659
|
| ''[[:d:Q75303015|Robert Charles Herbert]]''
|
| 1827
| 1902
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 10660
|
| ''[[:d:Q75315040|Edward Wynne-Finch]]''
|
| 1842
| 1914
| [[Pentrefoelas]]
|-
| style='text-align:right'| 10661
|
| ''[[:d:Q75316050|Eryl Smith]]''
|
| 1893
| 1930
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10662
|
| ''[[:d:Q75386990|Lady Emily Cadogan]]''
|
| 1773
| 1839
| ''[[:d:Q7201721|Plas Newydd]]''
|-
| style='text-align:right'| 10663
|
| ''[[:d:Q75420061|George Brooke Meares]]''
|
| 1838
| 1894
| [[Glandyfi]]
|-
| style='text-align:right'| 10664
| [[Fitxategi:Elaine Bathurst, Lady Bledisloe (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q75442343|Elaine Bathurst, Lady Bledisloe]]''
|
| 1879
| 1956
| [[Oystermouth]]
|-
| style='text-align:right'| 10665
|
| ''[[:d:Q75445238|Wilberforce Ernest Hazell]]''
|
| 1871
| 1953
| ''[[:d:Q5256625|Denbighshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10666
|
| ''[[:d:Q75514713|John Sibbering]]''
|
| 1829
| 1906
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 10667
|
| ''[[:d:Q75544284|Edward Robert Wood]]''
|
| 1819
| 1876
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10668
|
| ''[[:d:Q75569765|Richard Owen]]''
|
| 1824
| 1902
| [[Dolmelinllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10669
|
| ''[[:d:Q75597041|George Prothero]]''
|
| 1818
| 1894
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10670
|
| ''[[:d:Q75616092|John Hubert Emlyn Jones]]''
|
| 1915
| 2014
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10671
|
| ''[[:d:Q75616428|Francis Henry Wolryche-Whitmore]]''
|
| 1820
| 1908
| [[Llanmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 10672
|
| ''[[:d:Q75651054|Jeffrey O'Riordan]]''
|
| 1931
| 2017
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10673
|
| ''[[:d:Q75682717|Sion Wiggin]]''
|
| 1995
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10674
|
| ''[[:d:Q75758932|Harriet Anne Jones]]''
|
| 1817
| 1928
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10675
|
| ''[[:d:Q75817575|Alexander Murray-Threipland]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10676
|
| ''[[:d:Q75817581|Alice Murray-Threipland]]''
|
| 1972
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10677
|
| ''[[:d:Q75844853|Seán Sáirséal Ó hÉigeartaigh]]''
|
| 1917
| 1967
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 10678
|
| ''[[:d:Q75846128|William Quick]]''
|
| 1902
| 1994
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10679
|
| ''[[:d:Q75866941|William Parry Crawley]]''
|
|
|
| [[Bryngwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10680
|
| ''[[:d:Q75903180|John Lloyd]]''
|
| 1844
| 1910
| ''[[:d:Q15242566|Llanmerewig]]''
|-
| style='text-align:right'| 10681
|
| ''[[:d:Q75933413|Richard Quintin Hoare]]''
|
| 1943
| 2020
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 10682
|
| ''[[:d:Q75946239|Sir Richard Puleston, 2nd Bt.]]''
|
| 1789
| 1860
| ''[[:d:Q684016|Flintshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 10683
|
| ''[[:d:Q75947093|Dorothy Glynne]]''
|
| 1680
| 1731
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10684
|
| ''[[:d:Q75976071|George Leader Owen]]''
|
| 1838
| 1905
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10685
|
| ''[[:d:Q76025826|Henry Awbrey]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10686
|
| ''[[:d:Q76025828|John Awbrey]]''
|
| 1623
| 1692
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10687
|
| ''[[:d:Q76082157|Essex Lloyd-Mostyn]]''
|
| 1834
| 1916
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 10688
|
| ''[[:d:Q76086417|George Grant Francis]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10689
|
| ''[[:d:Q76104067|Rees Lloyd-Jones]]''
|
| 1925
| 2011
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 10690
|
| ''[[:d:Q76188083|Owen Putland Meyrick]]''
|
| 1752
| 1825
| [[Bodorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 10691
|
| ''[[:d:Q76198610|Nadolig Ximenes Gwynne]]''
|
| 1832
| 1920
| ''[[:d:Q26219505|Glanbran]]''
|-
| style='text-align:right'| 10692
|
| ''[[:d:Q76201785|Thomas Fanning-Evans]]''
|
|
| 1870
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 10693
|
| ''[[:d:Q76214693|Iris Lambert Williams]]''
|
| 1919
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 10694
|
| ''[[:d:Q76214792|William Wynne]]''
|
| 1774
| 1834
| ''[[:d:Q11047227|Peniarth]]''
|-
| style='text-align:right'| 10695
| [[Fitxategi:Official portrait of Dr Jamie Wallis MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76363017|Jamie Wallis]]''
| politikari britainiarra
| 1984
|
| [[Bettws (Bridgend)|Bettws]]
|-
| style='text-align:right'| 10696
| [[Fitxategi:Official portrait of Scott Benton MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76363105|Scott Benton]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10697
| [[Fitxategi:Official portrait of Beth Winter MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76363918|Beth Winter]]''
| politikari britainiarra
| 1974
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10698
| [[Fitxategi:Official portrait of Alex Davies-Jones MP crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76364874|Alex Davies-Jones]]''
| politikari britainiarra
| 1989
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 10699
|
| ''[[:d:Q76365516|Thomas Morgan Llewellin]]''
|
| 1816
| 1891
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 10700
|
| ''[[:d:Q76439584|James James]]''
|
| 1800
| 1879
| [[Betws Ifan]]
|-
| style='text-align:right'| 10701
|
| ''[[:d:Q76449783|Michael T. Ridout]]''
|
| 1955
| 2019
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10702
| [[Fitxategi:Official portrait of Robin Millar MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76450637|Robin Millar]]''
|
| 1968
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10703
|
| ''[[:d:Q76537664|John C. Waymouth]]''
|
| 1821
| 1892
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10704
|
| ''[[:d:Q76613834|Prydwen Elfed-Owens]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10705
|
| ''[[:d:Q76615306|N. A. Pett]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10706
|
| ''[[:d:Q76615429|Owen Glyn Roberts]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10707
|
| ''[[:d:Q76615797|Neil Trevor Jones]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10708
|
| ''[[:d:Q76616291|Michael Tibbott]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10709
|
| ''[[:d:Q76616645|Meurig Thomas]]''
|
|
|
| [[Tregeiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 10710
| [[Fitxategi:Dylan Levitt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76700917|Dylan Levitt]]''
| futbolari britainiarra
| 2000
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10711
| [[Fitxategi:Parchedig David Edwardes (1836–1916), MA (gcf03776).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76836405|David Edwardes]]''
|
| 1836
| 1916
| [[Nantcwnlle]]
|-
| style='text-align:right'| 10712
| [[Fitxategi:Arthur Erskine Owen Humphreys-Owen (1876–1928) (gcf06357).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76837507|Arthur Erskine Owen Humphreys-Owen]]''
|
| 1876
| 1928
| [[Berriew|Aberriw]]
|-
| style='text-align:right'| 10713
|
| ''[[:d:Q77215517|James Jones]]''
|
| 1695
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10714
|
| ''[[:d:Q77359183|Jessica Hemmings]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10715
| [[Fitxategi:LU MRD G O Osborne chromatograph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q77364621|Graham Oliver Osborne]]''
|
| 1925
|
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10716
| [[Fitxategi:Chem Campbell 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q78155720|Chem Campbell]]''
| futbolari britainiarra
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10717
|
| ''[[:d:Q78674851|Henry Landor]]''
|
| 1816
| 1877
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 10718
|
| ''[[:d:Q78828774|Morgan Boyes]]''
| futbolari britainiarra
| 2001
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10719
|
| ''[[:d:Q78902170|Robert Stanley Gorrell Dent]]''
|
| 1909<br/>1908
| 1984<br/>1991
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10720
|
| ''[[:d:Q79322942|Terry Vaughan]]''
|
| 1938
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 10721
| [[Fitxategi:Louis Rees-Zammit March 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q79329132|Louis Rees-Zammit]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 2001
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10722
|
| ''[[:d:Q79359895|Anne Burns]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10723
|
| ''[[:d:Q79459553|Colin Treharne]]''
|
| 1937
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10724
|
| ''[[:d:Q79478098|Eveline Annie Jenkins]]''
|
| 1893
| 1976
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10725
|
| ''[[:d:Q79765222|Edward Keynes Purchase]]''
| arkitekto britainiarra
| 1862
| 1923
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 10726
|
| ''[[:d:Q79843548|Doug Curtin]]''
|
| 1947
| 2022
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10727
|
| ''[[:d:Q79856442|Annes Elwy]]''
| aktore galestarra
| 1992
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10728
|
| ''[[:d:Q80314802|Ioan Roberts]]''
|
| 1941
| 2019
| ''[[:d:Q28731132|Rhoshirwaun]]''
|-
| style='text-align:right'| 10729
|
| ''[[:d:Q80478275|Ruth van Heyningen]]''
|
| 1917
| 2019
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10730
|
| ''[[:d:Q80549688|Lillian Griffith]]''
|
| 1877
| 1972
| [[Abersychan]]
|-
| style='text-align:right'| 10731
|
| ''[[:d:Q80832360|Terry Perdue]]''
|
| 1940
| 1998
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10732
|
| ''[[:d:Q80863365|Ian Davies]]''
|
| 1978
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 10733
| [[Fitxategi:Jac Morgan 2023.jpg|center|128px]]
| [[Jac Morgan]]
| Galestar hamabosteko errugbilaria
| 2000
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10734
|
| ''[[:d:Q81052941|Alun Lawrence]]''
|
| 1998
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10735
|
| ''[[:d:Q81087079|Ieuan Owen]]''
|
| 1941
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10736
|
| ''[[:d:Q81145749|Charles Evan-Thomas]]''
| gudari britainiarra
| 1897
| 1953
| [[Builth Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 10737
|
| ''[[:d:Q81147173|David Llewellyn]]''
| futbolari britainiarra
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10738
|
| ''[[:d:Q81191668|Geraint Frowen]]''
|
| 1984
|
| [[Pontyclun]]
|-
| style='text-align:right'| 10739
|
| ''[[:d:Q81713322|Tweli Griffiths]]''
|
| 1954
|
| [[Pencader (Carmarthenshire)|Pencader]]
|-
| style='text-align:right'| 10740
|
| ''[[:d:Q81749728|Wendy White]]''
|
| 1963
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10741
|
| ''[[:d:Q81750352|Griff Rowland]]''
|
| 1969
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10742
|
| ''[[:d:Q82026018|Rupert Shipperley]]''
|
| 1992
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 10743
|
| ''[[:d:Q82201529|Edith Lovell Andrews]]''
|
| 1886
| 1980
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10744
|
| ''[[:d:Q82211696|Elizabeth Everett]]''
| maistra estatubatuarra
| 1797
| 1878
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 10745
|
| ''[[:d:Q82736987|Connagh Howard]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10746
|
| ''[[:d:Q83222996|Ben Thomas]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10747
|
| ''[[:d:Q83289553|Llŷr Titus]]''
|
| 1992
|
| [[Llŷn penintsula]]
|-
| style='text-align:right'| 10748
|
| ''[[:d:Q83559707|Patrick Harrington]]''
| abokatu britainiarra
| 1949
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 10749
|
| ''[[:d:Q83739297|Sam Costelow]]''
|
| 2001
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 10750
|
| ''[[:d:Q83744439|Ieuan Rees]]''
|
| 1941
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10751
|
| ''[[:d:Q83864687|Carwyn Penny]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10752
| [[Fitxategi:2021 UEC Track Jun & U23 European Championships 533.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q83875033|Ella Barnwell]]''
|
| 2001
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10753
|
| ''[[:d:Q83986618|Ralph Granger Watkin]]''
|
| 1873
| 1953
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10754
| [[Fitxategi:Stephen Varney 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q84048212|Stephen Varney]]''
| hamabosteko errugbilari italiarra
| 2001
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10755
| [[Fitxategi:Lily Woodham.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q84078989|Lily Woodham]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10756
|
| ''[[:d:Q84320766|Tom Whittington]]''
|
| 1848
| 1919
| [[Tonna (Neath)|Tonna]]
|-
| style='text-align:right'| 10757
|
| ''[[:d:Q84436572|Ted Robbins]]''
|
| 1877
| 1946
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10758
|
| ''[[:d:Q84592655|Charles Lloyd]]''
|
| 1613
| 1657
| ''[[:d:Q17741174|Dolobran Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 10759
|
| ''[[:d:Q84893687|James McCarthy]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1999
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10760
|
| ''[[:d:Q85220401|Emyr Huws Jones]]''
|
| 1950
|
| [[Llangefni]]
|-
| style='text-align:right'| 10761
|
| ''[[:d:Q85411541|Colwyn Edward Vulliamy]]''
|
| 1886
| 1971
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10762
|
| ''[[:d:Q85431450|Ron Ainge]]''
|
| 1920
| 2008
| [[Pontardawe]]
|-
| style='text-align:right'| 10763
|
| ''[[:d:Q85764603|Griffith Griffith]]''
|
| 1823
| 1889
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 10764
|
| ''[[:d:Q85771463|John Davidson]]''
|
| 1964
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10765
|
| ''[[:d:Q85771711|John Rea]]''
|
| 1868
| 1944
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 10766
|
| ''[[:d:Q85792913|Peter Arthur]]''
|
| 1939
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10767
|
| ''[[:d:Q85796162|Ray Powell]]''
|
| 1924
| 2014
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 10768
|
| ''[[:d:Q85810650|Trevor Lewis]]''
|
| 1919
| 1995
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10769
|
| ''[[:d:Q85815681|William Hudson]]''
|
| 1928
| 2014
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10770
|
| ''[[:d:Q85815731|William Randall]]''
|
| 1888
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10771
|
| ''[[:d:Q85828658|Chris Klefenz]]''
|
|
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10772
|
| ''[[:d:Q85841208|William Glynn Williams]]''
|
| 1851
| 1938
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 10773
|
| ''[[:d:Q85851754|Richard Barnes]]''
|
| 1975
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10774
|
| ''[[:d:Q85851980|Steve Jones]]''
|
| 1964
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10775
|
| ''[[:d:Q85859937|Arthur William Oswald Davies]]''
|
| 1875
| 1928
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10776
|
| ''[[:d:Q85874731|Michael Beckett]]''
|
| 1995
|
| [[Solva]]
|-
| style='text-align:right'| 10777
|
| ''[[:d:Q85951426|Simon Warr]]''
|
| 1953
| 2020
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10778
|
| ''[[:d:Q85984763|Giancarlo Gemin]]''
|
| 1962
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10779
|
| ''[[:d:Q86445222|Jane Stanness]]''
|
|
|
| [[Penparcau]]
|-
| style='text-align:right'| 10780
|
| ''[[:d:Q86970456|Rakel Harbitz]]''
|
| 1887
| 1944
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10781
|
| ''[[:d:Q87296575|Eleanor Coster]]''
|
| 1996
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10782
|
| ''[[:d:Q87344165|Henry Price]]''
|
| 1872
| 1922
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10783
|
| ''[[:d:Q87355238|Tracy Rees]]''
|
| 1972
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10784
|
| ''[[:d:Q87455769|Andy Pollitt]]''
|
| 1963
| 2019
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10785
|
| ''[[:d:Q87474480|Donal Anthony Foley]]''
|
| 1956
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10786
|
| ''[[:d:Q87474632|Evan Roberts]]''
|
| 1923
| 2007
| [[Penygroes (Gwynedd)|Penygroes]]
|-
| style='text-align:right'| 10787
|
| ''[[:d:Q87499051|Frances Anne Jane Collier]]''
|
| 1832
| 1900
| [[Wenvoe]]
|-
| style='text-align:right'| 10788
|
| ''[[:d:Q87617078|Thomas Henry Blythe]]''
|
| 1822
| 1883
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 10789
|
| ''[[:d:Q87740471|Caine Woolerton]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10790
|
| ''[[:d:Q87740637|Ioan Davies]]''
|
| 1999
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10791
|
| ''[[:d:Q87748575|Lady James]]''
|
| 1869
| 1938
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10792
|
| ''[[:d:Q87758340|David Archard Williams]]''
|
| 1796
| 1879
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10793
|
| ''[[:d:Q87758558|Francis Evelyn]]''
|
| 1859
| 1910
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 10794
|
| ''[[:d:Q87855425|Henry Bowen]]''
|
| 1633
| 1723
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10795
|
| ''[[:d:Q87894273|John Stevenson]]''
|
| 1951
| 2020
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10796
|
| ''[[:d:Q87905789|Albert Clifton Kelway]]''
|
| 1865
|
| ''[[:d:Q15222581|Hakin]]''
|-
| style='text-align:right'| 10797
| [[Fitxategi:Ruth May CNO.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q88074967|Ruth May]]''
|
| 1967
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10798
|
| ''[[:d:Q88289718|Phil Parry]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10799
|
| ''[[:d:Q88360982|Steffan Cennydd]]''
| aktore galestarra
| 1995
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10800
|
| ''[[:d:Q88468482|Abby Meehan]]''
|
| 1853
| 1931
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10801
|
| ''[[:d:Q88509572|Rhys Thomas]]''
|
|
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10802
|
| ''[[:d:Q88527143|Paul Barrow]]''
|
| 1953
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10803
|
| ''[[:d:Q88590650|Rhodri Thomas]]''
|
| 1942
|
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 10804
|
| ''[[:d:Q88886811|Denise Hampson]]''
|
| 1978
|
| [[Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 10805
|
| ''[[:d:Q89579900|Dewi Rhys Williams]]''
|
| 2000
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10806
| [[Fitxategi:Daniel Jarett Sullivan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q89688629|Daniel Jarrett]]''
| aktore estatubatuarra
| 1854
| 1917
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10807
|
| ''[[:d:Q89839749|Robert Knight]]''
|
| 1858
| 1938
| [[St Brides Major]]
|-
| style='text-align:right'| 10808
|
| ''[[:d:Q89842872|Morgan Jones]]''
|
| 1829
| 1905
| [[Llandygwydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10809
|
| ''[[:d:Q89891143|Andrew Teilo]]''
|
| 2000
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10810
|
| ''[[:d:Q89891226|John Downing]]''
| argazkilari britainiarra
| 1940
| 2020
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10811
|
| ''[[:d:Q89916448|Dannii Harwood]]''
|
| 1982
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 10812
|
| ''[[:d:Q90023497|Amy Boulden]]''
|
| 1993
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10813
|
| ''[[:d:Q90688233|Keith Harrhy Ruddock]]''
|
| 1939
| 1996
| [[Croesyceiliog]]
|-
| style='text-align:right'| 10814
|
| ''[[:d:Q90908939|Marjorie Mallik]]''
|
| 1925
| 1998
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 10815
|
| ''[[:d:Q91350809|Gwyn Rowley]]''
|
| 1938
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10816
| [[Fitxategi:LloydWarburton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q91615685|Lloyd Warburton]]''
|
| 2003
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10817
|
| ''[[:d:Q92026186|John Hughes (Idanfryn)]]''
|
| 1832
| 1876
| [[Llanidan]]
|-
| style='text-align:right'| 10818
|
| ''[[:d:Q92311589|Debbie Johnsey]]''
|
| 1957
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10819
|
| ''[[:d:Q92438583|Norman van de Vater]]''
|
| 1946
|
| [[Cwmbach]]
|-
| style='text-align:right'| 10820
|
| ''[[:d:Q93130781|Percy Farrant]]''
|
| 1868
| 1921
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 10821
|
| ''[[:d:Q93148214|Barrie Rees]]''
|
| 1944
| 1965
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 10822
|
| ''[[:d:Q93232204|James Stanley McQuade]]''
|
| 1929
| 2019
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10823
|
| ''[[:d:Q93372127|Martin J. Haigh]]''
|
| 1950
| 2022
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 10824
|
| ''[[:d:Q93413854|Glyn O. Phillips]]''
|
| 1927
| 2020
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 10825
|
| ''[[:d:Q93450444|George A. Jeffrey]]''
|
| 1915
| 2000
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10826
|
| ''[[:d:Q93462296|Benjamin Watkins]]''
|
| 1853
| 1913
| [[Llancayo]]
|-
| style='text-align:right'| 10827
|
| ''[[:d:Q93605036|Leon Stanfield]]''
|
| 1934
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10828
|
| ''[[:d:Q94005165|Hywel Griffith]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10829
|
| ''[[:d:Q94102329|Valerie Miles]]''
|
| 1914
| 1999
| [[Aberkenfig]]
|-
| style='text-align:right'| 10830
|
| ''[[:d:Q94134193|Beryl Baigent]]''
|
| 1937
|
| [[Llay]]
|-
| style='text-align:right'| 10831
|
| ''[[:d:Q94139976|Colin Palfrey]]''
|
| 1939
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10832
| [[Fitxategi:Keith Lyons.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q94349890|Keith Lyons]]''
|
| 1952
| 2020
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 10833
|
| ''[[:d:Q94379750|Edith Massey]]''
|
| 1863
| 1946
| [[Llangoed]]
|-
| style='text-align:right'| 10834
|
| ''[[:d:Q94379751|Gwenddolen Massey]]''
|
| 1864
| 1960
| [[Llangoed]]
|-
| style='text-align:right'| 10835
|
| ''[[:d:Q94496232|Barrie J. Davies]]''
|
| 1977
|
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 10836
|
| ''[[:d:Q94502283|Caradoc Jones]]''
|
| 1875
| 1969
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 10837
|
| ''[[:d:Q94518563|W. Evans Darby]]''
|
| 1844
| 1922
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 10838
|
| ''[[:d:Q94534761|Fred Jones]]''
|
| 1877
| 1948
| [[Blaencelyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10839
|
| ''[[:d:Q94579608|Edwina McGrail]]''
|
| 1950
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10840
|
| ''[[:d:Q94641829|David Edwards]]''
|
| 1934
|
| [[Treharris]]
|-
| style='text-align:right'| 10841
|
| ''[[:d:Q94665402|William Cooper Howells]]''
|
| 1807
| 1894
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10842
|
| ''[[:d:Q94696644|Mandi Haswell]]''
|
| 1949
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 10843
|
| ''[[:d:Q94813036|Thomas Job]]''
|
| 1901
| 1947
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10844
|
| ''[[:d:Q94823364|Christine Jones]]''
|
| 1955
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 10845
|
| ''[[:d:Q94831390|Wilhelm Körner]]''
|
| 1898
| 1971
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10846
|
| ''[[:d:Q94997935|Graham Morris]]''
|
| 1964
|
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10847
|
| ''[[:d:Q95000156|Eliza Harris]]''
|
| 1831
| 1891
| [[St Athan]]
|-
| style='text-align:right'| 10848
|
| ''[[:d:Q95188939|Nia Dryhurst]]''
|
| 1970
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10849
|
| ''[[:d:Q95208143|Eirian James]]''
|
| 1952
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 10850
|
| ''[[:d:Q95236346|Richard Idwal Hopwood]]''
|
| 1884
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10851
|
| ''[[:d:Q95287152|Thomas Arthur Rowett Hyndman]]''
|
| 1911
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10852
|
| ''[[:d:Q95304925|David Kingdon]]''
|
| 1969
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10853
|
| ''[[:d:Q95466885|Sadie Allen]]''
| artista britainiarra
| 1930
| 2017
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 10854
|
| ''[[:d:Q95563204|John Cording]]''
| aktore britainiarra
| 1944
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10855
| [[Fitxategi:Cen Williams (Dylunydd).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q95636791|Cen Williams]]''
|
| 1946
| 2020
| [[Gwalchmai (Anglesey)|Gwalchmai]]
|-
| style='text-align:right'| 10856
|
| ''[[:d:Q95676245|Myriel Irfona Davies]]''
|
| 1920
| 2000
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10857
| [[Fitxategi:Idles - Haldern Pop Festival 2017 - Alexander Kellner - 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q95698426|Joe Talbot]]''
|
| 1984
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10858
|
| ''[[:d:Q95785749|Ioan Meredith]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10859
|
| ''[[:d:Q95826771|Aaron Fuller]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10860
|
| ''[[:d:Q95838349|J. M. W. Bean]]''
| historialari britainiarra
| 1928
| 2012
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10861
| [[Fitxategi:Elizabeth Stack nee Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96004521|Elizabeth Stack]]''
|
| 1829
| 1919
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 10862
|
| ''[[:d:Q96016290|Humphrey Stanley Herbert Jones]]''
|
| 1817
| 1902
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 10863
| [[Fitxategi:'Jack Scarrott' Boxing promoter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96021277|John Scarrott]]''
|
| 1870
| 1947
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10864
| [[Fitxategi:Stephen James Carkeek c 1865.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96050319|Stephen Carkeek]]''
|
| 1815
| 1878
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10865
|
| ''[[:d:Q96064938|Eric Sixsmith]]''
|
| 1904
| 1986
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10866
|
| ''[[:d:Q96066729|Leslie Shepherd]]''
| fisikari britainiarra
| 1918
| 2012
| [[Pontycymer]]
|-
| style='text-align:right'| 10867
|
| ''[[:d:Q96154651|Gareth Brenton]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10868
|
| ''[[:d:Q96186370|James Waite]]''
|
| 1999
|
| [[Cwmbran]]
|-
| style='text-align:right'| 10869
|
| ''[[:d:Q96196503|Thomas Craven]]''
|
| 1844
| 1919
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 10870
|
| ''[[:d:Q96199382|Griffith Bowen]]''
|
| 1600
| 1675
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10871
|
| ''[[:d:Q96202788|Thomas Bowen Rees]]''
|
| 1826
| 1899
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 10872
|
| ''[[:d:Q96244279|Captain Thomas Yale]]''
|
| 1616
| 1683
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10873
|
| ''[[:d:Q96313660|Layla Saad]]''
| idazle britainiarra
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10874
|
| ''[[:d:Q96349090|Ethel Saxon]]''
|
| 1891
| 1917
| ''[[:d:Q1245075|Sir Fynwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 10875
|
| ''[[:d:Q96384682|John Tudor]]''
|
| 1953
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10876
|
| ''[[:d:Q96385713|Kevin James]]''
|
| 1984
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10877
|
| ''[[:d:Q96398942|Peter Isaac]]''
|
| 1931
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10878
|
| ''[[:d:Q96401737|Rhys Davies]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10879
| [[Fitxategi:Rhys Davies 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96401739|Rhys Davies]]''
|
| 1998
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10880
|
| ''[[:d:Q96402446|Roger Jones]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10881
|
| ''[[:d:Q96406533|Steve Hill]]''
|
| 1957
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10882
|
| ''[[:d:Q96483757|Roger Yeoman]]''
|
| 1957
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10883
| [[Fitxategi:Sally Morgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96484421|Sally Morgan]]''
|
|
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 10884
|
| ''[[:d:Q96603547|John Cadwalader]]''
|
| 1677
| 1734
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10885
| [[Fitxategi:Llun MJ.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q96655359|Myrddin John]]''
|
| 1933
| 2021
| [[Betws (Carmarthenshire)|Betws]]
|-
| style='text-align:right'| 10886
|
| ''[[:d:Q96686922|Cyril Edward Hughes Davies]]''
|
| 1890
| 1922
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 10887
| [[Fitxategi:Ian Willmore portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q96886219|Ian Willmore]]''
| aktibista britainiarra
| 1958
| 2020
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10888
| [[Fitxategi:Jeannette Lowrie, stage and vaudeville actress (SAYRE 5507) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q97002354|Jeannette Lowrie]]''
|
| 1880
| 1937
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10889
| [[Fitxategi:Amanda Blanc.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q97010729|Amanda Blanc]]''
|
| 1967
|
| [[Treherbert]]
|-
| style='text-align:right'| 10890
|
| ''[[:d:Q97047137|David A. Evans]]''
|
| 1893
| 1966
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10891
|
| ''[[:d:Q97066423|Watkin Lewis Griffies-Williams, 3rd Baronet]]''
|
| 1800
| 1877
| ''[[:d:Q2281176|Llwynywermod]]''
|-
| style='text-align:right'| 10892
|
| ''[[:d:Q97302253|John Edward Walker]]''
|
| 1880
| 1940
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10893
|
| ''[[:d:Q97307833|Paul Grist]]''
|
| 1939
|
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 10894
|
| ''[[:d:Q97361474|Reginald Ford]]''
|
| 1889
| 1937
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10895
|
| ''[[:d:Q97365110|Freddie John]]''
|
| 1991
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10896
|
| ''[[:d:Q97452589|Harry Fry]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10897
|
| ''[[:d:Q97452647|Matthew Taylor]]''
|
| 1999
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10898
|
| ''[[:d:Q97453097|Derek Boote]]''
|
| 1942
| 1974
| [[Gaerwen]]
|-
| style='text-align:right'| 10899
|
| ''[[:d:Q97453295|William Thomas David]]''
|
| 1886
| 1948
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 10900
|
| ''[[:d:Q97467288|Andy Roberton]]''
|
| 1948
|
| [[Knighton (Powys)|Knighton]]
|-
| style='text-align:right'| 10901
|
| ''[[:d:Q97486769|Jack Vale]]''
|
| 2001
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10902
|
| ''[[:d:Q97500250|Ralph Turner]]''
|
| 1936
| 2017
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 10903
| [[Fitxategi:William Henry Sedley-Smith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q97515198|William Henry Smith]]''
|
| 1806
| 1872
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10904
|
| ''[[:d:Q97516507|Paul du Feu]]''
|
| 1935
| 2013
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10905
|
| ''[[:d:Q97531979|Mary Bowen]]''
|
| 1635
| 1707
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10906
|
| ''[[:d:Q97564245|Dafydd Gruffydd]]''
|
| 1911
| 1982
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10907
|
| ''[[:d:Q97579239|Ahmed Yasine Ali]]''
|
|
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10908
|
| ''[[:d:Q97579262|Peter Hope Jones]]''
|
| 1935
| 2020
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 10909
|
| ''[[:d:Q97628029|Jacob Rees]]''
| arkitekto britainiarra
| 1844
| 1933
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10910
|
| ''[[:d:Q97657068|Albert Powell]]''
|
| 1908
| 1940
| [[Bargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 10911
|
| ''[[:d:Q97657108|Fred Jones]]''
|
| 1909
| 1994
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 10912
|
| ''[[:d:Q97696565|John Rhys Williams]]''
|
| 1925
| 2017
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10913
|
| ''[[:d:Q97732453|Eluned Gramich]]''
|
| 1989
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 10914
| [[Fitxategi:Lewes FC Women 2 Liverpool Women 2 01 11 2020-242 (50557034961).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q97741582|Rhian Cleverly]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 10915
| [[Fitxategi:Ellie Leek Blackburn Rovers Women 2021 (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q97741605|Ellie Leek]]''
| futbolari britainiarra
| 1995
|
| [[Torfaen]]
|-
| style='text-align:right'| 10916
|
| ''[[:d:Q97817249|H. Harford Williams]]''
|
| 1931
| 2018
| [[Meidrim]]
|-
| style='text-align:right'| 10917
|
| ''[[:d:Q97837328|Rhys Williams]]''
|
| 1921
| 2020
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 10918
|
| ''[[:d:Q97860783|Charlie Smith]]''
|
| 1915
| 1984
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10919
|
| ''[[:d:Q97949525|Rod Williams]]''
|
| 1909
| 1987
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10920
|
| ''[[:d:Q98019030|Rhydian Richards]]''
|
| 1975
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10921
|
| ''[[:d:Q98076937|Jonathan Denning]]''
|
| 1991
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 10922
| [[Fitxategi:Hilda Wilson.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q98078703|Hilda Wilson]]''
|
| 1860
| 1918
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 10923
|
| ''[[:d:Q98088454|Harry Powell]]''
|
| 1995
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10924
|
| ''[[:d:Q98098855|Scott Phillips]]''
|
| 1994
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10925
|
| ''[[:d:Q98104064|Ieuan Owen]]''
|
|
|
| [[Llanfairfechan]]
|-
| style='text-align:right'| 10926
|
| ''[[:d:Q98185610|Richard Charles]]''
|
| 1823
| 1883
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 10927
|
| ''[[:d:Q98188056|Reuben de Maid]]''
|
| 2005
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10928
|
| ''[[:d:Q98208516|Gwyn Jones Francis]]''
|
| 1930
| 2015
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 10929
|
| ''[[:d:Q98380225|Claire Robertson]]''
|
| 1975
| 2017
| [[Blaengwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 10930
|
| ''[[:d:Q98399836|Rebecca Owen]]''
|
|
| 1697
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10931
|
| ''[[:d:Q98479345|John Crandon Gridley]]''
|
| 1904
| 1968
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10932
|
| ''[[:d:Q98707343|R. Mansell Prothero]]''
| geografo britainiarra
| 1924
| 2013
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 10933
|
| ''[[:d:Q98761657|Ronald Clifford Bateman]]''
|
| 1947
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10934
| [[Fitxategi:Emrys Jones aboard 'Canadusa' at Waterways -- Jones INS-331 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q98803946|Emrys Jones]]''
|
| 1905
| 1973
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 10935
|
| ''[[:d:Q98886407|Dafydd Edwards]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q4897692|Bethania]]''
|-
| style='text-align:right'| 10936
|
| ''[[:d:Q98899882|Richie Thomas]]''
|
| 1906
| 1988
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 10937
|
| ''[[:d:Q98917019|Samuel Jones]]''
|
| 1735
| 1814
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10938
|
| ''[[:d:Q98926499|Vashon Baker]]''
|
| 1811
| 1878
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 10939
|
| ''[[:d:Q98926785|Joseph Baker]]''
|
| 1817
| 1893
| [[Presteigne]]
|-
| style='text-align:right'| 10940
| [[Fitxategi:Brian Bluck.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q98930729|Brian Bluck]]''
|
| 1935
| 2015
| [[Pyle]]
|-
| style='text-align:right'| 10941
|
| ''[[:d:Q98970349|Sonny Lewis]]''
|
| 2005
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10942
|
| ''[[:d:Q98971974|Lewys Twamley]]''
|
| 2003
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10943
|
| ''[[:d:Q99308880|Stewart Buckle Carne Ross]]''
|
| 1876
| 1923
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10944
|
| ''[[:d:Q99335237|Stephen Banister]]''
|
| 1918
| 2006
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 10945
| [[Fitxategi:CDawgVA at SMASH 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q99479049|CDawgVA]]''
|
| 1996
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 10946
|
| ''[[:d:Q99540803|John Woolley]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10947
| [[Fitxategi:Casi Wyn in Capel Moriah 03.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q100144360|Casi Wyn]]''
|
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 10948
|
| ''[[:d:Q100235419|Robert Albert Jones]]''
|
| 1864
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10949
|
| ''[[:d:Q100243553|Charlie Hulson]]''
|
| 1993
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 10950
|
| ''[[:d:Q100285075|W. H. Sherwood Roberts]]''
|
| 1834
| 1917
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 10951
|
| ''[[:d:Q100396308|Ken Messer]]''
| margolari britainiarra
| 1931
| 2018
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10952
|
| ''[[:d:Q100596005|Sarah J. Lloyd]]''
|
| 1896
|
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 10953
|
| ''[[:d:Q100605823|Harry Ridley]]''
|
| 1868
| 1949
| [[Chepstow]]
|-
| style='text-align:right'| 10954
|
| ''[[:d:Q100634638|Jalisa Andrews]]''
|
| 1994
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 10955
| [[Fitxategi:Official portrait of Llinos Medi MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q100741889|Llinos Medi]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q42617191|Isle of Anglesey]]''
|-
| style='text-align:right'| 10956
|
| ''[[:d:Q100805872|Allen Phillips Griffiths]]''
|
| 1927
| 2014
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 10957
|
| ''[[:d:Q100929975|Jamie Hill]]''
|
| 1999
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 10958
|
| ''[[:d:Q100942348|Dai Powell]]''
|
| 1935
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10959
| [[Fitxategi:Emily Maltman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q100951828|Emily Maltman]]''
|
| 1982
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10960
| [[Fitxategi:Robert William Evans mayor of Rockhampton.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q100998829|Robert William Evans]]''
|
| 1872<br/>1862
| 1955
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10961
|
| ''[[:d:Q101054639|Paul Merchant]]''
|
| 1945
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10962
|
| ''[[:d:Q101079978|Thomas North]]''
|
| 1858
| 1942
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 10963
|
| ''[[:d:Q101090855|Callum Carson]]''
|
| 1999
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10964
|
| ''[[:d:Q101103863|Reilly Featherstone]]''
| aktore britainiarra
| 1998
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10965
| [[Fitxategi:Joe Hawkins 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q101130033|Joe Hawkins]]''
|
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10966
|
| ''[[:d:Q101221023|Arianwen]]''
|
| 401
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 10967
|
| ''[[:d:Q101223178|Leighton Alfred]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10968
|
| ''[[:d:Q101417476|Eric Roberts]]''
|
| 1945
| 1979
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10969
|
| ''[[:d:Q101417848|Jac Price]]''
|
| 2000
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 10970
|
| ''[[:d:Q101513237|Rhys Jenkins]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10971
|
| ''[[:d:Q101553967|Russell L. Jones]]''
|
|
|
| [[Dyserth]]
|-
| style='text-align:right'| 10972
| [[Fitxategi:2019 UCI Juniors Track World Championships 092.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q101915918|Eluned King]]''
| txirrindulari britainiarra
| 2002
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10973
|
| ''[[:d:Q102036559|Harrison Bright]]''
|
| 2004
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 10974
|
| ''[[:d:Q102036561|Callum Brain]]''
|
| 2003
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10975
|
| ''[[:d:Q102036566|Aneurin Livermore]]''
|
| 2003
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10976
|
| ''[[:d:Q102036570|Callum Ryan-Phillip]]''
|
| 2004
|
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 10977
| [[Fitxategi:Teddy Williams March 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q102046790|Teddy Williams]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10978
|
| ''[[:d:Q102079613|Rosa M. Morris]]''
|
| 1914
| 2011
| [[Rogerstone]]
|-
| style='text-align:right'| 10979
|
| ''[[:d:Q102114729|Peter W. M. John]]''
|
| 1923
| 2015
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 10980
|
| ''[[:d:Q102161876|Henry Chapman]]''
|
| 1868
| 1942
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 10981
|
| ''[[:d:Q102182387|Arthur John Capel]]''
|
| 1894
| 1979
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10982
|
| ''[[:d:Q102184605|Harold Horton]]''
|
| 1881
| 1969
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10983
|
| ''[[:d:Q102188216|Paul H. Roberts]]''
|
| 1929
| 2022
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 10984
|
| ''[[:d:Q102229381|A. Thomas Fuller]]''
|
| 1924
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10985
|
| ''[[:d:Q102245338|Gwilym Bradley]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10986
|
| ''[[:d:Q102245350|Iestyn Harris]]''
|
| 1998
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 10987
| [[Fitxategi:Mr. Cadwaladr Roberts arweinydd adnabyddus Cor Meibion y Moelwyn a Chor Mawr Ffestiniog (5449681).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q102247988|Cadwaladr Roberts]]''
|
| 1854
| 1915
| [[Tanygrisiau]]
|-
| style='text-align:right'| 10988
|
| ''[[:d:Q102289268|Ash Randall]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10989
|
| ''[[:d:Q102331169|John James]]''
|
| 1872
| 1932
| [[Cynwyl Elfed]]
|-
| style='text-align:right'| 10990
|
| ''[[:d:Q102359203|Stuart Cornes]]''
|
| 1960
|
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 10991
|
| ''[[:d:Q102428219|James Beaumont]]''
| aktore britainiarra
| 1988
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10992
|
| ''[[:d:Q102432298|Robert Owen Jones]]''
|
| 1837
| 1926
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 10993
| [[Fitxategi:Mason Grady u20 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q102735094|Mason Grady]]''
|
| 2002
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 10994
|
| ''[[:d:Q102819062|Ivor John Thomas]]''
|
| 1873
| 1913
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 10995
|
| ''[[:d:Q103716744|Taine Plumtree]]''
|
| 2000
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 10996
|
| ''[[:d:Q103811325|Owen Vaughan Jones]]''
|
| 1907
| 1986
| [[Llanwnda (Gwynedd)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 10997
|
| ''[[:d:Q103976474|Anne Briar Riddall]]''
|
| 1940
| 2016
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 10998
|
| ''[[:d:Q103996099|Tom Broster]]''
|
| 1878
| 1942
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 10999
| [[Fitxategi:Scott McGlynn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104057253|Scott McGlynn]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11000
|
| ''[[:d:Q104094371|Winston Jenkins]]''
|
| 1912
| 1982
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 11001
|
| ''[[:d:Q104175572|Luke Yendle]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11002
|
| ''[[:d:Q104224598|Charlotte Carey]]''
|
| 1996
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 11003
|
| ''[[:d:Q104234346|David McKinley Williams]]''
|
| 1887
| 1978
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 11004
|
| ''[[:d:Q104286266|Albert Edward Ashcroft]]''
|
| 1862
| 1942
| ''[[:d:Q24663457|Cwmbach]]''
|-
| style='text-align:right'| 11005
|
| ''[[:d:Q104286274|James Daniel Baird]]''
|
| 1840
| 1908
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 11006
|
| ''[[:d:Q104286445|Charles Davy]]''
|
| 1825
| 1914
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 11007
|
| ''[[:d:Q104286719|William Charles Kensington]]''
|
| 1845
| 1922
| [[Cricieth]]
|-
| style='text-align:right'| 11008
|
| ''[[:d:Q104286775|Thomas Snow Miller]]''
|
| 1859
| 1917
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11009
|
| ''[[:d:Q104369841|Edwin Davy]]''
|
| 1826
| 1869
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 11010
|
| ''[[:d:Q104415876|Pedr Ap Llwyd]]''
|
| 1957
|
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 11011
| [[Fitxategi:2021 UEC Track Jun & U23 European Championships 043.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104531559|Zoe Bäckstedt]]''
|
| 2004
|
| [[Pontyclun]]
|-
| style='text-align:right'| 11012
|
| ''[[:d:Q104544505|Eric Williams]]''
|
| 1927
| 2009
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11013
|
| ''[[:d:Q104545709|Ian Williams]]''
|
| 1931
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11014
|
| ''[[:d:Q104586821|John Bale]]''
|
| 1940
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11015
|
| ''[[:d:Q104590335|Ruben Chorlton-Owen]]''
|
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11016
|
| ''[[:d:Q104655980|Denise Sommers]]''
|
| 1969
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11017
|
| ''[[:d:Q104719149|Alun Jones]]''
|
| 1966
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 11018
|
| ''[[:d:Q104758912|Kelvin Thomas]]''
| musikari britainiarra
| 1919
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11019
|
| ''[[:d:Q104761592|Nansi Williams]]''
|
| 1922
| 1966
| [[Aberfan]]
|-
| style='text-align:right'| 11020
|
| ''[[:d:Q104761963|Cameron Evans]]''
|
| 2001
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11021
|
| ''[[:d:Q104765398|Matilda Devries]]''
|
| 2003
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11022
| [[Fitxategi:Kemsley Mathias 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104768094|Kemsley Mathias]]''
| hamabosteko errugbilari britainiarra
| 1999
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 11023
|
| ''[[:d:Q104821881|Charles Lewis]]''
|
| 1828
| 1913
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 11024
|
| ''[[:d:Q104839512|Mirain Llwyd Owen]]''
|
| 1973
| 2021
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11025
|
| ''[[:d:Q104839524|James Jones]]''
|
| 1997
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11026
| [[Fitxategi:R Gwynn Davies.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104883931|Gwynn Davies]]''
|
| 1920
| 2007
| [[Waunfawr]]
|-
| style='text-align:right'| 11027
|
| ''[[:d:Q104906897|Lyndon Simmonds]]''
|
| 1966
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 11028
|
| ''[[:d:Q104907464|Charlie Caton]]''
|
| 2002
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 11029
|
| ''[[:d:Q104945292|Adelaide Eyre]]''
|
| 1826
| 1905
| [[Laugharne]]
|-
| style='text-align:right'| 11030
|
| ''[[:d:Q105047935|John Howell]]''
|
| 1871
| 1945
| ''[[:d:Q8059809|Ystradyfodwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 11031
|
| ''[[:d:Q105070508|Callum Scott Howells]]''
|
| 1999
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11032
|
| ''[[:d:Q105077276|Evan Prosser]]''
|
| 1836
| 1896
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11033
| [[Fitxategi:Ffion Davies OF 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105080581|Ffion Davies]]''
|
| 1995
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11034
|
| ''[[:d:Q105134303|Alan Wynne-Thomas]]''
|
| 1941
| 2008
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11035
|
| ''[[:d:Q105140904|Rufus Wells]]''
| zoologo zeelandaberritarra
| 1947
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11036
|
| ''[[:d:Q105155076|David Graham Jenkins]]''
|
| 1933
| 1995
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 11037
| [[Fitxategi:Richard Hermer Official Cabinet Portrait, July 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105188058|Richard Hermer]]''
|
| 1968
|
| ''[[:d:Q1152204|South Glamorgan]]''
|-
| style='text-align:right'| 11038
|
| ''[[:d:Q105199556|Dan Hawkins]]''
|
| 2001
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11039
|
| ''[[:d:Q105295044|Henry Troadec]]''
|
| 1915
| 2017
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11040
| [[Fitxategi:Jill nalder 2022 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105298835|Jill Nalder]]''
|
| 1961
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11041
|
| ''[[:d:Q105305836|Steffan Thomas]]''
|
| 1997
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11042
| [[Fitxategi:Alex George at the British Library.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105319846|Alex George]]''
|
| 1990
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11043
|
| ''[[:d:Q105344677|Rowland James Williams]]''
|
| 1919
| 2005
| ''[[:d:Q13130114|Merthyr]]''
|-
| style='text-align:right'| 11044
|
| ''[[:d:Q105388992|Rhian Nest James]]''
|
| 1962
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11045
| [[Fitxategi:Joshua Milton 2, 2015 Wimbledon Qualifying - Diliff.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105437716|Joshua Milton]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11046
|
| ''[[:d:Q105480896|Rubin Colwill]]''
| futbolari britainiarra
| 2002
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11047
| [[Fitxategi:C. R. Jones, Ysw., Y.H., Llanfyllin (5236452).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105514757|C. R. Jones]]''
|
| 1828
| 1902
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11048
|
| ''[[:d:Q105549362|Michael Roberts]]''
|
| 1943
| 2014
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 11049
|
| ''[[:d:Q105560094|Lewy Williams]]''
|
| 2002
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11050
|
| ''[[:d:Q105753094|Huw Williams]]''
|
| 1960
|
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 11051
|
| ''[[:d:Q105803185|Donald Hoskins]]''
|
| 1933
| 2021
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11052
| [[Fitxategi:1918 John Mahoney Massachusetts House of Representatives.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q105810383|John P. Mahoney]]''
| politikari estatubatuarra
| 1888
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11053
|
| ''[[:d:Q105812487|Sam Pearson]]''
|
| 2001
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11054
|
| ''[[:d:Q105821038|Cai Tomos]]''
| Dantza independenteko artista
| 1979
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11055
|
| ''[[:d:Q105824928|Ivan Dale Owen]]''
|
| 1924
| 1997
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11056
|
| ''[[:d:Q105883342|Cyril Glyndwr Williams]]''
|
| 1921
| 2004
| ''[[:d:Q7228391|Pontyates]]''
|-
| style='text-align:right'| 11057
|
| ''[[:d:Q105887434|Cliff Tamplin]]''
|
| 1920
| 2006
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11058
|
| ''[[:d:Q105893541|Howard A Barnes]]''
|
| 1944
|
| [[Aberbargoed]]
|-
| style='text-align:right'| 11059
| [[Fitxategi:Gwen CS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105946397|Gwenan Davies]]''
|
| 1994
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11060
|
| ''[[:d:Q105946804|William Henry Davies]]''
|
| 1849
| 1907
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11061
|
| ''[[:d:Q105959279|Ali Kent]]''
| politikari australiarra
| 1960
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11062
|
| ''[[:d:Q105972198|Hugh Jones]]''
| politikari australiarra
| 1966
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11063
| [[Fitxategi:Peter Elliott.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105973425|Peter Elliott]]''
|
| 1958
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11064
| [[Fitxategi:One Woman Walks - Ursula Martin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q105981798|Ursula Martin]]''
|
| 1980
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11065
|
| ''[[:d:Q105993903|William George Conley]]''
|
| 1842
| 1924
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11066
|
| ''[[:d:Q106096160|Alex Griffiths]]''
|
| 2002
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11067
|
| ''[[:d:Q106097840|Claire Nicholas]]''
|
| 1986
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11068
|
| ''[[:d:Q106097845|Lauren Parfitt]]''
|
| 1994
|
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 11069
|
| ''[[:d:Q106104065|Phil Obbard]]''
|
| 1949
|
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 11070
| [[Fitxategi:Owen Smith 2019 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106141816|Owen Smith]]''
|
| 1994
|
| [[Sychdyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11071
|
| ''[[:d:Q106166812|Vernon Stanley Jones]]''
|
| 1875
| 1955
| [[Ystrad Meurig]]
|-
| style='text-align:right'| 11072
|
| ''[[:d:Q106193079|Byron Wozencraft]]''
|
| 1951
| 1998
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11073
|
| ''[[:d:Q106193204|John Corfe]]''
|
| 1935
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11074
|
| ''[[:d:Q106193220|Dyfri Jones]]''
|
| 1943
| 2011
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11075
|
| ''[[:d:Q106193430|John Assiratti]]''
|
| 1946
|
| ''[[:d:Q24638205|Rhondda Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 11076
|
| ''[[:d:Q106193530|Paul Linwood]]''
|
| 1971
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11077
|
| ''[[:d:Q106193983|Terry James]]''
|
| 1946
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11078
|
| ''[[:d:Q106194128|Liam Meek]]''
|
| 1998
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11079
|
| ''[[:d:Q106201505|Cavan Phillips]]''
|
| 1998
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11080
|
| ''[[:d:Q106201762|Justin Smith]]''
|
| 1997
|
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 11081
|
| ''[[:d:Q106204495|Brian Lashbrook]]''
|
| 1947
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11082
|
| ''[[:d:Q106204551|Kenneth Crook]]''
|
| 1949
| 2014
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11083
|
| ''[[:d:Q106243608|Arthur Walter Powell]]''
|
| 1893
| 1970
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11084
| [[Fitxategi:Gwenllian Evans (5236480).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106254832|Gwenllian Howells]]''
|
|
|
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 11085
| [[Fitxategi:Angela hui 2022 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106270402|Angela Hui]]''
|
| 1991
|
| [[Beddau]]
|-
| style='text-align:right'| 11086
|
| ''[[:d:Q106314366|Rosie Andrews]]''
|
| 1949
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11087
|
| ''[[:d:Q106351904|Adi Taviner]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11088
|
| ''[[:d:Q106364026|Kerin Lake]]''
|
| 1990
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11089
| [[Fitxategi:EleanorDaniels1914.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q106369503|Eleanor Daniels]]''
|
| 1886
| 1994
| [[Llanarthney]]
|-
| style='text-align:right'| 11090
| [[Fitxategi:Amy Noel Morfydd Ballinger (5449693).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106393535|Amy Noel Morfydd Ballinger]]''
|
| 1907
| 1950
| [[Llandaff|Llandaf]]
|-
| style='text-align:right'| 11091
| [[Fitxategi:James Hughes (Glanrheidol) first Mayor reformed corporation of Aberystwyth, A.D. 1836 (5349083).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106418087|James Hughes]]''
|
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11092
| [[Fitxategi:William Jones, 'Monfa' (of Bootle) (5349085).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106418333|William Jones]]''
|
| 1840
| 1918
| ''[[:d:Q13126121|Bodwrog]]''
|-
| style='text-align:right'| 11093
| [[Fitxategi:The late J. Lloyd Griffith Esq., M.A (5348993).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106418847|John Lloyd Griffith]]''
|
| 1839
| 1902
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 11094
|
| ''[[:d:Q106421024|Dai Games]]''
|
| 1938
| 2018
| [[Ynysddu]]
|-
| style='text-align:right'| 11095
|
| ''[[:d:Q106452516|Ren]]''
|
| 1990
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11096
| [[Fitxategi:Jack Shore at CAGE Warrior 100.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106459264|Jack Shore]]''
|
| 1995
|
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11097
|
| ''[[:d:Q106465167|Alisha Butchers]]''
|
| 1997
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11098
| [[Fitxategi:Rev. Cornelius Griffiths born Feb 25th 1829 ; died Nov 6th 1905 (5293977).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106465233|Cornelius Griffiths]]''
|
| 1829
| 1905
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 11099
| [[Fitxategi:The Great Welsh Revival Mr. Sam Jenkins-- the Sankey of Wales. (5294015).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106465379|Sam Jenkins]]''
|
| 1882
|
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11100
| [[Fitxategi:Miss May John (5294079) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106465424|May John]]''
|
| 1874
| 1962
| [[Ton Pentre]]
|-
| style='text-align:right'| 11101
| [[Fitxategi:David Charles Davies at Palm Beach, Florida, 1908 (5449735).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106467715|David Charles Davies]]''
|
| 1866
| 1928
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11102
| [[Fitxategi:Miss Salusbury (daughter of the late Major Salusbury, owner of the Bachygraig Estate) (5449764) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106468578|Rosamund Victoria Salusbury]]''
|
| 1885
| 1950
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11103
| [[Fitxategi:Catherine Miriam Anwyl (5449774) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106472293|Catherine Miriam Anwyl]]''
|
| 1871
| 1953
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11104
|
| ''[[:d:Q106492696|Gwenllian Pyrs]]''
|
| 1997
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11105
|
| ''[[:d:Q106496101|Robyn Wilkins]]''
|
| 1995
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11106
|
| ''[[:d:Q106501654|Chris Riley]]''
| futbolari britainiarra
| 1939
| 1983
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 11107
|
| ''[[:d:Q106518337|Rachel Howell-Evans]]''
|
| 1914
| 2003
| [[Trefnant]]
|-
| style='text-align:right'| 11108
| [[Fitxategi:Amber-davies-51.webp|center|128px]]
| ''[[:d:Q106540639|Amber Davies]]''
|
| 1996
|
| [[Denbigh]]<br/>[[Denbighshire]]<br/>[[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11109
|
| ''[[:d:Q106574374|Hugh Harrison]]''
|
| 1875
| 1912
| ''[[:d:Q5468045|Forden]]''
|-
| style='text-align:right'| 11110
|
| ''[[:d:Q106588660|Kenneth Davies]]''
|
| 1928<br/>1925
| 2015
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11111
|
| ''[[:d:Q106602538|Joan M. Eyles]]''
|
| 1907
| 1986
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11112
| [[Fitxategi:Jamie Miller 2022.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q106604082|Jamie Miller]]''
|
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11113
| [[Fitxategi:Immanuel Feyi-Waboso LQ Feb 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106614747|Immanuel Feyi-Waboso]]''
|
| 2002
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11114
| [[Fitxategi:Annparryowen02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106629768|Ann Parry Owen]]''
|
|
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11115
|
| ''[[:d:Q106629794|Johanna Waters]]''
| geografo britainiarra
| 1976
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11116
|
| ''[[:d:Q106635128|Benjamin Thomas]]''
|
| 1838
| 1920
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 11117
|
| ''[[:d:Q106636382|Owen E. Evans]]''
|
| 1920
| 2018
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 11118
|
| ''[[:d:Q106637558|Frank Robinson Brown]]''
|
| 1910
| 1981
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11119
|
| ''[[:d:Q106638464|Alwyn Owens]]''
|
| 1931
| 2023
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 11120
|
| ''[[:d:Q106645035|Shaquille Wynter-Coles]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]<br/>[[Ingalaterra]]
|-
| style='text-align:right'| 11121
|
| ''[[:d:Q106669233|Herbert Forsdike]]''
|
| 1875
| 1942
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11122
|
| ''[[:d:Q106687698|Timothy Jones]]''
|
| 1967
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11123
|
| ''[[:d:Q106697312|Patricia Bellotti]]''
|
| 1931
| 2017
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11124
| [[Fitxategi:Mrs Packe c1875.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106705757|Emma Packe]]''
|
| 1840
| 1914
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 11125
|
| ''[[:d:Q106716134|Caroline Orr]]''
|
| 1862
| 1945
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 11126
| [[Fitxategi:GarethDaviesMS-Castle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106754536|Gareth Davies]]''
|
|
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 11127
| [[Fitxategi:Buffy-williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106761230|Buffy Williams]]''
|
| 1976
|
| [[Williamstown (Rhondda Cynon Taf)|Williamstown]]
|-
| style='text-align:right'| 11128
| [[Fitxategi:James-evans.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106762245|James Evans]]''
|
|
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 11129
|
| ''[[:d:Q106763028|Mervyn Davies]]''
|
| 1918
| 2015
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11130
| [[Fitxategi:Cefin Campbell yng Nghaerfyrddin (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106766510|Cefin Campbell]]''
|
| 1950
|
| [[Glanamman]]
|-
| style='text-align:right'| 11131
|
| ''[[:d:Q106808905|Lawrie Hooper]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11132
|
| ''[[:d:Q106812083|Lisa Neumann]]''
|
| 1993
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11133
| [[Fitxategi:Luke-fletcher.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106814756|Luke Fletcher]]''
|
|
|
| [[Pencoed]]
|-
| style='text-align:right'| 11134
|
| ''[[:d:Q106823039|Gwynfryn Morgan Daniel]]''
|
| 1904
| 1960
| [[Bryn (Neath Port Talbot)|Bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 11135
|
| ''[[:d:Q106827606|John Geoffrey Jones]]''
|
| 1928
| 2014
| [[Burry Port]]
|-
| style='text-align:right'| 11136
|
| ''[[:d:Q106908968|Barbara Cooper]]''
|
| 1929
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 11137
|
| ''[[:d:Q106940566|Mike Prosser]]''
|
| 1966
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 11138
|
| ''[[:d:Q106959770|Samuel Islwyn Evans]]''
|
| 1914
| 1999
| [[Kidwelly|Cydweli]]
|-
| style='text-align:right'| 11139
|
| ''[[:d:Q107012530|Harriet Jones]]''
| igerilari britainiarra
| 1997
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11140
|
| ''[[:d:Q107021806|Mark Harding]]''
|
| 1971
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11141
|
| ''[[:d:Q107031300|Mared Jarman]]''
|
| 1994
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11142
|
| ''[[:d:Q107033474|Hanna Jarman]]''
|
| 1989
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11143
|
| ''[[:d:Q107062398|Noel Kennedy]]''
|
| 1965
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11144
|
| ''[[:d:Q107094503|Christopher Williams]]''
|
| 1972
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11145
|
| ''[[:d:Q107126154|Ntazana Mayembe]]''
|
| 2003
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11146
|
| ''[[:d:Q107127836|Nick Laughland]]''
|
| 1951
| 2020
| [[Caerleon|Caerllion]]
|-
| style='text-align:right'| 11147
|
| ''[[:d:Q107182198|Frederick George Albert Stuckey]]''
|
| 1870
| 1937
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11148
|
| ''[[:d:Q107182592|Elizabeth Jones-Sifford]]''
|
| 1861
| 1925
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11149
| [[Fitxategi:Gerald Williams, nai Hedd Wyn, y tu allan i'r Ysgwrn (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107207795|Gerald Williams]]''
|
| 1928
| 2021
| ''[[:d:Q10959753|Yr Ysgwrn]]''
|-
| style='text-align:right'| 11150
|
| ''[[:d:Q107212477|Megan Davies]]''
|
| 2002
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11151
|
| ''[[:d:Q107220523|Philip Harrhy Jones]]''
|
| 1931
| 1994
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 11152
|
| ''[[:d:Q107242293|John T. Davies]]''
|
| 1881
| 1938
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11153
|
| ''[[:d:Q107244824|Gavin Bilton]]''
|
| 1988
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 11154
| [[Fitxategi:Official portrait of Sarah Green MP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107284337|Sarah Green]]''
| politikari britainiarra
| 1982
|
| [[Corwen]]
|-
| style='text-align:right'| 11155
|
| ''[[:d:Q107341053|Morris Baron Cohen]]''
|
| 1900
| 1972
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11156
| [[Fitxategi:Crop 1500 metres men final Tampere 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107355375|Jake Heyward]]''
|
| 1999
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11157
|
| ''[[:d:Q107363545|Wyndham Edwards]]''
|
| 1892
| 1961
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11158
| [[Fitxategi:Evan Pierce. Mezzotint by S. W. Reynolds, junior, 1849, afte Wellcome V0006595.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107366865|Evan Pierce]]''
|
|
| 1895
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 11159
|
| ''[[:d:Q107368806|Percy Baker]]''
|
| 1880
| 1957
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11160
|
| ''[[:d:Q107370884|Wyn Jones]]''
|
| 1959
| 2021
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11161
|
| ''[[:d:Q107394161|Daniel Tudor]]''
|
| 1866
| 1928
| [[Lampeter]]
|-
| style='text-align:right'| 11162
|
| ''[[:d:Q107395029|Wil Jones]]''
|
| 1960
| 2020
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11163
|
| ''[[:d:Q107407076|William Lloyd Phillips]]''
|
| 1881
| 1966
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11164
|
| ''[[:d:Q107411765|Albert Hawkins]]''
|
| 1886
| 1969
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11165
|
| ''[[:d:Q107464879|Billy Poyntz]]''
|
| 1894
| 1966
| [[Tylorstown]]
|-
| style='text-align:right'| 11166
| [[Fitxategi:2022-08-21 European Championships 2022 – Men's 4 x 100 Metres by Sandro Halank–014.jpg|center|128px]]
| [[Jeremiah Azu]]
| atleta britainiarra
| 2001
|
| [[Rumney (Cardiff)|Rumney]]
|-
| style='text-align:right'| 11167
|
| ''[[:d:Q107485959|Edward Robarts]]''
|
| 1770
| 1832
| [[Barmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 11168
|
| ''[[:d:Q107500567|Douglas C. Fox]]''
|
| 1906
| 1979
| [[Betws-y-Coed]]
|-
| style='text-align:right'| 11169
|
| ''[[:d:Q107521039|Hannah Brier]]''
| atleta britainiarra
| 1998
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11170
|
| ''[[:d:Q107580139|Andrew York]]''
| futbolari britainiarra
| 1968
|
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 11171
|
| ''[[:d:Q107582050|George Brinley Evans]]''
|
| 1925
|
| [[Dyffryn Cellwen]]
|-
| style='text-align:right'| 11172
|
| ''[[:d:Q107583041|Miggs Wynne Morris]]''
|
| 1938
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 11173
|
| ''[[:d:Q107599146|Ian Williams]]''
|
| 1931
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11174
|
| ''[[:d:Q107613302|Connor Marshall]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11175
| [[Fitxategi:Paula Craig MBE British former detective (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107631283|Paula Craig]]''
|
| 1963
|
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 11176
|
| ''[[:d:Q107661809|Sir David Nicholas]]''
|
| 1930
| 2022
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 11177
|
| ''[[:d:Q107691517|Taffy Owen]]''
|
| 1936
| 2021
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 11178
|
| ''[[:d:Q107697068|Richard Jones]]''
|
| 1955
| 2021
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11179
| [[Fitxategi:Team GB Hector Pardoe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q107820965|Hector Pardoe]]''
|
| 2001
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11180
|
| ''[[:d:Q108114994|Benjamin Baynton]]''
|
| 1789
| 1854
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11181
|
| ''[[:d:Q108115703|Hefin Elis]]''
|
| 1950
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11182
|
| ''[[:d:Q108136770|Robert Roberts]]''
|
| 1674
| 1728
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 11183
|
| ''[[:d:Q108155320|Thomas Davies]]''
|
| 2003
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11184
|
| ''[[:d:Q108187231|M. A. Oliver-Semenov]]''
|
|
|
| [[Ely (Cardiff)|Ely]]
|-
| style='text-align:right'| 11185
|
| ''[[:d:Q108192429|Trefor Prest]]''
|
| 1945
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11186
|
| ''[[:d:Q108217230|David Vaughan Davies]]''
|
| 1911
| 1969
| [[Cemmaes]]
|-
| style='text-align:right'| 11187
|
| ''[[:d:Q108219735|Daniel Williams]]''
|
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11188
| [[Fitxategi:Profile Portrait of Henry Foxall.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q108224262|Henry Foxall]]''
|
| 1758
| 1823
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 11189
|
| ''[[:d:Q108243277|Ezzelina Jones]]''
|
| 1921
| 2012
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 11190
|
| ''[[:d:Q108284983|Georgia Wilson]]''
|
| 1995
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 11191
|
| ''[[:d:Q108300147|Derrick Pritchard Webley]]''
|
| 1922
| 1994
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11192
|
| ''[[:d:Q108313299|Gaynor Madoc Leonard]]''
|
|
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11193
|
| ''[[:d:Q108323729|Harri Jenkins]]''
|
| 1996
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11194
|
| ''[[:d:Q108354160|Zack Maher]]''
|
| 2002
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11195
| [[Fitxategi:2022 - Fourth Estate SAM 9975 (52472936660) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q108373707|Omid Scobie]]''
|
| 1981
|
| [[Gales]]<br/>[[Londres]]
|-
| style='text-align:right'| 11196
|
| ''[[:d:Q108386688|Doris Lindner]]''
|
| 1896
| 1979
| [[Llanyre]]
|-
| style='text-align:right'| 11197
| [[Fitxategi:John Fletcher Owen (4050606421).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q108416183|John Fletcher Owen]]''
|
| 1839
| 1924
| [[Llanbedr-y-Cennin]]
|-
| style='text-align:right'| 11198
|
| ''[[:d:Q108485535|Jack Jones]]''
|
|
|
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 11199
|
| ''[[:d:Q108485546|Noel Edwards]]''
|
| 1898
|
| [[Johnstown (Wrexham)|Johnstown]]
|-
| style='text-align:right'| 11200
|
| ''[[:d:Q108485747|Sam Bowen]]''
|
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11201
| [[Fitxategi:2021 UEC Track Jun & U23 European Championships 278.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q108524848|Josh Tarling]]''
|
| 2004
|
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 11202
|
| ''[[:d:Q108525988|John Charles McLean]]''
|
| 1875
| 1952
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 11203
|
| ''[[:d:Q108532305|Thomas Matthews]]''
|
| 1992
|
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11204
|
| ''[[:d:Q108536009|Kieron Evans]]''
|
| 2001
|
| [[Brithdir (Caerphilly)|Brithdir]]
|-
| style='text-align:right'| 11205
|
| ''[[:d:Q108545267|Patrick Corcoran]]''
|
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11206
|
| ''[[:d:Q108550800|Iestyn Evans]]''
|
| 2003
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11207
|
| ''[[:d:Q108560477|A.M.C. Nicholl]]''
|
| 1879
|
| [[Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 11208
|
| ''[[:d:Q108566666|J.A. Speed]]''
|
| 1888
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11209
|
| ''[[:d:Q108601753|David Rogers Jones]]''
|
| 1942
| 2022
| [[Prestatyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11210
| [[Fitxategi:Florrie Evans missionary.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q108610241|Annie Florence Evans]]''
|
| 1884
| 1967
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 11211
| [[Fitxategi:Thomas William Jones.webp|center|128px]]
| ''[[:d:Q108678888|Thomas William Jones]]''
|
| 1877
| 1967
| [[Cemaes]]
|-
| style='text-align:right'| 11212
|
| ''[[:d:Q108686833|Thomas Gruffydd Davies]]''
|
| 1931
| 2019
| [[Seven Sisters (Neath Port Talbot)|Seven Sisters]]
|-
| style='text-align:right'| 11213
|
| ''[[:d:Q108753145|Robert Morris Evans]]''
|
| 1915
| 2008
| [[Ffynnongroyw|Ffynnongroew]]
|-
| style='text-align:right'| 11214
|
| ''[[:d:Q108753677|Judith Hockaday]]''
|
| 1929
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11215
|
| ''[[:d:Q108753852|John Glyn Penrhyn Jones]]''
|
| 1921
| 1973
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 11216
|
| ''[[:d:Q108754201|Arthur Griffith Maitland-Jones]]''
|
| 1890
| 1957
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11217
|
| ''[[:d:Q108754941|Eirwyn Norman Rowlands]]''
|
| 1915
| 2003
| [[Acrefair]]
|-
| style='text-align:right'| 11218
|
| ''[[:d:Q108755272|Reginald Norman Tattersall]]''
|
| 1914
| 1974
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11219
|
| ''[[:d:Q108837354|Dylan Emery]]''
|
| 2001
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11220
|
| ''[[:d:Q108874754|Matt Sargent]]''
|
| 2001
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 11221
|
| ''[[:d:Q108885058|Evan Cambria Thomas]]''
|
| 1867
| 1930
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11222
|
| ''[[:d:Q109015181|James Rowberry]]''
|
| 1985
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11223
|
| ''[[:d:Q109037476|George Bowen]]''
|
| 1745
| 1814
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11224
|
| ''[[:d:Q109062193|Ann Griffiths]]''
|
| 1934
| 2020
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 11225
|
| ''[[:d:Q109276106|Helen Mackay]]''
|
| 1897
| 1973
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11226
|
| ''[[:d:Q109278982|Dewi Arwel Hughes]]''
|
| 1947
| 2017
| [[Llangwm (Conwy)|Llangwm]]
|-
| style='text-align:right'| 11227
| [[Fitxategi:Owen Beck.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q109296921|Owen Beck]]''
|
| 2002
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11228
|
| ''[[:d:Q109339963|Gerard Dynevor]]''
|
| 1931
| 1966
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11229
|
| ''[[:d:Q109381288|Shirley Dynevor]]''
| aktore britainiarra
| 1933
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11230
|
| ''[[:d:Q109442672|Grahame Fox]]''
|
| 1963
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11231
| [[Fitxategi:Portrait of NX17395 Warrant-Officer Thomas Fisher, Official Photographer with the Military History and Information Section.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q109479497|Thomas Fisher]]''
|
| 1908
| 1942
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11232
|
| ''[[:d:Q109479931|David Morgan]]''
|
| 1833
| 1919
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 11233
|
| ''[[:d:Q109567506|Scott Jenkins]]''
|
| 1980
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11234
|
| ''[[:d:Q109604218|Zac Williams]]''
|
| 2004
|
| [[Denbighshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11235
|
| ''[[:d:Q109606512|David Roberts Sr.]]''
|
| 1810
| 1881
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11236
|
| ''[[:d:Q109615124|William H. Griffiths]]''
|
| 1851
| 1931
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 11237
|
| ''[[:d:Q109630143|Edward Williams]]''
|
| 1850
| 1934
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 11238
|
| ''[[:d:Q109630370|J Gwyndud Jones]]''
|
| 1831
| 1926
| [[Penrhyndeudraeth]]
|-
| style='text-align:right'| 11239
|
| ''[[:d:Q109669301|Rowland Thomas]]''
|
| 1789
| 1856
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11240
|
| ''[[:d:Q109669500|Edward Foulkes]]''
|
| 1850
| 1917
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 11241
|
| ''[[:d:Q109676105|David Hooson]]''
|
| 1926
| 2008
| ''[[:d:Q2745164|Vale of Clwyd]]''
|-
| style='text-align:right'| 11242
|
| ''[[:d:Q109681025|Arthur Beacham]]''
|
| 1913
| 2012
| [[Crosskeys]]
|-
| style='text-align:right'| 11243
|
| ''[[:d:Q109700497|Tim Wilkinson]]''
|
| 1947
| 2020
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 11244
|
| ''[[:d:Q109732636|Peter A. Griffiths]]''
|
| 1832
| 1911
| [[Llanfair Dyffryn Clwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 11245
|
| ''[[:d:Q109733043|Margaret Ellen James]]''
|
| 1843
|
| ''[[:d:Q20007216|Monington]]''
|-
| style='text-align:right'| 11246
|
| ''[[:d:Q109735696|Frances Althea Trevor]]''
|
| 1848
| 1906
| [[Llandrinio]]
|-
| style='text-align:right'| 11247
|
| ''[[:d:Q109768829|Shirley Jones]]''
|
| 1934
|
| ''[[:d:Q24638205|Rhondda Valley]]''
|-
| style='text-align:right'| 11248
|
| ''[[:d:Q109769748|Robert Gwyneddon Davies]]''
|
| 1870
| 1928
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 11249
|
| ''[[:d:Q109780504|Andreas Christodoulidis]]''
|
| 1951
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11250
|
| ''[[:d:Q109811832|Edgar Williams Parry]]''
|
| 1919
| 2011
| [[Betws Garmon]]
|-
| style='text-align:right'| 11251
| [[Fitxategi:Portrait of Garibaldi Tyler ca. 1907.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q109824414|Garibaldi Tyler]]''
|
| 1866
| 1953
| ''[[:d:Q672693|Carmarthen]]''
|-
| style='text-align:right'| 11252
|
| ''[[:d:Q109849817|Pete Williams]]''
|
| 1954
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 11253
|
| ''[[:d:Q109859950|John Richards]]''
|
| 1745
| 1836
| ''[[:d:Q3404603|Ardudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 11254
|
| ''[[:d:Q109894727|Edward Williams]]''
|
| 1715
| 1795
| [[Llandough (Penarth)|Llandough]]
|-
| style='text-align:right'| 11255
|
| ''[[:d:Q109993471|Maureen Rees]]''
|
| 1942
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11256
|
| ''[[:d:Q110086719|Dafydd Gwilym Davies]]''
|
| 1922
| 2017
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 11257
| [[Fitxategi:"Elwedd" (Rev. D Edmondes-Owen as Elwedd) (4541053364).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110103399|David Edmondes Owen]]''
|
| 1866
| 1922
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11258
|
| ''[[:d:Q110107533|Ignatius Williams]]''
|
| 1835
| 1905
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 11259
|
| ''[[:d:Q110114874|MADDOX]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11260
|
| ''[[:d:Q110160973|Islwyn Morgan Lake]]''
|
| 1925
| 2018
| [[Llanwnda (Pembrokeshire)|Llanwnda]]
|-
| style='text-align:right'| 11261
|
| ''[[:d:Q110183271|Winifred Marian Chambers]]''
|
| 1888
| 1979
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11262
| [[Fitxategi:Cameron Winnett 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110185703|Cameron Winnett]]''
|
| 2003
|
| [[Llantrisant]]
|-
| style='text-align:right'| 11263
|
| ''[[:d:Q110214233|Cyril Hodges]]''
|
| 1915
| 1974
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11264
|
| ''[[:d:Q110214251|Llew Morgan]]''
|
| 1885
| 1960
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11265
| [[Fitxategi:Y Parch. D. Silyn Evans (5292108).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110214277|David Silyn Evans]]''
|
| 1850
| 1930
| ''[[:d:Q13128837|Gwernogle]]''
|-
| style='text-align:right'| 11266
|
| ''[[:d:Q110214284|John Owen Williams]]''
|
| 1892
| 1973
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 11267
|
| ''[[:d:Q110214288|Leslie Wynne Evans]]''
|
| 1911
| 1985
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11268
|
| ''[[:d:Q110220872|Paul Bowen]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11269
|
| ''[[:d:Q110221104|Lex Lamprey]]''
| aktore britainiarra
| 1975
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11270
|
| ''[[:d:Q110292435|Frank Davies]]''
|
| 1903
| 1970
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11271
|
| ''[[:d:Q110298824|Alex Mann]]''
|
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11272
|
| ''[[:d:Q110323565|John Timothy Lewis]]''
|
| 1845
| 1923
| [[Tregaron]]
|-
| style='text-align:right'| 11273
|
| ''[[:d:Q110400063|Carolina Collet]]''
| Orkestra zuzendaria
| 1959
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11274
|
| ''[[:d:Q110424746|Owen Jones]]''
|
| 1811
| 1862
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 11275
| [[Fitxategi:Donald Alister Griffiths.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q110437612|Donald Alister Griffiths]]''
|
| 1927
| 2018
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11276
|
| ''[[:d:Q110439012|Helene Elizabeth Leach]]''
|
| 1831
| 1910
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 11277
|
| ''[[:d:Q110439382|John Maddocks]]''
|
| 1601
| 1662
| [[Bodfari]]
|-
| style='text-align:right'| 11278
|
| ''[[:d:Q110440473|David Jones]]''
|
|
|
| [[Ceredigion]]
|-
| style='text-align:right'| 11279
|
| ''[[:d:Q110442060|William Jones]]''
|
| 1867
| 1915
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 11280
|
| ''[[:d:Q110442214|Baldwyn Lloyd Roberts]]''
|
| 1892
| 1945
| [[Pen-y-Bont-Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 11281
|
| ''[[:d:Q110458257|Samuel Williams]]''
|
|
| 1876
| ''[[:d:Q3399408|Pontllyfni]]''
|-
| style='text-align:right'| 11282
|
| ''[[:d:Q110458597|Ivan Thomas Davies]]''
|
| 1852
| 1931
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11283
|
| ''[[:d:Q110476831|Ian Price]]''
| aktore britainiarra
| 1946
| 2014
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11284
|
| ''[[:d:Q110621082|Taliesin Rees]]''
|
| 1883
| 1963
| [[Llangennech]]
|-
| style='text-align:right'| 11285
|
| ''[[:d:Q110621616|Thomas Lewis Old]]''
|
| 1885
| 1958
| [[Tonypandy]]
|-
| style='text-align:right'| 11286
|
| ''[[:d:Q110621944|John Mortimer Green]]''
|
| 1844
| 1864
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 11287
|
| ''[[:d:Q110622080|Emrys Hughes]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q25558292|Borth-y-Gest]]''
|-
| style='text-align:right'| 11288
| [[Fitxategi:Ben Morus, of Lampeter (5349014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110626749|Ben Morus]]''
|
| 1881
| 1913
| [[Llanfair Clydogau]]
|-
| style='text-align:right'| 11289
| [[Fitxategi:David Owen Thomas (1852–1925).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q110627723|David Owen Thomas]]''
|
| 1852
| 1925
| [[Nevern|Nanhyfer]]
|-
| style='text-align:right'| 11290
|
| ''[[:d:Q110627807|Evan Penllyn Jones]]''
|
| 1839
| 1902
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 11291
|
| ''[[:d:Q110628094|William Saunders Davies]]''
|
| 1815
| 1883
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 11292
|
| ''[[:d:Q110636999|William Pierce Elwy Jones]]''
|
| 1875
| 1926
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 11293
|
| ''[[:d:Q110646313|Carys Eleri]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11294
|
| ''[[:d:Q110654328|Jabez Evans]]''
|
| 1895
| 1966
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 11295
|
| ''[[:d:Q110663533|William Lewes]]''
|
| 1878
| 1952
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 11296
|
| ''[[:d:Q110663635|John Lias Davies]]''
|
| 1863
| 1934
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 11297
|
| ''[[:d:Q110664358|Grace Ellis]]''
|
| 1860
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11298
|
| ''[[:d:Q110689275|Richard Thomas]]''
|
| 1987
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11299
|
| ''[[:d:Q110722956|John Lewis]]''
|
| 1815
| 1873
| [[Henfynyw]]
|-
| style='text-align:right'| 11300
|
| ''[[:d:Q110724360|Gwilym Howell Jones]]''
|
| 1890
|
| [[Llanynys]]
|-
| style='text-align:right'| 11301
|
| ''[[:d:Q110724403|Thomas Gwernogle Evans]]''
|
| 1853
| 1940
| [[Llanwenog]]
|-
| style='text-align:right'| 11302
|
| ''[[:d:Q110726191|Evan Thomas]]''
|
| 1829
|
| [[Llanfair-yng-Nghornwy]]
|-
| style='text-align:right'| 11303
|
| ''[[:d:Q110726419|Elizabeth Giffard]]''
|
| 1766
| 1842
| ''[[:d:Q17737897|Nerquis Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 11304
|
| ''[[:d:Q110760139|Calum Kavanagh]]''
|
| 2003
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11305
|
| ''[[:d:Q110767143|Arthur Foulkes-Roberts]]''
|
| 1864
| 1941
| [[Llannefydd]]
|-
| style='text-align:right'| 11306
|
| ''[[:d:Q110767602|James Ronald Williams]]''
|
| 1899
| 1969
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11307
|
| ''[[:d:Q110768012|David Thomas Salathiel]]''
|
| 1872
| 1947
| ''[[:d:Q8059809|Ystradyfodwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 11308
|
| ''[[:d:Q110768355|William Evans Jones]]''
|
| 1854
| 1938
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11309
|
| ''[[:d:Q110802391|John Ellis Jones]]''
|
| 1840
|
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 11310
|
| ''[[:d:Q110802439|Benjamin Menai Francis]]''
|
| 1864
| 1929
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 11311
|
| ''[[:d:Q110805638|John Williams]]''
|
| 1795
| 1856
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 11312
|
| ''[[:d:Q110812845|Thomas Bowen]]''
|
| 1792
| 1869
| [[Carway]]
|-
| style='text-align:right'| 11313
|
| ''[[:d:Q110827530|John Tudor]]''
|
| 1877
| 1952
| ''[[:d:Q17487513|Llanglydwen]]''
|-
| style='text-align:right'| 11314
|
| ''[[:d:Q110844810|Beneticta Jane Keene]]''
|
| 1866
|
| [[Yr Wyddgrug]]
|-
| style='text-align:right'| 11315
| [[Fitxategi:Dafydd Jenkins 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110859735|Dafydd Jenkins]]''
|
| 2002
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11316
| [[Fitxategi:Jennifer Toye.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110863526|Jennifer Toye]]''
|
| 1933
| 2022
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 11317
|
| ''[[:d:Q110918111|Malcolm Williams]]''
|
|
|
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 11318
|
| ''[[:d:Q110918134|Pamela Field]]''
|
|
|
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11319
|
| ''[[:d:Q110935652|Robert Williams]]''
|
| 1848
| 1918
| [[Ystradowen]]
|-
| style='text-align:right'| 11320
|
| ''[[:d:Q110939874|David R. Abram]]''
|
| 1957
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11321
|
| ''[[:d:Q110951897|Robert Rowlands]]''
|
| 1840
|
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 11322
|
| ''[[:d:Q110952047|John Daniel Evans]]''
|
| 1869
| 1948
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11323
|
| ''[[:d:Q110952071|Peter Felix]]''
|
| 1792
| 1861
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11324
|
| ''[[:d:Q110952124|John Lewis Butler]]''
|
| 1791
| 1861
| [[Llanboidy]]
|-
| style='text-align:right'| 11325
|
| ''[[:d:Q110952825|Elizabeth Herbert]]''
|
| 1869
|
| [[Lledrod]]
|-
| style='text-align:right'| 11326
|
| ''[[:d:Q110961740|Ted Regan]]''
|
| 1900
|
| [[Saltney]]
|-
| style='text-align:right'| 11327
|
| ''[[:d:Q110962956|Robert J. Jones]]''
|
| 1899
| 1962
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11328
|
| ''[[:d:Q110979469|John Evans]]''
|
| 1835
| 1888
| [[Llanwnnen]]
|-
| style='text-align:right'| 11329
|
| ''[[:d:Q110979531|Hugh Charles Howells]]''
|
| 1825
| 1880
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 11330
|
| ''[[:d:Q110979757|David Thomas]]''
|
| 1823
| 1914
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 11331
|
| ''[[:d:Q110979932|Richard Rhys Hughes]]''
|
| 1873
| 1952
| [[Glyn Ceiriog]]
|-
| style='text-align:right'| 11332
|
| ''[[:d:Q110987557|Robert Evans]]''
|
| 1960<br/>1952
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11333
| [[Fitxategi:Gutyn Ebrill (Griffith Griffiths) (1828-1909).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111016369|Griffith Griffiths]]''
|
| 1828
| 1909
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11334
|
| ''[[:d:Q111016496|Isaac Cheshire]]''
|
| 1830
| 1882
| [[Meifod]]
|-
| style='text-align:right'| 11335
|
| ''[[:d:Q111016512|John Cheshire]]''
|
| 1828
|
| [[Meifod]]
|-
| style='text-align:right'| 11336
|
| ''[[:d:Q111022163|Mary Ann Finn]]''
|
| 1858
| 1885
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11337
|
| ''[[:d:Q111040774|Elizabeth Myrtle Evans]]''
|
|
| 2004
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11338
|
| ''[[:d:Q111088055|John Hughes Williams]]''
|
| 1796
| 1868
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 11339
|
| ''[[:d:Q111088099|Anna Eliza Pridham]]''
|
| 1789
|
| [[Newcastle Emlyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11340
|
| ''[[:d:Q111103618|Helen Muscat]]''
|
|
| 2013
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 11341
| [[Fitxategi:2021 UEC Track Jun & U23 European Championships 331.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111134348|Rhian Edmunds]]''
|
| 2003
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11342
|
| ''[[:d:Q111137021|William Thomas Parry]]''
|
| 1837
| 1896
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11343
|
| ''[[:d:Q111170402|Edward Roberts]]''
|
| 1891
|
| [[Rhosllannerchrugog]]
|-
| style='text-align:right'| 11344
|
| ''[[:d:Q111177108|Charles Evans]]''
| politikari estatubatuarra
| 1858
| 1934
| ''[[:d:Q5468045|Forden]]''
|-
| style='text-align:right'| 11345
|
| ''[[:d:Q111206274|Cameron Congreve]]''
|
| 2004
|
| [[Blaenau Gwent]]
|-
| style='text-align:right'| 11346
|
| ''[[:d:Q111226701|Thomas M. Pugh]]''
|
|
| 1917
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11347
|
| ''[[:d:Q111227982|Daniel T. Davies]]''
|
| 1851
| 1899
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11348
|
| ''[[:d:Q111228164|Richard Hamer]]''
|
| 1858
| 1931
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11349
|
| ''[[:d:Q111228239|John N. Jones]]''
|
| 1850
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11350
|
| ''[[:d:Q111228248|William P. Jones]]''
|
| 1828
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11351
|
| ''[[:d:Q111228249|William R. Jones]]''
|
| 1827
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11352
|
| ''[[:d:Q111228303|David C. Evans]]''
|
| 1820
| 1910
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11353
|
| ''[[:d:Q111228454|Robert H. Hughes]]''
|
| 1832
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11354
|
| ''[[:d:Q111229039|Richard Lewis]]''
|
| 1833
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11355
|
| ''[[:d:Q111229993|Evan Morgan]]''
|
| 1805
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11356
|
| ''[[:d:Q111230003|Evan R. Morris]]''
|
| 1842
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11357
|
| ''[[:d:Q111230005|Owen Morris]]''
|
| 1858
| 1930
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11358
|
| ''[[:d:Q111230239|Richard Wigley]]''
|
| 1833
| 1902
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11359
|
| ''[[:d:Q111230638|John T. Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11360
|
| ''[[:d:Q111272370|Gomer Llewellyn Jones]]''
|
| 1911
| 1977
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 11361
|
| ''[[:d:Q111272947|David John Jones]]''
|
| 1906
| 1978
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11362
|
| ''[[:d:Q111273858|Mary Tharesa Talbot]]''
|
| 1795
| 1861
| [[Penrice (Swansea)|Penrice]]
|-
| style='text-align:right'| 11363
|
| ''[[:d:Q111274052|Evan Festin Jones]]''
|
| 1859
| 1918
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 11364
|
| ''[[:d:Q111297806|Nima Tamizi]]''
|
| 2001
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11365
|
| ''[[:d:Q111311358|David Hancock]]''
|
| 1946
| 1978
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11366
|
| ''[[:d:Q111425052|Florence Hannah Williams]]''
|
| 1882
| 1958
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11367
| [[Fitxategi:2024 UEC Track Elite European Championships 091.jpg|center|128px]]
| [[Emma Finucane]]
| britainiar txirrindularia
| 2002
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11368
| [[Fitxategi:2024 UEC Track Elite European Championships 074.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111441867|Lowri Thomas]]''
|
| 1999
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 11369
|
| ''[[:d:Q111540079|William Henry Allen]]''
|
| 1844
| 1926
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11370
| [[Fitxategi:George Stephen Evans (5292083).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111577701|George Stephen Evans]]''
|
| 1880
| 1936
| [[Crickhowell]]
|-
| style='text-align:right'| 11371
|
| ''[[:d:Q111586572|Rees Powell]]''
|
| 1782
| 1865
| [[Llangathen]]
|-
| style='text-align:right'| 11372
|
| ''[[:d:Q111589348|Gwilym Thomas Jones]]''
|
| 1908
| 1956
| [[Pwllheli]]
|-
| style='text-align:right'| 11373
|
| ''[[:d:Q111593054|Owen Morris Williams]]''
|
| 1870
| 1958
| ''[[:d:Q5057359|Ceidio]]''
|-
| style='text-align:right'| 11374
|
| ''[[:d:Q111594316|Griffith Robert Pierce]]''
|
| 1841
| 1915
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 11375
|
| ''[[:d:Q111604675|Daniel Steinhauer]]''
|
| 1785
| 1852
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11376
|
| ''[[:d:Q111635551|Mark McGreal]]''
|
| 1986
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11377
|
| ''[[:d:Q111692498|Amy Williams]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11378
|
| ''[[:d:Q111699970|Salvia]]''
|
| 2000
|
| [[Cyffylliog]]
|-
| style='text-align:right'| 11379
|
| ''[[:d:Q111718598|Rhys Davies]]''
|
| 1795
| 1838
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 11380
|
| ''[[:d:Q111721885|Francis Llewelyn Lowther]]''
|
| 1870
| 1948
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11381
|
| ''[[:d:Q111722158|Rees Jones]]''
|
| 1899
| 1977
| [[Nantcwnlle]]
|-
| style='text-align:right'| 11382
|
| ''[[:d:Q111722537|Roland Thorne]]''
|
| 1939
| 2019
| [[Milford Haven]]
|-
| style='text-align:right'| 11383
|
| ''[[:d:Q111729269|Margaret Williams]]''
|
| 1782
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11384
|
| ''[[:d:Q111737125|Thomas William Llynfi Davies]]''
|
| 1876
| 1937
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 11385
|
| ''[[:d:Q111746342|Thomas Davies]]''
|
| 1833
| 1899
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11386
|
| ''[[:d:Q111746468|Timothy Thomas]]''
|
| 1811
| 1887
| [[Llanrwst]]
|-
| style='text-align:right'| 11387
|
| ''[[:d:Q111746490|William Harris]]''
|
| 1830
| 1911
| [[Llandovery]]
|-
| style='text-align:right'| 11388
|
| ''[[:d:Q111746832|David Bateman]]''
|
| 1807
| 1886
| ''[[:d:Q15260126|Moylgrove]]''
|-
| style='text-align:right'| 11389
|
| ''[[:d:Q111746897|Thomas Edwardes]]''
|
| 1792
| 1852
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11390
|
| ''[[:d:Q111747123|Lewis Thomas Rowland]]''
|
| 1836
| 1891
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11391
|
| ''[[:d:Q111747294|David Williams]]''
|
| 1824
|
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11392
|
| ''[[:d:Q111747463|Richard Abbott Jones]]''
|
| 1824
| 1875
| ''[[:d:Q38825|Montgomeryshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 11393
|
| ''[[:d:Q111751380|Peter Gordon Watson]]''
|
| 1930
| 2017
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11394
|
| ''[[:d:Q111802911|Lowri Roberts]]''
|
| 1997
|
| [[Bodelwyddan]]
|-
| style='text-align:right'| 11395
|
| ''[[:d:Q111805253|Jeanne Le Bars]]''
|
| 1942
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11396
| [[Fitxategi:J Gwyddno Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q111819745|John Gwyddno Williams]]''
|
| 1861
| 1950
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 11397
|
| ''[[:d:Q111832054|Morgan Rice James]]''
|
| 1792
| 1855
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 11398
|
| ''[[:d:Q111832613|Eliphaz Watkin Morgan]]''
|
| 1870
| 1944
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11399
|
| ''[[:d:Q111832695|Effie Spurrell]]''
|
| 1849
| 1929
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11400
|
| ''[[:d:Q111843049|Robert Reed]]''
|
| 1968
|
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 11401
|
| ''[[:d:Q111859674|Andrew Bond Phipson]]''
|
| 1821
| 1903
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11402
|
| ''[[:d:Q111869544|Robert Jones]]''
|
| 1845
| 1906
| ''[[:d:Q577711|Merionethshire]]''
|-
| style='text-align:right'| 11403
|
| ''[[:d:Q111901957|Tom Sparrow]]''
|
| 2003<br/>2002
|
| [[Buckley]]
|-
| style='text-align:right'| 11404
|
| ''[[:d:Q111902619|Luke Mariette]]''
|
| 2003
|
| [[Denbigh]]
|-
| style='text-align:right'| 11405
|
| ''[[:d:Q111907087|Philip Gwynne Jones]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11406
|
| ''[[:d:Q111912514|Edward David James]]''
|
| 1904
| 1934
| [[Narberth (Pembrokeshire)|Narberth]]
|-
| style='text-align:right'| 11407
|
| ''[[:d:Q111913876|John Albert Alexander Williams]]''
|
| 1863
| 1944
| ''[[:d:Q13129604|Llanbeblig]]''
|-
| style='text-align:right'| 11408
|
| ''[[:d:Q111914446|Laura Parry]]''
|
| 1835
| 1936
| [[Llanwrin]]
|-
| style='text-align:right'| 11409
|
| ''[[:d:Q111916128|John Evans]]''
|
| 1806
| 1872
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 11410
|
| ''[[:d:Q111916310|Morgan Lewis]]''
|
| 1797
| 1887
| ''[[:d:Q20593513|Llandeilo'r-fân]]''
|-
| style='text-align:right'| 11411
|
| ''[[:d:Q111936538|Thomas Woodward]]''
|
| 1900
| 1981
| [[Troed-y-rhiw]]
|-
| style='text-align:right'| 11412
|
| ''[[:d:Q111941150|David Hart]]''
| poeta britainiarra
|
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11413
|
| ''[[:d:Q111956292|Jude Howell]]''
|
| 1956
| 2022
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11414
|
| ''[[:d:Q111974082|Edward Rumsey Williams]]''
|
| 1802
| 1886
| ''[[:d:Q13129604|Llanbeblig]]''
|-
| style='text-align:right'| 11415
|
| ''[[:d:Q111975178|Susannah Owen]]''
|
| 1863
|
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 11416
|
| ''[[:d:Q111975531|John Hathren Davies]]''
|
| 1855
| 1910
| [[Talsarn (Ceredigion)|Talsarn]]
|-
| style='text-align:right'| 11417
|
| ''[[:d:Q111975864|John Bevan Jones]]''
|
| 1861
| 1937
| [[Llanfair-ar-y-bryn]]
|-
| style='text-align:right'| 11418
|
| ''[[:d:Q111976039|William Pugh]]''
|
| 1750
| 1845
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11419
|
| ''[[:d:Q111976622|Charles Lloyd]]''
|
| 1698
| 1767
| ''[[:d:Q17741174|Dolobran Hall]]''
|-
| style='text-align:right'| 11420
|
| ''[[:d:Q111983112|Robert Jones Edwards]]''
|
| 1849
|
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 11421
|
| ''[[:d:Q111983251|John Jenkins]]''
|
| 1864
| 1934
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 11422
|
| ''[[:d:Q111983824|F. W. Dunning]]''
|
| 1928
| 2018
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11423
|
| ''[[:d:Q111985983|Thomas Hevin Williams]]''
|
| 1905
| 1984
| [[Bala (Gales)|Bala]]
|-
| style='text-align:right'| 11424
|
| ''[[:d:Q111986142|Henry Wynne Jones]]''
|
| 1815
| 1892
| [[Bodedern]]
|-
| style='text-align:right'| 11425
|
| ''[[:d:Q111986753|William Rees]]''
|
| 1887
| 1978
| [[Aberysgir]]
|-
| style='text-align:right'| 11426
|
| ''[[:d:Q111995663|Francis Gordon Baker]]''
|
| 1920
| 2007
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 11427
|
| ''[[:d:Q112035006|Gina Wilson]]''
|
| 1943
|
| [[Abergele]]
|-
| style='text-align:right'| 11428
|
| ''[[:d:Q112041592|David Goronwy Griffiths]]''
|
| 1882
| 1958
| ''[[:d:Q13127595|Cwmdu]]''
|-
| style='text-align:right'| 11429
|
| ''[[:d:Q112041644|David Thomas]]''
|
|
| 1866
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11430
|
| ''[[:d:Q112042004|David Marks Jones]]''
|
| 1843
|
| ''[[:d:Q5120035|Cilrhedyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 11431
|
| ''[[:d:Q112063701|Benjamin Williams]]''
|
| 1822
|
| [[St Dogmaels]]
|-
| style='text-align:right'| 11432
|
| ''[[:d:Q112063783|David Henry Williams]]''
|
| 1886
| 1935
| [[Borth]]
|-
| style='text-align:right'| 11433
|
| ''[[:d:Q112064153|Morgan Evans Davies]]''
|
| 1882
| 1944
| [[Aberaeron]]
|-
| style='text-align:right'| 11434
|
| ''[[:d:Q112064238|Thomas Hubert John Rees]]''
|
| 1904
| 1932
| [[St Ishmael (Carmarthenshire)|St Ishmael]]
|-
| style='text-align:right'| 11435
|
| ''[[:d:Q112064480|William Dyfed Parry]]''
|
| 1893
|
| [[Ruabon]]
|-
| style='text-align:right'| 11436
|
| ''[[:d:Q112065060|William Hibbs Bevan]]''
|
| 1788
| 1846
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11437
|
| ''[[:d:Q112065107|Griffith Williams Jones]]''
|
| 1871
| 1924
| [[Llanddeiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 11438
|
| ''[[:d:Q112074369|Gwilym Pugh]]''
|
| 1618
| 1689
| ''[[:d:Q731669|Sir Gaernarfon]]''
|-
| style='text-align:right'| 11439
|
| ''[[:d:Q112078599|John Owen]]''
|
| 1817
| 1886
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 11440
|
| ''[[:d:Q112079324|Lewis Griffith Roberts]]''
|
| 1916
| 1986
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11441
|
| ''[[:d:Q112080083|John Lloyd Nuttall]]''
|
| 1858
| 1929
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 11442
|
| ''[[:d:Q112080160|Oswald Rees Owen]]''
|
| 1907
| 1980
| ''[[:d:Q7678684|Tal-y-llyn]]''
|-
| style='text-align:right'| 11443
|
| ''[[:d:Q112080183|Owen Davies Thomas]]''
|
| 1834
| 1922
| [[Llangyfelach]]
|-
| style='text-align:right'| 11444
|
| ''[[:d:Q112080194|John Davies]]''
|
| 1846
| 1924
| [[Llandygwydd]]
|-
| style='text-align:right'| 11445
|
| ''[[:d:Q112080260|David Hughes]]''
|
| 1839
| 1923
| ''[[:d:Q14508553|Llanycil]]''
|-
| style='text-align:right'| 11446
| [[Fitxategi:Xu WMQ22 (14) (52191114756).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q112080351|Mingge Xu]]''
|
| 2007
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11447
|
| ''[[:d:Q112108323|William Bracewell]]''
|
| 1991
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11448
| [[Fitxategi:Petrus François Smith 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q112108953|Franco Smith]]''
|
| 2000
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11449
|
| ''[[:d:Q112115299|Arthur Rhys Roberts]]''
|
| 1872
| 1920
| [[Bethesda (Gales)|Bethesda]]
|-
| style='text-align:right'| 11450
|
| ''[[:d:Q112116356|George Baker]]''
|
| 1902
| 1982
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11451
|
| ''[[:d:Q112117297|Arwen Banning]]''
|
| 1970
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11452
|
| ''[[:d:Q112119470|John Williams]]''
|
| 1870
| 1929
| [[Llannerch-y-medd]]
|-
| style='text-align:right'| 11453
|
| ''[[:d:Q112119851|Abel Edmunds]]''
|
| 1800
| 1865
| [[Llangynidr]]
|-
| style='text-align:right'| 11454
|
| ''[[:d:Q112126488|Caradog Tegid Rowlands]]''
|
| 1891
| 1968
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11455
|
| ''[[:d:Q112127551|William Jones]]''
|
| 1821
| 1903
| [[Llanllyfni]]
|-
| style='text-align:right'| 11456
|
| ''[[:d:Q112127710|Robert Cadwaladr Evans]]''
|
| 1857
| 1922
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11457
|
| ''[[:d:Q112127814|Hugh Edwards]]''
|
| 1871
| 1941
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 11458
|
| ''[[:d:Q112127857|Abednego Jenkin]]''
|
| 1819
| 1888
| [[St Clears]]
|-
| style='text-align:right'| 11459
|
| ''[[:d:Q112128015|William Caradog Evans]]''
|
| 1848
| 1878
| [[Talley]]
|-
| style='text-align:right'| 11460
|
| ''[[:d:Q112128209|John Saunders]]''
|
| 1798
| 1871
| [[Llanllwni]]
|-
| style='text-align:right'| 11461
|
| ''[[:d:Q112128245|Thomas Lloyd Jones]]''
|
| 1867
|
| ''[[:d:Q13130702|Penrhiw-llan]]''
|-
| style='text-align:right'| 11462
|
| ''[[:d:Q112132303|Walter Hugh James]]''
|
| 1845
| 1937
| ''[[:d:Q6661403|Llanfyrnach]]''
|-
| style='text-align:right'| 11463
|
| ''[[:d:Q112132334|David William Bateman]]''
|
| 1898
| 1967
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11464
|
| ''[[:d:Q112132378|Job Richards]]''
|
| 1830
| 1890
| [[Llandybie]]
|-
| style='text-align:right'| 11465
|
| ''[[:d:Q112132441|Henry Howard Evans]]''
|
| 1865
| 1935<br/>1936
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11466
|
| ''[[:d:Q112132478|Evan Isaac Thomas]]''
|
| 1824
| 1903
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 11467
|
| ''[[:d:Q112132605|David Davies]]''
|
|
| 1901
| [[Groeslon]]
|-
| style='text-align:right'| 11468
|
| ''[[:d:Q112135582|Dyfrig Evans]]''
|
| 1978
| 2022
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11469
|
| ''[[:d:Q112147144|Thomas John Williams]]''
|
| 1869
| 1944
| ''[[:d:Q20602439|Ynysmeudwy]]''
|-
| style='text-align:right'| 11470
|
| ''[[:d:Q112169408|Ioan Croft]]''
|
| 2001
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11471
|
| ''[[:d:Q112180788|Garan Croft]]''
|
| 2001
|
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11472
|
| ''[[:d:Q112222252|Tony Luigi Leopoldo Lenza]]''
|
| 1962
|
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 11473
|
| ''[[:d:Q112224804|Jordan Davies]]''
|
| 1998
|
| [[Coedpoeth]]
|-
| style='text-align:right'| 11474
|
| ''[[:d:Q112224866|Abram Owen Thomas]]''
|
| 1876
| 1931
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 11475
|
| ''[[:d:Q112355680|Huw Roland Jones]]''
|
| 1937
| 2023
| [[Llanidloes]]
|-
| style='text-align:right'| 11476
|
| ''[[:d:Q112376926|Keith Bayliss]]''
|
| 1954
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11477
|
| ''[[:d:Q112384154|Peter Lowe]]''
|
| 1941
| 2012
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11478
|
| ''[[:d:Q112440218|Gareth Calway]]''
|
| 1956
|
| [[Usk|Brynbuga]]
|-
| style='text-align:right'| 11479
|
| ''[[:d:Q112471825|Clifford Naunton Morgan]]''
|
| 1901
| 1986
| ''[[:d:Q870815|Sir Forgannwg]]''
|-
| style='text-align:right'| 11480
|
| ''[[:d:Q112474545|Robin Okey]]''
|
| 1942
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11481
|
| ''[[:d:Q112532075|Roger Branfill-Cook]]''
|
| 1949
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11482
|
| ''[[:d:Q112552665|David Burns Moffat]]''
|
| 1921
| 2017
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11483
|
| ''[[:d:Q112583717|Ben Barlow]]''
|
| 1994
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11484
|
| ''[[:d:Q112615363|Gwilym Roberts]]''
|
| 1935
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11485
| [[Fitxategi:Peter Lodwick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q112630388|Peter Lodwick]]''
|
| 1944
|
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11486
|
| ''[[:d:Q112672989|Evan Jenkins]]''
|
| 1794
| 1849
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11487
|
| ''[[:d:Q112686378|Hugh Beaver Roberts]]''
|
| 1820
| 1903
| [[Cilcain]]
|-
| style='text-align:right'| 11488
|
| ''[[:d:Q112829353|Megan Carter Davies]]''
|
| 1996
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11489
|
| ''[[:d:Q112893294|Vivienne Soan]]''
|
| 1955
|
| [[Llandrindod Wells]]
|-
| style='text-align:right'| 11490
|
| ''[[:d:Q112947395|William M. Protheroe]]''
|
| 1925
| 2012
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 11491
|
| ''[[:d:Q112961957|T. W. Allen]]''
|
| 1864
| 1943
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11492
|
| ''[[:d:Q112968170|Ben Thompson]]''
|
| 2002
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11493
|
| ''[[:d:Q113006051|Eric Jones]]''
|
|
|
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 11494
|
| ''[[:d:Q113026138|John Davies Thomas]]''
|
| 1844
| 1893
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11495
| [[Fitxategi:Rosalindmorris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q113112197|M. Rosalind Morris]]''
|
| 1920
| 2022
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 11496
|
| ''[[:d:Q113230729|Alison Cross]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11497
|
| ''[[:d:Q113290489|Carly-Sophia Davies]]''
|
| 1995
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11498
|
| ''[[:d:Q113384254|Medi Harris]]''
|
| 2002
|
| [[Porthmadog]]
|-
| style='text-align:right'| 11499
|
| ''[[:d:Q113451866|Jasmine Hacker-Jones]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11500
|
| ''[[:d:Q113459737|Howard Johns]]''
|
| 1892
| 1964
| [[Pembroke]]
|-
| style='text-align:right'| 11501
|
| ''[[:d:Q113510481|Kathleen Mary Williams]]''
|
| 1919
| 1974
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11502
|
| ''[[:d:Q113551285|Esyllt Maelor]]''
|
|
|
| [[Harlech]]
|-
| style='text-align:right'| 11503
| [[Fitxategi:Portrait of John Prytherch (4672676).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q113551771|John Prytherch]]''
|
| 1774
| 1864
| ''[[:d:Q42617191|Isle of Anglesey]]''
|-
| style='text-align:right'| 11504
|
| ''[[:d:Q113566900|Tino Belli]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11505
|
| ''[[:d:Q113587569|Arnold Stanley Meara]]''
|
| 1914
| 1993
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11506
|
| ''[[:d:Q113660811|John Malcom Cherrett]]''
|
| 1935
| 2014
| [[Llandegfan]]
|-
| style='text-align:right'| 11507
|
| ''[[:d:Q113680486|John Morgan Edwards]]''
|
| 1868
| 1924
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11508
| [[Fitxategi:Thomas Morton (1829-1887).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q113724684|Thomas Morton]]''
|
| 1829
| 1887
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11509
|
| ''[[:d:Q113782878|Subhamati]]''
|
| 1953
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11510
|
| ''[[:d:Q113805746|Dervis Ward]]''
|
| 1923
| 1996
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11511
|
| ''[[:d:Q113845815|Frank Cranmer]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11512
|
| ''[[:d:Q113845816|Celia Kenny]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11513
| [[Fitxategi:John Davies Bryan from O'r Aifft.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q113861465|John Davies Bryan]]''
|
| 1857
| 1888
| [[Llanarmon-yn-Iâl]]
|-
| style='text-align:right'| 11514
| [[Fitxategi:2022-08-12 European Championships 2022 – Emily Philipps Sport Climbing Women's Boulder by Sandro Halank–097.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q113882702|Emily Phillips]]''
|
| 2002
|
| [[Cyncoed]]
|-
| style='text-align:right'| 11515
|
| ''[[:d:Q114212000|Sisilia Tuipulotu]]''
|
| 2003
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11516
|
| ''[[:d:Q114212177|Megan Webb]]''
|
| 2001
|
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11517
|
| ''[[:d:Q114261259|Ceridwen Lloyd Davies]]''
|
| 1900
| 1983
| ''[[:d:Q5608946|Griffithstown]]''
|-
| style='text-align:right'| 11518
|
| ''[[:d:Q114341648|Nathan Stoneman]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11519
|
| ''[[:d:Q114458166|Rowland Rowland]]''
|
| 1812
| 1882
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11520
| [[Fitxategi:William Newzam Prior Nicholson - Canadian Headquarters Staff.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q114529460|Percival Edward Thacker]]''
|
| 1873
| 1945
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11521
| [[Fitxategi:Lucy Packer 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q114560082|Lucy Packer]]''
|
| 2000
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 11522
|
| ''[[:d:Q114571030|Amy Laugharne]]''
|
| 1879
| 1950
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11523
|
| ''[[:d:Q114589891|Peter Collins]]''
|
| 1958
|
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 11524
| [[Fitxategi:Griff Vaughan Williams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q114608980|Griffith Vaughan Williams]]''
|
| 1940
| 2010
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11525
| [[Fitxategi:2024 UEC Track Elite European Championships 081.jpg|center|128px]]
| [[Anna Morris]]
| britainiar txirrindularia
| 1995
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11526
|
| ''[[:d:Q114724934|Siôn Daniel Young]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11527
| [[Fitxategi:Beatrice Green (Bruley).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q114866371|Beatrice Green]]''
|
| 1894
| 1927
| [[Abertillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11528
|
| ''[[:d:Q114872525|Max Deeds]]''
|
| 1987
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11529
|
| ''[[:d:Q115049023|Stephen Nigel Thomas]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11530
|
| ''[[:d:Q115124980|Abbie Hern]]''
|
| 1997
|
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11531
|
| ''[[:d:Q115254921|Alun G. Jones]]''
|
| 1941
| 2012
| [[Rhyl]]
|-
| style='text-align:right'| 11532
|
| ''[[:d:Q115256986|Edgar Hitchman]]''
|
| 1915
| 1983
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11533
|
| ''[[:d:Q115257191|Sydney Jenkins]]''
|
| 1873
| 1947
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11534
|
| ''[[:d:Q115381177|Eric Hywel Roberts]]''
|
| 1930
| 2016
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 11535
|
| ''[[:d:Q115482387|James Fender]]''
|
| 2001
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11536
|
| ''[[:d:Q115492510|Tako Taal]]''
|
| 1989
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11537
|
| ''[[:d:Q115526483|Rachel Dawson]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11538
|
| ''[[:d:Q115616673|Elizabeth May Watkin Jones]]''
|
| 1907
| 1965
| [[Capel Celyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11539
|
| ''[[:d:Q115652166|David Bevan]]''
|
| 1829
| 1913
| ''[[:d:Q547052|Sir Frycheiniog]]''
|-
| style='text-align:right'| 11540
| [[Fitxategi:The Chief Constable (5236540).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q115662147|Steven Jones]]''
|
| 1875
| 1938
| [[Llangeitho]]
|-
| style='text-align:right'| 11541
|
| ''[[:d:Q115676843|Richard Gwyn]]''
|
| 1918
|
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 11542
|
| ''[[:d:Q115687459|William Evan Williams]]''
|
| 1896
| 1917
| [[Deiniolen]]
|-
| style='text-align:right'| 11543
|
| ''[[:d:Q115687922|Frances Williams]]''
|
| 1760
| 1801
| [[Whitford (Flintshire)|Whitford]]
|-
| style='text-align:right'| 11544
|
| ''[[:d:Q115688322|Geoffrey Bilson]]''
|
| 1938
| 1987
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11545
|
| ''[[:d:Q115747841|Alec Allen]]''
|
| 1895
| 1972
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11546
|
| ''[[:d:Q115780417|Bryn Thomas]]''
|
| 1912
| 2005
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11547
| [[Fitxategi:Professor Iain Martin (Deakin University Vice-Chancellor).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q115794521|Iain Martin]]''
|
|
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11548
|
| ''[[:d:Q115796734|Tim Davies]]''
|
| 1960
|
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 11549
| [[Fitxategi:Brian Woodward.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q115803662|Brian Woodward]]''
|
| 1952
| 2022
| [[Monmouth]]
|-
| style='text-align:right'| 11550
|
| ''[[:d:Q115830694|James Horgan]]''
|
| 1867
| 1946
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11551
|
| ''[[:d:Q115839842|Mary Goff Lloyd]]''
|
| 1815
| 1907
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11552
|
| ''[[:d:Q115926343|Geraint Vaughan-Jones]]''
|
| 1929
| 2002
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 11553
|
| ''[[:d:Q115929783|Connor Morgans]]''
|
| 1999
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11554
|
| ''[[:d:Q115930521|William Henry Hughes]]''
|
| 1856
| 1926
| [[Llanrhychwyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11555
|
| ''[[:d:Q116178708|Carl Morris]]''
|
|
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11556
|
| ''[[:d:Q116199583|Helena Braithwaite]]''
|
| 1938
| 2018
| [[Pontarddulais]]
|-
| style='text-align:right'| 11557
|
| ''[[:d:Q116451856|W. Gwyn Thomas]]''
|
| 1928
| 1994
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 11558
|
| ''[[:d:Q116717924|Jude Brigley]]''
|
|
|
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 11559
|
| ''[[:d:Q116717968|Gwyn Briwnant-Jones]]''
|
| 1956
|
| [[Machynlleth]]
|-
| style='text-align:right'| 11560
|
| ''[[:d:Q116739631|James Jones]]''
|
| 1860
| 1943
| [[Holywell|Treffynnon]]
|-
| style='text-align:right'| 11561
|
| ''[[:d:Q116768200|J. Kerry Thomas]]''
|
| 1934
| 2015
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11562
|
| ''[[:d:Q116770788|Thomas Prichard]]''
|
| 1846
| 1920
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 11563
|
| ''[[:d:Q116783944|Edward Hamilton Acton]]''
|
| 1862
| 1895
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11564
|
| ''[[:d:Q116785463|Paul Gyngell]]''
|
| 1959
| 2010
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11565
| [[Fitxategi:Llen Natur Wicipedia conference15.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q116792293|Gareth Haulfryn Williams]]''
|
| 1944
|
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 11566
|
| ''[[:d:Q116880496|David R. Davies]]''
|
| 1927
| 2016
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11567
|
| ''[[:d:Q116883186|David Elias]]''
|
| 1790
| 1856
| [[Abererch]]
|-
| style='text-align:right'| 11568
|
| ''[[:d:Q116922937|Mary Knibb]]''
|
| 1798
| 1866
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 11569
|
| ''[[:d:Q116933504|M. Peter Middleton]]''
|
| 1946
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11570
|
| ''[[:d:Q116994784|Eileen Mary Rees]]''
|
| 1912
| 2008
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11571
|
| ''[[:d:Q117251092|George Brown Naysmith]]''
|
| 1866
| 1894
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11572
|
| ''[[:d:Q117286666|Arnold Alonzo Sheppard]]''
|
| 1908
| 1979
| [[Butetown]]
|-
| style='text-align:right'| 11573
|
| ''[[:d:Q117286914|Morgan Rice Morgan]]''
|
| 1806
| 1874
| [[Llanfihangel Ystrad]]
|-
| style='text-align:right'| 11574
|
| ''[[:d:Q117286952|David Rhagfyr Jones]]''
|
| 1858
| 1915
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11575
|
| ''[[:d:Q117286967|Abraham Williams]]''
|
| 1816
| 1882
| [[Meidrim]]
|-
| style='text-align:right'| 11576
|
| ''[[:d:Q117287364|Charles Henry Glascodine]]''
|
| 1843
| 1928
| [[Llanelli]]
|-
| style='text-align:right'| 11577
|
| ''[[:d:Q117290164|Fflyn Edwards]]''
|
| 2009
|
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11578
|
| ''[[:d:Q117306933|Gawen Goodman]]''
|
| 1526
| 1604
| [[Ruthin]]
|-
| style='text-align:right'| 11579
|
| ''[[:d:Q117313621|Ellis Owen Roberts]]''
|
| 1871
| 1959
| [[Cynwyd (Denbighshire)|Cynwyd]]
|-
| style='text-align:right'| 11580
|
| ''[[:d:Q117313781|John Watkin Jones]]''
|
| 1835
| 1874
| [[Llanerfyl]]
|-
| style='text-align:right'| 11581
|
| ''[[:d:Q117314501|David Davies]]''
|
| 1815
| 1815<br/>1887
| [[Penmachno]]
|-
| style='text-align:right'| 11582
|
| ''[[:d:Q117314527|William Leigh Morgan]]''
|
| 1809
| 1899
| [[Llanedi]]
|-
| style='text-align:right'| 11583
|
| ''[[:d:Q117383847|John Thomas]]''
|
| 1720
| 1811
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11584
|
| ''[[:d:Q117465300|Nicola Heywood-Thomas]]''
|
| 1955
| 2023
| [[Cardigan]]
|-
| style='text-align:right'| 11585
|
| ''[[:d:Q117600065|Gustavus Charles Edward Jones]]''
|
| 1912
| 1988
| [[Welshpool]]
|-
| style='text-align:right'| 11586
|
| ''[[:d:Q117600963|Henry Inglis Wynne Williams]]''
|
| 1870
| 1942
| [[Boduan]]
|-
| style='text-align:right'| 11587
|
| ''[[:d:Q117611477|Scott Oates]]''
|
| 1998
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11588
|
| ''[[:d:Q117611484|Andrew Oates]]''
|
| 1999
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11589
|
| ''[[:d:Q117760287|William Headley]]''
|
| 1856
| 1915
| [[Llanbadarn Fawr (Ceredigion)|Llanbadarn Fawr]]
|-
| style='text-align:right'| 11590
|
| ''[[:d:Q117760674|Alice Jane Headley]]''
|
| 1909
| 1971
| [[Dylife]]
|-
| style='text-align:right'| 11591
|
| ''[[:d:Q117804037|Sarah Williams]]''
|
| 1859
| 1920
| [[Llanbrynmair]]
|-
| style='text-align:right'| 11592
|
| ''[[:d:Q117804079|Mary Williams]]''
|
| 1868
| 1893
| [[Llandissilio]]
|-
| style='text-align:right'| 11593
|
| ''[[:d:Q117804180|Morvydd Monica Williams]]''
|
| 1902
| 1915
| [[Haverfordwest]]
|-
| style='text-align:right'| 11594
|
| ''[[:d:Q117804269|David Dalis Davies]]''
|
| 1864
| 1936
| [[Dihewyd]]
|-
| style='text-align:right'| 11595
|
| ''[[:d:Q117815356|Bramwell James Leonard Pearce]]''
|
| 1961
| 2021
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11596
|
| ''[[:d:Q117832601|Thomas Fanning-Evans]]''
|
| 1838
| 1890
| [[Amlwch]]
|-
| style='text-align:right'| 11597
|
| ''[[:d:Q117834659|William Williams]]''
|
| 1867
| 1920
| [[Llandissilio]]
|-
| style='text-align:right'| 11598
|
| ''[[:d:Q117834694|John Jones]]''
|
| 1850
| 1912
| [[Llangernyw]]
|-
| style='text-align:right'| 11599
|
| ''[[:d:Q117834799|Geoffrey Woolley]]''
|
| 1915
| 2010
| [[Tredegar]]
|-
| style='text-align:right'| 11600
|
| ''[[:d:Q117846310|Jean Ross]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11601
|
| ''[[:d:Q117945973|Morris Jones]]''
|
| 1866
| 1944
| [[Carno]]
|-
| style='text-align:right'| 11602
|
| ''[[:d:Q118067079|Fannie Margaret Thomas]]''
|
| 1868
| 1953
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11603
|
| ''[[:d:Q118109189|John Owen]]''
|
| 1857
| 1934
| [[Beddgelert]]
|-
| style='text-align:right'| 11604
|
| ''[[:d:Q118164946|David William Jones]]''
|
| 1832
| 1900
| [[Merthyr Tydfil (udalerria)|Merthyr Tudful]]
|-
| style='text-align:right'| 11605
|
| ''[[:d:Q118169494|John Mayor]]''
|
| 1755
| 1826
| [[Dolgellau]]
|-
| style='text-align:right'| 11606
| [[Fitxategi:Ryan Woodman 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q118203177|Ryan Woodman]]''
|
| 2004
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11607
|
| ''[[:d:Q118256271|John Jones]]''
|
| 1871
|
| [[Brynamman]]
|-
| style='text-align:right'| 11608
|
| ''[[:d:Q118258969|Jen Wilson]]''
|
| 1944
| 2023
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11609
|
| ''[[:d:Q118267620|Mai Jones]]''
|
| 1897
|
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 11610
|
| ''[[:d:Q118268597|Lewis Williams]]''
|
| 1865
|
| [[Llandissilio]]
|-
| style='text-align:right'| 11611
|
| ''[[:d:Q118383328|Arthur Jones]]''
|
| 1916
| 1988
| [[Ferndale (Rhondda Cynon Taf)|Glynrhedynog]]
|-
| style='text-align:right'| 11612
|
| ''[[:d:Q118397835|Robert Gwilym Jones]]''
|
| 1888
|
| [[Blaenau Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 11613
|
| ''[[:d:Q118399149|John Raymond Williams]]''
|
| 1928
| 2018
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11614
|
| ''[[:d:Q118399238|John Naish]]''
|
| 1923
| 1963
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11615
|
| ''[[:d:Q118430298|Louisa Traherne]]''
|
| 1794
| 1870
| [[St Hilary (Vale of Glamorgan)|St Hilary]]
|-
| style='text-align:right'| 11616
|
| ''[[:d:Q118641147|Tomos Pattinson]]''
|
| 2005
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11617
|
| ''[[:d:Q118869337|Benjamin Evans]]''
|
| 1745
| 1834
| [[Llandysul]]
|-
| style='text-align:right'| 11618
|
| ''[[:d:Q118900764|Evan Evans]]''
|
| 1850
| 1933
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11619
|
| ''[[:d:Q118903180|William Griffith]]''
|
| 1597
| 1648
| [[Llandygai]]
|-
| style='text-align:right'| 11620
|
| ''[[:d:Q119175309|Hana Lili]]''
|
| 2000
|
| [[Vale of Glamorgan]]
|-
| style='text-align:right'| 11621
| [[Fitxategi:W.T. Pike Contemporary Biographies N & E Ridings of Yorkshire 1903 (43aa).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q119521816|David Evans]]''
|
| 1841
| 1905
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11622
|
| ''[[:d:Q119997064|Desmond Healy]]''
|
| 1930
| 2021
| ''[[:d:Q107032187|Bancffosfelen]]''
|-
| style='text-align:right'| 11623
|
| ''[[:d:Q120069320|Huldah Charles Bassett]]''
|
| 1901
| 1982
| [[Penparc]]
|-
| style='text-align:right'| 11624
|
| ''[[:d:Q120135075|David Aitken]]''
|
| 1926
| 2021
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11625
|
| ''[[:d:Q120164850|Arthur Robinson]]''
|
| 1814
| 1893
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11626
|
| ''[[:d:Q120394226|Alan Williams]]''
|
| 1934
| 2011
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11627
| [[Fitxategi:Stella Musulin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q120538514|Stella Musulin]]''
|
| 1915
| 1996
| [[Dale (Pembrokeshire)|Dale]]
|-
| style='text-align:right'| 11628
|
| ''[[:d:Q120608062|Jo Thomas]]''
|
| 1972
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11629
|
| ''[[:d:Q120684883|Robert Williams]]''
|
| 1990
|
| [[Hegoaldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11630
|
| ''[[:d:Q120754310|John Brown]]''
|
| 1932
| 2008
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11631
|
| ''[[:d:Q120835093|Erica M. Frank]]''
|
| 1921
| 2013
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11632
|
| ''[[:d:Q120854861|Gainor Hughes]]''
|
| 1745
| 1780
| ''[[:d:Q6661145|Llandderfel]]''
|-
| style='text-align:right'| 11633
|
| ''[[:d:Q121918481|Thomas Hutchinson]]''
|
| 1815
| 1903
| [[Old Radnor]]
|-
| style='text-align:right'| 11634
|
| ''[[:d:Q122051699|Wild Boar]]''
|
| 1989
|
| [[Blaina]]
|-
| style='text-align:right'| 11635
| [[Fitxategi:Art School Girlfriend 2023 Cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q122131298|Art School Girlfriend]]''
|
|
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11636
|
| ''[[:d:Q122228095|Timothy Francis Lee]]''
|
| 1998
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11637
|
| ''[[:d:Q122577954|Alun ap Brinley]]''
|
| 1961
|
| [[Brecon|Aberhonddu]]
|-
| style='text-align:right'| 11638
|
| ''[[:d:Q122583506|Catrin Arwel]]''
|
| 1981
|
| [[Ammanford]]
|-
| style='text-align:right'| 11639
|
| ''[[:d:Q122583808|Rhys Ap William]]''
|
|
|
| [[Morriston]]
|-
| style='text-align:right'| 11640
|
| ''[[:d:Q122750045|Clara Thomas]]''
|
| 1841
| 1914
| ''[[:d:Q26212261|Pencerrig]]''
|-
| style='text-align:right'| 11641
|
| ''[[:d:Q122831816|Glanmor Griffiths]]''
|
| 1939
| 2023
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11642
|
| ''[[:d:Q122900265|Jenny James]]''
|
| 1927
| 2014
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11643
|
| ''[[:d:Q122927360|Rosie Hughes]]''
|
| 1995
|
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 11644
|
| ''[[:d:Q122932453|David John Lewis]]''
|
| 1893
| 1982
| [[Penparcau]]
|-
| style='text-align:right'| 11645
|
| ''[[:d:Q122973319|Andrew Lamerton]]''
|
| 1970
|
| [[Church Village]]
|-
| style='text-align:right'| 11646
|
| ''[[:d:Q123004882|John McLaggan]]''
|
| 1893
| 1967
| [[Deeside]]
|-
| style='text-align:right'| 11647
|
| ''[[:d:Q123018814|Charles Dawe]]''
|
| 1886
| 1958
| [[Taibach]]
|-
| style='text-align:right'| 11648
|
| ''[[:d:Q123055219|Noha Kaiss]]''
|
| 1976
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11649
|
| ''[[:d:Q123110921|Edie Bens]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11650
|
| ''[[:d:Q123118389|Marion Welchman]]''
|
| 1915
| 1997
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11651
|
| ''[[:d:Q123197640|Alun Carter]]''
|
| 1964
| 2024
| [[Malpas (Newport)|Malpas]]
|-
| style='text-align:right'| 11652
|
| ''[[:d:Q123219567|Darcie Davies]]''
|
| 2005
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11653
|
| ''[[:d:Q123236090|Chris Boss]]''
|
| 1928
| 2011
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 11654
|
| ''[[:d:Q123238082|Mark Douglas]]''
|
| 1960
|
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11655
| [[Fitxategi:Jetset Andy onboard Qatar Airways' A380.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q123347939|Jetset Andy]]''
|
|
|
| [[Porthcawl]]
|-
| style='text-align:right'| 11656
|
| ''[[:d:Q123415348|Graham Drury]]''
|
| 1952
| 2024
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11657
|
| ''[[:d:Q123643783|Richard Flower]]''
|
| 1567
| 1588
| [[Ynys Môn|Anglesey]]
|-
| style='text-align:right'| 11658
|
| ''[[:d:Q123689931|Syd Griffiths]]''
|
| 1905
| 1940
| [[Hawarden]]
|-
| style='text-align:right'| 11659
|
| ''[[:d:Q123735311|Charles Sargeant]]''
|
| 1925
| 2023
| [[Llanhilleth]]
|-
| style='text-align:right'| 11660
|
| ''[[:d:Q123743053|Louisa M. Spooner]]''
|
| 1820
| 1886
| [[Maentwrog]]
|-
| style='text-align:right'| 11661
|
| ''[[:d:Q123744657|Don Evans]]''
|
| 1939
| 2023
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11662
|
| ''[[:d:Q123762847|Carol Byrne Jones]]''
|
| 1943
| 2023
| [[Carmarthenshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11663
|
| ''[[:d:Q123908302|Evie Rees]]''
|
| 1996
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11664
|
| ''[[:d:Q123943417|Lauren Drew]]''
|
| 1993
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11665
| [[Fitxategi:Mackenzie Martin 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q123943566|Mackenzie Martin]]''
|
| 2003
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11666
|
| ''[[:d:Q123974804|Marie Hutcheson]]''
|
| 1854
| 1914
| [[Aberdare]]
|-
| style='text-align:right'| 11667
|
| ''[[:d:Q124023518|Hannah Grae]]''
|
| 2002
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11668
|
| ''[[:d:Q124063038|Frederick Tymms]]''
|
| 1889
| 1987
| [[Tenby]]
|-
| style='text-align:right'| 11669
| [[Fitxategi:Morgan Morse 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124093276|Morgan Morse]]''
|
| 2005
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11670
|
| ''[[:d:Q124219459|Leonard Bailey]]''
|
| 1910
| 1997
| [[Pontypridd]]
|-
| style='text-align:right'| 11671
| [[Fitxategi:GGwynfil2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124258738|Gwern Gwynfil]]''
|
| 1974
|
| ''[[:d:Q22338221|Bronglais Hospital]]''
|-
| style='text-align:right'| 11672
|
| ''[[:d:Q124311563|Thomas John Rhys Jones]]''
|
| 1916
| 1997
| [[Ystradgynlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11673
| [[Fitxategi:Dan Edwards LQ 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124344804|Dan Edwards]]''
|
| 2003
|
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11674
|
| ''[[:d:Q124351152|Terry Adams]]''
|
| 1938
| 2019
| [[Neath]]
|-
| style='text-align:right'| 11675
|
| ''[[:d:Q124355125|Therese Squires]]''
|
| 1949
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11676
|
| ''[[:d:Q124357694|Evan Lloyd]]''
|
| 2001
|
| [[Penarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11677
| [[Fitxategi:Elin Maher.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124369042|Elin Maher]]''
|
| 1972
|
| [[Gorseinon]]
|-
| style='text-align:right'| 11678
|
| ''[[:d:Q124372795|George Francis Evans]]''
|
| 1809
| 1895
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11679
|
| ''[[:d:Q124424654|Joshua Philip Turner]]''
|
| 1897
| 1949
| [[Abergavenny]]
|-
| style='text-align:right'| 11680
|
| ''[[:d:Q124515975|Louisa Beatrice Simmonds]]''
|
| 1918
| 2011
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11681
|
| ''[[:d:Q124535331|Nel Metcalfe]]''
|
| 2004
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11682
|
| ''[[:d:Q124684373|Kate Williams]]''
|
| 2000
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11683
|
| ''[[:d:Q124697774|Thomas Johnson]]''
|
| 1992
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11684
| [[Fitxategi:Dewi Myrddin Hughes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124729090|Dewi Myrddin Hughes]]''
|
| 1941
|
| [[Llansannan]]
|-
| style='text-align:right'| 11685
| [[Fitxategi:Cecil Day 1925.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124784741|Sir Cecil Day]]''
|
| 1884
| 1963
| [[Newtown (Powys)|Drenewydd]]
|-
| style='text-align:right'| 11686
|
| ''[[:d:Q124850599|Jonathan Sergison]]''
|
| 1964
|
| [[St Asaph]]
|-
| style='text-align:right'| 11687
|
| ''[[:d:Q124851999|Lyn Léwis Dafis]]''
|
| 1960
| 2022
| [[Pembrokeshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11688
| [[Fitxategi:C. W. Jones portrait.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q124855174|Charles William Jones]]''
|
| 1836
| 1908
| [[Carmarthen]]
|-
| style='text-align:right'| 11689
|
| ''[[:d:Q124864171|John Belle]]''
|
| 1932
| 2016
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11690
|
| ''[[:d:Q124986479|John David Francis Jones]]''
|
| 1939
| 2009
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11691
| [[Fitxategi:Aimsey in 2022.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q125015402|aimsey]]''
|
| 2001
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11692
|
| ''[[:d:Q125025293|Thomas D. Evans]]''
|
| 1844
| 1903
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11693
| [[Fitxategi:Lieut Sydney Kingston GORE, 1st Bn Royal West Kent Regiment - geograph.org.uk - 5252748.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q125121773|Sydney Kingston Gore]]''
|
| 1889
| 1914
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 11694
|
| ''[[:d:Q125145904|Thomas George John]]''
|
| 1880
| 1946
| [[Pembroke Dock]]
|-
| style='text-align:right'| 11695
|
| ''[[:d:Q125191138|Anya Paintsil]]''
|
| 1993
|
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11696
|
| ''[[:d:Q125216731|Drew Pritchard]]''
|
| 1970
|
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 11697
|
| ''[[:d:Q125307823|Ronald Barraud]]''
|
| 1906
|
| [[Ebbw Vale]]
|-
| style='text-align:right'| 11698
|
| ''[[:d:Q125324061|George Rudd Thompson]]''
|
| 1868
| 1948
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11699
|
| ''[[:d:Q125324831|Henry Edwards]]''
|
|
|
| [[Newport (Gales)|Newport]]
|-
| style='text-align:right'| 11700
|
| ''[[:d:Q125398598|Austin Anthony]]''
|
| 1908
| 1965
| [[Glynneath]]
|-
| style='text-align:right'| 11701
|
| ''[[:d:Q125510592|Diana Edwards-Jones]]''
|
| 1932
| 2024
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11702
| [[Fitxategi:30 Medi 2012 - Dirprwy Lywydd yn Nant Gwrtheyrn 30 September 2012 - Deputy Presiding Officer at Nant Gwrtheyrn (8070076064) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q125525882|Edward Morus Jones]]''
|
| 1944
|
| [[Llanuwchllyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11703
|
| ''[[:d:Q125536673|Elizabeth Rhŷs]]''
|
| 1841
| 1911
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 11704
|
| ''[[:d:Q125543942|Charlie Crew]]''
|
| 2006
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11705
|
| ''[[:d:Q125581918|Myra Evans]]''
|
| 1883
| 1972
| [[New Quay]]
|-
| style='text-align:right'| 11706
|
| ''[[:d:Q125593574|Eirian Short]]''
|
| 1924
| 2021
| [[Fishguard]]
|-
| style='text-align:right'| 11707
|
| ''[[:d:Q125620979|Muriel Lavender]]''
|
| 1933
| 2018
| [[Sketty]]
|-
| style='text-align:right'| 11708
|
| ''[[:d:Q125621885|Iris Thomas]]''
|
| 1919
| 2012
| [[Maerdy]]
|-
| style='text-align:right'| 11709
|
| ''[[:d:Q125622230|J. H. Matthews]]''
|
| 1930
| 1978
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11710
|
| ''[[:d:Q125635746|Peter Rees]]''
|
| 1937
|
| [[Bedlinog]]
|-
| style='text-align:right'| 11711
|
| ''[[:d:Q125662553|Dave Thomas]]''
|
| 1941
| 2017
| [[Pontrhydyfen]]
|-
| style='text-align:right'| 11712
|
| ''[[:d:Q125792254|Elvira Gwenllian Payne]]''
|
| 1917
| 2007
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 11713
|
| ''[[:d:Q125792255|Cyril George Cupid]]''
|
| 1908
| 1965
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11714
|
| ''[[:d:Q125792258|John Darwin Hinds]]''
|
| 1922
| 1981
| [[Barry (Vale of Glamorgan)|Barry]]
|-
| style='text-align:right'| 11715
|
| ''[[:d:Q125792263|Ernest Burton]]''
|
| 1893
| 1960
| [[Monmouthshire]]
|-
| style='text-align:right'| 11716
|
| ''[[:d:Q125792264|Neil Sinclair]]''
|
| 1944
| 2019
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11717
|
| ''[[:d:Q125792267|Myer Cohen]]''
|
| 1904
| 1997
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11718
|
| ''[[:d:Q125792270|Montague Black]]''
|
| 1917
| 1986
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11719
|
| ''[[:d:Q125792273|Gene Latter]]''
|
| 1942
| 2004
| [[Butetown]]
|-
| style='text-align:right'| 11720
|
| ''[[:d:Q125792284|Robert Owen Pugh]]''
|
| 1846
| 1922
| ''[[:d:Q3402212|Llanfachreth]]''
|-
| style='text-align:right'| 11721
|
| ''[[:d:Q125792285|David Rosser-Owen]]''
|
| 1943
| 2021
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11722
|
| ''[[:d:Q125792287|James Sapoe John Mannay]]''
|
| 1927
| 2012
| [[Butetown]]
|-
| style='text-align:right'| 11723
|
| ''[[:d:Q125792292|Harold Smart]]''
|
| 1899
| 1919
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11724
|
| ''[[:d:Q125792294|Olwen Watkins]]''
|
| 1935
| 2018
| [[Tiger Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 11725
|
| ''[[:d:Q125792297|Henry Joseph Ernest]]''
|
| 1929
| 2023
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11726
|
| ''[[:d:Q125792302|Jane Leonard]]''
|
| 1834
| 1917
| [[Llanarth (Ceredigion)|Llanarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11727
|
| ''[[:d:Q125792310|Eliza Pughe]]''
|
| 1826
| 1847
| [[Tref Alaw]]
|-
| style='text-align:right'| 11728
|
| ''[[:d:Q125792314|Manikam Susheela Lourie]]''
|
| 1941
| 2023
| [[Colwyn Bay]]
|-
| style='text-align:right'| 11729
|
| ''[[:d:Q125792318|Thomas Charles Jacobsen]]''
|
| 1921
| 1973
| [[Pillgwenlly]]
|-
| style='text-align:right'| 11730
|
| ''[[:d:Q125792320|Mavis Llewellyn]]''
|
| 1908
| 1978
| [[Blaengwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 11731
|
| ''[[:d:Q125792321|Ceridwen Brown]]''
|
| 1896
| 1976
| [[Aberaman]]
|-
| style='text-align:right'| 11732
|
| ''[[:d:Q125792325|Caroline Elizabeth Williams]]''
|
| 1823
| 1908
| [[Bridgend (udalerria)|Bridgend]]
|-
| style='text-align:right'| 11733
|
| ''[[:d:Q125792432|Mahala Davis]]''
|
| 1937
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11734
|
| ''[[:d:Q125948678|David Davies]]''
|
| 1837
| 1867
| [[Llangynllo]]
|-
| style='text-align:right'| 11735
|
| ''[[:d:Q126010568|Richard Jenkin Ellis]]''
|
| 1888
| 1976
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11736
|
| ''[[:d:Q126011056|June Gruffydd]]''
|
| 1929
| 1989
| [[Carno]]
|-
| style='text-align:right'| 11737
|
| ''[[:d:Q126083187|Hugh Royston Jenkins]]''
|
| 1933
| 2024
| [[Port Talbot]]
|-
| style='text-align:right'| 11738
|
| ''[[:d:Q126484833|Sabrina Lee]]''
|
| 1992
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11739
|
| ''[[:d:Q126501230|Ken Caswell]]''
|
| 1946
|
| [[Brynmawr]]
|-
| style='text-align:right'| 11740
|
| ''[[:d:Q126947966|Elined Prys]]''
|
| 1895
| 1983
| ''[[:d:Q7837765|Trefeca]]''
|-
| style='text-align:right'| 11741
|
| ''[[:d:Q126993139|John Powell]]''
|
|
| 1743
| [[Abergwesyn]]
|-
| style='text-align:right'| 11742
|
| ''[[:d:Q126993374|John Powell]]''
|
| 1720
| 1766
| [[Llanelly]]
|-
| style='text-align:right'| 11743
|
| ''[[:d:Q127416552|Rhys Thomas]]''
|
| 2006
|
| [[Conwy (hiria)|Conwy]]
|-
| style='text-align:right'| 11744
|
| ''[[:d:Q127548319|Catherine George]]''
|
| 2000
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11745
|
| ''[[:d:Q127592033|Huw Rowlands]]''
|
| 1962
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11746
|
| ''[[:d:Q127684880|David Read]]''
|
| 1933
| 2024
| [[Senghenydd]]
|-
| style='text-align:right'| 11747
|
| ''[[:d:Q128506365|Oliver Thomas]]''
|
| 1987
| 2014
| [[Powys]]
|-
| style='text-align:right'| 11748
|
| ''[[:d:Q128847459|Anita Bronson]]''
|
| 1940
| 2024
| [[Llandudno]]
|-
| style='text-align:right'| 11749
|
| ''[[:d:Q128934347|Hugh Trollope]]''
|
| 1925
| 2011
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11750
|
| ''[[:d:Q128995758|Lilian Jane Mason]]''
|
| 1874
| 1953
| [[Pontypool]]
|-
| style='text-align:right'| 11751
|
| ''[[:d:Q129075710|Helen Prosser]]''
|
| 1962
|
| [[Tonyrefail]]
|-
| style='text-align:right'| 11752
|
| ''[[:d:Q129257059|Axel Rudakubana]]''
|
| 2006
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11753
|
| ''[[:d:Q129312859|Huw Roberts]]''
|
| 1921
| 2010
| [[Llanberis]]
|-
| style='text-align:right'| 11754
|
| ''[[:d:Q129400724|Ian Hamilton Burton]]''
|
| 1915
| 1996
| [[Pennal]]
|-
| style='text-align:right'| 11755
|
| ''[[:d:Q129485359|Martin Ace]]''
|
| 1945
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11756
|
| ''[[:d:Q129920146|Macs Page]]''
|
| 2004
|
| [[Dinas Cross]]
|-
| style='text-align:right'| 11757
|
| ''[[:d:Q130218515|Jane Maurice]]''
|
| 1812
|
| ''[[:d:Q129979095|Tyddyn-Tudur]]''
|-
| style='text-align:right'| 11758
| [[Fitxategi:Llion Jones, author of Attention is All You Need, at CIC Tokyo speaking about sakana.ai (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130238722|Llion Jones]]''
|
| 1984
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11759
|
| ''[[:d:Q130238909|Charles Herbert George Martin]]''
|
| 1881
| 1915
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11760
|
| ''[[:d:Q130259502|Elias Phillips Jones]]''
|
| 1865
| 1937
| [[Clydau]]
|-
| style='text-align:right'| 11761
|
| ''[[:d:Q130259511|Edith Frances Hopkins]]''
|
| 1880
| 1937
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11762
|
| ''[[:d:Q130259565|Lewis Hopkins]]''
|
| 1836
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11763
|
| ''[[:d:Q130319607|Julian Webber]]''
|
| 1951
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11764
| [[Fitxategi:Sir Alfred Bankart.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130321930|Alfred Seymour Bankart]]''
|
| 1870
| 1933
| [[Briton Ferry|Llansawel]]
|-
| style='text-align:right'| 11765
|
| ''[[:d:Q130327532|Mary Jordan]]''
|
| 1879
| 1961
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11766
|
| ''[[:d:Q130340125|Christopher Edwards]]''
|
| 1966
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11767
| [[Fitxategi:John Sutherland ONZM Investiture.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130355895|John Sutherland (architect)]]''
|
| 1933
| 2022
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11768
|
| ''[[:d:Q130367283|Edward Davies]]''
|
| 1618
| 1680
| ''[[:d:Q111328993|Rhiwlas]]''
|-
| style='text-align:right'| 11769
| [[Fitxategi:Portrait of Dame Brettell (4672793).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130367508|Mary Brittill]]''
|
| 1717
| 1821
| [[Aberystwyth]]
|-
| style='text-align:right'| 11770
|
| ''[[:d:Q130377526|Morfudd Hughes]]''
|
| 1961
|
| [[Holyhead]]
|-
| style='text-align:right'| 11771
|
| ''[[:d:Q130402747|Adam Sylvester]]''
|
| 2000
|
| ''[[:d:Q24192181|University Hospital Llandough]]''
|-
| style='text-align:right'| 11772
|
| ''[[:d:Q130409503|Thomas Foulkes]]''
|
| 1826<br/>1825
| 1900<br/>1901
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11773
|
| ''[[:d:Q130453759|Claude Isaac Lewis]]''
|
| 1880
| 1924
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11774
|
| ''[[:d:Q130469355|Tonya Smith]]''
|
|
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 11775
|
| ''[[:d:Q130547278|Deborah Humble]]''
|
| 1969
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11776
|
| ''[[:d:Q130707271|Dewi Wyn Williams]]''
|
| 1958
|
| [[Penysarn]]
|-
| style='text-align:right'| 11777
|
| ''[[:d:Q130736389|Josey Pillon]]''
|
| 1876
| 1956
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 11778
|
| ''[[:d:Q130743648|Moss Williams]]''
|
| 1859
| 1944
| [[Caernarfon]]
|-
| style='text-align:right'| 11779
|
| ''[[:d:Q130744479|John Salisbury]]''
|
| 1707
| 1762
| [[Iparraldeko Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11780
|
| ''[[:d:Q130750866|Maredudd ap Huw]]''
|
| 1972
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11781
|
| ''[[:d:Q130921889|Thomas Dempster Jones]]''
|
| 1914
| 1989
| [[Harlech]]
|-
| style='text-align:right'| 11782
|
| ''[[:d:Q130994182|Verlie Blanch George]]''
|
| 1907
| 1981
| [[Wrexam (hiria)|Wrexham]]
|-
| style='text-align:right'| 11783
|
| ''[[:d:Q130994444|John Charles]]''
|
| 1870
| 1941
| [[Brymbo]]
|-
| style='text-align:right'| 11784
|
| ''[[:d:Q131154389|Ifor Bowen Griffith]]''
|
| 1907
| 1990
| [[Tregarth]]
|-
| style='text-align:right'| 11785
|
| ''[[:d:Q131171335|Jenni Hall]]''
|
| 1939
|
| [[Bangor (Gales)|Bangor]]
|-
| style='text-align:right'| 11786
|
| ''[[:d:Q131278513|James Arthur Davies]]''
|
| 1923
| 2007
| [[Boncath]]
|-
| style='text-align:right'| 11787
|
| ''[[:d:Q131288412|Eleanor Dwyryd]]''
|
| 1915
| 1978
| [[Ffestiniog]]
|-
| style='text-align:right'| 11788
|
| ''[[:d:Q131304634|Hywel Jenkins]]''
|
| 1976
|
| [[Caerphilly]]
|-
| style='text-align:right'| 11789
|
| ''[[:d:Q131310255|Arthur John]]''
|
| 1900
| 1929
| [[Gowerton]]
|-
| style='text-align:right'| 11790
|
| ''[[:d:Q131323969|Trevor Nicholas]]''
|
| 1894
| 1979
| [[Sudbrook (Monmouthshire)|Sudbrook]]
|-
| style='text-align:right'| 11791
|
| ''[[:d:Q131323970|Aaron Rees]]''
|
| 1886
| 1950
| [[Maesteg]]
|-
| style='text-align:right'| 11792
|
| ''[[:d:Q131323971|Bill Morris]]''
|
| 1894
| 1967
| [[Cwmtillery]]
|-
| style='text-align:right'| 11793
|
| ''[[:d:Q131327721|Jim Jones]]''
|
| 1893
| 1934
| [[Abergwynfi]]
|-
| style='text-align:right'| 11794
|
| ''[[:d:Q131336737|Joe Thomas]]''
|
| 2002
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 11795
|
| ''[[:d:Q131342512|Thomas Stanley Thomas]]''
|
| 1917
| 2015
| [[Dowlais]]
|-
| style='text-align:right'| 11796
|
| ''[[:d:Q131358247|Diane Tammes]]''
|
| 1942
| 2020
| [[Welshpool]]
|}
== gizakia, fikziozkoa izan daitekeena ==
{| class='wikitable sortable'
! #
! irudia
! izen
! deskribapena
! Jaiotza data
! Heriotza data
! jaiolekua
|-
| style='text-align:right'| 1
| [[Fitxategi:01madog07.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1883439|Madog ab Owain Gwynedd]]''
|
| 1150
|
| ''[[:d:Q2369922|Dolwyddelan Castle]]''
|-
| style='text-align:right'| 2
|
| ''[[:d:Q13127568|Y Crythor Du]]''
|
|
|
| [[Gwynedd]]
|}
== Misc ==
{| class='wikitable sortable'
! #
! irudia
! izen
! deskribapena
! Jaiotza data
! Heriotza data
! jaiolekua
|-
| style='text-align:right'| 1
|
| ''[[:d:Q2483726|Cadfael]]''
|
| 1080
|
| [[Trefriw]]
|-
| style='text-align:right'| 2
|
| ''[[:d:Q2560424|Pixie]]''
|
|
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 3
|
| ''[[:d:Q6389447|Kenmare Sorceress]]''
|
| 1909
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 4
| [[Fitxategi:WW St Louis 2014 - Assassin's Creed (14019411076).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6426771|Edward Kenway]]''
|
| 1693
|
| [[Swansea]]
|-
| style='text-align:right'| 5
|
| ''[[:d:Q111462365|Glassalt]]''
|
| 1891
|
| [[Gales]]
|-
| style='text-align:right'| 6
| [[Fitxategi:Siân Lewis 2018, Llanelwedd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q129914267|Siân Lewis (Caerdydd)]]''
|
| 1970
|
| [[Cardiff]]
|-
| style='text-align:right'| 7
| [[Fitxategi:Cennard Davies pen ac ysgwydd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130282161|Cennard Davies]]''
|
| 1937
|
| [[Treorchy]]
|}
{{Wikidata list end}}
== Ikus, gainera ==
* {{en}} [http://www.famouswelsh.com/ Famous Welsh]
[[Kategoria:Pertsonen zerrendak]]
[[Kategoria:Galestarrak]]
idky4zey9gp0h2vosouk6m3jyykrpah
Goierriko Hitza
0
84773
9993829
9971087
2024-12-08T18:13:00Z
84.79.163.117
Eskualde administratiboa bera Goierri da. UROLA GARAIA EZ DA ESKUALDE BAT, MANKOMUNITATEA BAIZIK, AZPI-BANAKETA BAT ESKUALDEAREN BAITAN (aizkorripeko bailara den eran).
9993829
wikitext
text/x-wiki
{{letra etzanetako izenburua}}
{{aldizkari infotaula
| izena = Goierriko Hitza: eskualde osoan banatua
| irudia =
| lehen alea = [[2004]]
| azken alea =
| mota = tokiko albisteak
| lurraldea = [[Goierri]] eta [[Urola Garaia]]
| hiria = [[Beasain]]
| ideologia =
| hizkuntza = [[euskara]]
| maiztasuna =
| argitaratzea =
| salneurria = 77€ urteko harpidetza<ref>https://web.archive.org/web/20140329214826/http://goierri.hitza.info/harpidetza/</ref>
| salneurri urtea = 2014
| formatua =
| zutabeak =
| orrialdeak =
| aleak =
| zabalkundea =
| kolorea = koloretan
| argitaletxea = Goierriko Hedabideak
| sortzailea =
| zuzendaria =
| erredaktoreak =
| zutabegileak =
| binetagileak =
| ISSN =
| webgunea = goierrikohitza.eus
}}'''''Goierriko Hitza''''' [[2004]]ko [[urriaren 4]]an sortu zen [[euskara]] hutsezko egunkaria da, 8 orrikoa asteartetik ostegunera, eta 16 orrikoa ostiraletan.<ref>{{erreferentzia|orrialdea=5|hizkuntza=eu|url=https://ataria.tok-md.com/pdfak/tariferoa2021.pdf|aldizkaria=2021 publizitate tarifak|atala=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-09-18}}</ref> 0 zenbakia [[2004]]ko irailaren 11n atera zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goierriko hitza : eskualde osoan banatua|hizkuntza=eu|url=http://catalogo.fsancho-sabio.es/Record/220360|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20140313223232/http://catalogo.fsancho-sabio.es/Record/220360|aldizkaria=Fundación Sancho el Sabio|sartze-data=2024-09-18|artxibo-data=2014-05-13}}</ref> [[Goierri]] eskualdea osatzen duten 18 udalerrietako albisteak biltzen ditu.
[[Beasain]]en daukate egoitza nagusia. Zuzendaria Aimar Maiz da.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Tere|abizena=Madinabeitia|izenburua=Adinez nagusiak gara|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2022-10-05|url=https://goierri.hitza.eus/2022/10/05/adinez-nagusiak-gara/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-09-18}}</ref>
2010ean webgune bat abiatu zuten. Sare sozialak ere erabiltzen dituzte, hala nola [[Facebook]], [[Twitter]], [[Instagram]] eta [[YouTube]].<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* ''[[Hitza (egunkaria)|Hitza]]''
== Kanpo estekak ==
* {{eu}}[http://goierri.hitza.eus/ Goierriko Hitzaren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskarazko egunkariak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako hedabideak]]
[[Kategoria:Goierri]]
[[Kategoria:Urola Garaia]]
cy41ycxoyrkzrrqwem2ux8oavvo5ud1
Jokhang tenplua
0
87063
9994051
7975460
2024-12-08T23:36:10Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994051
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Jokhange Tenplua''' edo '''Jokhang Monasterioa''', [[Tibet]]eko hiriburu den [[Lhasa]]n dagoen tenplu budistarik ospetsuena da. Hiriko gune izpirituala da, eta, beharbada, bere atrakzio turistikorik ospetsuena. [[UNESCO]]k, [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] bezala izendatua du, [[Potala jauregia|Potala Jauregia]] eta [[Norbulingka Jauregia]]rekin batera.
Tenplua, [[Songtsen Gampo]] erregeak eraiki zuen, ziur asko [[642]]an. Jatorrian, bere izena, ''Rasa Tulnang Tsuklakang''. Bhirututi zein Wenchengek, erregearen emazte nepaldarra eta txinatarra, ezkonsari bezala, tenplu honetan jarriak izan ziren irudi budista ugari eman zituzten. Jokhang, [[Ramoche tenplua]]rekin batera, hirian eraikitako lehenetako bat da, baita gurtuenetako bat ere, Joworen irudi bat baitu, Buda gaztea, esaten denez, [[Siddhartha Gautama]] bizi zela zizelkatua izan zena.
Lau solairuko eraikin bat da, urreztaturiko [[brontze]]zko [[lauza beiraztatu|azulejuekin]] estalitako teilatuekin. [[Arkitektura]] estiloa, [[India]]ko [[vihara]] diseinuan oinarritua dago, beranduago, estilo nepaldarra eta [[Tang dinastia]]ren estiloaren arteko nahasketa batean bihurtu zena. Teilatuan, [[dharma]] gurpil baten alboan dauden bi urrezko oreinen estatua batzuk aurkitzen deira.
Tenpluaren multzoak, aldare eta apaindutako gela ugari ditu. Tenpluko eraikinen gela nagusian dago aipaturiko Joworen irudia. Songtsan Gampo erregearen irudiak ere badaude, baita honen bi emazteenak ere. [[Txinako Iraultza Kulturala|Iraultza Kulturalean]], eskultura hauetako asko suntsitu ziren, batzuetan, jatorrizko estatuen apurtutako zatiak erabiliz berreraiki direnak.
Tenpluaren aurrean, ''Jowo Utra'' (Joworen ilea) izeneko [[sahats]] batzuk eta txinatarrek [[1793]]an, [[baztanga|nafarreri]] izurrite batean zehar eraikitako zutabe bat dituen itxitako gune bat dago. Bertan, [[822]]an sinatutako sino-tibetar hitzarmena grabatua dago, [[Ralpacan]] enperadoreak betearazitakoa. Testuan, nafarreriaz kutsatzea eragozteko garbitasun neurri batzuk adierazten dira.
<center><br><gallery caption="Jokhang tenplua">
Lhasa-Jokhang-12-Butterhandel-2014-gje.jpg|
Lhasa-Jokhang-30-Pilger am Eingang-2014-gje.jpg|
Lhasa-Jokhang-64-Pilgerin auf Treppe-2014-gje.jpg|
Lhasa-Jokhang-50-bemalter Umgang-2014-gje.jpg|
Lhasa-Jokhang-72-Dachterrasse-Klostersymbole-2014-gje.jpg|
Lhasa-Jokhang-90-Vorplatz-2014-gje.jpg|
</gallery></center>
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Gizateriaren ondarea Txinan}}
[[Kategoria:Tibeteko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Txinan]]
jxpd9w5wzutyn4xc544azyo7e1xs26h
Txirri, Mirri eta Txiribiton
0
87289
9993464
9993170
2024-12-08T12:06:28Z
Telebista
78290
/* "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) */
9993464
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon'-en, hirukotea. Euskal Telebista.]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|Don Don Kikilikon 1987. Euskal Telebista]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza'. 1988-89.]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
tozvu934k2q4037bfx6kyu0njzol6fz
9993465
9993464
2024-12-08T12:06:39Z
Telebista
78290
/* "Barre busa" (2000-2001) */
9993465
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon'-en, hirukotea. Euskal Telebista.]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|Don Don Kikilikon 1987. Euskal Telebista]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza'. 1988-89.]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
pcjyln4mr7ubo1sc1x9da55p43tymhr
9993469
9993465
2024-12-08T12:07:53Z
Telebista
78290
/* "Don Don Kikilikon" (1984-1988) */
9993469
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon'-en, hirukotea. Euskal Telebista.]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]]]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza'. 1988-89.]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
67dd9o4ensrxjcc7krrkupw6qn6niay
9993471
9993469
2024-12-08T12:08:19Z
Telebista
78290
/* "Don Don Kikilikon" (1984-1988) */
9993471
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon'-en, hirukotea. Euskal Telebista.]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]]]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza' (1988-89).]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
gfdrrcga7kcbnu3t1811p30y1by3bun
9993472
9993471
2024-12-08T12:08:46Z
Telebista
78290
/* "Don Don Kikilikon" (1984-1988) */
9993472
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon'-en, hirukotea. Euskal Telebista.]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]].]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza' (1988-89).]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
bjkq7wmgdeo7gjytesnnw1qisrpekx7
9993474
9993472
2024-12-08T12:09:20Z
Telebista
78290
/* Txirri, Mirri eta Txiribiton */
9993474
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon' (1984). [[Euskal Telebista]].]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]].]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza' (1988-89).]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
2ba1cn1rm4x2xqc0d707lby7hmf979p
9993475
9993474
2024-12-08T12:09:36Z
Telebista
78290
/* Txirri, Mirri eta Txiribiton */
9993475
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon' (1984-1985). [[Euskal Telebista]].]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]].]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza' (1988-89).]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
d9fjkwvqf6mmig7wub9lbs6eeduvjbt
9993476
9993475
2024-12-08T12:09:51Z
Telebista
78290
/* "Don Don Kikilikon" (1984-1988) */
9993476
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Txirri, Mirri eta Txiribiton
| irudia = Txirrimirrietatxiribiton.jpg
| irudi testua = Txirri, Mirri eta Txiribiton [[2018]]an. Ezkerretik eskuinera: [[Kattalin Ansorena]] (Mirri), [[Juanma Zaldua]] (Txiribiton) eta [[Peru Ansorena]] (Txirri).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Donostia]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1972]]ko [[martxoaren 25]]a -<br />gaur egun {{adina|1972|3|25}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ www.txirrimirrietatxiribiton.eus]
| taldekideak = [[Peru Ansorena]]<br />[[Kattalin Ansorena]]<br />[[Juanma Zaldua]]
}}
'''Txirri, Mirri eta Txiribiton''' [[euskara]]z aritzeko sortu zen lehenengo [[pailazo]] taldea da. [[1972]]ko [[martxoaren 25]]an eman zuten beraien lehenengo emanaldia [[Donostia]]n. Berrogeita hamar urtetik gora daramatzate taula gainean eta [[Euskal Telebista]]ko pailazoak izan dira urte luzez. Oso ezagunak dira [[Euskal Herria]]n. Beraien ibilbidean zehar euskal gizartearentzat oso ezagunak bihurtu diren ehundaka abesti sortu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
Hiru pailazoak xelebreak dira eta bakoitzaren nortasuna ondo definituta dago. Pailazoen eskema klasikoa jarraitzen dute: ''Txirri'' azkarra, jakintsua eta dotorea da. ''Mirri'' berriz bihurria; inbidiatsua, harroxkoa eta zirikatzailea. Eta ''Txiribiton'' pailazo inozoa; ogi pusketa, gozoa, samurra eta adiskide leiala.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Txirri'', [[Peru Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1990]])
* ''Mirri'', [[Kattalin Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1986]])
* ''Txiribiton'', [[Juanma Zaldua]] ([[Tolosa]], [[Gipuzkoa]], [[1966]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Kixki - Txirri'', [[Xabier Otaegi]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1952]])
* ''Mixki - Mirri'', [[Jose Ignazio Ansorena]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1953]])
* ''Kaxkamelon'', [[Andoni Ezeiza]] ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]])
* ''Txiribiton'', [[Txema Vitoria]] ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1943]])
{{zutabe amaiera}}
=== Urtez urteko bilakaera ===
[[Pailazo]] taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' gazteak ezagunak badira ere, urte batzuk lehenago beraien gurasoak hasi ziren pailazo lanetan. Hasiera haietan ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'' izenarekin hasi ziren.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:15%" |Aktorea
! colspan="10" |1972-1981
! colspan="10" |1982-1991
! colspan="10" |1992-2001
! colspan="10" |2002-2011
! colspan="10" |2012-2021
! colspan="4" |2022-2025
|-
| align="center" |[[Xabier Otaegi|Xabier<br />Otaegi]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ff8888" |Kixki
| colspan="30" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Jose Ignazio Ansorena|Jose Ignazio<br />Ansorena]]
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mixki
| colspan="30" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Andoni Ezeiza|Andoni<br />Ezeiza]]
| colspan="12" align="center" style="background:#ffff88" |Kaxkamelon
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Txema Vitoria|Txema<br />Vitoria]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="30" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Mikel Otaegi|Mikel<br />Otaegi]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Kattalin Ansorena|Kattalin<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="11" align="center" style="background:#ff88cc" |Mirri<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ffff" |Mirri
|-
| align="center" |[[Fernando Ruiz|Fernando<br />Ruiz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="3" align="center" style="background:#cc88ff" |Txirri<br />junior
| colspan="4" align="center" style="background:#ff8888" |Txirri
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |[[Juanma Zaldua|Juanma<br />Zaldua]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="3" align="center" style="background:#ffcc88" |Txiribiton<br />junior
| colspan="12" align="center" style="background:#88ff88" |Txiribiton
|-
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru<br />Ansorena]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="8" align="center" style="background:#ff8888" | Txirri
|}
= Taldearen bilakaera =
== Kixki, Mixki eta Kaxkamelon ==
=== Sorrera (1972-1977) ===
[[Xabier Otaegi]], [[Jose Ignazio Ansorena]] eta [[Andoni Ezeiza]] Donostiako [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] Kresala elkartean euskara sustatzeko lanetan hasi ziren 1970eko hamarkada hasieran. Jolasak, lehiaketak, antzerkia, txokolatadak... antolatzen zituzten. Behin ordea, [[1972]]an, umeentzat euskarazko ikuskizunik ez zegoela ikusi, eta hutsune hori betetzeko asmoz, pailazo taldea sortu zuten: [[Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon|Kixki, Mixki eta Kaxkamelon]].<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Euskonews|izenburua=Jose Ignazio Ansorena, 'Mirri'ri elkarrizketa|url=http://www.euskonews.com/0557zbk/elkar_es.html}}</ref>
[[Fitxategi:5-kixki-5-001.jpg|thumb|200px|'Kixki, Mixki eta Kaxkamelon'.]]
Pailazoak sortzerako garaian, eskema klasikoa erabili zuten: pailazo azkarra (''Kixki''), lehenengo inozo eta bihurria (''Mixki'') eta bigarren inozo eta lasaia (''Kaxkamelon''). Izenak asmatzeko berriz, Donostian haurrek zozketa egiteko erabiltzen zuten abesti batean oinarritu ziren:
[[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Kixki''ren pertsonaia, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mixki''rena eta [[Andoni Ezeiza]]k<nowiki/> ''Kaxkamelon''ena. Beraien lehenengo emanaldia [[1972]]ko [[martxoaren 25]]ean eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> Kresala elkartean, 18-19 urte zituztela.
[[Pako Etxebeste]] apaizgaiaren laguntzaz hasi ziren haurrak gozarazteko, pailazo lanetan. Pakok lehendik pailazo lanak egiten zituen, gaztelaniaz eta asko lagundu zien hasieran. Gidoi batzuk eman eta ideia ere eskaini zizkien.
[[1974]]ko<nowiki/> [[urtarril]]ean<nowiki/><nowiki/> [[Xabier Otaegi]] soldaduskara joan zen [[Afrika]]ko<nowiki/> [[Ceuta]]ra<nowiki/> eta urtebetez, Pako Etxebestek bete zuen Kixkiren papera. Aurrerago, Xabier bueltatutakoan ere, noizean behin egin izan zituen Mixki eta Kaxkamelonen pertsonaiak laguntza behar zutenean. Xabier <nowiki/><nowiki/>[[1975]]eko<nowiki/> [[martxo]]an<nowiki/> itzuli zen soldaduskatik eta gogor segitu zuten berriro lanean. Geroz eta emankizun gehiagotarako deitzen zieten eta urte horretan 30 saio eskaini zituzten Euskal Herri osoan barrena.
[[1975]]ean,<nowiki/> ''[[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]'' disketxearekin beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''Kixki, Mixki ta Kaxkamelon''. Argitaratu ordea, aurrerago, [[1976]]an<nowiki/> egin zen. Diskoak arrakasta izugarria izan zuen eta orduan egin zuten famatu hain ezaguna den ''[[Pintto pintto|Pintto-pintto]]'' abestia.
=== Urtetik urtera hobetzen (1977-1981) ===
[[1977]]tik<nowiki/> [[1981]]era<nowiki/> bitarteko martxa antzekoa izan zen. Urtean behin ikuskizuna berritzen zuten, [[Donostia]]ko<nowiki/> [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] aurkeztu eta gero herriz herri zabaltzen zuten. Garai honetan, beste pailazoen esketxak imitatzeari utzi eta beraien gidoi propioak asmatzen hasi ziren. Saioak ere ugarituz joaten ziren urtetik urtera.
[[1982]]an<nowiki/> hamar urte bete zituen pailazo taldeak eta ospatzeko saio berezia eskaini zuten [[apirilaren 4]]ean<nowiki/> [[Donostia]]ko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Gainera, urte berean, bigarren diskoa kaleratu zuten ''Trikitraka Trikitron.''
=== Taldearen krisia eta amaiera (1981-1984) ===
Hurrengo urteetan [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> [[Andoni Ezeiza]]rekin<nowiki/> zuten harremana hozten joan zen eta [[1984]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[urtarrilaren 20]]an<nowiki/> <nowiki/>beraien azkeneko saioa eman zuten [[Donostia]]ko<nowiki/> <nowiki/>[[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]]. Aurerrago, beraen arteko erlazioa okertzen joan eta haserretu egin ziren. [[Ekainaren 6]]ko<nowiki/> <nowiki/>iluntzean, Xabier eta Jose Ignaziok Andoniri esan zioten ez zutela berarekin taldean jarraitu nahi eta honek uztea erabaki zuen.
''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek 13 urte eman zituzten [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan barrena beraien saioak eskaintzen. Lehenengo urte horietan guztietan zentimorik ere kobratu gabe ibili ziren. Saioetako gastuen dirua bakarrik eskatzen zuten, beraientzat irabazirik lortu gabe.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton ==
[[Fitxategi:Mirris-3-001-300x300.jpg|thumb|230px|'Don Don Kikilikon' (1984-1985). [[Euskal Telebista]].]]
[[1983]] amaieran [[Martin Ibarbia Maiz|Martin Ibarbia]] ekoizleak Xabier eta Jose Ignaziori deitu zien [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> lan bana eskatzeko: Xabierri Donostiako haur danborradaren erretransmisioa egitea eta Jose Ignaziori [[Euskadiko Orkestra]]k<nowiki/> eman behar zuen saio berezia aurkeztea. Bi eskeintzak bete eta ondoren hirugarrena etorri zen: [[1984]]-[[1985]] ikasturtean astero emitituko zen pailazo saio bat egitea haurrentzako. Saioaren iraupena pailazoen eskutan utzi zuten, ordu erdi edo ordubete. Hauek ordu erdi laburregia izango zela eta astero ordubeteko saioa egitea erabaki zuten.
Ordurako ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien azken saioa emana zuten eta taldea eraberritu behar izan zuten telebistarako. Izena aldatu eta ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izatera pasa ziren. [[Xabier Otaegi]]k<nowiki/> egiten zuen ''Txirri''rena, [[Jose Ignazio Ansorena]]k<nowiki/> ''Mirri''rena eta ''Txiribiton''ena egiteko berriz, [[Txema Vitoria]]ri<nowiki/> deitu zioten. Txemak aurretik ordezkapen batzuk eginak zituen eta noizbehinka pailazoekin antzeztu izan zuen.
Pailazoen izenak aldatu zituzten, baina pertsonaien izaera ez: pailazo azkarra, inozo bihurria eta mutu bihotz onekoak izaten segitzen zuten. Estetika ordea, aldatu zuten. Jantzi berriak zituzten (Mari Karmen Yuberok egindakoak) eta aurpegiko makilaia ere berriro diseinatu zuten (Karmele Soler eta Amaia Bontigi, [[Euskal Telebista]]ko makilarien eskutik).
=== "Don Don Kikilikon" (1984-1988) ===
[[Euskal Telebista]]ko programa hark ''Don Don Kikilikon'' izena zuen eta lehenengo emisioa [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an izan zen. Orduan hasi ziren ezagun egiten "puxtarri" hitza puntuak esateko, "Tortolika" hegazkina, "Amona Martxelon"... Lehenengo denboraldian 24 atal grabatu zituzten eta denek egitura berdina zuten: pailazoen agurra eta eszena komikoa, abestia, ''Debuluzon'' lehiaketa, Amona Martxelonen ipuinak ([[Aizpea Goenaga]]k egiten zuen ''Amona Martxelonen''a eta ''Aitona Martxelonen''a [[Paco Sagarzazu]]k); ''Tortolika''ren bidaiak eta amaitzeko beste abestia (zuzeneko orkestra zuten [[Xabier Lizaso]]k zuzenduta).
[[Fitxategi:Don Don Kikilikon 1987.jpg|thumb|269x269px|'Don Don Kikilikon' (1987) [[Euskal Telebista]].]]
''Don Don Kikilikon''en bigarren denboraldian aldaketa nabarmenak izan ziren, [[1985]]-[[1986]] ikasturtean. Txanda honetan beste 40 atal egin zituzten eta gero udan, denboraldian zehar egindako fizkziozko esketxak elkartuta beste 5 saio berezi. Garai honetan gidoilari bat hartu zuten: [[Andoni Egaña]]. Ordura arte Xabier eta Jose Ignazio ziren gidoiaz arduratzen zienak. Gainera, [[Jaime Otamendi]] ere lantaldera batu zen koordinatzaile lanetan eta dekoratu berria egin zuten. Garai honetan hasi ziren chroma key teknika ere erabiltzen.
Bigarren denboraldia amaitzeko, [[1986]]ko<nowiki/> [[uztailaren 4]]ean,<nowiki/> [[Euskal Telebista]]ren<nowiki/> historiako lehenengo zuzeneko emankizuna egin zuten. [[Zarautz|Zarauzko]] kiroldegitik zuzenean emititu zuten 3.000 haurren aurrean.
Hirugarren denboraldian, [[1986]]-[[1987]]an, beste 39 atal grabatu zituzten (udan esketxekin eta momenturik onenekin osatutako beste 12). Denboraldi honetan 100. atalera iritsi ziren. Esketx gehiago egiten hasi ziren eta [[Eneko Olasagasti]] eta [[Carlos Zabala]] gidoilari lanetan hasi ziren. Gainera, ''Debuluzon'' lehiaketak tamaina handiagoa hartu zuen eta proba berriak egin zituzten. Denboraldi honetan saio bereziak ere egin zituzten: jubilatuekin, adimen urrituekin eta zuzeneko bi emanaldi [[Bilbo]]tik eta [[Gasteiz]]etik.
Laugarren denboraldia izan zen Don Don Kikilikonen azkena. Azken honetan 38 atal egin zituzten eta berrikuntzen nagusietako bat aurkezle berria izan zen. [[Jaime Otamendi]] kameren atzean koordinatzaile lanetan zebilen, baina denboraldi honetan aurkezle izatera pasatu zen. Hau izan zen bere kameren aurreko lehenengo lan potoloa.
[[Fitxategi:Txmitxi5.png|thumb|230px|'Pantera beltza' (1988-1989).]]
=== Berriro herriz herri (1986-1998) ===
Lau urtez aritu ziren saioa egiten, [[1984]]tik [[1988]]ra arte. Telebistak lan asko eskatzen zuen eta lehenengo urteetan herriz herri ibiltzeari utzi zioten. Hala ere, [[1986]]an, telebistako lana eta antzerkikoa uztartu eta berriro herrietara joaten hasi ziren, garai batean egin zuten bezalaxe. Hauek izan ziren hurrengo urteetako antzezlanak:
* ''Sorginaren kobazuloan'' ([[1986]])
* ''Galtza lapurra'' ([[1987]])
* ''Pantera beltza'' ([[1988]]-[[1989]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[1990]]-[[1991]])
* ''Melokotonio eta olinpiadak'' ([[1992]]-[[1993]])
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[1994]]-[[1995]])
Hurrengo ikasturtean, 25. urteurrena bete zuten eta ospatzeko, beraien saiorik kuttunena errepikatu zuten:
* ''Pantera beltza'' ([[1996]]-[[1997]])
Aurrerago berriz:
* ''Barre egin'' ([[1998]])
=== "Funtzioa" (1989-1991) ===
{{sakontzeko|Funtzioa (ETB1)}}
Lau urtez ''Don Don Kikilikon'' egin eman ondoren, nekatuta zeuden pailazoak eta telebista mundua uztea erabaki zuten. Orduan azkeneko saioaren grabaketaren ondoren, agur modura show bat egin zuten [[EITB Donostia|Miramongo]]<nowiki/> bulegoetan. Ikuskizun hura [[Mikel Lejarza Ortiz|Mikel Lejarzak]]<nowiki/> ikusi eta [[Euskal Telebista]]rako<nowiki/> helduentzako saio bat egiteko eskatu zien [[Xabier Otaegi]]ri<nowiki/> eta [[Jose Ignazio Ansorena]]ri.<nowiki/> Behin baino gehiagotan esan zuten ezetz, baina azkenean, horrenbeste aldiz eskatu eta gero onartu egin zuten eskaria. Orduan ''Funtzioa'' sortu zuten, Xabier eta Piterren show-a''.'' Ostiral iluntzetan, zuzenean ematen zen helduen umore saioa.
Arrakasta handia izan zuten eta hiru denboraldi egin zituzten ([[1989]]ko<nowiki/> [[ekain]]etik [[otsail]]era, [[1989]]-[[1990]] denboraldia eta [[1990]]-[[1991]] denboraldia). Guztira 141 saio. Programa honetako hiru ataletan (Eguberrietako berezi batean, pailazoei eskainitako berezi batean eta haurrei eskainitako berezi batean) ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ere agertu ziren.
=== Jaialdi handiak (1990-1998) ===
[[Fitxategi:Mirris-5-001.jpg|thumb|250px|Herriz herriko antzezlan batean, Txiribiton eta Mirri.]]
''Funtzioa'' burutzeko enpresa bat sortu zuten: ''Ikuskin S.L.'' Bertan sartu zuten ''IZ'' disketxeko [[Fernando San Jose]] ere. Hurrengo urteetan enpresak hark antolatu zituen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en proiektu guztiak. Enpresarekin egitura handiko jaialdiak antolatzeko erraztasuna hartu zuten eta hainbat egin zituzten hurrengo urteetan. Garrantzitsuenetakoak bi.
* [[1990]]eko<nowiki/> [[uztailaren 15]]ean,<nowiki/> [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]], [[Euskaldunon Egunkaria]]ren<nowiki/> alde egindakoa. Adiskide zuten [[Joxemi Zumalabe|Joxe Miel Zumalabek]] eta ''Egunkaria Sortzen'' taldeak eskatuta, ''[[Euskaldunon Egunkaria]]ren''<nowiki/> alde ia 15.000 mila ikusle bildu zituzten. Jaialdi hartarako ''Zapi zuria'' abesti famatua egokitu eta ''Egunkaria aurrera'' bihurtu zuten. Hark eman zion abiada ''Euskaldunon Egunkaria''ren egitasmoari, gaur egun ''[[Berria]]'' denari.
* Gasteizko Araba Arenan (gaur egun [[Fernando Buesa Arena|Buesa Arena]] deitua) [[1997]]ko [[abenduaren 18]]an egin zutena: egun bakar batean, goiz eta arratsaldeko funtzioetan, 8.000 haur baino gehiagoren aurrean aurkeztu zuten saioa.
=== "Txirri, Mirri eta Txiribiton" saioa (1993-1994) ===
[[1993]]an berriro ere [[ETB 1]]era itzuli ziren pailazoak. ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' izeneko saioa egin zuten. Programa hau bi etapatan banatu zen. [[1993]]an<nowiki/> ordu eta erdiko 13 saio egin zituzten (tartean marrazki bizidunekin). Gero [[1994]]an<nowiki/> berriro itzuli ziren zirko itxurako plato berri batekin. Oraingo honetan ordubeteko 24 atal grabatu zituzten eta gero, denboraldiko momenturik onenen beste 11 bilduma. Hauetan ere beti egitura berdina zen: Agurra, abestia eta esketxa; ''Kinkirrinera'' izeneko atala (haurrek kantatzeko); ''Jolasean ze arraio!'' (jolasteko); ''Allakuidaos'' atala (eztabaidarako); abestia; pasadizoak eta ''Azkenputz''.
Atal hauetan, behin baino gehiagotan, Xabierren eta Piterren seme-alabek ([[Mikel Otaegi]], [[Patrizia Ansorena]], [[Kattalin Ansorena]] eta [[Peru Ansorena]]) pailazoen haurtzaroko irudiak antzeztu izan zituzten. ''Pailazo'' diskoaren azalean, esaterako, Mikel, Kattalin eta Patrizia ageri dira (hamar urte geroago, [[2003]]an, hauek izan ziren ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior''ren paperak egin zituztenak eta gaur egungo pailazo ofizialak).
=== "Barre busa" (2000-2001) ===
[[Fitxategi:Barre Busa 2000.jpg|thumb|200px|'Barre Busa' (2000) [[Euskal Telebista]].]]
Milurtekoa amaitzeko ''Barre busa'' telebista saioari ekin zioten pailazoek ([[2000]] eta [[2001]] artean). [[1999]]an egin zituzten lehen grabaketak eta [[2000]]ko [[urtarrilaren 7]]an estreinatu zen [[ETB 1]]en. [[Ixiar Oreja Unanue|Ixiar Oreja]] zen aurkezlea. Ondorengo urteetan pailazoen telebistako etsai izango zen ''Kakusai'', lehen aldiz, garai hartan agertu zen.
Telebistan lan egitea eta herriz herri ibiltzea ez ziren bateragarriak eta beraz, saioan berrikuntza bat sartzea erabaki zuten. ''Barre busa'' telebistako estudio batean grabatu beharrean, herrietako antzokietan egin zuten. Horrela, telebistako saioa grabatzeaz gain, Euskal Herria zeharkatzen zuten herriz herri. Programa asteroko ematen zuten eta ordubeteko iraupena zuen.
Horrela jarraitu zuten, telebistako saioak egiten herriz herri, hurrengo urteetan ere. ''Barre busa'', ''Altza porru!'' eta ''Trikitraka Trikitron'' saioetan.
[[Fitxategi:Altza Porru 2002 1.jpg|thumb|200px|'Altza Porru' (2002) [[Euskal Telebista]]. ]]
=== "Altza, Porru!" (2002) ===
[[2001]]-[[2002]] ikusturtean izan zen ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en 30. urteurrena.
Ikasturte horretan, ''Barre busa'' utzi eta ''Altza, Porru!'' saioa egin zuten telebistan. Grabaketak [[2001]] amaieran hasi bazituzten ere, [[2002]]ko urtarrilean hasi ziren emititzen [[ETB 1]]en. Hau ere asterokoa eta ordubeteko iraupenarekin.
''Altza porru!'' izeneko diskoa ere kaleratu zuten.
=== "Trikitraka Trikitron" + Juniorrak (2003-2010) ===
[[Fitxategi:20131106 11591512 0006353030 001 001 TXIRRI MIRR.jpg|thumb|200px|'Trikitraka Trikitron' (2003) [[Euskal Telebista]].]]
[[2002]] amaieran ''Trikitraka Trikitron'' grabatzeari ekin zioten. Telebistan ordea [[2003]]ko<nowiki/> urtarrilean hasi ziren ematen. ''Altza porru!''ren estilo beretsuarekin segitu zuten, baina izena aldatuta. Herriz herri joaten ziren astero-astero ''Pelipe'' izeneko trenean. Saioak ordubete irauten zuen. Urtero aldaketa txikiak sartu zituzten, hobetzen jarraitzeko asmoarekin.
Programa egiteko pertsonaia askoren laguntza izan zuten: ''Moro katua'', ''Kakusai'', ''Kakusina'', ''Graxiana sorgina'', ''Juanita detektibea'', ''Elvi sabeliztuna'', ''[[Txan magoa]]'', ''[[Marsel magoa]]'', ''[[Maitane Segurola|Maitane]]'', ''Pepitto'' eta ''Matixa.''
[[2003]]ko<nowiki/> [[abenduaren 20]]an<nowiki/> ekin zioten bigarren denboraldiari eta atal horretan lehenengo aldiz Txirri, Mirri eta Txiribiton junior ezagutu genituen. Lehenengo aldi hartan pailazoen papera [[Fernando Ruiz]] (''Txirri''), [[Belén Cruz]] (''Mirri'') eta [[Josean Bengoetxea]] (''Txiribiton'') aktoreek egin zuten.
[[2003]]-[[2004]] denboraldian ''Txirri, Mirri eta Txiribiton junior'' izeneko pailazo gazteen taldea martxan jarri zen. [[Mikel Otaegi]] (Xabierren semea) zen ''Txirri'', [[Kattalin Ansorena]] (Jose Ignazioren alaba) ''Mirri'' eta [[Fernando Ruiz]] aktorea zen ''Txiribiton''. Herriz herri kuskizunak eskaintzen hasi ziren eta noizean behin [[Euskal Telebista]]ko ''Trikitraka Trikitron'' saioan ere agertzen ziren.
[[2005]]ean, ''Pailazokeriak'' marrazki bizidunetako filma estreinatu zen zinema aretoetan.
[[Fitxategi:SAGARRA DA APPLE TXIRRI .jpg|thumb|200px|'Sagarra da apple' (2011) [[Euskal Telebista]].]]
=== "Sagarra da apple" (2011) ===
Trikitraka Trikitron amaitutakoan, [[2011]]ean, ekin zioten euren telebistako azken proiektuari: ''Sagarra da Apple.''
Saio hau ezberdina zen aurrekoekin alderatuta. Bertan haurrak entretenitzeaz gain, ingelesa ikastea zen helburua. Saioa egunero emititzen zen eta 10 minutuko iraupena izaten zuen.
=== Belaunaldi aldaketa (2012-2013) ===
[[2012]] urtean, ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 40 urte bere zituzten [[1972]]an sortu zirenetik.
Data berezi hori ospatzeko, pailazo zahar eta gazteek, [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoarekin]], ''40 urteko algara'' izeneko emankizuna estreinatu zuten. Bi belaunaldiek batera egindako ikuskizun honekin bira bat egin zuten Euskal Herriko hiru hiriburuetan eta arrakasta handia lortu zuten.
[[2012]]-[[2013]] urteetako [[Eguberriak|Gabonetan]] aktore helduenek erretiroa hartzea erabaki zuten. Horretarako, ''Agur barrez'' ikuskizuna sortu eta 30 bat saio eman zituzten Euskal Herrian zehar. Ikuskizun honetan ere pailazo zaharrak eta gazteak batera aritu ziren, erreleboa ematen zietela eta euskal barrea pizturik mantentzeko lekukoa pasatzen zietela adierazteko.
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' zaharren azkeneko saioa [[2013]]ko [[urtarrilaren 6]]an izan zen [[Igorre]]n.
== Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak ==
[[Fitxategi:Txirri, Mirri eta Txiribiton.jpg|thumb|250px|ezkuinera|Txirri, Mirri eta Txiribiton gazteak.]]
=== Gazteen jarraipena (2013-2021) ===
''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' erretiratu zirenean, ''junior''rek hartu zuten beraien lekukoa. Orain ''junior'' izena kendu eta beraiek bihurtu dira ''Txirri, Mirri eta Txiribiton'' ofizial eta bakarrak.
Sortu zirenetik zortzi ikuskizun jarri dituzte martxan:
* ''Terapia'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Dantzan'' ([[2013]]-[[2014]])
* ''Txutxupe'' ([[2014]]-[[2015]]-[[2016]])
* ''Erromirria'' ([[2015]]-[[2016]]-[[2017]])
* ''Patxistein doktorea'' ([[2017]]-[[2018]])
* ''Zoro gaitezen'' ([[2017]]-[[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Xaguxarroski kontea'' ([[2018]]-[[2019]]-[[2020]]-[[2021]])
* ''Bart non ote nintzen ni?'' ([[2020]]-[[2021]]-[[2022]] - gaur egun)
* ''Pailazo'' ([[2022]]- gaur egun)
=== 50. urteurrena + Beteranoen itzulera (2021-2024) ===
[[2022]]. urtean ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''ek 50 urte bete zituzten eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] 40. Horregatik, bi urteurrenak ospatzeko, [[2021|2021eko]] [[Abenduaren 31|abenduaren 31n]] pailazo beteranoak berriro elkartu ziren [[Biba zuek! (telebista saioa)|''Biba zuek!'']] saioak antolatu zuen ''Biba 2022'' gala berezian. Ia bederatzi urte pasa ziren erretiratu eta azkenekoz pailazoz jantzi zirenetik.
[[2024|2024ko]] [[martxoaren 25]]ean 52 urte bete zituzten pailazoek.
= Bitxikeriak =
* Pailazo taldea beti izan da hirukotea [[1974]]an [[Bergara]]n egin zuten emankizun batean izan ezik. Bertan, lau pailazo aritu ziren: ''Kixki, Mixki, Kaxka eta Melon'' ([[Jose Ignazio Ansorena]], [[Andoni Ezeiza]], [[Pako Etxebeste]] eta [[Iñaki Larrea]] apaiz-misiolaria).
* [[1975]]ean, saioetarako bidaietan polizien kontroletan sarri zituzten arazoak errazago gainditzeko asmoz, pailazo profesionalen baimena ere atera zuten. Donostiako La Perla diskotekan egin zuten azterketa, garai hartan beharrezko baitzen Sindikatu Bertikaleko profesional txartela.
* Musikari garrantzia handia ematen zioten eta beraien saioetara [[saxofoi]]a, [[bonbardino]]a eta [[Tekla instrumentu|teklatu]] txiki bat eramaten hasi ziren. Bonbardinoa erosteko 100.000 pezetako kreditua eskatu behar izan zuten [[1979]]an.
* Pailazoei hiru aldiz lehergailuak jarri zizkien poliziak. Lehenengo bietan ez zen txikizio handiegirik izan, baina bai hirugarrenean. Pailazoak ibili ziren hondakinak garbitzen.
* Beraien ibilbide luzeko porrot bakarra [[1983]]an izan zuten, [[Pasai Antxo]]n, [[Gipuzkoa]]n. San Ferminetan, zezen plaza mugikorra jarri zuten eta zezenen aurretik ''Kixki, Mixki eta Kaxkamelon''ek beraien ikuskizuna eman behar zuten. Taulara atera zirenean ordea, bertan haurrik ez zegoela eta gehienak helduak eta mozkorrak zirela ikusi zuten. Saioa hasi zuten eta esketx batean, ''Kaxkamelon'' eszenatokitik atera zenean, ikusle batek besotik heldu eta esan zion: ''¡A ver cuándo acabáis, hijoputas!''. Hura izan da amaitu gabe utzi duten saio bakarra.
* ''Don Don Kikilikon'' saioa irailean emititzen hastekoak ziren. Baina [[Euskal Telebista|ETB]] oraindik sorrera fasean zegoen eta dena antolatzeko zegoen. Azkenean, data atzeratu eta lehenengo atala [[1984]]ko [[abenduaren 22]]an eman zuten eta bigarrena [[abenduaren 29]]an.
* ''Don Don Kikilikon''eko Hirugarren kapitulua [[1985]]eko [[urtarrilaren 5]]ean, errege bezperan ematekoak ziren, baina ETBko langileek greba egin zuten eta grabatuta zegoen atal hori, ez zen inoiz emititu (saio horretan, ETBko zuzendaria zen [[Luis Aranberri|Luis Alberto Aranberri]] 'Amatiño' agertzen zen).
* Egoera berezietan pertsonaia famatuek ere imitatu izan dituzte hiru pailazoak. [[Iñaki Perurena]]k ''Txiribiton''en lehengusuarena egin zuen telebistako saio batean eta [[Xabier Euzkitze]]k, [[Iñaki Murua]]k eta [[Millan Telleria]]k ''Txirri, Mirri eta Txiribiton''en pertsonaiak antzeztu zituzten [[Euskaldunon Egunkaria]]ren aldeko jaialdi batean.
* Telebistako lanetan haien lantaldeetan hasi ziren gaur egun hedabideetan profesional famatu diren asko: [[Andoni Egaña]], [[Jaime Otamendi]], [[Carlos Zabala|Karlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti]], [[Kike Amonarriz]]... Bai eta musikari maila handikoak aritu ere: [[Karlos Giménez]], [[Aitor Amezaga]], [[Iñaki Salvador]], [[Joserra Senperena]], [[Mixel Ducau]]... Aktoreen artean, berriz, aipagarri dira [[Mikel Garmendia]], [[Kontxu Odriozola]], [[Jose Ramon Soroiz]], [[Elena Irureta]], [[Aizpea Goenaga]], [[Ramon Agirre]], [[Joseba Apaolaza]], [[Ainere Tolosa]], [[Ane Gabarain]], [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]]...
= Telebistako saioak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Denboraldiak
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| rowspan="4" style="background:#44ccff;" |
| rowspan="4" |Don Don Kikilikon
|1
|24
| rowspan="4" |'''141 <small>+ 17</small>'''
|1984ko abenduaren 22a
|1985eko ekainaren 22a
|
|
|-
|2
|40 <small>+ 5</small>
|1985eko urriaren 6a
|1986ko uztailaren 4a
|
|
|-
|3
|39 <small>+ 12</small>
|1986ko urriaren 5a
|1987ko ekainaren 28a
|
|
|-
|4
|38
|1987ko urriaren 18a
|1988ko uztailaren 3a
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="2" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|1
|13
| rowspan="2" |'''37 <small>+ 11</small>'''
|1993
|1993
|
|
|-
|2
|24 <small>+ 11</small>
|1994
|1994
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="2" |Barre busa
|1
|26
| rowspan="2" |'''52'''
|2000ko urtarrilaren 7a
|2000ko uztailaren 14a
|
|
|-
|2
|26
|2000ko abenduaren 23a
|2001eko ekainaren 23a
|
|
|-
| style="background:#88cc44;"|
|Altza, Porru!
|1
|26
|'''26'''
|2002ko urtarrila
|2002
|
|
|-
| rowspan="8" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="8" |Trikitraka Trikitron
|1
|26
| rowspan="8" |'''194'''
|2003ko urtarrila
|2003ko ekainaren 28a
|
|
|-
|2
|25
|2003ko abenduaren 20a
|2004ko ekaina
|
|
|-
|3
|27
|2004ko abenduaren 25a
|2005eko ekaina
|
|
|-
|4
|25
|2006ko urtarrilaren 14a
|2006
|
|
|-
|5
|25
|2007ko urtarrilaren 13a
|2007
|
|
|-
|6
|26
|2008ko urtarrilaren 19a
|2008
|
|
|-
|7
|20
|2009
|2009
|
|
|-
|8
|20
|2010eko otsailaren 6a
|2010eko uztaila
|
|
|-
| style="background:#ff8800;" |
|Sagarra da apple
|1
|104
|'''104'''
|2011ko otsailaren 7a
|2011ko uztailaren 14a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''18'''
| colspan="2" |'''554 <small>+ 28 (refritoak)</small>'''
|'''1984ko abenduaren 22a'''
|'''2011ko uztailaren 14a'''
|
|
|}
= Beste produktuak =
{{zutabe}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; |Zenb.
! style="background:#ff44cc; |Urtea
! style="background:#ff44cc; |Diskoa
! style="background:#ff44cc;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1976
| align="center" |Kixki ta Mixki ta Kaxkamelon
| align="center" |Herri Gogoa
|-
| align="center" |2
| align="center" |1982
| align="center" |Trikitraka Trikitron
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |3
| align="center" |1985
| align="center" |Tortolika
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |4
| align="center" |1986
| align="center" |Ormatxulo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Zirt-Zart
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |6
| align="center" |1988
| align="center" |Xelebrekeriak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |7
| align="center" |1990
| align="center" |Eguberri on!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |8
| align="center" |1991
| align="center" |Atzo ttun ttun
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |9
| align="center" |1992
| align="center" |Kinkirrinera
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |10
| align="center" |1993
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |11
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |12
| align="center" |1995
| align="center" |Pailazo
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |13
| align="center" |1996
| align="center" |Gure abestiak
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |14
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |15
| align="center" |1998
| align="center" |Han Urruñan etxe pospola
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |16
| align="center" |1999
| align="center" |Txirri, Mirri, Txiribiton eta Euskadiko Orkestra Sinfonikoa
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |17
| align="center" |2001
| align="center" |Altza Porru!
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2004
| align="center" |Altza Pelipe
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Sudur gorria
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2009
| align="center" |Petiri danbolin
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |21
| align="center" |2009
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Expressive Betizu
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Poxpoliña haurtxo denok elkarturik
| align="center" |Puxtarri
|}
{{Sakontzeko|Zerrenda:Txirri, Mirri eta Txiribitonen abestiak}}
{{zutabe berria}}
=== Filmografia ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; |Zenb.
! style="background:#ffff00; |Urtea
! style="background:#ffff00; |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; |Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1991
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Ikuskin (IK-105)
|-
| align="center" |2
| align="center" |1992
| align="center" |Melokotonio eta olinpiadak
| align="center" |Ikuskin (IK-106)
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Allakuidaos
| align="center" |Ikuskin (IK-100)
|-
| align="center" |4
| align="center" |1994
| align="center" |Klikla telebista
| align="center" |Ikuskin (IK-101)
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Xaguxarroski kontea
| align="center" |Ikuskin (IK-103)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Pantera beltza
| align="center" |Ikuskin (IK-104)
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Barre egin
| align="center" |Ikuskin (IK-107)
|-
| align="center" |8
| align="center" |2002
| align="center" |Altza porru!
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |2003
| align="center" |Trikitraka Trikitron 1
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 2
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004
| align="center" |Trikitraka Trikitron 3
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 4
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2005
| align="center" |Trikitraka Trikitron 5
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 6
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 7
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |16
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 8
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |17
| align="center" |2006
| align="center" |Trikitraka Trikitron 9
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |18
| align="center" |2006
| align="center" |Pailazokeriak ''(Filma)''
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |19
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 10
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |20
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 11
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 12
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2007
| align="center" |Trikitraka Trikitron 13
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 14
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 15
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |25
| align="center" |2008
| align="center" |Trikitraka Trikitron 16
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |26
| align="center" |2008
| align="center" |Triki-oke: Pailazoen karaokea
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |27
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 17
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |28
| align="center" |2009
| align="center" |Trikitraka Trikitron 18
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |29
| align="center" |2015
| align="center" |Terapia
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |30
| align="center" |2016
| align="center" |Txutxupe
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|-
| align="center" |31
| align="center" |2018
| align="center" |Patxistein doktorea
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton
|}
{{zutabe amaiera}}
=== Papereko argitalpenak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Izenburua
! style="background:#44ccff; |Estiloa
! style="background:#44ccff; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1984
| align="center" |Barrezka
| align="center" |Txiste bilduma
| align="center" |Gordailu
|-
| align="center" |2
| align="center" |1986
| align="center" |Ipurbeltz ''(105, 106, 107, 108, 109. aleak)''
| align="center" |Komikia
| align="center" |Ipurbeltz
|-
| align="center" |3
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |4
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton sendagilearen etxean
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |5
| align="center" |1987
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton ilargian
| align="center" |Liburua
| align="center" |Kea
|-
| align="center" |6
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |7
| align="center" |1992
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Afrikan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |8
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton herriko festetan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |9
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton igeltsero
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |10
| align="center" |1994
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton eskolan
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |11
| align="center" |1997
| align="center" |Zubiko zirkoa
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |12
| align="center" |1998
| align="center" |Sir Endikaren eskopeta
| align="center" |Komikia
| align="center" |[[Ibaizabal (argitaletxea)|Ibaizabal]]
|-
| align="center" |13
| align="center" |2000
| align="center" |Alima polita
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |14
| align="center" |2000
| align="center" |Mendian
| align="center" |Liburua
| align="center" |[[Alberdania]]
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Irakurri eta margotu gure pailazoekin
| align="center" |Margotzeko + Liburua
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |16
| align="center" |2008
| align="center" |Zuri zorionak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| align="center" |Jolasean, ze arraio!
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |18
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txirri, Mirri era Txiribitonekin
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |19
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto. Txakur guztiak
| align="center" |Ipuina
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Olentzeroren laguntzaile
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |21
| align="center" |2011
| align="center" |Hiru txerritxoak eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |22
| align="center" |2011
| align="center" |Txanogorritxo eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |23
| align="center" |2012
| align="center" |Hamelingo txirularia eta Txirri, Mirri eta Txiribiton
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |24
| align="center" |2012
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton, Aladino eta kriseilu magikoa
| align="center" |Ipuina
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|}
=== Bestelako produktuak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffcc00; |Zenb.
! style="background:#ffcc00; |Urtea
! style="background:#ffcc00; |Izenburua
! style="background:#ffcc00; |Estiloa
! style="background:#ffcc00; |Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1989
| align="center" |Funtzioa
| align="center" |LP
| align="center" |IZ
|-
| align="center" |2
| align="center" |1998
| align="center" |Gurekin hegan
| align="center" |CD-ROM (Jolasa)
| align="center" |[[Elkar (argitaletxea)|Elkar]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2003
| align="center" |Muu... sutsuak! 1
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |4
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak! 2
| align="center" |CD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |5
| align="center" |2004
| align="center" |Muu... sutsuak!
| align="center" |DVD
| align="center" |[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]
|-
| align="center" |6
| align="center" |2004
| align="center" |Txirri, Mirri eta Txiribiton Junior
| align="center" |DVD
| align="center" |Puxtarri
|-
| align="center" |7
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |8
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu zure pailazoak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |9
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 1
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |10
| align="center" |2005
| align="center" |Margotu gure pailazokeriak 2
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |11
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 1
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 2
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |13
| align="center" |2008
| align="center" |Gure pailazoen puzzleak 3
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |14
| align="center" |2008
| align="center" |Pinttoren puzzleak
| align="center" |Puzzlea
| align="center" |Ttarttalo
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008
| align="center" |Pintto uretara
| align="center" |Margotzeko
| align="center" |Ttarttalo
|}
= Sariak =
* EITBren Iparragirre Sari Berezia ([[2005]])
* [[Sabino Arana Fundazioa|Sabino Arana Saria]] ([[2006]])
* Euskadiko Arte Eszenikoen Max Saria ([[2007]])
* Telebistako Akademiaren Autonomi Haur Programa Onenaren Saria ([[2007]])
* Merezimenduzko [[Argia Sariak|Argia Saria]] ([[2010]])
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [http://www.txirrimirrietatxiribiton.eus/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen webgune ofiziala]
* [http://vimeo.com/trikitraka/videos/page:10/sort:date ''Trikitraka Trikitron'' azken ikuskizunak]
* [https://www.youtube.com/user/TxiMiTxb Txirri, Mirri eta Txiribitonen Youtubeko kanal ofiziala]
* [https://www.facebook.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Facebookeko kontu ofiziala]
* [https://twitter.com/txirrimirritxir Txirri, Mirri eta Txiribitonen Twitterreko kontu ofiziala]
* [https://www.instagram.com/txirrimirrietatxiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Instagrameko kontu ofiziala]
* [https://www.flickr.com/photos/txirri-mirri-eta-txiribiton/ Txirri, Mirri eta Txiribitonen Flickreko kontu ofiziala]
{{Autoritate kontrola}}__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Kategoria:Txirri, Mirri eta Txiribiton]]
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
ho2trjot1lj7boeyakcxohu0l1md8vr
Vormsi
0
90562
9994155
7219161
2024-12-09T08:09:12Z
85.49.210.161
est.
9994155
wikitext
text/x-wiki
{{geografia_fisiko_infotaula}}
'''Vormsi''', tamainaz, [[Estonia]]ko laugarren [[uharte]]a da. [[Hiiumaa]] eta [[Noarootsi]]ko penintsularen artean dago, azken hau kontinentean, honengandik, [[Voosi]]ko [[itsasarte]]aren bidez 3 kilometro bananduta dagoelarik. Bere hedadura, 92 kilometro karratukoa da, eta [[Lääne konderria|Lääne konderriko]] udalerrietako bat da.
Udan, [[Sviby]]ko portua, [[transbordadore]] edo ferry baten bidez komunikatua dago. Honek, egunean bi aldiz egiten du, uhartea, kontinentean dagoen [[Haapsalu]] herritik banatzen duten 12 kilometroak.
== Historia ==
Jada [[XIII. mendea]]n, populatua zegoen. Denborarik gehienean, suediar estoniarrek okupatua egon zen ({{lang-et|rannarootslased}}) "Kostaldeko suediar" bezala itzul daitekeena. Uhartea, 3.000 biztanle izatera iritsi zen [[Bigarren Mundu Gerra]] baino lehen. Gerra gertatu zen bitartean, Vormsiko ia biztanleria guztia ebakuatu zen, baita [[Estonia]]n bizi ziren beste suediar batzuk ere, [[Suedia]]rantz. Gaur egun, uhartean, 350 biztanle inguru bizi dira.
Vormsi izena, [[suediera]]zko Ormsören edo [[aleman]]ezko Wormsen (suge uhartea) eratorri bat da. Suediar eragina, beste toki izen batzuetan ere ikus daiteke: [[Hullo]] (gune administratiboa), [[Sviby]] (portu nagusia), [[Söderby]], [[Norrby]], [[Diby]], [[Rälby]], [[Borrby]], [[Kärrslätt]], [[Saxby]], [[Busby]], [[Suuremõisa]] (Magnushof) eta [[Rumpo]] bezalako herrixkak, eta [[Prästvik]] bezalako lakuak.
== Galeria ==
<gallery>
Fitxategi:Vormsi tuletorn 29-03-2013.jpg
Fitxategi:Lehmihaka.jpg
Fitxategi:Vormsi-tuulimylly.jpg
Fitxategi:Metsänvartijanmökki1.jpg
</gallery>
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Estoniako uharteak]]
[[Kategoria:Baltikoa]]
qrac4yex7irzlyvv33o0s1wqh2zrr5i
Jirafa
0
93886
9994255
9937089
2024-12-09T11:07:08Z
Xabier Armendaritz
448
9994255
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
|fossil range = {{fosilaren garaia|11.61|0}}}}
'''Jirafa''' (''Giraffa'') [[Afrika]]ko [[ugaztun]] [[artiodaktilo]]en [[genero (biologia)|genero]] bat da. Lehorreko animaliarik altuena eta [[hausnarkari]]rik handiena da. Tradizionalki, espezie bakar batean sailkatzen zen, ''[[Giraffa camelopardalis]]'' bederatzi azpiespezie zituena. Hala ere, zortzi jirafa espezie bizi direla deskribatu da, [[DNA mitokondrial]]a eta nuklearraren ikerketan oinarrituta, baita ''Giraffa''ren neurketa morfologikoetan ere. Beste zazpi espezie desagertuta daude, historiaurreko espezieak fosilengatik ezagutzen direnak.
Jirafaren bereizgarri nagusiak [[lepo]] eta hanka izugarri luzeak, adar itxurako [[osikono]]ak eta larruaren eredu bereizgarriak dira. [[Giraffidae]] familiaren barruan sailkatzen da, bere seniderik hurbilenarekin batera: [[okapi]]a. Hedapenari dagokionez, iparraldean [[Txad mendikatea]] du, hegoaldean [[Hego Afrika]], mendebaldean [[Niger]] eta ekialdean [[Somalia]]. Jirafak [[sabana|sabanetan]] eta [[baso]]etan bizi ohi dira. Haien elikadura-iturria hostoak, landareen [[fruitu]]ak eta [[lore]]ak dira, batez ere [[akazia]] espezieak, eta beste [[belarjale]]ak iritsi ezin daitezkeen elikagaiak.
Jirafak [[lehoi]]ek, [[lehoinabar]]rek, [[hiena pikart]]ek eta [[likaon]]ek harrapa ditzakete. Jirafak eme ahaideen eta haien ondorengoen taldeetan bizi dira, edo ahaide ez diren bikoterik gabeko ar heldu taldeetan, baina taldekoiak dira eta pilaketa handietan bil daitezke. Arrek [[hierarkia sozial]]ak ezartzen dituzte "lepo-borroken" bidez, hauek borrokak dira, non lepoa arma gisa erabiltzen den. Ar nagusiek emeekin bat egiten dute, eta emeena da gazteak hazteko ardura bakarra.
Jirafak hainbat kultura, hala antzinakoak nola modernoak, arakatu ditu bere itxura bereziagatik, eta askotan [[pintura]]k, liburuak eta marrazki bizidunak egin izan ditu. [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]k genero honetako espezieak [[espezie kaltebera]]tzat sailkatu du, eta lehengo bere eremuetako alde askotatik desagerrarazi du gizakiaren ekintzak. Jirafak oraindik [[parke nazional]] eta ehiza-erreserba askotan bizi dira, baina 2016rako aurreikuspenek adierazten dute 97.500 kide inguru daudela basan. 2010ean 1.600 baino gehiago zooetan zeuden gordeta.
== Etimologia ==
Jirafa izena [[arabiera]]tik dator, ''zarāfah'' (زرافة)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=giraffe {{!}} Origin and meaning of giraffe by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.etymonline.com/word/giraffe|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2020-12-27}}</ref>, agian [[somaliera]]ko animaliaren izenetik ekarria, ''geri''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Semito-Hamitic festschrift for A.B. Dolgopolsky and H. Jungraithmayr|argitaletxea=Reimer|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/236328117|isbn=978-3-496-02810-9|pmc=236328117|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. Arabierazko izena "ibiltari-azkar" gisa itzuli ohi da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kingdon, Jonathan,|izenburua=The Kingdon field guide to African mammals|url=https://www.worldcat.org/oclc/59664159|isbn=0-12-408355-2|pmc=59664159|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. Europan izena beste modu batzuetan eman zen Erdi Aroan, adibidez ''jarraf, ziraph'' eta ''gerfauntz.'' [[Italiera]]ko ''giraffa'' forma 1590eko hamarkadan agertu zen, eta hortik frantsesezko girafe hitzera hedatu zen.
Antzinan ''camelopardalis'' (lehoinabar koloredun gamelua) izena erabiltzen zen, espezie nagusiaren izena da gaur egun. [[Camelopardalis (konstelazioa)|Konstelazio batek]] izen hori darama<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Definition of CAMELOPARD|hizkuntza=en|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/camelopard|aldizkaria=www.merriam-webster.com|sartze-data=2020-12-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Camelopard|hizkuntza=en|url=https://medieval_terms.enacademic.com/615/Camelopard|aldizkaria=Academic Dictionaries and Encyclopedias|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. Euskaraz ''lepaluze'' izena ere erabili izan da jirafa izendatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizitzaren sorrera. Eboluzioaren teoria - hiru|url=https://www.hiru.eus/eu/biologia/el-origen-de-la-vida-y-teoria-de-la-evolucion|aldizkaria=www.hiru.eus|sartze-data=2020-12-28}}</ref>.
== Taxonomia ==
[[Lineo]]k jirafa guztiak espezie berberean sailkatu zituen [[1758]]an. ''[[Cervus]] camelopardalis'' izen binomiala eman zien. [[Morten Thrane Brünnich]]ek ''Giraffa'' generoan sailkatu zituen 1762ean<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne Innis|abizena=Dagg|izenburua=Giraffa camelopardalis|orrialdeak=1–8|hizkuntza=en|data=1971-01-19|url=https://academic.oup.com/mspecies/article/doi/10.2307/3503830/2600390|aldizkaria=Mammalian Species|alea=5|issn=0076-3519|doi=10.2307/3503830|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. ''camelopardalis'' izena [[latin]]etik dator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, cămēlŏpardălis|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=camelopardalis|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2020-12-27}}</ref>.
=== Eboluzioa ===
{{infotaula
|image=
{{clade
| label1=[[Ruminantia]]
| 1={{clade
| label1=[[Tragulina]]
| 1=[[Tragulidae]] [[Fitxategi:Kantschil-drawing white background.jpg|50 px]]
| label2=[[Pecora]]
| 2={{clade
| 1=[[Antilocapridae]] [[Fitxategi:Antilocapra white background.jpg|50 px]]
| 2=[[Giraffidae]] [[Fitxategi:Giraffa camelopardalis Brockhaus white background.jpg|70 px]]
| 3={{clade
| 1=[[Cervidae]] [[Fitxategi:The deer of all lands (1898) Hangul white background.png|50 px]]
| 2={{clade
| 1=[[Bovidae]] [[Fitxategi:Birds and nature (1901) (14562088237) white background.jpg|50px]]
| 2=[[Moschidae]] [[Fitxategi:Moschus chrysogaster white background.jpg|50 px]]
}}
}}
}}
}}
}}
|caption=Hassanin eta Douzeryren 2003ko ikerketa<ref>{{Erreferentzia|izena=Alexandre|abizena=Hassanin|izenburua=Molecular and Morphological Phylogenies of Ruminantia and the Alternative Position of the Moschidae|orrialdeak=206–228|hizkuntza=en|abizena2=Douzery|izena2=Emmanuel J. P.|data=2003-04-01|url=http://academic.oup.com/sysbio/article/52/2/206/1634371|aldizkaria=Systematic Biology|alea=2|zenbakia=52|editore-abizena=Thorne|editore-izena=Jeff|issn=1076-836X|doi=10.1080/10635150390192726|sartze-data=2020-12-27}}</ref>.
}}
Jirafa [[Artiodactyla]] ordenako [[Giraffidae]] animalia familiako generoa da, [[artiodaktilo]]en barruan sailkatua. Familia askoz hedatuagoa zegoen, 10 genero fosil baino gehiagorekin. Haien ahaiderik hurbilenak, agian, [[orein]]-antzeko [[Climacoceratidae]] iraungiak izan ziren. Hauek, [[Antilocapridae]] familiarekin batera (hauen espezie bizidun bakarra ''[[Antilocapra americana]]'' da), [[Giraffoidea]] superfamilian kokatu dira. Animalia hauek [[Palaeomerycidae]] familia iraungitik eboluzionatu dute, [[orein]]en arbaso izan zitekeena<ref name="origin">{{Erreferentzia|abizena1=Mitchell|izena=G|abizena2=Skinner|izena2=J. D.|izenburua=On the origin, evolution and phylogeny of giraffes Giraffa camelopardalis|orrialdeak=51–73|abizena2=FRSSAf|izena2=J. D. Skinner|data=2003-01-01|url=https://doi.org/10.1080/00359190309519935|aldizkaria=Transactions of the Royal Society of South Africa|alea=1|zenbakia=58|issn=0035-919X|doi=10.1080/00359190309519935|sartze-data=2020-12-27}}</ref>.
Badirudi lepoaren elongazioa goiz hasi zela jirafen eboluzioan. Jirafen eta ahaide zaharren arteko konparazioek zera iradokitzen dute, [[burezur]]retik hurbil dauden [[orno]]ak lehenago luzatu zirela, eta, ondoren, beheragoko ornoak gehiago luzatu zirela. Arbaso jirafido goiztiar bat ''[[Kanthantsyx]]'' izan zen, [[Libia]]n aurkitutako fosilak duela 25–20 milioi urte, 17–15 mya edo 18–14,3 datatu direnak. Animalia hura tamaina ertainekoa zen, liraina eta [[antilope]] itxurakoa. ''[[Giraffokeryx]]'' [[India]]ko subkontinentean 15 mya agertu zen eta okapi edo jirafa txiki baten antza zuen, eta lepo luzeagoa eta antzeko osikonoak zituen. Beharbada, Giraffokeryxek, ''[[Sivatherium]]'' eta ''[[Bramatherium]]'' bezalako jirafak zituen klado bat partekatu zuen<ref name="origin" /><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Melinda|abizena=Danowitz|izenburua=Fossil evidence and stages of elongation of the Giraffa camelopardalis neck|orrialdeak=150393|abizena2=Vasilyev|abizena3=Kortlandt|abizena4=Solounias|izena2=Aleksandr|izena3=Victoria|izena4=Nikos|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsos.150393|aldizkaria=Royal Society Open Science|alea=10|zenbakia=2|pmid=26587249|pmc=PMC4632521|doi=10.1098/rsos.150393|sartze-data=2020-12-27}}</ref>.
''[[Paleotragus]]'', ''[[Shansitherium]]'' eta ''[[Samothium]]'' bezalako Giraffidoak 14 [[Ma]] agertu ziren eta Afrika eta Eurasia osoan bizi izan ziren. Animalia hauek osikono biluziak eta kranial sinu txikiak zituzten, eta luzeagoak ziren burezur zabalagoekin<ref name="origin" /><ref name=":0" />. ''Paleotragus''ek okapien antza zuen eta bere arbaso izan zitekeen. Beste batzuen ustez<ref name="origin" />, okapien leinua lehenago desbideratzen zen, ''Giraffokeryx'' baino lehenago<ref name=":0" />. Samotherium bereziki garrantzitsua zen jirafen lineako trantsizio-fosil bat izan zen, orno zerbikalak jirafa moderno baten eta okapi baten bitartekoak baitziren luzeran eta egituran, eta okapiarena baino bertikalagoa zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Melinda|abizena=Danowitz|izenburua=The cervical anatomy of Samotherium, an intermediate-necked giraffid|orrialdeak=150521|abizena2=Domalski|abizena3=Solounias|izena2=Rebecca|izena3=Nikos|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsos.150521|aldizkaria=Royal Society Open Science|alea=11|zenbakia=2|pmid=26716010|pmc=PMC4680625|doi=10.1098/rsos.150521|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. ''[[Bohlinia]]'', lehen aldiz Europan agertu zena eta 9–7 Ma bizi izan zena, jirafaren arbaso zuzena izan zitekeen. ''Bohlinia''k jirafa modernoen antz handia zuen, lepo eta hanka luzeak eta antzeko osikono eta hortzeria zituelarik<ref name="origin" />.
[[Fitxategi:Giraffidcomparison.jpg|thumb|ezkerrera|Okapiaren, ''[[Samotherium]]''aren eta jirafaren arteko alderaketa.]]
''Bohlinia'' [[Txina]]n eta Indiako iparraldean sartu zen klima-aldaketari erantzunez. Handik, ''Giraffa'' generoak eboluzionatu zuen eta, 7 Ma inguruan, [[Afrika]]n sartu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fossilworks: Giraffa|url=http://fossilworks.org/bridge.pl?action=taxonInfo&taxon_no=42695|aldizkaria=fossilworks.org|sartze-data=]2020-12-27}}</ref>. Klima aldaketek Asiako jirafak desagertzea eragin zuten, eta Afrikako jirafak, berriz, bizirik iraun zuten eta hainbat espezie berrira erradiatu ziren<ref name="origin" />. Gaur egungo jirafak Afrika ekialdean 1 Ma inguruan sortu zirela dirudi, [[Pleistozeno]]an zehar. Biologo batzuek ''[[Giraffa jumae|G. jumae]]'' proposatzen dute gaur egungo jirafen arbaso gisa<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert E.|abizena=Simmons|izenburua=Winning by a Neck: Sexual Selection in the Evolution of Giraffe|orrialdeak=771–786|abizena2=Scheepers|izena2=Lue|data=1996-11-01|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/285955|aldizkaria=The American Naturalist|alea=5|zenbakia=148|issn=0003-0147|doi=10.1086/285955|sartze-data=2020-12-27}}</ref>; beste batzuek, ''[[Giraffa gracilis|G. gracilis]]'' hautagai aproposagoa aurkitzen dute. ''G. gracilis'' txikiago eta arinagoa izan zen. Jirafen eboluzioaren gidari nagusia baso zabaletatik bizileku irekiagoetara egindako aldaketak izan zirela uste da, 8 Ma hasi zena<ref name="origin" />. Garai honetan, [[landare tropikal]]ak desagertu egin ziren eta [[C4 landare]] idorrez ordezkatu ziren, eta [[sabana]] lehor bat sortu zen ekialdeko eta iparraldeko Afrikan eta Indiako mendebaldean<ref>{{Erreferentzia|izena=Christine M.|abizena=Janis|izenburua=Tertiary Mammal Evolution in the Context of Changing Climates, Vegetation, and Tectonic Events|orrialdeak=467–500|data=1993-11-01|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.es.24.110193.002343|aldizkaria=Annual Review of Ecology and Systematics|alea=1|zenbakia=24|issn=0066-4162|doi=10.1146/annurev.es.24.110193.002343|sartze-data=2020-12-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gilles|abizena=Ramstein|izenburua=Effect of orogeny, plate motion and land–sea distribution on Eurasian climate change over the past 30 million years|orrialdeak=788–795|hizkuntza=en|abizena2=Fluteau|abizena3=Besse|abizena4=Joussaume|izena2=Frédéric|izena3=Jean|izena4=Sylvie|data=1997-04|url=https://www.nature.com/articles/386788a0|aldizkaria=Nature|alea=6627|zenbakia=386|issn=1476-4687|doi=10.1038/386788a0|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. Zenbait ikertzailek hipotesia ezarri dute habitat berri honek dieta ezberdin batekin bat egin duela, [[akazia]] espezieak barne, eta baliteke jirafen arbasoak landare hauen toxinen aurrean [[mutazio]] handiagoak jasatea, eboluzioa azkartuz<ref>{{Erreferentzia|izena=N. Ludo|abizena=Badlangana|izenburua=The giraffe (Giraffa camelopardalis) cervical vertebral column: a heuristic example in understanding evolutionary processes?|orrialdeak=736–757|hizkuntza=en|abizena2=Adams|abizena3=Manger|izena2=Justin W.|izena3=Paul R.|data=2009-03-01|url=https://academic.oup.com/zoolinnean/article/155/3/736/2627129|aldizkaria=Zoological Journal of the Linnean Society|alea=3|zenbakia=155|issn=0024-4082|doi=10.1111/j.1096-3642.2008.00458.x|sartze-data=2020-12-27}}</ref>. Gaur egungo jirafen larru-ereduak habitat-aldaketa hauekin ere bat datoz. Asiako jirafak okapiek bezalako koloreztapena izatea hipotesietako bat da<ref name="origin" />.
Jirafaren genoma 2.900 milioi base-pare ingurukoa da luzeran, okapiena 3.300 milioi baseekin alderatuta. Jirafa eta okapi geneetako proteinen % 19,4 berdinak dira. Bi espezieak, era berean, [[Bovidae|ganaduarekiko]] ahaideak dira distantzia berean, jirafaren ezaugarri bakarrak eboluzio azkarragoaren ondorioz ez direla iradokitzen dutelarik. Jirafa eta okapi lineen dibergentziak 11,5 Ma data du. Jirafaren erregulazio-geneen talde txiki batek animaliaren altuera eta zirkulazio-egokitzapenen arduraduna dirudi<ref>{{Erreferentzia|izena=Morris|abizena=Agaba|izenburua=Giraffe genome sequence reveals clues to its unique morphology and physiology|orrialdeak=11519|hizkuntza=en|abizena2=Ishengoma|abizena3=Miller|abizena4=McGrath|abizena5=Hudson|abizena6=Bedoya Reina|abizena7=Ratan|abizena8=Burhans|abizena9=Chikhi|izena2=Edson|izena3=Webb C.|izena4=Barbara C.|izena5=Chelsea N.|izena6=Oscar C.|izena7=Aakrosh|izena8=Rico|izena9=Rayan|data=2016-05-17|url=https://www.nature.com/articles/ncomms11519|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=7|issn=2041-1723|pmid=27187213|pmc=PMC4873664|doi=10.1038/ncomms11519|sartze-data=2020-12-27}}</ref>.
=== Espezieak eta azpiespezieak ===
[[Fitxategi:Genetic subdivision in the giraffe based on mitochondrial DNA sequences.png|thumb|eskuinera|Gutxi gorabeherako eremu geografikoak, larru-ereduak eta harreman [[filogenia|filogenetikoak]] jirafa azpiespezie batzuen artean, [[DNA mitokondrial]]eko sekuentzietan oinarrituta. Mapako puntu koloretsuek lagin lokalak irudikatzen dituzte. Zuhaitz genetikoa 266 jirafen laginetan oinarritutakoa da. Adarretan dauden asteriskoek %90tik gorako laginketarekin bat dator. Adar muturretan dauden izarrek Masai eta jirafa erretikulatuen [[haplotiko]] [[parafiletiko]]a adierazten du.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=David M.|abizena=Brown|izenburua=Extensive population genetic structure in the giraffe|orrialdeak=57|abizena2=Brenneman|abizena3=Koepfli|abizena4=Pollinger|abizena5=Milá|abizena6=Georgiadis|abizena7=Louis|abizena8=Grether|abizena9=Jacobs|izena2=Rick A.|izena3=Klaus-Peter|izena4=John P.|izena5=Borja|izena6=Nicholas J.|izena7=Edward E.|izena8=Gregory F.|izena9=David K.|data=2007-12-21|url=https://doi.org/10.1186/1741-7007-5-57|aldizkaria=BMC Biology|alea=1|zenbakia=5|issn=1741-7007|pmid=18154651|pmc=PMC2254591|doi=10.1186/1741-7007-5-57|sartze-data=2020-12-29}}</ref>]]
[[IUCN]]k eta jirafak ikertzen dituzten zientzialari gehienek bederatzi azpiespezie dituen [[Giraffa cameleopardalis|jirafa espezie bakarra]] onartzen dituzte<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Julian Fennessy (International Giraffe Working|abizena=Group|izenburua=IUCN Red List of Threatened Species: Giraffa camelopardalis|abizena2=Group)|abizena3=Group)|abizena4=Trust)|abizena5=University)|abizena6=Brand|abizena7=Sciences)|abizena8=College)|abizena9=Carter|izena2=IUCN SSC Giraffe and Okapi Specialist|izena3=David Brown (Giraffid Specialist|izena4=Zoe Muller (Giraffe Research & Conservation|izena5=Fred Bercovitch (Primate Research Institute & Wildlife Research Center Kyoto|izena6=Rachel|izena7=Michael Brown (Department of Biological|izena8=Doug Bolger (Department of Biological Sciences Dartmouth|izena9=Kerryn|data=2016-07-09|url=https://www.iucnredlist.org/en|aldizkaria=IUCN Red List of Threatened Species|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. 2001ean, bi espeziko taxonomia bat proposatu zen<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Russell|abizena=Seymour|izenburua=Patterns of subspecies diversity in the giraffe, Giraffa camelopardalis (L. 1758) : comparison of systematic methods and their implications for conservation policy|argitaletxea=University of Kent at Canterbury|data=2001|url=https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.275008|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. 2007an jirafen [[genetika]]ri buruzko ikerketa batek sei espezie proposatu zituen<ref name=":1" />. 2011ko ikerketa batek, jirafen morfologiaren analisi zehatzak eta [[espezie|espezie filogenetiko kontzeptuaren]] aplikazioa erabiliz, zortzi jirafa espezie bizi deskribatu zituen<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Groves, Colin P.|izenburua=Ungulate taxonomy|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/708357723|isbn=978-1-4214-0093-8|pmc=708357723|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. 2016ko ikerketa batek ondorioztatu zuen jirafak espezie ugariz osaturik daudela. Ikerlariek lau espezie existitzea proposatu zuten, eta hauek ez dute elkarren artean informazio genetikoa trukatu 1 eta 2 milioi urtetan<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Julian|abizena=Fennessy|izenburua=Multi-locus Analyses Reveal Four Giraffe Species Instead of One|orrialdeak=2543–2549|abizena2=Bidon|abizena3=Reuss|abizena4=Kumar|abizena5=Elkan|abizena6=Nilsson|abizena7=Vamberger|abizena8=Fritz|abizena9=Janke|izena2=Tobias|izena3=Friederike|izena4=Vikas|izena5=Paul|izena6=Maria A.|izena7=Melita|izena8=Uwe|izena9=Axel|data=2016-09|url=https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.07.036|aldizkaria=Current Biology|alea=18|zenbakia=26|issn=0960-9822|doi=10.1016/j.cub.2016.07.036|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. Harrezkero, argitalpen honi erantzun bat argitaratu da, datuen interpretazioan zazpi arazo argituz eta "ondorioak ez dira baldintzarik gabe onartu behar" ondorioztatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Fred B.|abizena=Bercovitch|izenburua=How many species of giraffe are there?|orrialdeak=R136–R137|abizena2=Berry|abizena3=Dagg|abizena4=Deacon|abizena5=Doherty|abizena6=Lee|abizena7=Mineur|abizena8=Muller|abizena9=Ogden|izena2=Philip S.M.|izena3=Anne|izena4=Francois|izena5=John B.|izena6=Derek E.|izena7=Frédéric|izena8=Zoe|izena9=Rob|data=2017-02|url=https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.12.039|aldizkaria=Current Biology|alea=4|zenbakia=27|issn=0960-9822|doi=10.1016/j.cub.2016.12.039|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
2020ko azterketa batek erakutsi zuen aukeratutako metodoaren arabera, bi espezietik seira arte ematen dituen hipotesi taxonomiko ezberdinak ''Giraffa'' generorako egon daitezkeela. Ikerketa horrek aurkitu zuen, halaber, espezie anitzeko koaleszentzia-metodo taxonomikoak gehiegi zatitzea ekar dezaketela, metodo horiek espezieak baino gehiago egitura geografikoak mugatzen baitituzte. Hiru espezieen hipotesia, ''G. camelopardalis'', ''G. giraffa'' eta ''G. tippelskirchi'' bezala ezagutzen dena, analisi filogenetikoetan onarritzen da eta, gainera, populazio analisiek ere babes handia ematen diote<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Alice|abizena=Petzold|izenburua=A comparative approach for species delimitation based on multiple methods of multi-locus DNA sequence analysis: A case study of the genus Giraffa (Mammalia, Cetartiodactyla)|orrialdeak=e0217956|hizkuntza=en|abizena2=Hassanin|izena2=Alexandre|data=2020-02-13|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0217956|aldizkaria=PLOS ONE|alea=2|zenbakia=15|issn=1932-6203|pmid=32053589|pmc=PMC7018015|doi=10.1371/journal.pone.0217956|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
''G. attica'', desagertutako espeziea, ''Giraffa''ren barruan sailkatu izan da, baina ''[[Bohlinia attica]]'' bezala berrsailkatu zen [[1929]]an. Zazpi jirafa espezie desagertu ere badira:
* [[Espezieen iraungipen|†]]''[[Giraffa gracilis]]''
* †''[[Giraffa jumae]]''
* †''[[Giraffa priscilla]]''
* †''[[Giraffa punjabiensis]]''
* †''[[Giraffa pygmaea]]''
* †''[[Giraffa sivalensis]]''
* †''[[Giraffa stillei]]''
{| class="wikitable"
|+ Jirafa espezieak eta azpiespezieak
!Espezie bakarreko taxonomia<ref name=":2" />
!Hiru espezieko taxonomia<ref name=":5" />
! Lau espezieko taxonomia<ref name=":4" />!! Zortzi espezieko taxonomia<ref name=":3" />!! Deskribapena !! Irudia
|-
| rowspan="8" |'''Jirafa''' ''(G. camelopardalis)''<ref name=":3" /><ref name=":1" />
| rowspan="4" |'''[[Iparraldeko jirafa]]''' (''G. camelopardalis'')
| rowspan="3" | '''[[Iparraldeko jirafa]]''' (''G. camelopardalis'')
|'''[[Kordofan jirafa]]''' (''[[Giraffa antiquorum|G. antiquorum]]'')<ref>Swainson 1835. Camelopardalis antiquorum. Bagger el Homer,
Kordofan, ~10° N, 28° E (Harper, 1940)
</ref> || [[Kordofan jirafa]]k (''[[Giraffa camelopardalis antiquorum|G. c. antiquorum]]'') [[Txad]] hegoaldea, [[Afrika Erdiko Errepublika]], [[Kamerun]] iparraldea eta [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]] hartzen dituen banaketa bat du. Antzina, Kamerunen populazioak ''G. c. peralta''ren barnean zeuden, baina hau ez zen zuzena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mitochondrial DNA variability in Giraffa camelopardalis: consequences for taxonomy, phylogeography and conservation of giraffes in West and central Africa|orrialdeak=265–274|hizkuntza=en|data=2007-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1631069107001060|aldizkaria=Comptes Rendus Biologies|alea=3|zenbakia=330|issn=1631-0691|doi=10.1016/j.crvi.2007.02.008|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. Nubiako jirafaren aldean, azpiespezie honek orban txikiagoak eta irregularragoak ditu. Arrek koskor bat izan ohi dute aurpegiaren erdian<ref name="#1"/>. Haren orbanak [[apatx]]en eta hanken barnealdean aurki daitezke. 2.000 inguru ale basati daudela kalkulatzen da. Nahasmen handia izan da azpiespezie honen eta ''G. c. peralta''ren artean zoologikoetan. 2007an, Europako zoologikoetan ''G. c. peralta'' ustezko guztiak ''G. c. antiquorum'' zirela frogatu zen. Zuzenketa honekin, 65 inguru zooan gordetzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ISIS Abstracts|data=2010-07-06|url=https://web.archive.org/web/20100706081917/https://app.isis.org/abstracts/Abs77545.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. Lehen aipatu ohi zen ''G. c. congoesis'' azpiespeziea gaur egun Kordofan jirafaren zatitzat hartzen da.
||[[Fitxategi:Zoo de Vincennes, Paris, France April 2014 (7), crop.jpg|150px]]
|-
|'''[[Nubiar jirafa]],''' [[Rothschild jirafa|'''Rothschild''' '''jirafa''']] barne (''G. camelopardalis'')<ref name=":1" /> ezaguna ere '''[[Lake Baringo|Baringo]] jirafa''' edo '''[[Uganda]]r jirafa''' izenekin. || '''[[Nubiar jirafa]]''' (''[[Giraffa camelopardalis camelopardalis|G. c. camelopardalis]]'') [[Hego Sudan]]go ekialdean eta [[Etiopia]]ko hego-mendebaldean aurki daiteke, baita [[Kenya]]n eta [[Uganda]]n ere.<ref name=":3" /> Kolore marroia duten orban oso definituak dituzte, lerro zuriez inguratuta, eta behealdean ez dute organik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAQs|data=2016-03-19|url=https://web.archive.org/web/20160319183600/http://www.giraffeconservation.org/giraffe_facts.php?pgid=40|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-12-29}}</ref>. Kaskezur erdiko konkorra oso ondo garatua dago arretan.<ref name=Seymour>Seymour, R. (2002) The taxonomic status of the giraffe, ''Giraffa camelopardalis'' (L. 1758), PH.D Thesis</ref> 2.150 inguru daude basan, eta beste 1.500 [[Rothschild jirafa]]ren [[ekotipo]]koak dira.<ref name=":3" /> Bi jirafa hauek azpiespezie berbera baldin badira, Nubiar jirafa oso ohikoa da zoologikoetan, nahiz eta fenotipo originala arraroa den. Fenotipo hori duen talde bat dago [[Arabiar Emirerri Batuak|Arabiar Emirerri Batuetako]] [[Al Ain Zoo]]an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Exhibits|data=2011-11-29|url=https://web.archive.org/web/20111129023015/http://www.awpr.ae/en/Visit/Pages/AfricanMixedExhibit.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
'''[[Rothschild jirafa]]''' (''[[Giraffa camelopardalis rothschildi|G. c. rothschildi]]'')
''G. camelopardalis''en [[ekotipo]] bat izan liteke. Ugandan eta Kenyan aurki daiteke.<ref name=":3" /> Ez dago argi Hego Sudanen dagoen edo ez.<ref name="IUCNrothschildi">{{Erreferentzia|izena=Julian Fennessy (International Giraffe Working|abizena=Group|izenburua=IUCN Red List of Threatened Species: Giraffa camelopardalis ssp. rothschildi|abizena2=Group)|abizena3=Trust)|abizena4=Sciences)|abizena5=Foundation)|abizena6=Foundation)|izena2=IUCN SSC Giraffe and Okapi Specialist|izena3=Zoe Muller (Giraffe Research & Conservation|izena4=Michael Brown (Department of Biological|izena5=Stephanie Fennessy (Giraffe Conservation|izena6=Andri Marais (Giraffe Conservation|data=2018-01-27|url=https://www.iucnredlist.org/en|aldizkaria=IUCN Red List of Threatened Species|sartze-data=2020-12-29}}</ref>
Jirafa honek orban handi ilunak ditu, normalki ertz osoekin, baina batzuetan ertz oso nabarmenekin. Batzuetan orbanen barruan lerro argiagoak izan dituzteke. Normalki ez daude orbanak belaunen azpian eta inoiz ez apetxetaraino. Ekotipo honek bost "adar" ere izan ditzake.<ref name="Seymour" /> 1.500 alde basati daudel auste da,<ref name=":3" /> eta beste 450 inguru zoologikoetan<ref name="ISIS" />. Analisi genetikoaren arabera [[nubiar jirafa]]ren espezie berbera da.<ref name="cur.biol 2016" />
||[[Fitxategi:Giraffa camelopardalis camelopardalis (Al Ain Zoo, UAE), crop & flip.jpg|150px]]<br>[[Fitxategi:Rothschild's Giraffe (Giraffa camelopardalis rothschildi) male (7068054987), crop & edit.jpg|150px]]
|-
|'''[[Mendebaldeko Afrikako jirafa]]''' (''G. peralta''),<ref name=IUCNperalta>{{erreferentzia|egilea=Fennessy, J.|egilea2=Marais, A.|egilea3=Tutchings, A.|urtea=2018|izenburua=Giraffa camelopardalis ssp. peralta|page=e.T136913A51140803}}</ref><ref>Thomas 1908. Giraffa camelopardalis peralta Lokojya,
Niger– Benue junction, Nigeria.
</ref>, '''[[Niger]]reko jirafa''' edo '''[[Nigeria]]ko jirafa''' || '''[[Mendebaldeko Afrikako jirafa]]''' (''G. c. peralta'') Nigerko hegomendebaldeko [[endemiko]]a da.<ref name=":3" /> Animalia honek beste azpiespezieek baino ile argiagoa du<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kingdon, Jonathan.|izenburua=East African mammals : an atlas of evolution in Africa. Vol. 3, pt. B, (Large mammals).|argitaletxea=University of Chicago|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/315281900|isbn=0-226-43722-1|pmc=315281900|sartze-data=2021-01-03}}</ref>, orban gorriekin belaunen azpitik iristen direnak. Osikonoak beste azpiespezieetan baino zutunao daude, eta arrek kaskezur erdiko gandor ondo garatuak dituzte.<ref name=Seymour/>{{rp|52–53}} ''Giraffa'' barruko azpiespezieen artean, arrikusku larrienean dagoena da, gehienez ere 400 ale basatirekin.<ref name=":3" /> Lehenago pentsatzen zen Kamerungo jirafak ere espezie honeatkoak zirela, baina gaur egun ''G. c. antiquorum'' azpiespezieak sailkatzen dira.<ref name="WestAfricaGiraffe">{{Erreferentzia|izena=Alexandre|abizena=Hassanin|izenburua=Mitochondrial DNA variability in Giraffa camelopardalis: consequences for taxonomy, phylogeography and conservation of giraffes in West and central Africa|orrialdeak=265–274|hizkuntza=en|abizena2=Ropiquet|abizena3=Gourmand|abizena4=Chardonnet|abizena5=Rigoulet|izena2=Anne|izena3=Anne-Laure|izena4=Bertrand|izena5=Jacques|data=2007-03|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1631069107001060|aldizkaria=Comptes Rendus Biologies|alea=3|zenbakia=330|doi=10.1016/j.crvi.2007.02.008|sartze-data=2021-01-03}}</ref> Akats hau dela eta, pentsatzen zen zoologikoetan askoz gehiago zeudela. 2007an ezarri zen Europako zooogikoetan dauden "''G. c. peralta''" guztiak ''G. c. antiquorum'' direla. Ikerketa berberak erakutsi zuen Mendebaldeko Afrikako jirafa gertuago dagoela Rotschilden jirafatik Kordofangoagatik baino, eta euren arbasoek ekialdeko Afrikatik iparraldera migrazioa egin zutela eta, ondoren, hegoaldera berriro [[Sahara]] agertu zenean. [[Holozeno]]an zehar [[Txad lakua]] izan liteke bi azpiespezieen arteko muga.<ref name=WestAfricaGiraffe/>
||[[Fitxategi:Giraffe-solo Koure-NIGER.jpg|150px]]
|-
| colspan="2" | '''[[Jirafa erretikulatu]]''' (''G. reticulata''),<ref>{{Erreferentzia|izena=W.E.|abizena=de Winton|izenburua=XXXVIII.— On mammals collected by Lieut.-Colonel W. Giffard in the northern territory of the Gold Coast|orrialdeak=353–359|hizkuntza=en|data=1899-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00222939908678212|aldizkaria=Annals and Magazine of Natural History|alea=23|zenbakia=4|issn=0374-5481|doi=10.1080/00222939908678212|sartze-data=2021-01-03}}</ref> edo '''Somaliar jirafa'''
| '''[[Jirafa erretikulatu]]a''' (''G. c. reticulata'') [[Kenya]]ko ipar-ekialdean, Etiopiako hegoaldean eta [[Somalia]]n bizi da.<ref name=":3" /> Bere orbanak oso bereziak dira, ertz angelutsuak dituztelako, marra zuriz bereizitako organ poligonal gorri-arreak. Orbanak belaunen azpira joan diatezke, eta arretan kaskezur erdiko tontorra dago.<ref name=Seymour/> 8.660 ale basati daudela uste da,<ref name=":3" /> eta beste 450 daude zoologikoetan.<ref name=ISIS>{{Erreferentzia|izenburua=ISIS Abstracts|data=2010-07-06|url=https://web.archive.org/web/20100706081917/https://app.isis.org/abstracts/Abs77545.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-01-03}}</ref>
||[[Fitxategi:Giraffa camelopardalis reticulata 01, flip.jpg|150px]]
|-
| rowspan="2" |'''[[Hegoaldeko jirafa]]''' (''G. giraffa'')
| rowspan="2" | '''[[Hegoaldeko jirafa]]''' (''G. giraffa'')
|'''[[Angolako jirafa]]''' (''G. angolensis''), edo '''Namibiar jirafa''' || '''[[Angolar jirafa]]''' (''G. c. angolensis'') [[Namibia]]ko iparraldean, [[Zambia]]ko hego-mendebaldean, [[Botswana]]n eta [[Zimbabwe]]ko mendebaldean aurki daiteke.<ref name=":3" /> 2009an egin zen ikerketa genetiko batek proposatu zuen [[Namib basamortua]]ren iparraldean eta [[Etosha parke nazionala]]n bizi diren populazioak beste azpiespezie bat izan daitezkeela<ref>{{Erreferentzia|izena=Rick A.|abizena=Brenneman|izenburua=Genetic structure of two populations of the Namibian giraffe, Giraffa camelopardalis angolensis|orrialdeak=720–728|hizkuntza=en|abizena2=Louis Jr|abizena3=Fennessy|izena2=Edward E.|izena3=Julian|data=2009-12|url=http://doi.wiley.com/10.1111/j.1365-2028.2009.01078.x|aldizkaria=African Journal of Ecology|alea=4|zenbakia=47|doi=10.1111/j.1365-2028.2009.01078.x|sartze-data=2021-01-03}}</ref>. Azpiespezie honek orban marroi handiak ditu, nolabaiteko angeluak osatzen dituzten elboekin. Hanketatik aurpegiaren goiko alderaino dituzte orbanak. Behealdeko eta lepoko markak oso txikiak izan ohi dira. Belarrian orban zuria dute.<ref name=Seymour/> 13.000 ale inguru daudela kalkulatzen da,<ref name=":3" /> eta beste 20 zoologikoetan.<ref name=ISIS/>
||[[Fitxategi:Giraffa camelopardalis angolensis, flip.jpg|150px]]
|-
|'''[[Hego Afrikako jirafa]]''' (''G. giraffa'')<ref>{{Erreferentzia|abizena=Rookmaaker, L. C.|izenburua=The zoological exploration of southern Africa, 1650-1790|argitaletxea=A. Balkema|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/21050889|isbn=90-6191-867-7|pmc=21050889|sartze-data=2021-01-03}}</ref> edo '''Lurmuturreko jirafa''' || '''[[Hego Arikako jirafa]]''' (''G. c. giraffa'') [[Hego Afrika]]ko iparraldean, Botswana eta Zimbabweko hegoaldean eta [[Mozanbike]]ko hego-mendebaldean bizi da.<ref name=":3" /> Hondo horiaren gainean borobildutako orban ilunak dituzte. Hanketan behera hedatzen dira orbanak, eta jaitsi ahal txikiagoak dira. Ez dute izaten gandorrik kaskezurraren erdian.<ref name=Seymour/> 31.500 daudela kalkulatzen da, gehienez,<ref name=":3" /> eta beste 45 zoologikoetan.<ref name=ISIS/>
||[[Fitxategi:Giraffe standing.jpg|150px]]
|-
| rowspan="2" |'''[[Masai jirafa]]''' (''G. tippelskirchi'')
| rowspan="2" } | '''[[Masai jirafa]]''' (''G. tippelskirchi'')
|'''[[Masai jirafa]]''' (''G. tippelskirchi''),<ref>Matschie 1898 Giraffa tippelskirchi. Lake Eyasi, NW
Tanzania.
</ref> edo '''[[Kilimanjaro]] jirafa''' || '''[[Masai jirafa]]''' (''G. c. tippelskirchi'') Kenyako hegoaldean eta erdialdean eta [[Tanzania]]n aurki daiteke.<ref name=":3" /> Izar itxura duten orban oso irregularrak eta bereziak dituzte, apatxetaino hedatzen direnak. Arrek kaskezurraren erdiko gandorra izan ohi dute<ref name=Seymour/>{{rp|54}}<ref name=estes/> 32.550 inguru daudela pentsatzen da basatian,<ref name=":3" /> eta beste 100 inguru zoologikoetan.<ref name=ISIS/>
||[[Fitxategi:GiraffaCamelopardalisTippelskirchi-Masaai-Mara.JPG|150px]]
|-
|'''[[Rhodesiako jirafa]]''' ("''G. thornicrofti''", [[Harry Scott Thornicroft]]en omenez),<ref name="MacDonald">{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of mammals|argitaletxea=Barnes & Noble Books|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/48048972|isbn=0-7607-1969-1|pmc=48048972|sartze-data=2021-01-03}}</ref> edo '''Luangwa jirafa''' || [[Rhodesiako jirafa]] ''(G. c. thornicrofti)'' [[Luangwa ibaia]]n baino ez da bizi, [[Zambia]]ko ekialdean.<ref name=":3" /> Orbanek nolabaiteko izar-itxura dute, baina ez dira, normalean, hanketatik hedatzen. Ez dute izaten kaskezurrean erdiko gandorrik.<ref name=Seymour/> Gehienez ere 500 alde daude basati,<ref name=":3" /> eta bat ere ez zoologikoetan.<ref name=ISIS/>
||[[Fitxategi:Giraffe Walking Square, flip.jpg|150px]]
|}
== Itxura eta anatomia ==
Jirafak 4,3 eta 5,7 m artean neurtzen dituzte, eta [[dimorfismo sexual|arrak emeak baino altuagoak]] dira. Erregistratutako arrik altuena 5,88 m da eta erregistratutako emerik garaiena 5,17 m da. Batez besteko pisua 1.192 kg da ar heldu batentzat, eta 828 kg eme heldu batentzat. Gehienezko pisua 1.930 kg eta 1.180 kg da, hurrenez hurren, ar eta emeentzat. [[Lepo]] eta hanka luzeak izan arren, jirafaren gorputza nahiko laburra da. Buruaren bi aldeetan, jirafaren begi handi eta puztuek ikuspen biribila ematen diote bere altuera handitik. Koloretan ikusten dute jirafek eta entzumen eta usaimen sentsazioak ere zorrotzak dira. [[Sudurzulo]]ak itxi ditzake [[harea-ekaitz]]en eta [[inurri]]en aurka babesteko.
Jirafaren [[mingain]]a [[oratzaile]]a da eta 45 cm luze da. More-beltza da, eguzkiaren erreduraren aurka babesteko agian, eta balio du hostotza hartzeko, baita animaliaren [[sudur]]ra haztatzeko eta garbitzeko ere. Jirafaren goiko ezpaina ere oratzailea da, baliagarria hostoak jaten ari denean, eta arantzetatik babesteko ilez estalia da. Mihia eta ahoaren barrunbea [[dastamen-papila]]z estalita daude.
Berokiak xukadera edo adabaki ilunak ditu (laranja, gaztaina, marroia edo ia beltza kolorez), ile argiz bereiziak (normalean zuria edo krema kolorez). Jirafa arrak ilunago bihurtzen dira adinean. Berokiaren patroiak kamuflaje gisa balio duela esan izan da basa baserriko argi eta itzalezko patroietan. Zuhaitzen eta zuhaixken artean daudenean, nekez ikusten dira metro batzuetako distantziara ere. Hala ere, jirafa helduak hurbiltzen ari den harrapari baten ikuspegirik onena lortzera doaz, beren tamaina eta defendatzeko gaitasuna kontuan hartuz, kamuflajea baino gehiago, eta hori inportanteagoa izan daiteke zekorrentzat. Jirafa bakoitzak berokiaren eredu bakarra du. Txahal jirafak amaren ezaugarri batzuk heredatzen ditu, eta aldakuntzak ezaugarri batzuetan neonaziaren biziraupenarekin erlazionatzen dira. Hodien azpiko azalak termoregazioetarako balio dezake, odolontzi konplexuen sistemak eta izerdidun guruin handiak baitira.
Jirafaren azala grisa edo marroia da. Bere lodierak uzten dio animaliari sasi arantzatsuak zeharkatzen, inork puntuatu gabe. Larruak defentsa kimikorako balio dezake, bere bizkarroiek animaliari usain berezia ematen dioten bezala. Gutxienez 11 aromatiko kimiko nagusi daude larruan, nahiz eta indola eta 3 metilindola usain gehienaren erantzule izan. Arrek emeek baino usain gogorragoa dutenez, usainak funtzio sexuala ere izan dezake. Animaliaren lepoan ile motz eta tente bat dago. Metal bakarreko buztana ile xerlo ilun eta luze batean amaitzen da eta intsektuen aurkako defentsa gisa erabiltzen da.
== Hedapena eta habitat ==
Jirafak [[Txad]]etik [[Hegoafrika]]raino hedaturik daude. [[Sabana|Sabanetan]], belardietan edo baso irekietan bizi daitezke. Janaria urria denean, baso itxiagoetan sar daitezke. [[Akazia]]dun basoak atsegin dituzte. Ur-kantitate handiak edaten dituzte eskura dutenean eta, horri esker, denbora luzez bizi daitezke eskualde lehorretan.
== Elikadura ==
Jirafak belarjaleak dira baina sarraskiak eta hezurrak miazkatzen ere ikusi izan dira. ''Acacia'', ''Commiphora'' eta ''Terminalia'' generoetako zuhaitzen adaxkak eta hostoak jaten ditu, proteina eta kaltzioz beteriko zuhaitzak direlako, ezinbesteko bi osagai beraien hazkuntzarako.
== Harrapari naturalak ==
Jirafa helduak [[lehoi]] taldeen hatzaparretan jaus daitezke: jirafak ehizatzen trebatzen diren lehoi-taldeak daude; izan ere, haien elikaduraren zati esanguratsua dira. Lehoiak dira jirafa helduak ehiza ditzaketen harrapari bakarrak; hala eta guztiz ere, ez da lan samurra: horren saiakeran lehoi batzuk hil izan dira.
Jirafa kumeak eta gaztetxoak berriz, [[hiena pikart|hienek]], [[afrikar lehoinabar|lehoinabarrek]] eta [[Lycaon pictus|afrikar basatxakurrek]] ere ehiza ditzakete.
Agian, ura edatera hurbiltzen direnean, [[krokodilo]]en erasoengatik ere jaus daitezke.
== Ugalketa ==
Ugalketa poligamoa da, arrak eme emankorrekin ugaltzen dira. Arrek eme heldu gazteak nahiago dute ugaltzeko, eta normalean gaztetxoegiak eta heldu zaharrak baztertzen dituzte. Emankorrak diren edo ez jakiteko, euren txiza usaintzen dute eta ugaltzea erabaki dutenean, ar menderatzailea da aurrera pausoa ematen duena, mendeko aurrak emearengandik urrun mantenduta.
Ernaldia 400-460 egunez luzatzen da eta emeak kume bat izan ohi du; gutxitan bikiak erditu ditzake.
Aipagarria da jaio berri den jirafa kume batek 1,8 metroko garaiera izatea, baita jaio eta ordu gutxira korrika egiteko prest egotea ere; beraz, oso azkar hazten diren animaliak dira, ustez, harrapariak errazago saihesteko.
== Arren arteko borroka ==
Arrak, zeintzuk diren mendekoak eta zeintzuk menderatzaileak erabakitzeko, lepoak eta buruak bata bestearen kontra astinduz borrokatzen dira: lepoa albo batetik bestera mugituz, indarra ematen diote azken lepokadari. Mugimendu ikusgarri eta arriskutsu hori "necking" izenaz ezagutzen da. Normalean, borroka horiek zauritu larririk gabe suertatzen dira, baina larri eta hilik atera diren arrak ezagutzen dira, bai burezurra, bai barailezurra eta bai bizkarezurra apurtuta.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Giraffidae]]
[[Kategoria:Afrikako fauna]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]]
b83hvfjngxffi473ahn7vw3zcgk05f7
Foederati
0
95196
9993973
9201675
2024-12-08T21:25:53Z
Xirkan
12788
/* Erromatar Inperioa */
9993973
wikitext
text/x-wiki
{{letra etzanetako izenburua}}
'''''Foederatus''''' hitz [[latin]]darrarekin (plurala '''''foederati'''''). [[Erromatar Errepublika]]ko lehen garaietan, hitzarmen bat sinatua zuen [[tribu]] orori deitzen zitzaion, [[erromatar kolonia]] ez izan arren eta [[erromatar hiritar]]tasuna (''[[civitas]]'') ez jaso arren, hitzarmen horren bidez beragandik, arazoak egonez gero, soldadu armada bat emango zuela espero zenean. ''Latini'' edo latindarrak, erromatarren odoleko aliatutzat hartzen ziren, baina, gainontzekoak, federatuak edo ''socii'' ziren.
''Foedus'' hitz latindarretik dator, [[Erroma]] eta beste nazio baten arteko betirako elkarlaguntza hitzarmen solemne eta lotesle bat izendatzen duena. Aldi berean, hitza, egungo latindar hizkuntzetara pasa da, [[federalismo|federazio]] eta honekin lotutako hitzetan, [[federalismo]] kasu.
== Antzinako Erroma ==
[[Erromatar Errepublika]]n, hitzarmen hauen ondoriozko obligazioek sortutako desadostasunak, zegozkien hiritartasun onurarik gabe, erromatarren arteko [[Gizarte Gerra]] batetara eraman zuten, gertuko aliatu gutxirekin, eta hauek, konbentzimendua galdutako ''socii''ak.
[[K. a. 90]]eko lege batek, ''Lex Julia''k, baldintzak onartzen zituzten estatu federatuei hiritartasuna eskaini zien. Hiri guztiak ([[Heraklea Lukaniakoa]] eta [[Napoli]] adibidez) ez zeuden Erromatar estatura hiritar bezala sartzeko prest. [[Italiar penintsula]]tik haratago ere baziren foederati batzuk, horien artean [[Gades]] (gaur egungo [[Cádiz|Cadiz]]), Ebusus ([[Eivissa uhartea]]) eta [[Massalia]] ([[Marseilla|Marsella]]).
== Erromatar Inperioa ==
[[Fitxategi:Evariste-Vital Luminais - Goths traversant une rivière.jpg|eskuinera|thumb|250px|[[Bisigodo|Bisigodoak]] Erromako federatuak izan ziren.]]
Geroago, [[Erromatar Inperioa]]ren unerik gailenean, [[III. mendea|III. mendetik]] aurrera, ''foederati'' hitza, tribu [[barbaro]]ei diru-laguntza emateko erromatar ohituragatik hedatu zen, tribu horien artean [[frankoak]], [[Bandalo|vandaloak]], [[alano]]ak, eta, ezagunenak zirenak, [[bisigodo]]ak zeudelarik, [[Antzinako Erromako armada|erromatar armadan]] borrokatzeko soldaduak ematearen truke. Honela, adibidez, [[Alariko I.a]]k, bere karrera, godoen ''foederati'' talde baten buru bezala hasi zuen.
Hasiera batean, erromatar diru-laguntza, [[diru]] edo elikagai bezala ematen zen, baina, [[Zerga|zergen]] bidez lortutako diru sarrerak, [[IV. mendea]]n eta [[V. mendea]]n jaitsi zirenean, [[Germaniar herriak|germaniar]] herrietako ''foederati''ak, tokiko lur eremuetan ezarriak izan ziren, erromatar lurraldean ezartzearen baliokide izan zena. Denborarekin, urruneko mugako probintzietan, [[erromatar villa|villae]] zabaletan eta ia kanpotik ezer behar ez zutenetan bizi ziren lur jabe handiek, gobernuaren boterearekiko euren leialtasuna, haustear ikusi zuten egoera hauetan. Orduan, leialtasunak zatitzen hasi zirenean eta tokikoago bihurtzen, Inperioa, geroz eta txikiagoak ziren lurraldeetan zatitzen hasi zen.
[[376]]an, bisgodoek, [[Valente]] enperadoreari, [[Danubio]]ren hegoaldeko zatian ezarri ahal izatea eskatu zioten, eta Inperioan onartuak izan ziren ''foederati'' bezala. Bi urte geroago, bisigodoak matxinatu egin ziren eta erromatarrak garaitu zituzten [[Adrianopoliseko gudua]]n. Eskulan galera handiak, Inperioa, foederatietaz geroz eta gehiago fidatzera behartu zuen.
[[V. mendea|V. menderako]] erromatar armada ia soilik ''foederati''ez osatua zegoen. [[451]]n, [[Atila]] hunoa, soilik ''foederati''en laguntzarekin garaitu ahal izan zen, horien artean bisigodoak eta alanoak zeudelarik. ''Foederati''ek, azken sastakada eman zioten desagertzen ari zen [[Erromatar Inperioa]]rik [[476]]an, [[Odoakro]]k, azken enperadore izan zen [[Romulo Augustulo]] tronutik kendu zuenean.
[[Kategoria:Antzinako Erroma]]
[[Kategoria:Latinezko hitzak eta esaldiak]]
[[Kategoria:Antzinako Erromako nazioarteko harremanak]]
oc1db0pjaggiz9vcybr3euvxp6chehn
Striptease
0
104865
9994099
7221981
2024-12-09T03:31:18Z
Treuiller
59723
9994099
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:ErosPyramide20091024 149.jpg|thumb|270x270px|'''Striptease''' dantzaria]]
'''Striptease'''a dantza [[erotismo|erotiko]] eta [[dantza exotiko|exotikoa]] da; hor, dantzaria era seduktore eta [[sexu ugalketa|sexualki]] iradokitzailean guztiz edo partzialki biluzten joaten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hiztegi entziklopedikoa|argitaletxea=Elkar|data=[2003]|url=https://www.worldcat.org/oclc/433518600|isbn=8497830245|pmc=433518600}} '''(Strip-tease)'''</ref>. Dantzariari ''stripper'' deritzo. Oro har, [[kabaret]]etan eta gaueko [[klub]]etan dantzatzen da: arropa motel kenduz joaten dira, ikuslearen grina ahalik eta gehiago mantendu eta konplizitate handiagoa lortzeko haiekin. Era berean, ikuskizuna ahalik eta gehien luzatu ohi dute, eta hori dela eta, normalean biluzik dantzaren azken momentuan bakarrik geratzen dira. Modu horretan, sentsualitatea amaiera arte mantentzea lortzen dute.
Ikuskizun horren elementurik garrantzitsuenak dantzarien fisikoa eta dantza egiteko duten gaitasuna izan ohi da: dantzok musika eta argi jokoen bidez lagundurik egiten dira beti. Elementu horiek ezinbestekoak dira espektakulu hori egiteaan, dantzak erakargarriagoak bilakatzen baitira.
Stripteasea hainbat kulturatako parte da, antzinako [[Babiloniar Inperioa|Babilonia]] eta [[Antzinako Egipto|Egiptotik]] gaur egun arte.
== Historia ==
Dantza egiteko modu horren inguruan dagoen lehen aztarna [[Sumer]]koa da, baina [[Antzinako Grezia]]ren inguruan ditugu erreferentzia gehienak daude, idatzi eta ontzietako grabatuen bitartez.
== Striptease dantzari ospetsuak ==
* [[Mata Hari]] ([[1876]]-[[1917]]): espioitzagatik exekutatua.
* [[Dita Von Teese]] ([[1972]]): dantzaria, aktorea eta modeloa.
== Striptease terapeutikoa ==
Biluztearen esperientzia alde [[Terapia|terapeutikotik]] landu izan da, eta Euskal Herrian ere egin izan dira ikastaroak eta badaude terapeutak<ref>{{Erreferentzia|izena=UEU|abizena=|urtea=|izenburua=Gizakom: UEU Eibarren|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=2005-05-30|url=http://gizakom.blogspot.com/2005/05/ueu-eibarren.html|aldizkaria=Gizakom|sartze-data=2018-06-06}}</ref>. Terapia horrek ez du helburu bakarra izaten, pertsona bakoitzak jartzen baitizkio helburuak. Hala, striptease terapeutikora gerturatzen diren guztiek beren helburuak dituzte: biluztearen lotsa lantzea, jendaurrean sentsualki dantzatzeko beldurra uxatzea, gorputza ferekatzeko zenbait teknika ikastea<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Striptease teraupetikoa|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/striptease-teraupetikoa|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2018-06-06}}</ref>. [[Fisioterapia]]rekin lotzen da batzuetan striptease terapia<ref>{{Cite news|url=http://www.ikasbil.eus/web/ikasbil/dokutekako-fitxa?p_p_id=56_INSTANCE_fLB1&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&groupId=10138&articleId=239854|abizena=Aldasoro|izena=Iratxe|izenburua=Striptease terapeutikoa|data=2005-07-18|egunkaria=Euskadi Irratia|formatoa=|hizkuntza=eu|sartze-data=2018-06-06}}</ref>, eta beste batzuetan [[terapia gestaltiko]]ekin (hala nola [[barreterapia]], adibidez)<ref name=":0" />, ikuspegi humanistago batekin, pertsonalitatearen lantzearekin.
Striptease ikastaro batean, sentsualitatea pizteko hainbat trikimailu erakusten dira. Gorputza orokortasunean lantzeaz gain (hainbat ibilera onartzea, horien edertasuna mirestea, gorputzaren mugimendu-gaitasunak, eta abar), gorputz atal zehatz batzuk aktibatzeko ariketak lantzen dira<ref name=":0" />. Hala nola:
* [[Gerri]]a edo [[pelbis]]aren gunea. Energia sexuala biltzen den lekua da gune hori, eta, egia esan, euskal kulturako harreman eta dantzak zorrotzak eta zuzenak izateak, ez du gerriaren mugimenduan gehiegi laguntzen. Hori dela eta, arreta berezia eskaintzen zaio gerrialdeari, zenbait ariketaren bitartez mokorra askatu eta ibilbide libreak egin ditzan laguntzeko.
* Beso eta eskuak: Mugimendu leunen eta bortitzen kontrasteek striptease bizi baterako aukera ematen dute: gorputza laztantzeko edo ferekatzeko, mugimendu leunen erabilera goxoa; arropa kentzeko edo musika-erritmoak markatzeko, mugimendu bortitzen zipristinak.
* Gorputza etzanda: Sugearen gisara, lurrean etzanda, gorputzarekin lurra laztanduz, edo, katu mimoso eta txeratsuen modura, lau hankatan ondokoa gorputzarekin igurtziz. Lurrak ematen dituen aukerak aprobetxa ditzakegu, lurrak gorputza laztantzeko, edo gorputzak lurra sentitzeko duen ahalmena erabiliz.
* Hankekin jolasean: Hankek ere sentsualitatea dute. Etzanda egotean, hankak gorputz-enborraren pisutik aske geratzen direnez, aukera ona izan daiteke hankak airean jarri, eta horiekin jolasteko: ukituz, tolestuz, zabalduz...
* Makurtzea eta zutitzea: Zutik edo etzanda egiten diren mugimenduak sentsualak dira, baina mugimendu batetik bestera pasatzeko erabiltako tarteak ere erotiko bilaka daitezke. Hori errazten duten trikimailu txiki batzuk ere ikas daitezke: poliki-poliki mugimendu sentsualez jaisten joan, eta, lehenengo, hanka bat tolestu; azkenik, ondoren, norberari bururatuko zaiona.
== Ikus, gainera ==
[[Fitxategi:MrLothar.jpg|thumb|[[Mr Lothar]] dantzari [[finlandia]]rra]]
* [[Burlesque]]
* [[Burlesque Hall of Fame]]
* [[Dantza erotiko]]ak
** [[Bubble dance]]
** [[Dance of the seven veils]]
** [[Fan dance]]
** [[Go-Go dancing]]
** [[Gown-and-glove dance]]
** [[Lap dance]]
** [[Pole dance]]
** [[Table dance]]
* [[Kabaret]]
* [[Nudismo]]
* [[Strip club]]
== Erreferentziak ==
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Erotic dance]]
[[Kategoria:Dantzak]]
[[Kategoria:Ikuskizunak]]
[[Kategoria:Giza sexualitatea]]
[[Kategoria:Ingelesezko hitzak eta esaldiak]]
[[Kategoria:Psikoterapia]]
olv49qq0xue7onlokbavkzgur0ovd6g
Lau koloreen teorema
0
116260
9993506
9992297
2024-12-08T12:28:36Z
Barru25
166769
/* Frogapenaren ideiak[5] */
9993506
wikitext
text/x-wiki
[[Kategoria:Grafo teoria]]
[[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]]
[[Grafo teoria|Grafo teorian]], '''lau koloreen teorema''' [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:
{{definizio|Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak dituen (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke), mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.}}
Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref>
Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau kolorerekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen.
Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Urteetan zehar aierua frogatzeko hainbat saiakera egin ziren, 1976. urtean Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek frogatu zuten arte ordenagailu baten laguntzaz. Froga aurkitzeko bide horretan, zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. Eta oraindik ez da ordenagailurik gabeko frogarik aurkitu.
== Teoremaren adierazpen zehatza ==
Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte.
[[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako mapak (Alaska kontuan harturik) eremu ez jarraitu baten adibide argia eskaintzen du.]]
Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center">
Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg
</gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu.
[[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]
Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau [[grafo dual]] bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema grafo koloreztatze problema bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du:
'''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo.
== Historia ==
Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, hain zuzen, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen. Hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aierua frogatu.
1879. urtean, [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena bazeukala publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu; baina mapen koloreztatzearen lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekeela frogatu.
1976an, azkenean, lau koloreen aierua frogatzea lortu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]]. Kontua da ordenagailua erabili zutela horretarako. Ondorioz, horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
=== Frogapen eztabaidatua ===
Arestian esan bezala, lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Izan ere, eskuz egitea ezinezkotzat jotzen da. Alabaina, matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita.
=== Sinplifikazioa eta egiaztapena ===
Teorema frogatu zutenetik, froga laburragoak eman izan dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|ordena]] karratura murriztu zuten: 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen.
Frogarekin aurrerapausoak egon badira ere, gaur egun, oraindik ez da lortu froga ordenagailuaren laguntzarik gabe egitea.
== Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ==
Jarraian lau koloreen teoremaren frogapenaren ideia orokor bat erakutsiko da. Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko.
Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo lau eskualde) baino gutxiago baditu, argi dago lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daitekeela.
Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat izango du gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri.
Orain, A erpina kontuan hartu gabe, gure mapa koloreztatuko dugu indukzioa erabilita. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin.
Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko, soberan daukagun bat erabil dezakegu A-rentzako.
[[Fitxategi:1bdkbvksbvsk.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan hiru kolore erabili dira: berdea, mostaza eta arrosa. Ondorioz, A soberan dagoen kolorearekin koloreztatu da, urdinarekin, hain zuzen ere.]]
Bestela, lau koloreak erabili baditugu, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz.
[[Fitxategi:2chgchchjch.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan lau koloreak erabili dira: arrosa, berdea, mostaza eta urdina.]]
Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak.
Momentuz demagun laurekin duela muga, hau da, A erpinaren gradua lau dela. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte.
[[Fitxategi:3ritroiutetu.png|erdian|thumb|Erpinak zenbakituta.]]
Hartu gure grafoa eta geratu arrosez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun arrosez koloreztatua dagoen “1” erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen “3” erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean arrosa-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta, “1” nodotik “3” nodora joateko gai bagara. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin:
1. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. "1”-etik abiatzen diren arrosa-mostaza bide guztietako nodo guztien koloreak truka ditzakegu (arrosak mostazaz eta alderantziz); eta arrosa libratu. Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena.
[[Fitxategi:4bcbvcnvbncv.png|erdian|thumb|“1” erpinaren kolorea aldatu dugunez (arrosa → mostaza), kolore arrosa libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
<gallery mode="nolines">
</gallery>2. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea baldin badago'''. Hurrengo irudian gorriz ageri den bezalako bidea izango da. Kasu honetan, lehen bezala arrosa eta mostaza koloreak trukatzen baditugu ohartu ez dela kolorerik libratzen, "1" eta "3" erpinen koloreak trukatzea ez baitugu lortuko. Beste era batera egingo dugu.
[[Fitxategi:Laukoloreenteoremafrogapena.png|erdian|thumb|"1" eta "3" erpinen koloreak trukatu ditugu (arrosa <--> Mostaza), beraz, ez dugu kolorerik libratu. A-ren ingurunean lau kolore ditugu hasieran bezala.]]
Aipatutakoa egin beharrean, beste erpinak hartuko ditugu kontuan; hau da, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2”-tik “4” nodora; eta “2”-tik hasten diren berde-urdin bideetako nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu.
[[Fitxategi:5klkjljlkh.png|erdian|thumb|“2” erpinaren kolorea aldatu dugunez (berdea → urdina), kolore berdea libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
A nodoa bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu:
Errepikatuta eta segidan dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat.
[[Fitxategi:6xccxbfd.png|erdian|thumb|Mostaza kolorea errepikatuta dago jarraian, “3” eta “4” erpinetan.]]
Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago hasieran aipatutako Kemperen akatsa. Kempek teknika berdina erabiltzen du, baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira.
[[Fitxategi:7dgdfgdsgfg.png|erdian|thumb|Arrosa kolorea errepikatuta dago “1” eta “3” erpinetan, baina tartean beste kolore bat ageri da, berdea “2” erpinean.]]
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Grafo teoria]]
itl2eebcmagi4vdgzf0639ve41itgno
9993510
9993506
2024-12-08T12:34:32Z
Barru25
166769
9993510
wikitext
text/x-wiki
[[Kategoria:Grafo teoria]]
[[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]]
[[Grafo teoria|Grafo teorian]], '''lau koloreen teorema''' [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:
{{definizio|Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak dituen (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke), mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.}}
Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref>
Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau kolorerekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen.
Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Urteetan zehar aierua frogatzeko hainbat saiakera egin ziren, 1976. urtean Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek frogatu zuten arte ordenagailu baten laguntzaz. Froga aurkitzeko bide horretan, zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. Eta oraindik ez da ordenagailurik gabeko frogarik aurkitu.
== Teoremaren adierazpen zehatza ==
Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte.
[[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako mapak (Alaska kontuan harturik) eremu ez jarraitu baten adibide argia eskaintzen du.]]
Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center">
Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg
</gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu.
[[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]
Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau [[grafo dual]] bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema grafo koloreztatze problema bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du:
'''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo.
== Historia ==
Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, hain zuzen, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen. Hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aierua frogatu.
1879. urtean, [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena bazeukala publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu; baina mapen koloreztatzearen lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekeela frogatu.
1976an, azkenean, lau koloreen aierua frogatzea lortu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]]. Kontua da ordenagailua erabili zutela horretarako. Ondorioz, horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
=== Frogapen eztabaidatua ===
Arestian esan bezala, lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Izan ere, eskuz egitea ezinezkotzat jotzen da. Alabaina, matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita.
=== Sinplifikazioa eta egiaztapena ===
Teorema frogatu zutenetik, froga laburragoak eman izan dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|ordena]] karratura murriztu zuten: 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen.
Frogarekin aurrerapausoak egon badira ere, gaur egun, oraindik ez da lortu froga ordenagailuaren laguntzarik gabe egitea.
== Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ==
Jarraian lau koloreen teoremaren frogapenaren ideia orokor bat erakutsiko da. Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko.
Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo lau eskualde) baino gutxiago baditu, argi dago lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daitekeela.
Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat izango du gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri.
Orain, A erpina kontuan hartu gabe, gure mapa koloreztatuko dugu indukzioa erabilita. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin.
Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko, soberan daukagun bat erabil dezakegu A-rentzako.
[[Fitxategi:1bdkbvksbvsk.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan hiru kolore erabili dira: berdea, mostaza eta arrosa. Ondorioz, A soberan dagoen kolorearekin koloreztatu da, urdinarekin, hain zuzen ere.]]
Bestela, lau koloreak erabili baditugu, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz.
[[Fitxategi:2chgchchjch.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan lau koloreak erabili dira: arrosa, berdea, mostaza eta urdina.]]
Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak.
Momentuz demagun laurekin duela muga, hau da, A erpinaren gradua lau dela. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte.
[[Fitxategi:3ritroiutetu.png|erdian|thumb|Erpinak zenbakituta.]]
Hartu gure grafoa eta geratu arrosez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun arrosez koloreztatua dagoen “1” erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen “3” erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean arrosa-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta, “1” nodotik “3” nodora joateko gai bagara. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin:
1. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. "1”-etik abiatzen diren arrosa-mostaza bide guztietako nodo guztien koloreak truka ditzakegu (arrosak mostazaz eta alderantziz); eta arrosa libratu. Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena.
[[Fitxategi:4bcbvcnvbncv.png|erdian|thumb|“1” erpinaren kolorea aldatu dugunez (arrosa → mostaza), kolore arrosa libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
<gallery mode="nolines">
</gallery>2. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea baldin badago'''. Hurrengo irudian gorriz ageri den bezalako bidea izango da. Kasu honetan, lehen bezala arrosa eta mostaza koloreak trukatzen baditugu ohartu ez dela kolorerik libratzen, "1" eta "3" erpinen koloreak trukatzea ez baitugu lortuko. Beste era batera egingo dugu.
[[Fitxategi:Laukoloreenteoremafrogapena.png|erdian|thumb|"1" eta "3" erpinen koloreak trukatu ditugu (arrosa ↔ mostaza), beraz, ez dugu kolorerik libratu. A-ren ingurunean lau kolore ditugu hasieran bezala.]]
Aipatutakoa egin beharrean, beste erpinak hartuko ditugu kontuan; hau da, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2”-tik “4” nodora; eta “2”-tik hasten diren berde-urdin bideetako nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu.
[[Fitxategi:5klkjljlkh.png|erdian|thumb|“2” erpinaren kolorea aldatu dugunez (berdea → urdina), kolore berdea libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
A nodoa bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu:
Errepikatuta eta segidan dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat.
[[Fitxategi:6xccxbfd.png|erdian|thumb|Mostaza kolorea errepikatuta dago jarraian, “3” eta “4” erpinetan.]]
Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago hasieran aipatutako Kemperen akatsa. Kempek teknika berdina erabiltzen du, baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira.
[[Fitxategi:7dgdfgdsgfg.png|erdian|thumb|Arrosa kolorea errepikatuta dago “1” eta “3” erpinetan, baina tartean beste kolore bat ageri da, berdea “2” erpinean.]]
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Grafo teoria]]
ak61xmfkcj3s47mqdql19wdcx0duj47
9993598
9993510
2024-12-08T15:59:14Z
Modern primat
141827
([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:7dgdfgdsgfg.png]] → [[File:Four color theorem.png]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]
9993598
wikitext
text/x-wiki
[[Kategoria:Grafo teoria]]
[[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]]
[[Grafo teoria|Grafo teorian]], '''lau koloreen teorema''' [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:
{{definizio|Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak dituen (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke), mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.}}
Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref>
Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau kolorerekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen.
Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Urteetan zehar aierua frogatzeko hainbat saiakera egin ziren, 1976. urtean Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek frogatu zuten arte ordenagailu baten laguntzaz. Froga aurkitzeko bide horretan, zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. Eta oraindik ez da ordenagailurik gabeko frogarik aurkitu.
== Teoremaren adierazpen zehatza ==
Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte.
[[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako mapak (Alaska kontuan harturik) eremu ez jarraitu baten adibide argia eskaintzen du.]]
Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center">
Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg
</gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu.
[[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]
Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau [[grafo dual]] bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema grafo koloreztatze problema bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du:
'''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo.
== Historia ==
Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, hain zuzen, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen. Hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aierua frogatu.
1879. urtean, [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena bazeukala publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu; baina mapen koloreztatzearen lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekeela frogatu.
1976an, azkenean, lau koloreen aierua frogatzea lortu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]]. Kontua da ordenagailua erabili zutela horretarako. Ondorioz, horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
=== Frogapen eztabaidatua ===
Arestian esan bezala, lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Izan ere, eskuz egitea ezinezkotzat jotzen da. Alabaina, matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita.
=== Sinplifikazioa eta egiaztapena ===
Teorema frogatu zutenetik, froga laburragoak eman izan dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|ordena]] karratura murriztu zuten: 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen.
Frogarekin aurrerapausoak egon badira ere, gaur egun, oraindik ez da lortu froga ordenagailuaren laguntzarik gabe egitea.
== Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ==
Jarraian lau koloreen teoremaren frogapenaren ideia orokor bat erakutsiko da. Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko.
Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo lau eskualde) baino gutxiago baditu, argi dago lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daitekeela.
Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat izango du gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri.
Orain, A erpina kontuan hartu gabe, gure mapa koloreztatuko dugu indukzioa erabilita. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin.
Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko, soberan daukagun bat erabil dezakegu A-rentzako.
[[Fitxategi:1bdkbvksbvsk.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan hiru kolore erabili dira: berdea, mostaza eta arrosa. Ondorioz, A soberan dagoen kolorearekin koloreztatu da, urdinarekin, hain zuzen ere.]]
Bestela, lau koloreak erabili baditugu, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz.
[[Fitxategi:2chgchchjch.png|erdian|thumb|A-ren alboko erpinetan lau koloreak erabili dira: arrosa, berdea, mostaza eta urdina.]]
Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak.
Momentuz demagun laurekin duela muga, hau da, A erpinaren gradua lau dela. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte.
[[Fitxategi:3ritroiutetu.png|erdian|thumb|Erpinak zenbakituta.]]
Hartu gure grafoa eta geratu arrosez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun arrosez koloreztatua dagoen “1” erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen “3” erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean arrosa-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta, “1” nodotik “3” nodora joateko gai bagara. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin:
1. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. "1”-etik abiatzen diren arrosa-mostaza bide guztietako nodo guztien koloreak truka ditzakegu (arrosak mostazaz eta alderantziz); eta arrosa libratu. Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena.
[[Fitxategi:4bcbvcnvbncv.png|erdian|thumb|“1” erpinaren kolorea aldatu dugunez (arrosa → mostaza), kolore arrosa libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
<gallery mode="nolines">
</gallery>2. '''“1” nodotik “3” nodora arrosa-mostaza Kemperen bidea baldin badago'''. Hurrengo irudian gorriz ageri den bezalako bidea izango da. Kasu honetan, lehen bezala arrosa eta mostaza koloreak trukatzen baditugu ohartu ez dela kolorerik libratzen, "1" eta "3" erpinen koloreak trukatzea ez baitugu lortuko. Beste era batera egingo dugu.
[[Fitxategi:Laukoloreenteoremafrogapena.png|erdian|thumb|"1" eta "3" erpinen koloreak trukatu ditugu (arrosa ↔ mostaza), beraz, ez dugu kolorerik libratu. A-ren ingurunean lau kolore ditugu hasieran bezala.]]
Aipatutakoa egin beharrean, beste erpinak hartuko ditugu kontuan; hau da, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2”-tik “4” nodora; eta “2”-tik hasten diren berde-urdin bideetako nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu.
[[Fitxategi:5klkjljlkh.png|erdian|thumb|“2” erpinaren kolorea aldatu dugunez (berdea → urdina), kolore berdea libratu dugu eta A erpinari eslei diezaiokegu.]]
A nodoa bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu:
Errepikatuta eta segidan dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat.
[[Fitxategi:6xccxbfd.png|erdian|thumb|Mostaza kolorea errepikatuta dago jarraian, “3” eta “4” erpinetan.]]
Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago hasieran aipatutako Kemperen akatsa. Kempek teknika berdina erabiltzen du, baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira.
[[Fitxategi:Four color theorem.png|erdian|thumb|Arrosa kolorea errepikatuta dago “1” eta “3” erpinetan, baina tartean beste kolore bat ageri da, berdea “2” erpinean.]]
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Grafo teoria]]
aeivnjeakzjmbxmxe8q0su55jhq2gri
Iturengo arotza
0
116982
9993807
9993199
2024-12-08T17:47:33Z
Ksarasola
1491
/* Bertsioak */ aldaketak Oskarbiren bertsioan.
9993807
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''Iturengo arotza''' euskal abesti herrikoia eta euskaldunon artean ospetsua da. Bere jatorria [[Nafarroa]]ko [[Ituren]] herrian du, [[Malerreka|Malerrekan]]. eta Erramun Joakin izeneko bertako arotz baten "akzioak" kontatzen ditu. [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoan zeharo hedatua dago, gaur egun denon artean ezaguna delarik.
== Bertsioak ==
Euskal musikari ugarik abesti herrikoi honen hainbat eta hainbat bertsio moldatu izan dituzte:
* [[Mikel Laboa|Mikel Laboak]] bere lehenengo diskoan sartu zuen kantu herrikoi hau ([[Mikel Laboa (1969ko diskoa)|Mikel Laboa]], [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]]. [[1969]]),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Laboa|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/mikel-laboa|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref> eta beste hiru diskotan ere geroago: [[Euskal Kanta Berria|Euskal kanta berria]] (Elkar, 1987),<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Laboa|urtea=1987|izenburua=Euskal kanta berria|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/mikel-laboa/euskal-kanta-berria-1|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref> [[Txerokee, Mikel Laboaren Kantak]] (IZ-Seaska-Elkar, 1990) , eta [[60ak + 2]] (Elkar, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Laboa|urtea=2003|izenburua=60ak + 2|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/mikel-laboa/60ak-2|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* [[Oskarbi|Oskarbik]] [[Eskutari (albuma)|Eskutari]] albumean sortu zuen bertsio polifoniko bat 1972an (Herri Gogoa / Edigsa),<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1972|izenburua=Eskutari|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/eskutari|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref> eta 2004an [[Esperantzari leiho bat: antologia 1966-2004]] albumean (Elkar).<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=2004|izenburua=Esperantzari leiho bat: antologia 1966-2004|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/esperantzari-leiho-bat-antologia-1966-2004|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Mikel Laboak grabatu zuen lehenago, baina Oskarbiren bertsioak baditu gutxienez hiru aldaketa: gizona eta emakumearen arteko elkarrizketan ahots biak bereizten dira, trailarai koda gehitzen zioten, eta erritmo azkarragoan kantatzen dute.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref>
* [[Urria]] taldeak [[Argi tirrintan...]] diskoan argitaratu zuen 1978an (Gravure Universelle).<ref>{{Erreferentzia|abizena=URRIA|urtea=1978|izenburua=Argi tirrintan...|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/urria/argi-tirrintan|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* [[Oskorri|Oskorrik]] bertsio herrikoi bat egin zuen [[Oskorri & The Pub Ibiltaria 4]] albumean (Elkar, 2000).<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskorri|urtea=2000|izenburua=Oskorri & The Pub Ibiltaria 4|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskorri/oskorri-the-pub-ibiltaria-4|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
<gallery mode="packed">
Fitxategi:Mikel Laboa GureGipuzkoa 1005807.jpg|[[Mikel Laboa]]
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|[[Oskarbi]]
Fitxategi:Oskorri Bilbao Musika Banda.jpg|[[Oskorri]]
</gallery>
== Hitzak ==
Iturengo arotza, Erramun Joakin,</br>
haserre omen zaude zeren dugun jakin</br>
santurik ez leiteke fiatu zurekin,</br>
San Kristobal urtu ta [[Zintzarri|joareak]] egin.
Arotzak erran dio bere andreari:</br>
-Urtu behar dinagu, ekarran santu hori.</br>
-Gizona, hago isilik! Bekatu duk hori.</br>
-Ez zionagu erranen sekulan inori
Arotzak erran dio bere andreari:</br>
-Begira zaion ongi joare multzoari</br>
soinuan bilatu ta denak zeuden ongi,</br>
salatu ez bagindu koinatak, Joana Mari...
Kobrezko santurikan inon bazarete,</br>
egoten ahal zarete hemendik aparte,</br>
bertzenaz arotz horiek jakiten badute,</br>
joareak eiteko urtuko zaituzte."
Elizako serorak, ermitauak ere,</br>
bakoitza zeun tokitan egon zaitez erne,</br>
bestela arotz horiek jakiten badute,</br>
elizako santuak ihes joanen dire.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.youtube.com/watch?v=lKeHb-VHYO8&feature=related Mikel Laboaren "Iturengo arotza" abestiaren bertsioa entzungai.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal abesti herrikoiak]]
[[Kategoria:Bertsoak]]
[[Kategoria:Iturengo kultura]]
[[Kategoria:Mikel Laboaren abestiak]]
[[Kategoria:Nafarroa Garaiko abestiak]]
[[Kategoria:Umorezko abestiak]]
[[Kategoria:Zortziko txikiak]]
j8mre5kojcpj5ewpnidbrqu21o2bwz9
San Sebastian
0
117079
9993910
8472466
2024-12-08T19:32:48Z
Suna no onna
63274
9993910
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|martiriari|San Sebastian (argipena)}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:San Sebastian El Greco.jpg|thumb|260px|San Sebastian martiria ([[Greco|El Greco]], [[1577-1578]]).]]
'''San Sebastian''' ([[256]]-[[288]]) edo '''Done Sebastian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=125 Araua - Euskaltzaindiaren Arauak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&Itemid=424&lang=eu&arauaId=125|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref> [[santu]] eta [[martiri]] [[kristautasun|kristaua]] zen, [[Diokleziano]] erromatar enperadorearen garaian hil omen zutena, kristauen jazarpen garaian. Ohikoena haren martirioa irudikatzea da, zutabe edo zuhaitz bati lotua eta geziek sastakatua. Geziek sortutako zaurien alegoria [[izurri]] garaietan erabili zen santuaren babesa eskatzeko, bereziki [[Aro Modernoa]]ren hasieran<ref name="monteano">{{Erreferentzia|izena=Peio J.|abizena=Monteano Sorbet|urtea=2020|izenburua=Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723)|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=9788491721826|hizkuntza=es|url=https://www.pamiela.com/index.php/colecciones/castellano/ensayo/ensayo-y-testimonio/un-enemigo-mortal-e-invisible-detail|aldizkaria=|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
[[Donostia]]ko zaindaria da, eta haren jaieguna da hiriko jai nagusietako bat: [[Donostiako Danborrada|San Sebastian eguna]] (Donostiako Danborrada), [[urtarrilaren 20]]an. [[Azpeitia|Azpeitiko]] zaindaria ere bada.
== Bizitza ==
Sebastianen martirioa [[Anbrosio Milangoa]]k garatua zuen lehen aldiz, 118. salmoko sermoian (XX. zenbakia). Anbrosioren arabera, Sebastian [[Milan]]goa zen eta horregatik gurtza zioten bertan [[IV. mendea|IV. mendetik]].
[[V. mendea|V. mendeko]] ''[[Acta Sanctorum]]''aren arabera,<ref>''Acta S. Sebastiani Martyris'', in [[Migne|J.-P. Migne]], ''Patrologiae Cursus Completus Accurante'' (Paris 1845), XVII, 1021-1058.</ref>, Anbrosiorena omen dena, Sebastian [[Galia Transalpinoa|Galia Narbonensis]] probintziakoa zen eta [[Milan]]en ikasi, eta bertan [[Pretoriar Guardia]]ko kapitain bihurtu zen, [[Diokleziano]] eta [[Maximiano]]ren agindupean, kristaua zela jakin gabe.
Sebastianen [[aura]]k emakume baten mututasuna osatu omen zuen, eta mirari honek 78 lagun konbertitu zituen. Sebastianek martirizatuak izan behar zuten bi kristaurekin hitz egin zuen, Marko eta Martzelino izenekoekin, eta fedea gordetzeko adorea eman zien. Marko eta Martzelino anaia bikiak ziren, eta [[diakono]]ak. Familia onekoak ziren, ezkonduak zeuden eta [[Erroma]]n emazte eta seme-alabekin bizi ziren. Anaiek erromatar jainkoen omenez sakrifizioak egiteri uko egin zioten eta horregatik atxilotu zituzten. Trankilino eta Martzia gurasoek espetxean bisitatu zituzten, Kristautasunari uko egin zezaten. Baina azkenean Sebastianek gurasoak konbertitu zituen, eta baita [[San Tiburtzio|Tiburtzio]] ere, Kromazio prefektuaren semea. Nikostrato, beste ofizial bat, eta haren emazte Zoe ere konbertitu zituen. Kromazio ere konbertitu zuenean, espetxeratuak askatu, dimisioa eman eta [[Campania]]ko landa-lurretan erretreta hartu zuen.
Gerora, Mark eta Martzelino ezkutuan ibili ondoren, Kastulok lagunduta, martirizatuak izan ziren, Nikostrato, Zoe eta Tiburtzio bezala.
=== Martiritza ===
Dioklezianok Sebastian gaitzetsi zuen ustezko traizioa zela-eta, eta "zelai batera joateko eta taketa bati lotzeko agindu zion, geziak jaurti ziezaizkioten. Arkulariek geziz sastakatu zuten, [[triku]] bat zirudien arte"<ref>''Legenda Aurea''.</ref>, bertan hil zedin utziz. Kastuloen alarguna, [[Irene Erromakoa]], hurbildu egin zen gorpua hartu eta lurperatzeko, baina oraindik bizirik zegoela ikusi zuen. Berarekin etxera eraman eta zaindu egin zuen, osatu zen arte. Bizilagunek kristaua zelako susmoa zuten. Horietako bat neskato itsu bat zen. Sebastianek ea [[Jainko]]arekin egon nahi zuen galdetu zion eta [[gurutze]]aren keinua egin zion bekokian. Neskatoak "Bai" erantzun zuenean [[ikusmen]]a berreskuratu omen zuen.
Orduan, Sebastian zutitu eta Diokleziano gurutzatu zuenean sutsu mintzatu zitzaion. Enperadoreak hil arteraino kolparazi zuen eta haren gorpua ''[[Cloaca Maxima]]'' estoldetara bota. Baina Sebastian kristau alargun bati agertu zitzaion eta haren gorpu ustelgabea lurpetik atera zezan eskatu, apostoluen ondoan [[katakonba|katakonbetan]] hobiratzeko.
Sebastian geziekin hil zelako ustea zutenez, nahiz eta horrela ez gertatu, eta gero enperadore berak hiltzeraino kolpatua izan zedin agindu zuenez, batzuetan Sebastian bitan martirizatua izan zen santua dela esaten da.
== Elizak Euskal Herrian ==
* [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoko San Sebastian eliza ([[Donostia]])
* [[Azpeitia|Azpeitiko]] Soreasuko San Sebastian parrokia
* [[Garin]]go San Sebastian eliza ([[Beasain]])
* [[Leitzalde (Berastegi)|Leitzaldeko]] San Sebastian baseliza ([[Berastegi]])
* [[Urteta]]ko San Sebastian baseliza ([[Zarautz]])
== LGBT asoziazioa ==
[[Fitxategi:San_Sebastian_El_Greco.jpg|thumb|[[Grekoa]]ren ''San Sebastian'']]
[[Richard A. Kaye]] idazleak babesten du [[LGBT]] asoziazioa bat baduela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Outlooks : Lesbian and Gay Sexualities and Visual Cultures|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2002-09-09|url=https://www.taylorfrancis.com/books/outlooks-peter-horne-reina-lewis/10.4324/9780203432433|isbn=978-0-203-43243-3|doi=10.4324/9780203432433|sartze-data=2021-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrows of desire: How did St Sebastian become an enduring, homo-erotic|hizkuntza=en|data=2011-10-23|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/features/arrows-desire-how-did-st-sebastian-become-enduring-homo-erotic-icon-779388.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2021-01-20}}</ref>:
{{esaera2|Gizon [[gay]] garaikideek berehala ikusi dute Sebastianen desio homosexualen iragarki txundigarri bat (ideal [[homoerotiko]] bat, alegia), eta [[armairuan egotea]]ren torturatuaren erretratu prototipo bat.}}
San Sebastianen irudi erlijioso batzuk LGBT komunitateak bereganatu ditu . Haren itxura fisiko indartsua, [[alkandora]]rik gabekoa, gorputzean barneratzen zitzaizkion gezien sinbolismoa, eta bortxazko minaren aurpegierak artistak mendeetan zehar erakarri ditu. Honela, [[XIX. mende]]ko lehen gay kultu esplizitua dela esaten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=glbtq >> arts >> Subjects of the Visual Arts: St. Sebastian|data=2007-09-01|url=https://web.archive.org/web/20070901002221/http://www.glbtq.com/arts/subjects_st_sebastian.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. [[Innuendo]] erotizatu hauek dira artista asko intrigatu dutenak, bere irudiaren erotikotasuna, eta ez bere santutasuna edo pietatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kittredge|abizena=Cherry|izenburua=Saint Sebastian: History’s first gay icon?|hizkuntza=en-US|data=2020-05-25|url=https://qspirit.net/saint-sebastian-gay-icon/|aldizkaria=Q Spirit|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{Elhuyar-HPS 2012 | data=2012/12/14}}
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
* {{eu}} [https://web.archive.org/web/20050909160345/http://elizagipuzkoa.org/home/index.php?moduleName=Dokumentuak&dokMota=prentsaOharrak&id_albistea=237&hizk=eu San Sebastian martiria: Donostia eta Azpeitian, festaburua], Donostiako elizbarrutiko webgunean.
{{bizialdia|III. mendeko|287ko|Sebastian, San}}
[[Kategoria:Santu kristauak]]
[[Kategoria:Martiri kristauak]]
[[Kategoria:Antzinako Erromako militarrak]]
[[Kategoria:Galiarrak]]
[[Kategoria:Erroman hildakoak]]
f3c7ji3o81mbqxoy1ctv3nvq3slrv63
9993951
9993910
2024-12-08T20:45:40Z
Suna no onna
63274
9993951
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|martiriari|San Sebastian (argipena)}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:San Sebastian El Greco.jpg|thumb|260px|San Sebastian martiria ([[Greco|El Greco]], [[1577-1578]]).]]
'''San Sebastian''' ([[256]]-[[288]]) euskara batuan edo '''Done Sebastian''' euskalki batzuetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=125 Araua - Euskaltzaindiaren Arauak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&Itemid=424&lang=eu&arauaId=125|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, [[santu]] eta [[martiri]] [[kristautasun|kristaua]] zen, [[Diokleziano]] erromatar enperadorearen garaian hil omen zutena, kristauen jazarpen garaian. Ohikoena haren martirioa irudikatzea da, zutabe edo zuhaitz bati lotua eta geziek sastakatua. Geziek sortutako zaurien alegoria [[izurri]] garaietan erabili zen santuaren babesa eskatzeko, bereziki [[Aro Modernoa]]ren hasieran<ref name="monteano">{{Erreferentzia|izena=Peio J.|abizena=Monteano Sorbet|urtea=2020|izenburua=Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723)|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=9788491721826|hizkuntza=es|url=https://www.pamiela.com/index.php/colecciones/castellano/ensayo/ensayo-y-testimonio/un-enemigo-mortal-e-invisible-detail|aldizkaria=|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
[[Donostia]]ko zaindaria da, eta haren jaieguna da hiriko jai nagusietako bat: [[Donostiako Danborrada|San Sebastian eguna]] (Donostiako Danborrada), [[urtarrilaren 20]]an. [[Azpeitia|Azpeitiko]] zaindaria ere bada.
== Bizitza ==
Sebastianen martirioa [[Anbrosio Milangoa]]k garatua zuen lehen aldiz, 118. salmoko sermoian (XX. zenbakia). Anbrosioren arabera, Sebastian [[Milan]]goa zen eta horregatik gurtza zioten bertan [[IV. mendea|IV. mendetik]].
[[V. mendea|V. mendeko]] ''[[Acta Sanctorum]]''aren arabera,<ref>''Acta S. Sebastiani Martyris'', in [[Migne|J.-P. Migne]], ''Patrologiae Cursus Completus Accurante'' (Paris 1845), XVII, 1021-1058.</ref>, Anbrosiorena omen dena, Sebastian [[Galia Transalpinoa|Galia Narbonensis]] probintziakoa zen eta [[Milan]]en ikasi, eta bertan [[Pretoriar Guardia]]ko kapitain bihurtu zen, [[Diokleziano]] eta [[Maximiano]]ren agindupean, kristaua zela jakin gabe.
Sebastianen [[aura]]k emakume baten mututasuna osatu omen zuen, eta mirari honek 78 lagun konbertitu zituen. Sebastianek martirizatuak izan behar zuten bi kristaurekin hitz egin zuen, Marko eta Martzelino izenekoekin, eta fedea gordetzeko adorea eman zien. Marko eta Martzelino anaia bikiak ziren, eta [[diakono]]ak. Familia onekoak ziren, ezkonduak zeuden eta [[Erroma]]n emazte eta seme-alabekin bizi ziren. Anaiek erromatar jainkoen omenez sakrifizioak egiteri uko egin zioten eta horregatik atxilotu zituzten. Trankilino eta Martzia gurasoek espetxean bisitatu zituzten, Kristautasunari uko egin zezaten. Baina azkenean Sebastianek gurasoak konbertitu zituen, eta baita [[San Tiburtzio|Tiburtzio]] ere, Kromazio prefektuaren semea. Nikostrato, beste ofizial bat, eta haren emazte Zoe ere konbertitu zituen. Kromazio ere konbertitu zuenean, espetxeratuak askatu, dimisioa eman eta [[Campania]]ko landa-lurretan erretreta hartu zuen.
Gerora, Mark eta Martzelino ezkutuan ibili ondoren, Kastulok lagunduta, martirizatuak izan ziren, Nikostrato, Zoe eta Tiburtzio bezala.
=== Martiritza ===
Dioklezianok Sebastian gaitzetsi zuen ustezko traizioa zela-eta, eta "zelai batera joateko eta taketa bati lotzeko agindu zion, geziak jaurti ziezazkioten. Arkulariek geziz sastakatu zuten, [[triku]] bat zirudien arte"<ref>''Legenda Aurea''.</ref>, bertan hil zedin utziz. Kastuloen alarguna, [[Irene Erromakoa]], hurbildu egin zen gorpua hartu eta lurperatzeko, baina oraindik bizirik zegoela ikusi zuen. Berarekin etxera eraman eta zaindu egin zuen, osatu zen arte. Bizilagunek kristaua zelako susmoa zuten. Horietako bat neskato itsu bat zen. Sebastianek ea [[Jainko]]arekin egon nahi zuen galdetu zion eta [[gurutze]]aren keinua egin zion bekokian. Neskatoak "Bai" erantzun zuenean [[ikusmen]]a berreskuratu omen zuen.
Orduan, Sebastian zutitu eta Diokleziano gurutzatu zuenean sutsu mintzatu zitzaion. Enperadoreak hil arteraino kolparazi zuen eta haren gorpua ''[[Cloaca Maxima]]'' estoldetara bota. Baina Sebastian kristau alargun bati agertu zitzaion eta haren gorpu ustelgabea lurpetik atera zezan eskatu, apostoluen ondoan [[katakonba|katakonbetan]] hobiratzeko.
Sebastian geziekin hil zelako ustea zutenez, nahiz eta horrela ez gertatu, eta gero enperadore berak hiltzeraino kolpatua izan zedin agindu zuenez, batzuetan Sebastian bitan martirizatua izan zen santua dela esaten da.
== Elizak Euskal Herrian ==
* [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoko San Sebastian eliza ([[Donostia]])
* [[Azpeitia|Azpeitiko]] Soreasuko San Sebastian parrokia
* [[Garin]]go San Sebastian eliza ([[Beasain]])
* [[Leitzalde (Berastegi)|Leitzaldeko]] San Sebastian baseliza ([[Berastegi]])
* [[Urteta]]ko San Sebastian baseliza ([[Zarautz]])
== Artean ==
San Sebastian artista ugarik irudikatu dute artearen historian zehar, [[Kristautasunaren historia|Kristautasunaren]] lehen garaietatik gaur egunera arte. Lehen irudikapenak VII. mende aurrekoak dira, eta lehen mendeetan jantzita eta bizarduna irudikatzen dute, ia gizon zaharra izango balitz bezala. Erdi Aroan, ordea, ohikoa bilakatuko zen ia biluzik dagoen Apolo gaztearen pertsonaia agertuko da.
[[Pizkundea|Pizkundean]] artista asko izan ziren martiria irudikatu zutenak, batez ere bere lehen martirioan, geziak botatzen dizkiotenean, baina [[Santa Irene|Santa Irenek]] edo [[Santa Luzina|Santa Lucinak]] zaindutako santuaren irudikapenak ere agertzen dira, gorputza [[Cloaca Maxima|Cloacla Maximatik]] erreskatatuz. Garai honetan [[Andrea Mantegna|Mantegna]], [[Sandro Botticelli|Boticelli]] edo [[Alonso Berruguete]] nabarmentzen dira.
[[Barrokoa|Barrokoan]], santu martiriaren pintura- eta eskultura-irudikapenak egiten jarraitu zuten, [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]], [[Jusepe de Ribera|Jusepe de Ribera,]] [[Caravaggio]], [[Guido Reni]] edo [[Grekoa]] bezalako artista garrantzitsuekin, besteak beste. Frantziako barrokoak ere [[Georges de La Tour|George de la Tour]] bezalako artisten bitartez irudikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Juan Desiderio|abizena=Afonso Ruiz|urtea=2022 urtarrilak 17|izenburua=Iconografía de San Sebastián en la historia del arte|argitaletxea=Adejeko Udala|hizkuntza=Es|url=https://www.adeje.es/patrimonio/blog/14498-iconografia-de-san-sebastian-e}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=ineditad|izenburua=San Sebastián en la Historia del Arte - Ineditad Gallery|hizkuntza=es|data=2023-10-16|url=https://ineditad.com/san-sebastian-en-la-historia-del-arte|aldizkaria=Ineditad|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=IRVING L
. |abizena=ZUPNICK|urtea=1958|izenburua=SAINT SEBASTIAN IN ART - ProQuest|argitaletxea=Columbia University|hizkuntza=en|url=https://www.proquest.com/openview/91894238c06214e0262a01056dc65d63/1?pq-origsite=gscholar&cbl=18750&diss=y|aldizkaria=www.proquest.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="180">
Fitxategi:Bohumil Kubišta - St Sebastian.jpg|Bohumil Kubišta - Svatý Šebestián (1912)
Fitxategi:Grobet-Ste-Catherine-François-Sébastien.jpg|Santa Katalina, San Sebastian eta San Frantzisko. XV. mendea. Grobet-Labadié museoa.
Fitxategi:Lorenzo costa il vecchio, san sebastiano.jpg|Lorenzo costa Il Vecchio
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano e le pie donne, 02.JPG|Luca Giordanao
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano legato, 1650-53 ca. 02.jpg|Luca Giordano
Fitxategi:Pietro Perugino cat12.jpg|Pietro Perugino (1448–1523)
Fitxategi:Sebastiano Ricci 049b.jpg|Ama Birjina lorian Gabriel goiaingeruarekin, San Eusebiusekin , San Sebastianekin eta [[Roke Montpellierkoa|San Rokerekin]]. Sebastiano Ricci (1659–1734)
Fitxategi:Paolo Veronese 024.jpg|Amabirjina, Jesus haurra eta Sainduak. Paolo Veronese (1528–1588)
Fitxategi:(Venice) Saint Sebastian Tended by the Pious Women by Camillo Berlinghieri - Gallerie Accademia.jpg|San Sebastian bi emekume gupidatsuk zaintzen. Camillo Berlinghieri (–1635)
Fitxategi:San Sebastiano curato da Irene Guercino.jpg|Irene San Sebastian zaintzen. Barbieri Giovan Francesco detto il Guercino, (1619), Pinacoteca Nazionale di Bologna
Fitxategi:Giovanni Bellini - San Giobbe Altarpiece - WGA1704.jpg|San Juanen aldarea. Giovanni Bellini (circa 1430–1516). Gallerie dell'Accademia
Fitxategi:Michelangelo, giudizio universale, dettagli 02 san sebastiano.jpg|Azkenn auzia [[Fresko|freskoaren]] zati bat. (1537 eta 1541 artean) [[Michelangelo|Michelangelo Buonarroti]] [[Kapera Sistinoa|Sixtoen kapera.]] [[Vatikano Hiria|Vaticano Hiria]]
Fitxategi:Andrea Mantegna 088.jpg|Mategnaren San Sebastian. Mategnak 3 San Sebastian egin zituen; hau 1480koa da eta Louvren dago.
</gallery>
== LGBT asoziazioa ==
[[Richard A. Kaye]] idazleak babesten du [[LGBT]] asoziazioa bat baduela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Outlooks : Lesbian and Gay Sexualities and Visual Cultures|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2002-09-09|url=https://www.taylorfrancis.com/books/outlooks-peter-horne-reina-lewis/10.4324/9780203432433|isbn=978-0-203-43243-3|doi=10.4324/9780203432433|sartze-data=2021-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrows of desire: How did St Sebastian become an enduring, homo-erotic|hizkuntza=en|data=2011-10-23|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/features/arrows-desire-how-did-st-sebastian-become-enduring-homo-erotic-icon-779388.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2021-01-20}}</ref>:
{{esaera2|Gizon [[gay]] garaikideek berehala ikusi dute Sebastianen desio homosexualen iragarki txundigarri bat (ideal [[homoerotiko]] bat, alegia), eta [[armairuan egotea]]ren torturatuaren erretratu prototipo bat.}}
San Sebastianen irudi erlijioso batzuk LGBT komunitateak bereganatu ditu . Haren itxura fisiko indartsua, [[alkandora]]rik gabekoa, gorputzean barneratzen zitzaizkion gezien sinbolismoa, eta bortxazko minaren aurpegierak artistak mendeetan zehar erakarri ditu. Honela, [[XIX. mende]]ko lehen gay kultu esplizitua dela esaten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=glbtq >> arts >> Subjects of the Visual Arts: St. Sebastian|data=2007-09-01|url=https://web.archive.org/web/20070901002221/http://www.glbtq.com/arts/subjects_st_sebastian.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. [[Innuendo]] erotizatu hauek dira artista asko intrigatu dutenak, bere irudiaren erotikotasuna, eta ez bere santutasuna edo pietatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kittredge|abizena=Cherry|izenburua=Saint Sebastian: History’s first gay icon?|hizkuntza=en-US|data=2020-05-25|url=https://qspirit.net/saint-sebastian-gay-icon/|aldizkaria=Q Spirit|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{Elhuyar-HPS 2012 | data=2012/12/14}}
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
* {{eu}} [https://web.archive.org/web/20050909160345/http://elizagipuzkoa.org/home/index.php?moduleName=Dokumentuak&dokMota=prentsaOharrak&id_albistea=237&hizk=eu San Sebastian martiria: Donostia eta Azpeitian, festaburua], Donostiako elizbarrutiko webgunean.
{{bizialdia|III. mendeko|287ko|Sebastian, San}}
[[Kategoria:Santu kristauak]]
[[Kategoria:Martiri kristauak]]
[[Kategoria:Antzinako Erromako militarrak]]
[[Kategoria:Galiarrak]]
[[Kategoria:Erroman hildakoak]]
0d962f5ymh7exrxck42zj1paqd17xqb
9993955
9993951
2024-12-08T20:49:26Z
Suna no onna
63274
/* Artean */
9993955
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|martiriari|San Sebastian (argipena)}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:San Sebastian El Greco.jpg|thumb|260px|San Sebastian martiria ([[Greco|El Greco]], [[1577-1578]]).]]
'''San Sebastian''' ([[256]]-[[288]]) euskara batuan edo '''Done Sebastian''' euskalki batzuetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=125 Araua - Euskaltzaindiaren Arauak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&Itemid=424&lang=eu&arauaId=125|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, [[santu]] eta [[martiri]] [[kristautasun|kristaua]] zen, [[Diokleziano]] erromatar enperadorearen garaian hil omen zutena, kristauen jazarpen garaian. Ohikoena haren martirioa irudikatzea da, zutabe edo zuhaitz bati lotua eta geziek sastakatua. Geziek sortutako zaurien alegoria [[izurri]] garaietan erabili zen santuaren babesa eskatzeko, bereziki [[Aro Modernoa]]ren hasieran<ref name="monteano">{{Erreferentzia|izena=Peio J.|abizena=Monteano Sorbet|urtea=2020|izenburua=Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723)|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=9788491721826|hizkuntza=es|url=https://www.pamiela.com/index.php/colecciones/castellano/ensayo/ensayo-y-testimonio/un-enemigo-mortal-e-invisible-detail|aldizkaria=|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
[[Donostia]]ko zaindaria da, eta haren jaieguna da hiriko jai nagusietako bat: [[Donostiako Danborrada|San Sebastian eguna]] (Donostiako Danborrada), [[urtarrilaren 20]]an. [[Azpeitia|Azpeitiko]] zaindaria ere bada.
== Bizitza ==
Sebastianen martirioa [[Anbrosio Milangoa]]k garatua zuen lehen aldiz, 118. salmoko sermoian (XX. zenbakia). Anbrosioren arabera, Sebastian [[Milan]]goa zen eta horregatik gurtza zioten bertan [[IV. mendea|IV. mendetik]].
[[V. mendea|V. mendeko]] ''[[Acta Sanctorum]]''aren arabera,<ref>''Acta S. Sebastiani Martyris'', in [[Migne|J.-P. Migne]], ''Patrologiae Cursus Completus Accurante'' (Paris 1845), XVII, 1021-1058.</ref>, Anbrosiorena omen dena, Sebastian [[Galia Transalpinoa|Galia Narbonensis]] probintziakoa zen eta [[Milan]]en ikasi, eta bertan [[Pretoriar Guardia]]ko kapitain bihurtu zen, [[Diokleziano]] eta [[Maximiano]]ren agindupean, kristaua zela jakin gabe.
Sebastianen [[aura]]k emakume baten mututasuna osatu omen zuen, eta mirari honek 78 lagun konbertitu zituen. Sebastianek martirizatuak izan behar zuten bi kristaurekin hitz egin zuen, Marko eta Martzelino izenekoekin, eta fedea gordetzeko adorea eman zien. Marko eta Martzelino anaia bikiak ziren, eta [[diakono]]ak. Familia onekoak ziren, ezkonduak zeuden eta [[Erroma]]n emazte eta seme-alabekin bizi ziren. Anaiek erromatar jainkoen omenez sakrifizioak egiteri uko egin zioten eta horregatik atxilotu zituzten. Trankilino eta Martzia gurasoek espetxean bisitatu zituzten, Kristautasunari uko egin zezaten. Baina azkenean Sebastianek gurasoak konbertitu zituen, eta baita [[San Tiburtzio|Tiburtzio]] ere, Kromazio prefektuaren semea. Nikostrato, beste ofizial bat, eta haren emazte Zoe ere konbertitu zituen. Kromazio ere konbertitu zuenean, espetxeratuak askatu, dimisioa eman eta [[Campania]]ko landa-lurretan erretreta hartu zuen.
Gerora, Mark eta Martzelino ezkutuan ibili ondoren, Kastulok lagunduta, martirizatuak izan ziren, Nikostrato, Zoe eta Tiburtzio bezala.
=== Martiritza ===
Dioklezianok Sebastian gaitzetsi zuen ustezko traizioa zela-eta, eta "zelai batera joateko eta taketa bati lotzeko agindu zion, geziak jaurti ziezazkioten. Arkulariek geziz sastakatu zuten, [[triku]] bat zirudien arte"<ref>''Legenda Aurea''.</ref>, bertan hil zedin utziz. Kastuloen alarguna, [[Irene Erromakoa]], hurbildu egin zen gorpua hartu eta lurperatzeko, baina oraindik bizirik zegoela ikusi zuen. Berarekin etxera eraman eta zaindu egin zuen, osatu zen arte. Bizilagunek kristaua zelako susmoa zuten. Horietako bat neskato itsu bat zen. Sebastianek ea [[Jainko]]arekin egon nahi zuen galdetu zion eta [[gurutze]]aren keinua egin zion bekokian. Neskatoak "Bai" erantzun zuenean [[ikusmen]]a berreskuratu omen zuen.
Orduan, Sebastian zutitu eta Diokleziano gurutzatu zuenean sutsu mintzatu zitzaion. Enperadoreak hil arteraino kolparazi zuen eta haren gorpua ''[[Cloaca Maxima]]'' estoldetara bota. Baina Sebastian kristau alargun bati agertu zitzaion eta haren gorpu ustelgabea lurpetik atera zezan eskatu, apostoluen ondoan [[katakonba|katakonbetan]] hobiratzeko.
Sebastian geziekin hil zelako ustea zutenez, nahiz eta horrela ez gertatu, eta gero enperadore berak hiltzeraino kolpatua izan zedin agindu zuenez, batzuetan Sebastian bitan martirizatua izan zen santua dela esaten da.
== Elizak Euskal Herrian ==
* [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoko San Sebastian eliza ([[Donostia]])
* [[Azpeitia|Azpeitiko]] Soreasuko San Sebastian parrokia
* [[Garin]]go San Sebastian eliza ([[Beasain]])
* [[Leitzalde (Berastegi)|Leitzaldeko]] San Sebastian baseliza ([[Berastegi]])
* [[Urteta]]ko San Sebastian baseliza ([[Zarautz]])
== Artean ==
San Sebastian artista ugarik irudikatu dute artearen historian zehar, [[Kristautasunaren historia|Kristautasunaren]] lehen garaietatik gaur egunera arte. Lehen irudikapenak VII. mende aurrekoak dira, eta lehen mendeetan jantzita eta bizarduna irudikatzen dute, ia gizon zaharra izango balitz bezala. Erdi Aroan, ordea, ohikoa bilakatuko zen ia biluzik dagoen Apolo gaztearen pertsonaia agertuko da.
[[Pizkundea|Pizkundean]] artista asko izan ziren martiria irudikatu zutenak, batez ere bere lehen martirioan, geziak botatzen dizkiotenean, baina [[Santa Irene|Santa Irenek]] edo [[Santa Luzina|Santa Lucinak]] zaindutako santuaren irudikapenak ere agertzen dira, gorputza [[Cloaca Maxima|Cloacla Maximatik]] erreskatatuz. Garai honetan [[Andrea Mantegna|Mantegna]], [[Sandro Botticelli|Boticelli]] edo [[Alonso Berruguete]] nabarmentzen dira.
[[Barrokoa|Barrokoan]], santu martiriaren pintura- eta eskultura-irudikapenak egiten jarraitu zuten, [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]], [[Jusepe de Ribera|Jusepe de Ribera,]] [[Caravaggio]], [[Guido Reni]] edo [[Grekoa]] bezalako artista garrantzitsuekin, besteak beste. Frantziako barrokoak ere [[Georges de La Tour|George de la Tour]] bezalako artisten bitartez irudikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Juan Desiderio|abizena=Afonso Ruiz|urtea=2022 urtarrilak 17|izenburua=Iconografía de San Sebastián en la historia del arte|argitaletxea=Adejeko Udala|hizkuntza=Es|url=https://www.adeje.es/patrimonio/blog/14498-iconografia-de-san-sebastian-e}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=ineditad|izenburua=San Sebastián en la Historia del Arte - Ineditad Gallery|hizkuntza=es|data=2023-10-16|url=https://ineditad.com/san-sebastian-en-la-historia-del-arte|aldizkaria=Ineditad|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=IRVING L
. |abizena=ZUPNICK|urtea=1958|izenburua=SAINT SEBASTIAN IN ART - ProQuest|argitaletxea=Columbia University|hizkuntza=en|url=https://www.proquest.com/openview/91894238c06214e0262a01056dc65d63/1?pq-origsite=gscholar&cbl=18750&diss=y|aldizkaria=www.proquest.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="200">
Fitxategi:Bohumil Kubišta - St Sebastian.jpg|Bohumil Kubišta - Svatý Šebestián (1912)
Fitxategi:Grobet-Ste-Catherine-François-Sébastien.jpg|Santa Katalina, San Sebastian eta San Frantzisko. XV. mendea. Grobet-Labadié museoa.
Fitxategi:Lorenzo costa il vecchio, san sebastiano.jpg|Lorenzo costa Il Vecchio
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano e le pie donne, 02.JPG|Luca Giordanao
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano legato, 1650-53 ca. 02.jpg|Luca Giordano
Fitxategi:Pietro Perugino cat12.jpg|Pietro Perugino (1448–1523)
Fitxategi:Sebastiano Ricci 049b.jpg|Ama Birjina lorian Gabriel goiaingeruarekin, San Eusebiorekin , San Sebastianekin eta [[Roke Montpellierkoa|San Rokerekin]]. Sebastiano Ricci (1659–1734)
Fitxategi:Paolo Veronese 024.jpg|Amabirjina, Jesus haurra eta Sainduak. Paolo Veronese (1528–1588)
Fitxategi:(Venice) Saint Sebastian Tended by the Pious Women by Camillo Berlinghieri - Gallerie Accademia.jpg|San Sebastian bi emekume gupidatsuk zaintzen. Camillo Berlinghieri (–1635)
Fitxategi:San Sebastiano curato da Irene Guercino.jpg|Irene San Sebastian zaintzen. Barbieri Giovan Francesco detto il Guercino, (1619), Pinacoteca Nazionale di Bologna
Fitxategi:Giovanni Bellini - San Giobbe Altarpiece - WGA1704.jpg|San Juanen aldarea. Giovanni Bellini (circa 1430–1516). Gallerie dell'Accademia
Fitxategi:Michelangelo, giudizio universale, dettagli 02 san sebastiano.jpg|''Azken auzia'' [[Fresko|freskoaren]] zati bat. (1537 eta 1541 artean) [[Michelangelo|Michelangelo Buonarroti]] [[Kapera Sistinoa|Sixtoen kapera.]] [[Vatikano Hiria|Vaticano Hiria]]
Fitxategi:Andrea Mantegna 088.jpg|Mategnaren San Sebastian. Mategnak 3 San Sebastian egin zituen; hau 1480koa da eta Louvren dago.
</gallery>
== LGBT asoziazioa ==
[[Richard A. Kaye]] idazleak babesten du [[LGBT]] asoziazioa bat baduela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Outlooks : Lesbian and Gay Sexualities and Visual Cultures|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2002-09-09|url=https://www.taylorfrancis.com/books/outlooks-peter-horne-reina-lewis/10.4324/9780203432433|isbn=978-0-203-43243-3|doi=10.4324/9780203432433|sartze-data=2021-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrows of desire: How did St Sebastian become an enduring, homo-erotic|hizkuntza=en|data=2011-10-23|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/features/arrows-desire-how-did-st-sebastian-become-enduring-homo-erotic-icon-779388.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2021-01-20}}</ref>:
{{esaera2|Gizon [[gay]] garaikideek berehala ikusi dute Sebastianen desio homosexualen iragarki txundigarri bat (ideal [[homoerotiko]] bat, alegia), eta [[armairuan egotea]]ren torturatuaren erretratu prototipo bat.}}
San Sebastianen irudi erlijioso batzuk LGBT komunitateak bereganatu ditu . Haren itxura fisiko indartsua, [[alkandora]]rik gabekoa, gorputzean barneratzen zitzaizkion gezien sinbolismoa, eta bortxazko minaren aurpegierak artistak mendeetan zehar erakarri ditu. Honela, [[XIX. mende]]ko lehen gay kultu esplizitua dela esaten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=glbtq >> arts >> Subjects of the Visual Arts: St. Sebastian|data=2007-09-01|url=https://web.archive.org/web/20070901002221/http://www.glbtq.com/arts/subjects_st_sebastian.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. [[Innuendo]] erotizatu hauek dira artista asko intrigatu dutenak, bere irudiaren erotikotasuna, eta ez bere santutasuna edo pietatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kittredge|abizena=Cherry|izenburua=Saint Sebastian: History’s first gay icon?|hizkuntza=en-US|data=2020-05-25|url=https://qspirit.net/saint-sebastian-gay-icon/|aldizkaria=Q Spirit|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{Elhuyar-HPS 2012 | data=2012/12/14}}
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
* {{eu}} [https://web.archive.org/web/20050909160345/http://elizagipuzkoa.org/home/index.php?moduleName=Dokumentuak&dokMota=prentsaOharrak&id_albistea=237&hizk=eu San Sebastian martiria: Donostia eta Azpeitian, festaburua], Donostiako elizbarrutiko webgunean.
{{bizialdia|III. mendeko|287ko|Sebastian, San}}
[[Kategoria:Santu kristauak]]
[[Kategoria:Martiri kristauak]]
[[Kategoria:Antzinako Erromako militarrak]]
[[Kategoria:Galiarrak]]
[[Kategoria:Erroman hildakoak]]
plbxemd6l9hva6mrqlr9o6wxup66ea1
9993957
9993955
2024-12-08T20:55:04Z
Suna no onna
63274
/* Artean */
9993957
wikitext
text/x-wiki
{{Argitzeko|martiriari|San Sebastian (argipena)}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:San Sebastian El Greco.jpg|thumb|260px|San Sebastian martiria ([[Greco|El Greco]], [[1577-1578]]).]]
'''San Sebastian''' ([[256]]-[[288]]) euskara batuan edo '''Done Sebastian''' euskalki batzuetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=125 Araua - Euskaltzaindiaren Arauak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&Itemid=424&lang=eu&arauaId=125|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, [[santu]] eta [[martiri]] [[kristautasun|kristaua]] zen, [[Diokleziano]] erromatar enperadorearen garaian hil omen zutena, kristauen jazarpen garaian. Ohikoena haren martirioa irudikatzea da, zutabe edo zuhaitz bati lotua eta geziek sastakatua. Geziek sortutako zaurien alegoria [[izurri]] garaietan erabili zen santuaren babesa eskatzeko, bereziki [[Aro Modernoa]]ren hasieran<ref name="monteano">{{Erreferentzia|izena=Peio J.|abizena=Monteano Sorbet|urtea=2020|izenburua=Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723)|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=9788491721826|hizkuntza=es|url=https://www.pamiela.com/index.php/colecciones/castellano/ensayo/ensayo-y-testimonio/un-enemigo-mortal-e-invisible-detail|aldizkaria=|sartze-data=2020-12-29}}</ref>.
[[Donostia]]ko zaindaria da, eta haren jaieguna da hiriko jai nagusietako bat: [[Donostiako Danborrada|San Sebastian eguna]] (Donostiako Danborrada), [[urtarrilaren 20]]an. [[Azpeitia|Azpeitiko]] zaindaria ere bada.
== Bizitza ==
Sebastianen martirioa [[Anbrosio Milangoa]]k garatua zuen lehen aldiz, 118. salmoko sermoian (XX. zenbakia). Anbrosioren arabera, Sebastian [[Milan]]goa zen eta horregatik gurtza zioten bertan [[IV. mendea|IV. mendetik]].
[[V. mendea|V. mendeko]] ''[[Acta Sanctorum]]''aren arabera,<ref>''Acta S. Sebastiani Martyris'', in [[Migne|J.-P. Migne]], ''Patrologiae Cursus Completus Accurante'' (Paris 1845), XVII, 1021-1058.</ref>, Anbrosiorena omen dena, Sebastian [[Galia Transalpinoa|Galia Narbonensis]] probintziakoa zen eta [[Milan]]en ikasi, eta bertan [[Pretoriar Guardia]]ko kapitain bihurtu zen, [[Diokleziano]] eta [[Maximiano]]ren agindupean, kristaua zela jakin gabe.
Sebastianen [[aura]]k emakume baten mututasuna osatu omen zuen, eta mirari honek 78 lagun konbertitu zituen. Sebastianek martirizatuak izan behar zuten bi kristaurekin hitz egin zuen, Marko eta Martzelino izenekoekin, eta fedea gordetzeko adorea eman zien. Marko eta Martzelino anaia bikiak ziren, eta [[diakono]]ak. Familia onekoak ziren, ezkonduak zeuden eta [[Erroma]]n emazte eta seme-alabekin bizi ziren. Anaiek erromatar jainkoen omenez sakrifizioak egiteri uko egin zioten eta horregatik atxilotu zituzten. Trankilino eta Martzia gurasoek espetxean bisitatu zituzten, Kristautasunari uko egin zezaten. Baina azkenean Sebastianek gurasoak konbertitu zituen, eta baita [[San Tiburtzio|Tiburtzio]] ere, Kromazio prefektuaren semea. Nikostrato, beste ofizial bat, eta haren emazte Zoe ere konbertitu zituen. Kromazio ere konbertitu zuenean, espetxeratuak askatu, dimisioa eman eta [[Campania]]ko landa-lurretan erretreta hartu zuen.
Gerora, Mark eta Martzelino ezkutuan ibili ondoren, Kastulok lagunduta, martirizatuak izan ziren, Nikostrato, Zoe eta Tiburtzio bezala.
=== Martiritza ===
Dioklezianok Sebastian gaitzetsi zuen ustezko traizioa zela-eta, eta "zelai batera joateko eta taketa bati lotzeko agindu zion, geziak jaurti ziezazkioten. Arkulariek geziz sastakatu zuten, [[triku]] bat zirudien arte"<ref>''Legenda Aurea''.</ref>, bertan hil zedin utziz. Kastuloen alarguna, [[Irene Erromakoa]], hurbildu egin zen gorpua hartu eta lurperatzeko, baina oraindik bizirik zegoela ikusi zuen. Berarekin etxera eraman eta zaindu egin zuen, osatu zen arte. Bizilagunek kristaua zelako susmoa zuten. Horietako bat neskato itsu bat zen. Sebastianek ea [[Jainko]]arekin egon nahi zuen galdetu zion eta [[gurutze]]aren keinua egin zion bekokian. Neskatoak "Bai" erantzun zuenean [[ikusmen]]a berreskuratu omen zuen.
Orduan, Sebastian zutitu eta Diokleziano gurutzatu zuenean sutsu mintzatu zitzaion. Enperadoreak hil arteraino kolparazi zuen eta haren gorpua ''[[Cloaca Maxima]]'' estoldetara bota. Baina Sebastian kristau alargun bati agertu zitzaion eta haren gorpu ustelgabea lurpetik atera zezan eskatu, apostoluen ondoan [[katakonba|katakonbetan]] hobiratzeko.
Sebastian geziekin hil zelako ustea zutenez, nahiz eta horrela ez gertatu, eta gero enperadore berak hiltzeraino kolpatua izan zedin agindu zuenez, batzuetan Sebastian bitan martirizatua izan zen santua dela esaten da.
== Elizak Euskal Herrian ==
* [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoko San Sebastian eliza ([[Donostia]])
* [[Azpeitia|Azpeitiko]] Soreasuko San Sebastian parrokia
* [[Garin]]go San Sebastian eliza ([[Beasain]])
* [[Leitzalde (Berastegi)|Leitzaldeko]] San Sebastian baseliza ([[Berastegi]])
* [[Urteta]]ko San Sebastian baseliza ([[Zarautz]])
== Artean ==
San Sebastian artista ugarik irudikatu dute artearen historian zehar, [[Kristautasunaren historia|Kristautasunaren]] lehen garaietatik gaur egunera arte. Lehen irudikapenak VII. mende aurrekoak dira, eta lehen mendeetan jantzita eta bizarduna irudikatzen dute, ia gizon zaharra izango balitz bezala. Erdi Aroan, ordea, ohikoa bilakatuko zen ia biluzik dagoen Apolo gaztearen pertsonaia agertuko da.
[[Pizkundea|Pizkundean]] artista asko izan ziren martiria irudikatu zutenak, batez ere bere lehen martirioan, geziak botatzen dizkiotenean, baina [[Santa Irene|Santa Irenek]] edo [[Santa Luzina|Santa Lucinak]] zaindutako santuaren irudikapenak ere agertzen dira, gorputza [[Cloaca Maxima|Cloacla Maximatik]] erreskatatuz. Garai honetan [[Andrea Mantegna|Mantegna]], [[Sandro Botticelli|Boticelli]] edo [[Alonso Berruguete]] nabarmentzen dira.
[[Barrokoa|Barrokoan]], santu martiriaren pintura- eta eskultura-irudikapenak egiten jarraitu zuten, [[Gian Lorenzo Bernini|Bernini]], [[Jusepe de Ribera|Jusepe de Ribera,]] [[Caravaggio]], [[Guido Reni]] edo [[Grekoa]] bezalako artista garrantzitsuekin, besteak beste. Frantziako barrokoak ere [[Georges de La Tour|George de la Tour]] bezalako artisten bitartez irudikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Juan Desiderio|abizena=Afonso Ruiz|urtea=2022 urtarrilak 17|izenburua=Iconografía de San Sebastián en la historia del arte|argitaletxea=Adejeko Udala|hizkuntza=Es|url=https://www.adeje.es/patrimonio/blog/14498-iconografia-de-san-sebastian-e}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=ineditad|izenburua=San Sebastián en la Historia del Arte - Ineditad Gallery|hizkuntza=es|data=2023-10-16|url=https://ineditad.com/san-sebastian-en-la-historia-del-arte|aldizkaria=Ineditad|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=IRVING L
. |abizena=ZUPNICK|urtea=1958|izenburua=SAINT SEBASTIAN IN ART - ProQuest|argitaletxea=Columbia University|hizkuntza=en|url=https://www.proquest.com/openview/91894238c06214e0262a01056dc65d63/1?pq-origsite=gscholar&cbl=18750&diss=y|aldizkaria=www.proquest.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="200">
Fitxategi:Bohumil Kubišta - St Sebastian.jpg|Bohumil Kubišta - Svatý Šebestián (1912)
Fitxategi:Grobet-Ste-Catherine-François-Sébastien.jpg|Santa Katalina, San Sebastian eta San Frantzisko. XV. mendea. Grobet-Labadié museoa.
Fitxategi:Lorenzo costa il vecchio, san sebastiano.jpg|Lorenzo costa Il Vecchio
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano e le pie donne, 02.JPG|Luca Giordanao
Fitxategi:Luca giordano, san sebastiano legato, 1650-53 ca. 02.jpg|San Sebastain margolanaren zati bat. [[Luca Giordano]]<bdi> </bdi>(–1705). Palazzo Mansi, [[Lucca]].
Fitxategi:Pietro Perugino cat12.jpg|Pietro Perugino (1448–1523)
Fitxategi:Sebastiano Ricci 049b.jpg|Ama Birjina lorian Gabriel goiaingeruarekin, San Eusebiorekin , San Sebastianekin eta [[Roke Montpellierkoa|San Rokerekin]]. Sebastiano Ricci (1659–1734)
Fitxategi:Paolo Veronese 024.jpg|Amabirjina, Jesus haurra eta Sainduak. Paolo Veronese (1528–1588)
Fitxategi:(Venice) Saint Sebastian Tended by the Pious Women by Camillo Berlinghieri - Gallerie Accademia.jpg|San Sebastian bi emekume gupidatsuk zaintzen. Camillo Berlinghieri (–1635)
Fitxategi:San Sebastiano curato da Irene Guercino.jpg|Irene San Sebastian zaintzen. Barbieri Giovan Francesco detto il Guercino, (1619), Pinacoteca Nazionale di Bologna
Fitxategi:Giovanni Bellini - San Giobbe Altarpiece - WGA1704.jpg|San Juanen aldarea. Giovanni Bellini (circa 1430–1516). Gallerie dell'Accademia
Fitxategi:Michelangelo, giudizio universale, dettagli 02 san sebastiano.jpg|''Azken auzia'' [[Fresko|freskoaren]] zati bat. (1537 eta 1541 artean) [[Michelangelo|Michelangelo Buonarroti]] [[Kapera Sistinoa|Sixtoen kapera.]] [[Vatikano Hiria|Vaticano Hiria]]
Fitxategi:Andrea Mantegna 088.jpg|Mategnaren San Sebastian. Mategnak 3 San Sebastian egin zituen; hau 1480koa da eta Louvren dago.
</gallery>
== LGBT asoziazioa ==
[[Richard A. Kaye]] idazleak babesten du [[LGBT]] asoziazioa bat baduela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Outlooks : Lesbian and Gay Sexualities and Visual Cultures|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|data=2002-09-09|url=https://www.taylorfrancis.com/books/outlooks-peter-horne-reina-lewis/10.4324/9780203432433|isbn=978-0-203-43243-3|doi=10.4324/9780203432433|sartze-data=2021-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrows of desire: How did St Sebastian become an enduring, homo-erotic|hizkuntza=en|data=2011-10-23|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/features/arrows-desire-how-did-st-sebastian-become-enduring-homo-erotic-icon-779388.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2021-01-20}}</ref>:
{{esaera2|Gizon [[gay]] garaikideek berehala ikusi dute Sebastianen desio homosexualen iragarki txundigarri bat (ideal [[homoerotiko]] bat, alegia), eta [[armairuan egotea]]ren torturatuaren erretratu prototipo bat.}}
San Sebastianen irudi erlijioso batzuk LGBT komunitateak bereganatu ditu . Haren itxura fisiko indartsua, [[alkandora]]rik gabekoa, gorputzean barneratzen zitzaizkion gezien sinbolismoa, eta bortxazko minaren aurpegierak artistak mendeetan zehar erakarri ditu. Honela, [[XIX. mende]]ko lehen gay kultu esplizitua dela esaten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=glbtq >> arts >> Subjects of the Visual Arts: St. Sebastian|data=2007-09-01|url=https://web.archive.org/web/20070901002221/http://www.glbtq.com/arts/subjects_st_sebastian.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-01-20}}</ref>. [[Innuendo]] erotizatu hauek dira artista asko intrigatu dutenak, bere irudiaren erotikotasuna, eta ez bere santutasuna edo pietatea<ref>{{Erreferentzia|izena=Kittredge|abizena=Cherry|izenburua=Saint Sebastian: History’s first gay icon?|hizkuntza=en-US|data=2020-05-25|url=https://qspirit.net/saint-sebastian-gay-icon/|aldizkaria=Q Spirit|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{Elhuyar-HPS 2012 | data=2012/12/14}}
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo loturak ==
* {{eu}} [https://web.archive.org/web/20050909160345/http://elizagipuzkoa.org/home/index.php?moduleName=Dokumentuak&dokMota=prentsaOharrak&id_albistea=237&hizk=eu San Sebastian martiria: Donostia eta Azpeitian, festaburua], Donostiako elizbarrutiko webgunean.
{{bizialdia|III. mendeko|287ko|Sebastian, San}}
[[Kategoria:Santu kristauak]]
[[Kategoria:Martiri kristauak]]
[[Kategoria:Antzinako Erromako militarrak]]
[[Kategoria:Galiarrak]]
[[Kategoria:Erroman hildakoak]]
lecpl20k1tc154v6nczzltwb3od1rbv
Volkswagen Transporter
0
118072
9994080
8475697
2024-12-09T01:39:51Z
Bhgh543bgf
98220
9994080
wikitext
text/x-wiki
{{Automobil infotaula
| izena = Volkswagen Transporter
| ezizena =
| ekoizpena =
| ekoizpen_urteak = [[1950]]–egun
| ekoizpen_lekuak =
| segmentua = [[Furgoneta]]<br /> [[Mikrobus]]<br />''[[Pickup]]''<br />''[[Camper]]''
| karrozeria =
| konfigurazioa =
| platform = Volkswagen Group T platform
| motorra = Aurrean edo atzean 4x4
| abiadura-kaxa =
| bataila =
| harremanak = [[Volkswagen Sedan]]<br />[[Volkswagen Safari]]<br />[[Volkswagen Hormiga]]<br />[[Volkswagen Golf]]
}}
'''Volkswagen Transporter''', '''VW-Transporter''', '''Volkswagen 2 Tipoa''', '''Volkswagen T plataformadun Multzoa''' , '''"Transporter"''', '''Volkswagen Kombiwagen''' ([[aleman]]ezko ''Kombinationfahrzeug'': erabilera konbinatuko ibilgailua, izendapenetik eratorria), '''Volkswagen Bus''' edota soilik '''Volkswagen Combi'''. [[1950]]tik aurrera [[Volkswagen AG|Volkswagen]] [[alemania]]r etxeak ekoiztutako [[furgoneta]] bat da. Bere hastapenetatik '''Volkswagen Transporter''' (lanerako ibilgailuak) edo '''Volkswagen Bus''' (bidaiarientzako ibilgailuak) izendapenekin deitu izan zitzaion. Hiru bertsio dauzka: ''[[pickup]]'', ''camper''ra eta bidaiarientzako eta karga lanetarako [[furgoneta]] (azken honi zenbait merkatuetan '''Volkswagen Panel''' deritzona).
Transporterrek hainbat belaunaldietan zehar zabaltzen dira, "T" (Transporter) izendapena dute, [[1950]]ko T1 modelotik haur egungo T5ra doazelarik. T1ren aurreko leihoa erdibitua eta irekigarria da, aldiz T2aren aurreko leihoa pieza bakar eta finko batek osatzen du. T1aren alemaniar bertsioa [[1967]]an amaitu zen, aldiz [[brasil]]dar modeloa [[1975]]an partzialki berritua izan zen. T2a [[Alemania]]n [[1968]] eta [[1979]] urteen artean ekoiztu zen; [[1970]]tik aurrera eta [[1994]]ra arte [[Mexiko]] ekoiztua izan zen, era berean [[1953]]tik aurrera [[Brasil]]en ere ekoizten zen, bertan gaur egun arte Kombi T2 modeloa ekoizten jarraitzen delarik.
Gaur egun arte T1, T2, T3, T4, T5, T6 eta 2024. urtetik aurrera T7 modeloak merkaturatu izan dira.
== Galeria ==
<gallery>
Irudi:1952 VW Barndoor brown back.jpg|T1.
Irudi:Volkswagen T2 IMG 2501.jpg|T2.
Irudi:Vw transporter t3 luft v sst.jpg|T3.
Irudi:VW Transporter 2.5Tdi 2002.jpg|T4.
Irudi:VW T5 Transporter front 20080811.jpg|T5.
Irudi:VW_T6_Multivan_Generation_Six_2.0_TDI.JPG|T6.
Irudi:VW e-Caravelle, IAA 2024, Hanover (P1200118).jpg|T7.
</gallery>
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20091125065105/http://www.comerciales.volkswagen.es/es/es.html Volkswagen Ibilgailu Komertzialen webgunea (Hego Euskal Herria)] {{es}}
* [https://web.archive.org/web/20080905153101/http://www.vup-france.com/ Volkswagen Ibilgailu Komertzialren webgunea (Ipar Euskal Herria)] {{fr}}
* [https://web.archive.org/web/20100530022941/http://www.volkswagenag.com/vwag/vwcorp/content/de/homepage.html Volkswagen Taldearen webgunea] {{de}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Volkswagenen modeloak]]
[[Kategoria:Furgoneta modeloak]]
2vpk0qjafqvsroemfige4yt3q20ej8z
Asterrika
0
119171
9993614
9837768
2024-12-08T16:07:43Z
83.213.106.245
9993614
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Asterrika
|herria = Berriatua
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Asterrika''' [[Berriatua]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Asterrikako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 115 | 2011 | 121 | 2021 | 97 |
}}
== Eraikin garrantzitsuak ==
* San Lorentzo ermita, XV. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Berriatua|hizkuntza=eu|data=2006-09-11|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/berriatua/aa30-12375/eu/|aldizkaria=turismoa.euskadi.eus|sartze-data=2021-08-08}}</ref>
== Argazki galeria ==
<gallery>
Fitxategi:San Lorentzo ermita, Asterrika auzoa, Berriatua.jpg|San Lorentzo ermita
Fitxategi:Ataria, San Lorentzo ermita, Asterrika auzoa, Berriatua.jpg|San Lorentzo ermitaren ataria
Fitxategi:Erretaula. San Lorentzo ermita, Asterrika auzoa, Berriatua.jpg|San Lorentzo ermitako erretaula
Fitxategi:Asterrika auzoa, Berriatua 3.jpg
Fitxategi:Asterrika auzoa, Berriatua 2.jpg
Fitxategi:Asterrika auzoa, Berriatua.jpg
</gallery>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[Berriatua]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
[[Kategoria:Berriatuako auzoak]]
lifw6z12cjd1jhpdgm9wj9dy8xpwxko
Magdalena (Berriatua)
0
119172
9993619
7364330
2024-12-08T16:10:13Z
83.213.106.245
9993619
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Magdalena
|herria = Berriatua
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Magdalena''' [[Berriatua]] udalerriko auzoa da. Auzo honetan [[Arantzibia dorretxea]] dago.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Magdalenako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 97 | 2011 | 90 | 2021 | 78 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriatua]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
[[Kategoria:Berriatuako auzoak]]
e66xk826uqa8z0k6fa7d5scu3qopdlf
Merelludi
0
119174
9993622
7364331
2024-12-08T16:11:10Z
83.213.106.245
9993622
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Merelludi
|herria = Berriatua
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Merelludi''' [[Berriatua]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Merelludiko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 108 | 2011 | 115 | 2021 | 99 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriatua]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
[[Kategoria:Berriatuako auzoak]]
pngz23xbo6rjocscze7b6gkrpeym7e3
Erribera (Berriatua)
0
119177
9993625
9893589
2024-12-08T16:12:08Z
83.213.106.245
9993625
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Erribera
|herria = Berriatua
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Erribera''' [[Berriatua]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Erriberako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 624 | 2011 | 931 | 2021 | 958 |
}}
== Argazki galeria ==
<gallery>
Fitxategi:Berriatua (Bizkaia) 7.jpg
Fitxategi:Berriatua (Bizkaia) 5.jpg
Fitxategi:Berriatua (Bizkaia) 4.jpg
Fitxategi:Berriatua (Bizkaia) 3.jpg
Fitxategi:Berriatua (Bizkaia) 2.jpg
</gallery>
== Ikus, gainera ==
* [[Berriatua]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
[[Kategoria:Berriatuako auzoak]]
no1lt7ejhpuqtys8gsjhef96ulv5as0
Andikoa
0
119178
9993628
7364333
2024-12-08T16:13:20Z
83.213.106.245
9993628
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Andikoa
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia
|irudia=Berriz,_barrio_Andikona..JPG
|irudiaren testua=Berrizko Andikoa auzoaren ikuspegia
}}
'''Andikoa''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Andikoako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 112 | 2011 | 100 | 2021 | 133 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
lp79xwiczv07wqjjbsje74dfak7u59x
Olakueta
0
119179
9993631
7364334
2024-12-08T16:14:25Z
83.213.106.245
9993631
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Olakueta
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia]
}}
'''Olakueta''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Olakuetako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 3366 | 2011 | 4058 | 2021 | 3763 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
0cv8rrcsj8jxctin7eyffa5chczilh4
Eitua
0
119181
9993632
7364335
2024-12-08T16:15:14Z
83.213.106.245
9993632
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Eitua
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Eitua''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Eituako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 203 | 2011 | 179 | 2021 | 167 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
pnp9wv3pt91b5vd4lcdu9harhwnbsl5
Murgoitio
0
119182
9993633
7364336
2024-12-08T16:16:13Z
83.213.106.245
9993633
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Murgoitio
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Murgoitio''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Murgoitioko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 63 | 2011 | 54 | 2021 | 43 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
bumz6sazggi3r8cl11erpo2na59zn6s
Okango
0
119183
9993636
9559675
2024-12-08T16:17:12Z
83.213.106.245
9993636
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Okango
|herria = Berriz
|probintzia=Bizkaia
|altuera=160
|auzotarra=okangar
|postakodea=48240
}}
'''Okango''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da. Udalerriaren ekialdean dago kokaturik [[Zaldibar]]rekin mugan eta Aretxua (489 m) mendia eta [[Murgoitio]] auzoaren artean dagoen haranean.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Okangoko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 163 | 2011 | 162 | 2021 | 146 |
}}
== Historia ==
[[1928]]an, [[Primo de Riveraren diktadura]] garaian, elizaz [[Zaldibar]] ziren 14 baserri [[Berriz]]tik banatu eta Zaldibarrera batzeko ahalegina egin zuten. Banaketa saiakerari aurre egiteko, Berrizko udalekoak banaketa eskatzen zuten basetxeen jabeengana joan ziren, bertan bizi ziren maizterrei banaketaren aurka egiteko eskatuz. Hala, azkenik banaketari ez zen gauzatu, baina Okangoko umeek jarraitu zuten Zaldibarko eskolara joaten, ahalik eta 1935ean Okangon auzo-eskola eraiki zen arte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Okango auzoa bitan zatitzeko puntuan izan zen orain 85 urte - Berriz|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/berriz/1387678268722-okango-auzoa-bitan-zatitzeko-puntuan-izan-zen-orain-85-urte|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-01-27}}</ref>
== Kultura ==
=== Jaiak ===
Auzoko jaiak Irailaren 29aren hurrengo igandean ospatzen dira.
== Azpiegiturak ==
Auzoa zeharkatzen dute [[N-634]] errepideak eta [[AP-8]] autobideak. Errepideez gain, [[Euskotren]]ek kudeatzen duen [[Bilbo-Donostia burdinbidea]] ere auzotik igarotzen da.
== Ondarea ==
Auzoan, San Migel baseliza gotikoa dago.
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
1xbgd4fvrw1zfrl7vbxwqne3v7aoht8
Sallobente (Berriz)
0
119184
9993637
7364338
2024-12-08T16:18:07Z
83.213.106.245
9993637
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Sallobente
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Sallobente''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Sallobenteko biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 234 | 2011 | 212 | 2021 | 184 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
iw2ma3t9fx0b5go3dv73eps7u58rovx
Sarria (Berriz)
0
119186
9993639
7364339
2024-12-08T16:18:54Z
83.213.106.245
9993639
wikitext
text/x-wiki
{{Euskal Herriko auzo infotaula
|izena=Sarria
|herria = Berriz
|probintzia= Bizkaia
}}
'''Sarria''' [[Berriz]] udalerriko auzoa da.
== Demografia ==
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Sarriako biztanleria
|altuera=300
|zabalera=200
| 2001 | 71 | 2011 | 106 | 2021 | 101 |
}}
== Ikus, gainera ==
* [[Berriz]]
{{berrizko auzo aurkibidea}}
{{geografia zirriborroa|Bizkaia}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berrizko auzoak]]
5a3f6wkaqiyme6ptl30hwv8p9oahc5z
Abendualdi
0
120255
9994089
8796885
2024-12-09T02:55:29Z
Treuiller
59723
9994089
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Advent2007candlelight.JPG|thumb|eskuinera|Akolito bat abendualdiko kandelak pizten]]
[[Kristautasun]]aren urte liturgikoan, '''abendualdi'''a edo '''abendu'''a ({{lang-la|adventus Redemptoris}}, "Berreroslearen etorrera") [[Eguberri]] aurreko lau asteek osatzen duten denbora da.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=Abendu&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&lang=eu|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=Abendu|bilduma=Euskaltzaindiaren Hiztegia}}</ref> [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katolikoan]], Eguberri-egun aurreko laugarren [[igande]]an hasten da. Kristauentzat otoi eta gogoetak egiteko garaia da, "zainduriko itxaronaldi" bat.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Erromatar egutegi liturgikoa}}
{{Erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Abendualdia| ]]
rejje2xmu3bww74x7jsz9nyhfneuiw5
9994090
9994089
2024-12-09T02:59:30Z
Treuiller
59723
9994090
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Advent2007candlelight.JPG|thumb|eskuinera|Akolito bat Abendualdiko kandelak pizten]]
[[Kristautasun]]aren urte liturgikoan, '''Abendualdi'''a edo '''Abendu'''a ({{lang-la|adventus Redemptoris}}, "Berreroslearen etorrera": urteko azken hila ez bezala, biak ere beti ''A-'' larriz idazten dira) [[Eguberri]] aurreko lau asteek osatzen duten denbora da.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=Abendu&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&lang=eu|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=Abendu|bilduma=Euskaltzaindiaren Hiztegia}}</ref> [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza katolikoan]], Eguberri-egun aurreko laugarren [[igande]]an hasten da. Kristauentzat otoi eta gogoetak egiteko garaia da, "zainduriko itxaronaldi" bat.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Erromatar egutegi liturgikoa}}
{{Erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Abendualdia| ]]
1p02v03z7430w0hlrivlfoonsr14jax
Ferra-saguzar mediterraneo
0
121730
9994262
9350407
2024-12-09T11:11:15Z
Xabier Armendaritz
448
/* Kontserbazioa */
9994262
wikitext
text/x-wiki
{{argitzeko|Ferra-saguzar mediterraneoari|Ferra-saguzar}}
{{taxotaula automatikoa
| name = Ferra-saguzar mediterraneoa
| taxon = Rhinolophus euryale
| authority = [[Johann Heinrich Blasius|Blasius]], [[1853]]
| range map = Rhinolophus euryale distribution Map.png
}}
'''Ferra-saguzar mediterraneoa''' (''Rhinolophus euryale'') [[rhinolophidae]] familiako [[saguzar]]ra da.
Ferra-saguzar mediterraneoa tamaina ertaineko saguzar errinolofoa da. Mediterranear izaera duen espeziea izan arren, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] guztian aurki daiteke, eta kolonia asko kostatik oso gertu detektatu dira. [[Ferra-saguzar handi]]a (''Rhinolophus ferrunequinum'') eta [[ferra-saguzar txiki]]aren (''R. hipposideros'') antzeko morfologia duen arren, bi hauen tarteko tamaina du, eta badira espeziea identifikatzen laguntzen duten zenbait ezaugarri. Iberiar penintsulan [[ferra-saguzar ertain]]arekin (''R. mehelyi'') erraz nahas daiteke.
== Ezaugarriak ==
* ''Altuera'': Burua eta gorputza, 4,2 - 5,8 [[zentimetro|cm]]. artean
* ''Buztanaren luzera'': 2,2 - 3 [[zentimetro|cm]]. artean
* ''Hego-luzera'': 38 [[zentimetro|cm]].
* ''Pisua'': 8 - 17,5 [[gramo|gr.]] artean.
Tamaina ertaineko saguzarra da, esan bezala. Besaurrearen luzera 44 eta 50,5 mm bitartean mugitu ohi da, eta pisuaren heina 7,2 eta 16 g bitartekoa da. Bi sexuetako aleen tamaina bera da. Kolorazioa eta morfologia gainerako generokideen oso antzekoa da, baina sudur aldeko egituren bitartez bereiz daiteke. Zelaren ertzak zuzenak dira, eta honen goialdeko prozesu konektiboa altua eta puntazorrotza, behealdekoa baino luzeagoa. Sudur-orriaren ertzak zuzenak eta apur bat ahurrak dira, puntara hurbildu ahala estutzen direnak, triangelu ekilatero baten antza hartuz.
Laugarren hatzeko lehen falangea, bigarrenaren luzeraren erdia baino txikiagoa da. Buztana tibiarekiko erlatiboki motza da, eta [[uropatagio]]a ez da ia tibietatik haratuago luzatzen. Ondorioz, uropatagioak karratu forma du. Hortz-formula <math>\frac{1.1.2.3}{2.1.3.3}</math> da, eta goiko lehen [[aurreko hagin]]a, txikia izan arren, kanpoalderantz desplazaturik dago, eta [[letagin]]a eta bigarren aurreko hagina banatzen ditu.
Morfologikoki gainerako generokideen oso antzekoa den arren, besaurrearen luzera-neurriak ferra-saguzar ertainarenarekin (''R. mehelyi'') soilik gainjartzen dira.
== Taxonomia ==
Azpiespezie bi ezagutzen dira:
* ''Rhinolophus euryale euryale'', <small>[[Johann Heinrich Blasius|Blasius]], ([[1853]]).</small>
* ''Rhinolophus euryale judaicus'', <small>K.Andersen eta Matschie, ([[1904]]).</small>
== Ekokokapena ==
20-30 ms-ko luzera duten frekuentzia konstanteko [[ekokokapen]]-pultsuak emititzen ditu, 104-109 kHz bitarteko energia maximoko frekuentziarekin<ref name="Dietz"/>. Karaktere morfologikoekin gertatu bezala, ekokokapen-pultsuak ere ferra-saguzar ertainarekin nahas daitezke.
== Banaketa ==
Mediterraneo itsasoaren inguruko zonalde guztian aurkitzen den saguzar-espeziea da. Iberiar penintsulatik [[Iran]] iparralderaino hedatzen da, eta iparraldeko muga [[Alemania]] eta [[Polonia]] hegoaldean du. Afrikan, berriz, [[Maroko]]n, [[Aljeria|Arjelia]] eta [[Tunisia]]ko iparraldean agertzen da.
Iberiar penintsulako lurralde ia guztian aurkitu dira koloniak, nahiz eta sekula aurkitu ez den gune handiak badauden, Portugal hegoaldea, esaterako. Euskal Herrian ere banaketa orokorra du, baina gainerako errinolofidoak baino urriagoa da. Klima atlantiarreko guneetan haranen behealdeak hautatzen dituzte eta kolonia gehienak kostaldeko lurralde baxuetan lokalizatu dira<ref>{{erreferentzia| egilea= Aiharza JR |urtea= 2001 |izenburua= Quirópteros de Araba, Bizkaia y Gipuzkoa: distribución, ecología y conservación |argitaletxea= EHU |lekua= Bilbo}}</ref>. Hala ere, badira koloniak [[Araba]]n, [[Nafarroa]]n eta [[Ipar Euskal Herria]]n ere.
== Habitata ==
Bizimodua [[haitzulo|leizeetara]] mugatuen duen espezietariko bat da. Hala ere, kobazuloez gain, era guztietako lurrazpiko zuloak erabiltzen ditu koloniak ezartzeko, izan upategi, meategi edo tunelak<ref name="Krapp"/>. Gordelekuaren inguruan landaredi natural minimoa beharrezkoa dute, zuhaixka edo zuhaitzak, batez ere.
Izaera mediterraneoa duen arren, klima nahiko hotzak jasateko gai den animalia da, eta itsas mailatik 1.000 metroraino aurkitu dira kumatze-koloniak. Ale ez-ugaltzaileak mendiguneetako leizeetan ikustea ohikoa da, aipaturiko altuera baino gorago.
== Elikadura ==
Landaredi dentsodun inguruneetan ehizatzeko gai da eta airean esekiduran manten daiteke harrapakinak lokalizatu bitartean. Ehiza, normalean, sastrakadi eta zuhaixkadidun paisaia zatikatuetan egiten du<ref>{{erreferentzia| egilea= Goiti U, Aihartza JR, Almenar E, Salsamendi E, Garin I |urtea= 2006 |izenburua= Seasonal foraging by Rhinolophus euryale (Rhinolophidae) in an Atlantic rural landscape in northern Iberian Peninsula |aldizkaria= Acta Chiropterologica |alea= 8 |orrialdea= 141-155}}</ref><ref>{{erreferentzia| egilea= Aiharza JR, Garin I, Goiti U, Zabala J, Zuberogoitia I |urtea= 2003 |izenburua= Spring habitat selection by the Mediterranean horseshoe bat (Rhinolophus euryale) in the Urdaibai Biosphere Reserve (Basque Country) . |aldizkaria= Mammalia |alea= 67 |orrialdea= 25-32}}</ref><ref>{{erreferentzia| egilea= Russo D, Almenar D, Aihartza JR, Goiti U, Salsamendi E, Garin I |urtea= 2005 |izenburua= Habitat selection in sympatric Rhinolophus mehelyi and R. euryale (Mammalia: Chiroptera) in a rural area of southern Italy and implications for conservation | url= https://archive.org/details/sim_journal-of-zoology_2005-07_266/page/327 |aldizkaria= Journal of Zoology |alea= 266 |orrialdea= 327-332}}</ref>, eta harrapakinak ''hawking'' zein ''gleaning'' tekniken bitartez harrapa ditzake. Ehiza-eremuak ez dira 10 km baino handiagoak izaten eta balio maximoak kumatze garaian ematen dira.
[[Sits]] txikiak, [[diptera|euliak]] eta [[kakalardo]] txikiak jaten ditu batez ere, nahiz eta [[lepidoptera|lepidoptero]] gautarrak diren dietaren gehiengo handia osatzen dutenak, %90-etik gora<ref>{{erreferentzia| egilea= Goiti U, Aihartza JR, Garin I |urtea= 2004 |izenburua= Diet and prey selection in the Mediterranean horseshoe bat Rhinolophus euryale (Chiroptera, Rhinolophidae) durin pre-breeding season |aldizkaria= Mammalia |alea= 68 |orrialdea= 397-402}}</ref>.
== Ugalketa eta ontogenia ==
Araldia udazkenean ematen da, normalean kumaldia jazotzen den gordelekua ez den beste guneren batean. Zenbait kasutan [[harem]]en presentzia detektatu da, eta litekeena da ugalketarako sistema sozial ohikoa izatea.
Kumatze-koloniak martxoa erdialdean hasten dira sortzen eta etorrera nahiko bat-batekoa izan ohi da, bi asteren buruan koloniak ezarrita geldituz. Batzuk hibernazio-guneetatik zuzenean joaten dira; beste batzuek, ordea, beste gordeleku batzuk erabiltzen dituzte kumatze-koloniarekin bildu aurretik. Kolonia hauek ekaina erdialdera arte irauten dute. Bitarte honetan, ferra-saguzar mediterraneoek beste hainbat espezierekin partekatzen dituzte gordelekuak, talde dentsoak osatuz. Espezie ohikoenak bere generokideak, [[arratoi-belarri ertain]]a (''Myotis blythii'') eta [[Geoffroy saguzar]]ra (''Myotis emarginatus'') izaten dira<ref name="Dietz"/>.
Kume jaioberriek 3-4 gramo pisatzen dituzte eta 4-5 asteren buruan hasten dira lehen hegaldiak egiten. [[Sexu heldutasun|Heldutasun sexuala]], aldiz, 2-3 urterekin lortzen dute emeek<ref name="Krapp">{{erreferentzia| egilea= Krapp F (ed) |urtea= 2004 |izenburua= Handbuch der Saugetiere Europas |argitaletxea= Aula Verlag}}</ref><ref name="Dietz">{{erreferentzia| egilea= Dietz C, von Helversen O, Nill D |urtea= 2009 |izenburua= Bats of Britain, Europe & Northwest Africa |argitaletxea= A&C Black |lekua= Londres}}</ref>.
== Bizimodua ==
Kumatze garaian batez ere espezie taldekoia da. Kumatze-koloniatan dozenaka gutxi batzuetatik 600 alerainoko taldeak bildu daitezke. Animalia [[sedentarimo|sedentarioa]] da, eta kolonia batek urtean zehar erabiltzen dituen gordelekuen arteko distantzia kilometro gutxi batzuetakoa izan ohi da, normalean. Ezagutzen dira, hala ere, 100 km-rainoko mugimendu ezohikoak.
[[Hibernazio]]a ere lurpeko gordelekuetan egiten dute eta koloniak kumatze-kolonien antzeko tamaina izaten dute. Gordeleku erlatiboki epelak hautatzen dituzte, 7 eta 15 °C bitartekoak.
== Antzeko espezieak ==
[[Ferra-saguzar ertain]]a (''Rhinolophus mehelyi''): ''Rhinolophus mehelyi'' handixeagoa izan ohi da, eta sudur-egituran zenbait ezberdinstasun nabarmentzen dira. Sudur-orriaren goiko erpina zorrotzagoa eta ertzak ahurrak beharrean ganbilak dira R. mehelyiren kasuan. Prozesu konektiboa apur bat motzagoa da eta begien inguruan ile beltzez osaturiko antifaza izaten du. Ferra-saguzar ertaina, Iberiar Penintsulako hainbat lekutan aurki daitekeen arren, ez dago Euskal Herrian.
== Kontserbazioa ==
Nazioartean [[ia galzoriko espezie]]tzat katalogaturik du [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]k. Iberiar penintsulan 30.000 eta 35.000 ale izan daitezkeela kalkulatu da. Datu zehatzik ez dagoen arren, azken hamarkadetan populazioen beherakada gertatzen ari dela dirudi. Arrisku-faktore nagusiak gordeleku kopuruaren gutxitzea, hibernazio-guneetako gizakiak eragindako trabak eta habitataren galera dira.
== Erreferentziak ==
{{euskalnatura}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Rhinolophidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]]
[[Kategoria:1853. urtean deskribatutako taxoiak]]
3zkkeasg73xh26u7bkk07ivhsf1gj5h
Vientian
0
123018
9993539
8895011
2024-12-08T13:52:54Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9993539
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula
| izena = Vientian
| ofiziala = ວຽງຈັນ (Vientiane)
| dn = 17 | mn = 58 | N = N | de = 102 | me = 36 | W = E
| kokapena = kokapenmapa
| irudia = Pha That Luang, Vientiane, Laos.jpg
| estatua = LAO
| probintzia = [[Vientiane prefektura|Vientiane]]
| probintziabalioa = Prefektura
| kodea2 = LAO
}}
'''Vientian'''<ref>''38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak'', Euskaltzaindia</ref><ref name= Euskaltzaindia171.araua>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0171.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-06-29|izenburua= 171. araua: Asiako toponimia|sartze-data = 2013-02-11}}</ref> ([[laosera]]z ''ວຽງຈັນ'') [[Laos]]ko hiriburua da. Hiria ibai portua da, [[Mekong]] ibaiaren haranean, errepublikaren erdialdean, Thailandiako mugatik hurbil. [[2005]]ean Vientianek 200.000 biztanle inguru zituen eta bere metropolitar guneak, hau da, [[Vientian prefektura]]k 700.000 biztanle inguru. Vientian izen bereko prefekturan dago. Hiria [[Wattay nazioarteko aireportua]]k zerbitzatzen du. Laosko eta izen bereko probintziako hiriburua eta ibai portua, Mekong ibaiaren ertzean.
== Ondarea ==
Aipagarria da 1566. urteko That Luang [[tenplu]] ikusgarria, frantsesen kolonia garaian berritua.
== Ekonomia ==
Nekazaritza produktuen merkataritza (arroza, artoa, haragia) eta industria (janari industria, zurgintza, ehungintza, tabakogintza, kimika industria, larrugintza, altzairugintza, burdingintza) dira ekonomia jarduera nagusiak.
== Historia ==
[[XIII. mendea]]n sortu zuten hiria eta XVI. mendean Laosko erreinuko hiriburu egin zuten. 1778an [[Thailandia|Siamgo]] estatuak hartu zuen. 1828an [[Phya Bodin]] jeneral siamdarrak hiria suntsitu zuen. Laos Frantziaren protektoratu izan zen garaian hiriburua izan zen eta 1957an, Laos burujabeko hiriburu egin zuten.
== Klima ==
<div style="width:75%">
{{Klima
|location = Vientian
|metric first = Yes
|single line = Yes
|temperature colour=pastel
|Jan high C = 28.4
|Feb high C = 30.3
|Mar high C = 33.0
|Apr high C = 34.3
|May high C = 33.0
|Jun high C = 31.9
|Jul high C = 31.3
|Aug high C = 30.8
|Sep high C = 30.9
|Oct high C = 30.8
|Nov high C = 29.8
|Dec high C = 28.1
|year high C = 31.1
|Jan low C = 16.4
|Feb low C = 18.5
|Mar low C = 21.5
|Apr low C = 23.8
|May low C = 24.6
|Jun low C = 24.9
|Jul low C = 24.7
|Aug low C = 24.6
|Sep low C = 24.1
|Oct low C = 22.9
|Nov low C = 19.3
|Dec low C = 16.7
|year low C = 21.8
|precipitation colour= green
|Jan precipitation mm = 7.5
|Feb precipitation mm = 13.0
|Mar precipitation mm = 33.7
|Apr precipitation mm = 84.9
|May precipitation mm = 245.8
|Jun precipitation mm = 279.8
|Jul precipitation mm = 272.3
|Aug precipitation mm = 334.6
|Sep precipitation mm = 297.3
|Oct precipitation mm = 78.0
|Nov precipitation mm = 11.1
|Dec precipitation mm = 2.5
|year precipitation mm = 1660.5
|Jan rain days = 1
|Feb rain days = 2
|Mar rain days = 4
|Apr rain days = 8
|May rain days = 15
|Jun rain days = 18
|Jul rain days = 20
|Aug rain days = 21
|Sep rain days = 17
|Oct rain days = 9
|Nov rain days = 2
|Dec rain days = 1
| Jan sun = 254.2
| Feb sun = 217.5
| Mar sun = 217.0
| Apr sun = 225.0
| May sun = 207.7
| Jun sun = 153.0
| Jul sun = 148.8
| Aug sun = 136.4
| Sep sun = 138.0
| Oct sun = 248.0
| Nov sun = 234.0
| Dec sun = 257.3
|source 1 = World Meteorological Organization<ref>
{{erreferentzia
|izenburua= World Weather Information Service - Vientiane (1951-2000)
| url = http://www.worldweather.org/121/c00235.htm
| argitaletxea = World Meteorological Organization
| sartze-data = 14-05-2010}}</ref>
|source 2 = Hong Kong Observatory.<ref name="HKO">[https://web.archive.org/web/20121120102321/http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/asia/se_asia/vientiane_e.htm Climatological Information for Vientiane, Laos], accessed 24 April 2012.</ref>
|date=August 2010
}}
</div>
== Banaketa administratiboa ==
Vientian hiria bost barrutitan banatzen da:
* Chantabuly
* Hadxaifong
* Sikhottabong
* Sisattanak
* Xaysetha
== Ikus, gainera ==
* [[Estatu burujabeen eta hiriburuen zerrenda|Herrialde eta hiriburuen zerrenda]]
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20060625090518/http://www.ecotourismlaos.com/images/map/vientiane/vte_bg.jpg Vientianeko mapa]
{{autoritate kontrola}}
{{geografia zirriborroa|LAO}}
[[Kategoria:Vientian]]
r1hdw67yl0wls7s5cbofiukaiojr2vd
Harald III.a Norvegiakoa
0
124454
9994196
9962582
2024-12-09T09:35:43Z
Artegia
65203
9994196
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Harald III. Norvegiakoa''', '''Harald III.a Sigurdsson''' ({{lang-non|Haraldr Sigurðarson}}) edo '''Harald III.a Haardrade''' ([[1015]] – [[1066]]ko [[irailaren 25]]a) [[1047]]-[[1066]] bitartean [[Norvegia]]ko [[errege]]a izan zen, [[Magnus I.a Norvegiakoa|Magnus I.aren]] ondorengoa. '''Harald Hardrada''', '''Harald Hardraade''' edo '''Harald Haarderade''' ere deitua izan bazen ere (ezizen honek ''Gupidagabea'' edo ''Ankerra'' esan nahi du), behin tronura igo eta gero ''Esku Gogordun Erregea'' ezizenaz ere ezaguna egin zen.
== Haurtzaroa eta atzerriratzea ==
[[1015]]an jaioa, [[1030]]an 15 urte besterik ez zituenean [[Stiklestadeko gudua]]n [[Olaf II.a Norvegiakoa|Olaf II.arekin]] batera [[Danimarka|daniarren]] aurka borrokatu zen (Hardrafa azken errege horren anaiorde gazteena zen), errege hau [[Danimarka]]ren laguntza zuten norvegiar matxinatuen aurka borrokatuz hil zen.
Borroka honetan Harald bera ere larriki zauriturik suertatu zen eta indarberritu ostean Sortaldeko lurraldetara ihes egin zuen, hauetan zehar 14 urtez bidaiatu zuelarik, denbora bere buruan antolatutako inperio bat sortzeko ideia zeramakielarik. [[Errusia]]n zehar ibili eta [[1035]]an [[Konstantinopla]]ra ailegatu zen, han Sortaldeko gudarostean zerbitzatu eta [[Bizantziar Inperioa]]n [[Zoe Porfirogeneta]] enperatrizaren [[Varegar Goardia]]ko kide bilakatu zen, [[Mediterraneoa]]n zehar bere balentria handien inguruko kondaira entzutetsua bat laga zuelarik: 18 gudutan parte hartu zuen, [[Anatolia]] eta [[Sizilia]]n [[Jurgi Maniazes|Jurgi Maniakes]] jeneralaren agindupean [[musulman]]en aurka borrokatu zen, eta baita [[Italia]]ko hegoaldean eta [[Bulgaria]]n ere. Varegar Goardiako egonaldian ''Akolouthos'' ([[greziera|grekerako]] ἀκόλουθος, "jarraitzaile" edo "laguntzaile"; "Akolito" titulua Goardiako komandateari eman ohi zitzaion) titulua bereganatu zuen, baina kargu honek gutxi iraun zion, [[enperadore]]aren jabegoa zen harrapakin bat bereganatu ostean, preso hartu baitzuten. Azkenik preso zuten bere espetxe gelatik ihes egin eta [[1043]] jaioterrira itzuli zen.
== Itzulera ==
[[Fitxategi:Harald Hardraades saga-Pil i strupen-W. Wetlesen.jpg|thumb|ezkerrera|250px|Harald Hadradaren heriotza [[Stamford Bridgeko gudua]]n.]]
[[1046]]an Harald gaztea [[Norvegia]]ra itzuli zen, garai hartan bere hiloba eta herrialde honetako errege zen [[Magnus I.a Norvegiakoa|Magnus I.a Zintzoak]] Haraldek Sortaldean pilatu zuen altxorraren erdiaren truk erresumaren erdia eskeini zion. Urte bat beranduago Magnus zendu eta Harald agintari bakar gisa gelditu zen.
Danimarkako errege zen [[Svend II.a Danimarkakoa|Sweyn II.aren]] ([[1045]]-[[1062|62]]) tronua eskuratzeko asmoz nolabaiteko arrakasta nahiz porrotekin gudu askotan borrokatu zen. [[Orkadak]], [[Shetlandak|Shetland]] eta [[Hebridak|Hebrida uharteak]] bereganatuz Norvegiako jabetzak handitu zituen, eta [[1050]] urte inguruan [[Oslo]] hiria sortu zuen.
Lurralde gehiago konkistatzeko bere griñaz, daniarrei berriz ere gerra aldarrikatu zien, aldi berean bere botere irrikiak begirada [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoaz]] haratago ezartzea bultzatu zuen. [[1066]]an Harald Hardrada erregea [[Northumbria]] dukea zen [[Tostig Godwinson|Tostig]] zenari elkartu zitzaion, honen asmoa bere anaia zen [[Harold II.a Ingalaterrakoa]]ren aurka borrokatzea zen, hau garaitu ostean [[Ingalaterra]] bien artean banatzeko. Halere, [[1066]]ko [[irailaren 25]]an [[Stamford Bridgeko gudua]]n garaitua eta hila izan zen.
== Ondarea ==
Bere ondare garrantzitsuenen artean bere zerbitzura zegoen mundu baten ikuspuntua dago, honetan bere [[autokrazia]] gailenduko zen, bere botere egarria asetuko zuen urre nahiz aberastasunik egongo ez litzatekena. Norvegiako estatua batu nahian (bere leloa ''Amore eman edo hil'' izan zen) lurralde osoan kokatuak zeuden [[tribu]] matxinatu ezberdinen exterminatzea erabili zuen. Bere bakarkako ikuspegi inperialista garaiko europar merkatal-guneetako izakera osatu zuela onartu beharra dago. Aberastasun eta abenturen bila itsasoak zeharkatu zituzten [[drakkar]] itsasontzien diseinu inplementatuaren ardura ere berari egotzi daiteke.
== Genealogia ==
{{genealogia}}
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:BattleofStamfordbridge.png|[[Stamford Bridgeko gudua]]
Irudi:Harald Hardraades saga-Harald og Svein-W. Wetlesen.jpg|Harald Hardrada eta Harald og Svein
</gallery>
== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
* [https://web.archive.org/web/20161227002926/http://omacl.org/Heimskringla/hardrade1.html Harald Hardradaren saga osoa irakurgai] {{en}}
* [https://web.archive.org/web/20161227002926/http://omacl.org/Heimskringla/hardrade1.html Harald Hardradari buruzko artikulua ''Argia'' astekarian] {{eu}}
{{oinordekotza
| aurrekoa = [[Magnus I.a Norvegiakoa]]
| titulua = [[Norvegia|Norvegiako erregea]]
| epea = [[1047]]a–[[1066]]ko [[irailaren 25]]a
| ondorengoa = [[Magnus II.a Norvegiakoa]]
}}
{{bizialdia|1015eko|1066ko|Harald 03}}
[[Kategoria:Norvegiako errege-erreginak]]
[[Kategoria:Errege bikingoak]]
[[Kategoria:Bikingoak]]
[[Kategoria:Manglabitak]]
[[Kategoria:Eskaldo bikingoak]]
3ei76k0n2y1lzocjn48m2n5kol259uv
Kontserbazio egoera
0
124901
9994152
8575471
2024-12-09T08:00:52Z
Druiz002
154206
/* Ikus, gainera */
9994152
wikitext
text/x-wiki
[[Espezie]] baten '''kontserbazio egoera''' egun edo etorkizun hurbilean espezie horrek dituen [[espezieen iraungipen|iraungitzeko]] aukerak neurtzeko adierazlea da. Espezie jakin baten kontserbazio egoera finkatzeko faktore asko kontuan hartzen dituzte: espezimen kopuruaz gain, denboran zehar biztanleriaren handiagotze edo gutxitzea, elikatzeko aukerak, mehatxu ezagunak eta abar.
Kontserbazio egoera adierazteko sistema asko daude:
* Mundu osokoak: adibidez [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCN Zerrenda Gorria]] da, mundu osoan, kontserbazio egoeraren adierazle ezagunena.
* Nazioartekoak: adibidez, [[Europar Batasuna]]k bere kategoriak ditu.
* Estatukoak, estatu burujabe bakoitzak bere lurralderako sortuak.
== Ikus, gainera ==
* [[Ia galzoriko espezie]]
* [[Galzoriko espezie]]
* [[Galzori larriko espezie]]
* [[:en:Vulnerable_species|en: Zaugarriko Espezie]]
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak|Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Espezieen iraungipen]]
* [[Iraungipen masibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.iucnredlist.org/ IUCN Zerrenda Gorria]
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Biologia terminologia]]
[[Kategoria:Kontserbazioaren biologia]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
0a0j1ecm8e8me13s1zisusd3e04nozw
9994153
9994152
2024-12-09T08:04:28Z
Druiz002
154206
9994153
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1.svg|thumb|[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|IUCN]] v3.1 [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriaren]] Kontserbazio egoera kategoriak]]
[[Espezie]] baten '''kontserbazio egoera''' egun edo etorkizun hurbilean espezie horrek dituen [[espezieen iraungipen|iraungitzeko]] aukerak neurtzeko adierazlea da. Espezie jakin baten kontserbazio egoera finkatzeko faktore asko kontuan hartzen dituzte: espezimen kopuruaz gain, denboran zehar biztanleriaren handiagotze edo gutxitzea, elikatzeko aukerak, mehatxu ezagunak eta abar.
Kontserbazio egoera adierazteko sistema asko daude:
* Mundu osokoak: adibidez [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCN Zerrenda Gorria]] da, mundu osoan, kontserbazio egoeraren adierazle ezagunena.
* Nazioartekoak: adibidez, [[Europar Batasuna]]k bere kategoriak ditu.
* Estatukoak, estatu burujabe bakoitzak bere lurralderako sortuak.
== Ikus, gainera ==
* [[Ia galzoriko espezie]]
* [[Galzoriko espezie]]
* [[Galzori larriko espezie]]
* [[:en:Vulnerable_species|en: Zaugarriko Espezie]]
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak|Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Espezieen iraungipen]]
* [[Iraungipen masibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.iucnredlist.org/ IUCN Zerrenda Gorria]
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Biologia terminologia]]
[[Kategoria:Kontserbazioaren biologia]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
mxaclwtxjqcs9enkm7xwm9fmv9f4eil
9994156
9994153
2024-12-09T08:11:54Z
Druiz002
154206
9994156
wikitext
text/x-wiki
[[Espezie]] baten '''kontserbazio egoera''' egun edo etorkizun hurbilean espezie horrek dituen [[espezieen iraungipen|iraungitzeko]] aukerak neurtzeko adierazlea da. Espezie jakin baten kontserbazio egoera finkatzeko faktore asko kontuan hartzen dituzte: espezimen kopuruaz gain, denboran zehar biztanleriaren handiagotze edo gutxitzea, elikatzeko aukerak, mehatxu ezagunak eta abar.
Kontserbazio egoera adierazteko sistema asko daude:
* Mundu osokoak: adibidez [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCN Zerrenda Gorria]] da, mundu osoan, kontserbazio egoeraren adierazle ezagunena.
* Nazioartekoak: adibidez, [[Europar Batasuna]]k bere kategoriak ditu.
* Estatukoak, estatu burujabe bakoitzak bere lurralderako sortuak.
IUCN zerrendak bederatzi kategoriatan sailkatzen du espezie bakoitzaren iraute egoera:[[Fitxategi:Status iucn3.1.svg|[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|IUCN]] v3.1 [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriaren]] Kontserbazio egoera kategoriak|frame]]
* [[Espezieen iraungipen|Galdua]] (EX)
* [[Ingurune naturalean galdutako espezie|Ingurune naturalean galdua]] (EW)
* [[Galzori larriko espezie|Galzori larrian]] (CR)
* [[Galzoriko espezie|Galzorian]] (EN)
* [[Espezie kaltebera|Kaltebera]] (VU)
* [[Ia galzorian dagoen espezie|Ia galzorian]] (NT)
* [[Arrisku txikia duen espezie|Arrisku txikia]] (LC)
* Datu falta (DD)
* Ez aplikagarria (NA)
* Ebaluatu gabea (NE)
== Ikus, gainera ==
* [[Ia galzoriko espezie]]
* [[Galzoriko espezie]]
* [[Galzori larriko espezie]]
* [[:en:Vulnerable_species|en: Zaugarriko Espezie]]
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak|Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Espezieen iraungipen]]
* [[Iraungipen masibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.iucnredlist.org/ IUCN Zerrenda Gorria]
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Biologia terminologia]]
[[Kategoria:Kontserbazioaren biologia]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
7jyelj83dka1c7845lhyfdonu4amkni
9994157
9994156
2024-12-09T08:12:45Z
Druiz002
154206
9994157
wikitext
text/x-wiki
[[Espezie]] baten '''kontserbazio egoera''' egun edo etorkizun hurbilean espezie horrek dituen [[espezieen iraungipen|iraungitzeko]] aukerak neurtzeko adierazlea da. Espezie jakin baten kontserbazio egoera finkatzeko faktore asko kontuan hartzen dituzte: espezimen kopuruaz gain, denboran zehar biztanleriaren handiagotze edo gutxitzea, elikatzeko aukerak, mehatxu ezagunak eta abar.
Kontserbazio egoera adierazteko sistema asko daude:
* Mundu osokoak: adibidez [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCN Zerrenda Gorria]] da, mundu osoan, kontserbazio egoeraren adierazle ezagunena.
* Nazioartekoak: adibidez, [[Europar Batasuna]]k bere kategoriak ditu.
* Estatukoak, estatu burujabe bakoitzak bere lurralderako sortuak.
IUCN zerrendak bederatzi kategoriatan sailkatzen du espezie bakoitzaren iraute egoera:[[Fitxategi:Status iucn3.1.svg|[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|IUCN]] v3.1 [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriaren]] Kontserbazio egoera kategoriak|frame]]
* [[Espezieen iraungipen|Galdua]] (EX)
* [[Ingurune naturalean galdutako espezie|Ingurune naturalean galdua]] (EW)
* [[Galzori larriko espezie|Galzori larrian]] (CR)
* [[Galzoriko espezie|Galzorian]] (EN)
* [[Espezie kaltebera|Kaltebera]] (VU)
* [[Ia galzorian dagoen espezie|Ia galzorian]] (NT)
* [[Arrisku txikia duen espezie|Arrisku txikia]] / Kezka txikia (LC)
* Datu falta (DD)
* Ez aplikagarria (NA)
* Ebaluatu gabea (NE)
== Ikus, gainera ==
* [[Ia galzoriko espezie]]
* [[Galzoriko espezie]]
* [[Galzori larriko espezie]]
* [[:en:Vulnerable_species|en: Zaugarriko Espezie]]
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak|Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Espezieen iraungipen]]
* [[Iraungipen masibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.iucnredlist.org/ IUCN Zerrenda Gorria]
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Biologia terminologia]]
[[Kategoria:Kontserbazioaren biologia]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
jdirvf6g18vws603y3ws9xx7z4oe4f7
9994223
9994157
2024-12-09T10:23:31Z
Xabier Armendaritz
448
/* Ikus, gainera */ Euskaltermen, «kaltebera»
9994223
wikitext
text/x-wiki
[[Espezie]] baten '''kontserbazio egoera''' egun edo etorkizun hurbilean espezie horrek dituen [[espezieen iraungipen|iraungitzeko]] aukerak neurtzeko adierazlea da. Espezie jakin baten kontserbazio egoera finkatzeko faktore asko kontuan hartzen dituzte: espezimen kopuruaz gain, denboran zehar biztanleriaren handiagotze edo gutxitzea, elikatzeko aukerak, mehatxu ezagunak eta abar.
Kontserbazio egoera adierazteko sistema asko daude:
* Mundu osokoak: adibidez [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCN Zerrenda Gorria]] da, mundu osoan, kontserbazio egoeraren adierazle ezagunena.
* Nazioartekoak: adibidez, [[Europar Batasuna]]k bere kategoriak ditu.
* Estatukoak, estatu burujabe bakoitzak bere lurralderako sortuak.
IUCN zerrendak bederatzi kategoriatan sailkatzen du espezie bakoitzaren iraute egoera:[[Fitxategi:Status iucn3.1.svg|[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|IUCN]] v3.1 [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriaren]] Kontserbazio egoera kategoriak|frame]]
* [[Espezieen iraungipen|Galdua]] (EX)
* [[Ingurune naturalean galdutako espezie|Ingurune naturalean galdua]] (EW)
* [[Galzori larriko espezie|Galzori larrian]] (CR)
* [[Galzoriko espezie|Galzorian]] (EN)
* [[Espezie kaltebera|Kaltebera]] (VU)
* [[Ia galzorian dagoen espezie|Ia galzorian]] (NT)
* [[Arrisku txikia duen espezie|Arrisku txikia]] / Kezka txikia (LC)
* Datu falta (DD)
* Ez aplikagarria (NA)
* Ebaluatu gabea (NE)
== Ikus, gainera ==
* [[Ia galzoriko espezie]]
* [[Galzoriko espezie]]
* [[Galzori larriko espezie]]
* [[Espezie kaltebera]]
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak|Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Espezieen iraungipen]]
* [[Iraungipen masibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.iucnredlist.org/ IUCN Zerrenda Gorria]
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Biologia terminologia]]
[[Kategoria:Kontserbazioaren biologia]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
6w7pim9sfwmxega3zis8c4pqfo0kxuf
Azterketa (ebaluazioa)
0
126631
9994112
8733143
2024-12-09T05:29:47Z
Treuiller
59723
9994112
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Test_(student_assessment).jpeg|thumb|300px|Ikasle batzuk azterketa bat egiten.]]
[[Hezkuntza]]n eta beste zenbait arlotan, '''azterketa''', '''proba''' edo '''etsamina''' ikasle nahiz beste pertsonen ezagutzak eta trebeziak [[ebaluazio|ebaluatzeko]] erabiltzen den proba mota bat da, normalizatua eta uniformea azterketa burutzen ari diren guztientzat. Hezkuntzaz gainera, azterketak lanpostuetarako lehiaketetan ([[Enplegu Publikorako Eskaintza]] batean, esaterako) eta zertifikazio-arloan ere ([[Euskararen Gaitasun Agiria|EGA]] azterketa, esaterako) erabiltzen dira.
Gehienetan, hainbat galdera edo ataletan banatzen da eta [[ikasle]] edo hautagai bakoitzak galdera horiek zuzen erantzun edo lortutako [[gaitasun (argipena)|gaitasunak]] erakutsiz garatu behar ditu. Proba amaitutakoan, irakasleak edo azterketa ebaluatzeko aukeratutako pertsonak azterketa zuzendu, [[Ebaluazio (hezkuntza)|ebalua]]<nowiki/>tu eta [[Kalifikazio (hezkuntza)|kalifikazio]] bat jartzen dio, haren jakite mailaren eta gaitasunen erakusgarri dena. Ohikoa da, kalifikazio kuantitatibo batekin batera, azterketa ''gainditua'' edo ''gainditu gabe'' erara ebaluatzea eta ''gainditu gabe'' izanez gero, ikasleak berriz ere azterketa egin beharko du, beste momentu batean, halako batean bere jakite maila egiaztatzeko.
== Azterketa motak ==
Azterketak ahozkoak dira, ikasleak irakasleak planteaturiko galderei ahoz erantzun edo gai bat ahoz garatu behar duenean, edo idatzizkoak. Ahozko azterketak hizkuntza arloan erabiltzen dira batez ere, ikaslearen mintzamena ebaluatzeko. Idatzizko azterketak, berriz, askoz ere zabalduago daude eta abantaila gisa ikasleak azterketan zehar bere erantzunak zuzendu eta gerora euskarri fisikoan gorde ahal izatea da. Idatzizko azterketetan, galdera objektiboak dituen azterketa edo testa eta galdera irekiak dituzten azterketak bereizten dira.
=== Galdera objektiboak ===
[[Fitxategi:ClozeTest Demo.ogv|thumb|ClozeTest edo "Hutsuneak bete" ariketa adibide bat. ]]
Test erako azterketetan —galdera objektiboak dituzte—, erantzuteko zenbait aukera (hiru eta bost artean, gehienetan) ematen zaizkio galderako. Ikasleak aukera horietatik zuzen bakarra asmatu behar du. Adibidez,
::''Zenbat da 66 zati 6?''
::''Erantzun zuzena aukera ezazu: a) 6 b) 11 c) 0,5 d) 2''
[[Hutsuneak bete ariketa]], erantzun anitzezko galdetegia edo ClozeTest erako azterketetan baliteke erantzun bat edo batzuk, jakin gabe, ausaz, [[zori]]<nowiki/>z, asmatzea. Hori saihesteko erantzun okerrengatik puntuazio totala murrizteko formulak asmatu egiten dira. Horrela, ikasleak nahiago izango du, askotan, galdera hutsean utzi, jakin gabe erantzutea baino. Testeko galderak laburrak eta azkarrak izanik, irakasgai osoa laburbil daiteke azterketa batean, galdetu gabeko hutsunerik utzi gabe. Ebaluatzailearentzako beste abantailak zuzenketa azkarra eta [[kalifikazio]] "objektiboak" dira. Eragozpenetan buruz ikasita erantzuten dela eta galderak testuingurutik kanpo kokatzea hautematen dira. Hori dela eta, galdera objektiboen azterketa tresna egokia izan dadin garrantzitsua da galderen diseinuan hutsalkeriak baztertu eta edukiaren alderdi nagusienak planteatzen dituzten galderak jartzea. Ebaluazio-tresna moduan, testa fidagarritasun edo zehaztasun handikoa da, baina zalantzazkoa da haren baliozkotasuna edo neurtu nahi duen aldagaia benetan neurtzen duen.
Testak edo proba objektiboak oso azkarrak izaten dira, askotan [[Erlojupeko|erlojuz kontra]], askok behar dituzten baino minutu gutxiagotan egin beharrekoak, eta erantzuna zuzena zein den hausnartzeko denbora gutxi eskaintzen dute. Horregatik, ikasleak gai guztiak buruz ongi ikasita izatea gomendatzen da, pentsatu gabe lehenbailehen erantzuteko. Erantzunak oso antzekoak izaten dira askotan eta horregatik galdera eta aukerak ongi irakurtzea komeni da. Bukaeran, eta denbora izanez gero, komeni da erantzunak birpasatzea, baina ez da gomendatzen erantzunak behin eta berriz aldatzen ibiltzea, horrekin denbora galdu, urduri jarri eta kontzentrazioa galdu besterik ez baita egiten.
[[Irakurketa|Irakur]]<nowiki/>tzerakoan azkar irakurtzen dutenek abantaila izaten dute honelako probetan, lehiatzen direnean; irakurtzeko lastertasun eskasa daukatenek, [[dislexia]] daukatenek-eta, desabantaila dute.
=== Galdera irekiak ===
Galdera irekietan, berriz, ikasleak idatziz ematen du erantzun zuzena. Galdera hauen erantzunak ez dira testekoak bezain laburrak izaten eta definizioak azaldu, kontzeptuen arteko erlazioak ezarri edota gai orokor bat garatzea eskatzen da, enuntziatuan edo izenburuan jarritakoari jarraituz. Test motako azterketetan ez bezala, erantzuna ez da zuzena ala okerra eta galdera ebaluatzeko orduan zuzentasun-maila ezberdinak daude. Galdera irekiak malguak dira, edozer gai galde baitaiteke horietan, baina galderak argiak eta zehatzak izatea komeni da, ikasleak zer erantzun behar duen zehaztasunez jakin dezan. Horrela, ''XVIII. mendea'' izenburu hutsa duten galdera irekiak baztertu eta ahalik eta xehetasun gehien eman behar dira ikasleak eman beharreko erantzunari buruz, ikasleak zer galdetzen zaion jakiteko eta ebaluatzerakoan zuzenketa objektiboagoa izan dadin. Bestalde, galdera irekien bitartez ikasleak gaiari buruz duen jakite maila ebaluatzeaz gainera, ikasleak garatu beharreko beste [[konpetentzia]] zenbait ere erakutsi behar ditu, idazketa egokia eta ahalmen analitikoa, besteak beste.
Galdera irekiek eragozpenak ere badituzte:
* test motako azterketetan baino galdera gutxiago ezar daitezke, ikasi beharreko edukiari buruzko hutsuneak utziz;
* galdera ezberdinak jarrita, kalifikazioa oso ezberdina izan daiteke;
* ebaluatzaile ezberdinek kalifikazio ezberdinak emango dituzte edota ebaluatzaile berdinak kalifikazio ezberdinak emango ditu une desberdinetan;
* test motako azterketetan bezalaxe, zoriak badu eraginik, ikasleak gaiak sakontasun maila ezberdinekin ikasten dituelako.
Ikasleek galdera irekiei ''ihes'' egiteko duten ohitura dela eta, ebaluatzaileak guztiz baztertu behar ditu zerbait idazteagatik bakarrik osaturik dauden erantzun eskasak (galderak zehazten duen gaiaren garrantzia behin eta berriz aipatuz, adibidez) eta beste gai bati buruz aritzen diren erantzunak.
Eskuarki, ordea, galdera irekiekin osaturiko azterketek ikaslearen ikasketa sakonagoa eskatzen dutela frogatu da, buruz ikastea exijitzen duten test motako azterketen aldean <ref>Scouller, K. : ''The influence of assessment method on students’ learning
approaches: Multiple choice question examinations versus assignment essay''. Higher Education, 35 (1998), 453-472.</ref>. Ebaluazio tresna moduan, baliozkotasun handikoa da, neurtu nahi dena neurtzen baita gehienetan, baina fidagarritasun edo zehaztasun txikikoa, testa ez bezala.
=== Ahozko azterketak ===
Orokorrean, pertsona baten [[komunikazio gaitasun]]a, analisi- eta sintesi-ahalmena ebaluatzeko erabiltzen dira. Hizkuntza batean pertsona batek duen mintzamena eta ulermena ebaluatzeko ere erabiltzen dira ahozko azterketak. Aldi berean, ez dira informazioaren ezagutza edo oroimen hutsa ebaluatzeko egokienak. Lanpostu baterako hautaprobetan ere egiten dira, elkarrizketa moduan. Unibertsitate mailan maiz erabiltzen dira, [[tesi]]ak, karrera amaierako lanak edo gai bat jorratzeko aurkezpenak baloratzeko. Kasu hauetan, ohikoa da gainera ahozko azterketa epaimahai baten aurrean egitea eta ikasle edo hautagaiaren aurkezpena bukatzean epaimahaikideek ikasleari edo hautagaiari galderak egitea.
Ahozko probaren abantaila moduan,
* gai bati buruzko ezagutza sakonaz gainera, ahalmen kritikoa eta gaitasun komunikatiboa egiaztatzen ditu;
* iruzurra egiteko aukerarik ez dago;
* ikasleak galderak argitzeko eska dezake;
* epaimahaiak erantzunak zehaztu eta sakontzeko eska dezake eta galdera osagarriak ere egin ditzake.
Eragozpenak baditu:
* ikasle edo hautagai anitz direnean ebaluatu beharrekoak, denbora luzea eskatzen duen ebaluazio metodoa da;
* ebaluatzailearen eta ebaluatuaren arteko harreman zuzenak subjektibitate eta zilegitasun arazoak izan ditzake ebaluatzaile bakarra dagoenean;
* proba baliogabeturik gera daiteke, ikaslea edo hautagaia oso urduri dagoenean, orduan egindako lana edo bestelako gaitasunak erakusteko aukerarik ez baitu izango;
* hitz egiteko erraztasunak eta atsegina izateak gaiaren ezagutza eskasa ezkuta dezake;
* antolatzen zailagoa da <ref>{{es}} [http://www.sre.urv.es/web/aulafutura/php/fitxers/496-5.pdf Los exámenes orales]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. 2010-03-22an kontsultatua.</ref>.
* ahozko azterketa "berrikusteko" ikaslearen ahozko ekoizpenaren grabazioa beharrezkoa da. Ikasleek esandakoen [[audio]]<nowiki/>ak grabatzeak, ikasle batzuentzat, aparteko [[estres]]<nowiki/>a sor dezake.
* audio grabaziorik gabe, entzun beharrekoak behin bakarrik entzunda, [[Ebaluazio (hezkuntza)|ebaluazio]] eta [[Kalifikazio (hezkuntza)|kalifikazio]]<nowiki/>a azkar egin behar da. Azkarregi aukeran. Irakasle bakar batek denbora gutxi kontuan hartu beharreko elementu guztiak behar bezala baloratzeko. Irakasle gehiago jardunez gero, prozesua garestiago bihurtzen da eta askotan, adostasunetara iristeko, denbora asko luza daiteke.
== Trikimailuak azterketetan ==
[[Fitxategi:Cheating.JPG|thumb|eskuinera|200px|'''Azterketa''' batean ''txuleta'' ateratzen.]]
Ohikoa da ikasleak trikimailuak egitea, ikasleak erantzunak ez dakizkien galderak ongi erantzuteko. Hona hemen zerrenda bat:
* Ikasi beharreko gaiei buruzko liburu edo '''apunteak mahai azpian''' edo lurrean prest izatea, behar denean hartu eta zabaltzeko.
* [[Txuleta (iruzurra)|'''Txuleta''']] paper txiki batean letra txikiz idatziriko testu bat da, ikasita eduki beharreko gaiari buruzkoa. Txuleta ezkutatu egiten da azterketa hasi baino lehen eta behar denean atera.
* Inguruko ikaskideei ahopetik galdetu, '''ahopetik zilegi ez diren laguntzak''' eskaini, ikasle tranpatiak ados jarrita beraien azterketari begiratu edo azterketak trukatu...
* Azterketan galdetuko diren '''galderak aldez aurretik jakin'''ez gero, honelako ebaluazio tresnarekin, ikasleek lan gutxiago egiteko beharra izango dute.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hezkuntza ebaluazioa]]
[[Kategoria:Eskolako terminologia]]
[[Kategoria:Ebaluazio tresnak]]
[[Kategoria:Kirol-zientziak]]
qmvhtiw4tewhsd6hwnuwpjw8qu8yrew
Ergatibo
0
130137
9994083
9823833
2024-12-09T02:44:37Z
Treuiller
59723
9994083
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Sare Horloge (cropped).JPG|thumb|Sarako kanpandorreko mezuan, bi ergatibo, ''guziek'' plurala eta ''azkenekoak'' singularra.]]
'''Ergatibo'''a ([[greko]]<nowiki/>tiko εργάτης —ergátis—, "langile", laburdura ERG) [[gramatika kasu]] bat da, [[hizkuntza]] ergatibo-absolutiboetan [[izen]]a [[aditz iragankor]] baten [[Subjektu (gramatika)|subjektutzat]] markatzen duena. Mendebaldeko Europan, hizkuntza ergatibo bakarra [[euskara]] da, baina munduan ezaugarri hori duten beste asko daude: [[buruxaski]]a, [[yaghnobi]]a, [[tibetera]], [[georgiera]], [[groenlandiera]], [[txetxenera|txetxeniera]] eta beste [[kaukasiar hizkuntza]] batzuk, [[maia hizkuntzak|hizkuntza maiak]], [[mixe-zoque hizkuntzak|mixe-zokeak]], eta [[Australia]]ko zenbait hizkuntza aborigen, hala nola [[wagiman]] hizkuntza. [[Ithkuil]] eta [[Na'vi hizkuntza|na'vi]] hizkuntza artifizialek ere darabilte.
Tipologia lanek erakusten dutenez,<ref>[http://wals.info/feature WALSeko 98-100 ezaugarriak]</ref> zabaldu samar daude munduan zehar, eta hizkuntza guztien % 10-20 bide dira, ziurrenik; baina, era berean (eta hortik dator bai gurean eta bai kanpoan piztu duen eta pizten duen interes handia), euskara uhartea da Europan, nominatibo-akusatibo moduko [[indoeuropar]] hizkuntzez inguratuta baitago ([[hizkuntza erromantzeak|erromantzeak]], [[germaniar hizkuntzak|germaniarrak]], [[zelta hizkuntzak|zeltak]], [[albaniera]], [[greziera]], [[balto-eslaviera]]k) eta [[uraldar hizkuntza|uraldarrez]] ([[hungariera]], [[finlandiera]], [[estoniera]]).<ref name="SEG">{{Web erref|abizena=Albizu|izena=Pablo|izenburua=Ergatiboa|url=http://www.ehu.es/seg/doku.php?id=morf:2:1|lana=Sareko Euskal Gramatika|argitaletxea=EHU|sartze-data=2011-3-31}}</ref>
== Euskararen ergatibotasun morfologikoa ==
[[Fitxategi:Serafin Baroja. izenpea (cropped).jpg|thumb|[[Serafin Baroja]] idazlearen izenpe bat, ergatiboz -c/-k.]]
Euskara ergatiboa dela esaten denean, argumentuen ''alineazioaz'' hitz egiten da, hain zuzen ere, [[aditz]] iragangaitz eta iragankorren subjektu eta objektuen ''alineazioaz''. Hala, ergatibo terminoak adierazten du berdinak direla [[subjektu iragangaitz]]ek eta [[objektu zuzen]]ek hizkuntzan agertzen dituzten gramatika-portaerak eta ezberdinak, berriz, subjektu iragankorrek erakutsitakoak.
Adibidez:
Ni joan n-aiz.
Ni-k Ana ikusi du-t.
Ana-k ni ikusi n-au.
Adibideek erakutsi bezala, [[euskara]]z bai aditzek, bai argumentuek (subjektu zein objektuek) beren arteko harreman sintaktikoak zeintzuk diren adierazten duten marka morfologikoak hartzen dituzte. Aditzen markaketa [[komunztadura]]ren bidez gauzatzen da eta argumentuena, kasuen bitartez. Nahiz lehenengoan, nahiz bigarrenean, marka morfologikoen banaketa antolamolde ergatibo hari egokitzen zaio: bai ''joan'' aditzaren subjektu iragangaitza, bai ''ikusi'' aditz iragankorraren objektu zuzena, bi-biak ere berdin ematen dira, hau da, ageriko markarik gabe eta, gainera, bai batak bai besteak /n-/ aurrizkiaren presentzia dakarte aditzean; ''ikusi'' aditz iragankorraren subjektua, berriz, oso bestela, /-k/ atzizkiaz markatuta ageri da eta aditzean /-t/ atzizkiaren bidezko komunztadurak aurrizkia ordezkatzen du. Gainera, aditz laguntzailearen hautaketak berak ere hizkuntzaren ergatibotasuna erakusten du zeharka, izan ere, ergatibodun testuinguruetan [[*edun|*''edun'']] eta [[*ezan|*''ezan'']] erroak darabiltzagu eta ergatibogabeetan, ''izan'' eta [[*edin|*''edin'']].
Oro har, euskarak oso modu kontsistentean eusten dio eskema ergatiboari. Badira salbuespen gutxi batzuk, ezberdintasunen neutralizazioaren ondorio direnak. Argumentuen kasu-markaketari dagokionez, euskara batuan erakusle pluralen forman aurkitzen dugu neutralizazioa (''hauek'', ''horiek'', ''haiek'' berdin balio dute ergatiborako nahiz absolutiborako) eta mendebaldeko eta erdialdeko euskalkietan mugatzaile pluralarenean (-''ak'' mugatzaile plurala berdin egiten da absolutiboan nahiz ergatiboan). Ildo beretik, nahaste handi samarra dago ''batzuk'' / ''batzuek'' mugatzaile zehaztugabean, hor ere neutralizazioak gertatzen baitira euskalkien arabera: zenbaitetan ''batzuk'' aldaerak bietarako balio du, beste zenbaitetan ''batzuek'' bietan erabiltzen da, bestetan bereizketak egiten dira, eta abar. Bi arrazoi ditugu neutralizazio horien guztien azpian: batetik, pluralgilearen eta ergatiboaren arteko homomorfia (-''k'') eta, bestetik, bilakabide fonologikoak.
Aditz komunztaduraren ere, markatze ergatiboa neutralizatu egiten da alegiazko eta lehenaldiko zenbait [[euskal adizki|adizki]] jokatutan, delako ergatiboaren lekualdaketa tarteko. Hori erakusten dute ondoko adibideek:
Gu gazteak ''g''inen / ba''g''ina.
Gu-k Peru-Ø ikusi ''g''enuen / ba''g''enu.
Peru-k gu-Ø ikusi gintuen / ba''g''intu.
Lehenbiziko adibidean ''gu'' da subjektua eta absolutiboan dago: aditzean uzten duen marka /g-/ da, ''gu gara'' edo ''gu ikusi gaitu'' esaten dugunean uzten duen marka berbera.
Ikus dezagun orain bigarren adibidea. Arruntean, ''Peru guk ikusi dugu'' esaten dugunean /-gu/ marka erabiltzen dugu lehenbiziko pertsona pluralerako, eta marka adizkiaren amaieran doa: du''gu''; baina, ohartzen bagara, bigarren adibidean ez da holakorik gertatzen: ''Peru ikusi genuen'' diogunean, ''gara''-''ginen'' eredua segitzen dugu /g-/ hasieran jarriz, eta ez dugu adizkiak markatzen duen forma erregularra. Forma erregularra *''zugun'' izango litzateke, *''zugun'' edo horren eskemaren ildotik zenbait hizkeratan agertzen den ''zegun'' adizkiaren tankerakoak. Hori horrela, atzizkiaren bidezko markatze bereizgarria galduta, komunztadura-sistemak subjektu iragankorrak subjektu iragangaitzekin eta objektuekin parekatzen ditu.
Munduko hizkuntzetan, arruntak dira alineazioen hausturak edo erdibiketak: hau da, hizkuntza askok sistema mistoak dituzte, ezaugarri gramatikal jakin batzuen arabera berrantolatzen dutelako alineazio-sistema. Adibidez, [[dyrbalera]]n izenen kasu-markaketak eskema ergatiboari jarraitzen dio; izenordainenak, ordea, eskema [[nominatibo]]-[[akusatibo]]ari. Neutralizazioak neutralizazio, euskarak ez du erdibiketarik, ez behintzat orain arte ikusi ditugun adibideen argitan: neutralizazioak oso bakan daude eta ez dira alineazio-sistemaren aldaketa bat egon dela justifikatzeko bezain sendoak eta orokorrak. Auzi horretan, komunztadura sistemako ergatiboaren lekualdaketak sortu ditu, beharbada, zalantza handienak. Hala ere, esan daiteke gaur egun gramatikariek, Ortiz de Urbinaren (1989) arrazoiak bere eginda, aho batez baztertzen dutela erdibiketaren hipotesia.
=== Ergatiboa ala aktibo-ezaktiboa / pasibo-ezpasiboa? ===
Aurreko aurkezpenak ñabardura bat eskatzen du. Ez nolanahikoa, gainera, ñabardura horrek euskararen kasu-sistemaren definizioari berari eragin diezaioke eta. Ikus ondorengo adibideak:
Ni atzerrira joan ''n''aiz aurten.
Ni-k atzerrira bidaiatuko du''t'' aurten.
Biak iragangaitzak izan arren, ''joan'' eta ''bidaiatu'' aditzek ezberdin jokatzen dute kasuari eta komunztadurari dagokionez. ''Joan'' aditzaren portaera lehen deskribatutakoa da, hots, subjektua absolutiboan agertzen da eta aditzeko komunztadura /n-/ aurrizkiaren bitartez adierazten da. Berria eta aditz iragankorrenaren parekoa da, ordea, ''bidaiatu'' aditzarena: subjektuak ergatibo marka hartzen du eta aditzak /-t/ [[atzizki]]a erakusten du. Gramatikariek lehenengoei aditz ezakusatiboak (edo [[inakusatibo]]ak) eta bigarrenei ezergatiboak (edo [[inergatibo]]ak) esaten diete, nahiz eta aspaldi ohartu ziren deitura horiek guztiak desegokiak eta nahasgarriak direla hizkuntza ergatiboetarako. Hemen iragangaitz absolutibodun eta ergatibodun deituko diegu hurrenez hurren, guztiz deskribatzaileak (horratik ez arazogabeak) diren bi termino baliatuz.
Tipologia lanek bi alineazio-sistema bereizten dituzte hizkuntza ergatibodunetan aditz iragangaitzen jokamoldearen arabera:
* '''ergatiboa propioa''': han, aditz iragangaitzek portaera bateratua dute.
* '''aktibo-ezaktiboa''': han, aditz iragangaitzak erdibituta daude. Goiko adibideen eta definizioen harira, itxuraz euskara aktibo-ezaktiboa bide da, ez ergatiboa.
Dena dela, askoz korapilatsuagoa da gaia eta oraindik argitzeke dago auzia. Gramatikariek karakterizazio biak, ergatiboa<ref>Oyharçabal 1992 1999, de Rijk 2008, Trask</ref> zein aktibo-ezaktiboa/pasibo-ezpasiboa<ref>Holmer 1999, Laka 2006b, Aldai 2006 2008 2009 2010</ref>, aldeztu dituzte, sarri datu bertsuak gogoan dituztela. Gainera, bada hirugarren aukera bat ere<ref>Ortiz de Urbina 1989a,b</ref>, alineazio morfologikoa eta hurrengo ataleko alineazio sintaktikoa uztartu nahirik euskara hizkuntza ergatibo hedatua, alegia, hizkuntza nominatibo-akusatiboen azpimultzoa dela adierazten duena.
Hiru ardatz nagusi izan ditu gaiaren inguruko eztabaidak:
* Aditz iragangaitz ergatibodunen kopurua
* Absolutibodunen eta ergatibodunen arteko erdibiketaren oinarri semantikoa
* Aldakortasuna
== Euskararen nominatibo-akusatibotasun sintaktikoaz ==
Orain arte kasu- eta komunztadura-marken formari begiratuta zehaztu da euskararen alineazio-sistema. Bi ezaugarriak morfologikoak dira eta, beraz, deskribatutako sistema morfologiari dagokio. Horiez gain, gramatikariek ezaugarri sintaktikoak ere hartzen dituzte kontuan hiru argumentuen portaera konparatzerakoan. Konparazioaren emaitza hizkuntzaren alineazio- edo kasu-sistema sintaktikoa izango da.
Hainbat test erabili dira gramatika-lanetan euskararen alineazio-sistema sintaktikoa zehazteko, batik bat, kontrola, izenordain elkarkariak, agintezkoak, nominalizazioetako argumentuen genitibotzea, juntadura eta erlatibotzea. Bost test horien argitan, euskarak funtsean sistema nominatibo-akusatiboa dauka. Hala erakusten dute lehen laurek. Gainontzekoetan, berriz, neutroa da portaera, hau da, hiru argumentuak bereizten ez dituena, eta beraz, zilegi litzateke sistema mistotzat jotzea. Ergatiboa, sekula ez. Nolanahi ere, lehen hiru testak gailenduta, hizkuntzaren nominatibo-akusatibotasuna hobetsiko dugu hemen, atalaren izenburuan jaso bezala.
=== Kontrola ===
Kontrola dugu, dudarik gabe, hizkuntzaren nominatibo-akusatiboasun sintaktikoaren erakusgarri nagusia<ref>Levin 1983a, Ortiz de Urbina 1989, Oyharçabal 1992, besteak beste</ref>. Kontrola ageri da mendeko perpaus jokatugabeko subjektu isilaren eta perpaus nagusiko argumentu aurrekari baten artean menpekotasun bat gertatzen denean. Aurrekari hori gabe ezin dugu identifikatu mendeko perpausaren subjektu horren izaera. Kontrol egituretan, hortaz, mendeko perpaus baten subjektu isilak duen erreferentzia gorago dagoen elementu nominal batek zehazten edo gobernatzen du. Ikus ditzagun [[gaztelania]]zko adibide hauek:
* ''Juan''<sub>i</sub> ''me prometió'' PRO<sub>i</sub> ''cantar en la fiesta'' ("Juanek festan kantatuko zuela agindu zidan").
* ''Juan'' ''me''<sub>i</sub> ''permitió'' PRO<sub>i</sub> ''cantar en la fiesta'' ("Juanek festan kantatzen utzi zidan)".
Lehenbiziko adibidean, kontrolatzailea perpaus nagusiko ''Juan'' da, eta mendeko perpauseko subjektu isila, ''Juan'' bera. Ikusten denez, subjektu isil hori PRO izeneko kategoria batekin aurkezten da hemen. Beraz, goiko subjektuak, goiko aurrekari horrek, beheko subjektua hartzen du kontrolpean. Bigarren adibidean, ordea, mendeko perpausaren aurrekaria ''yo'' da (esaldian, ''me'', hau da, "ni" euskaraz), hots, "Neuk kantatuko dut jaialdian, ez Juanek". Bigarren kasuan ez du goiko perpauseko subjektuak kontrolatzen mendeko perpausaren subjektua, baizik perpaus horretako aditzaren beste argumentu batek (''me'').
Hizkuntzaz hizkuntza, ezberdintasunak daude kanpoko argumentu batek menpeko zein argumentu kontrola dezakeen. Hizkuntza nominatibo-akusatibo sintaktikoetan, kontrolpeko argumentua mendeko subjektua da beti eta berdin du mendeko aditza iragankorra edo iragangaitza den. Hizkuntza gehienak mota horretakoak dira. Gaztelaniazko adibideek erakusten dute portaera hori: ''Me mandó'' [PRO<sub>i</sub> ''venir''] ("Etortzeko agindu zidan") edo ''Me''<sub>i</sub> ''mandó'' [PRO<sub>i</sub> ''operar al paciente''] ("Pazienteari ebakuntza egin niezaion agindu zidan"), baina ez *''Juan'' ''me''<sub>i</sub> ordenó [''el'' ''médico'' ''operar'' PRO<sub>i</sub>] ("Juanek sendagilea ebakuntza egiteko agindu zidan"). Hala ere, hizkuntza sintaktikoki ergatiboetan, dyrbaleraz kasu, kontrol aukerak argumentuen kasu-markaketaren araberakoak dira: absolutiboaz markatzen dituzten objektu zuzenak eta subjektu iragangaitzak kontrola daitezkeen bakarrak dira. Horrela, gaztelaniazko azken bi esaldiak gogoan hartuta, [[dyrbald]]ar batek ''Juan'' ''me''<sub>i</sub> ''ordenó'' [''el médico operar'' PROi] erabiliko luke eta ''Me''<sub>i</sub> ''mandó'' [PRO<sub>i</sub> ''operar al paciente''] ("Pazienteari ebakuntza egin niezaion agindu zidan") baztertuko (mendeko perpausa antipasibo egin ezean, behintzat).
Euskaraz kontrol egitura argiak aurkitzea zailago den arren, egon badaude. Jo dezagun honako esaldi hauetara:
* Ahaztu dut [PRO giltzak hartzea].
* Ahaztu zait [PRO giltzak hartzea].
Mendeko perpausa ''giltzak hartzea'' da bietan, eta hor bada subjektu isil bana. Subjektu isilak lehenbiziko pertsona singularrekoak izan behar dira, perpaus nagusiko ergatibozko edo datibozko argumentuek kontrolpean hartzen baitute:
(Nik<sub>i</sub>) Ahaztu dut [PRO<sub>i</sub>,*j giltzak hartzea].
(Niri<sub>i</sub>) Ahaztu zait [PRO<sub>i</sub>,*j giltzak hartzea].
Kontrol datuetan, euskara gaztelaniarekin dator bat, ez dyrbalerarekin, goiko adibideen antzeko ondorengo esaldiek erakusten dutenez:
(Niri<sub>i</sub>) Ahaztu zait [PRO<sub>i</sub> zure etxetik pasatzea].
(Niri<sub>i</sub>) Ahaztu zait [PRO<sub>i</sub> Elene hartzea].
*(Niri<sub>i</sub>) Ahaztu zait [Elenek PRO<sub>i</sub> hartzea].
Mendeko perpauseko aditza iragangaitza (''pasatu'') da lehenbiziko adibidean eta iragankorra (''hartu'') beste bietan. Guztietan, perpaus nagusiko datibo argumentuak kontrolatzen duen (edo harekin erreferentzikidea izan behar duen) PRO izenordain isil bana agertzen zaigu: lehenbizikoan, aditz iragangaitzaren subjektua da eta bigarrenean eta hirugarrenean, aditz iragankorraren subjektu eta objektua, hurrenez hurren. Ikus daitekeenez, mendeko subjektuetara mugatzen da kontrola euskaraz; kontrolpeko objektua duen ''*(niri<sub>i</sub>) ahaztu zait [Elenek PRO<sub>i</sub> hartzea]'' esaldia, ''Ahaztu zait Elenek hartuko nauela'' esan nahi duena, ezinezkoa da.
Horixe erakusten dute orain arte esandakoa osatzearren ''-tzen jakin'' eta -''tzen hasi'' kontrol-egiturez baliatuta hona dakartzagun beste bi adibide-sorta hauek:
Anderrek<sub>i</sub> ez daki [PRO<sub>i</sub> hemendik horra iristen].
Anderrek<sub>i</sub> ez daki [PRO<sub>i</sub> lagunak zaintzen].
*Anderrek<sub>i</sub> ez daki [lagunek PRO<sub>i</sub> zaintzen].
Ane<sub>i</sub> hasi da [PRO<sub>i</sub> goiz altxatzen].
Ane<sub>i</sub> hasi da [PRO<sub>i</sub> lagunak etxera gonbidatzen].
*Ane<sub>i</sub> hasi da [lagunek PRO<sub>i</sub> etxera gonbidatzen].
Haustura argia gertatzen da, beraz, morfologiaren eta sintaxiaren artean. Adibideek erakutsi bezala, morfologiak ezberdintzen dituen subjektu iragangaitz (ABS) eta iragankorrek (ERG) batera jokatzen dute sintaxian; gainera, sintaxiak banandu egiten ditu morfologikoki parekoak diren subjektu iragangaitzak eta objektu zuzenak (ABS).
=== Agintera ===
Alineazio nominatibo-akusatiboaren aldeko froga osagarria ematen digute aginterazko adizkiek (Oyharçabal 1999 eta batez ere Fernández 1997). Test horretan, hiru argumentuetatik aginduaren hartzailea zein den hartzen da kontuan. Euskaraz, agindu-hartzailea, lehen, bigarren edo hirugarren pertsonakoa izan, agintezko perpauseko subjektua da. Har ditzagun ondorengo adibideak. Lehen esaldi sortan iragangaitzak ditugu hiru aditzak eta, ikus daitekeenez, subjektuek adierazitako ''gu'', ''hi'' eta ''hura'' horiek hartzen dute, hurrenez hurren, joateko agindua. Bigarren sortak ere gauza bera erakusten digu, baina hor, aditzak ''buka'' eta ''utzi'' iragankorrak dira.
Goazen zerbait jatera.
Hoa pikutara!
Bihoa / Doala arazoa konpontzera.
Buka dezagun lana!
Utz iezaoik jolasten!
Buka beza / dezala!
Ez da hala gertatzen aditz iragankorren objektuekin. Agindua hartzen duena aginte-perpausetako subjektuekin beti dator. Har ditzagun ondorengo perpausak:
#Utz nazazu bakean.
#Eraman zaitzatela nire paretik!
#Kolore argiz jantz dezagun.
=== Elkarkariak ===
==== Objektuaren genitibotzea ====
Gauza jakina da Nafarroako parte batean eta Iparraldeko euskalkietan, nominalizazioen objektu zuzenek genitibo kasua har dezaketela absolutibo kasuaren ordez (Heath 1972, EGLU-I 1985, Ortiz de Urbina 1989, Oyharçabal 1992):
Jon lagunak ikustera joan da.
Jon lagunen ikustera joan da.
Absolutiboaren eta genitiboaren arteko alternantziak murriztapen sintaktiko zorrotzak ditu. Horietako bat da garrantzitsua hemen. Hurrengo adibideetan ikus daitekeenez, objektu zuzenek txandakatzea onartzen dute, baina ez subjektuek, zeinahi ere den aditza:
[Peruren ikustera] Joateko esan die.
[*Peruren etortzeko] Esan die.
[*Peruren bazkaria prestatzeko] Esan digu aitak ('Peruk afaria prestatzeko' adieran) [Artiagoitia (2000:192)].
Beraz, adibide horietan berriro ere ikusten da morfologiako eredu ergatiboa sintaxi mailan hausten dela eta hizkuntzaren sintaxia subjektu-objektu oposizioan oinarrituta, eskema nominatibo-akusatibo baten arabera egituratzen dela.
==== Juntadura ====
Alineazio sintaktikoaren ohiko testa da juntadura edo koordinazioa. Test horretan, argumentu komuna duten bi perpaus eta juntagailuaren bitartez batzen ditugu, argumentuaren bigarren aipamena (bigarren juntagaikoa, alegia) isilduta. Horrela, ''Miren unibertsitatera joan da'' eta ''Mirenek irakaslearekin hitz egin du'' perpausak koordinatuta, esaldi hau osatzen dugu: (isildutako argumentuak azpimarra batez adierazi dira ataleko adibide guztietan.)
Miren<sub>i</sub> unibertsitatera joan da eta _<sub>i</sub> irakaslearekin hitz egin du.
Bada, test horrek perpaus koordinatu bietako argumentu komunek zein funtzio sintaktiko betetzen dituzten jotzen du irizpidetzat hizkuntza nominatibo-akusatiboak eta ergatiboak sintaxian bereizterakoan. Hizkuntza sintaktikoki nominatibo-akusatiboetan argumentu biak subjektuak izan behar dira, aditz iragangaitzenak zein iragankorrenak izan; hizkuntza sintaktikoki ergatiboetan, ordea, markaketa morfologiko ergatiboarekin bat datorren banaketa agertzen da, esan nahi baita absolutiboz markatuta egon behar dutela biek. Ingelesa eta, berriro ere, dyrbalera dira hurrenez hurren bi hizkuntza moten adibideak. Ikus ingelesezko hurrengo bi esaldiak:
We<sub>i</sub> returned home and _<sub>i</sub> saw you (Etxera itzuli ginen eta ikusi zintugun).
*We saw you<sub>j</sub> and _<sub>j</sub> returned home (Ikusi zintugun eta etxera itzuli zinen).
Ingelesezko lehen adibidea gramatikala da erreferentzikideak diren ''We'' eta elementu isila subjektuak direlako biak. Oso bestela gertatzen da bigarrenean. Adibide horretan, guztiz ezinezkoa da funtzio sintaktiko ezberdinak dituzten ''you'' objektu zuzena eta subjektu isila kateatzea eta, horregatik, ingelesak ''you'' izenordaina agerian behar du nahitaez bigarren juntagaian ere (''We saw you and you returned home''). Dyrbaleraz ingelesezkoaren alderantzizkoa aurkitzen da. Bigarren esaldiaren parekoa zuzena da bere horretan, kasu absolutiboan markatutakoak (objektu zuzena eta subjektu iragangaitza, hurrenez hurren) direlako kateatutako argumentu biak; eta okerra lehena, bata ergatibokoa (subjektu iragankorra) eta bestea absolutibokoa (subjektu iragangaitza) direlako. Horren ordez dyrbaldarrek _<sub>i</sub> ''saw you'' perpausa iragangaitz eta subjektua absolutiboko bihurtu behar dituzte antipasiboa bitarteko.
Euskarara etorriz, gure hizkuntzaren portaera ez zaio ez batari ez besteari atxikitzen<ref>Arregi 2002, Coyos 1999ab, Oyharçabal 1999</ref>, nahiz eta fenomenoan parte hartzen duten zenbait faktorek eraginda sistema nominatibo-akusatiboen ezaugarri bat ikusi den hor inoiz<ref>Ortiz de Urbina 1989ab</ref>. Euskararen sistema neutroa da, testuinguru egokian elementu isila edozein posiziotan eman dezakeena. Hala erakusten du ondorengo esaldi sortak. Haietan agertzen diren konbinazioak zerrendatu ditugu:
# subj. iragankorra - subj. iragangaitza
# subj. iragankorra - obj. zuzena
# subj. iragangaitza - obj. zuzena
# obj. zuzena - subj. iragangaitza
# obj. zuzena - obj. zuzena.
==== Koordinazioa ====
Andonik<sub>i</sub> lana laga zuen eta _<sub>i</sub> gurasoen kontura bizi izan zen.
Mikelek<sub>i</sub> Ander jo du eta amak _<sub>i</sub> gogor zigortu du.
Duela bi urte gazte bati desagertu zen Deban eta atzo poliziak _<sub>i</sub> firi-fara aurkitu zuen Elxen.
Kristina andereñoak<sub>i</sub> umeak<sub>j</sub> oso ondo eramaten ditu eta, horregatik, _<sub>j</sub> ez zaizkio inoiz asaldatzen.
Presidenteak Mikel<sub>i</sub> beranduegi proposatu zuen kargurako eta enpresa-batzordeak ez zuen _<sub>i</sub> hartu.
Ezin ukatu badagoela lortzen zailxeagoa den konbinazio bat, objektu zuzenak eta subjektu iragankorrak ordena horretan juntatzen dituena. Baina zailtasunak zailtasun, gramatikala da esaldia.
Aitak umea<sub>i</sub> ikastolan utzi zuen eta _<sub>i</sub> klasera joan zen (Oyharçabal 1999 lanetik moldatua).
Argi dago, beraz, juntadurak portaera nominatibo-akusatibotik eredu neutrora besteratzen duela hizkuntza. Alabaina, eta lerratzearen inportantzia gutxitu gabe, azpimarratu beharra dago hemen, eredu bien arteko diferentziak gora-behera, subjektuek batera jokatzen dutela orain arteko test guztietan.
==== Erlatibotzea ====
Jakina da hizkuntzetan ez direla izen sintagma guztiak erlatibogarriak. Guretik atera gabe, euskaraz *Ander ezkondu zen Mirenek diru asko zuen esaldia (Mirenek diru asko zuela eta Ander Mirenekin ezkondu zela adierazi nahi duena) txarra da euskaraz, hizkuntzak debekuak ezartzen dizkiolako postposizio sintagmen (“izen sintagma adberbialen”) erlatibotzeari (Oyharçabal 2001). Tipologoak aspaldi ohartu dira hizkuntzatik hizkuntzara diferentzia handiak daudela erlatib0otzen dituzten izen sintagmetan eta diferentzia horietako batzuk sistemen alineazioaren eskutik joan daitezkeela. Bada, zenbait hizkuntzatan ([[malgaxe]]a, [[javera]], e.a.) subjektuak bakarrik erlatibotzen dira eta beste zenbaitetan ([[dyrbalera]], [[txuktxiera]], [[inuktitutera|inuitera]], e.a.) absolutibo kasuko argumentuak bakarrik. Lehenengoak sintaktikoki nominatibo-akusatiboak dira, funtzio sintaktikoak aintzat hartuta ebakitzen dituztelako erlatibogarriak (subjektuak) eta erlatibaezinak (gainerakoak); bigarrenak ergatiboak dira, subjektu iragangaitzei eta objektu , alegia, absolutiboei bakarrik eragiten dielako.
Erlatibotze aukerak nahiko zabalak dira euskaraz, batez ere perpaus erlatibo jokatuetan. Izan ere, subjektuek, objektu zuzenek, zehar objektuek (edo bestela esanda, ergatiboek, absolutiboek, datiboek) eta, murriztapenak gorabehera, postposizio sintagmek, denek hartzen dute parte fenomeno sintaktiko horretan, ondoko adibideek erakusten dutenez:
[ _<sub>i</sub> Finala irabazi zuen] Pilotari<sub>i</sub> gazteak pozarren jantzi zuen txapela.
Egun hauetan [komunikabideek _<sub>i</sub> eman dituzten] albisteak<sub>i</sub> lazgarriak izan dira denak.
[Bankuak dirua _<sub>i</sub> ukatu dion] Enpresariak<sub>i</sub> arazoak ditu orain enpresa aurrera eramateko.
[Hori _<sub>i</sub> gertatu zen] Unean<sub>i</sub> kanpoan nengoen.
Nekezago lortzen dira horietako aukera batzuk partizipiozko perpaus erlatibo adberbialetan (-''tako'' / -''riko''). Oyharçabalen (2003) hitzak hona ekarriz, “zenbait hiztuni zail zaie perpaus iragankorretan erlatibotutako ergatiboko izen sintagmak egoki batetik kanpo onartzea”. Horrela, ondoko bi adibideetan aita zigortu dutela eta sailkide txantxazalea zuzendari izendatu dutela ditugu irakurketa nagusiak (eta bakarrak?):
[Gogor _<sub>i</sub> _<sub>j</sub> zigortutako] aita / [_<sub>i</sub> _<sub>j</sub> Zuzendari proposatutako] sailkide txantxazalea.
Kontuan izanik objektu zuzenak ez ezik, subjektu iragangaitzak (''mendian ibilitako gizona'', ''itsasoz'' ''etorritako etorkinak'') ederki egokitzen direla egitura horietara, noiz edo noiz ergatibotasun sintaktikoaren zantzuak ikusi dira partizipiozko perpaus erlatibo adberbialetan. Alabaina, ez da hori karakterizazio zuzena. Hobespenak hobespen, ergatiboko argumentua erlatibotzen duten esaldiak guztiz onak dira euskaraz, batez ere testuinguruak egitura eta irakurketa argitzen digunean (Arregi 2003, Fernández & Ortiz de Urbina 2007, Oyharçabal 2003), esaterako, adibide hauetan:
[ _<sub>i</sub> Asko ikasitako] gizona<sub>i</sub> / [ _<sub>i</sub> Hamaika txapel irabazitako] aizkolaria<sub>i</sub> / [ _<sub>i</sub> Hainbat liburu idatzitako] idazlea<sub>i</sub>.
Hori horrela, erlatibozko perpausetan argumentuen alineazio neutroa, subjektuak eta objektuak berdintzen dituena aurkitzen dugu beste behin. Baina, aurrekoa berriro esan dezagun, test guztiek erakusten digute euskaraz subjektuek batera jokatzen dutela beti sintaxian eta, beraz, oso sendoa dela maila horretan hizkuntzaren nominatibo-akusatibotasuna, hau da, euskarak subjektu eta objektu funtzio sintaktikoen arteko oposizioa duela argi eta garbi sintaxiaren oinarri.
== Erreferentziak ==
{{SEG|web=http://www.ehu.es/seg/doku.php?id=morf:2:1|izenburua=Ergatiboa|egilea=Pablo Albizu}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus gainera ==
* [[Genitibo]]
* [[Nominatibo]]
* [[Absolutibo]]
* [[Akusatibo]]
== Kanpo estekak ==
* {{eu}} [http://www.ehu.es/seg/doku.php?id=morf:2:1 Hizkuntza ergatiboa] Sareko Euskal Gramatika
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Kasuak]]
eugqlt7v9nfm37ptcouiqhyxwsl8p2e
Oskarbi
0
131916
9993759
9992657
2024-12-08T17:23:55Z
Ksarasola
1491
/* Abestien sorrera, "entsegu laborategia" */
9993759
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Musika, antzerkia eta dantza}}
{{Musika talde infotaula
| izena = Oskarbi
| irudia =
| irudi testua =
| irudi zabalera =
| ezizenak =
| jatorria = [[Gipuzkoa]]
| instrumentuak =
| musika mota = [[herri kanta]]
| urteak = [[1966]] -
| diskoetxeak = [[Herri Gogoa]], [[Elkar]]
| webgunea =
| taldekideak = [[Iñaki Maritxalar]] (1966tik)<br />[[Joxe Luix Treku]] (1966tik)<br />[[Maite Aizkorreta Atxaga]] (1966-1975, 19tik)<br />[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]] (1976tik)<br />[[Gontzal Iñarra]] (1976tik)<br />[[Manex Iñigo Ibabe]] (2021etik)<br /> [[Maite Aldaregia]] (2021etik)<br /> [[Oihana Lekuona Rekalde|Oihana Lekuona]] (2021etik)<br /> [[Itziar Alonso]] (2024tik)
| lehenagoko taldekideak = Pello Garbizu (1966-1970)<br />Karmelo Arren (1966-1970)<br />Mari Jose Fernandez (1966-1972, 1990-2000)<br />Itziar Maritxalar (1966-1974)<br />Sarita Oiarzabal (1966)<br /> Martin Tejeria (1966)<br /> Fernando Cobos (1966) <br />Ascen Izeta (1966) <br /> Iñake Balda (1967) <br /> [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]] (1968-1977)<br />Bakartxo Maritxalar (1972-1978, 2000-2021)<br />[[Antton Valverde]] (1972-1975)<br />[[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]] (1973-1976)<br />Iñaki Zabaleta (1974-1981)<br />Elixabete Urreta (1975-1983)<br />Beronik Ondikola (1978-1983, 2000-2021)<br />Talo (Juan Carlos Gil) 1979-1982)<br /> Olatz Fresnedo (1980-1982)<br /> Matilde Iñarra (1982) <br /> Maria Jose Bergara (2008-2013)<br />Diego de Vera (2008-2014)<br />Maialen Maritxalar (2008) <br />Beñat Ruiz (2011tik) <br /> Joana Ortega (2013-2020)<br /> Xabi Ustarroz (2014-2019) <br /> Maite Irusta (2016-2018)<br />Itziar Jauregi (2016-2019)<br />Lara Mitxelena (2016-2019)<br />Mailen Rezabal (2017) <br /> Maite Lopez de Arbina (2018-2022)<br />Iñar Sastre (2019) <br /> [[Alaitz Guridi Agirrezabala|Alaitz Guridi]] (2021-2022)<br /> Inma Aranburu (2022) <br /> Xabin Mujika (2022)
}}
'''Oskarbi''' [[euskara|euskal]] [[musika]]gintzan diharduen [[Gipuzkoa]]ko talde bat da. Herri-kantutegia, "entsegu laborategi" bidezko kantu-sorkuntza eta [[Polifonia|musika polifonikoa]] oinarri hartuta, [[1966|1966tik]] aurrera bide berriak urratu zituen '''Oskarbik''': [[jazz]]a, [[gospel]]a eta doinu berritzaileak euskal tradizioarekin uztartuz. [[Ez Dok Amairu]]n parte hartu zuen taldeak 1967 eta 1971 bitartean. [[Koldo Romero Eskamendi|Luis Romero Eskamendi]] izan zen taldearen musika-zuzendaria 1968tik 1977ra arte, eta harreman estua izan zuten [[Jorge Oteiza]] eskultorearekin eta [[Bitoriano Gandiaga]] idazlearekin. [[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']] abesti ezagunaren egilea da taldea.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Urko|abizena=Apaolaza Avila|urtea=2020-11-08|izenburua=Iluntasunaren aurrean, kantuaren arnasa|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2707/oskarbi|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-04-23}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
1966 eta 2017 urteen artean taldeak 11 album grabatu eta 580 kantaldi eman zituen, eta horietatik 411 kantaldi izan ziren lehen hamar urteetan (1966-1976).<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="100" caption="Donostia (2024-06-15)">
Fitxategi:Iñaki Maritxalar Oskarbi 2024 02.jpg|[[Iñaki Maritxalar]]
Fitxategi:Treku Oskarbi 4.jpg|[[Jose Luis Treku|Joxeluix Treku]]
Fitxategi:Oskarbi 2024 12.jpg|[[Oihana Lekuona Rekalde|Lekuona]], [[Maite Aizkorreta|Aizkorreta]] eta [[Itziar Alonso|Alonso]]
Fitxategi:Maite Aldaregia.jpg|[[Maite Aldaregia]]
Fitxategi:Karlos Ruiz Oskarbi 2024.png|[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]]
Fitxategi:Oskarbi Gontzal Iñarra 2024.png|[[Gontzal Iñarra|Iñarra]] eta [[Manex Iñigo Ibabe|Manex Iñigo]]
</gallery>
== Estiloa ==
[[Fitxategi:Le père Aita Donostia.PNG|ezkerrera|thumb|148x148px|Jose Gonzalo Zulaika ([[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostia]])]]
Ahots harmoniak ziren Oskarbiren ardatza. Taldeak "euskal jazza" delako musika egiten zuen: jazzaren, gospelaren eta 60-70eko hamarkadetako joera berritzaileen arteko nahasketa berezia. Ez zituzten partiturak estu errespetatzen, eta ahotsak modu espontaneo batez integratzen saiatzen ziren. Herri kantutegia eta taldeak berak sortzen zituen abestiak ziren haien musikaren oinarri nagusia. Euskal tradizioari modernitatea erantsi nahi zion Oskarbik. [[Jose Luis Treku]] taldekideak agertu zuenez, "[[Resurreccion Maria Azkue|Azkueren]] eta [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostiaren]] kantuak hartu eta geure erara ikasi eta moldatzen genituen, eta guk geuk ere jasotzen genituen hainbat herritan. Baina horietaz gain, guk ere abesti berriak egiten genituen poeten hitzekin".<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Bere lanaren antologia plazaratu du Oskarbi taldeak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/7027/bere-lanaren-antologia-plazaratu-du-oskarbi-taldeak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-10-20}}</ref>
[[Fitxategi:RM Azkue.PNG|ezkerrera|thumb|139x139px|[[Resurreccion Maria Azkue|RM Azkue]]]]
Orduko euskal kulturan gertatzen ari ziren aldaketa garrantzitsuetan partaide zen taldea; hala ere, kantuak ez ziren momentuko egoerari erantzuteko sortuak.
{{Esaera2|Guk ez dugu zirkunstantzia bati, edo momentu koiuntural bati bakarrik erantzungo dion abestirik egiten. Bat-bateko horiek, sarritan, bere eragina gogoan hartuz ere, berehala igarotzen dira, modatik pasatzen. Jakineko une bati ez ezik, gure herriaren norabideari erantzunaz jokatu nahi dugu. Abeslariaren eta herriaren artean etenik sortu gabe.|[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi Ere Etengabeko Lanean 'Olentzero' Eta 'Hitz Urri Batzuk' Bi L.P. Berriak|hizkuntza=eu|data=1976-12-12|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/716/oskarbi-ere-etengabeko-lanean-olentzero-eta-hitz-urri-batzuk-bi-lp-berriak|aldizkaria=Argia|sartze-data=2019-10-20}}</ref>}}.
== Partaideak ==
Hogeita sei bat lagun pasatu dira Oskarbitik. Taldearen azken osaera honako hau zen 2024an: Iñaki Maritxalar(gtarra eta ahotsa), Joxeluix Treku, Ohiana Lekuona, Maite Aizkorreta, Itziar Alonso, Carlos Ruiz (akordeoia eta ahotsa), Maite Aldaregia (biolina), Gontzal Iñarra (flauta) eta Manex Iñigo (pianoa). Horrez gain, Oskarbiren ibilbide luzean beste hainbat musikari pasatu ziren taldetik: Mari Jose Fernandez, Kepa Garbizu, Karmelo Arren, Elixabete Urreta, [[Antton Valverde]]...<ref name=":2" />
Honako grafikoan ikus daiteke kide bakoitza zein urtetan parte hartu duen eta noiz argitaratu diren diskoak (barra bertikal beltzak:1969, 1970, 1972, 1976, 1979, 2004, 2008, 2012, 2016 etq 2021)<ref>{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik. Euskal kantu berriaren bidean. (Oskarbi 1966 - 2017)|hizkuntza=Euskara|data=2017|url=https://www.liburubila.euskadi.eus/Record/eliburutegiaELIB201900019|aldizkaria=www.liburubila.euskadi.eus|sartze-data=2024-07-08}}</ref><ref name=":2" />
<div align="left"><timeline>
ImageSize = width:1050 height:600
PlotArea = left:140 bottom:60 top:0 right:20
Alignbars = justify
DateFormat = dd/mm/yyyy
Period = from:01/01/1965 till:01/07/2024
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
Colors =
id:Zuzendaria value:black legend:Zuzend.
id:Kontraltoa value:orange legend:Kontraltoa
id:Sopranoa value:purple legend:Sopranoa
id:Tenorea value:blue legend:Tenorea
id:Akordeoia value:pink legend:Akordeoia
id:Gitarra value:green legend:Gitarra
id:Flauta value:yellow legend:Flauta
id:Biolina value:red legend:Biolina
id:Pianoa value:gray(0.90) legend:Pianoa
id:Perkusioa value:gray(0.75) legend:Perkusioa
id:Txalaparta value:gray(0.60) legend:Txalaparta
id:Baxoa value:gray(0.30) legend:Baxoa
Legend = orientation:horizontal position:bottom
ScaleMajor = increment:5 start:1965
ScaleMinor = increment:1 start:1966
LineData =
at:01/01/1969 color:black layer:back
at:01/01/1970 color:black layer:back
at:01/01/1972 color:black layer:back
at:01/01/1976 color:black layer:back
at:01/06/1976 color:black layer:back
at:01/06/1979 color:black layer:back
at:01/01/2004 color:black layer:back
at:01/06/2004 color:black layer:back
at:01/01/2008 color:black layer:back
at:01/01/2012 color:black layer:back
at:01/01/2016 color:black layer:back
at:01/01/2021 color:black layer:back
BarData =
bar:Iñaki text:[[Iñaki Maritxalar]]
bar:Treku text:[[JoxeLuix Treku]]
bar:Maite text:[[Maite Aizkorreta]]
bar:Carlos text:[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]]
bar:Gontzal text:[[Gontzal Iñarra]]
bar:Manex text:[[Manex Iñigo Ibabe]]
bar:Aldaregia text:[[Maite Aldaregia]]
bar:Oihana text:[[Oihana Lekuona Rekalde|Oihana Lekuona]]
bar:ItziarA text:[[Itziar Alonso]]
bar:Pello text:Pello Garbizu
bar:Karmelo text:Karmelo Arren
bar:MariJose text:Mari Jose Fernandez
bar:ItziarM text:Itziar Maritxalar
bar:Sarita text: Sarita Oiarzabal (+ahotsa)
bar:Tejeria text:Martin Tejeria
bar:Cobos text:Fernando Cobos(+ahots)
bar:Ascen text:Ascen Izeta
bar:Iñake text:Iñake Balda(+ahots)
bar:Romero text:[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]]
bar:Bakartxo text: Bakartxo Maritxalar
bar:Valverde text:[[Antton Valverde]]
bar:Pontesta text:[[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]]
bar:Zabaleta text:Iñaki Zabaleta
bar:Urreta text:Elixabete Urreta
bar:Ondikola text:Beronik Ondikola
bar:Talo text:Talo (Juan Carlos Gil)
bar:Fresnedo text:Olatz Fresnedo
bar:Matilde text:Matilde Iñarra
bar:Bergara text:Maria Jose Bergara
bar:Diego text:Diego de Vera
bar:Maialen text:Maialen Maritxalar (biola)
bar:Beñat text:Beñat Ruiz (git. baxua)
bar:Ortega text:Joana Ortega
bar:Ustarroz text:Xebi Ustarroz
bar:Irusta text:Maite Irusta
bar:Jauregi text:Itziar Jauregi
bar:Lara text:Lara Mitxelena
bar:Mailen text:Mailen Rezabal
bar:Arbina text:Maite Lopez de Arbina
bar:Iñar text:Iñar Sastre
bar:Alaitz text:[[Alaitz Guridi Agirrezabala|Alaitz Guridi]]
bar:Inma text:Imna Aranburu
bar:Mujika text:Xabin Mujika
PlotData=
width:10 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4)
bar:Iñaki from:01/01/1966 till:end color:Tenorea
bar:Iñaki from:01/01/1966 till:end color:Gitarra
bar:Treku from:01/01/1966 till:end color:Tenorea
bar:Maite from:01/01/1966 till:01/01/1975 color:Sopranoa
bar:Maite from:01/01/1990 till:end color:Sopranoa
bar:Carlos from:01/01/1976 till:end color:Baxoa
bar:Carlos from:01/01/1976 till:end color:Akordeoia
bar:Gontzal from:01/01/1976 till:end color:Flauta
bar:Manex from:01/01/2021 till:end color:Pianoa
bar:Aldaregia from:01/01/2021 till:end color:Biolina
bar:Oihana from:01/01/2021 till:end color:Sopranoa
bar:ItziarA from:01/01/2024 till:end color:Sopranoa
bar:Pello from:01/01/1966 till:01/01/1970 color:Tenorea
bar:Karmelo from:01/01/1966 till:01/01/1970 color:Tenorea
bar:MariJose from:01/01/1966 till:01/01/1972 color:Sopranoa
bar:MariJose from:01/01/1990 till:01/01/2000 color:Sopranoa
bar:Ascen from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Sopranoa
bar:ItziarM from:01/01/1966 till:01/01/1974 color:Sopranoa
bar:Sarita from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Tejeria from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Sopranoa
bar:Cobos from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Iñake from:01/01/1967 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Romero from:01/01/1968 till:01/01/1977 color:Zuzendaria
bar:Bakartxo from:01/01/1972 till:01/01/1978 color:Sopranoa
bar:Bakartxo from:01/01/2000 till:01/01/2021 color:Sopranoa
bar:Valverde from:01/01/1972 till:01/01/1975 color:Tenorea
bar:Pontesta from:01/01/1973 till:01/01/1976 color:Sopranoa
bar:Zabaleta from:01/01/1974 till:01/01/1981 color:Tenorea
bar:Urreta from:01/01/1975 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Ondikola from:01/01/1978 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Ondikola from:01/01/2000 till:01/01/2021 color:Sopranoa
bar:Talo from:01/01/1979 till:01/01/1982 color:Gitarra
bar:Fresnedo from:01/01/1980 till:01/01/1982 color:Sopranoa
bar:Matilde from:01/01/1982 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Bergara from:01/01/2008 till:01/01/2013 color:Pianoa
bar:Diego from:01/01/2008 till:01/01/2014 color:Perkusioa
bar:Maialen from:01/01/2008 till:01/01/2009 color:Biolina
bar:Beñat from:01/01/2011 till:01/01/2019 color:Gitarra
bar:Ortega from:01/01/2013 till:01/01/2020 color:Pianoa
bar:Ustarroz from:01/01/2014 till:01/01/2018 color:Perkusioa
bar:Irusta from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Pianoa
bar:Jauregi from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Txalaparta
bar:Lara from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Txalaparta
bar:Mailen from:01/01/2017 till:01/01/2018 color:Biolina
bar:Arbina from:01/01/2018 till:01/01/2022 color:Biolina
bar:Iñar from:01/01/2019 till:01/01/2020 color:Pianoa
bar:Alaitz from:01/01/2021 till:01/01/2022 color:Sopranoa
bar:Mujika from:01/01/2022 till:01/01/2023 color:Flauta
bar:Inma from:01/01/2022 till:01/01/2023 color:Biolina
</timeline></div>
== Abestien hitzak ==
Hitzei dagokienez, [[Bitoriano Gandiaga]], [[Joxan Artze]] eta [[Xabier Lete]]ren olerki asko musikatu zituen taldeak. Horiez gain, [[Jorge Oteiza]]k ere eragin handia izan zuen taldean; hark egin zituen Oskarbiren ikurra eta lehen disko txikiaren [[azala]]. [[Fernando Artola|Bordari]] eta [[Kamusarri]]-ren poemak ere musikatu dituzte, baita taldekide diren Pello Garbizu, Luis Romero eta Joxeluix Trekuren batzuk ere.<gallery mode="packed">
Fitxategi:Bitoriano Gandiaga GFA.jpg|[[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]]
Fitxategi:Xabi Lete 1971 txiki.jpg|[[Xabier Lete]]
Fitxategi:BagaBigaHigaSentikaria1970Artzetarrak.jpg|[[Artze anaiak]]
</gallery>
== Historia ==
=== Sorrera eta lehenengo diskoa (1966-1969) ===
[[Fitxategi:Oskarbi 1967.png|thumb|220x220px|Oskarbi (1967)]]
Oskarbi taldea [[1966|1966an]] sortu zen. [[Don Bosco]] haur abesbatza desegin zenean bertan ibilitako hainbat kidek talde berria egitea erabaki zuten. [[Karmelo Arren|Karmelo Arrenek]] eta [[Joxe Luix Treku|Joxeluix Trekuk]] euskal kultura eta euskal nortasunaren alde egiteko kantu sorta bat sortzea erabaki zuten, [[Iñaki Maritxalar]] ere zebilen abesbatzan. Horrela, Oskarbi taldea 1966ko azaroan hasi zen entsegatzen Pasai Antxon. Jende aurrean negu hartan bertan hasi ziren kantaldietan parte hartzen. Lehen erabakia euskara hutsean kantatzea izan zen. Lehenengo bi urtetan lau mutil eta hiru neska izan ziren, guztira zazpi ahots eta bi gitarra. Hau izan zen Oskarbi zazpikotea: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Karmelo Arren, [[Pello Garbizu]], [[Itziar Maritxalar]], [[Marijose Fernandez]] eta [[Maite Aizkorreta]].<ref name=":2" />
Berehala dezenteko sona lortu zuten. Hasiera hartan modako kantu ezagunenak euskarara itzulitako kantuak moldatu zituzten, baita Iñakik eta Pellok egindako [[Esnatu Euskaldunak]] sortu ere. Musika sorkuntza talde-lanekoa izan zen hasieratik. Hau izan da Oskarbiren berezitasunetako bat: talde-sorkuntza eta partitura gabeko inprobisazioa entseguetan.<ref name=":2" />[[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=0|thumbtime=55|thumb|{{ikusgela}}'''Ez Dok Amairu''' eta [[Euskal Kantagintza Berria|XX. mendeko kantagintza]] azaltzen dituen bideoa.]]1968an izan zituzten Oskarbikoek [[Ez Dok Amairu|Ez Dok Amairukoekin]] lehen harremanak eta kantaldiak. Berehala hasi ziren Ez Dok Amairuko kantaldi, entsegu eta bileretan parte hartzen. Lau urtetan Euskal Herri osoan aritu ziren kantaldiak ematen (1968-1972).<ref name=":2" />
1968an Oskarbiko gaztetxoek (17-18 urte zituzten) [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]] Don Bosco Eskolaniako zuzendari ohiari deitu zioten talde berriaren musika aholkulari izateko. Romeroren etorrerarekin kantuen ahotsak sakonago landu zituzten, eta euskal musikaren mundura murgildu zen Oskarbi. Horrela, aurrerantzean herri-musika eta sorkuntza izan dira taldearen oinarriak. [[1968]]an, Eibarko San Joan jaietan Radio Juventud-ek antolatutako ''Primer Premio de Intérpretes de la Canción en Euskara-Gran Premio'' de Eibar lehiaketan euskal kantuaren lehen saria irabazi zuen taldeen atalean, Luis Romerok sortutako "Gazteak gera" doinuarekin. Urte hartan 40 kantaldietan parte hartu zuen Oskarbi Taldeak. <ref name=":2" />
1969an [[Jorge Oteiza|Oteiza]] ezagutu zuten Oskarbikoek Luis Romeroren bidez. Eragin handia izango zuen gero [[Orio|Orioko]] artistak taldean.<ref name=":2" />
1969an grabatu zuten beren lehen diskoa: ''[[Oskarbi (albuma)|Oskarbi]]''. Urnietako Salesianoen aretotik pasa ziren Ez Dok Amairuko kantari gehienak beraien diskoak grabatzera. Oskarbiren lehen diskoaren azala Jorge Oteizak berak eta Nestor Basterretxeak diseinatu zuten. Lau herri kanta grabatu zituen taldeak, nahiz beraien lehen nahia Oskarbik egindako kantu berriak grabatzea izan. Orduko zentsurak ez zuen baimendu Gazteak Gera eta Esnatu Euskaldunak bezalako kantuen grabaketa. Aukeratutako lau herri kantak, molde gaztea eta berritzailea emanez grabatu zituzten. [[Bartzelona|Bartzelonako]] talde tekniko baten laguntzaz, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]] diskoetxe berriak eman zuen argitara.<ref name=":14">{{Erreferentzia|urtea=2014-05-23|izenburua=Herri Gogoa|argitaletxea=Badok|url=http://www.badok.eus/|aldizkaria=Badok|sartze-data=2024-07-10}}</ref><ref name=":02">{{erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Zubizarreta|urtea=2023|izenburua=Sakonean itsasoa ikusten da. Maingolarratarren uberan.|argitaletxea=Txalaparta|ISBN=978-84-19319-62-3|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/sakonean-itsasoa-ikusten-da}}</ref> Guztira 1969an 70 kantalditan parte hartu zuten, horietatik 25 [[Ez Dok Amairu]] taldekoekin.<ref name=":2" />
=== Bigarren diskoa: ''Abesti zaharrak eta berriak'' (1970-1971) ===
[[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=244|thumbtime=252|thumb|{{ikusgela}}Ez Dok Amairuren '''Baga, Biga, Higa... sentikaria''' azaltzen duen bideoa.]]
Karmelo Arrenek eta Pello Garbizuk taldea utzita, 1970ean Oskarbi boskote bihurtu zen, bost ahots eta bi gitarra: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Itziar Maritxalar, Marijose Fernandez eta Maite Aizkorreta.<ref name=":2" />
Uztailaren hasieran Oskarbi boskotea Bartzelonara joan zen bigarren diskoa grabatzea. 13 abestik osatu zuen [[Romea teatroa (Bartzelona)|Romea teatroan]] hiru egunetan grabatu zuten [[LP|LPa]]: ''[[Abesti zaharrak eta berriak]]'' (Herri Gogoa, [[1970]]). Baliabideak hobeak izan ziren, [[Lluís Llach|Lluis Llach]] eta [[Joan Manuel Serrat]]en estudioko musikariekin aritu ziren eta, abesti zaharrez gain, taldearen hiru abesti sartu zituzten: "[[Ni bizi naizen lurrean]]", "[[Txori txikiak]]" eta "[[Iru gabean]]".<ref name=":2" />
Bartzelonatik bueltan jarraitu zuen Oskarbik Ez Dok Amairuren [[Baga, biga, higa... sentikaria|Baga Biga Higa Sentikaria]] Don Bosco Eskolako areto handian entseatzen. Entsegu egun haietako batean atera zuen Zabalak Ez Dok Amairuren argazki ezaguna. [[Abuztuaren 22|Abuztuaren 22an]] aurkeztu zen lehen aldiz ''Baga Biga Sentikaria'' [[Portugalete|Portugaleten]]. Oskarbiren ekarpena nabarmena izan zen orduko hartan.<ref name=":2" />
[[Fitxategi:BagaBigaHigaSentikaria1970Kartela.jpg|ezkerrera|thumb|Baga Biga Higa Sentikaria (1970)]]
[[Fitxategi:Baga̠ Biga Higa sentikaria Ez dok Amairu 1970.png|erdian|thumb|540x540px|Ez Dok Amairu-ren [[Baga, biga, higa... sentikaria|"Baga̠ Biga Higa" sentikariko]] kideak 1970ko uztailean. Oskarbiko lau kide zeuden: Mari Jose, Itziar, Joxelu eta Iñaki. Makurtuta Pello ere agertzen da, orduan ez zen Oskarbiko kide baina Ez Dok Amairun jarraitu zuen. Oskarbitik kanpokoak: Koldo Antero, Julian Beraetxe, Nekane Oiarbide, [[Artze anaiak|Jexus Artze]], [[Mikel Laboa]], [[Jose Angel Irigarai|Joxe Angel Irigarai]], Joxe Mari Zabala, [[Joxan Artze|Joxanton Artze]], [[Juan Migel Irigarai]], [[Benito Lertxundi]], [[Xabier Lete]] eta [[Lourdes Iriondo|Lurdes Iriondo]]. Argazkian ez daudenak baina Ez Dok Amairuko kide izan zirenak: [[Julen Lekuona Berasategi|Julian Lekuona]], [[Luis Bandres|Luis Mari Bandres]] eta Urrikatz bikotea.<ref name=":2" />]]
Euskal kantagintza berrian Oskarbi izan zen lehenetakoa beraiek bakarrik kantaldi osoa ematen, Donostiako [[Trinitate plaza|Trinitate Plazan]] izan zen hori iraileko Euskal Festen barruan.<ref name=":2" />
1971ko urtarrilean Joxeluix Treku soldaduzkara joan zen eta Oskarbi laukotea izan zen hilabete batzuetan. Handik urte batera Iñaki Maritxalar ere joan beharrean izan zen. [[Antton Valverde]] gehitu zen taldera eta Oskarbin jarraitu zuen 1974ko bukaera arte.<ref name=":2" />
=== Hirugarren diskoa: ''Eskutari'' (1972-1974) ===
[[Fitxategi:Apostoluen Frisoa - Oteiza errepide bazterrean.jpg|thumb|220x220px|[[Jorge Oteiza|Oteiza]] errepide bazterrean]]
Baga Bigaren ikuskizunaren une gorenean amaitu zen Ez Dok Amairu 1972an. Artista bakoitza bere bidea egiten jarraitu zuen, eta gero eta maizago egin zituen Oskarbik kantaldiak beraiek bakarrik.<ref name=":2" />
Marijosek taldea utzi zuen eta [[Bakartxo Maritxalar]] hasi zen taldean, Hauek ziren 1972ko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Itziar Maritxalar, Maite Aizkorreta, Antton Valverde eta Bakartxo Maritxalar.<ref name=":2" />
1972an plazaratu zen Oskarbi Taldearen hirugarren diskoa: ''[[Eskutari (albuma)|Eskutari]]''. Grabazio hori eta hurrengo biak Groseko [[Pako Miangolarra|Miangolarraren]] estudio ezkutuan grabatu ziren. [[Iñaki Beobide|Iñaki Beobidek]] kudeatzen zuen [[Herri gogoa|Edigsa-Herri Gogoa]] zigilua. Teknologia berriak baliatu zituzten. Diskoan [[Koldo Romero|Luis Romerok]] sortutako lau kantu zeuden: "''[[Androkanto]]''", "''Kezka''", "''[[Eskutari]]''" eta "[[Bai, bai bainan gero ez|''Bai, bai bainan gero ez'']]". [[Bitoriano Gandiaga|Gandiagaren]] poemekin egindako lehen kantuak ageri ziren [[Eskutari (albuma)|Eskutari]] album hartan.<ref name=":2" />
Taldekide gora-beherak izanagatik Oskarbi Taldea heldutasunera iristen ari zen. 1973an 60 kantaldietan parte hartu zuen taldeak.
[[Segundo Galarza|Segundo Galarzaren]] Orkestrarekin eta Oskarbik abestutako kantuekin diskoa plazaratu zuen Herri Gogoak: ''[[Akelarre Bi]]'' diskoa''.'' Beste berrikuntza, [[Xabier Aranburu Sagarzazu|Xabier Aranburu]] kazetariarekin batera hitzaldi-kantaldiak ematen hasi zen taldea. Bi urtean zehar dozena bat hitzaldi-kantaldi eman zituzten.
1974an abiada moteldu zuten hilabete batzuetan. Berriro jende aldaketak izan ziren taldean. Alde batetik Antton Valverdek taldea utzi zuen, Iñaki Zabaleta hasi, eta bestetik Itziar Maritxalarrek utzi zuen eta [[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]] sartu zen taldean. Handik gutxira Maite Aizkorretak taldea utzi zuen eta [[Elixabete Urreta]] hasi zen kantari. 1974ko azken lau hilabeteetan 25 kantaldi eman zituen Oskarbik.[[Fitxategi:Oteizaren_apostoluak_01.jpg|thumb|220x220px|"[[Arantzazuko Apostoluen Frisoa|Gorkaren ('Oteizaren') hamalau irudiak]]" Arantzazun]]{{Esaera2|'''ANDROKANTO'''
Entzun nahi duenentzat hamalau</br>
Gorkaren irudiak salatzen</br>
Hamalau atetikan karrasi</br>
Hamalau harri ixil-ixil bilutsik</br>
Harriaren hutsetik oihuka</br>
Harriaren tartetik kantari</br>
Nora zoazte gogorrak</br>
Oharrak aditu gabe?</br>
[...]</br>|[[Luis Romero Eskamendi]]}}
=== Laugarren eta bosgarren diskoak: ''Olentzero'' eta ''Hitz urri batzuk'' (1975-1978) ===
1975ko urtarrilean [[Madrilgo Ateneoa|Madrilgo Ateneoan]] hitzaldi-kantaldia eman zuten Oskarbi Taldeak eta Xabier Aranburuk. Oteiza ere bertan izan zen, berak esandakoa da: “''Que jodidos sois. Me habéis hecho llorar''” ("''Alu horiek, negarra eragin didazue''").
Hurrengo urte eta erdian hauek izan ziren Oskarbiko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Bakartxo Maritxalar, Iñaki Zabaleta, Agustina Pontesta eta Elixabete Urreta.
[[1975]]<nowiki/>ean bi disko grabatze lanetan aritu ziren Groseko estudiotan: [[Olentzero]] eta [[Hitz urri batzuk]], biak [[Herri gogoa|Herri Gogoarekin]]. Lehena, gabon kantuz osatutako lana zen. Bigarrena, berriz, orduko egoera politikoaren ispilu garbia. Horretan dago ''[[Esperantzari leiho bat]]'' abestia, [[Bitoriano Gandiaga]]k idatzitako hitzekin osatua eta taldearen ikur bihurtuko zena. Kantu horrekin bukatzen baitziren Oskarbiren emanaldiak.<ref name=":2" /> Guztira diskoan zeuden hamaika kantuetatik lau ziren Gandiagaren poemak; behin Gandiagarekin egun pasa egin zuten Arantzazun. Lehen diskoa izan zen grabazioan Moog deritzan berrikuntza teknologikoa erabili zutela. Kantaldi ugari ematen jarraitu zuen taldeak grabazioekin batera. Ondoren Agustinak taldea utzi zuen.
[[1976|1976ko]] martxoaren 27an [[24 orduak euskaraz|24 ordu euskaraz]] kantaldi erraldoia antolatu zen [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]]. Hamaika mila entzuleen aurrean Oskarbi taldeak lau abesti eskaini zituen: [[Hitz urri batzuk|''Hitz urri batzuk'']], ''[[Xoxoak mokoa]]'', ''[[Artazuriketa]]'' eta ''[[Esperantzari leiho bat|Esperantzari]]''.
1976ko azken aldera bi musikari gazte hasi ziren Oskarbiren entseguetan: [[Carlos Ruiz (Oskarbi)|Carlos Ruiz]] akordeoiarekin eta [[Gontzal Iñarra]] flautarekin.[[Fitxategi:Arantzazu_2.jpg|thumb|200x200px|[[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']] zabaldu nahi zion [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuk]] [[Frankismo|frankismo garai]] gogorretan, baina ez zen erraza.]]{{Esaera2|'''Esperantzari leiho bat'''
Esperantzari leiho bat</br>
Zabaldu omen diote</br>
Bizi ote den</br>
Ikusteko ere.
Baina nekez ikusi dute</br>
Esperantzarik.</br>
Desilusio usai bat</br>
Erten omen da leihotik.|[[Bitoriano Gandiaga]]}}
[[Fitxategi:Lluís Llach.jpg|thumb|[[Lluís Llach]]]] [[1977|1977ko]] hasieran hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Iñaki Zabaleta, Bakartxo Maritxalar, Elixabete Urreta, Carlos Ruiz eta Gontzal Iñarra. Handik gutxira Luis Romerok taldea utzi zuen, Ia hamar urtez musika-zuzendaria izandakoak taldea utzi zuen. Urte horretako 30 kantaldietatik hamar, Oskarbik bakarrik emandako errezitalak izan ziren.
[[Fitxategi:Homenatge Joan Oliver Quico Pi de la Serra 02.jpg|thumb|[[Francesc Pi de la Serra|Quico Pi de La Serra]]]]
Pasaiako zezen-plazan [[Pi de La Serra]] kantari katalanarekin kantaldia eman zuten. Geroago Durangoko Ezkurdian Gandiagaren hitz lanean kantaldia antolatu zuten.
[[1978|1978an]] [[La Casilla|Bilboko La Casilla]] kiroldegian [[Joan Manuel Serrat|Joan Manuel Serratekin]] kantaldi bat egin zuten. Eta geroago Bakartxok taldea utzi zuen eta bere ordez [[Beronik Ondikola]] hasi zen Oskarbiko entseguetan.
=== Seigarren diskoa: ''Euskara eta txakolina'' (1979-1983) ===
1979ko lehen hilabeteetan grabatu zuten seigarren diskoa: ''[[Euskara eta txakolina]].'' Luis Romeroren laguntza gabeko disko berria eta Herri Gogoaren ordez [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]] diskoetxearekin, Lapurdiko [[Milafranga|Milafrangan]] grabatutakoa. ''Txakolina eta Euskara'' diskoak Oskarbiren heldutasuna adierazten du batetik eta bestetik baita taldearen lehen ibilbidearen amaieraren hasiera.
''Euskara eta Txakolina'' diskoaren garaian hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Iñaki Zabaleta, Elixabete Urreta, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz eta Gontzal Iñarra. Bost ahots, bi gitarra, akordeoia eta flauta.[[Fitxategi:Serrat elgrafico 1984.jpg|thumb|[[Joan Manuel Serrat]] (1984).|158x158px]]Garai hartan bost taldekide ezkondu ziren eta horrek motelaldia ekarri zion taldeari. Bestalde euskal kantu berriaren ziklo aldaketa nabarmena zen Euskal Herrian eta kantaldiak gutxitzen hasi ziren. Hala ere handia izan zen Oskarbiren sormena, eta sei kantu sortu zituzten urte pare batean.
1979-1983 tartean zenbait taldekide berri aritu ziren taldean epe ezberdinetan: Talo gitarra-jolea hiru bat urtez aritu zen, Olatz eta Marilderen ahotsak urte banatan.
1983an Bilboko [[Bidebarrietako Udal Liburutegia|Bidebarrieta]] Liburutegian eman zuen Oskarbi Taldeak bere lehen aroko azken kantaldia. 16 urte luzetan, geratu gabe aritu zen Oskarbi ehunka eszenatokitan euskal kantua zabaltzen. Aro horretan sei disko plazaratu zuten.
=== Atsedenaldia (1984-1990) ===
Zazpi urtean ez zuten kantaldirik eman jende aurrean (1984-1990). Hala ere, barne-lotura eta harremanak mantendu zituzten. Iñakik eta Joxeluixek zubi lana egin zuten Oskarbiren kide ohiekin. Garai guztietako oskarbitarrekin afari-kantaldiak maiz egiten zituzten eta horrek bideratu zuen berriro grabaziotara eta oholtzetara bueltatzea.
Iñaki Maritxalar urte horietan beste talde batzuekin aritu zen gitarra-jole eta kantari: [[Pantxoa eta Peio]], [[Erramun Martikorena|Martikorena]] eta [[Mochicas]] taldearekin. Joxeluix sindikatuen munduan ibili zen murgildurik urte horietan.
=== Berpiztea (1990-2003) ===
1990an berriro elkartu ziren kantatzeko eta hori izan zen Oskarbiren aro berriaren hasiera. Berriro murgildu ziren entseguetan, hasiera batean errutina eta helburu garbirik gabe. Konpromisozko kantaldi batzuk eskaini zituzten eta Iñaki gitarra- eta musika-ikasketetan sakontzen aritu zen.
1998ko hasieran [[Donibane Lohizune|Donibane Lohitzuneko]] Begiralea elkarteak gonbitea egin zion Oskarbiri [[Quebec|Quebecera]] dantza taldearekin batera bidaia egitera. Horrela hasi ziren asteroko entseguak Donibanen. 1998ko udaran dantzaldiak eta kantaldiak ema zituen taldeak Quebecen: [[Montreal]], [[Trois-Pistoles (Quebec)|Trois Pistoles]], [[Drummondville (Quebec)|Drummondville]] eta [[Quebec Hiria]]. Hauek ziren Quebecen izandako oskarbitarrak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Marijose Fernandez eta Carlos Ruiz
Urte haietan entseguak egiten jarraitu zuten. Aspaldiko lagunekin elkartu ziren urte haietan: [[Jorge Oteiza]], [[Imanol Urbieta|Manolo Urbieta]] eta [[Julen Lekuona Berasategi|Julen Lekuona]]. Bitoriano Gandiaga poeta eta Oskarbitarren laguna hil zenean zenbait omenalditan aritu ziren kantari: Arantzazun, Ataunen, Gernikan… Jexux Artze Ez Dok Amairuko lagunaren omenaldian ere bai, Usurbilen.
2003ko apirilean [[Argentina|Argentinan]] eta [[Uruguai|Uruguain]] izan ziren Begiraleak eta Oskarbi taldeak. Hiri hauetan eman zituzten kantaldiak: [[Montevideo]], [[Salto (Uruguai)|Salto]], [[Concordia (udalerria)|Concordia]], [[Paraná]] eta [[Buenos Aires]]. Kide hauek joan ziren Argentina-Uruguaira: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola eta Carlos Ruiz. Argentinan zirela hil zen Oteiza eta uztailean Lekuona.
2003ko abenduan berriro sartu ziren grabazio-estudioan. [[Amasa|Amasako]] grabazio gelan [[Oteiza Jorgeri|''Oteiza Jorgeri'']] liburu-diskoan parte hartu zuten. Eskutari eta Androkanto kantuak bigarren aldiz grabatu zituzten partaide hauekin: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra eta [[Marijose Vergara]]. Lehen aldiz pianoa gehitu zuten eta pianojolea Mari Jose Vergara zela.
=== Antologiako diskoa eta hainbat kontzertu (2004-2011) ===
2004ko martxoan [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romeroren]] omenaldiko kantaldian aritu ziren. [[Pasai Antxo|Pasai Antxoko]] elizan garai askotako taldekideak izan ziren Luis maisuaren omenaldian.
Oskarbiren antologia bat argitaratu zuen Elkar diskoetxeak CD formatuan [[2004|2004an]]: [[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']], bi diskoz eta 34 kantuz osatutako bilduma. Bertan, sekula grabatu gabeko sei kantu agertzen ziren: "Ez dakit zergatik", "Andre nobia", "Mutil txaleko gorria", "Lua lua", "Ez zaude bakarrik" eta "Elizara dihoa". 2004ko udaberri-udaran Ibaetako Elkar estudiotan grabatu zituzten
2005an [[Pasai Donibane|Pasai Donibanen]], Bilboko [[Euskalduna jauregia|Euskaldunan]], [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedron]] eta [[Legazpi|Legazpin]] kantaldiak ematen jarraitu zuten. Abenduan [[Lourdes Iriondo|Lurdes Iriondo]] hil zen [[Urnieta|Urnietan]].
2006an kontzertuak antolatu zituzten [[Lezo|Lezon]] eta [[Ugao|Ugaon]], besteak. Uztailean hil zen Luis Romero Eskamendi.
2007an [[Errenteria|Errenteriako]] Niessen aretoan Eguberri kontzertua eman zuten. [[Xabier Lete]] izan zen entzuleen artean, berak egindako hitzekin estreinatu zuten ''Gabon Hitzak''. Kontzertuaren bukaeran laudorioak eta kritikak batera egin zituen Xabierrek oskarbitarren aurrean.
2008ko apirilean [[Oñati|Oñatiko]] Santa Ana Antzokian mahaingurua antolatu zuten: ''Euskal kantagintzaren uherretatik, esperantzarik ote?''. Benito Lertxundi, Joxeluix Treku eta [[Pako Aristi]] Ez Dok Amairuri buruz aritu ziren. Ondoren Oskarbi Taldeak kantaldia eman zuen.
Kantaldiak ere eman zituzten 2008an [[Miramar jauregia|Miramar Jauregian]] eta [[Kursaal jauregia|Kursaaleko kuboan]] Oteizaren omenaldietan. Eta horrez gain, [[Disko trinko (CD)|CD]] formatuan bederatzigarren albuma plazaratu zuten: ''[[Olentzero berria]]''. Elkar etxearekin Donostiako Igaran bost kantu berri grabatu zituzten. Horiekin eta 1976ko binilotik masterizatutako beste 12 abestirekin osatu zen Olentzero bigarrena. Oiartzunen eman zuten aurkezpen kontzertua abenduaren 26an. Abenduko hilabete hartako hasieran hil egin zen Mikel Laboa.
2009an kontzertuak eman zituzten [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] eta [[Trintxerpe|Trintxerpen]]. [[Iratzeder]] poeta hil ondoren bi kantaldi eman zituzten haren poesiarekin: [[Abadia jauregia|Hendaiako Abadia jauregian]] eta [[Belokeko monasterioa|Belokeko monasterioan]]. Horrez gain Ez Dok Amairu taldeari buruzko [[Zai Zoi Bele|''Zai Zoi Bele'']] filma sortu zuten Euskal Telebistan.
2010ean [[Koldo Mitxelena Kulturunea|Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean]] ''Oskarbi Taldea Gandiaga kantatuz'' kontzertua antolatu zuten, Gipuzkoako ikastoletako [[Kilometroak|Kilometroak jaian]] Lezon ere, ibaita beste kontzertu batzuk ere Donostiako [[Loiola (Donostia)|Loiola auzoan]], [[Orio|Orion]] (Oteizaren jaioterrian: ''Oteizari omenaldia Oskarbiren kantuekin'') eta [[Besain|Besaingo]] Usurben. Urte hartako abenduan hil zen Xabier Lete, eta Oskarbik parte hartu zuen hurrengo hilabetetan izan ziren omenaldi-kontzertu jendetsuetan: Oiartzungo Elorsoro kiroldegian (''Oskarbi taldea kantari'') eta Donostiako Kursaal auditorian.
2011. urtean, Leteren omenaldiez gain, abenduan eta Koldo Mitxelena Kulturunean Eguberri kontzertua eman zuen Oskarbik.
=== Aro berria ''Xirimiri'' diskoarekin: ahotsak eta musika laguntzak (2012-2015) ===
2012ko hilabete gehienetan disko berri baten grabazioan aritu ziren. Abuztuan amaitu zuten grabazioa Igarako Elkar estudioetan. Hamairu pieza zituen hamargarrena zen ''[[Xirimiri (albuma)|Xirimiri]]'' albumak. Disko berria aurkezteko kontzertuak egin ziren Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenian]] eta [[Beasain|Beasaingo]] Usurben. Lan horrekin aro berri batera heldu zen Oskarbi Taldea: betiko ahotsez gain musika laguntzak integratu zituen (gitarra, akordeoia, flauta, perkusioa, pianoa eta biolina) eta melodia berriak. Hauek ziren orduko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, [[Diego de Vera]], Marijose Vergara eta [[Maite irusta]]
2013ko hasieran Marijose Vergara pianojoleak taldea utzi zuen eta [[Joana Ortega]] pianojole berria hasi zen taldean. [[Xebi Ustarroz]] perkusiojolea ere hasi zen. Hondarribiko auditorian aurkeztu zuten ''Oskarbiren Xirimiri'' kontzertua.
2014an beste hiru kontzertu izan ziren: Bilboko [[Bidebarrietako Udal Liburutegia|Bidebarrietan]], Iruñeko [[Erraldoien txoko|Erraldoien txokoan]] eta [[Oiartzungo udaletxea|Oiartzungo udaletxeko]] aretoan.
2015ean ere beste hiru kontzertu: apirilean [[Idiazabal|Idiazabalgo]] aretoan, [[Donostia|Donostiako]] [[Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)|Plaza Berrian]]<nowiki/>txistularien Kontzertu Nagusian artista gonbidatu gisa, eta [[Irun|Irungo]] Amaia auditorioan (''Ez Dok Amairu gogoratuz, Oskarbi kantari'').
=== 50. urteurrena eta ''Mendira naiz'' diskoa (2016) ===
2016an Oskarbiren 50 urteurrena zela-eta medioetan aipamen esanguratsuak agertu ziren, baziren 50 urte Ez Dok Amairu sortu zela ere. Urtarrilean hamaikagarren diskoaren lehen grabazioekin hasi ziren, geroago, uztailean izan ziren azken grabazioak, eta horrela urteurreko udazkenean ''[[Mendira naiz (albuma)|Mendira naiz]]'' izenburuko hamaikagarren diskoa plazaratu zuten [[Durangoko Azoka|Durangoko Azokan]] (''Ahotsenean Oskarbi kantari''). Album horretan lehen aldiz txertatu zuten [[Biolin|biolina]] Oskarbi Taldean, [[Maite Irusta]] biolin-jolea taldean integratu zela. Diskoa atera baino lehen lau kontzertu eman eman zituzten udaberri eta udan (Bilboko [[Arriaga antzokia|Arriaga Antziokian]], Errenteriako Niessenen, Irungo Amaian, eta [[Azkaine|Azkainen)]], eta hiru kontzertu udazkenean ([[Ondarroa|Ondarroan]], [[Urretxu|Urretxun]] eta [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedron]]). Irailean [[Imanol Urbieta|Manolo Urbieta]] hil zen.
Behin Mendira naiz diskoa aurkeztuta, urteurrenaren ekitalde garrantzitsuena 2016ko abenduaren 18ko kontzertua izan zen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia Antzokian]]: ''"Oskarbi Taldea 50 urte kantari/Mendira naiz kontzertua''". Honako hauek izan ziren parte hartzaileak:
* [[Fitxategi:Oskarbi liburua.jpg|thumb|250x250px|Oskarbi Taldearen historia (1966-2017).<ref name=":2" />]]'''Ahotsak''': Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola eta Carlos Ruiz.
* '''Gitarra''': Iñaki Maritxalar.
* '''Akordeoia''': Carlos Ruiz.
* '''Flauta''': Gontzal Iñarra.
* '''Pianoa eta Teklatua''': Joana Ortega.
* '''Biolina''': Maite Lopez de Arbina.
* '''Perkusioa''': Sebastian Ustarroz.
* '''Txalapartariak''': Lara Mitxelena eta Ixiar Jauregi.
* '''Dantzariak''': Nestor Leunda eta Natalia Nieto.
* Oholtzan garai ezberdinetako beste oskarbitarrak ere egon ziren: Pello Garbizu, Karmelo Arren, Marijose Fernandez, Itziar Maritxalar, Antton Valverde, Agustina Pontesta eta Iñaki Zabaleta.
=== Musikariekin eta abesbatza batekin batera (2017-2020) ===
[[Fitxategi:Oskarbi_2021.jpg|thumb|Oskarbi Taldea (2020)<ref name=":0" />|250x250px]]2017an bi mugarri izan ziren Oskarbi taldearen bidean. Batetik lehen aldiz aritu zirela abesbatza batekin batera; maiatzaren 26an izan zen, [[Landarbaso abesbatza|Landarbaso]] Abesbatza Errenteriako [[Musikaste|Musikasten]] (''Musikastek omenaldia Oskarbi Taldeari''). Eta bestetik, Joxeluix Treku taldekideak liburu bat plazaratu zuela taldearen 50 urteko historiaz (''[[Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean (Oskarbi taldea 1966-2017)]]''); Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean izan zen aurkezpena. 400 orrialde eta argazki ugari dituen liburua (Oiartzunen eta ibaizabalen ere aurkeztu zuten geroago, 2018an). Horrez gain, 2017, urtean zehar zazpi kontzertu eman zituzten. Urtarrilean [[Tolosa|Tolosako]] Leidorren, otsailean [[Azpeitia|Azpeitiako]] Soreasun, maiatzean [[Lezo|Lezoko]] Gezalan eta aipatutako Musikastekoa, abuztuan [[Iruñeko zitadela|Iruñeko Zitadelan]] (Maitetxuren ordez Maialen Rezabal biolinjolearekin) eta [[Barakaldo|Barakaldoko]] antzokian, eta urteko azken kontzertua abenduan izan zen [[Ataun|Ataungo]] auditorioan.
2018ko kontzertuak sei izan ziren: otsailean [[Zumaia|Zumaiako]] Aita Marin, martxoan Bilboko BBK aretoan, maiatzean Arrasaten berriro ere Landarbaso Abesbatzarekin, uztailean Donibane Lohitzunen, eta urrian Pasai Doibaneko auditorioan. Urte hartako udaberrian [[Maite Lopez de Arbina]] biolinjole berria sartu zen taldean Maite Irustak utzi zuenean; eta udazkenean hasi zen [[Iñar Sastre]] pianojolea Oskarbiko entseguetan.
2019an bost izan ziren kontzertuak: otsailean Idiazabalgo elizan Landarbaso Abesbatzarekin, maiatzean Nafarroan [[Altzuza|Altzuzako]] [[Oteiza Museoa|Oteiza museoa]]<nowiki/>n, uztailean [[Villabona-Amasa|Villabonako]] aretoan [[Eresargi]] Abesbatzarekin, eta urrian [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] Gandiaga aretoan eta urrian [[Lizarra|Lizarrako]] [[Gustavo de Maeztu Museoa|Gustavo de Maeztu Museoan]].
2020. urte hasieran hasten dira hamabigarren diskoaren lehen grabazioak. Alaitz Guridi eta Oihana Lekuona hasten dira Oskarbirekin entsegatzen eta grabatzen. Kobit pandemia eta grabazioak ia batera hasi ziren baina. Kontzertu bakarra egin zuten urte berezi hartan: [[Beasain|Beasaingo]] Loinatz aretoan [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin.
=== Hamabigarren diskoa: ''Kantua zuei'' (2021) ===
2021ean, pandemia apur bat gaindituta, lau kontzertu eman ahal izan zuten: apirilean Astigarragako auditorioan Aiztondo Abesbatzarekin, uztailean Bilboko Euskaldunan, irailean [[Oñati|Oñatiko]] San Migeletan, eta abenduan Bilboko [[Arriaga antzokia|Arriaga Antzokian]]. Bitartean, uztailean [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin grabazioak egin eta udazkenean hamabigarren diskoa plazaratu zuten: [[Kantua zuei|''Kantua Zuei'']].
Urtean zehar aldaketak izan ziren kideen artean. [[Manex Iñigo]] hasi zen piano-jole Joana Ortegak taldea utzita; Maite Aldaregia hasi zen biolin-jole Maite Lopez de Arbinak taldea utzita; eta Bakartxo Maritxalarrek ere utzi zuen taldea. Beraz, aldaketa horiek eginda, honako hauek izan ziren taldekideak 2021eko abenduko kontzertuan: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, Oihana Lekuona, Manex Iñigo eta Maite Aldaregia.
2022an, egoera normatizatuago batean, kontzertuak zazpi izatera heldu ziren: urtarrilean Usubilgo auditorian (''Oskarbi Taldea Artze kantatzen''), martxoan Irungo Amaia auditorioan [[Iga]] Abesbatzarekin eta [[Balmaseda|Balmasedan]], apirilean Lazkaoko auditorioan [[Areria]] Abesbatzarekin, maiatzean Oskarbi-Eguna [[Trebiñu|Trebiñun]], eta Lapurdiko [[Beskoitze|Beskoitzen]], ekainean [[Eibar|Eibarko]] Coliseo Antzokian [[Sostoa]] Abesbatzarekin, eta uztailaren 31ean Oiartzungo elizan [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin berriro.
2023an beste bost kontzertu antolatu zituzten: urtarrilean Donostiako [[San Telmo Museoa|San Telmo Museoan]], apirilean [[Azkoitia|Azkoitiko]] Baztartxo aretoan [[Iraurgi (abesbatza)|Iraurgi]] Abesbatzarekin, abenduan hiru aldiz Oiartzungo Landetxe auditorioan Antton Valverderen omenaldian, [[Getxo|Getxoko]] [[Muxikabarri]] auditorioan [[Itxorta]] Abesbatzarekin, eta Oiartzungo Landetxe auditorioan: berriro [[Donostiako Orkestra Barrokoa|Donostiako Orkestra Barrokoarekin]]. Urte bukaeran Itziar Alonso Maritxalar hasi zen kantari Oskarbi Taldean.
2024an, [[Itziar Alonso Maritxalar|Itziar Alonso Maritxalarraren]] ahotsa gehituta, hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, Oihana Lekuona, Manex Iñigo, Maite Aldaregia eta Itziar Alonso. Urte hartan apirilean [[Elizondo|Elizondoko]] elizan kontzertua eman zuten Elizondoko Abesbatzarekin. Ekainean ere batera Donostiako [[Aita Donostia abesbatza#Aita Donostia Musika Astea|XXVII. Aita Donostia Aste Musikalean]] parte hartu zuten [[Aita Donostia abesbatza|Aita Donostia Abesbatzarekin]] kantatuz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Aita Donostia Abesbatza|urtea=2024-06-15|izenburua=XXVII. Aita Donostia Aste Musikala, 2024ko ekainaren 13, 14 y 15ean|hizkuntza=eu|url=https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68|aldizkaria=www.aitadonostia.eus|sartze-data=2024-07-26}}</ref>
50 baino gehiago izan dira 2010az geroztik eman dituzten kantaldiak.<ref name=":1" />
[[Fitxategi:Oskarbi_2024_AD_Astea.png|erdian|thumb|600x600px|[[Oskarbi]] taldea 2024an. [[Iñaki Maritxalar]], [[Joxe Luix Treku|Joxeluix Treku]], [[Oihana Lekuona Rekalde|Ohiana Lekuona]], [[Maite Aizkorreta Atxaga|Maite Aizkorreta]], [[Itziar Alonso]], [[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]], [[Maite Aldaregia]], [[Gontzal Iñarra]] eta [[Manex Iñigo]].<ref name=":32">{{Erreferentzia|abizena=Aita Donostia Abesbatza|urtea=2024-06-15|izenburua=XXVII. Aita Donostia Aste Musikala, 2024ko ekainaren 13, 14 y 15ean|hizkuntza=eu|url=https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68|aldizkaria=www.aitadonostia.eus|sartze-data=2024-07-26}}</ref>]]
== Diskografia ==
[[Fitxategi:Oskarbik_12_album.png|thumb|380x380px|[[Oskarbi]] taldeak 1969tik 2021era bitarte sortutako 12 diskoak.]]
Honako 12 album hauek argitaratu dituzte:<ref name=":2" /><ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
# ''Oskarbi'' (1969, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# ''[[Abesti zaharrak eta berriak]]'' (1970, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# ''[[Eskutari (albuma)|Eskutari]]'' (1972, [[Herri gogoa|Herri Gogoa]])
# ''[[Olentzero (albuma)|Olentzero]]'' (1976, [[Herri gogoa|Herri Gogoa]])
# ''[[Hitz urri batzuk]]'' (1976, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# [[Euskara eta txakolina]] (1979, [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
# ''[[Esperantzari leiho bat: antologia 1966-2004]]'' (2004, [[Elkar]])<ref name=":1" />
# ... CD bikoitza izan zen zazpigarrena.
# [[Olentzero (Oskarbi, 2008)|''Olentzero berria'']] (2008, [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
# ''[[Xirimiri (albuma)|Xirimiri]]'' (2012, [[Elkar]]) Herri kantak eta kantu berriak tartekatuta agertzen dira, baina herri kanta gehienak ere inoiz grabatu gabeak dira. Kantu berrien artean, Jose Luis Treku, Xabier Lete eta Bitoriano Gandiagaren poemetan oinarritutakoak daude: ''Xirimiri'', ''Gabon hitzak'' eta ''Kuku'' hurrenez hurren''.''<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan Luis|abizena=Zabala|izenburua=Oskarbik kantu berriekin osatutako diskoa plazaratu du|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/71476/oskarbik-kantu-berriekin-osatutako-diskoa-plazaratu-du.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-10-20}}</ref>
# ''[[Mendira naiz (albuma)|Mendira naiz]]'' (2016, [[Elkar]])
# ''[[Kantua zuei]]'' (2021, [[Elkar]])
== Abestien sorrera, "entsegu laborategia" ==
Taldekideen artean sortzen dituzte kantak Oskarbikoek. Behin hitzak eta oinarrizko doinu bat sortuta daudela, entseguetan denen artean esperimentatzen dute abestia guztiz sortu arte. Denen artean esperimentu kolektiboa egiten dute, entsegua laborategi bihurtzen dute.<ref name=":2" />
Adibidez, honela sortu zuten [[Mendira naiz]] abestia denen artean: Mendirako afizioak eraginda, [[Joxe Luix Treku|Joseluix Trekuk]] udazkeneko goiz batean maldan gora zihoala egindako gogoeta batean oinarritutako hitzak dira. [[Iñaki Maritxalar|Iñaki Maritxalarri]] pasa zizkion hitzok geroago. Iñakik doinuaren lehen ideia nagusia lortu zuenean kide guztien entsegura eraman zuen. Lehena hitzak sortzea, gero doinua eta hirugarren parada entsegua izaten da gehienetan Oskarbiren sorkuntzako tailerrean. Entsegua "laborategi" bihurtzen da horrelakoetan. Entseguan melodia aurkezten da eta hitzen kokapena probatzen dute. Gero bakarka edo koralean, zenbat ahots eta nork abestu, baita ze instrumentu sartu eta non, hori izan zen "Mendira naiz" kantuaren bidea.
Musika arloan denek dute hitza baina entseguko maisua Iñaki da, berak zuzentzen du ahotsen sorkuntza. Oskarbiko musikariek badute nortasuna eta beraiek ere ematen dute iritzia entsegu-mahaiaren gainean edo alboan. Eztabaida epel batzuen ondoren kantu berria orekatu eta finkatzen da. Hilabete batzuk geroago aldaketa gehiago izan daitezke beti. Hona "''Mendira naiz''" abestiaren sekuentzia: gitarra eta akordeoia lasaitasunez hasten dira, pianoa piskanaka burua azaltzen. "''Orbel hori gorrien gainean...''" unisono taldeko sei ahotsak. "''Mendira naiz aldapean''" denok ahotsetan. "''Hosto lehorren hotsen laguntzaz...''" eta "''Bidean naiz murgilduta. Laino artean goraka...''" eta "''Iritsi naiz helmugara''".
Flauta, gitarra, pianoa, eta akordeoiaren saioak arnas ematen dio gailurreko handitasunari. "''Tontor gainean arnaska...''" eta "''Ase naiz tontorrean. Barneko atseden bakez...''" eta "''Mendira naiz, Bidean naiz, Iritsi naiz, Ase naiz, Ase naiz''".
Pianoa eta flautaren gidaritzapean instrumentuen azken erakustaldiarekin, "''Trailarara''" eta "''Ase naiz''" kontrakantoan errepikatuz bukatzen dute mendiko zeremonia.
== Erreferentziak ==
* {{badok.info|egilea=Gontzal Agote|web=http://www.badok.info/artista.php?id_artista=74}}
* Historia ataleko erreferentzia nagusia Oskarbiko kidea den Joxeluix Trekuren liburua izan da, egilearen baimenarekin. ''Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) '' ISBN 978-84-697-3146-8
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Luis Romero Eskamendi]]
* [[Androkanto]]
* [[Esperantzari leiho bat]]
* [[Mariñela (Oskarbiren abestia)|Marinela]]
* [[Mendira naiz]]
* [[Soin berriko koplak]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi Oskarbi] [[Badok.eus]] atarian
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Marinela'' abestia entzun]. ''11. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Mendira naiz'' abestia entzun]. ''12. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Soin berriko koplak'' abestia entzun]. ''7. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Marinela'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Mendira naiz'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Soin berriko koplak'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
* ''[https://www.youtube.com/watch?v=rZlWjALCv_g Euskal kantarien bizipenak-AHOTS HARIAK (2) (Kontzertua-Tolosa, 2024-11- 20)] (25'00''). Anbune. Youtube  (2024-11-27)
* ''[https://www.youtube.com/watch?v=w0sNIds42JE&t=22s Euskal kantarien bizipenak-AHOTS HARIAK (1) (Kontzertua-Tolosa, 2024-11- 20)]'' (31<nowiki>'20''</nowiki>). Anbune. Youtube (2024-11-27)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko musika taldeak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako musika taldeak]]
[[Kategoria:Euskal Kantagintza Berria]]
[[Kategoria:1960ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1970eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1980ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1990eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2000ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2010eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2020ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:Oskarbi]]
d5ph6dvfu16ihmpgq7mp3ai83mcri5s
9993765
9993759
2024-12-08T17:24:48Z
Ksarasola
1491
/* Partaideak */
9993765
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Musika, antzerkia eta dantza}}
{{Musika talde infotaula
| izena = Oskarbi
| irudia =
| irudi testua =
| irudi zabalera =
| ezizenak =
| jatorria = [[Gipuzkoa]]
| instrumentuak =
| musika mota = [[herri kanta]]
| urteak = [[1966]] -
| diskoetxeak = [[Herri Gogoa]], [[Elkar]]
| webgunea =
| taldekideak = [[Iñaki Maritxalar]] (1966tik)<br />[[Joxe Luix Treku]] (1966tik)<br />[[Maite Aizkorreta Atxaga]] (1966-1975, 19tik)<br />[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]] (1976tik)<br />[[Gontzal Iñarra]] (1976tik)<br />[[Manex Iñigo Ibabe]] (2021etik)<br /> [[Maite Aldaregia]] (2021etik)<br /> [[Oihana Lekuona Rekalde|Oihana Lekuona]] (2021etik)<br /> [[Itziar Alonso]] (2024tik)
| lehenagoko taldekideak = Pello Garbizu (1966-1970)<br />Karmelo Arren (1966-1970)<br />Mari Jose Fernandez (1966-1972, 1990-2000)<br />Itziar Maritxalar (1966-1974)<br />Sarita Oiarzabal (1966)<br /> Martin Tejeria (1966)<br /> Fernando Cobos (1966) <br />Ascen Izeta (1966) <br /> Iñake Balda (1967) <br /> [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]] (1968-1977)<br />Bakartxo Maritxalar (1972-1978, 2000-2021)<br />[[Antton Valverde]] (1972-1975)<br />[[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]] (1973-1976)<br />Iñaki Zabaleta (1974-1981)<br />Elixabete Urreta (1975-1983)<br />Beronik Ondikola (1978-1983, 2000-2021)<br />Talo (Juan Carlos Gil) 1979-1982)<br /> Olatz Fresnedo (1980-1982)<br /> Matilde Iñarra (1982) <br /> Maria Jose Bergara (2008-2013)<br />Diego de Vera (2008-2014)<br />Maialen Maritxalar (2008) <br />Beñat Ruiz (2011tik) <br /> Joana Ortega (2013-2020)<br /> Xabi Ustarroz (2014-2019) <br /> Maite Irusta (2016-2018)<br />Itziar Jauregi (2016-2019)<br />Lara Mitxelena (2016-2019)<br />Mailen Rezabal (2017) <br /> Maite Lopez de Arbina (2018-2022)<br />Iñar Sastre (2019) <br /> [[Alaitz Guridi Agirrezabala|Alaitz Guridi]] (2021-2022)<br /> Inma Aranburu (2022) <br /> Xabin Mujika (2022)
}}
'''Oskarbi''' [[euskara|euskal]] [[musika]]gintzan diharduen [[Gipuzkoa]]ko talde bat da. Herri-kantutegia, "entsegu laborategi" bidezko kantu-sorkuntza eta [[Polifonia|musika polifonikoa]] oinarri hartuta, [[1966|1966tik]] aurrera bide berriak urratu zituen '''Oskarbik''': [[jazz]]a, [[gospel]]a eta doinu berritzaileak euskal tradizioarekin uztartuz. [[Ez Dok Amairu]]n parte hartu zuen taldeak 1967 eta 1971 bitartean. [[Koldo Romero Eskamendi|Luis Romero Eskamendi]] izan zen taldearen musika-zuzendaria 1968tik 1977ra arte, eta harreman estua izan zuten [[Jorge Oteiza]] eskultorearekin eta [[Bitoriano Gandiaga]] idazlearekin. [[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']] abesti ezagunaren egilea da taldea.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Urko|abizena=Apaolaza Avila|urtea=2020-11-08|izenburua=Iluntasunaren aurrean, kantuaren arnasa|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2707/oskarbi|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-04-23}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
1966 eta 2017 urteen artean taldeak 11 album grabatu eta 580 kantaldi eman zituen, eta horietatik 411 kantaldi izan ziren lehen hamar urteetan (1966-1976).<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="100" caption="Donostia (2024-06-15)">
Fitxategi:Iñaki Maritxalar Oskarbi 2024 02.jpg|[[Iñaki Maritxalar]]
Fitxategi:Treku Oskarbi 4.jpg|[[Jose Luis Treku|Joxeluix Treku]]
Fitxategi:Oskarbi 2024 12.jpg|[[Oihana Lekuona Rekalde|Lekuona]], [[Maite Aizkorreta|Aizkorreta]] eta [[Itziar Alonso|Alonso]]
Fitxategi:Maite Aldaregia.jpg|[[Maite Aldaregia]]
Fitxategi:Karlos Ruiz Oskarbi 2024.png|[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]]
Fitxategi:Oskarbi Gontzal Iñarra 2024.png|[[Gontzal Iñarra|Iñarra]] eta [[Manex Iñigo Ibabe|Manex Iñigo]]
</gallery>
== Estiloa ==
[[Fitxategi:Le père Aita Donostia.PNG|ezkerrera|thumb|148x148px|Jose Gonzalo Zulaika ([[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostia]])]]
Ahots harmoniak ziren Oskarbiren ardatza. Taldeak "euskal jazza" delako musika egiten zuen: jazzaren, gospelaren eta 60-70eko hamarkadetako joera berritzaileen arteko nahasketa berezia. Ez zituzten partiturak estu errespetatzen, eta ahotsak modu espontaneo batez integratzen saiatzen ziren. Herri kantutegia eta taldeak berak sortzen zituen abestiak ziren haien musikaren oinarri nagusia. Euskal tradizioari modernitatea erantsi nahi zion Oskarbik. [[Jose Luis Treku]] taldekideak agertu zuenez, "[[Resurreccion Maria Azkue|Azkueren]] eta [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostiaren]] kantuak hartu eta geure erara ikasi eta moldatzen genituen, eta guk geuk ere jasotzen genituen hainbat herritan. Baina horietaz gain, guk ere abesti berriak egiten genituen poeten hitzekin".<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Bere lanaren antologia plazaratu du Oskarbi taldeak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/7027/bere-lanaren-antologia-plazaratu-du-oskarbi-taldeak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-10-20}}</ref>
[[Fitxategi:RM Azkue.PNG|ezkerrera|thumb|139x139px|[[Resurreccion Maria Azkue|RM Azkue]]]]
Orduko euskal kulturan gertatzen ari ziren aldaketa garrantzitsuetan partaide zen taldea; hala ere, kantuak ez ziren momentuko egoerari erantzuteko sortuak.
{{Esaera2|Guk ez dugu zirkunstantzia bati, edo momentu koiuntural bati bakarrik erantzungo dion abestirik egiten. Bat-bateko horiek, sarritan, bere eragina gogoan hartuz ere, berehala igarotzen dira, modatik pasatzen. Jakineko une bati ez ezik, gure herriaren norabideari erantzunaz jokatu nahi dugu. Abeslariaren eta herriaren artean etenik sortu gabe.|[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi Ere Etengabeko Lanean 'Olentzero' Eta 'Hitz Urri Batzuk' Bi L.P. Berriak|hizkuntza=eu|data=1976-12-12|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/716/oskarbi-ere-etengabeko-lanean-olentzero-eta-hitz-urri-batzuk-bi-lp-berriak|aldizkaria=Argia|sartze-data=2019-10-20}}</ref>}}.
== Partaideak ==
Hogeita sei bat lagun pasatu dira Oskarbitik. Taldearen azken osaera honako hau zen 2024an: Iñaki Maritxalar(gtarra eta ahotsa), Joxeluix Treku, Ohiana Lekuona, Maite Aizkorreta, Itziar Alonso, Carlos Ruiz (akordeoia eta ahotsa), Maite Aldaregia (biolina), Gontzal Iñarra (flauta) eta Manex Iñigo (pianoa). Horrez gain, Oskarbiren ibilbide luzean beste hainbat musikari pasatu ziren taldetik: Mari Jose Fernandez, Kepa Garbizu, Karmelo Arren, Elixabete Urreta, [[Antton Valverde]]...<ref name=":2" />
Honako grafikoan ikus daiteke kide bakoitza zein urtetan parte hartu duen eta noiz argitaratu diren diskoak (barra bertikal beltzak:1969, 1970, 1972, 1976, 1979, 2004, 2008, 2012, 2016 etq 2021)<ref name=":2" />
<div align="left"><timeline>
ImageSize = width:1050 height:600
PlotArea = left:140 bottom:60 top:0 right:20
Alignbars = justify
DateFormat = dd/mm/yyyy
Period = from:01/01/1965 till:01/07/2024
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
Colors =
id:Zuzendaria value:black legend:Zuzend.
id:Kontraltoa value:orange legend:Kontraltoa
id:Sopranoa value:purple legend:Sopranoa
id:Tenorea value:blue legend:Tenorea
id:Akordeoia value:pink legend:Akordeoia
id:Gitarra value:green legend:Gitarra
id:Flauta value:yellow legend:Flauta
id:Biolina value:red legend:Biolina
id:Pianoa value:gray(0.90) legend:Pianoa
id:Perkusioa value:gray(0.75) legend:Perkusioa
id:Txalaparta value:gray(0.60) legend:Txalaparta
id:Baxoa value:gray(0.30) legend:Baxoa
Legend = orientation:horizontal position:bottom
ScaleMajor = increment:5 start:1965
ScaleMinor = increment:1 start:1966
LineData =
at:01/01/1969 color:black layer:back
at:01/01/1970 color:black layer:back
at:01/01/1972 color:black layer:back
at:01/01/1976 color:black layer:back
at:01/06/1976 color:black layer:back
at:01/06/1979 color:black layer:back
at:01/01/2004 color:black layer:back
at:01/06/2004 color:black layer:back
at:01/01/2008 color:black layer:back
at:01/01/2012 color:black layer:back
at:01/01/2016 color:black layer:back
at:01/01/2021 color:black layer:back
BarData =
bar:Iñaki text:[[Iñaki Maritxalar]]
bar:Treku text:[[JoxeLuix Treku]]
bar:Maite text:[[Maite Aizkorreta]]
bar:Carlos text:[[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]]
bar:Gontzal text:[[Gontzal Iñarra]]
bar:Manex text:[[Manex Iñigo Ibabe]]
bar:Aldaregia text:[[Maite Aldaregia]]
bar:Oihana text:[[Oihana Lekuona Rekalde|Oihana Lekuona]]
bar:ItziarA text:[[Itziar Alonso]]
bar:Pello text:Pello Garbizu
bar:Karmelo text:Karmelo Arren
bar:MariJose text:Mari Jose Fernandez
bar:ItziarM text:Itziar Maritxalar
bar:Sarita text: Sarita Oiarzabal (+ahotsa)
bar:Tejeria text:Martin Tejeria
bar:Cobos text:Fernando Cobos(+ahots)
bar:Ascen text:Ascen Izeta
bar:Iñake text:Iñake Balda(+ahots)
bar:Romero text:[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]]
bar:Bakartxo text: Bakartxo Maritxalar
bar:Valverde text:[[Antton Valverde]]
bar:Pontesta text:[[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]]
bar:Zabaleta text:Iñaki Zabaleta
bar:Urreta text:Elixabete Urreta
bar:Ondikola text:Beronik Ondikola
bar:Talo text:Talo (Juan Carlos Gil)
bar:Fresnedo text:Olatz Fresnedo
bar:Matilde text:Matilde Iñarra
bar:Bergara text:Maria Jose Bergara
bar:Diego text:Diego de Vera
bar:Maialen text:Maialen Maritxalar (biola)
bar:Beñat text:Beñat Ruiz (git. baxua)
bar:Ortega text:Joana Ortega
bar:Ustarroz text:Xebi Ustarroz
bar:Irusta text:Maite Irusta
bar:Jauregi text:Itziar Jauregi
bar:Lara text:Lara Mitxelena
bar:Mailen text:Mailen Rezabal
bar:Arbina text:Maite Lopez de Arbina
bar:Iñar text:Iñar Sastre
bar:Alaitz text:[[Alaitz Guridi Agirrezabala|Alaitz Guridi]]
bar:Inma text:Imna Aranburu
bar:Mujika text:Xabin Mujika
PlotData=
width:10 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4)
bar:Iñaki from:01/01/1966 till:end color:Tenorea
bar:Iñaki from:01/01/1966 till:end color:Gitarra
bar:Treku from:01/01/1966 till:end color:Tenorea
bar:Maite from:01/01/1966 till:01/01/1975 color:Sopranoa
bar:Maite from:01/01/1990 till:end color:Sopranoa
bar:Carlos from:01/01/1976 till:end color:Baxoa
bar:Carlos from:01/01/1976 till:end color:Akordeoia
bar:Gontzal from:01/01/1976 till:end color:Flauta
bar:Manex from:01/01/2021 till:end color:Pianoa
bar:Aldaregia from:01/01/2021 till:end color:Biolina
bar:Oihana from:01/01/2021 till:end color:Sopranoa
bar:ItziarA from:01/01/2024 till:end color:Sopranoa
bar:Pello from:01/01/1966 till:01/01/1970 color:Tenorea
bar:Karmelo from:01/01/1966 till:01/01/1970 color:Tenorea
bar:MariJose from:01/01/1966 till:01/01/1972 color:Sopranoa
bar:MariJose from:01/01/1990 till:01/01/2000 color:Sopranoa
bar:Ascen from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Sopranoa
bar:ItziarM from:01/01/1966 till:01/01/1974 color:Sopranoa
bar:Sarita from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Tejeria from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Sopranoa
bar:Cobos from:01/01/1966 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Iñake from:01/01/1967 till:01/01/1968 color:Gitarra
bar:Romero from:01/01/1968 till:01/01/1977 color:Zuzendaria
bar:Bakartxo from:01/01/1972 till:01/01/1978 color:Sopranoa
bar:Bakartxo from:01/01/2000 till:01/01/2021 color:Sopranoa
bar:Valverde from:01/01/1972 till:01/01/1975 color:Tenorea
bar:Pontesta from:01/01/1973 till:01/01/1976 color:Sopranoa
bar:Zabaleta from:01/01/1974 till:01/01/1981 color:Tenorea
bar:Urreta from:01/01/1975 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Ondikola from:01/01/1978 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Ondikola from:01/01/2000 till:01/01/2021 color:Sopranoa
bar:Talo from:01/01/1979 till:01/01/1982 color:Gitarra
bar:Fresnedo from:01/01/1980 till:01/01/1982 color:Sopranoa
bar:Matilde from:01/01/1982 till:01/01/1983 color:Sopranoa
bar:Bergara from:01/01/2008 till:01/01/2013 color:Pianoa
bar:Diego from:01/01/2008 till:01/01/2014 color:Perkusioa
bar:Maialen from:01/01/2008 till:01/01/2009 color:Biolina
bar:Beñat from:01/01/2011 till:01/01/2019 color:Gitarra
bar:Ortega from:01/01/2013 till:01/01/2020 color:Pianoa
bar:Ustarroz from:01/01/2014 till:01/01/2018 color:Perkusioa
bar:Irusta from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Pianoa
bar:Jauregi from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Txalaparta
bar:Lara from:01/01/2016 till:01/01/2019 color:Txalaparta
bar:Mailen from:01/01/2017 till:01/01/2018 color:Biolina
bar:Arbina from:01/01/2018 till:01/01/2022 color:Biolina
bar:Iñar from:01/01/2019 till:01/01/2020 color:Pianoa
bar:Alaitz from:01/01/2021 till:01/01/2022 color:Sopranoa
bar:Mujika from:01/01/2022 till:01/01/2023 color:Flauta
bar:Inma from:01/01/2022 till:01/01/2023 color:Biolina
</timeline></div>
== Abestien hitzak ==
Hitzei dagokienez, [[Bitoriano Gandiaga]], [[Joxan Artze]] eta [[Xabier Lete]]ren olerki asko musikatu zituen taldeak. Horiez gain, [[Jorge Oteiza]]k ere eragin handia izan zuen taldean; hark egin zituen Oskarbiren ikurra eta lehen disko txikiaren [[azala]]. [[Fernando Artola|Bordari]] eta [[Kamusarri]]-ren poemak ere musikatu dituzte, baita taldekide diren Pello Garbizu, Luis Romero eta Joxeluix Trekuren batzuk ere.<gallery mode="packed">
Fitxategi:Bitoriano Gandiaga GFA.jpg|[[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]]
Fitxategi:Xabi Lete 1971 txiki.jpg|[[Xabier Lete]]
Fitxategi:BagaBigaHigaSentikaria1970Artzetarrak.jpg|[[Artze anaiak]]
</gallery>
== Historia ==
=== Sorrera eta lehenengo diskoa (1966-1969) ===
[[Fitxategi:Oskarbi 1967.png|thumb|220x220px|Oskarbi (1967)]]
Oskarbi taldea [[1966|1966an]] sortu zen. [[Don Bosco]] haur abesbatza desegin zenean bertan ibilitako hainbat kidek talde berria egitea erabaki zuten. [[Karmelo Arren|Karmelo Arrenek]] eta [[Joxe Luix Treku|Joxeluix Trekuk]] euskal kultura eta euskal nortasunaren alde egiteko kantu sorta bat sortzea erabaki zuten, [[Iñaki Maritxalar]] ere zebilen abesbatzan. Horrela, Oskarbi taldea 1966ko azaroan hasi zen entsegatzen Pasai Antxon. Jende aurrean negu hartan bertan hasi ziren kantaldietan parte hartzen. Lehen erabakia euskara hutsean kantatzea izan zen. Lehenengo bi urtetan lau mutil eta hiru neska izan ziren, guztira zazpi ahots eta bi gitarra. Hau izan zen Oskarbi zazpikotea: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Karmelo Arren, [[Pello Garbizu]], [[Itziar Maritxalar]], [[Marijose Fernandez]] eta [[Maite Aizkorreta]].<ref name=":2" />
Berehala dezenteko sona lortu zuten. Hasiera hartan modako kantu ezagunenak euskarara itzulitako kantuak moldatu zituzten, baita Iñakik eta Pellok egindako [[Esnatu Euskaldunak]] sortu ere. Musika sorkuntza talde-lanekoa izan zen hasieratik. Hau izan da Oskarbiren berezitasunetako bat: talde-sorkuntza eta partitura gabeko inprobisazioa entseguetan.<ref name=":2" />[[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=0|thumbtime=55|thumb|{{ikusgela}}'''Ez Dok Amairu''' eta [[Euskal Kantagintza Berria|XX. mendeko kantagintza]] azaltzen dituen bideoa.]]1968an izan zituzten Oskarbikoek [[Ez Dok Amairu|Ez Dok Amairukoekin]] lehen harremanak eta kantaldiak. Berehala hasi ziren Ez Dok Amairuko kantaldi, entsegu eta bileretan parte hartzen. Lau urtetan Euskal Herri osoan aritu ziren kantaldiak ematen (1968-1972).<ref name=":2" />
1968an Oskarbiko gaztetxoek (17-18 urte zituzten) [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romero]] Don Bosco Eskolaniako zuzendari ohiari deitu zioten talde berriaren musika aholkulari izateko. Romeroren etorrerarekin kantuen ahotsak sakonago landu zituzten, eta euskal musikaren mundura murgildu zen Oskarbi. Horrela, aurrerantzean herri-musika eta sorkuntza izan dira taldearen oinarriak. [[1968]]an, Eibarko San Joan jaietan Radio Juventud-ek antolatutako ''Primer Premio de Intérpretes de la Canción en Euskara-Gran Premio'' de Eibar lehiaketan euskal kantuaren lehen saria irabazi zuen taldeen atalean, Luis Romerok sortutako "Gazteak gera" doinuarekin. Urte hartan 40 kantaldietan parte hartu zuen Oskarbi Taldeak. <ref name=":2" />
1969an [[Jorge Oteiza|Oteiza]] ezagutu zuten Oskarbikoek Luis Romeroren bidez. Eragin handia izango zuen gero [[Orio|Orioko]] artistak taldean.<ref name=":2" />
1969an grabatu zuten beren lehen diskoa: ''[[Oskarbi (albuma)|Oskarbi]]''. Urnietako Salesianoen aretotik pasa ziren Ez Dok Amairuko kantari gehienak beraien diskoak grabatzera. Oskarbiren lehen diskoaren azala Jorge Oteizak berak eta Nestor Basterretxeak diseinatu zuten. Lau herri kanta grabatu zituen taldeak, nahiz beraien lehen nahia Oskarbik egindako kantu berriak grabatzea izan. Orduko zentsurak ez zuen baimendu Gazteak Gera eta Esnatu Euskaldunak bezalako kantuen grabaketa. Aukeratutako lau herri kantak, molde gaztea eta berritzailea emanez grabatu zituzten. [[Bartzelona|Bartzelonako]] talde tekniko baten laguntzaz, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]] diskoetxe berriak eman zuen argitara.<ref name=":14">{{Erreferentzia|urtea=2014-05-23|izenburua=Herri Gogoa|argitaletxea=Badok|url=http://www.badok.eus/|aldizkaria=Badok|sartze-data=2024-07-10}}</ref><ref name=":02">{{erreferentzia|izena=Patxi|abizena=Zubizarreta|urtea=2023|izenburua=Sakonean itsasoa ikusten da. Maingolarratarren uberan.|argitaletxea=Txalaparta|ISBN=978-84-19319-62-3|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/sakonean-itsasoa-ikusten-da}}</ref> Guztira 1969an 70 kantalditan parte hartu zuten, horietatik 25 [[Ez Dok Amairu]] taldekoekin.<ref name=":2" />
=== Bigarren diskoa: ''Abesti zaharrak eta berriak'' (1970-1971) ===
[[Fitxategi:Ikusgela_–_Ez_Dok_Amairu_eta_XX._mendeko_kantagintza.webm|start=244|thumbtime=252|thumb|{{ikusgela}}Ez Dok Amairuren '''Baga, Biga, Higa... sentikaria''' azaltzen duen bideoa.]]
Karmelo Arrenek eta Pello Garbizuk taldea utzita, 1970ean Oskarbi boskote bihurtu zen, bost ahots eta bi gitarra: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Itziar Maritxalar, Marijose Fernandez eta Maite Aizkorreta.<ref name=":2" />
Uztailaren hasieran Oskarbi boskotea Bartzelonara joan zen bigarren diskoa grabatzea. 13 abestik osatu zuen [[Romea teatroa (Bartzelona)|Romea teatroan]] hiru egunetan grabatu zuten [[LP|LPa]]: ''[[Abesti zaharrak eta berriak]]'' (Herri Gogoa, [[1970]]). Baliabideak hobeak izan ziren, [[Lluís Llach|Lluis Llach]] eta [[Joan Manuel Serrat]]en estudioko musikariekin aritu ziren eta, abesti zaharrez gain, taldearen hiru abesti sartu zituzten: "[[Ni bizi naizen lurrean]]", "[[Txori txikiak]]" eta "[[Iru gabean]]".<ref name=":2" />
Bartzelonatik bueltan jarraitu zuen Oskarbik Ez Dok Amairuren [[Baga, biga, higa... sentikaria|Baga Biga Higa Sentikaria]] Don Bosco Eskolako areto handian entseatzen. Entsegu egun haietako batean atera zuen Zabalak Ez Dok Amairuren argazki ezaguna. [[Abuztuaren 22|Abuztuaren 22an]] aurkeztu zen lehen aldiz ''Baga Biga Sentikaria'' [[Portugalete|Portugaleten]]. Oskarbiren ekarpena nabarmena izan zen orduko hartan.<ref name=":2" />
[[Fitxategi:BagaBigaHigaSentikaria1970Kartela.jpg|ezkerrera|thumb|Baga Biga Higa Sentikaria (1970)]]
[[Fitxategi:Baga̠ Biga Higa sentikaria Ez dok Amairu 1970.png|erdian|thumb|540x540px|Ez Dok Amairu-ren [[Baga, biga, higa... sentikaria|"Baga̠ Biga Higa" sentikariko]] kideak 1970ko uztailean. Oskarbiko lau kide zeuden: Mari Jose, Itziar, Joxelu eta Iñaki. Makurtuta Pello ere agertzen da, orduan ez zen Oskarbiko kide baina Ez Dok Amairun jarraitu zuen. Oskarbitik kanpokoak: Koldo Antero, Julian Beraetxe, Nekane Oiarbide, [[Artze anaiak|Jexus Artze]], [[Mikel Laboa]], [[Jose Angel Irigarai|Joxe Angel Irigarai]], Joxe Mari Zabala, [[Joxan Artze|Joxanton Artze]], [[Juan Migel Irigarai]], [[Benito Lertxundi]], [[Xabier Lete]] eta [[Lourdes Iriondo|Lurdes Iriondo]]. Argazkian ez daudenak baina Ez Dok Amairuko kide izan zirenak: [[Julen Lekuona Berasategi|Julian Lekuona]], [[Luis Bandres|Luis Mari Bandres]] eta Urrikatz bikotea.<ref name=":2" />]]
Euskal kantagintza berrian Oskarbi izan zen lehenetakoa beraiek bakarrik kantaldi osoa ematen, Donostiako [[Trinitate plaza|Trinitate Plazan]] izan zen hori iraileko Euskal Festen barruan.<ref name=":2" />
1971ko urtarrilean Joxeluix Treku soldaduzkara joan zen eta Oskarbi laukotea izan zen hilabete batzuetan. Handik urte batera Iñaki Maritxalar ere joan beharrean izan zen. [[Antton Valverde]] gehitu zen taldera eta Oskarbin jarraitu zuen 1974ko bukaera arte.<ref name=":2" />
=== Hirugarren diskoa: ''Eskutari'' (1972-1974) ===
[[Fitxategi:Apostoluen Frisoa - Oteiza errepide bazterrean.jpg|thumb|220x220px|[[Jorge Oteiza|Oteiza]] errepide bazterrean]]
Baga Bigaren ikuskizunaren une gorenean amaitu zen Ez Dok Amairu 1972an. Artista bakoitza bere bidea egiten jarraitu zuen, eta gero eta maizago egin zituen Oskarbik kantaldiak beraiek bakarrik.<ref name=":2" />
Marijosek taldea utzi zuen eta [[Bakartxo Maritxalar]] hasi zen taldean, Hauek ziren 1972ko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Itziar Maritxalar, Maite Aizkorreta, Antton Valverde eta Bakartxo Maritxalar.<ref name=":2" />
1972an plazaratu zen Oskarbi Taldearen hirugarren diskoa: ''[[Eskutari (albuma)|Eskutari]]''. Grabazio hori eta hurrengo biak Groseko [[Pako Miangolarra|Miangolarraren]] estudio ezkutuan grabatu ziren. [[Iñaki Beobide|Iñaki Beobidek]] kudeatzen zuen [[Herri gogoa|Edigsa-Herri Gogoa]] zigilua. Teknologia berriak baliatu zituzten. Diskoan [[Koldo Romero|Luis Romerok]] sortutako lau kantu zeuden: "''[[Androkanto]]''", "''Kezka''", "''[[Eskutari]]''" eta "[[Bai, bai bainan gero ez|''Bai, bai bainan gero ez'']]". [[Bitoriano Gandiaga|Gandiagaren]] poemekin egindako lehen kantuak ageri ziren [[Eskutari (albuma)|Eskutari]] album hartan.<ref name=":2" />
Taldekide gora-beherak izanagatik Oskarbi Taldea heldutasunera iristen ari zen. 1973an 60 kantaldietan parte hartu zuen taldeak.
[[Segundo Galarza|Segundo Galarzaren]] Orkestrarekin eta Oskarbik abestutako kantuekin diskoa plazaratu zuen Herri Gogoak: ''[[Akelarre Bi]]'' diskoa''.'' Beste berrikuntza, [[Xabier Aranburu Sagarzazu|Xabier Aranburu]] kazetariarekin batera hitzaldi-kantaldiak ematen hasi zen taldea. Bi urtean zehar dozena bat hitzaldi-kantaldi eman zituzten.
1974an abiada moteldu zuten hilabete batzuetan. Berriro jende aldaketak izan ziren taldean. Alde batetik Antton Valverdek taldea utzi zuen, Iñaki Zabaleta hasi, eta bestetik Itziar Maritxalarrek utzi zuen eta [[Agustina Pontesta Garmendia|Agustina Pontesta]] sartu zen taldean. Handik gutxira Maite Aizkorretak taldea utzi zuen eta [[Elixabete Urreta]] hasi zen kantari. 1974ko azken lau hilabeteetan 25 kantaldi eman zituen Oskarbik.[[Fitxategi:Oteizaren_apostoluak_01.jpg|thumb|220x220px|"[[Arantzazuko Apostoluen Frisoa|Gorkaren ('Oteizaren') hamalau irudiak]]" Arantzazun]]{{Esaera2|'''ANDROKANTO'''
Entzun nahi duenentzat hamalau</br>
Gorkaren irudiak salatzen</br>
Hamalau atetikan karrasi</br>
Hamalau harri ixil-ixil bilutsik</br>
Harriaren hutsetik oihuka</br>
Harriaren tartetik kantari</br>
Nora zoazte gogorrak</br>
Oharrak aditu gabe?</br>
[...]</br>|[[Luis Romero Eskamendi]]}}
=== Laugarren eta bosgarren diskoak: ''Olentzero'' eta ''Hitz urri batzuk'' (1975-1978) ===
1975ko urtarrilean [[Madrilgo Ateneoa|Madrilgo Ateneoan]] hitzaldi-kantaldia eman zuten Oskarbi Taldeak eta Xabier Aranburuk. Oteiza ere bertan izan zen, berak esandakoa da: “''Que jodidos sois. Me habéis hecho llorar''” ("''Alu horiek, negarra eragin didazue''").
Hurrengo urte eta erdian hauek izan ziren Oskarbiko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Bakartxo Maritxalar, Iñaki Zabaleta, Agustina Pontesta eta Elixabete Urreta.
[[1975]]<nowiki/>ean bi disko grabatze lanetan aritu ziren Groseko estudiotan: [[Olentzero]] eta [[Hitz urri batzuk]], biak [[Herri gogoa|Herri Gogoarekin]]. Lehena, gabon kantuz osatutako lana zen. Bigarrena, berriz, orduko egoera politikoaren ispilu garbia. Horretan dago ''[[Esperantzari leiho bat]]'' abestia, [[Bitoriano Gandiaga]]k idatzitako hitzekin osatua eta taldearen ikur bihurtuko zena. Kantu horrekin bukatzen baitziren Oskarbiren emanaldiak.<ref name=":2" /> Guztira diskoan zeuden hamaika kantuetatik lau ziren Gandiagaren poemak; behin Gandiagarekin egun pasa egin zuten Arantzazun. Lehen diskoa izan zen grabazioan Moog deritzan berrikuntza teknologikoa erabili zutela. Kantaldi ugari ematen jarraitu zuen taldeak grabazioekin batera. Ondoren Agustinak taldea utzi zuen.
[[1976|1976ko]] martxoaren 27an [[24 orduak euskaraz|24 ordu euskaraz]] kantaldi erraldoia antolatu zen [[Antonio Elortza belodromoa|Donostiako Belodromoan]]. Hamaika mila entzuleen aurrean Oskarbi taldeak lau abesti eskaini zituen: [[Hitz urri batzuk|''Hitz urri batzuk'']], ''[[Xoxoak mokoa]]'', ''[[Artazuriketa]]'' eta ''[[Esperantzari leiho bat|Esperantzari]]''.
1976ko azken aldera bi musikari gazte hasi ziren Oskarbiren entseguetan: [[Carlos Ruiz (Oskarbi)|Carlos Ruiz]] akordeoiarekin eta [[Gontzal Iñarra]] flautarekin.[[Fitxategi:Arantzazu_2.jpg|thumb|200x200px|[[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']] zabaldu nahi zion [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuk]] [[Frankismo|frankismo garai]] gogorretan, baina ez zen erraza.]]{{Esaera2|'''Esperantzari leiho bat'''
Esperantzari leiho bat</br>
Zabaldu omen diote</br>
Bizi ote den</br>
Ikusteko ere.
Baina nekez ikusi dute</br>
Esperantzarik.</br>
Desilusio usai bat</br>
Erten omen da leihotik.|[[Bitoriano Gandiaga]]}}
[[Fitxategi:Lluís Llach.jpg|thumb|[[Lluís Llach]]]] [[1977|1977ko]] hasieran hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Iñaki Zabaleta, Bakartxo Maritxalar, Elixabete Urreta, Carlos Ruiz eta Gontzal Iñarra. Handik gutxira Luis Romerok taldea utzi zuen, Ia hamar urtez musika-zuzendaria izandakoak taldea utzi zuen. Urte horretako 30 kantaldietatik hamar, Oskarbik bakarrik emandako errezitalak izan ziren.
[[Fitxategi:Homenatge Joan Oliver Quico Pi de la Serra 02.jpg|thumb|[[Francesc Pi de la Serra|Quico Pi de La Serra]]]]
Pasaiako zezen-plazan [[Pi de La Serra]] kantari katalanarekin kantaldia eman zuten. Geroago Durangoko Ezkurdian Gandiagaren hitz lanean kantaldia antolatu zuten.
[[1978|1978an]] [[La Casilla|Bilboko La Casilla]] kiroldegian [[Joan Manuel Serrat|Joan Manuel Serratekin]] kantaldi bat egin zuten. Eta geroago Bakartxok taldea utzi zuen eta bere ordez [[Beronik Ondikola]] hasi zen Oskarbiko entseguetan.
=== Seigarren diskoa: ''Euskara eta txakolina'' (1979-1983) ===
1979ko lehen hilabeteetan grabatu zuten seigarren diskoa: ''[[Euskara eta txakolina]].'' Luis Romeroren laguntza gabeko disko berria eta Herri Gogoaren ordez [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]] diskoetxearekin, Lapurdiko [[Milafranga|Milafrangan]] grabatutakoa. ''Txakolina eta Euskara'' diskoak Oskarbiren heldutasuna adierazten du batetik eta bestetik baita taldearen lehen ibilbidearen amaieraren hasiera.
''Euskara eta Txakolina'' diskoaren garaian hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Iñaki Zabaleta, Elixabete Urreta, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz eta Gontzal Iñarra. Bost ahots, bi gitarra, akordeoia eta flauta.[[Fitxategi:Serrat elgrafico 1984.jpg|thumb|[[Joan Manuel Serrat]] (1984).|158x158px]]Garai hartan bost taldekide ezkondu ziren eta horrek motelaldia ekarri zion taldeari. Bestalde euskal kantu berriaren ziklo aldaketa nabarmena zen Euskal Herrian eta kantaldiak gutxitzen hasi ziren. Hala ere handia izan zen Oskarbiren sormena, eta sei kantu sortu zituzten urte pare batean.
1979-1983 tartean zenbait taldekide berri aritu ziren taldean epe ezberdinetan: Talo gitarra-jolea hiru bat urtez aritu zen, Olatz eta Marilderen ahotsak urte banatan.
1983an Bilboko [[Bidebarrietako Udal Liburutegia|Bidebarrieta]] Liburutegian eman zuen Oskarbi Taldeak bere lehen aroko azken kantaldia. 16 urte luzetan, geratu gabe aritu zen Oskarbi ehunka eszenatokitan euskal kantua zabaltzen. Aro horretan sei disko plazaratu zuten.
=== Atsedenaldia (1984-1990) ===
Zazpi urtean ez zuten kantaldirik eman jende aurrean (1984-1990). Hala ere, barne-lotura eta harremanak mantendu zituzten. Iñakik eta Joxeluixek zubi lana egin zuten Oskarbiren kide ohiekin. Garai guztietako oskarbitarrekin afari-kantaldiak maiz egiten zituzten eta horrek bideratu zuen berriro grabaziotara eta oholtzetara bueltatzea.
Iñaki Maritxalar urte horietan beste talde batzuekin aritu zen gitarra-jole eta kantari: [[Pantxoa eta Peio]], [[Erramun Martikorena|Martikorena]] eta [[Mochicas]] taldearekin. Joxeluix sindikatuen munduan ibili zen murgildurik urte horietan.
=== Berpiztea (1990-2003) ===
1990an berriro elkartu ziren kantatzeko eta hori izan zen Oskarbiren aro berriaren hasiera. Berriro murgildu ziren entseguetan, hasiera batean errutina eta helburu garbirik gabe. Konpromisozko kantaldi batzuk eskaini zituzten eta Iñaki gitarra- eta musika-ikasketetan sakontzen aritu zen.
1998ko hasieran [[Donibane Lohizune|Donibane Lohitzuneko]] Begiralea elkarteak gonbitea egin zion Oskarbiri [[Quebec|Quebecera]] dantza taldearekin batera bidaia egitera. Horrela hasi ziren asteroko entseguak Donibanen. 1998ko udaran dantzaldiak eta kantaldiak ema zituen taldeak Quebecen: [[Montreal]], [[Trois-Pistoles (Quebec)|Trois Pistoles]], [[Drummondville (Quebec)|Drummondville]] eta [[Quebec Hiria]]. Hauek ziren Quebecen izandako oskarbitarrak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Marijose Fernandez eta Carlos Ruiz
Urte haietan entseguak egiten jarraitu zuten. Aspaldiko lagunekin elkartu ziren urte haietan: [[Jorge Oteiza]], [[Imanol Urbieta|Manolo Urbieta]] eta [[Julen Lekuona Berasategi|Julen Lekuona]]. Bitoriano Gandiaga poeta eta Oskarbitarren laguna hil zenean zenbait omenalditan aritu ziren kantari: Arantzazun, Ataunen, Gernikan… Jexux Artze Ez Dok Amairuko lagunaren omenaldian ere bai, Usurbilen.
2003ko apirilean [[Argentina|Argentinan]] eta [[Uruguai|Uruguain]] izan ziren Begiraleak eta Oskarbi taldeak. Hiri hauetan eman zituzten kantaldiak: [[Montevideo]], [[Salto (Uruguai)|Salto]], [[Concordia (udalerria)|Concordia]], [[Paraná]] eta [[Buenos Aires]]. Kide hauek joan ziren Argentina-Uruguaira: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola eta Carlos Ruiz. Argentinan zirela hil zen Oteiza eta uztailean Lekuona.
2003ko abenduan berriro sartu ziren grabazio-estudioan. [[Amasa|Amasako]] grabazio gelan [[Oteiza Jorgeri|''Oteiza Jorgeri'']] liburu-diskoan parte hartu zuten. Eskutari eta Androkanto kantuak bigarren aldiz grabatu zituzten partaide hauekin: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra eta [[Marijose Vergara]]. Lehen aldiz pianoa gehitu zuten eta pianojolea Mari Jose Vergara zela.
=== Antologiako diskoa eta hainbat kontzertu (2004-2011) ===
2004ko martxoan [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romeroren]] omenaldiko kantaldian aritu ziren. [[Pasai Antxo|Pasai Antxoko]] elizan garai askotako taldekideak izan ziren Luis maisuaren omenaldian.
Oskarbiren antologia bat argitaratu zuen Elkar diskoetxeak CD formatuan [[2004|2004an]]: [[Esperantzari leiho bat|''Esperantzari leiho bat'']], bi diskoz eta 34 kantuz osatutako bilduma. Bertan, sekula grabatu gabeko sei kantu agertzen ziren: "Ez dakit zergatik", "Andre nobia", "Mutil txaleko gorria", "Lua lua", "Ez zaude bakarrik" eta "Elizara dihoa". 2004ko udaberri-udaran Ibaetako Elkar estudiotan grabatu zituzten
2005an [[Pasai Donibane|Pasai Donibanen]], Bilboko [[Euskalduna jauregia|Euskaldunan]], [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedron]] eta [[Legazpi|Legazpin]] kantaldiak ematen jarraitu zuten. Abenduan [[Lourdes Iriondo|Lurdes Iriondo]] hil zen [[Urnieta|Urnietan]].
2006an kontzertuak antolatu zituzten [[Lezo|Lezon]] eta [[Ugao|Ugaon]], besteak. Uztailean hil zen Luis Romero Eskamendi.
2007an [[Errenteria|Errenteriako]] Niessen aretoan Eguberri kontzertua eman zuten. [[Xabier Lete]] izan zen entzuleen artean, berak egindako hitzekin estreinatu zuten ''Gabon Hitzak''. Kontzertuaren bukaeran laudorioak eta kritikak batera egin zituen Xabierrek oskarbitarren aurrean.
2008ko apirilean [[Oñati|Oñatiko]] Santa Ana Antzokian mahaingurua antolatu zuten: ''Euskal kantagintzaren uherretatik, esperantzarik ote?''. Benito Lertxundi, Joxeluix Treku eta [[Pako Aristi]] Ez Dok Amairuri buruz aritu ziren. Ondoren Oskarbi Taldeak kantaldia eman zuen.
Kantaldiak ere eman zituzten 2008an [[Miramar jauregia|Miramar Jauregian]] eta [[Kursaal jauregia|Kursaaleko kuboan]] Oteizaren omenaldietan. Eta horrez gain, [[Disko trinko (CD)|CD]] formatuan bederatzigarren albuma plazaratu zuten: ''[[Olentzero berria]]''. Elkar etxearekin Donostiako Igaran bost kantu berri grabatu zituzten. Horiekin eta 1976ko binilotik masterizatutako beste 12 abestirekin osatu zen Olentzero bigarrena. Oiartzunen eman zuten aurkezpen kontzertua abenduaren 26an. Abenduko hilabete hartako hasieran hil egin zen Mikel Laboa.
2009an kontzertuak eman zituzten [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] eta [[Trintxerpe|Trintxerpen]]. [[Iratzeder]] poeta hil ondoren bi kantaldi eman zituzten haren poesiarekin: [[Abadia jauregia|Hendaiako Abadia jauregian]] eta [[Belokeko monasterioa|Belokeko monasterioan]]. Horrez gain Ez Dok Amairu taldeari buruzko [[Zai Zoi Bele|''Zai Zoi Bele'']] filma sortu zuten Euskal Telebistan.
2010ean [[Koldo Mitxelena Kulturunea|Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean]] ''Oskarbi Taldea Gandiaga kantatuz'' kontzertua antolatu zuten, Gipuzkoako ikastoletako [[Kilometroak|Kilometroak jaian]] Lezon ere, ibaita beste kontzertu batzuk ere Donostiako [[Loiola (Donostia)|Loiola auzoan]], [[Orio|Orion]] (Oteizaren jaioterrian: ''Oteizari omenaldia Oskarbiren kantuekin'') eta [[Besain|Besaingo]] Usurben. Urte hartako abenduan hil zen Xabier Lete, eta Oskarbik parte hartu zuen hurrengo hilabetetan izan ziren omenaldi-kontzertu jendetsuetan: Oiartzungo Elorsoro kiroldegian (''Oskarbi taldea kantari'') eta Donostiako Kursaal auditorian.
2011. urtean, Leteren omenaldiez gain, abenduan eta Koldo Mitxelena Kulturunean Eguberri kontzertua eman zuen Oskarbik.
=== Aro berria ''Xirimiri'' diskoarekin: ahotsak eta musika laguntzak (2012-2015) ===
2012ko hilabete gehienetan disko berri baten grabazioan aritu ziren. Abuztuan amaitu zuten grabazioa Igarako Elkar estudioetan. Hamairu pieza zituen hamargarrena zen ''[[Xirimiri (albuma)|Xirimiri]]'' albumak. Disko berria aurkezteko kontzertuak egin ziren Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenian]] eta [[Beasain|Beasaingo]] Usurben. Lan horrekin aro berri batera heldu zen Oskarbi Taldea: betiko ahotsez gain musika laguntzak integratu zituen (gitarra, akordeoia, flauta, perkusioa, pianoa eta biolina) eta melodia berriak. Hauek ziren orduko taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Beronik Ondikola, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, [[Diego de Vera]], Marijose Vergara eta [[Maite irusta]]
2013ko hasieran Marijose Vergara pianojoleak taldea utzi zuen eta [[Joana Ortega]] pianojole berria hasi zen taldean. [[Xebi Ustarroz]] perkusiojolea ere hasi zen. Hondarribiko auditorian aurkeztu zuten ''Oskarbiren Xirimiri'' kontzertua.
2014an beste hiru kontzertu izan ziren: Bilboko [[Bidebarrietako Udal Liburutegia|Bidebarrietan]], Iruñeko [[Erraldoien txoko|Erraldoien txokoan]] eta [[Oiartzungo udaletxea|Oiartzungo udaletxeko]] aretoan.
2015ean ere beste hiru kontzertu: apirilean [[Idiazabal|Idiazabalgo]] aretoan, [[Donostia|Donostiako]] [[Konstituzio plaza (Donostiako Plaza Berria)|Plaza Berrian]]<nowiki/>txistularien Kontzertu Nagusian artista gonbidatu gisa, eta [[Irun|Irungo]] Amaia auditorioan (''Ez Dok Amairu gogoratuz, Oskarbi kantari'').
=== 50. urteurrena eta ''Mendira naiz'' diskoa (2016) ===
2016an Oskarbiren 50 urteurrena zela-eta medioetan aipamen esanguratsuak agertu ziren, baziren 50 urte Ez Dok Amairu sortu zela ere. Urtarrilean hamaikagarren diskoaren lehen grabazioekin hasi ziren, geroago, uztailean izan ziren azken grabazioak, eta horrela urteurreko udazkenean ''[[Mendira naiz (albuma)|Mendira naiz]]'' izenburuko hamaikagarren diskoa plazaratu zuten [[Durangoko Azoka|Durangoko Azokan]] (''Ahotsenean Oskarbi kantari''). Album horretan lehen aldiz txertatu zuten [[Biolin|biolina]] Oskarbi Taldean, [[Maite Irusta]] biolin-jolea taldean integratu zela. Diskoa atera baino lehen lau kontzertu eman eman zituzten udaberri eta udan (Bilboko [[Arriaga antzokia|Arriaga Antziokian]], Errenteriako Niessenen, Irungo Amaian, eta [[Azkaine|Azkainen)]], eta hiru kontzertu udazkenean ([[Ondarroa|Ondarroan]], [[Urretxu|Urretxun]] eta [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedron]]). Irailean [[Imanol Urbieta|Manolo Urbieta]] hil zen.
Behin Mendira naiz diskoa aurkeztuta, urteurrenaren ekitalde garrantzitsuena 2016ko abenduaren 18ko kontzertua izan zen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia Antzokian]]: ''"Oskarbi Taldea 50 urte kantari/Mendira naiz kontzertua''". Honako hauek izan ziren parte hartzaileak:
* [[Fitxategi:Oskarbi liburua.jpg|thumb|250x250px|Oskarbi Taldearen historia (1966-2017).<ref name=":2" />]]'''Ahotsak''': Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Bakartxo Maritxalar, Beronik Ondikola eta Carlos Ruiz.
* '''Gitarra''': Iñaki Maritxalar.
* '''Akordeoia''': Carlos Ruiz.
* '''Flauta''': Gontzal Iñarra.
* '''Pianoa eta Teklatua''': Joana Ortega.
* '''Biolina''': Maite Lopez de Arbina.
* '''Perkusioa''': Sebastian Ustarroz.
* '''Txalapartariak''': Lara Mitxelena eta Ixiar Jauregi.
* '''Dantzariak''': Nestor Leunda eta Natalia Nieto.
* Oholtzan garai ezberdinetako beste oskarbitarrak ere egon ziren: Pello Garbizu, Karmelo Arren, Marijose Fernandez, Itziar Maritxalar, Antton Valverde, Agustina Pontesta eta Iñaki Zabaleta.
=== Musikariekin eta abesbatza batekin batera (2017-2020) ===
[[Fitxategi:Oskarbi_2021.jpg|thumb|Oskarbi Taldea (2020)<ref name=":0" />|250x250px]]2017an bi mugarri izan ziren Oskarbi taldearen bidean. Batetik lehen aldiz aritu zirela abesbatza batekin batera; maiatzaren 26an izan zen, [[Landarbaso abesbatza|Landarbaso]] Abesbatza Errenteriako [[Musikaste|Musikasten]] (''Musikastek omenaldia Oskarbi Taldeari''). Eta bestetik, Joxeluix Treku taldekideak liburu bat plazaratu zuela taldearen 50 urteko historiaz (''[[Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean (Oskarbi taldea 1966-2017)]]''); Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean izan zen aurkezpena. 400 orrialde eta argazki ugari dituen liburua (Oiartzunen eta ibaizabalen ere aurkeztu zuten geroago, 2018an). Horrez gain, 2017, urtean zehar zazpi kontzertu eman zituzten. Urtarrilean [[Tolosa|Tolosako]] Leidorren, otsailean [[Azpeitia|Azpeitiako]] Soreasun, maiatzean [[Lezo|Lezoko]] Gezalan eta aipatutako Musikastekoa, abuztuan [[Iruñeko zitadela|Iruñeko Zitadelan]] (Maitetxuren ordez Maialen Rezabal biolinjolearekin) eta [[Barakaldo|Barakaldoko]] antzokian, eta urteko azken kontzertua abenduan izan zen [[Ataun|Ataungo]] auditorioan.
2018ko kontzertuak sei izan ziren: otsailean [[Zumaia|Zumaiako]] Aita Marin, martxoan Bilboko BBK aretoan, maiatzean Arrasaten berriro ere Landarbaso Abesbatzarekin, uztailean Donibane Lohitzunen, eta urrian Pasai Doibaneko auditorioan. Urte hartako udaberrian [[Maite Lopez de Arbina]] biolinjole berria sartu zen taldean Maite Irustak utzi zuenean; eta udazkenean hasi zen [[Iñar Sastre]] pianojolea Oskarbiko entseguetan.
2019an bost izan ziren kontzertuak: otsailean Idiazabalgo elizan Landarbaso Abesbatzarekin, maiatzean Nafarroan [[Altzuza|Altzuzako]] [[Oteiza Museoa|Oteiza museoa]]<nowiki/>n, uztailean [[Villabona-Amasa|Villabonako]] aretoan [[Eresargi]] Abesbatzarekin, eta urrian [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] Gandiaga aretoan eta urrian [[Lizarra|Lizarrako]] [[Gustavo de Maeztu Museoa|Gustavo de Maeztu Museoan]].
2020. urte hasieran hasten dira hamabigarren diskoaren lehen grabazioak. Alaitz Guridi eta Oihana Lekuona hasten dira Oskarbirekin entsegatzen eta grabatzen. Kobit pandemia eta grabazioak ia batera hasi ziren baina. Kontzertu bakarra egin zuten urte berezi hartan: [[Beasain|Beasaingo]] Loinatz aretoan [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin.
=== Hamabigarren diskoa: ''Kantua zuei'' (2021) ===
2021ean, pandemia apur bat gaindituta, lau kontzertu eman ahal izan zuten: apirilean Astigarragako auditorioan Aiztondo Abesbatzarekin, uztailean Bilboko Euskaldunan, irailean [[Oñati|Oñatiko]] San Migeletan, eta abenduan Bilboko [[Arriaga antzokia|Arriaga Antzokian]]. Bitartean, uztailean [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin grabazioak egin eta udazkenean hamabigarren diskoa plazaratu zuten: [[Kantua zuei|''Kantua Zuei'']].
Urtean zehar aldaketak izan ziren kideen artean. [[Manex Iñigo]] hasi zen piano-jole Joana Ortegak taldea utzita; Maite Aldaregia hasi zen biolin-jole Maite Lopez de Arbinak taldea utzita; eta Bakartxo Maritxalarrek ere utzi zuen taldea. Beraz, aldaketa horiek eginda, honako hauek izan ziren taldekideak 2021eko abenduko kontzertuan: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, Oihana Lekuona, Manex Iñigo eta Maite Aldaregia.
2022an, egoera normatizatuago batean, kontzertuak zazpi izatera heldu ziren: urtarrilean Usubilgo auditorian (''Oskarbi Taldea Artze kantatzen''), martxoan Irungo Amaia auditorioan [[Iga]] Abesbatzarekin eta [[Balmaseda|Balmasedan]], apirilean Lazkaoko auditorioan [[Areria]] Abesbatzarekin, maiatzean Oskarbi-Eguna [[Trebiñu|Trebiñun]], eta Lapurdiko [[Beskoitze|Beskoitzen]], ekainean [[Eibar|Eibarko]] Coliseo Antzokian [[Sostoa]] Abesbatzarekin, eta uztailaren 31ean Oiartzungo elizan [[Loinatz Abesbatza|Loinatz]] Abesbatzarekin berriro.
2023an beste bost kontzertu antolatu zituzten: urtarrilean Donostiako [[San Telmo Museoa|San Telmo Museoan]], apirilean [[Azkoitia|Azkoitiko]] Baztartxo aretoan [[Iraurgi (abesbatza)|Iraurgi]] Abesbatzarekin, abenduan hiru aldiz Oiartzungo Landetxe auditorioan Antton Valverderen omenaldian, [[Getxo|Getxoko]] [[Muxikabarri]] auditorioan [[Itxorta]] Abesbatzarekin, eta Oiartzungo Landetxe auditorioan: berriro [[Donostiako Orkestra Barrokoa|Donostiako Orkestra Barrokoarekin]]. Urte bukaeran Itziar Alonso Maritxalar hasi zen kantari Oskarbi Taldean.
2024an, [[Itziar Alonso Maritxalar|Itziar Alonso Maritxalarraren]] ahotsa gehituta, hauek ziren taldekideak: Iñaki Maritxalar, Joxeluix Treku, Maite Aizkorreta, Carlos Ruiz, Gontzal Iñarra, Oihana Lekuona, Manex Iñigo, Maite Aldaregia eta Itziar Alonso. Urte hartan apirilean [[Elizondo|Elizondoko]] elizan kontzertua eman zuten Elizondoko Abesbatzarekin. Ekainean ere batera Donostiako [[Aita Donostia abesbatza#Aita Donostia Musika Astea|XXVII. Aita Donostia Aste Musikalean]] parte hartu zuten [[Aita Donostia abesbatza|Aita Donostia Abesbatzarekin]] kantatuz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Aita Donostia Abesbatza|urtea=2024-06-15|izenburua=XXVII. Aita Donostia Aste Musikala, 2024ko ekainaren 13, 14 y 15ean|hizkuntza=eu|url=https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68|aldizkaria=www.aitadonostia.eus|sartze-data=2024-07-26}}</ref>
50 baino gehiago izan dira 2010az geroztik eman dituzten kantaldiak.<ref name=":1" />
[[Fitxategi:Oskarbi_2024_AD_Astea.png|erdian|thumb|600x600px|[[Oskarbi]] taldea 2024an. [[Iñaki Maritxalar]], [[Joxe Luix Treku|Joxeluix Treku]], [[Oihana Lekuona Rekalde|Ohiana Lekuona]], [[Maite Aizkorreta Atxaga|Maite Aizkorreta]], [[Itziar Alonso]], [[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz]], [[Maite Aldaregia]], [[Gontzal Iñarra]] eta [[Manex Iñigo]].<ref name=":32">{{Erreferentzia|abizena=Aita Donostia Abesbatza|urtea=2024-06-15|izenburua=XXVII. Aita Donostia Aste Musikala, 2024ko ekainaren 13, 14 y 15ean|hizkuntza=eu|url=https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68|aldizkaria=www.aitadonostia.eus|sartze-data=2024-07-26}}</ref>]]
== Diskografia ==
[[Fitxategi:Oskarbik_12_album.png|thumb|380x380px|[[Oskarbi]] taldeak 1969tik 2021era bitarte sortutako 12 diskoak.]]
Honako 12 album hauek argitaratu dituzte:<ref name=":2" /><ref name=":12">{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
# ''Oskarbi'' (1969, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# ''[[Abesti zaharrak eta berriak]]'' (1970, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# ''[[Eskutari (albuma)|Eskutari]]'' (1972, [[Herri gogoa|Herri Gogoa]])
# ''[[Olentzero (albuma)|Olentzero]]'' (1976, [[Herri gogoa|Herri Gogoa]])
# ''[[Hitz urri batzuk]]'' (1976, [[Herri gogoa (diskoetxea)|Herri Gogoa]])
# [[Euskara eta txakolina]] (1979, [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
# ''[[Esperantzari leiho bat: antologia 1966-2004]]'' (2004, [[Elkar]])<ref name=":1" />
# ... CD bikoitza izan zen zazpigarrena.
# [[Olentzero (Oskarbi, 2008)|''Olentzero berria'']] (2008, [[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oskarbi|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-07-09}}</ref>
# ''[[Xirimiri (albuma)|Xirimiri]]'' (2012, [[Elkar]]) Herri kantak eta kantu berriak tartekatuta agertzen dira, baina herri kanta gehienak ere inoiz grabatu gabeak dira. Kantu berrien artean, Jose Luis Treku, Xabier Lete eta Bitoriano Gandiagaren poemetan oinarritutakoak daude: ''Xirimiri'', ''Gabon hitzak'' eta ''Kuku'' hurrenez hurren''.''<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan Luis|abizena=Zabala|izenburua=Oskarbik kantu berriekin osatutako diskoa plazaratu du|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/71476/oskarbik-kantu-berriekin-osatutako-diskoa-plazaratu-du.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-10-20}}</ref>
# ''[[Mendira naiz (albuma)|Mendira naiz]]'' (2016, [[Elkar]])
# ''[[Kantua zuei]]'' (2021, [[Elkar]])
== Abestien sorrera, "entsegu laborategia" ==
Taldekideen artean sortzen dituzte kantak Oskarbikoek. Behin hitzak eta oinarrizko doinu bat sortuta daudela, entseguetan denen artean esperimentatzen dute abestia guztiz sortu arte. Denen artean esperimentu kolektiboa egiten dute, entsegua laborategi bihurtzen dute.<ref name=":2" />
Adibidez, honela sortu zuten [[Mendira naiz]] abestia denen artean: Mendirako afizioak eraginda, [[Joxe Luix Treku|Joseluix Trekuk]] udazkeneko goiz batean maldan gora zihoala egindako gogoeta batean oinarritutako hitzak dira. [[Iñaki Maritxalar|Iñaki Maritxalarri]] pasa zizkion hitzok geroago. Iñakik doinuaren lehen ideia nagusia lortu zuenean kide guztien entsegura eraman zuen. Lehena hitzak sortzea, gero doinua eta hirugarren parada entsegua izaten da gehienetan Oskarbiren sorkuntzako tailerrean. Entsegua "laborategi" bihurtzen da horrelakoetan. Entseguan melodia aurkezten da eta hitzen kokapena probatzen dute. Gero bakarka edo koralean, zenbat ahots eta nork abestu, baita ze instrumentu sartu eta non, hori izan zen "Mendira naiz" kantuaren bidea.
Musika arloan denek dute hitza baina entseguko maisua Iñaki da, berak zuzentzen du ahotsen sorkuntza. Oskarbiko musikariek badute nortasuna eta beraiek ere ematen dute iritzia entsegu-mahaiaren gainean edo alboan. Eztabaida epel batzuen ondoren kantu berria orekatu eta finkatzen da. Hilabete batzuk geroago aldaketa gehiago izan daitezke beti. Hona "''Mendira naiz''" abestiaren sekuentzia: gitarra eta akordeoia lasaitasunez hasten dira, pianoa piskanaka burua azaltzen. "''Orbel hori gorrien gainean...''" unisono taldeko sei ahotsak. "''Mendira naiz aldapean''" denok ahotsetan. "''Hosto lehorren hotsen laguntzaz...''" eta "''Bidean naiz murgilduta. Laino artean goraka...''" eta "''Iritsi naiz helmugara''".
Flauta, gitarra, pianoa, eta akordeoiaren saioak arnas ematen dio gailurreko handitasunari. "''Tontor gainean arnaska...''" eta "''Ase naiz tontorrean. Barneko atseden bakez...''" eta "''Mendira naiz, Bidean naiz, Iritsi naiz, Ase naiz, Ase naiz''".
Pianoa eta flautaren gidaritzapean instrumentuen azken erakustaldiarekin, "''Trailarara''" eta "''Ase naiz''" kontrakantoan errepikatuz bukatzen dute mendiko zeremonia.
== Erreferentziak ==
* {{badok.info|egilea=Gontzal Agote|web=http://www.badok.info/artista.php?id_artista=74}}
* Historia ataleko erreferentzia nagusia Oskarbiko kidea den Joxeluix Trekuren liburua izan da, egilearen baimenarekin. ''Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) '' ISBN 978-84-697-3146-8
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Luis Romero Eskamendi]]
* [[Androkanto]]
* [[Esperantzari leiho bat]]
* [[Mariñela (Oskarbiren abestia)|Marinela]]
* [[Mendira naiz]]
* [[Soin berriko koplak]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi Oskarbi] [[Badok.eus]] atarian
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Marinela'' abestia entzun]. ''11. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Mendira naiz'' abestia entzun]. ''12. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Soin berriko koplak'' abestia entzun]. ''7. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Marinela'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Mendira naiz'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=4ktpWD2CZms&list=OLAK5uy_kKK_VSEtHO8UG3b3s1KQfOSEfOAutYFR4 ''Soin berriko koplak'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
* ''[https://www.youtube.com/watch?v=rZlWjALCv_g Euskal kantarien bizipenak-AHOTS HARIAK (2) (Kontzertua-Tolosa, 2024-11- 20)] (25'00''). Anbune. Youtube  (2024-11-27)
* ''[https://www.youtube.com/watch?v=w0sNIds42JE&t=22s Euskal kantarien bizipenak-AHOTS HARIAK (1) (Kontzertua-Tolosa, 2024-11- 20)]'' (31<nowiki>'20''</nowiki>). Anbune. Youtube (2024-11-27)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko musika taldeak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako musika taldeak]]
[[Kategoria:Euskal Kantagintza Berria]]
[[Kategoria:1960ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1970eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1980ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:1990eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2000ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2010eko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:2020ko hamarkadako musika taldeak]]
[[Kategoria:Oskarbi]]
af5bi9fsq2iqvaekrtnr6a1nsyptooq
Mihiluze
0
133286
9994067
9988580
2024-12-09T00:35:06Z
88.14.141.16
/* 10. denboraldia (2024-2025) */
9994067
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''Mihiluze''' [[ETB 1|ETB1]]eko lehiaketa saioa da. Zortzi denboralditan 1.000 ataletik gora emititu dira eta etapa ugari izan ditu.
[[2006|2006ko]] [[Otsailaren 2|otsailaren 2an]] estreinatu zen eta hasiera hartan igande arratsaldeetako show bat zen. [[Kike Amonarriz]] zen aurkezlea eta berarekin batera izaten zuen kolaboratzaile talde bat: [[Arantxa Gurmendi]], [[Asisko Urmeneta]], [[Ilaski Serrano]], [[Niko Lizeaga]]... Etapa honek 13 atalez iraun zuen, [[2006|2006ko]] [[Maiatzaren 11|maiatzaren 11ra]] arte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararekin jolasteko lehiaketa {{!}} Mihiluze EITB Media|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/mihiluze/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2023-12-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irailean Mihiluze lehiaketa itzuliko da ETB1era|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1657119383|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2023-12-24}}</ref>
Uda ondoren, [[2006|2006ko]] [[Urriaren 2|urriaren 2an]] berriro itzuli zen telebista saioa, baina erabat aldatuta. [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizen]] alboan [[Ilaski Serrano]] jarri zuten aurkezle lanetan eta gainerako kolaboratzaileak desagertu egin ziren. Etapa honetan lehiaketa egunerokoa izatera pasatu zen, astelehenetik ostegunera.
Saioaren arrakasta ikusita, saio bereziak egiten ere hasi ziren. Horrela emisioa luzatu zen eta astelehenetik ostegunera emititzeaz gain, larunbat gauetan programa bereziak emateari ekin zioten (haurrekin, famatuekin...).
[[2013|2013ko]] [[Maiatzaren 15|maiatzaren 15ean]], larunbat batez amaitu zen lehiaketa ''Biba Mihiluze'' izeneko saio berezi batekin, 1.117 saio egin eta gero.
Bederatzi urte pasatu ziren eta [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] berriro lehiaketa berreskuratzea erabaki zuen. Grabazioak [[2022|2022ko]] abuztuaren erdialdean hasi zituzten eta [[Irailaren 12|irailaren 12an]] ''Mihiluze'' eraberritua itzuli zen pantailetara. Oraingo honetan [[Ilaski Serrano]] eta [[Antton Telleria]] gidari zirela.
= Formatua =
== Lehenbiziko denboraldiko helduen probak ==
=== Lehenengo fasea ===
'''Tribuaren berbak.''' Proba honetan, bikote bakoitzak zazpi hitzez osatutako zerrenda batetatik, aurkezleek zioten definizioari dagokion hitza asmatu behar zuten, hitz guztiak asmatu arte.
=== Bigarren fasea ===
'''Seikiak.''' Bigarren faseko probetako bat zen. Proba hau egokitzen zitzaion bikoteak sei hizki zituzten sei hitz asmatu behar zituzten, horietako bakoitza bi aldiz errepikatuta zegoelarik.
'''Potokumeak.''' Bigarren faseko beste probetako bat. Bertan, proba hau suertatzen zitzaion bikoteak bertso batean falta ziren hiru errima hitzak asmatu behar zituen.
'''Eroglifikoak.''' Bigarren faseko beste proba bat. Proba hau betetzea egokitzen zitzaion bikoteak aldizkari eta egunkarietan agertzen ziren moduko hieroglifoek ezkutatzen zuten hitza asmatu behar zuten.
'''Imihintzioka.''' Bigarren faseko laugarren proba, eta, proba fase hau lehenenik jokatzen ohi zen. Bertan, proba hau suertatzen zitzaion bikoteko pertsona batek, besteari, hitzik esan gabe, soilik mimika bidez, tokatu zitzaizkion hiru gauzak deskribatu behar zizkion.
=== Hirugarren fasea ===
'''Esamesak.''' Bertan, fase honetara iritsi ziren bi bikoteek telefono mugikorretan idazten ziren moduko lau mezu asmatu behar zituzten, berez, asmatu beharreko zerbaiten definizio, deskribapen edo pistak zirenak. Fase honetan, bi bikoteek, ordurarte lortu zuten dirutik zenbat apustu egin nahi zuten erabaki behar zuten. Asmatu beharreko gauza asmatzen ez bazen, apustu egindako diru kopurua euren markagailutik kentzen zen. Asmatzen bazuten, berriz, apustu egindako diru hori euren markagailura gehitzen zen.
=== Finala ===
'''Zer da zer?''' Finalera iritsi zen bikoteak, proba honetan, aurkezleek esaten zizkieten zazpi kontzeptuak hiru eremutan banatu behar zituzten. Hau hutsik egin gabe betez gero, bikote horrek ordura arte egunetan zehar bildutako zakua (diru-saria) irabaziko zuten.
== Lehenbiziko denboraldiko haurren probak ==
Larunbateko haurren saioan, helduentzako aipaturiko probez gain, beste batzuk ere bazeuden. Honako hauek:
* '''Letra euria.''' Publikoak haur lehiakideei letra batzuk botatzen zizkieten, eta hauek jasotako letrekin hitz bat eratu behar zuten.
* '''Hitz debekatuak.''' Bikote bateko haur batek besteari kontzeptu bat asmatzen lagundu behar zion hiru "hitz debekatu" aipatu gabe.
* '''Marrazkia.''' Bikote bateko haur batek besteari kontzeptu bat asmatzen lagundu behar zion marrazki baten bitartez, epe baten barruan.
* '''Bikometroa.''' Proba hau lehiakideak hobeto ezagutzeko eta bikoteak osatzen zituzten haurren arteko batek hartzen zuen parte.
Haurren saioan, gainera, ez zegoen dirurik tartean. Fase ezberdinetan biltzen zirenak puntuak ziren, eta finaleko ''Zer da zer?'' proba gaindituz gero, [[Disneyland Paris|Eurodisneyrako]] bidaia bat irabaz zezaketen. Gainditu ezean, [[PortAventura World|Port Aventurarakoa]]. Eta finalera heltzerik izan ez zuten bi bikoteentzat, beste sari batzuk zeuden, horien artean bizikleta. Mihiluzeren mahai jokoa ere oparitzen zen.
== Beste sekzio batzuk ==
'''Zazpikiak.''' Bertan, ikusleek kalean, aldizkari, egunkari, iragarki eta beste hainbat tokitan topatzen zituzten hizkuntz akatsak aipatzen ziren.
= Denboraldiak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2"| Denboraldia
!! rowspan="2"| Programa
! colspan="2" rowspan="2" |Atalak
!! rowspan="2"| Emisio hasiera
!! rowspan="2"| Emisio amaiera
! colspan="2" ! |Audientzia (bataz bestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| style="background:#44ccff;" |
|2006
|Mihiluze
|13
|'''13'''
|2006ko otsailaren 2a
|2006ko maiatzaren 11a
|
|
|-
| rowspan="3" style="background:#ff4444;" |
| rowspan="3" |2006-2007
|Mihiluze
|130
| rowspan="3" |'''142'''
|2006ko urriaren 2a
|2007ko uztailaren 5a
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Pazko astea)''</small>
|<small>4</small>
|<small>2007ko apirilaren 9a</small>
|<small>2007ko apirilaren 12a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Denboraldi amaiera)''</small>
|<small>8</small>
|<small>2007ko uztailaren 9a</small>
|<small>2007ko uztailaren 19a</small>
|
|
|-
| rowspan="3" style="background:#88cc44;" |
| rowspan="3" |2007-2008
|Mihiluze
|146
| rowspan="3" |'''162'''
|2007ko irailaren 17a
|
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Gabonetako bereziak)''</small>
|<small>8</small>
|<small>2007ko abenduaren 25a</small>
|<small>2008ko urtarrilaren 4a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze Gazteak ''(Denboraldi amaiera)''</small>
|<small>8</small>
|
|<small>2008ko maiatzaren 20a</small>
|
|
|-
| rowspan="3" style="background:#ffcc00;" |
| rowspan="3" |2008-2009
|Mihiluze
|161
| rowspan="3" |'''177'''
|
|2009ko uztailaren 30a
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Gabonetako bereziak)''</small>
|<small>8</small>
|<small>2008ko abenduaren 22a</small>
|<small>2009ko urtarrilaren 1a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Aste Santuak)''</small>
|<small>8</small>
|
|
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ff44cc;" |
| rowspan="2" |2009-2010
|Mihiluze
|156
| rowspan="2" |'''195'''
|2009ko irailaren 14a
|2010eko uztailaren 21a
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Larunbatetan) ?''</small>
|<small>39</small>
|<small>2009ko urriaren 3a</small>
|<small>2010eko abuztuaren 7a</small>
|
|
|-
| rowspan="3" style="background:#44ff44;" |
| rowspan="3" |2010-2011
|Mihiluze
|148
| rowspan="3" |'''180'''
|2010eko irailaren 20a
|2011ko uztailaren 8a
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Larunbatetan)''</small>
|<small>30</small>
|<small>2010eko urriaren 2a</small>
|<small>2011ko apirilaren 30a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze ''(Famatuekin, Gabonetan)''</small>
|<small>2</small>
|<small>2010eko abenduaren 25a</small>
|<small>2011ko urtarrilaren 1a</small>
|
|
|-
| rowspan="5" style="background:#b91ced;" |
| rowspan="5" |2011-2012
|Mihiluze
|120
| rowspan="5" |'''147'''
|2011ko irailaren 19a
|2012ko ekainaren 25a
|
|
|-
|<small>Mihiluze Printzak ''(Errepikapenak)''</small>
|<small>2</small>
|<small>2011ko abenduaren 3a</small>
|<small>2012ko urtarrilaren 28a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Gabonetako bereziak)''</small>
|<small>10</small>
|<small>2011ko abenduaren 20a</small>
|<small>2012ko urtarrilaren 6a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze Traka ''(Famatuekin, larunbatetan)''</small>
|<small>11</small>
|<small>2012ko urtarrilaren 21a</small>
|<small>2012ko martxoaren 31a</small>
|
|
|-
|<small>Mihiluze, hoberenen liga ''(1.000. atalaren astea)''</small>
|<small>4</small>
|<small>2012ko ekainaren 4a</small>
|<small>2012ko ekainaren 7a</small>
|
|
|-
| rowspan="2" style="background:#ffff44;" |
| rowspan="2" |2012-2013
|Mihiluze
|97
| rowspan="2" |'''98'''
|2012ko irailaren 3a
|2013ko maiatzaren 14a
|
|
|-
|<small>Biba Mihiluze ''(Agurra, famatuekin)''</small>
|<small>1</small>
| colspan="2" |<small>2013ko maiatzaren 15a</small>
|
|%4,4 (%12,4)
|-
| rowspan="3" style="background:#ff8800;" |
| rowspan="3" |2022-2023
|Mihiluze
|159
| rowspan="3" |167
|2022ko irailaren 12a
|2023ko uztailaren 2a
|
|%1,2
|-
|<small>Mihiluze ''(Famatuekin, Gabonetan)''</small>
|<small>4</small>
|<small>2022ko abenduaren 26a</small>
|<small>2022ko abenduaren 29a</small>
|
|<small>%1,1 (%3,0)</small>
|-
|<small>Mihiluze Haurrak ''(Aste Santuak)''</small>
|<small>4</small>
|<small>2023ko apirilaren 10a</small>
|<small>2023ko apirilaren 13a</small>
|
|<small>%0,7</small>
|-
| rowspan="3" style="background:#88ffff;" |
| rowspan="3" |2023-2024
|Mihiluze
|
| rowspan="3" |
|2023ko irailaren 11a
|2024ko ekainaren 27a
|
|
|-
|
|
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|
|
|-
| colspan="3" |'''Guztira'''
| colspan="2" |'''1.283'''
|'''2006ko otsailaren 2a'''
|'''''Emisioan'''''
|
|
|}
=== Audientzien eboluzioa astez aste (8. denboraldia) ===
<graph>{
"version": 2,
"width": 600,
"height": 250,
"data": [
{
"name": "table",
"values": [
{
"x": 1,
"y": 15
},
{
"x": 2,
"y": 6
},
{
"x": 3,
"y": 13
},
{
"x": 4,
"y": 12
},
{
"x": 5,
"y": 17
},
{
"x": 6,
"y": 11
},
{
"x": 7,
"y": 15
},
{
"x": 8,
"y": 10
},
{
"x": 9,
"y": 8
},
{
"x": 10,
"y": 10
},
{
"x": 11,
"y": 11
},
{
"x": 12,
"y": 12
},
{
"x": 13,
"y": 8
},
{
"x": 14,
"y": 10
},
{
"x": 15,
"y": 12
},
{
"x": 16,
"y": 11
},
{
"x": 17,
"y": 12
},
{
"x": 18,
"y": 14
},
{
"x": 19,
"y": 17
},
{
"x": 20,
"y": 5
},
{
"x": 21,
"y": 9
},
{
"x": 22,
"y": 10
},
{
"x": 23,
"y": 12
},
{
"x": 24,
"y": 13
},
{
"x": 25,
"y": 11
},
{
"x": 26,
"y": 11
},
{
"x": 27,
"y": 15
},
{
"x": 28,
"y": 10
},
{
"x": 29,
"y": 8
},
{
"x": 30,
"y": 6
},
{
"x": 31,
"y": 7
}
]
}
],
"scales": [
{
"name": "x",
"type": "linear",
"range": "width",
"zero": false,
"domain": {
"data": "table",
"field": "x"
}
},
{
"name": "y",
"type": "linear",
"range": "height",
"nice": true,
"domain": {
"data": "table",
"field": "y"
}
}
],
"axes": [
{
"type": "x",
"scale": "x"
},
{
"type": "y",
"scale": "y"
}
],
"marks": [
{
"type": "area",
"from": {
"data": "table"
},
"properties": {
"enter": {
"x": {
"scale": "x",
"field": "x"
},
"y": {
"scale": "y",
"field": "y"
},
"y2": {
"scale": "y",
"value": 0
},
"fill": {
"value": "steelblue"
},
"interpolate": {
"value": "monotone"
}
}
}
}
],
"padding": {
"top": 30,
"bottom": 10,
"left": 7,
"right": 30
}
}</graph>
== Atalak eta audientziak ==
=== 8. denboraldia (2022-2023) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff8800; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff8800; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff8800; width:10%;" |Astea
! rowspan="2" style="background:#ff8800; width:35%;" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#ff8800; width:30%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#ff8800; width:15%;" |Asteko audientzien bataz bestekoa
|-
! style="background:#ff8800; width:17%;" |Ikusleak
! style="background:#ff8800; width:13%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1.118
| align="center" | 1
| rowspan="4" align="center" | 1
| align="center" |2022ko irailaren 12a
| align="center" |12.000
| align="center" |%1,9 (%6,3)
| rowspan="4" align="center" |%1,5
(%4,9)
|-
| align="center" |1.119
| align="center" | 2
| align="center" |2022ko irailaren 13a
| align="center" |
| align="center" |%2,4 (%8,1)
|-
| align="center" |1.120
| align="center" | 3
| align="center" |2022ko irailaren 14a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,5 (%4,6)
|-
| align="center" |1.121
| align="center" | 4
| align="center" |2022ko irailaren 15a
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,1 (%0,1)
|-
| align="center" |1.122
| align="center" |5
| rowspan="4" align="center" |2
| align="center" |2022ko irailaren 19a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,5)
| rowspan="4" align="center" |%0,6
(%1,7)
|-
| align="center" |1.123
| align="center" |6
| align="center" |2022ko irailaren 20a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,4 (%1,2)
|-
| align="center" |1.124
| align="center" |7
| align="center" |2022ko irailaren 21a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,5 (%1,7)
|-
| align="center" |1.125
| align="center" |8
| align="center" |2022ko irailaren 22a
| align="center" |
| align="center" |%0,2 (%0,5)
|-
| align="center" |1.126
| align="center" |9
| rowspan="4" align="center" |3
| align="center" |2022ko irailaren 26a
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,2 (%0,6)
| rowspan="4" align="center" |%1,3
(%3,0)
|-
| align="center" |1.127
| align="center" |10
| align="center" |2022ko irailaren 27a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%0,5)
|-
| align="center" |1.128
| align="center" |11
| align="center" |2022ko irailaren 28a
| align="center" |20.000
| align="center" |%2,9 (%7,3)
|-
| align="center" |1.129
| align="center" |12
| align="center" |2022ko irailaren 29a
| align="center" |
| align="center" |%1,7 (%3,5)
|-
| align="center" |1.130
| align="center" |13
| rowspan="4" align="center" |4
| align="center" |2022ko urriaren 3a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,5 (%4,5)
| rowspan="4" align="center" |%1,2
(%3,6)
|-
| align="center" |1.131
| align="center" |14
| align="center" |2022ko urriaren 4a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%0,4)
|-
| align="center" |1.132
| align="center" |15
| align="center" |2022ko urriaren 5a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,8)
|-
| align="center" |1.133
| align="center" |16
| align="center" |2022ko urriaren 6a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,9 (%5,5)
|-
| align="center" |1.134
| align="center" |17
| rowspan="4" align="center" |5
| align="center" |2022ko urriaren 10a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,8 (%5,0)
| rowspan="4" align="center" |%1,7
(%5,0)
|-
| align="center" |1.135
| align="center" |18
| align="center" |2022ko urriaren 11a
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,0 (%5,7)
|-
| align="center" |1.136
| align="center" |19
| align="center" |2022ko urriaren 12a
| align="center" |
| align="center" |%1,5 (%4,5)
|-
| align="center" |1.137
| align="center" |20
| align="center" |2022ko urriaren 13a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,5 (%4,7)
|-
| align="center" |1.138
| align="center" |21
| rowspan="4" align="center" |6
| align="center" |2022ko urriaren 17a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,6)
| rowspan="4" align="center" |%1,1
(%3,3)
|-
| align="center" |1.139
| align="center" |22
| align="center" |2022ko urriaren 18a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,4)
|-
| align="center" |1.140
| align="center" |23
| align="center" |2022ko urriaren 19a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%2,9)
|-
| align="center" |1.141
| align="center" |24
| align="center" |2022ko urriaren 20a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,3)
|-
| align="center" |1.142
| align="center" |25
| rowspan="4" align="center" |7
| align="center" |2022ko urriaren 24a
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,1 (%5,3)
| rowspan="4" align="center" |%1,5
(%4,2)
|-
| align="center" |1.143
| align="center" |26
| align="center" |2022ko urriaren 25a
| align="center" |
| align="center" |%1,4 (%4,6)
|-
| align="center" |1.144
| align="center" |27
| align="center" |2022ko urriaren 26a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,7 (%5,2)
|-
| align="center" |1.145
| align="center" |28
| align="center" |2022ko urriaren 27a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,5)
|-
| align="center" |1.146
| align="center" |29
| rowspan="4" align="center" |8
| align="center" |2022ko urriaren 31a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%3,4)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%2,9)
|-
| align="center" |1.147
| align="center" |30
| align="center" |2022ko azaroaren 1a
| align="center" |
| align="center" |%0,7 (%2,0)
|-
| align="center" |1.148
| align="center" |31
| align="center" |2022ko azaroaren 2a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
|-
| align="center" |1.149
| align="center" |32
| align="center" |2022ko azaroaren 3a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,1)
|-
| align="center" |1.150
| align="center" |33
| rowspan="4" align="center" |9
| align="center" |2022ko azaroaren 7a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,8 (%2,0)
| rowspan="4" align="center" |%0,8
(%2,8)
|-
| align="center" |1.151
| align="center" |34
| align="center" |2022ko azaroaren 8a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,7)
|-
| align="center" |1.152
| align="center" |35
| align="center" |2022ko azaroaren 9a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,1)
|-
| align="center" |1.153
| align="center" |36
| align="center" |2022ko azaroaren 10a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,4)
|-
| align="center" |1.154
| align="center" |37
| rowspan="4" align="center" |10
| align="center" |2022ko azaroaren 14a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,0)
|-
| align="center" |1.155
| align="center" |38
| align="center" |2022ko azaroaren 15a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,4 (%1,3)
|-
| align="center" |1.156
| align="center" |39
| align="center" |2022ko azaroaren 16a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,3)
|-
| align="center" |1.157
| align="center" |40
| align="center" |2022ko azaroaren 17a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,4 (%4,9)
|-
| align="center" |1.158
| align="center" |41
| rowspan="4" align="center" |11
| align="center" |2022ko azaroaren 21a
| align="center" |13.000
| align="center" |%1,8 (%5,8)
| rowspan="4" align="center" |%1,1
(%3,4)
|-
| align="center" |1.159
| align="center" |42
| align="center" |2022ko azaroaren 22a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,5)
|-
| align="center" |1.160
| align="center" |43
| align="center" |2022ko azaroaren 23a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,0)
|-
| align="center" |1.161
| align="center" |44
| align="center" |2022ko azaroaren 24a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,1)
|-
| align="center" |1.162
| align="center" |45
| rowspan="4" align="center" |12
| align="center" |2022ko azaroaren 28a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,2 (%3,3)
| rowspan="4" align="center" |%1,2
(%3,6)
|-
| align="center" |1.163
| align="center" |46
| align="center" |2022ko azaroaren 29a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
|-
| align="center" |1.164
| align="center" |47
| align="center" |2022ko azaroaren 30a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,6 (%4,7)
|-
| align="center" |1.165
| align="center" |48
| align="center" |2022ko abenduaren 1a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,8 (%2,1)
|-
| align="center" |1.166
| align="center" |49
| rowspan="4" align="center" |13
| align="center" |2022ko abenduaren 5a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%2,0)
| rowspan="4" align="center" |%0,8
(%2,0)
|-
| align="center" |1.167
| align="center" |50
| align="center" |2022ko abenduaren 6a
| align="center" |
| align="center" |%0,6 (%1,9)
|-
| align="center" |1.168
| align="center" |51
| align="center" |2022ko abenduaren 7a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,4)
|-
| align="center" |1.169
| align="center" |52
| align="center" |2022ko abenduaren 8a
| align="center" |
| align="center" |%0,9 (%2,7)
|-
| align="center" |1.170
| align="center" |53
| rowspan="4" align="center" |14
| align="center" |2022ko abenduaren 12a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%2,9)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,0)
|-
| align="center" |1.171
| align="center" |54
| align="center" |2022ko abenduaren 13a
| align="center" |7.000
| align="center" |%0,9 (%3,1)
|-
| align="center" |1.172
| align="center" |55
| align="center" |2022ko abenduaren 14a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,3)
|-
| align="center" |1.173
| align="center" |56
| align="center" |2022ko abenduaren 15a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,5)
|-
| align="center" |1.174
| align="center" |57
| rowspan="4" align="center" |15
| align="center" |2022ko abenduaren 19a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,1)
| rowspan="4" align="center" |%1,2
(%3,4)
|-
| align="center" |1.175
| align="center" |58
| align="center" |2022ko abenduaren 20a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%3,4)
|-
| align="center" |1.176
| align="center" |59
| align="center" |2022ko abenduaren 21a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%2,5)
|-
| align="center" |1.177
| align="center" |60
| align="center" |2022ko abenduaren 22a
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,1 (%5,6)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.178
| align="center" style="background:OldLace" |1
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |16
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko abenduaren 26a
| align="center" style="background:OldLace" |14.000
| align="center" style="background:OldLace" |%2,0 (%5,7)
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |%1,1
(%3,0)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.179
| align="center" style="background:OldLace" |2
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko abenduaren 27a
| align="center" style="background:OldLace" |3.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,4 (%0,6)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.180
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko abenduaren 27a
| align="center" style="background:OldLace" |5.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,7 (%2,4)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.181
| align="center" style="background:OldLace" |4
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko abenduaren 27a
| align="center" style="background:OldLace" |7.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,1 (%3,2)
|-
| align="center" |1.182
| align="center" |61
| rowspan="4" align="center" |17
| align="center" |2023ko urtarrilaren 2a
| align="center" |12.000
| align="center" |%1,7 (%5,0)
| rowspan="4" align="center" |%1,2
(%3,6)
|-
| align="center" |1.183
| align="center" |62
| align="center" |2023ko urtarrilaren 3a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,5)
|-
| align="center" |1.184
| align="center" |63
| align="center" |2023ko urtarrilaren 4a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,5)
|-
| align="center" |1.185
| align="center" |64
| align="center" |2023ko urtarrilaren 5a
| align="center" |
| align="center" |%1,0 (%3,3)
|-
| align="center" |1.186
| align="center" |65
| rowspan="4" align="center" |18
| align="center" |2023ko urtarrilaren 9a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,1 (%3,2)
| rowspan="4" align="center" |%1,4
(%4,4)
|-
| align="center" |1.187
| align="center" |66
| align="center" |2023ko urtarrilaren 10a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,5 (%1,7)
|-
| align="center" |1.188
| align="center" |67
| align="center" |2023ko urtarrilaren 11a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,6)
|-
| align="center" |1.189
| align="center" |68
| align="center" |2023ko urtarrilaren 12a
| align="center" |18.000
| align="center" |%2,7 (%9,0)
|-
| align="center" |1.190
| align="center" |69
| rowspan="4" align="center" |19
| align="center" |2023ko urtarrilaren 16a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,1 (%3,8)
| rowspan="4" align="center" |%1,7
(%4,5)
|-
| align="center" |1.191
| align="center" |70
| align="center" |2023ko urtarrilaren 7a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,5 (%4,1)
|-
| align="center" |1.192
| align="center" |71
| align="center" |2023ko urtarrilaren 18a
| align="center" |18.000
| align="center" |%2,4 (%5,6)
|-
| align="center" |1.193
| align="center" |72
| align="center" |2023ko urtarrilaren 19a
| align="center" |12.000
| align="center" |%1,7 (%4,4)
|-
| align="center" |1.194
| align="center" |73
| rowspan="4" align="center" |20
| align="center" |2023ko urtarrilaren 23a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,5 (%1,6)
| rowspan="4" align="center" |%0,5
(%1,7)
|-
| align="center" |1.195
| align="center" |74
| align="center" |2023ko urtarrilaren 24a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,9)
|-
| align="center" |1.196
| align="center" |75
| align="center" |2023ko urtarrilaren 25a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%1,1)
|-
| align="center" |1.197
| align="center" |76
| align="center" |2023ko urtarrilaren 26a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,1)
|-
| align="center" |1.198
| align="center" |77
| rowspan="4" align="center" |21
| align="center" |2023ko urtarrilaren 30a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,2 (%4,3)
| rowspan="4" align="center" |%0,9
(%3,0)
|-
| align="center" |1.199
| align="center" |78
| align="center" |2023ko urtarrilaren 31a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,1 (%3,3)
|-
| align="center" |1.200
| align="center" |79
| align="center" |2023ko otsailaren 1a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,2)
|-
| align="center" |1.201
| align="center" |80
| align="center" |2023ko otsailaren 2a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,0)
|-
| align="center" |1.202
| align="center" |81
| rowspan="4" align="center" |22
| align="center" |2023ko otsailaren 6a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%0,9)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,0)
|-
| align="center" |1.203
| align="center" |82
| align="center" |2023ko otsailaren 7a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,3)
|-
| align="center" |1.204
| align="center" |83
| align="center" |2023ko otsailaren 8a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,8 (%2,2)
|-
| align="center" |1.205
| align="center" |84
| align="center" |2023ko otsailaren 9a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,4)
|-
| align="center" |1.206
| align="center" |85
| rowspan="4" align="center" |23
| align="center" |2023ko otsailaren 13a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,4 (%4,8)
| rowspan="4" align="center" |%1,2
(%3,5)
|-
| align="center" |1.207
| align="center" |86
| align="center" |2023ko otsailaren 14a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%1,1)
|-
| align="center" |1.208
| align="center" |87
| align="center" |2023ko otsailaren 15a
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,0 (%5,3)
|-
| align="center" |1.209
| align="center" |88
| align="center" |2023ko otsailaren 16a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%1,0)
|-
| align="center" |1.210
| align="center" |89
| rowspan="4" align="center" |24
| align="center" |2023ko otsailaren 20a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
| rowspan="4" align="center" |%1,3
(%3,8)
|-
| align="center" |1.211
| align="center" |90
| align="center" |2023ko otsailaren 21a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,5 (%1,1)
|-
| align="center" |1.212
| align="center" |91
| align="center" |2023ko otsailaren 22a
| align="center" |13.000
| align="center" |%1,8 (%5,2)
|-
| align="center" |1.213
| align="center" |92
| align="center" |2023ko otsailaren 23a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,8)
|-
| align="center" |1.214
| align="center" |93
| rowspan="4" align="center" |25
| align="center" |2023ko otsailaren 27a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,0)
| rowspan="4" align="center" |%1,1
(%3,2)
|-
| align="center" |1.215
| align="center" |94
| align="center" |2023ko otsailaren 28a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,5 (%1,6)
|-
| align="center" |1.216
| align="center" |95
| align="center" |2023ko martxoaren 2a ''<small>(20:54 - 21:48)</small>''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,2 (%3,9)
|-
| align="center" |1.217
| align="center" |96
| align="center" |2023ko martxoaren 2a <small>''(21:48 - 22:48)''</small>
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,3 (%4,2)
|-
| align="center" |1.218
| align="center" |97
| rowspan="4" align="center" |26
| align="center" |2023ko martxoaren 6a
| align="center" |
| align="center" |%0,8 (%2,6)
| rowspan="4" align="center" |%1,1
(%3,0)
|-
| align="center" |1.219
| align="center" |98
| align="center" |2023ko martxoaren 7a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |1.220
| align="center" |99
| align="center" |2023ko martxoaren 8a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,5 (%3,0)
|-
| align="center" |1.221
| align="center" |100
| align="center" |2023ko martxoaren 9a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,5)
|-
| align="center" |1.222
| align="center" |101
| rowspan="4" align="center" |27
| align="center" |2023ko martxoaren 13a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,5)
| rowspan="4" align="center" |%1,5
(%4,5)
|-
| align="center" |1.223
| align="center" |102
| align="center" |2023ko martxoaren 14a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,7 (%4,7)
|-
| align="center" |1.224
| align="center" |103
| align="center" |2023ko martxoaren 15a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,4)
|-
| align="center" |1.225
| align="center" |104
| align="center" |2023ko martxoaren 16a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,2)
|-
| align="center" |1.226
| align="center" |105
| rowspan="4" align="center" |28
| align="center" |2023ko martxoaren 20a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,9 (%3,3)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,2)
|-
| align="center" |1.227
| align="center" |106
| align="center" |2023ko martxoaren 21a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,9 (%3,0)
|-
| align="center" |1.228
| align="center" |107
| align="center" |2023ko martxoaren 22a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,7)
|-
| align="center" |1.229
| align="center" |108
| align="center" |2023ko martxoaren 23a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%2,7)
|-
| align="center" |1.230
| align="center" |109
| rowspan="4" align="center" |29
| align="center" |2023ko martxoaren 27a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,8 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |%0,8
(%2,5)
|-
| align="center" |1.231
| align="center" |110
| align="center" |2023ko martxoaren 28a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,4 (%4,9)
|-
| align="center" |1.232
| align="center" |111
| align="center" |2023ko martxoaren 29a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,8)
|-
| align="center" |1.233
| align="center" |112
| align="center" |2023ko martxoaren 30a
| align="center" |
| align="center" |%0,3 (%0,9)
|-
| align="center" |1.234
| align="center" |113
| rowspan="3" align="center" |30
| align="center" |2023ko apirilaren 3a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6
| rowspan="3" align="center" |%0,6
|-
| align="center" |1.235
| align="center" |114
| align="center" |2023ko apirilaren 5a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6
|-
| align="center" |1.236
| align="center" |115
| align="center" |2023ko apirilaren 6a
| align="center" |
| align="center" |%0,5
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.237
| align="center" style="background:OldLace" |1
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |31
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko apirilaren 10a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |%0,2
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |%0,7
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.238
| align="center" style="background:OldLace" |2
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko apirilaren 11a
| align="center" style="background:OldLace" |1.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,3 (%0,9)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.239
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko apirilaren 12a
| align="center" style="background:OldLace" |8.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,2 (%3,7)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.240
| align="center" style="background:OldLace" |4
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko apirilaren 13a
| align="center" style="background:OldLace" |6.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,1 (%3,4)
|-
| align="center" |1.241
| align="center" |116
| rowspan="4" align="center" |32
| align="center" |2023ko apirilaren 17a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,5)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,1)
|-
| align="center" |1.242
| align="center" |117
| align="center" |2023ko apirilaren 18a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,4 (%1,5)
|-
| align="center" |1.243
| align="center" |118
| align="center" |2023ko apirilaren 19a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,5 (%1,8)
|-
| align="center" |1.244
| align="center" |119
| align="center" |2023ko apirilaren 20a
| align="center" |12.000
| align="center" |%1,8 (%5,6)
|-
| align="center" |1.245
| align="center" |120
| rowspan="3" align="center" |33
| align="center" |2023ko apirilaren 24a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,6)
| rowspan="3" align="center" |%1,4
(%4,2)
|-
| align="center" |1.246
| align="center" |121
| align="center" |2023ko apirilaren 25a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,4 (%4,1)
|-
| align="center" |1.247
| align="center" |122
| align="center" |2023ko apirilaren 26a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,9 (%5,9)
|-
| align="center" |1.248
| align="center" |123
| rowspan="4" align="center" |34
| align="center" |2023ko maiatzaren 1a
| align="center" |
| align="center" |%0,8 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |%0,9
(%2,7)
|-
| align="center" |1.249
| align="center" |124
| align="center" |2023ko maiatzaren 2a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,4)
|-
| align="center" |1.250
| align="center" |125
| align="center" |2023ko maiatzaren 3a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,3 (%4,3)
|-
| align="center" |1.251
| align="center" |126
| align="center" |2023ko maiatzaren 4a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%1,7)
|-
| align="center" |1.252
| align="center" |127
| rowspan="4" align="center" |35
| align="center" |2023ko maiatzaren 8a
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,1 (%3,7)
| rowspan="4" align="center" |%1,1
(%2,8)
|-
| align="center" |1.253
| align="center" |128
| align="center" |2023ko maiatzaren 9a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%3,3)
|-
| align="center" |1.254
| align="center" |129
| align="center" |2023ko maiatzaren 10a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%1,9)
|-
| align="center" |1.255
| align="center" |130
| align="center" |2023ko maiatzaren 11a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,7 (%2,4)
|-
| align="center" |1.256
| align="center" |131
| rowspan="3" align="center" |36
| align="center" |2023ko maiatzaren 16a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,1 (%3,3)
| rowspan="3" align="center" |%0,9
(%2,8)
|-
| align="center" |1.257
| align="center" |132
| align="center" |2023ko maiatzaren 17a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,6)
|-
| align="center" |1.258
| align="center" |133
| align="center" |2023ko maiatzaren 18a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%3,6)
|-
| align="center" |1.259
| align="center" |134
| rowspan="3" align="center" |37
| align="center" |2023ko maiatzaren 23a
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,0 (%6,3)
| rowspan="3" align="center" |%1,6
(%5,1)
|-
| align="center" |1.260
| align="center" |135
| align="center" |2023ko maiatzaren 24a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,9)
|-
| align="center" |1.261
| align="center" |136
| align="center" |2023ko maiatzaren 25a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,6 (%5,0)
|-
| align="center" |1.262
| align="center" |137
| rowspan="4" align="center" |38
| align="center" |2023ko maiatzaren 29a
| align="center" |15.000
| align="center" |%2,3 (%6,7)
| rowspan="4" align="center" |%1,8
|-
| align="center" |1.263
| align="center" |138
| align="center" |2023ko maiatzaren 30a
| align="center" |17.000
| align="center" |%2,7 (%7,6)
|-
| align="center" |1.264
| align="center" |139
| align="center" |2023ko maiatzaren 31a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,5 (%1,3)
|-
| align="center" |1.265
| align="center" |140
| align="center" |2023ko ekainaren 1a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,6
|-
| align="center" |1.266
| align="center" |141
| rowspan="4" align="center" |39
| align="center" |2023ko ekainaren 5a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,5
| rowspan="4" align="center" |%2,1
|-
| align="center" |1.267
| align="center" |142
| align="center" |2023ko ekainaren 6a
| align="center" |20.000
| align="center" |%3,0
|-
| align="center" |1.268
| align="center" |143
| align="center" |2023ko ekainaren 7a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,1
|-
| align="center" |1.269
| align="center" |144
| align="center" |2023ko ekainaren 8a
| align="center" |15.000
| align="center" |%2,7
|-
| align="center" |1.270
| align="center" |145
| rowspan="4" align="center" |40
| align="center" |2023ko ekainaren 12a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,6
| rowspan="4" align="center" |%1,8
|-
| align="center" |1.271
| align="center" |146
| align="center" |2023ko ekainaren 13a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8
|-
| align="center" |1.272
| align="center" |147
| align="center" |2023ko ekainaren 14a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,5
|-
| align="center" |1.273
| align="center" |148
| align="center" |2023ko ekainaren 15a
| align="center" |20.000
| align="center" |%3,2
|-
| align="center" |1.274
| align="center" |149
| rowspan="5" align="center" |41
| align="center" |2023ko ekainaren 19a ''<small>(21:30-22:20)</small>''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,0)
| rowspan="5" align="center" |%1,3
(%4,0)
|-
| align="center" |1.275
| align="center" |150
| align="center" |2023ko ekainaren 19a ''<small>(22:30-23:30)</small>''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
|-
| align="center" |1.276
| align="center" |151
| align="center" |2023ko ekainaren 20a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,4 (%4,5)
|-
| align="center" |1.277
| align="center" |152
| align="center" |2023ko ekainaren 21a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,7 (%4,8)
|-
| align="center" |1.278
| align="center" |153
| align="center" |2023ko ekainaren 22a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%3,7)
|-
| align="center" |1.279
| align="center" |154
| rowspan="6" align="center" |42
| align="center" |2023ko ekainaren 26a ''<small>(21:30-22:20)</small>''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,0)
| rowspan="6" align="center" |%1,2
(%3,7)
|-
| align="center" |1.280
| align="center" |155
| align="center" |2023ko ekainaren 26a ''<small>(22:30-23:30)</small>''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,5)
|-
| align="center" |1.281
| align="center" |156
| align="center" |2023ko ekainaren 27a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,2 (%3,9)
|-
| align="center" |1.282
| align="center" |157
| align="center" |2023ko ekainaren 28a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,4 (%4,5)
|-
| align="center" |1.283
| align="center" |158
| align="center" |2023ko ekainaren 29a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,2 (%3,7)
|-
| align="center" |1.284
| align="center" |159
| align="center" |2023ko uztailaren 2a ''<small>(igandea 22:15-23:15)</small>''
| align="center" |
| align="center" |%1,7 (%5,3)
|}
=== 9. denboraldia (2023-2024) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Astea
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:35%;" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#88ffff; width:30%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:15%;" |Asteko audientzien bataz bestekoa
|-
! style="background:#88ffff; width:17%;" |Ikusleak
! style="background:#88ffff; width:13%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1.285
| align="center" | 1
| rowspan="4" align="center" | 43
| align="center" |2023ko irailaren 11a
| align="center" |11.000
| align="center" |%1,6 (%4,8)
| rowspan="4" align="center" |%1,3
(%4,0)
|-
| align="center" |1.286
| align="center" | 2
| align="center" |2023ko irailaren 12a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%3,2)
|-
| align="center" |1.287
| align="center" | 3
| align="center" |2023ko irailaren 13a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,5)
|-
| align="center" |1.288
| align="center" | 4
| align="center" |2023ko irailaren 14a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,6 (%5,4)
|-
| align="center" |1.289
| align="center" |5
| rowspan="4" align="center" |44
| align="center" |2023ko irailaren 18a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%4,3)
| rowspan="4" align="center" |%0,9
(%2,9)
|-
| align="center" |1.290
| align="center" |6
| align="center" |2023ko irailaren 19a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%2,4)
|-
| align="center" |1.291
| align="center" |7
| align="center" |2023ko irailaren 20a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |1.292
| align="center" |8
| align="center" |2023ko irailaren 21a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%1,9)
|-
| align="center" |1.293
| align="center" |9
| rowspan="4" align="center" |45
| align="center" |2023ko irailaren 25a
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,5 (%5,0)
| rowspan="4" align="center" |%1,0
(%3,2)
|-
| align="center" |1.294
| align="center" |10
| align="center" |2023ko irailaren 26a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%3,8)
|-
| align="center" |1.295
| align="center" |11
| align="center" |2023ko irailaren 27a
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,3 (%0,8)
|-
| align="center" |1.296
| align="center" |12
| align="center" |2023ko irailaren 28a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%3,0)
|-
| align="center" |1.297
| align="center" |13
| rowspan="4" align="center" |46
| align="center" |2023ko urriaren 2a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%3,0)
| rowspan="4" align="center" |%1,4
(%4,0)
|-
| align="center" |1.298
| align="center" |14
| align="center" |2023ko urriaren 3a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,1 (%3,7)
|-
| align="center" |1.299
| align="center" |15
| align="center" |2023ko urriaren 4a
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,3 (%6,8)
|-
| align="center" |1.300
| align="center" |16
| align="center" |2023ko urriaren 5a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,3)
|-
| align="center" |1.301
| align="center" |17
| rowspan="4" align="center" |47
| align="center" |2023ko urriaren 9a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,2 (%3,8)
| rowspan="4" align="center" |%0,8
(%2,4)
|-
| align="center" |1.302
| align="center" |18
| align="center" |2023ko urriaren 10a
| align="center" |6.000
| align="center" |%0,9 (%2,5)
|-
| align="center" |1.303
| align="center" |19
| align="center" |2023ko urriaren 11a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%1,5)
|-
| align="center" |1.304
| align="center" |20
| align="center" |2023ko urriaren 12a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,5 (%1,8)
|-
| align="center" |1.305
| align="center" |21
| rowspan="4" align="center" |48
| align="center" |2023ko urriaren 16a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%1,8)
| rowspan="4" align="center" |%0,5
(%1,6)
|-
| align="center" |1.306
| align="center" |22
| align="center" |2023ko urriaren 17a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,4 (%1,2)
|-
| align="center" |1.307
| align="center" |23
| align="center" |2023ko urriaren 18a
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,6 (%2,2)
|-
| align="center" |1.308
| align="center" |24
| align="center" |2023ko urriaren 19a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,4 (%1,2)
|-
| align="center" |1.309
| align="center" |25
| rowspan="4" align="center" |49
| align="center" |2023ko urriaren 23a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%3,1)
| rowspan="4" align="center" |%0,9
(%2,4)
|-
| align="center" |1.310
| align="center" |26
| align="center" |2023ko urriaren 24a
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,0 (%2,2)
|-
| align="center" |1.311
| align="center" |27
| align="center" |2023ko urriaren 25a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,5 (%1,4)
|-
| align="center" |1.312
| align="center" |28
| align="center" |2023ko urriaren 26a
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,0 (%3,0)
|-
| align="center" |1.313
| align="center" |29
| rowspan="4" align="center" |50
| align="center" |2023ko urriaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.314
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urriaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.315
| align="center" |31
| align="center" |2023ko azaroaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.316
| align="center" |32
| align="center" |2023ko azaroaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.317
| align="center" |33
| rowspan="4" align="center" |51
| align="center" |2023ko azaroaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.318
| align="center" |34
| align="center" |2023ko azaroaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.319
| align="center" |35
| align="center" |2023ko azaroaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.320
| align="center" |36
| align="center" |2023ko azaroaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.321
| align="center" |37
| rowspan="4" align="center" |52
| align="center" |2023ko azaroaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.322
| align="center" |38
| align="center" |2023ko azaroaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.323
| align="center" |39
| align="center" |2023ko azaroaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.324
| align="center" |40
| align="center" |2023ko azaroaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.325
| align="center" |41
| rowspan="4" align="center" |53
| align="center" |2023ko azaroaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.326
| align="center" |42
| align="center" |2023ko azaroaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.327
| align="center" |43
| align="center" |2023ko azaroaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.328
| align="center" |44
| align="center" |2023ko azaroaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.329
| align="center" |45
| rowspan="4" align="center" |54
| align="center" |2023ko azaroaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.330
| align="center" |46
| align="center" |2023ko azaroaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.331
| align="center" |47
| align="center" |2023ko azaroaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.332
| align="center" |48
| align="center" |2023ko azaroaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.333
| align="center" |49
| rowspan="4" align="center" |55
| align="center" |2023ko abenduaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.334
| align="center" |50
| align="center" |2023ko abenduaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.335
| align="center" |51
| align="center" |2023ko abenduaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.336
| align="center" |52
| align="center" |2023ko abenduaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.337
| align="center" |53
| rowspan="4" align="center" |56
| align="center" |2023ko abenduaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.338
| align="center" |54
| align="center" |2023ko abenduaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.339
| align="center" |55
| align="center" |2023ko abenduaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.340
| align="center" |56
| align="center" |2023ko abenduaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.341
| align="center" |57
| rowspan="4" align="center" |57
| align="center" |2023ko abenduaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.342
| align="center" |58
| align="center" |2023ko abenduaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.343
| align="center" |59
| align="center" |2023ko abenduaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.344
| align="center" |60
| align="center" |2023ko abenduaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.345
| align="center" style="background:OldLace" |1
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |58
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko abenduaren 25a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.346
| align="center" style="background:OldLace" |2
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko abenduaren 26a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.347
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko abenduaren 27a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.348
| align="center" style="background:OldLace" |4
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko abenduaren 28a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" |1.349
| align="center" |61
| rowspan="4" align="center" |59
| align="center" |2024ko urtarrilaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.350
| align="center" |62
| align="center" |2024ko urtarrilaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.351
| align="center" |63
| align="center" |2024ko urtarrilaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.352
| align="center" |64
| align="center" |2024ko urtarrilaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.353
| align="center" |65
| rowspan="4" align="center" |60
| align="center" |2024ko urtarrilaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.354
| align="center" |66
| align="center" |2024ko urtarrilaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.355
| align="center" |67
| align="center" |2024ko urtarrilaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.356
| align="center" |68
| align="center" |2024ko urtarrilaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.357
| align="center" |69
| rowspan="4" align="center" |61
| align="center" |2024ko urtarrilaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.358
| align="center" |70
| align="center" |2024ko urtarrilaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.359
| align="center" |71
| align="center" |2024ko urtarrilaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.360
| align="center" |72
| align="center" |2024ko urtarrilaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.361
| align="center" |73
| rowspan="4" align="center" |62
| align="center" |2024ko urtarrilaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.362
| align="center" |74
| align="center" |2024ko urtarrilaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.363
| align="center" |75
| align="center" |2024ko urtarrilaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.364
| align="center" |76
| align="center" |2024ko urtarrilaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.365
| align="center" |77
| rowspan="4" align="center" |63
| align="center" |2024ko urtarrilaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.366
| align="center" |78
| align="center" |2024ko urtarrilaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.367
| align="center" |79
| align="center" |2024ko urtarrilaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.368
| align="center" |80
| align="center" |2024ko otsailaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.369
| align="center" |81
| rowspan="4" align="center" |64
| align="center" |2024ko otsailaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.370
| align="center" |82
| align="center" |2024ko otsailaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.371
| align="center" |83
| align="center" |2024ko otsailaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.372
| align="center" |84
| align="center" |2024ko otsailaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.373
| align="center" |85
| rowspan="4" align="center" |65
| align="center" |2024ko otsailaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.374
| align="center" |86
| align="center" |2024ko otsailaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.375
| align="center" |87
| align="center" |2024ko otsailaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.376
| align="center" |88
| align="center" |2024ko otsailaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.373
| align="center" |89
| rowspan="4" align="center" |66
| align="center" |2024ko otsailaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.374
| align="center" |90
| align="center" |2024ko otsailaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.375
| align="center" |91
| align="center" |2024ko otsailaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.376
| align="center" |92
| align="center" |2024ko otsailaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.377
| align="center" |93
| rowspan="4" align="center" |67
| align="center" |2024ko otsailaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.378
| align="center" |94
| align="center" |2024ko otsailaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.379
| align="center" |95
| align="center" |2024ko otsailaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.380
| align="center" |96
| align="center" |2024ko otsailaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.381
| align="center" |97
| rowspan="4" align="center" |68
| align="center" |2024ko martxoaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.382
| align="center" |98
| align="center" |2024ko martxoaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.383
| align="center" |99
| align="center" |2024ko martxoaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.384
| align="center" |100
| align="center" |2024ko martxoaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.385
| align="center" |101
| rowspan="4" align="center" |69
| align="center" |2024ko martxoaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.386
| align="center" |102
| align="center" |2024ko martxoaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.387
| align="center" |103
| align="center" |2024ko martxoaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.388
| align="center" |104
| align="center" |2024ko martxoaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.389
| align="center" |105
| rowspan="4" align="center" |70
| align="center" |2024ko martxoaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.390
| align="center" |106
| align="center" |2024ko martxoaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.391
| align="center" |107
| align="center" |2024ko martxoaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.392
| align="center" |108
| align="center" |2024ko martxoaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.393
| align="center" |109
| rowspan="4" align="center" |71
| align="center" |2024ko martxoaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.394
| align="center" |110
| align="center" |2024ko martxoaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.395
| align="center" |111
| align="center" |2024ko martxoaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.396
| align="center" |112
| align="center" |2024ko martxoaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.397
| align="center" |113
| rowspan="3" align="center" |72
| align="center" |2024ko apirilaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" |1.398
| align="center" |114
| align="center" |2024ko apirilaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.399
| align="center" |115
| align="center" |2024ko apirilaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.400
| align="center" style="background:OldLace" |1
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |73
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko apirilaren 8a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
| rowspan="4" align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.401
| align="center" style="background:OldLace" |2
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko apirilaren 9a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.402
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko apirilaren 10a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |1.403
| align="center" style="background:OldLace" |4
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko apirilaren 11a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" |1.404
| align="center" |116
| rowspan="4" align="center" |74
| align="center" |2024ko apirilaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.405
| align="center" |117
| align="center" |2024ko apirilaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.406
| align="center" |118
| align="center" |2024ko apirilaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.407
| align="center" |119
| align="center" |2024ko apirilaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.408
| align="center" |120
| rowspan="3" align="center" |75
| align="center" |2024ko apirilaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" |1.409
| align="center" |121
| align="center" |2024ko apirilaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.410
| align="center" |122
| align="center" |2024ko apirilaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.411
| align="center" |123
| rowspan="4" align="center" |76
| align="center" |2024ko apirilaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.412
| align="center" |124
| align="center" |2024ko apirilaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.413
| align="center" |125
| align="center" |2024ko maiatzaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.414
| align="center" |126
| align="center" |2024ko maiatzaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.415
| align="center" |127
| rowspan="4" align="center" |77
| align="center" |2024ko maiatzaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.416
| align="center" |128
| align="center" |2024ko maiatzaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.417
| align="center" |129
| align="center" |2024ko maiatzaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.418
| align="center" |130
| align="center" |2024ko maiatzaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.419
| align="center" |131
| rowspan="3" align="center" |78
| align="center" |2024ko maiatzaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" |1.420
| align="center" |132
| align="center" |2024ko maiatzaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.421
| align="center" |133
| align="center" |2024ko maiatzaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.422
| align="center" |134
| rowspan="3" align="center" |79
| align="center" |2024ko maiatzaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" |1.423
| align="center" |135
| align="center" |2024ko maiatzaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.424
| align="center" |136
| align="center" |2024ko maiatzaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.425
| align="center" |137
| rowspan="4" align="center" |80
| align="center" |2024ko maiatzaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.426
| align="center" |138
| align="center" |2024ko maiatzaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.427
| align="center" |139
| align="center" |2024ko maiatzaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.428
| align="center" |140
| align="center" |2024ko maiatzaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.429
| align="center" |141
| rowspan="4" align="center" |81
| align="center" |2024ko ekainaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.430
| align="center" |142
| align="center" |2024ko ekainaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.431
| align="center" |143
| align="center" |2024ko ekainaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.432
| align="center" |144
| align="center" |2024ko ekainaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.433
| align="center" |145
| rowspan="4" align="center" |82
| align="center" |2024ko ekainaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.434
| align="center" |146
| align="center" |2024ko ekainaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.435
| align="center" |147
| align="center" |2024ko ekainaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.436
| align="center" |148
| align="center" |2024ko ekainaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.437
| align="center" |149
| rowspan="5" align="center" |83
| align="center" |2024ko ekainaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |1.438
| align="center" |150
| align="center" |2024ko ekainaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.439
| align="center" |151
| align="center" |2024ko ekainaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.440
| align="center" |152
| align="center" |2024ko ekainaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.441
| align="center" |153
| align="center" |2024ko ekainaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.442
| align="center" |154
| rowspan="6" align="center" |84
| align="center" |2024ko ekainaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="6" align="center" |
|-
| align="center" |1.443
| align="center" |155
| align="center" |2024ko ekainaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.444
| align="center" |156
| align="center" |2024ko ekainaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.445
| align="center" |157
| align="center" |2024ko ekainaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
|-
|}
=== 10. denboraldia (2024-2025) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:10%;" |Astea
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:35%;" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#88ffff; width:30%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#88ffff; width:15%;" |Asteko audientzien bataz bestekoa
|-
! style="background:#88ffff; width:17%;" |Ikusleak
! style="background:#88ffff; width:13%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1.446
| align="center" |1
| rowspan="4" align="center" |85
| align="center" |2024ko irailaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.447
| align="center" |2
| align="center" |2024ko urriaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.448
| align="center" |3
| align="center" |2024ko urriaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.449
| align="center" |4
| align="center" |2024ko urriaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.450
| align="center" |5
| rowspan="4" align="center" |86
| align="center" |2024ko urriaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.451
| align="center" |6
| align="center" |2024ko urriaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.452
| align="center" |7
| align="center" |2024ko urriaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.453
| align="center" |8
| align="center" |2024ko urriaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.454
| align="center" |9
| rowspan="4" align="center" |87
| align="center" |2024ko urriaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.455
| align="center" |10
| align="center" |2024ko urriaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.456
| align="center" |11
| align="center" |2024ko urriaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.457
| align="center" |12
| align="center" |2024ko urriaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.458
| align="center" |13
| rowspan="4" align="center" |88
| align="center" |2024ko urriaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.459
| align="center" |14
| align="center" |2024ko urriaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.460
| align="center" |15
| align="center" |2024ko urriaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.461
| align="center" |16
| align="center" |2024ko urriaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.462
| align="center" |17
| rowspan="4" align="center" |89
| align="center" |2024ko urriaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.463
| align="center" |18
| align="center" |2024ko urriaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.464
| align="center" |19
| align="center" |2024ko urriaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.465
| align="center" |20
| align="center" |2024ko urriaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.466
| align="center" |21
| rowspan="4" align="center" |90
| align="center" |2024ko azaroaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.467
| align="center" |22
| align="center" |2024ko azaroaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.468
| align="center" |23
| align="center" |2024ko azaroaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.469
| align="center" |24
| align="center" |2024ko azaroaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.470
| align="center" |25
| rowspan="4" align="center" |91
| align="center" |2024ko azaroaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.471
| align="center" |26
| align="center" |2024ko azaroaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.472
| align="center" |27
| align="center" |2024ko azaroaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.473
| align="center" |28
| align="center" |2024ko azaroaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.474
| align="center" |29
| rowspan="4" align="center" |92
| align="center" |2024ko azaroaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.475
| align="center" |30
| align="center" |2024ko azaroaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.476
| align="center" |31
| align="center" |2024ko azaroaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.477
| align="center" |32
| align="center" |2024ko azaroaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.478
| align="center" |33
| rowspan="4" align="center" |93
| align="center" |2024ko azaroaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.479
| align="center" |34
| align="center" |2024ko azaroaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.480
| align="center" |35
| align="center" |2024ko azaroaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.481
| align="center" |36
| align="center" |2024ko azaroaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.482
| align="center" |37
| rowspan="4" align="center" |94
| align="center" |2024ko abenduaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.483
| align="center" |38
| align="center" |2024ko abenduaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.484
| align="center" |39
| align="center" |2024ko abenduaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.485
| align="center" |40
| align="center" |2024ko abenduaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.486
| align="center" |41
| rowspan="4" align="center" |95
| align="center" |2024ko abenduaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |1.487
| align="center" |42
| align="center" |2024ko abenduaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.488
| align="center" |43
| align="center" |2024ko abenduaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |1.489
| align="center" |44
| align="center" |2024ko abenduaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Arantxa Gurmendi]]<nowiki/>
= Kanpo estekak =
* {{eu}} [https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/mihiluze/ Saioaren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:ETB1eko saioak]]
[[Kategoria:Telebista lehiaketak]]
0h8vfu0h06ea1p08umrdzrrjtga07cz
Bechstein saguzar
0
134327
9994249
8381048
2024-12-09T11:02:05Z
Xabier Armendaritz
448
9994249
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
| name = Bechstein saguzar
| taxon = Myotis bechsteinii
| authority = [[Heinrich Kuhl|Kuhl]], 1817
}}
'''Bechstein saguzarra'''<ref name="Euskalnatura">{{erreferentzia |url = http://www.euskalnatura.net/biodibertsitatea/animaliak/item/myotis-bechsteinii-2 |izenburua = Bechstein saguzarra (Myotis bechsteinii) |argitaletxea = EuskalNatura.net (CC-BY-SA-3.0 lizentzia) |sartze-data = 2010-04-01 |abizena1 = Alberdi Estibaritz |izena1 = Antton |hizkuntza = eu }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ([[izen zientifiko]]a: '''''Myotis bechsteinii''''') baso zaharrei loturiko [[saguzar]] [[espezie]] bat da. Banaketa zabala izan arren, populazioak oso lokalizatuak dira eta egungo eskasia nabarmena da [[Pleistozeno]]tik [[Neolito|Neolitikorainoko]] erregistro fosilean behaturiko maiztasunarekin alderatuta. [[Espezie kaltebera]]tzat sailkatuta dago, eta baso zahar eta [[zuhaitz]] hilak mantentzea ezinbestekotzat jotzen da espezie honen biziraupena bermatzeko.
== Deskribapena ==
Bechstein saguzarra tamaina ertaineko [[saguzar|kiropteroa]] da, belarrien tamaina handiagatik generokideetatik erraz bereiz daitekeena. 23-26 mm.ko luzera izan ohi dute. Besaurreak 40,6-44,5 mm-ko luzera izaten du eta [[eme]]ak estatistikoki apur bat handiagoak direla frogatu den arren, begibistaz [[sexu dimorfismo|dimorfismo sexuala]] ez da nabarmena. Pisua 7 eta 14 gramo bitartean mugitu ohi da.
{{hortzeri formula|2.1.3.3|3.1.3.3}}
Bizkarraldea marroi kolorekoa da, sabelaldea baino askoz ere ilunagoa. [[Ile]]ak kolore bikoitzekoak dira. Bizkarraldekoen oinarria marroi-beltz kolorekoa da eta punta apur bat argiagoa. Sabelaldeko ileen oinarria ere iluna da, baina punta askoz ere argiagoa izan ohi dute. [[Belarri]]ek muxarradura txiki bat dute kanpo-ertzean, eta aipatu bezala, oso handiak dira. Aurrerantza tiraz gero, muturrerainoko distantzia halako bi inguru izaten dira. tragoa ere handia da, belarriaren luzeraren erdia, gutxi gorabehera. [[Hego]]etako [[patagio]]a oineko kanpoko hatzaren oinarrian txertaturik dago. [[Hatz]] honen luzera [[tibia]]ren erdia da. [[ezproi]]ak [[uropatagioa]]ren atzeko ertzaren erdia inguru hartzen du. Tibian eta uropatagioaren ertz askean ez du apenas ilerik.
Gainerako generokideetatik bereizgarri egiten dituen ezaugarri asko ditu Bechstein saguzarrak. ''[[Geoffroy saguzar|Myotis emarginatus]]''en belarriak, esaterako, askoz ere txikiagoak dira, eta [[muxarradura]] askoz handiagoa. ''[[Natterer saguzar|Myotis nattereri]]''ren kasuan ere, belarriak Bechsteiniiarenak baino txikiagoak dira, eta honez gain, uropatagioaren atzeko ertzean ileak izaten dituzte.
== Ekokokapena ==
Generokideek bezala, intentsitate baxuko frekuentzia modulatuko pultsuak emititzen ditu, eta ondorioz, irispen eskasekoak izaten dira. Energia maximoa 50 [[hertz|kHztan]] lortzen da eta luzera 1,2-1,3 mskoa izan ohi da. Pultsuen arteko batezbesteko denbora 2,2 ms-koa da. Ultrasoinu-detektoreekin gainerako ''Myotis''ekin erraz nahas daitekeen espeziea da.
== Banaketa ==
[[Europa]] ia guztian eta [[Kaukasia|Kaukaso]] inguruan ezagutzen den espeziea da. Iparraldeko muga [[Eskandinavia]] eta [[Britainia Handia]] hegoaldean du, eta hegoaldekoa [[Mediterrano]] itsasoak ezartzen du. Ekialdeko muga, aldiz, Kaukason eta [[Iran]] iparraldean du. Banaketa-eremu osoan espezie arraro eta bakana da<ref>Ryberg, O. 1947. Studies on bats and at parasites, especially with ragard to Sweden ant other neighbouring countries of the North. Svensk Naturvetenskap, Stockholm.</ref>.
[[Iberiar penintsul]]an oso leku gutxitan aurkitu den arren, banaketa eremu guztira zabaldu ohi da, askotariko lekuetan aurkitu baita, [[Kantauri]] isurialdetik hasi eta [[Andaluzia]] hegoalderaino. Banaketa zabala baina etena du<ref>Ibáñez, C. 1998. Los Quirópteros. Mamíferos de España. Editorial Planeta S.A., Barcelona. 114-218</ref>.
[[Euskal Herria]]n [[Leitza]]ko [[Tolarea mehazulo]]etan aipatu zen lehen aldiz espeziea, harik eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] bilduman gorde zen ale baten berrikuspenak datuak ''M. emarginatus¡¡ espezieari zegozkiela azaldu zuen arte. Egun, [[Karrantza]] iparraldeko [[Jorrios]] mendilerroan, [[Gorbeia]] inguruan, [[Araba Errioxa]]n, [[Orgi]]ko basoan eta [[Sakana]]n ezagutzen dira koloniak <ref>Aihartza, J. R. (2001). Quirópteros de Araba, Bizkaia y Gipuzkoa: Distribución, Ecología y Conservación. Tesis Doctoral, Leioa.</ref>. Hala ere, litekeena da populazio hauek aurkitu diren inguruetan antzeko guneetan kolonia gehiago izatea.
== Habitata ==
[[Iberiar penintsula]]n baso hostoerorkorretan agertu ohi da, [[gimnospermo]] zein [[landare loredun|angiospermotan]], baina normalean baso zaharrak izan ohi dira, zuhaitz zarpail eta arrakaladundunak. Gordelekuak kobazulo, mea, zuhaitzetako arrakala zein eraikuntzetan behatu izan dira, baina baso zaharretako zuhaitzen arrakalak eta zuloak atsegin dituzte, [[pago]] zein [[haritz]]ak<ref>Schober, W. & Grimbererr, E. 1987, Bats of Britain and Europe. London </ref>. Itsas mailatik 1.300 metroko altueraraino behatu izan dira.
== Elikadura ==
Hegaldi motel eta maniobragarrietan ehizatzen ditu intsektuak lurretik altuera handira. Normalean 1-5 metroko altueran jardun ohi da, nahiz eta 15 metroko altueran ere behatu izan diren aleak, zuhaitzen gainean ehizean. Hala ere, Europa erdialdean dietaren zati handiena intsektu ez-hegalariek osatzen duela ikusi da, eta beraz, landareen gainean pausaturiko intsektuez ere elikatzen da. Dieta osatzen duten intsektu-talde nagusiak koleopteroak, dipetroak eta lepidopteroak dira.
== Bizimodua ==
Saguzar [[sedentario (argipena)|sedentariotzat]] kontsideraturik dago, lekualdatze ezagun luzeenak 35 km-koak izan baitira. Ingurune oso hotzetan hibernazioa lurpeko kobetan burutzen dute, sarreratik gertu, normalean. Tenperatura 3 eta 10 °C ingurukoa izan ohi da eta hezetasuna ere altua. Neguak oso gogorrak ez diren lekueta, ordea, badirudi zuhaitz zaharretako arrakala eta gangak nahiago izaten dituztela. Normalean bakarka edo talde txikitan hibernatzen dute baina badira talde handietan negua pasatzen duten animaliak ere. Kasu hauetan, maiz ''Myotis'' generoko beste hainbat animaliarekin batera hibernantzen dute. Hibernazio-garaia martxoa edo apirilean amaitzen da, neguaren laztasunaren arabera.
== Ugalketa ==
Arraldia [[udazken]]ean hasten da eta parekatzeak [[udaberri]]ra bitartean gerta daitezke. Emeek osatzen dituzten kumatze-koloniatan 30 ale inguru bildu ohi dira, nahiz eta ale bakartietatik 50 animaliak osaturiko taldeetara ere aurkitu izan diren. Ugal sasoian gordelekua behin baino gehiagotan aldatu ohi dute. Kumeen jaiotzak ekaina bukaeran eta uztaila hasieran gertatzen dira.
== Kontserbazio egoera ==
Baso zahar eta konplexuei estuki loturiko espeziea denez, landaketen eta egurraren ustiaketaren ondorioz, egoera zailean aurkitzen da. Badirudi aldaketa klimatikoa eta deforestazioa direla espezie honen atzerakadaren eragile nagusiak<ref>Corbet, G.B. & Harris, S. 1991. The Handbook of British Mammals. The Mammal Society by Blackwell Scientific Publications, Oxford. 81-145 </ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|1}}
== Bibliografia ==
{{euskalnatura}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Vespertilionidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]]
d70e2sajgot7u6wtwsffndvsdtpcb1m
9994250
9994249
2024-12-09T11:03:31Z
Xabier Armendaritz
448
9994250
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
| name = Bechstein saguzar
| taxon = Myotis bechsteinii
| authority = [[Heinrich Kuhl|Kuhl]], 1817
}}
'''Bechstein saguzarra'''<ref name="Euskalnatura">{{erreferentzia |url = http://www.euskalnatura.net/biodibertsitatea/animaliak/item/myotis-bechsteinii-2 |izenburua = Bechstein saguzarra (Myotis bechsteinii) |argitaletxea = EuskalNatura.net (CC-BY-SA-3.0 lizentzia) |sartze-data = 2010-04-01 |abizena1 = Alberdi Estibaritz |izena1 = Antton |hizkuntza = eu }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ([[izen zientifiko]]a: '''''Myotis bechsteinii''''') baso zaharrei loturiko [[saguzar]] [[espezie]] bat da. Banaketa zabala izan arren, populazioak oso lokalizatuak dira eta egungo eskasia nabarmena da [[Pleistozeno]]tik [[Neolito|Neolitikorainoko]] erregistro fosilean behaturiko maiztasunarekin alderatuta. [[Ia galzoriko espezie]]tzat sailkatuta dago, eta baso zahar eta [[zuhaitz]] hilak mantentzea ezinbestekotzat jotzen da espezie honen biziraupena bermatzeko.
== Deskribapena ==
Bechstein saguzarra tamaina ertaineko [[saguzar|kiropteroa]] da, belarrien tamaina handiagatik generokideetatik erraz bereiz daitekeena. 23-26 mm.ko luzera izan ohi dute. Besaurreak 40,6-44,5 mm-ko luzera izaten du eta [[eme]]ak estatistikoki apur bat handiagoak direla frogatu den arren, begibistaz [[sexu dimorfismo|dimorfismo sexuala]] ez da nabarmena. Pisua 7 eta 14 gramo bitartean mugitu ohi da.
{{hortzeri formula|2.1.3.3|3.1.3.3}}
Bizkarraldea marroi kolorekoa da, sabelaldea baino askoz ere ilunagoa. [[Ile]]ak kolore bikoitzekoak dira. Bizkarraldekoen oinarria marroi-beltz kolorekoa da eta punta apur bat argiagoa. Sabelaldeko ileen oinarria ere iluna da, baina punta askoz ere argiagoa izan ohi dute. [[Belarri]]ek muxarradura txiki bat dute kanpo-ertzean, eta aipatu bezala, oso handiak dira. Aurrerantza tiraz gero, muturrerainoko distantzia halako bi inguru izaten dira. tragoa ere handia da, belarriaren luzeraren erdia, gutxi gorabehera. [[Hego]]etako [[patagio]]a oineko kanpoko hatzaren oinarrian txertaturik dago. [[Hatz]] honen luzera [[tibia]]ren erdia da. [[ezproi]]ak [[uropatagioa]]ren atzeko ertzaren erdia inguru hartzen du. Tibian eta uropatagioaren ertz askean ez du apenas ilerik.
Gainerako generokideetatik bereizgarri egiten dituen ezaugarri asko ditu Bechstein saguzarrak. ''[[Geoffroy saguzar|Myotis emarginatus]]''en belarriak, esaterako, askoz ere txikiagoak dira, eta [[muxarradura]] askoz handiagoa. ''[[Natterer saguzar|Myotis nattereri]]''ren kasuan ere, belarriak Bechsteiniiarenak baino txikiagoak dira, eta honez gain, uropatagioaren atzeko ertzean ileak izaten dituzte.
== Ekokokapena ==
Generokideek bezala, intentsitate baxuko frekuentzia modulatuko pultsuak emititzen ditu, eta ondorioz, irispen eskasekoak izaten dira. Energia maximoa 50 [[hertz|kHztan]] lortzen da eta luzera 1,2-1,3 mskoa izan ohi da. Pultsuen arteko batezbesteko denbora 2,2 ms-koa da. Ultrasoinu-detektoreekin gainerako ''Myotis''ekin erraz nahas daitekeen espeziea da.
== Banaketa ==
[[Europa]] ia guztian eta [[Kaukasia|Kaukaso]] inguruan ezagutzen den espeziea da. Iparraldeko muga [[Eskandinavia]] eta [[Britainia Handia]] hegoaldean du, eta hegoaldekoa [[Mediterrano]] itsasoak ezartzen du. Ekialdeko muga, aldiz, Kaukason eta [[Iran]] iparraldean du. Banaketa-eremu osoan espezie arraro eta bakana da<ref>Ryberg, O. 1947. Studies on bats and at parasites, especially with ragard to Sweden ant other neighbouring countries of the North. Svensk Naturvetenskap, Stockholm.</ref>.
[[Iberiar penintsul]]an oso leku gutxitan aurkitu den arren, banaketa eremu guztira zabaldu ohi da, askotariko lekuetan aurkitu baita, [[Kantauri]] isurialdetik hasi eta [[Andaluzia]] hegoalderaino. Banaketa zabala baina etena du<ref>Ibáñez, C. 1998. Los Quirópteros. Mamíferos de España. Editorial Planeta S.A., Barcelona. 114-218</ref>.
[[Euskal Herria]]n [[Leitza]]ko [[Tolarea mehazulo]]etan aipatu zen lehen aldiz espeziea, harik eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] bilduman gorde zen ale baten berrikuspenak datuak ''M. emarginatus¡¡ espezieari zegozkiela azaldu zuen arte. Egun, [[Karrantza]] iparraldeko [[Jorrios]] mendilerroan, [[Gorbeia]] inguruan, [[Araba Errioxa]]n, [[Orgi]]ko basoan eta [[Sakana]]n ezagutzen dira koloniak <ref>Aihartza, J. R. (2001). Quirópteros de Araba, Bizkaia y Gipuzkoa: Distribución, Ecología y Conservación. Tesis Doctoral, Leioa.</ref>. Hala ere, litekeena da populazio hauek aurkitu diren inguruetan antzeko guneetan kolonia gehiago izatea.
== Habitata ==
[[Iberiar penintsula]]n baso hostoerorkorretan agertu ohi da, [[gimnospermo]] zein [[landare loredun|angiospermotan]], baina normalean baso zaharrak izan ohi dira, zuhaitz zarpail eta arrakaladundunak. Gordelekuak kobazulo, mea, zuhaitzetako arrakala zein eraikuntzetan behatu izan dira, baina baso zaharretako zuhaitzen arrakalak eta zuloak atsegin dituzte, [[pago]] zein [[haritz]]ak<ref>Schober, W. & Grimbererr, E. 1987, Bats of Britain and Europe. London </ref>. Itsas mailatik 1.300 metroko altueraraino behatu izan dira.
== Elikadura ==
Hegaldi motel eta maniobragarrietan ehizatzen ditu intsektuak lurretik altuera handira. Normalean 1-5 metroko altueran jardun ohi da, nahiz eta 15 metroko altueran ere behatu izan diren aleak, zuhaitzen gainean ehizean. Hala ere, Europa erdialdean dietaren zati handiena intsektu ez-hegalariek osatzen duela ikusi da, eta beraz, landareen gainean pausaturiko intsektuez ere elikatzen da. Dieta osatzen duten intsektu-talde nagusiak koleopteroak, dipetroak eta lepidopteroak dira.
== Bizimodua ==
Saguzar [[sedentario (argipena)|sedentariotzat]] kontsideraturik dago, lekualdatze ezagun luzeenak 35 km-koak izan baitira. Ingurune oso hotzetan hibernazioa lurpeko kobetan burutzen dute, sarreratik gertu, normalean. Tenperatura 3 eta 10 °C ingurukoa izan ohi da eta hezetasuna ere altua. Neguak oso gogorrak ez diren lekueta, ordea, badirudi zuhaitz zaharretako arrakala eta gangak nahiago izaten dituztela. Normalean bakarka edo talde txikitan hibernatzen dute baina badira talde handietan negua pasatzen duten animaliak ere. Kasu hauetan, maiz ''Myotis'' generoko beste hainbat animaliarekin batera hibernantzen dute. Hibernazio-garaia martxoa edo apirilean amaitzen da, neguaren laztasunaren arabera.
== Ugalketa ==
Arraldia [[udazken]]ean hasten da eta parekatzeak [[udaberri]]ra bitartean gerta daitezke. Emeek osatzen dituzten kumatze-koloniatan 30 ale inguru bildu ohi dira, nahiz eta ale bakartietatik 50 animaliak osaturiko taldeetara ere aurkitu izan diren. Ugal sasoian gordelekua behin baino gehiagotan aldatu ohi dute. Kumeen jaiotzak ekaina bukaeran eta uztaila hasieran gertatzen dira.
== Kontserbazio egoera ==
Baso zahar eta konplexuei estuki loturiko espeziea denez, landaketen eta egurraren ustiaketaren ondorioz, egoera zailean aurkitzen da. Badirudi aldaketa klimatikoa eta deforestazioa direla espezie honen atzerakadaren eragile nagusiak<ref>Corbet, G.B. & Harris, S. 1991. The Handbook of British Mammals. The Mammal Society by Blackwell Scientific Publications, Oxford. 81-145 </ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|1}}
== Bibliografia ==
{{euskalnatura}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Vespertilionidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]]
atas2f9q6lcdh81wwlmn2p7dcwklon5
The A-Team
0
136644
9994075
9669703
2024-12-09T01:25:40Z
Bhgh543bgf
98220
9994075
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
{{Beste erabilpenak|telesailari|filma|A Taldea}}
'''''The A-Team''''' ({{lang-eu|A taldea}}) "egin ez duten delitu bat" dela eta mertzenario bilakatutako Estatu Batuetako Indar Berezien talde ohiari buruzko akziozko telesaila izan zen.
Lau protagonistak atalero [[AEB]]etan barna [[Chevrolet Van]] modeloko furgoneta batean bidaiatuz agertzen dira.
== Pertsonai nagusiak ==
Hona hemen A-Team kideak:
* John "Hannibal" Smith koronela ([[George Peppard]])
* Templeton "Faceman" Peck tenientea ([[Dirk Benedict]])
* H.M. "Howling Mad" Murdock kapitaina ([[Dwight Schultz]])
* B.A. "Bad Attitude" Baracus sarjentua ([[Mr. T]]).
== Saioak ==
<div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;">
=== 1. denboraldia ([[1983]]) ===
{| {{taulapolita}}
|-
! # !! Titulua
|-
!1
|Mexican Slayride: Part 1
|-
!2
|Mexican Slayride: Part 2
|-
!3
|Children of Jamestown
|-
!4
|Pros and Cons
|-
!5
|A Small and Deadly War
|-
!6
|Black Day at Bad Rock
|-
!7
|The Rabbit Who Ate Las Vegas
|-
!8
|The Out-of-Towners
|-
!9
|Holiday in the Hills
|-
!10
|West Coast Turnaround
|-
!11
|One More Time
|-
!12
|Till Death Do Us Part
|-
!13
|The Beast from the Belly of a Boeing
|-
!14
|A Nice Place to Visit
|}
=== 2. denboraldia ([[1983]]-[[1984]]) ===
{| {{taulapolita}}
|-
! # !! Titulua
|-
!1
|Diamonds 'n Dust
|-
!2
|Recipe for Heavy Bread
|-
!3
|The Only Church in Town
|-
!4
|Bad Time on the Border
|-
!5
|When You Comin' Back, Range Rider?: Part 1
|-
!6
|When You Comin' Back, Range Rider?: Part 2
|-
!7
|The Taxicab Wars
|-
!8
|Labor Pains
|-
!9
|There's Always a Catch
|-
!10
|Water, Water Everywhere
|-
!11
|Steel
|-
!12
|The White Ballot
|-
!13
|The Maltese Cow
|-
!14
|In Plane Sight
|-
!15
|The Battle of Bel Air
|-
!16
|Say It with Bullets
|-
!17
|Pure-Dee Poison
|-
!18
|It's a Desert Out There
|-
!19
|Chopping Spree
|-
!20
|Harder Than It Looks
|-
!21
|Deadly Maneuvers
|-
!22
|Semi-Friendly Persuasion
|-
!23
|Curtain Call
|}
=== 3. denboraldia ([[1984]]-[[1985]]) ===
{| {{taulapolita}}
|-
! # !! Titulua
|-
!1
|Bullets and Bikinis
|-
!2
|The Bend in the River: Part 1
|-
!3
|The Bend in the River: Part 2
|-
!4
|Fire
|-
!5
|Timber!
|-
!6
|Double Heat
|-
!7
|Trouble on Wheels
|-
!8
|The Island
|-
!9
|Showdown!
|-
!10
|Sheriffs of Rivertown
|-
!11
|The Bells of St. Marys
|-
!12
|Hot Styles
|-
!13
|Breakout!
|-
!14
|Cup A' Joe
|-
!15
|The Big Squeeze
|-
!16
|Champ!
|-
!17
|Skins
|-
!18
|Road Games
|-
!19
|Moving Targets
|-
!20
|Knights of the Road
|-
!21
|Waste 'Em!
|-
!22
|Bounty
|-
!23
|Beverly Hills Assault
|-
!24
|Trouble Brewing
|-
!25
|Incident at Crystal Lake
|}
=== 4. denboraldia ([[1985]]-[[1986]]) ===
{| {{taulapolita}}
|-
! # !! Titulua
|-
!1
|Judgement Day: Part 1
|-
!2
|Judgement Day: Part 2
|-
!3
|Where Is the Monster When You Need Him?
|-
!4
|Lease with an Option to Die
|-
!5
|The Road to Hope|
|-
!6
|The Heart of Rock N' Roll
|-
!7
|Body Slam
|-
!8
|Blood, Sweat, and Cheers
|-
!9
|Mind Games
|-
!10
|There Goes the Neighbourhood
|-
!11
|The Doctor Is Out
|-
!12
|Uncle Buckle-Up
|-
!13
|Wheel of Fortune
|-
!14
|The A-Team Is Coming, the A-Team Is Coming
|-
!15
|Members Only
|-
!16
|Cowboy George
|-
!17
|Waiting for Insane Wayne
|-
!18
|The Duke of Whispering Pines
|-
!19
|Beneath the Surface
|-
!20
|Mission of Peace
|-
!21
|The Trouble with Harry
|-
!22
|The Little Town with an Accent
|-
!23
|The Sound of Thunder
|}
=== 5. denboraldia ([[1986]]-[[1987]]) ===
{| {{taulapolita}}
|-
! # !! Titulua
|-
!1
|Dishpan Man
|-
!2
|Trial by Fire
|-
!3
|Firing Line
|-
!4
|Quarterback Sneak
|-
!5
|The Theory of Revolution
|-
!6
|The Say U.N.C.L.E. Affair
|-
!7
|Alive at Five
|-
!8
|Family Reunion
|-
!9
|Point of No Return
|-
!10
|The Crystal Skull
|-
!11
|The Spy Who Mugged Me
|-
!12
|The Grey Team
|-
!13
|Without Reservations
|}
</div>
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Telebista zirriborroa}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako telesailak]]
[[Kategoria:NBCko telesailak]]
[[Kategoria:Ekintzazko telesailak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetan girotutako telesailak]]
[[Kategoria:Vietnamgo Gerrari buruzko telesailak]]
[[Kategoria:1980ko hamarkadan girotutako telesailak]]
1lhzqdhrn7ghz3uymlr9zubutio07gk
Arritmia
0
139067
9993908
9907210
2024-12-08T19:21:49Z
85.85.131.72
Arritmia
9993908
wikitext
text/x-wiki
Arritmia de la once y te digo algo más tarde que te digo algo más tarde que te digo algo más tarde que te digo algo más tarde que te digo algo más tarde que te digo la once de hoy no me acuerdo del día del día de la e de la once y te digo si te gusta el grupo de la once del día y te llamo y te digo si te digo algo más o no lo sé yo creo que te salga bien el grupo que me acuerdo atte de tus amigos y no me acuerdo de la once y te digo algo más que me ha dicho la once y te lo sé que me acuerdo que el grupo es verdad que me ha dicho mi tía que no me ha dicho nada hacer la once de hoy no e ido al degun y no es el grupo que ha dicho nada de la once en el grupo que te digo algo más que el el grupo que te ha llegado a las tres de hoy no e ido al degun denetan y no me ha dicho nada de la once del jueves de tus vacaciones de tus amigos que me acuerdo mucho y me acuerdo que me ha llegado la e ido y no ha llegado el el el el el grupo ewe yo e de hoy w de diciembre de hoy no e podido ir a las clases a casa de hoy no me ha dado tiempo a ir a la once de la mañana y no me voy ch el grupo que te salga de tus amigos que me ha llegado el el de la mañana y te llamo y te llamo y lo hago yo creo que me voy de vacaciones de mi casa y no te digo nada de lo de la once del día del jueves y no me ha dado tiempo para ir al cole y no me acuerdo de la e ido a comprar y no lo sé pero no lo haces tú en casa no me acuerdo del tiempo que no lo sé porque no me ha dicho nada de la once y te digo algo más tarde que te digo algo de la once del año pasado en el cole y me ha llegado un paquete y te llamo y me acuerdo de mi casa pero no lo he visto pero no me he enterado que te ha
== Sailkapena ==
=== Aurikularrak ===
* Taupagailu aurikular migratzailea.
* Takikardia aurikular multifokala.
* Flutter aurikularra.
* Fibrilazio aurikularra.
=== Loturarenak ===
* Takikardia suprabentrikularra.
* Birsarrera nodalaren takikardia, takikardia suprabentrikular bat-batekoa edo Bouvereteren gaixotasuna.
* Loturaren takikardia.
=== Aurikulo-bentrikularra ===
* Wolff-Parkinson-Whiteren sindromea.
* Lown-Ganong-Levineren sindromea.
=== Bentrikularrak ===
* Uzkurdura bentrikular goiztiarrak (PVC edo ''Premature Ventricular Contractions''), bigeminismo eta trigeminismoa barne.
* Erritmo idiobentrikular azkartua.
* Takikardia bentrikular monomorfikoa.
* Takikardia bentrikular polimorfikoa.
* Fibrilazio bentrikularra.
=== Bihotz-blokeoak ===
* Lehen mailako bihotz-blokeoa.
* Bigarren mailako bihotz-blokeoa:
** 1 motakoa edo Mobitz I.
** 2 motakoa edo Mobitz II.
* Hirugarren mailako bihotz-blokeoa edo osoa.
== Tratamendua ==
[[Antiarritmiko]]en artean ezagunenak [[digoxina]], [[amiodarona]] eta [[betablokeatzaile]]ak ditugu.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Bihotzeko gaixotasunak]]
[[Kategoria:Medikuntzako larrialdiak]]
m19iok17kagef2edvzt3h3pjge83uvo
9993925
9993908
2024-12-08T19:42:52Z
Lainobeltz
56334
85.85.131.72 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Treuiller wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
9907210
wikitext
text/x-wiki
{{gaixotasun infotaula}}
{{ohar medikoa}}
'''Arritmia''' hitzak [[bihotz]]aren sistema elektrikoan gertatutako asaldura multzo handia barne hartzen du. Sailkapen orokor handia eginez, arritmiak azkarregi (takikardiak) edo motelegi (bradikardiak) joan daitezke, eta erregular edo irregularrak izan. Halaber, egoera patologikoa edo anormala isla dezakete, eta fisiologikoak edo normalak izan daitezke. Patologikoen artean, batzuek bizitza arriskuan jartzen dute, fibrilazio bentrikularra adibidez, baina hain larriak ez direnak ohikoagoak dira, guztien buruan fibrilazio aurikularra baitago.
[[Elektrokardiograma]]<nowiki/>ren bidez diagnostikatzen dira, sarritan [[sintoma]]rik ematen ez dutelako.
== Sailkapena ==
=== Aurikularrak ===
* Taupagailu aurikular migratzailea.
* Takikardia aurikular multifokala.
* Flutter aurikularra.
* Fibrilazio aurikularra.
=== Loturarenak ===
* Takikardia suprabentrikularra.
* Birsarrera nodalaren takikardia, takikardia suprabentrikular bat-batekoa edo Bouvereteren gaixotasuna.
* Loturaren takikardia.
=== Aurikulo-bentrikularra ===
* Wolff-Parkinson-Whiteren sindromea.
* Lown-Ganong-Levineren sindromea.
=== Bentrikularrak ===
* Uzkurdura bentrikular goiztiarrak (PVC edo ''Premature Ventricular Contractions''), bigeminismo eta trigeminismoa barne.
* Erritmo idiobentrikular azkartua.
* Takikardia bentrikular monomorfikoa.
* Takikardia bentrikular polimorfikoa.
* Fibrilazio bentrikularra.
=== Bihotz-blokeoak ===
* Lehen mailako bihotz-blokeoa.
* Bigarren mailako bihotz-blokeoa:
** 1 motakoa edo Mobitz I.
** 2 motakoa edo Mobitz II.
* Hirugarren mailako bihotz-blokeoa edo osoa.
== Tratamendua ==
[[Antiarritmiko]]en artean ezagunenak [[digoxina]], [[amiodarona]] eta [[betablokeatzaile]]ak ditugu.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Bihotzeko gaixotasunak]]
[[Kategoria:Medikuntzako larrialdiak]]
9ii09gertfaq42lfksm5xda9unjyl7r
Schreibers saguzar
0
142996
9994248
9449039
2024-12-09T11:00:05Z
Xabier Armendaritz
448
/* Kontserbazioa */
9994248
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
| name= Schreibers saguzar
| taxon = Miniopterus schreibersii
| authority = Kuhl, 1817
| range map = Miniopterus schreibersii range Map.png
}}
'''Schreibers saguzarra''' edo '''koba-saguzarra''' (''Miniopterus schreibersii'') [[Euskal Herria]]n topatu daitekeen [[saguzar]] bat da. Schreiber saguzarra, koba-saguzar izenez ere ezagutzen dena, leize-zulotan gorde ohi den espeziea da. ''[[Miniopterus]]'' generoko Europako espezie bakarra da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] lurralde guztian aurki daiteke. Talde handiak osatu ohi ditu kobazuloen barruan, gehienetan beste hainbat espezietako saguzarrekin batera, eta migrazio nahiko luzeak egiteko gai da. Bere kontserbazio-egoera ez da txarra, baina azken urteotan populazioek beherako joera hartu dutela ikusi da.
== Itxura ==
* '''Pisua''': 9-16 gramo
* '''Luzera''': 50-62 mm
* '''Hegal-luzera''': 305-342 mm
Koba-saguzarra tamaina ertaineko (besagain-luzera: 43-50 mm) kiropteroa da eta 10 eta 20 gramo bitarteko pisua izan ohi du. Mutur oso motza du, eta kopeta nabarmenki handia eta irtena. Ilaje motza eta dentsoa du, marroi-gris kolorekoa. Saguzar gehienetan bezala, sabelaldea bizkarraldea baino argiagoa da. Koba-saguzarraren kasuan, gainera, sabelaldearen erdialdeko ileak ertzetakoak baino ilunagoak dira. Araldian daudenean, arren ilajea harroagoa izan ohi da, eta [[barrabil|testikulu]] handiagoak izan ohi dituzte. Belarriak txikiak eta triangelu-formakoak dira, eta tragoa, berriz, txikia, aurrerantz irtena. Ezaugarri horiek direla eta, nahiko erraza da espeziea eskuan izan gabe identifikatzea, kobazulo batean eskegita dagoenean, esate baterako. Aspektu-ratio handiko hegoak ditu; hau da, luzeak eta estuak, eta ezaugarri horrek distantzia luzeko eta gune irekietako hegalari ona bihurtzen du espeziea. Hirugarren behatzeko bigarren falangea oso luzea da, lehenengoa baino hiru aldiz handiagoa, gutxi gorabehera. Plagiopatadioa orkatilan txertatzen da, eta [[uropatagio]]ak ez du lobulu postkalkaneorik. <math>\frac{2.1.2.3}{3.1.3.3}</math> hortz-formula du.
== Ekokokapena ==
Energia maximo frekuentzia 49-53 [[hertz|kHz]]-tan duten ultrasoinu-deiak igortzen ditu<ref name = "Dietz"/>, eta [[saguzar mediterraneo]]aren (''Pipistrellus pygmaeus'') [[ekokokapen]]-deiekin nahas daiteke. Azken horren deiak, dena den, irregularragoak izan ohi dira.
== Banaketa ==
Banaketa oso zabala duen espeziea da. Jatorri azpitropikala duen arren, Europan, [[Afrika]]n, [[Asia]]n eta [[Australia]]n ere aurki daiteke. Asiako eta Australiako animaliak espezie berekoak diren, ordea, eztabaidan dago. Europari dagokionez, hegoalde guztian arrunta da, [[Iberiar penintsula]]tik [[Kaukasia|Kaukasoraino]]. Iberiar penintsula osoan aurki daiteke<ref>{{erreferentzia| egilea= Palomo JL, Gisbert J, Blanco C |urtea= 2007 |izenburua= Atlas y Libro Rojo de los Mamíferos Terrestres de España |argitaletxea= MMA |lekua= Madril}}</ref>, hegoaldean eta mediterraneo inguruan arruntagoa den arren, eta mediterraneoko irla gehienetan ere badago<ref name = "Dietz"/>.
Euskal Herrian eremu guztian aurki daiteke, baina kolonia gehienak [[Araba]]n daude<ref>{{erreferentzia| egilea= Aiharza JR |urtea= 2001 |izenburua= Quirópteros de Araba, Bizkaia y Gipuzkoa: distribución, ecología y conservación |argitaletxea= EHU |lekua= Bilbo}}</ref>.
== Habitata ==
Leizeetan gordetzen den espeziea da, eta gutxitan erabiltzen dituzte gizakiak sortutako eraikinak bertako arrakaletan gordetzeko. Era horretako gordelekuak, normalean, ale bakanek erabiltzen dituzte neguan edo udaberrian, edo ehiza eremua handitzeko pausaleku gisa ere erabili ditzakete. Habitat mota ugaritan bizi daiteke, ingurune menditsu zein lauetan; izan ere, espeziearen banaketaren baldintzatzailea ez da habitata, gordelekuak baizik. Itsas mailatik 1.400 metro bitartean aurkitu dira espezie honen koloniak<ref name = "Dietz"/>.
== Elikadura ==
Bere hortzeria [[intsektu]] txikiak jatera moldaturik dago, eta [[lepidoptera|lepidoptero]] gautarrak, [[neuroptera|neuropteroak]] eta [[diptera|dipteroak]] dira dietaren osagai nagusiak<ref>{{erreferentzia| egilea= Presetnik P |urtea= 2002 |izenburua= Diet and biology of Schreiber's bat (Minipterus schreibersii) at castle Grad na Gorickem (NE Slovenia). |argitaletxea= Unibersität Ljubljana |lekua= Ljubljana}}</ref>.
== Ugalketa eta ontogenia ==
Schreiber saguzarra [[enbrioi]]aren ezarpen atzeratua duen Europako espezie bakarra da. Hau da, zigotoa udazkenean sortzen da, kopularen ostean, baina ez da uteroan ezartzen harik eta hibernazioa igaro arte. Saguzarrak [[hibernazio]]-egoeratik irtetean hasten da garatzen enbrioia. 9 hilabete inguruko ernaldiaren ostean, emeak ekainean eta uztailean erditzen dira. Kumeek 2 hilabete inguru behar izaten dituzte garapena amaitzeko, nahiz eta animalia asko gai diren 40 egunen buruan hegan egiteko. Emeek bi urteren buruan lortzen dute [[sexu heldutasun|heldutasun sexuala]]<ref name = "Dietz">{{erreferentzia| egilea= Dietz C, von Helversen O, Nill D |urtea= 2009 |izenburua= Bats of Britain, Europe & Northwest Africa |argitaletxea= A&C Black |lekua= Londres}}</ref>.
== Bizimodua ==
Oso espezie taldekoia da, eta milaka alez osatutako koloniak eratzen dituzte urte guztian zehar kobazuloetan. Kumatze-garaian [[arratoi-belarri|arratoi-belarri handiarekin]] (''Myotis myotis''), [[arratoi-belarri ertain]]arekin (''Myotis blythii''), [[ferra-saguzar ertain]]arekin (''Rhinolophus euryale'') eta [[ferra-saguzar mediterraneo]]arekin (''Rhinolophus mehelyi'') batera bil daitezke, baina neguan, normalean, ez dira beste espezieko animaliekin elkartzen, [[ferra-saguzar handi]]arekin (''Rhinolophus ferrumequinum'') salbu.
Hego-morfologiak oso azkar hegan egitea ahalbidetzen die animalia hauei, eta migrazio-bidaia luzeak egiteko gai dira.
== Espezieen arteko elkarrekintzak ==
Ez dira asko espezie honetaz elikatzen diren animaliak, baina horien artean bat nabarmentzekotan [[hontz zuri]]a (''Tyto alba'') azpimarratu beharko litzateke. Animalia horrez gain, [[soro-muxar]]raren (''Eliomys quercinus'') eta [[katajineta]]ren (''Genetta genetta'') predazioak erregistratu dira Iberiar penintsulan.
Bizkarroiei dagokienez, parasito-karga handia duen espeziea da. ''[[spinturnix psi]]'' [[akaro]]ak, esate baterako, urte guztian zehar parasitatzen du eta ''[[Ixodes simplex]]'' [[kapar]]ra ere aipatu behar da. Barne-bizkarroiei dagokienez, berriz, bi [[trematodo]] nabarmendu behar dira: ''[[Molinostrongylus panousei]]'' eta ''[[Litomosa ottavianii]]''.
== Kontserbazioa ==
[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]ren arabera, egoera ia kalteberan (NT) dago espezie hau. Espainian, aldiz, [[espezie kaltebera]]ren (Vu A2ac) kategoria eman zaio. Kategoria hori, ale kopuruan oinarrituta baino areago, horien beherakadak behartuta eman zaio. Kobetako espezie gehienekin gertatu bezala, Schreiber saguzarraren kontserbazio-egoeraren baldintzatzaile nagusia kumatze- edo hibernazio-kolonietan gizakiak duen eragina da. Espeziea oso kaltebera da leize-zuloen sarrerak ixteko ezartzen diren metalezko egituren aurrean, maniobrabilitate txikia duelako.
== Erreferentziak ==
{{euskalnatura}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Vespertilionidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko kontinentar ugaztunak]]
[[Kategoria:1817. urtean deskribatutako taxoiak]]
[[Kategoria:Japoniako ugaztunak]]
dwjc9vvn5zcr9gpl6vtc31gyh49u33s
Lankide:Iñaki LL
2
144618
9993966
9980914
2024-12-08T21:14:46Z
Iñaki LL
2048
/* Beste euskal wikiproiektuak eta logoak */
9993966
wikitext
text/x-wiki
<div style="border-style:solid; border-color:blue; font-size:28px; background-color:AliceBlue; border-width:1px; text-align:left; padding:9px;" class="plainlinks">[[File:Baustelle_green.svg|ezkerrera|130x130px]][[File:Baustelle.svg|eskuinera|130x130px]]
<center>'''EUSKARAZKO ENTZIKLOPEDIA EGITEN ARI GARA'''</center>
</div>
Kaixo! Iñaki Lopez de Luzuriaga naiz, aspaldi nabil WPn. [[:en:user:Iñaki LL|EN Wikipedia]]n oparo lan egin dut, EU WPn bezainbeste izan gabe. Euskarazko Wikipedian, hizkuntzaz zein edukiz eta formaz produktu duin bat eta kalitatea ematea izan dut jomuga, betiere Euskal Herri barrutik eta euskaratik emandako ikuspegiari eutsiz. Hainbat artikulu tekniko eta kontzeptual sortu eta landu ditut, erreferentzia sistema sustatu eta egiaztatu, eta artikuluak orraztu, enfasia jarriz testuaren kohesio, zuzentasun, egokitasun eta komunikagarritasunean. [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Elkarteko]] kidea naiz.
Hainbat urtez mundutik eta mendietan ibili izan naiz, eta batzuetan, egin ditudan irteeretan, kamera aldean hartuta, argazkiak atera ditut. Horiek [[commons:User:Iñaki LLM|Wikimedia Commons]]era igo ditut, baita (ia) beti euskaraz izendatu, albait zehatzen deskribatu eta, ahal denean, kategorizatu ere. Bi kontu ditut Commonsen: [[c:User:Iñaki LLM|Iñaki LLM]] eta [[c:User:Iñaki LL|Iñaki LL]]. Honezkero argazki eskutada bi baino gehiago badira, eta Commonsen daude orain nahi duenak erabil ditzan. [[:d:User:Iñaki_LL|Wikidatan]] ere banabil.
<center>'''Neutraltasunera hurbildu, euskaratik, Euskal Herritik eta Euskal Herriaren alde''' [[File:Basque.gif|40px]]</center>
<div class="floatright">''Ez naiz neutrala,''</br>
''ez naiz inoiz izan.''</br>
''Baina, objektibotasunaren''</br>
''bila aritu naiz.''</br>
Iñaki Iurrebaso, ''[[Larrun (aldizkaria)|Larrun]]'', 283 zk. (2023-03-26)</div>
{|
| colspan=3 valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Lanbidea}}
{{lankide itzultzaile}}
{{apala
|goiko testua= Zaletasunak
| kokapena = left}}
{{Lankide bidaialari}}
{{lankide hizkuntza zale}}
{{apala
|goiko testua = Wikipediagintza}}
{{Lankide administratzailea}}
{{Lankide zenbat egun|egun=14|hilabete=12|urte=2007}}
{{taulatxo oinarria
| kokapena = left
| ertzaren kolorea = #CCCCCC
| ertzaren zabalera = 2
| informazioko hondoaren kolorea = #ccccff
| logoko hondoaren kolorea = #FFFFFF
| logoa = [[irudi:Wikimedia Basque user group eu (lankide).png|50px]]
| informazioaren kolorea = #000000
| informazioa = Wikilari hau '''Euskal Wikilarien Elkarteko kidea''' da.
}}
{{Taulatxo oinarria
| kokapena = left
| ertzaren kolorea = lightgreen
| ertzaren zabalera = 2
| informazioko hondoaren kolorea = #33FFFF
| logoko hondoaren kolorea = lightblue
| logoa = [[Image:Wikipedia-logo.png|42px]]
| informazioaren kolorea = #000000
| informazioa = [[Euskal Wikipedia]]k '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' artikulu ditu.
}}
{{beheko apala}}
| valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Nahiak
|kokapena = center}}
[[Irudi:Euskaraz bizi nahi dut.jpg|200px|left|thumb|'''Euskaraz bizi nahi dut'''<br/>I wanna live in Basque<br/>Quiero vivir en euskara<br/>Je veux vivre en basque<br/>Ich möchte auf Baskisch leben<br/>Jo vull viure en basc<br/>Voglio vivere in basco]]
{{beheko apala}}
| valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Hizkuntzak}}
{{·Hizkuntza (eu)}}
{{·Hizkuntza (cas)}}
{{·Hizkuntza (en-4)}}
{{·Hizkuntza (fr-3)}}
{{·Hizkuntza (de-2)}}
{{·Hizkuntza (ca-1)}}
{{·Hizkuntza (ru-1)}}
{{·Hizkuntza (it-1)}}
{{beheko apala}}
|}
{{clear}}
== Nire ekarpenak estatistikan (2024ko otsail arte) ==
* Guztira [[:eu:Azala|EUWP]] 5.112.710,4 byte = 1.419,75 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/eu.wikipedia.org/I%C3%B1aki%20LL] Sortutako EUWP orriak: 988.
* Guztira [[:en:Main_Page|ENWP]] 2.455.795,2 byte = 681,64 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/en.wikipedia.org/I%C3%B1aki%20LL] Sortutako ENWP orriak: 207.
* Guztira [[:c:Azala|Wikimedia Commons]] ([[:c:User:Iñaki LL|Iñaki LL]] eta [[:c:User:Iñaki LLM|Iñaki LLM]]) = 4.222.836,8 byte + 105.580,2 byte = 3,708 + 108 fitxategi igota (mapak, argazkiak eta bideoak, gehienetan jatorrizkoak) [https://xtools.wmflabs.org/ec/commons.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LL][https://xtools.wmflabs.org/ec/commons.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LLM]; EU izendatuak eta deskribatuak, eta kategorizatuak
* Guztira [[:outreach:Main_Page|Wikimedia Outreach]] 173.151 byte = 48 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/outreach.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LL]
* Guztira [[:d:Wikidata:Main_Page|Wikidata]] 1.223.093,4 byte = 339,48 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/wikidata/I%C3%B1aki%20LL]
==Artikulu nabarmendu eta onak==
{| class="wikitable"
!Artikulua
!Sorrera
!Oharrak
!Kalitatea
|-
|'''[[Oroimena euskal gatazkan]]'''
|2021
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[2020ko Beiruteko leherketak]]'''
|2020
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Lapurtarren deportazioa (1794)]]'''
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|[[Foruen amaiera Hego Euskal Herrian|'''Foruen amaiera Hego Euskal Herrian''']]
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Nafarroako sorgin ehiza (1525)]]'''
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Madriletik Zaragoza eta Alacanterako Burdinbide Konpainia]]'''
|2017
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Quebeceko historia]]'''
|2006
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Foruen amaiera Ipar Euskal Herrian]]'''
|2018
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|[[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|'''Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian''']]
|2018
|[[Lankide:Xirkan|Xirkanekin]] batera ondua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Frantses nazionalismo]]'''
|2017
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)]]'''
|2016
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Donostiako historia]]'''
|2016
|[[Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburua|Donostia 2016 Europako Kultur Hiriburuaren]] testuinguruan landua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Bankuaren gerra]]'''
|2015
|Nabarmendua eta 2016ko irizpide berrien arabera On izendatua
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Filipinetako Konpainia]]'''
|2014
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Euskal gatazka]]'''
|2013
| [[Lankide:Oraina|Oraina]] eta [[Lankide:Theklan|Theklan]]en laguntzaz ondua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiar nazionalismo]]'''
|2012
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Pier Paolo Pasolini]]'''
|2011
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]'''
|2010
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian]]'''
|2006
|Hasitako artikulua 2016 arteko irizpideen arabera Nabarmendu ondoren, hobetua eta osatua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Txillardegi]]'''
|2005
|Hasitako artikuluaren gainean [[Lankide:Ksarasola|Ksarasola]], [[Lankide:Xabier Armendaritz|Xabier Armendaritz]], [[Lankide:Theklan|Theklan]] eta askoren artean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|}
==Idatzitako edo ekarpen handiko beste artikulu batzuk==
:::::::::::::[[Lankide:Iñaki LL/Idatzitako eta ekarpen handiko artikuluak|Artikuluen zerrenda, kalitate automatikoz (ORES)]]
==Esteka lagungarriak==
=== Ohartarazpen estekak ===
{|style="margin: 0 auto; border: 1px solid #a3b1bf; background:#f5faff; font-size:87%; padding:0.3em; text-align:left; line-height:1.2"
! style="background: #c0d1e2; line-height: 2.4; font-size: 130%; text-align: center;" colspan="4" | [[Laguntza:Txantiloiak|Txantiloi]] nagusien aurkibidea.
|-
|valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Ongi Etorri:'''</div>
* {{tx|ongietorria}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Berrikusteko:'''</div>
* {{Tx|Erref behar}}
* {{Tx|Argitu}}
* {{Tx|Zuzendu}}
* {{Tx|Erreferentzia falta}}
* {{Tx|Wikitu}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''[[Laguntza:Eztabaida orria|Eztabaidak]]:'''</div>
* {{Tx|Eztabaidatua}}
* {{Tx|Interes gatazka}}
* {{Tx|Sinatu gabe}}
* {{Tx|Lankide}}
| valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Egoera:'''</div>
* {{Tx|Argipen}}
* {{Tx|Ezabatu}}
* {{Tx|Lanean}}
* {{Tx|Jatorrizko ikerketa}}
* {{Tx|Batu}}
* {{Tx|Eurra}}
* {{Tx|Autopromozioa}}
* {{Tx|Argitu behar}}
* {{Tx|Wikipedia iritzia}}
* {{Tx|Ezabatzeko proposatu}}
* {{Tx|Zirriborroa}}
| valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Nabigazioa:'''</div>
* {{Tx|Nagusia}}
* {{Tx|Ezberdindu}}
* {{Tx|Aldatu}}
* {{Tx|Historia}}
* {{Tx|Argitzeko}}
* {{Tx|Birzuzendua}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Itzulpenak:'''</div>
* {{Tx|Itzultzen}}
* {{Tx|Itzulia}}
* {{Tx|Itzulia erref}}
|valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Lankide:'''</div>
* {{Tx|Bot}}
* {{Tx|Kendu koska}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Gaurkotasuna:'''</div>
* {{Tx|Zaharkitua}}
* {{Tx|Eguneratu}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Beste proiektuak:'''</div>
* {{Tx|Commons}}
* {{Tx|InterWiki}}
* {{Tx|Wikiztegia}}
* {{Tx|Wikiliburuak}}
* {{Tx|Wikiesanak}}
* {{Tx|Wikisource}}
|}
:::::::::::::::::::[[Lankide:Iñaki LL/test orria|Iñaki LL test orria]]
===Wikipedia===
* Artikuluaren [[:en:Template:NOTOC|eduki taula kendu]] (<nowiki>__NOTOC__</nowiki>)
* Birzuzenketa orriak sortzeko: <code><nowiki>#BIRZUZENDU[[DenaDelakoHelburukoOrria]]</nowiki></code>
* Biografia infotaula automatiko txantiloiko eskuzko aldaketak:
:> <code><nowiki>{{Biografia infotaula automatikoa|irudiaren tamaina = 150px}}</nowiki></code>
:> <code><nowiki>{{Biografia infotaula automatikoa|irudia = ''irudiaren izena'' |irudi oina = ''Irudiaren azpiko testua'' }}</nowiki></code>
:> <code><nowiki>{{Biografia_infotaula_automatikoa|nazionalitatea = [[File:Flag_of_the_Basque_Country.svg|20px]] [[Euskal Herria]]}}</nowiki></code>
* Itzulpena egin izanaren txantiloia (EUWPko artikuluko Eztabaidan jartzekoa):
:> <code><nowiki>{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Template:Translated page|2009-03-20|bertsioa=278565452}}</nowiki></code>
* Sinatu gabeak sinatzeko:
:> <code><nowiki>{{Sinatu gabe|Denadelakolankidea|UUUU-HH-EE, OO:MM:SS}}</nowiki></code>
* Izenak askotariko hizkuntzetan artikuluko lehen lerroan eta parentesi artean:
:> <code><nowiki>{{lang-en|Denadelakoizena}}</nowiki></code>
* Une honetako data erakusteko sintaxia:
:> <code><nowiki>{{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}}</nowiki></code>: {{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}}
* Une honetako EUWPko artikulu kopurua:
:> <code><nowiki>{{NUMBEROFARTICLES}}</nowiki></code>
* [https://wikidosia.aldatsa.eus/irakurrienak EUWPko artikulu irakurrienak]
* [[Berezi:KontuaSortu|Beste erabiltzaileen kontu bat sortzeko orria]]
* [[Berezi:Log/newusers|Azken erabiltzaile berriak]]
* [[Berezi:OrrialdeBereziak|EUWPko Orri bereziak]]
* [[Berezi:Estatistikak|EUWPko estatistika orokorrak]]
* [https://eu.wikipedia.org/w/index.php?search=&title=Berezi:Bilatu&profile=advanced&fulltext=1&ns0=1 EUWPn hitzak bilatzeko]: bilaketa aurreratua hautatu, edo bilaketa laukian "all:"+ bilatutako hitza
* [[Wikipedia:Wikipediaren tamaina|EUWPren tamaina]]
* [[Atari_eztabaida:Hezkuntza/Lehiaketak/2022/03|Hezkuntza Programako artikuluen tamaina atalaseak]]
* [[:en:Help:Interwiki_linking|Wiki arteko esteken kode guztiak]]
* Txapel estekan izenburu desberdina jartzeko sintaxia: <code><nowiki>{{Gehiago jakiteko|Dena delakoa#Dena delakoaren atala|l1=Dena delako izenburua}}</nowiki></code>
* Txapel estekan izenburu gurasoa jartzeko sintaxia: <code><nowiki>{{Nagusia|Zaldibarko zabortegiko hondamendia}}</nowiki></code>
* [[:en:Help:Wikitext|Wikitestuko laguntza]]
* [[:en:Help:Magic words|Hitz magikoak/magic words (datu esteka dinamikoak: ENWP)]]
* [[Berezi:ContentTranslation#draft|Eduki Itzultzailea (Content Translator)]]
* [[:en:Help:Searching|Wikipedia proiektu batean askotariko bilaketa bereziak nola egin (WP)]]
* [[:en:Help:Score|Musika notaziorako xehetasunak]]
* [https://whattodo.toolforge.org/?lang=eu&topic=Women&importance=Any Wikipedia Egiteke dauden gaiak (emakumeak)]
===EWKE===
* [https://Wikimedia.eus Wikimedia.EUSen] [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfyqN_HecObxN9khEYMg0pjOb1LT-W4QRJC1m2ea3sFpneJyQ/viewform bazkide bihurtu]
===Commonserako lizentziak===
* Jabetza publikoan Espainian, [[:c:Template:PD-SpanishGov|lege eta araudi publikoetako edo gobernuko agiri bat delako]].
* Jabetza publikoan, sorlanaren egilea [[:c:Template:PD-old-80-expired|duela 80 urte edo lehenago hil zelako (Espainiaren kasua)]].
* Jabetza publikoan, sorlanaren egilea [[:c:Template:PD-old-70-expired|duela 70 urte edo lehenago hil zelako (Frantziaren kasua)]].
* Irudi publiko bati argazki bat ateratzean [[:c:Template:Cc-zero|eskubideak askatzeko jarri beharreko 00 lizentzia]].
* Jabetza publikoan, sorlana [[:c:Template:FoP-Spain|jendaurreko paretan iraunkorki dagoelako jarrita edo itsatsita (Espainia)]].
* [[:c:Template:PD-ineligible|Jabari publikoan, copyright interesik ez duelakoan edo sormen/originaltasun baliorik gabeko lana delakoan]]
* [[:c:Commons:Licensing|Commons lizentziako askotariko kasuistikak ikusi]]
* [[:c:File:Fotografía_anónima_MNCARS_3.jpg|Jabetza publikoan, 70 urte baino gehiagoko irudi anonimo bat delako (ez Espainia)]]
* [[:c:File:Mendiaren_hitzak-eu.png|Nola gehitu zure lizentzia pertsonalizatua fitxategi batera (adibidea)]]
*Jabetza publikoan, [[c:File:Lagonie dIrun 1936.jpg|70 urte baino gehiagoko irudi anonimo bat delako (Europar Batasuna; adibidea)]]
* [[:c:Commons:Copyright_tags|Askotariko copyright txantiloiak]]
* [[:c:Commons:Volunteer_Response_Team|Lizentzien VRTrako baimen eskaera (lehen OTRS)]], eta [[c:Commons:Email_templates|mezu elektronikoa igortzeko txantiloia]]
* [[:c:Commons:Help_desk#Help_with_Wikimedia_OTRS_release_generator_step_1|Jabetza publikoan, sorlan baten oinordekoak askatzean]]
* [[:c:Commons:Freedom of panorama|''Freedom of panorama'' estatuaren arabera]]
* [[:c:Commons:Photographs_of_identifiable_people|''Personality rights'' edo identifikatua ez izateko eskubidearen araua]]
* [[:c:Commons:Overwriting_existing_files|Igota dagoen irudi baten gainean beste bat igotzea]]
* [[:c:Commons:Project_scope/Evidence|Lizentzia askean egotearen froga]]
===Commonserako tresnak===
* [[commons:Commons:CropTool|Croop tool, Commonsen irudietako marjinak mozteko]]
* [[:c:Commons:Image_map_resources|Irudi mapa nola sortu]]
* [https://svgtranslate-test.toolforge.org/ SVG luzapena duten fitxategiak itzultzeko SVG Translate tresna]
* [https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:SVG_Translate_tool/eu SVG Translate tresnaren dokumentazioa (laguntza)]
* [https://video2commons.toolforge.org/ Bideoak Commonsera igo]
* [[:c:Commons:Deletion_policy|Commonseko fitxategiak ezabatzeko politika irakurri]]
* [https://commonshelper.toolforge.org/ Fitxategiak Wikipediatik Commonsera transferitu]
* [[:c:File:Cazaril-Laspènes église cippe (2).jpg|Nola txertatu irudian ohar bat eta esteka batez beste irudi bat ireki (adibidea)]]
* [[:c:File:Duch%C3%A9_d%27Aquitaine_et_Vasconie_710-740-ar.svg|Nola adierazi irudi bat ukitua izan dela (adibidea)]]
* [[:c:File:Gobio_lozanoi.jpg|Nola gehitu elkarte baten lankidetza txantiloia (adibidea)]]
* [[:c:Template:LangSwitch|Fitxategi baten deskribapena norbere hizkuntzan bakarrik nola ikusi (LangSwitch)]]
* [[c:Commons:OpenRefine/Adding structured data with OpenRefine|Commonsera datu egituratuak OpenRefine bidez igo]]
* [https://www.youtube.com/watch?v=IDZ-DuqiGTo Wikidata (Commons) editing by OpenRefine (Youtube tutorial)]
* [[c:Commons:Geocoding|Commonsko fitxategiari geokodetzea gehitu]]
* [[commons:Commons:CropTool|CropTool (irudiak mozteko)]]
* [[commons:Commons:Depictor|Depictor]], datu egituratuak Commonsera erraz gehitzeko
* [[c:File:Épaule_du_Marboré.jpg|Retouched picture txantiloia]]
* [[c:Template:Vote_delete|Eztabaida orrietarako ikono txikiak]]
* Commons kategoria orrietan WPetarako txapel esteka egiteko: <code><nowiki>{{on wikipedia|eu=DenaDelako artikulua}}</nowiki></code>
* Commonsen Commons kategoria orri batera esteka egiteko: <code><nowiki>{{C|DenaDelako kategoria "Category:" gabe}}</nowiki></code>
* Commonseko orri bat nola purgatu? URL amaieran <code><nowiki>?action=purge</nowiki></code> gehituz, gero ''Return'' sakatu.
* Fitxategi bat erraz eta berehala ezabatzeko, jarri fitxategiaren iturburu kodean hauxe:<code><nowiki>{{SD|G7}}</nowiki></code> ([[Commons:Criteria_for_speedy_deletion|Speedy deletion dokumentazioa]])
* [[Commons:Categories_for_discussion|Search - Categories_for_discussion]]
===Wikidata interesgarriak===
* [https://isa.toolforge.org/ Commonseko Datu Egituratuak (SDC) bete, ISA]
* [[:d:Special:MergeItems|Wikidatako elementuak/itemak bateratu]]
* [[:d:Wikidata:Requests_for_deletions|Ezabatze eskaerak]]
* [https://quickstatements.toolforge.org/#/batch Quickstatements]
* [[:d:Help:QuickStatements|Quickstatements Laguntza orria]]
* [[:eu:Lankide:Luistxo/Kategorizazioa|Quickcategories nola erabili (tutorial Luistxo)]]
* [[:d:Special:NewItem|WDko elementu berri bat sortu]]
* [https://petscan.wmflabs.org/?psid=20413970 Bertsolari pertsonak (Q5) biko sakoneraz, Command listen, P1412:Q8752 propietatea jarriz gero euskara gehitu]
* [[:w:eu:Topic:Wi534712aufhzirt|Quickstatment bidez WDra hizkuntza nola gehitu]]
* EUWP orri batean Wikidatan oinarritutako [[Txantiloi:Wikidata_list|zerrendak osatzeko txantiloia]]
* [[d:Special:MergeItems|Automatic merge]] (erraz) eta [[d:Special:MergeItems|redirect issues merge]]
* [https://wikimedia.eus/2023/01/zortziko-txikia-diren-bertsoen-artikuluak-23-dira-gutxienez/ Euskarazko bertsoak, bertsoen egileak, hitzen egileak eta metrika zerrendatu]
* [https://wikidata-analytics.wmcloud.org/app/WikidataAnalytics Wikidata Analytics]
* [[d:Template:Graph:Map|Graph:Map txantiloia]]
* [[d:Wikidata:WikiProject_Maps|Wikiproject maps]]
* [[Lankide:Iñaki LL/SPARQL|Petscan eta SPARQL]]
=== EN Wikipedia ===
* [[:en:Wikipedia:Edit_requests#Making_requests|Semi-protection request guideline]]
* [[:en:Wikipedia:Administrators%27_noticeboard/Incidents|Incidents (ANI), general]]
* [[:en:Wikipedia:Disruptive editing|What is disruptive editing?]]
* [[:en:Wikipedia:Administrators' noticeboard/Edit warring|Edit warring incident (ANI)]]
=== Wikimediako orriak ===
* [https://dumps.wikimedia.org/ Wikimedia database dumps]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias List of wikipedias (Meta)]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias List of wikipedias by sampe of articles (Meta)]
* [https://etherpad.wikimedia.org/p/OpenRefine-links-for-Wikimedians OpenRefine links for Wikimedians (Etherpad)]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta:Internationalization_guidelines Orri bat itzulpenerako prestatu (Meta)]
* [https://toolhub.wikimedia.org/ Toolhub (Wikimediako tresnen zerrenda)], [https://toolhub.wikimedia.org/crawler-history?runs_page=1&urls_page=1&runs_id=10422 zerrendatuta]
* [https://humaniki.wmcloud.org/gender-by-language Humaniki Gender Gap]
* [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ The Wikipedia Library]
=== Beste euskal wikiproiektuak eta logoak ===
* [[:s:eu:Azala|Wikiteka]], [[:c:File:Wikisource-logo-EU.svg|logoa]]
* [[:b:eu:Azala|Wikiliburuak]], [[:c:File:Wikibooks-logo-eu-noslogan.svg|logoa]]
* [[:Berezi:Book|Liburua sortu Wikipedian]]
* [[:b:eu:Azala|Wikiliburuak]], [[:c:File:Wikibooks-logo-eu-noslogan.svg|logoa]]
* [[Txikipedia:Azala|Txikipedia]], [[:c:File:Wikipedia-logo-v2-eu-txikipedia.svg|logoa]]
* [[:q:eu:Azala|Wikiesanak]], [[:c:File:Wikiquote-logo-en.svg|logoa]]
=== Estatistikak ===
* [https://pageviews.wmcloud.org/ Bisita estatistikak (WM proiektuak)]
* [https://xtools.wmflabs.org/ Edizio estatistikak (WM proiektuak)]
* [https://pageviews.wmcloud.org/?project=commons.wikimedia.org&platform=all-access&agent=user&redirects=0&range=latest-20&pages=Category:Vitoria-Gasteiz Commonsko orrien bisitak]
* [https://wikiindex.org/Wikimedia_Statistics WikiIndex Wikimediako esteka eta estatistika ia guztiak]
* [https://stats.wikimedia.org/#/all-projects Estatistikak proiektuka]
* [https://wikiscan.org/ Proiektu guztietako askotariko estatistikak (Wikiscan)]
=== Baliagarriak ===
* [https://www.youtube.com/watch?v=6pyVl3GdSuU How to Download Files with cURL on Command Line]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/Telegram#Wikidata Wikimediako Telegram taldeak]
* [https://www.ehu.eus/ehg/cgi/bila?z= Hiztegi Batua Euskal Prosa (UPV-EHU)]
* [https://www.wikidata.org/wiki/User:Edoderoobot Python tresnak eta jarraibideak]
* [https://weekly.hatnote.com/archive/eu/20230616/weeklypedia_20230616.html WeeklyPedia]
* [http://www.muturzikin.com/carte.htm Muturzikin mapak eta euskal gaietako gifak]
* [https://maps-for-free.com/ Lizentziako askeko mapak][https://maps-for-free.com/html/about.html Creative Commons CC0]
=== Artikulu interesgarriak ===
* [https://www.lehir.net/how-we-imported-the-etymological-lexicon-of-modern-breton-from-wikisource-into-wikidata-lexicographical-data/ "How we imported the etymological lexion of modern breton" (Wikisource > Wikidata)]
=== Informazio iturrien webguneak ===
* [https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/ Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka]
* [https://prensahistorica.mcu.es/es/consulta/registro.do?id=10007105030 Prensa Histórica (Bibl Nacional de España)]
=== Euskararen arau eta jarraibideak ===
* [https://www.berria.eus/estiloliburua/gaikako-hiztegiak/ Berriaren estilo liburua]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/eu_def/adjuntos/letra_larriak.pdf Letra larriz idazteko arauak (Alfontso Mujikaren gida-liburua)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0191.pdf 191. Araua (Artelanen izenak. Historiaurreko eta Antzinaroko artelanen izenak)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/plazaberri/2017/ekaina/182._araua_Dinastien_izenak.pdf 182. Araua (Dinastien izenak)]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/eu_def/adjuntos/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf EIMA estilo liburua (izen zerrendak)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ebe&view=bilaketa&Itemid=0&task=bilaketa&lang=eu&id=508 Erdi Aroko eta Goi Erdi Aroko pertsona izenak]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&gaia=1&Itemid=546&lang=eu Euskaltzaindiko arau guztiak (pdf)]
* [https://uzei.eus/neoloteka/ Neoloteka - Neologismoen datutegia]
{{Wikipediako txantiloi aurkibidea}}
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
[[Kategoria:Wikipediako administratzaileak]]
[[en:user:Iñaki LL]]
6s0o63qb7xx0qyfmuuv6at9wa0ytc8g
9993969
9993966
2024-12-08T21:16:54Z
Iñaki LL
2048
/* Beste euskal wikiproiektuak eta logoak */
9993969
wikitext
text/x-wiki
<div style="border-style:solid; border-color:blue; font-size:28px; background-color:AliceBlue; border-width:1px; text-align:left; padding:9px;" class="plainlinks">[[File:Baustelle_green.svg|ezkerrera|130x130px]][[File:Baustelle.svg|eskuinera|130x130px]]
<center>'''EUSKARAZKO ENTZIKLOPEDIA EGITEN ARI GARA'''</center>
</div>
Kaixo! Iñaki Lopez de Luzuriaga naiz, aspaldi nabil WPn. [[:en:user:Iñaki LL|EN Wikipedia]]n oparo lan egin dut, EU WPn bezainbeste izan gabe. Euskarazko Wikipedian, hizkuntzaz zein edukiz eta formaz produktu duin bat eta kalitatea ematea izan dut jomuga, betiere Euskal Herri barrutik eta euskaratik emandako ikuspegiari eutsiz. Hainbat artikulu tekniko eta kontzeptual sortu eta landu ditut, erreferentzia sistema sustatu eta egiaztatu, eta artikuluak orraztu, enfasia jarriz testuaren kohesio, zuzentasun, egokitasun eta komunikagarritasunean. [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Elkarteko]] kidea naiz.
Hainbat urtez mundutik eta mendietan ibili izan naiz, eta batzuetan, egin ditudan irteeretan, kamera aldean hartuta, argazkiak atera ditut. Horiek [[commons:User:Iñaki LLM|Wikimedia Commons]]era igo ditut, baita (ia) beti euskaraz izendatu, albait zehatzen deskribatu eta, ahal denean, kategorizatu ere. Bi kontu ditut Commonsen: [[c:User:Iñaki LLM|Iñaki LLM]] eta [[c:User:Iñaki LL|Iñaki LL]]. Honezkero argazki eskutada bi baino gehiago badira, eta Commonsen daude orain nahi duenak erabil ditzan. [[:d:User:Iñaki_LL|Wikidatan]] ere banabil.
<center>'''Neutraltasunera hurbildu, euskaratik, Euskal Herritik eta Euskal Herriaren alde''' [[File:Basque.gif|40px]]</center>
<div class="floatright">''Ez naiz neutrala,''</br>
''ez naiz inoiz izan.''</br>
''Baina, objektibotasunaren''</br>
''bila aritu naiz.''</br>
Iñaki Iurrebaso, ''[[Larrun (aldizkaria)|Larrun]]'', 283 zk. (2023-03-26)</div>
{|
| colspan=3 valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Lanbidea}}
{{lankide itzultzaile}}
{{apala
|goiko testua= Zaletasunak
| kokapena = left}}
{{Lankide bidaialari}}
{{lankide hizkuntza zale}}
{{apala
|goiko testua = Wikipediagintza}}
{{Lankide administratzailea}}
{{Lankide zenbat egun|egun=14|hilabete=12|urte=2007}}
{{taulatxo oinarria
| kokapena = left
| ertzaren kolorea = #CCCCCC
| ertzaren zabalera = 2
| informazioko hondoaren kolorea = #ccccff
| logoko hondoaren kolorea = #FFFFFF
| logoa = [[irudi:Wikimedia Basque user group eu (lankide).png|50px]]
| informazioaren kolorea = #000000
| informazioa = Wikilari hau '''Euskal Wikilarien Elkarteko kidea''' da.
}}
{{Taulatxo oinarria
| kokapena = left
| ertzaren kolorea = lightgreen
| ertzaren zabalera = 2
| informazioko hondoaren kolorea = #33FFFF
| logoko hondoaren kolorea = lightblue
| logoa = [[Image:Wikipedia-logo.png|42px]]
| informazioaren kolorea = #000000
| informazioa = [[Euskal Wikipedia]]k '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' artikulu ditu.
}}
{{beheko apala}}
| valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Nahiak
|kokapena = center}}
[[Irudi:Euskaraz bizi nahi dut.jpg|200px|left|thumb|'''Euskaraz bizi nahi dut'''<br/>I wanna live in Basque<br/>Quiero vivir en euskara<br/>Je veux vivre en basque<br/>Ich möchte auf Baskisch leben<br/>Jo vull viure en basc<br/>Voglio vivere in basco]]
{{beheko apala}}
| valign="top" |
{{goiko apala
|goiko testua = Hizkuntzak}}
{{·Hizkuntza (eu)}}
{{·Hizkuntza (cas)}}
{{·Hizkuntza (en-4)}}
{{·Hizkuntza (fr-3)}}
{{·Hizkuntza (de-2)}}
{{·Hizkuntza (ca-1)}}
{{·Hizkuntza (ru-1)}}
{{·Hizkuntza (it-1)}}
{{beheko apala}}
|}
{{clear}}
== Nire ekarpenak estatistikan (2024ko otsail arte) ==
* Guztira [[:eu:Azala|EUWP]] 5.112.710,4 byte = 1.419,75 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/eu.wikipedia.org/I%C3%B1aki%20LL] Sortutako EUWP orriak: 988.
* Guztira [[:en:Main_Page|ENWP]] 2.455.795,2 byte = 681,64 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/en.wikipedia.org/I%C3%B1aki%20LL] Sortutako ENWP orriak: 207.
* Guztira [[:c:Azala|Wikimedia Commons]] ([[:c:User:Iñaki LL|Iñaki LL]] eta [[:c:User:Iñaki LLM|Iñaki LLM]]) = 4.222.836,8 byte + 105.580,2 byte = 3,708 + 108 fitxategi igota (mapak, argazkiak eta bideoak, gehienetan jatorrizkoak) [https://xtools.wmflabs.org/ec/commons.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LL][https://xtools.wmflabs.org/ec/commons.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LLM]; EU izendatuak eta deskribatuak, eta kategorizatuak
* Guztira [[:outreach:Main_Page|Wikimedia Outreach]] 173.151 byte = 48 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/outreach.wikimedia.org/I%C3%B1aki%20LL]
* Guztira [[:d:Wikidata:Main_Page|Wikidata]] 1.223.093,4 byte = 339,48 testu orrialderen baliokidea [https://xtools.wmflabs.org/ec/wikidata/I%C3%B1aki%20LL]
==Artikulu nabarmendu eta onak==
{| class="wikitable"
!Artikulua
!Sorrera
!Oharrak
!Kalitatea
|-
|'''[[Oroimena euskal gatazkan]]'''
|2021
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[2020ko Beiruteko leherketak]]'''
|2020
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Lapurtarren deportazioa (1794)]]'''
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|[[Foruen amaiera Hego Euskal Herrian|'''Foruen amaiera Hego Euskal Herrian''']]
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Nafarroako sorgin ehiza (1525)]]'''
|2019
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Madriletik Zaragoza eta Alacanterako Burdinbide Konpainia]]'''
|2017
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Quebeceko historia]]'''
|2006
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Foruen amaiera Ipar Euskal Herrian]]'''
|2018
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|[[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|'''Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian''']]
|2018
|[[Lankide:Xirkan|Xirkanekin]] batera ondua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Frantses nazionalismo]]'''
|2017
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)]]'''
|2016
|
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Donostiako historia]]'''
|2016
|[[Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburua|Donostia 2016 Europako Kultur Hiriburuaren]] testuinguruan landua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Bankuaren gerra]]'''
|2015
|Nabarmendua eta 2016ko irizpide berrien arabera On izendatua
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Filipinetako Konpainia]]'''
|2014
|
|<center>[[Fitxategi:symbol support vote.svg|25px]]
|-
|'''[[Euskal gatazka]]'''
|2013
| [[Lankide:Oraina|Oraina]] eta [[Lankide:Theklan|Theklan]]en laguntzaz ondua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiar nazionalismo]]'''
|2012
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Pier Paolo Pasolini]]'''
|2011
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]'''
|2010
|Hasitako artikuluaren gainean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian]]'''
|2006
|Hasitako artikulua 2016 arteko irizpideen arabera Nabarmendu ondoren, hobetua eta osatua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|'''[[Txillardegi]]'''
|2005
|Hasitako artikuluaren gainean [[Lankide:Ksarasola|Ksarasola]], [[Lankide:Xabier Armendaritz|Xabier Armendaritz]], [[Lankide:Theklan|Theklan]] eta askoren artean ondua eta hobetua
|<center>[[Fitxategi:Cscr-featured.svg|25px]]
|-
|}
==Idatzitako edo ekarpen handiko beste artikulu batzuk==
:::::::::::::[[Lankide:Iñaki LL/Idatzitako eta ekarpen handiko artikuluak|Artikuluen zerrenda, kalitate automatikoz (ORES)]]
==Esteka lagungarriak==
=== Ohartarazpen estekak ===
{|style="margin: 0 auto; border: 1px solid #a3b1bf; background:#f5faff; font-size:87%; padding:0.3em; text-align:left; line-height:1.2"
! style="background: #c0d1e2; line-height: 2.4; font-size: 130%; text-align: center;" colspan="4" | [[Laguntza:Txantiloiak|Txantiloi]] nagusien aurkibidea.
|-
|valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Ongi Etorri:'''</div>
* {{tx|ongietorria}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Berrikusteko:'''</div>
* {{Tx|Erref behar}}
* {{Tx|Argitu}}
* {{Tx|Zuzendu}}
* {{Tx|Erreferentzia falta}}
* {{Tx|Wikitu}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''[[Laguntza:Eztabaida orria|Eztabaidak]]:'''</div>
* {{Tx|Eztabaidatua}}
* {{Tx|Interes gatazka}}
* {{Tx|Sinatu gabe}}
* {{Tx|Lankide}}
| valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Egoera:'''</div>
* {{Tx|Argipen}}
* {{Tx|Ezabatu}}
* {{Tx|Lanean}}
* {{Tx|Jatorrizko ikerketa}}
* {{Tx|Batu}}
* {{Tx|Eurra}}
* {{Tx|Autopromozioa}}
* {{Tx|Argitu behar}}
* {{Tx|Wikipedia iritzia}}
* {{Tx|Ezabatzeko proposatu}}
* {{Tx|Zirriborroa}}
| valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Nabigazioa:'''</div>
* {{Tx|Nagusia}}
* {{Tx|Ezberdindu}}
* {{Tx|Aldatu}}
* {{Tx|Historia}}
* {{Tx|Argitzeko}}
* {{Tx|Birzuzendua}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Itzulpenak:'''</div>
* {{Tx|Itzultzen}}
* {{Tx|Itzulia}}
* {{Tx|Itzulia erref}}
|valign=top style="font-size:{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|xx}};"|<p style="margin:0; margin-bottom: 5px;">
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Lankide:'''</div>
* {{Tx|Bot}}
* {{Tx|Kendu koska}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Gaurkotasuna:'''</div>
* {{Tx|Zaharkitua}}
* {{Tx|Eguneratu}}
<div style="border-top:1px solid #cee0f2;border-bottom:1px solid #cee0f2;">'''Beste proiektuak:'''</div>
* {{Tx|Commons}}
* {{Tx|InterWiki}}
* {{Tx|Wikiztegia}}
* {{Tx|Wikiliburuak}}
* {{Tx|Wikiesanak}}
* {{Tx|Wikisource}}
|}
:::::::::::::::::::[[Lankide:Iñaki LL/test orria|Iñaki LL test orria]]
===Wikipedia===
* Artikuluaren [[:en:Template:NOTOC|eduki taula kendu]] (<nowiki>__NOTOC__</nowiki>)
* Birzuzenketa orriak sortzeko: <code><nowiki>#BIRZUZENDU[[DenaDelakoHelburukoOrria]]</nowiki></code>
* Biografia infotaula automatiko txantiloiko eskuzko aldaketak:
:> <code><nowiki>{{Biografia infotaula automatikoa|irudiaren tamaina = 150px}}</nowiki></code>
:> <code><nowiki>{{Biografia infotaula automatikoa|irudia = ''irudiaren izena'' |irudi oina = ''Irudiaren azpiko testua'' }}</nowiki></code>
:> <code><nowiki>{{Biografia_infotaula_automatikoa|nazionalitatea = [[File:Flag_of_the_Basque_Country.svg|20px]] [[Euskal Herria]]}}</nowiki></code>
* Itzulpena egin izanaren txantiloia (EUWPko artikuluko Eztabaidan jartzekoa):
:> <code><nowiki>{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Template:Translated page|2009-03-20|bertsioa=278565452}}</nowiki></code>
* Sinatu gabeak sinatzeko:
:> <code><nowiki>{{Sinatu gabe|Denadelakolankidea|UUUU-HH-EE, OO:MM:SS}}</nowiki></code>
* Izenak askotariko hizkuntzetan artikuluko lehen lerroan eta parentesi artean:
:> <code><nowiki>{{lang-en|Denadelakoizena}}</nowiki></code>
* Une honetako data erakusteko sintaxia:
:> <code><nowiki>{{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}}</nowiki></code>: {{data|{{CURRENTYEAR}}|{{CURRENTMONTH}}|{{CURRENTDAY}}}}
* Une honetako EUWPko artikulu kopurua:
:> <code><nowiki>{{NUMBEROFARTICLES}}</nowiki></code>
* [https://wikidosia.aldatsa.eus/irakurrienak EUWPko artikulu irakurrienak]
* [[Berezi:KontuaSortu|Beste erabiltzaileen kontu bat sortzeko orria]]
* [[Berezi:Log/newusers|Azken erabiltzaile berriak]]
* [[Berezi:OrrialdeBereziak|EUWPko Orri bereziak]]
* [[Berezi:Estatistikak|EUWPko estatistika orokorrak]]
* [https://eu.wikipedia.org/w/index.php?search=&title=Berezi:Bilatu&profile=advanced&fulltext=1&ns0=1 EUWPn hitzak bilatzeko]: bilaketa aurreratua hautatu, edo bilaketa laukian "all:"+ bilatutako hitza
* [[Wikipedia:Wikipediaren tamaina|EUWPren tamaina]]
* [[Atari_eztabaida:Hezkuntza/Lehiaketak/2022/03|Hezkuntza Programako artikuluen tamaina atalaseak]]
* [[:en:Help:Interwiki_linking|Wiki arteko esteken kode guztiak]]
* Txapel estekan izenburu desberdina jartzeko sintaxia: <code><nowiki>{{Gehiago jakiteko|Dena delakoa#Dena delakoaren atala|l1=Dena delako izenburua}}</nowiki></code>
* Txapel estekan izenburu gurasoa jartzeko sintaxia: <code><nowiki>{{Nagusia|Zaldibarko zabortegiko hondamendia}}</nowiki></code>
* [[:en:Help:Wikitext|Wikitestuko laguntza]]
* [[:en:Help:Magic words|Hitz magikoak/magic words (datu esteka dinamikoak: ENWP)]]
* [[Berezi:ContentTranslation#draft|Eduki Itzultzailea (Content Translator)]]
* [[:en:Help:Searching|Wikipedia proiektu batean askotariko bilaketa bereziak nola egin (WP)]]
* [[:en:Help:Score|Musika notaziorako xehetasunak]]
* [https://whattodo.toolforge.org/?lang=eu&topic=Women&importance=Any Wikipedia Egiteke dauden gaiak (emakumeak)]
===EWKE===
* [https://Wikimedia.eus Wikimedia.EUSen] [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfyqN_HecObxN9khEYMg0pjOb1LT-W4QRJC1m2ea3sFpneJyQ/viewform bazkide bihurtu]
===Commonserako lizentziak===
* Jabetza publikoan Espainian, [[:c:Template:PD-SpanishGov|lege eta araudi publikoetako edo gobernuko agiri bat delako]].
* Jabetza publikoan, sorlanaren egilea [[:c:Template:PD-old-80-expired|duela 80 urte edo lehenago hil zelako (Espainiaren kasua)]].
* Jabetza publikoan, sorlanaren egilea [[:c:Template:PD-old-70-expired|duela 70 urte edo lehenago hil zelako (Frantziaren kasua)]].
* Irudi publiko bati argazki bat ateratzean [[:c:Template:Cc-zero|eskubideak askatzeko jarri beharreko 00 lizentzia]].
* Jabetza publikoan, sorlana [[:c:Template:FoP-Spain|jendaurreko paretan iraunkorki dagoelako jarrita edo itsatsita (Espainia)]].
* [[:c:Template:PD-ineligible|Jabari publikoan, copyright interesik ez duelakoan edo sormen/originaltasun baliorik gabeko lana delakoan]]
* [[:c:Commons:Licensing|Commons lizentziako askotariko kasuistikak ikusi]]
* [[:c:File:Fotografía_anónima_MNCARS_3.jpg|Jabetza publikoan, 70 urte baino gehiagoko irudi anonimo bat delako (ez Espainia)]]
* [[:c:File:Mendiaren_hitzak-eu.png|Nola gehitu zure lizentzia pertsonalizatua fitxategi batera (adibidea)]]
*Jabetza publikoan, [[c:File:Lagonie dIrun 1936.jpg|70 urte baino gehiagoko irudi anonimo bat delako (Europar Batasuna; adibidea)]]
* [[:c:Commons:Copyright_tags|Askotariko copyright txantiloiak]]
* [[:c:Commons:Volunteer_Response_Team|Lizentzien VRTrako baimen eskaera (lehen OTRS)]], eta [[c:Commons:Email_templates|mezu elektronikoa igortzeko txantiloia]]
* [[:c:Commons:Help_desk#Help_with_Wikimedia_OTRS_release_generator_step_1|Jabetza publikoan, sorlan baten oinordekoak askatzean]]
* [[:c:Commons:Freedom of panorama|''Freedom of panorama'' estatuaren arabera]]
* [[:c:Commons:Photographs_of_identifiable_people|''Personality rights'' edo identifikatua ez izateko eskubidearen araua]]
* [[:c:Commons:Overwriting_existing_files|Igota dagoen irudi baten gainean beste bat igotzea]]
* [[:c:Commons:Project_scope/Evidence|Lizentzia askean egotearen froga]]
===Commonserako tresnak===
* [[commons:Commons:CropTool|Croop tool, Commonsen irudietako marjinak mozteko]]
* [[:c:Commons:Image_map_resources|Irudi mapa nola sortu]]
* [https://svgtranslate-test.toolforge.org/ SVG luzapena duten fitxategiak itzultzeko SVG Translate tresna]
* [https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:SVG_Translate_tool/eu SVG Translate tresnaren dokumentazioa (laguntza)]
* [https://video2commons.toolforge.org/ Bideoak Commonsera igo]
* [[:c:Commons:Deletion_policy|Commonseko fitxategiak ezabatzeko politika irakurri]]
* [https://commonshelper.toolforge.org/ Fitxategiak Wikipediatik Commonsera transferitu]
* [[:c:File:Cazaril-Laspènes église cippe (2).jpg|Nola txertatu irudian ohar bat eta esteka batez beste irudi bat ireki (adibidea)]]
* [[:c:File:Duch%C3%A9_d%27Aquitaine_et_Vasconie_710-740-ar.svg|Nola adierazi irudi bat ukitua izan dela (adibidea)]]
* [[:c:File:Gobio_lozanoi.jpg|Nola gehitu elkarte baten lankidetza txantiloia (adibidea)]]
* [[:c:Template:LangSwitch|Fitxategi baten deskribapena norbere hizkuntzan bakarrik nola ikusi (LangSwitch)]]
* [[c:Commons:OpenRefine/Adding structured data with OpenRefine|Commonsera datu egituratuak OpenRefine bidez igo]]
* [https://www.youtube.com/watch?v=IDZ-DuqiGTo Wikidata (Commons) editing by OpenRefine (Youtube tutorial)]
* [[c:Commons:Geocoding|Commonsko fitxategiari geokodetzea gehitu]]
* [[commons:Commons:CropTool|CropTool (irudiak mozteko)]]
* [[commons:Commons:Depictor|Depictor]], datu egituratuak Commonsera erraz gehitzeko
* [[c:File:Épaule_du_Marboré.jpg|Retouched picture txantiloia]]
* [[c:Template:Vote_delete|Eztabaida orrietarako ikono txikiak]]
* Commons kategoria orrietan WPetarako txapel esteka egiteko: <code><nowiki>{{on wikipedia|eu=DenaDelako artikulua}}</nowiki></code>
* Commonsen Commons kategoria orri batera esteka egiteko: <code><nowiki>{{C|DenaDelako kategoria "Category:" gabe}}</nowiki></code>
* Commonseko orri bat nola purgatu? URL amaieran <code><nowiki>?action=purge</nowiki></code> gehituz, gero ''Return'' sakatu.
* Fitxategi bat erraz eta berehala ezabatzeko, jarri fitxategiaren iturburu kodean hauxe:<code><nowiki>{{SD|G7}}</nowiki></code> ([[Commons:Criteria_for_speedy_deletion|Speedy deletion dokumentazioa]])
* [[Commons:Categories_for_discussion|Search - Categories_for_discussion]]
===Wikidata interesgarriak===
* [https://isa.toolforge.org/ Commonseko Datu Egituratuak (SDC) bete, ISA]
* [[:d:Special:MergeItems|Wikidatako elementuak/itemak bateratu]]
* [[:d:Wikidata:Requests_for_deletions|Ezabatze eskaerak]]
* [https://quickstatements.toolforge.org/#/batch Quickstatements]
* [[:d:Help:QuickStatements|Quickstatements Laguntza orria]]
* [[:eu:Lankide:Luistxo/Kategorizazioa|Quickcategories nola erabili (tutorial Luistxo)]]
* [[:d:Special:NewItem|WDko elementu berri bat sortu]]
* [https://petscan.wmflabs.org/?psid=20413970 Bertsolari pertsonak (Q5) biko sakoneraz, Command listen, P1412:Q8752 propietatea jarriz gero euskara gehitu]
* [[:w:eu:Topic:Wi534712aufhzirt|Quickstatment bidez WDra hizkuntza nola gehitu]]
* EUWP orri batean Wikidatan oinarritutako [[Txantiloi:Wikidata_list|zerrendak osatzeko txantiloia]]
* [[d:Special:MergeItems|Automatic merge]] (erraz) eta [[d:Special:MergeItems|redirect issues merge]]
* [https://wikimedia.eus/2023/01/zortziko-txikia-diren-bertsoen-artikuluak-23-dira-gutxienez/ Euskarazko bertsoak, bertsoen egileak, hitzen egileak eta metrika zerrendatu]
* [https://wikidata-analytics.wmcloud.org/app/WikidataAnalytics Wikidata Analytics]
* [[d:Template:Graph:Map|Graph:Map txantiloia]]
* [[d:Wikidata:WikiProject_Maps|Wikiproject maps]]
* [[Lankide:Iñaki LL/SPARQL|Petscan eta SPARQL]]
=== EN Wikipedia ===
* [[:en:Wikipedia:Edit_requests#Making_requests|Semi-protection request guideline]]
* [[:en:Wikipedia:Administrators%27_noticeboard/Incidents|Incidents (ANI), general]]
* [[:en:Wikipedia:Disruptive editing|What is disruptive editing?]]
* [[:en:Wikipedia:Administrators' noticeboard/Edit warring|Edit warring incident (ANI)]]
=== Wikimediako orriak ===
* [https://dumps.wikimedia.org/ Wikimedia database dumps]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias List of wikipedias (Meta)]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias List of wikipedias by sampe of articles (Meta)]
* [https://etherpad.wikimedia.org/p/OpenRefine-links-for-Wikimedians OpenRefine links for Wikimedians (Etherpad)]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta:Internationalization_guidelines Orri bat itzulpenerako prestatu (Meta)]
* [https://toolhub.wikimedia.org/ Toolhub (Wikimediako tresnen zerrenda)], [https://toolhub.wikimedia.org/crawler-history?runs_page=1&urls_page=1&runs_id=10422 zerrendatuta]
* [https://humaniki.wmcloud.org/gender-by-language Humaniki Gender Gap]
* [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ The Wikipedia Library]
=== Beste euskal wikiproiektuak eta logoak ===
* [[:s:eu:Azala|Wikiteka]], [[:c:File:Wikisource-logo-EU.svg|logoa]]
* [[:b:eu:Azala|Wikiliburuak]], [[:c:File:Wikibooks-logo-eu-noslogan.svg|logoa]]
* [[:Berezi:Book|Liburua sortu Wikipedian]]
* [[Wikipedia:Liburuak|Sortutako liburuak bilatu EUWPn]]
* [[:b:eu:Azala|Wikiliburuak]], [[:c:File:Wikibooks-logo-eu-noslogan.svg|logoa]]
* [[Txikipedia:Azala|Txikipedia]], [[:c:File:Wikipedia-logo-v2-eu-txikipedia.svg|logoa]]
* [[:q:eu:Azala|Wikiesanak]], [[:c:File:Wikiquote-logo-en.svg|logoa]]
=== Estatistikak ===
* [https://pageviews.wmcloud.org/ Bisita estatistikak (WM proiektuak)]
* [https://xtools.wmflabs.org/ Edizio estatistikak (WM proiektuak)]
* [https://pageviews.wmcloud.org/?project=commons.wikimedia.org&platform=all-access&agent=user&redirects=0&range=latest-20&pages=Category:Vitoria-Gasteiz Commonsko orrien bisitak]
* [https://wikiindex.org/Wikimedia_Statistics WikiIndex Wikimediako esteka eta estatistika ia guztiak]
* [https://stats.wikimedia.org/#/all-projects Estatistikak proiektuka]
* [https://wikiscan.org/ Proiektu guztietako askotariko estatistikak (Wikiscan)]
=== Baliagarriak ===
* [https://www.youtube.com/watch?v=6pyVl3GdSuU How to Download Files with cURL on Command Line]
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/Telegram#Wikidata Wikimediako Telegram taldeak]
* [https://www.ehu.eus/ehg/cgi/bila?z= Hiztegi Batua Euskal Prosa (UPV-EHU)]
* [https://www.wikidata.org/wiki/User:Edoderoobot Python tresnak eta jarraibideak]
* [https://weekly.hatnote.com/archive/eu/20230616/weeklypedia_20230616.html WeeklyPedia]
* [http://www.muturzikin.com/carte.htm Muturzikin mapak eta euskal gaietako gifak]
* [https://maps-for-free.com/ Lizentziako askeko mapak][https://maps-for-free.com/html/about.html Creative Commons CC0]
=== Artikulu interesgarriak ===
* [https://www.lehir.net/how-we-imported-the-etymological-lexicon-of-modern-breton-from-wikisource-into-wikidata-lexicographical-data/ "How we imported the etymological lexion of modern breton" (Wikisource > Wikidata)]
=== Informazio iturrien webguneak ===
* [https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/ Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka]
* [https://prensahistorica.mcu.es/es/consulta/registro.do?id=10007105030 Prensa Histórica (Bibl Nacional de España)]
=== Euskararen arau eta jarraibideak ===
* [https://www.berria.eus/estiloliburua/gaikako-hiztegiak/ Berriaren estilo liburua]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/eu_def/adjuntos/letra_larriak.pdf Letra larriz idazteko arauak (Alfontso Mujikaren gida-liburua)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0191.pdf 191. Araua (Artelanen izenak. Historiaurreko eta Antzinaroko artelanen izenak)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/plazaberri/2017/ekaina/182._araua_Dinastien_izenak.pdf 182. Araua (Dinastien izenak)]
* [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/eu_def/adjuntos/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf EIMA estilo liburua (izen zerrendak)]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ebe&view=bilaketa&Itemid=0&task=bilaketa&lang=eu&id=508 Erdi Aroko eta Goi Erdi Aroko pertsona izenak]
* [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_euskaltzaindiarenarauak&view=frontpage&gaia=1&Itemid=546&lang=eu Euskaltzaindiko arau guztiak (pdf)]
* [https://uzei.eus/neoloteka/ Neoloteka - Neologismoen datutegia]
{{Wikipediako txantiloi aurkibidea}}
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
[[Kategoria:Wikipediako administratzaileak]]
[[en:user:Iñaki LL]]
tvg0nypaj8zrv1q530n0u5op585pkq6
Okil ertain
0
152756
9994273
9937688
2024-12-09T11:18:10Z
Xabier Armendaritz
448
/* Kontserbazioa */
9994273
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
| taxon = Dendrocopos medius
| image2 = Dendrocopos medius sound.ogg
| authority = [[Lineo|Linnaeus]], 1758
}}
[[Fitxategi:Dendrocopos medius MHNT.ZOO.2010.11.164.13.jpg|thumb|''Dendrocopos medius'']]
'''Okil ertaina''' (''Dendrocopos medius'') [[Okil|Picidae]] familiako [[hegazti]]a da, [[Europa]] eta hego-mendebaldeko [[Asia]]ko [[baso]]etan bizi dena<ref>{{en}} Gorman, Gerard ([[2004]]): ''Woodpeckers of Europe: A Study of the European Picidae''. Bruce Coleman. {{ISBN|1-872842-05-4}}</ref>.
Okil ertaina ez da familia berekoak diren [[okil beltz]]a (''Dryocopus martius'') edo [[okil berde]]a (''Picus viridis'') bezain ikusgarria. Ezta [[okil gibelnabar]]ra (''Dendrocopos leucotos'') bezain aipatua edo [[okil handi]]a (''Dendrocopos major'') bezain arrunta gure basoetan. Horrek guztiak egiten du espezie hau hain ezezagun. [[Haritz|Harizti]] helduei benetan lotua dagoen hegaztia da okil ertaina eta, beraz, baso hauek dauden bezain mugatua dago animalia hau ere gurean. Ostera, leku egokian bilatuz gero ez da ikusteko zaila.
== Ezaugarriak ==
Bere luzera 20–22 cm ingurukoa izan ohi da eta [[okil handi]]aren antzeko [[luma]]jea dauka. Goiko aldea nagusiki beltza eta orban obalatu zuriz zipriztindua dauka, hegoetan zerrenda zuriak ditu eta azpialdea zuri [[arrosa]]kara da. Okil ertainaren eta okil handiaren arteko desberdintasun nagusia, koloreari dagokionez, lehenak koroa gorria duela eta bibote beltzik ez edukitzea.
[[Okil handi]]a baino pixka bat txikiagoa den arren, lehen begiradan askoz txikiagoa dirudi [[moko (hegaztiak)|moko]] laburrago eta meheagoa eta buru borobilagoa dituelako.
Portaerari dagokionez, zuhaitz altuko basoak ditu gustuko, basoko garaiera handietan elikatzen baita. habia egiteko sasoian 5 cm inguruko zulo bat egiten du zuhaitz zahar eta handi baten enborrean edo adar lodi batean. Jadanik erdi hilik eta usteltzen ari diren zuhaitzak ditu gustuko. Lautik zazpi arrautza ingurura erruten ditu eta 11-14 egunez txitatzen ditu.
== Banaketa ==
Okil ertainak mendebaldeko [[azpiartiko]]an dago soilik, Europako eta [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] klima epel eta beroetan: [[Iberiar penintsula]]tik [[Errusia]] eta [[Kaukasia|Kaukaso]] aldera arte (Winkler et al, 1995; Del Hoyo et al, 2002). Beraz, Iberiar penintsula okil ertainaren banaketaren mendebaldeko muga da. Bertan iparraldeko mendialdean besterik ez dago: [[Galizia]], [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], [[Kantabria]], [[Leongo Erresuma|Leon]], [[Euskal Herria]] eta [[Lleidako probintzia|Lleidan]] (Onrubia et al, 2003; Romero et al, 2004).
=== Euskal Herrian ===
Euskal Herrian [[Izkiko natura parkea]]n oso ugaria da. Izan ere, gainontzean batez beste 0,12-0,64 bikote/Ha dentsitatea dagoen bitartea, Izkin 1,29 bik./Ha dentsitatea kalkulatu da (Purroy et al, 1984; Robles eta Olea, 2003; Fombellida et al, 2009; Aranbarri eta Rodriguez, 1996). Halaber, zenbait ikerlarik okil ertainaren presentzia baieztatzeko kantuen bidezko prozedura gomendatzen dute, apeua entzutean erraz hurbiltzen den espeziea baita berau (Pasinelli, 2003; Kosinski et al, 2004). Azken aldian [[Gasteizko mendiak (mendilerroa)|Gasteiz mendietan]] ere aurkitu dira hainbat ale habia egiten.<ref>{{es}} Azaitz Unanue Goikoetxea, Mikel Salvador Corres, Galder Auzmendi (2010). [http://www.vitoria-gasteiz.org/we001/was/we001Action.do?aplicacion=wb021&tabla=contenido&idioma=eu&uid=u_7f223b9d_1301b1b6470__7fec ''Estudio del pico mediano (Dendrocopos medius) en el entorno de los Montes de Vitoria, Municipio de Vitoria-Gasteiz. Año 2010.'']{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Okil ertainak ez du migratzen (Pasinelli, 2003). Halere, badirudi habia dagoen lekutik 4,8 km-ra arteko dispertsio mugimenduak egin ditzaketela, gazte-denboran batik bat (Ciudad et al, 2009). Urte guztian aurki daiteke animalia hau Euskal Herrian.
=== Habitata ===
Okil ertaina 700 m-tik behera dauden ingurunetan bizi da batez ere, baina Iberiar penintsulan 350 m-tik 1600 m-ra arte aurki daiteke (Pasinelli, 2003; Fombellida et al, 2009; Purroy et al, 1984). Edonola, basoetara hertsiki mugatuta dago, ''[[Quercus]]'' generoko espezieek osatutakoetara batik bat (Del Hoyo et al, 2002). Horrela, okil ertaina mendi inguruetako hostozabalen baso zaharretan topa genezake, intsolazio baxua dagoen basoetan betiere (Carrascal et al, 2006).
[[Ametz|Ameztietako]] (''Q. Pyrenaica'') bizilagun arrunta da espezie hau; hauetan zuhaitz hilak eta fruituak dauzkaten zuhaixken arteko oreka duten txokoak hobesten ditu (Dominguez eta Onrubia, 2004).
Okil ertainak habiak ''Quercus'' generoko zuhaitz helduetan zizelkatzen ditu (5 cm inguruko zuloak izaten dira), hauetan egon daitezkeen zati bigun nahiz gaixoetan (Robles et al, 2007a). Izkin egindako ikerketa batzuen arabera, espezie honek habia 33,7 cm-ko diametroa duten eta ''[[Polyporaceae]]'' familiako onddoak dauzkaten zuhaitzetan egiten du, lurretik batez beste 2,25 cm-tara (Maldonado et al, 2009; Aranbarri eta Rodriguez, 1997).
== Elikadura ==
Okil ertainak [[artropodo]]ak eta [[molusku]]ak jaten ditu gehien bat. Hauek adarretan nahiz zuhaitzaren azalaren azpian bilatzen ditu. Halaber, [[fruitu]]ez eta zuhaitz-izerdiaz ere elikatzen da (Pasinelli, 2003). Ordea, antza denez artropodoek osatzen dute espezie honen dietaren ardatz nagusia eta, beraz, landare jatorriko elikagaiak, adibidez, gehigarriak baino ez lirateke (Arambarri eta Rodriguez, 1997; Onrubia et al, 2004).
== Ugalketa eta ontogenia ==
Okil ertaina hegazti [[monogamia|monogamoa]] da ugalketa garaian, baina jarrera hau ez da urte osoan guztiz desagertzen (Pasinelli, 2003); bikoteak martxoan hasten dira osatzen eta uztaila arte ugaltzen dira (Onrubia et al, 2004; Robles et al, 2008). Hurrengo ugalketa garaian erlazioa indartzen dute berriro ere. Bikoteak osatzeko arrek lurraldea defendatzen dute, kantuen bitartez besteak beste (baina ez zuhaitzean joaz). Bada, arrak abendua arte entzun daitezke kantuan (Onrubia et al, 2004).
Gutxi gora behera 5 arrautza erruten dituzte eta 11-14 egunez inkubatzen dira. Txitek 21-23 egun igarotzen dituzte habian (Dominguez, 2010).
== Espezieen arteko elkarrekintzak ==
Lehen urteko okil ertainak [[gabirai]]en (''Accipiter nisus''), [[zapelatz arrunt|zapelatzen]] (''Buteo buteo''), [[miru beltz]]en (''Milvus migrans''), [[azeri]]en (''Vulpes vulpes'') eta [[lepahori]]/[[lepazuri]]en (''Martes'' sp.) ehizakinen artean aurkitu dira (Robles et al, 2007b).
== Kontserbazioa ==
Mundu osoa hartuta, espezieak kontserbazio arriskurik ez duela jotzen da (''Least Concern, LC'') eta Espainian ''[[espezie ia mehatxatu|ia mehatxatua]]'' kategorian dago (BirdLife, 2010; Onrubia et al, 2004). Espainiako Espezie Mehatxatuen Katalogoan ''interes bereziko'' espeziea da (439/1990 Errege Dekretua). [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n, ''kaltebera'' kategorian sailkatzen da (167/1996 Dekretua); eta [[Nafarroako Foru Erkidegoa]]n, galzoriko espezieen kategorian (563/1995). [[Frantzia]]n ere babestuta dago espeziea, 6/12/2001 Dekretuan jasota dagoenez.
Banaketa eremuaren hegoaldeko populazioek jasan dute atzerakadarik nabarmenena, baina nukleo garrantzitsuenek bere horretan jarraitzen dute (BirdLife, 2004a eta 2004b). Hala ere, espezie honentzat egokiak diren habitatak asko murriztu dira, eta horrek okil ertainentzat mehatxu nagusia suposatzen du (Onrubia et al, 2004).
Hori dela eta, [[habitat]]aren galera eta zatiketa ekiditea eta basoen ustiaketa tradizionalarekin jarraitzea ezinbestekoak dira espezie honek gure artean jarrai dezan (Onrubia et al, 2004; Camprodon et al, 2007; Robles et al, 2007a eta 2007b; Kosinski, 2006; Müller et al, 2009).
== Erreferentziak ==
{{euskalnatura}}
{{erreferentzia zerrenda}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Picidae]]
[[Kategoria:Euskal Herriko hegaztiak]]
[[Kategoria:Europako hegaztiak]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]]
np1dc1urmxfa4v239wnzvtsp5f8se1p
IUCNren Zerrenda Gorria
0
155638
9994154
8388017
2024-12-09T08:08:29Z
Druiz002
154206
9994154
wikitext
text/x-wiki
'''IUCNren Zerrenda Gorria''' ([[ingeles]]ez ''IUCN Red List'') [[1963]]an sortu eta animalia eta landare-[[espezie]] [[kontserbazio egoera|iraute egoera]] neurtzeko munduko zerrendarik sakon eta orokorrena da. Nagusia [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]k (IUCN) argitaratzen baduen ere, badaude zenbait herrialde eta erakundek sortutako eskualdeko zerrendak.
== Irizpideak eta egoerak ==
Erabilitako irizpideak zorrotzak dira oso eta espezieen galera murriztea dute helburua. Zerrendak bederatzi kategoriatan sailkatzen du espezie bakoitzaren iraute egoera:
[[Fitxategi:Status iucn3.1.svg|eskuinera|200x200px]]
* [[Espezieen iraungipen|Galdua]] (EX)
* [[Ingurune naturalean galdutako espezie|Ingurune naturalean galdua]] (EW)
* [[Galzori larriko espezie|Galzori larrian]] (CR)
* [[Galzoriko espezie|Galzorian]] (EN)
* [[Espezie kaltebera|Kaltebera]] (VU)
* [[Ia galzorian dagoen espezie|Ia galzorian]] (NT)
* [[Arrisku txikia duen espezie|Arrisku txikia]] (LC)
* Datu falta (DD)
* Ez aplikagarria (NA)
* Ebaluatu gabea (NE)
== Iraute egoeren artikulu zerrendak ==
=== Animaliak ===
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako animaliak]]
* [[Zerrenda:Galzori larriko animaliak]]
* [[Zerrenda:Galzoriko animaliak]]
* [[Zerrenda:Kordatu kalteberak]]
* [[Zerrenda:Artropodo kalteberak]]
* [[Zerrenda:Molusku kalteberak]]
* [[Zerrenda:Ugaztun mehatxatuak]]
* [[Zerrenda:Narrasti eta hegazti mehatxatuak]]
=== Landareak ===
* [[Zerrenda:Natura ingurunean galdutako landareak]]
* [[Zerrenda:Galzori larriko landareak]]
* [[Zerrenda:Galzoriko landareak]]
* [[Zerrenda:Pinofito kalteberak]]
* [[Zerrenda:Magnolido kalteberak]]
* [[Zerrenda:Liliopsido kalteberak]]
* [[Zerrenda:Eudikotiledoneo kalteberak]]
== Kanpo estekak ==
* [http://www.iucnredlist.org IUCNren Zerrenda Gorria] {{en}}
{{autoritate kontrola}}
{{Biologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
o2p89xa4vmvk5exuw4a3ziq3rdqhcf7
Kategoria:Espezie ia mehatxatuak
14
158071
9994298
9736903
2024-12-09T11:41:32Z
Xabier Armendaritz
448
9994298
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{Nagusia|Espezie ia mehatxatu}}
{{commonskat}}
{{kategoria aurkibidea}}
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
1immfsoeusqij1lttaios6e508r79pj
9994299
9994298
2024-12-09T11:43:12Z
Xabier Armendaritz
448
Xabier Armendaritz wikilariak «[[Kategoria:Ia galzorian dauden espezieak]]» orria «[[Kategoria:Espezie ia mehatxatuak]]» izenera aldatu du: Euskalterm: threatened species = espezie mehatxatu
9994298
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{Nagusia|Espezie ia mehatxatu}}
{{commonskat}}
{{kategoria aurkibidea}}
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
1immfsoeusqij1lttaios6e508r79pj
Arabiar Udaberria
0
159049
9993906
9814126
2024-12-08T19:21:26Z
Marklar2007
1545
9993906
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
{{gertakari infotaula}}
'''Arabiar Udaberria''' edo '''2010-2011ko Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako matxinadak''' aurrekaririk gabeko<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cfr.org/publication/23908/arab_worlds_unprecedented_protests.html |izenburua=The Arab World's 'Unprecedented' Protests - Council on Foreign Relations |argitaletxea=Cfr.org |data=2011-01-20 |sartze-data=2011-01-29}}</ref> [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] eta [[Iparraldeko Afrika]]ko hainbat herrialdeetan gertatutako herritarren altxamendu, matxinada, manifestazio eta protesta multzoa izan zen. [[2010]]eko [[abenduaren 18]]an hasi ziren, [[Tunisiar iraultza|Tunisian]], ondoren Mohamed Bouazizi inmolazioak jarraitu zuen — [[poliziaren gehiegikeria]] salatzeko bere buruaz beste egin zuena.<ref>[http://www.nytimes.com/2011/01/22/world/africa/22sidi.html?pagewanted=1&_r=1&src=twrhp Slap to a Man’s Pride Set Off Tumult in Tunisia]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110209104243/http://uk.reuters.com/article/2011/01/19/uk-tunisia-protests-bouazizi-idUKTRE70I7TV20110119 Peddler's martyrdom launched Tunisia's revolution]</ref> Tunisiako protesten arrakasta ikusirik, [[Aljeria]], [[Jordania]], [[Egipto]], [[Libia]], [[Maroko]], [[Bahrain|Bahrein]] eta [[Yemen]]en matxinadak antolatu ziren herrialde horietako [[gobernu]] ustel eta antidemokratikoen aurka.<ref>[http://www.nytimes.com/2011/01/28/world/middleeast/28yemen.html Thousands in Yemen Protest Against the Government]</ref><ref>[http://www.boston.com/bigpicture/2011/01/protest_spreads_in_the_middle.html Protest spreads in the Middle East - The Big Picture - Boston.com]</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.leparisien.fr/flash-actualite-monde/mauritanie-mecontent-du-regime-un-homme-s-immole-par-le-feu-a-nouakchott-17-01-2011-1231257.php |izenburua=Mauritanie: mécontent du régime, un homme s'immole par le feu à Nouakchott - Flash actualité - Monde - 17/01/2011 |argitaletxea=leParisien.fr |data=2011-01-17 |sartze-data=2011-01-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12260465 |izenburua=BBC News - Man dies after setting himself on fire in Saudi Arabia |argitaletxea=Bbc.co.uk |data=2011-01-23 |sartze-data=2011-01-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.presstv.ir/detail/160998.html |izenburua=PressTV - Sudan opposition leader arrested |argitaletxea=Presstv.ir |data=2011-01-19 |sartze-data=2011-01-29}}</ref>
Aipagarrienen artean [[Tunisia]]ko eta [[Egipto]]ko iraultzak, [[Libiako gerra zibila]], eta [[Siria]] eta [[Bahrain]]go herri altxamenduak. Matxinadetan erabili zen slogana ''"Jendeak erregimenen erorketa nahi du"'' ([[arabiera]]z الشعب يريد إسقاط النظام).<ref name = slogan>{{erreferentzia|egilea=Uriel Abulof|url= http://www.huffingtonpost.com/uriel-abulof/what-is-the-arab-third-es_b_832628.html|izenburua=What Is the Arab Third Estate?|argitaletxea=The Huffington Post|data=10 March 2011|sartze-data=1 May 2011}}</ref>
== Aurrekariak ==
[[Fitxategi:2010-2011_Middle_East_and_North_Africa_protests_with_zoom.svg|400px|thumb|ezkerrera|{{legend|#00112b|Gobernua kanporatua}} {{legend|#0055AA|Gobernuan aldaketa garrantzitsuak}} {{legend|#801000|Altxamendu armatua}}
{{legend|#d64400|Protesta handiak}} {{legend|#bb9900|Protesta txikiak}} {{legend|#008000|Subirantasunaren gaineko gatazka}} {{legend|#B9B9B9|Beste herrialde batzuk}}]]
Arabiar iraultza demokratiko hau [[XXI. mendea|XXI. mendeko]] lehen iraultza demokratiko eta laikoa kontsideratzen da. Protestak gizarte eraldaketa bat burutzeko sortu ziren, besteak beste ondorengoei aurre egiteko: epe luzeko langabezia, agintari ustel eta autoritarioak, giza eskubideen urraketak, etab. Lehenengo protestak [[Tunisia]]n izan ziren, gainera herrialdeko armadak ere protestetan parte hartu zuen. [[Ben Ali]] presidenteak alde egin behar izan zuen.
Lehenengo matxinada [[Tunisia]]n izan zenez, beste herrialde arabiarretan sortutako protestak ''Tunisia efektua''-ren ondorioz sortu zirela esaten zen. Tunisia efektua esamoldea [[domino-efektu|domino efektuaren]] sinonimo gisa erabili zen.
{{clear}}
== Protesten laburpena ==
{|class="wikitable sortable" style="font-size: 95%"
|-
! scope="col" width="12%" | Estatua
! scope="col" width="11%" | Hasiera
! scope="col" width="28%" | Protesta mota(k)
! scope="col" width="27%" | Ondorioak
! scope="col" width="5%" | Hildakoak
! scope="col" width="17%" | Emaitza
|-
|{{bandera|Tunisia}}
|2010-12-18
|[[Mohamed Bouazizi]]ren autoinmolazioa,<br />Estatu mailako protestak, gune publikoen okupazioa
|
* [[Zine El Abidine Ben Ali|Ben Ali]] presidentearen kanporatzea<ref>{{erreferentzia |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12187084 |izenburua=Tunisia President Ben Ali 'will not seek new term' |argitaletxea=BBC News |data=13 January 2011}}</ref> and Prime Minister [[Mohamed Ghannouchi|Ghannouchi]]
* Polizia Politikoaren deuseztapena<ref>{{erreferentzia |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12209621 |izenburua=Tunisia forms national unity government amid unrest |argitaletxea=BBC News |data=17 January 2011}}</ref> <br />
* Tunisian agintzen zuen [[Constitutional Democratic Rally|RCD]] alderdiaren deuseztapena eta aktiboen izozketa<ref>{{erreferentzia |izenburua=Tunisia dissolves Ben Ali party |egilea =[[Al-Jazeera English]] |url=http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/03/20113985941974579.html |newspaper= |data=9 March 2011 |sartze-data=9 March 2011}}</ref><br />
* Preso politikoen amnistia<br />
* Parlamenturako hauteskundeak 2011ko uztailaren 24ean<ref>[https://web.archive.org/web/20131102203954/http://www.focus-fen.net/index.php?id=n243650 Tunisia to elect constituent assembly on July 24, says president] FOCUS Information Agency, 3 March 2011</ref>
|223+<ref>{{erreferentzia |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12335692 |izenburua=Tunisia protests against Ben Ali left 200 dead, says UN |argitaletxea=BBC News |data=1 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia |url=http://www.ctv.ca/CTVNews/World/20110226/tunisia-protests-110226/ |izenburua=4 dead in Tunisia after renewed violence |argitaletxea=CTV News |data=27 February 2011}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#00112b;"|<span style="color:white;">Iraultza</span>
|-
|{{bandera|Aljeria}}
|2010-12-28
|Autoinmolazioak, protestak handiak, istiluak
|
* 19 urte iraun zuen larrialdi egoeraren deuseztapena<ref>{{erreferentzia|url=http://www.bloomberg.com/news/2011-02-24/algeria-s-state-of-emergency-is-officially-lifted.html|izenburua=Algeria's state of emergency is officially lifted
|argitaletxea=Bloomberg L.P.|data=24 February 2011|sartze-data=25 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/2011223686267301.html|izenburua=Algeria repeals emergency law - Middle East|argitaletxea=Al Jazeera English|urtea =|sartze-data=23 February 2011}}</ref>
|8<ref>[http://www.bloomberg.com/news/2011-01-25/egyptian-policeman-two-people-killed-in-cairo-protest-inspired-by-tunisia.html Obama Poised to Step Up Criticism of Mubarak If Crackdown Is Intensified - Bloomberg<!-- Bot generated title -->]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#d64400;"|<span style="color:white;">Protesta handiak</span>
|-
|{{bandera|Libano}}
|2011-01-12
|Protestak, poliziaren eta [[Saad Hariri]]ren aldekoen arteko istiluak||
|0<ref>[https://web.archive.org/web/20110129155714/http://www.haaretz.com/news/international/calm-returns-to-lebanon-after-days-of-protests-over-hezbollah-power-play-1.339314 Calm returns to Lebanon after days of protests over Hezbollah power play]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|{{bandera|Jordania}}
|2011-01-14
|Protesta handiak eta manifestaldiak, autoinmolazioa
|
* [[Abdullah II Jordaniakoa|Abdullah II.a]] erregeak [[Samir Rifai|Rifai]] lehen ministro eta bere kabinete osoa kaleratu zuen.<ref>{{erreferentzia |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/8296589/King-Abdullah-II-of-Jordan-sacks-government-amid-street-protests.html |izenburua=King Abdullah II of Jordan sacks government amid street protests |argitaletxea=The Telegraph |data=1 February 2011}}</ref>
|1<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/201121821116689870.html Jordan protest turns violent]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#00bff3;"|<span style="color:white;">Protestak eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Mauritania}}
|2011-01-17
|Autoinmolazioa, protestak<ref>{{erreferentzia|egilea =By Mohamed Yahya Abdel Wedoud, For CNN|url=http://www.cnn.com/2011/WORLD/africa/02/26/mauritania.protest/index.html?hpt=T2|izenburua='Facebook generation' continues Mauritania protests|argitaletxea=Cnn.com|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref>
|
|1<ref>[http://dekhnstan.wordpress.com/2011/01/23/mauritanias-bouazizi-died-today/ Mauritania's Bouazizi died today]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|{{bandera|Sudan}}
|2011-01-17
|Protesta txikiak
|
* [[Omar al-Bashir|Bashir]] presidenteak iragarri zuen ez zela hauteskundeetan gehiago aurkeztuko.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12521427 Sudan's Bashir will not stand in next election: party official], AFP, 21 February 2011.</ref>
|1<ref>[https://web.archive.org/web/20110209104317/http://uk.reuters.com/article/2011/01/31/uk-sudan-protests-idUKTRE70U21620110131 Sudanese student dies after protests-activists]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|{{bandera|Oman}}
|2011-01-17
|Protesta handiak
|
* [[Qaboos]] sultanak hainbat kontzetsio ekonomiko gauzatu zituen;<ref>{{erreferentzia|url=http://en.news.maktoob.com/20090000585688/Oman_ups_minimum_monthly_wages_to_520_for_nationals/Article.htm|izenburua=Oman ups minimum monthly wages to $520 for nationals, Oman Economy - Maktoob News|argitaletxea=En.news.maktoob.com|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://gulfnews.com/news/gulf/oman/sit-in-in-sohar-town-forces-hypermarkets-to-close-down-1.768284|izenburua=Sit-in in Sohar town forces hypermarkets to close down|argitaletxea=gulfnews|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticle08.asp?xfile=data/middleeast/2011/February/middleeast_February780.xml§ion=middleeast |izenburua=Oman takes measures to address public grievances |argitaletxea=Khaleejtimes.com |data=27 February 2011 |sartze-data=6 March 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|egilea =(AFP) – 1 day ago|url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5ie73NUpvWHkuIAFKwLnqmyl0paLw?docId=CNG.29a2ebdaf178435a5e82e857cf4725de.ac1|izenburua=AFP: Oman boosts student benefits|argitaletxea=Google.com|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref>
* Ministroen kaleratzea;<ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/201122620711831600.html|izenburua=Oman shuffles cabinet amid protests - Middle East|argitaletxea=Al Jazeera English|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref name="AJ-Oman-5Mar">{{erreferentzia |izenburua=Oman's ruler dismisses ministers |egilea =[[Al-Jazeera English]] |url=http://english.aljazeera.net/video/middleeast/2011/03/20113565533194678.html |newspaper= |data=5 March 2011 |sartze-data=5 March 2011}}</ref><br />
* Sultanak botere legegilea herrialde parlamentuarengan uzten du<ref>[http://www.voanews.com/english/news/middle-east/Omans-Sultan-Shifts-Lawmaking-Powers-Amid-Unrest--117895309.html Oman's Sultan Granting Lawmaking Powers to Councils | Middle East | English<!-- Bot generated title -->]</ref>
|2–6<ref name="google1">{{erreferentzia|last=Surk|first=Barbara|url=http://www.google.com/hostednews/canadianpress/article/ALeqM5gh9egWT30AUKwD6gzNoIxvkoqFMg?docId=6083540|izenburua=The Canadian Press: Police in Oman fire tear gas, rubber bullets at protesters seeking political reform; 1 killed|argitaletxea=Google.com|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref name="aljazeera1">{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/2011227112850852905.html|izenburua=Deaths in Oman protests - Middle East|argitaletxea=Al Jazeera English|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref name="autogenerated1">{{erreferentzia|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12590588|izenburua=Oman clashes: Two killed during protests in Gulf state|argitaletxea=BBC News |data=8 February 2011|sartze-data=27 February 2011}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#00bff3;"|<span style="color:white;">Protestak eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Yemen}}
|2011-01-18
|Estatu mailako protestak, istiluak
|
* [[General People's Congress (Yemen)|Agintean zegoen alderdiaren]] hainbat parlamentariek kargua utzi zuten;<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/201122314112793183.html Yemen MPs resign over violence], Al Jazeera, 23 February 2011.</ref> <br />
* Saleh presidenteak alde egingo zuela adostu zuen berarentzako inmunitatearen truke
|290+<ref>140+ killed in the protests [http://www.usatoday.com/news/world/2011-04-30-yemen-protests_n.htm?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+UsatodaycomWorld-TopStories+%28News+-+World+-+Top+Stories%29] and 150 killed in the ammo dump explosion [http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704471904576228560307960384.html]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#004a80;"|<span style="color:white;">Herri aAltxamendua eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Saudi Arabia}}
|2011-01-21
|Autoinmolazioa, manifestaldiak eta protesta txikiak [[Ekialdeko probintzia (Saudi Arabia)|Ekialdeko probintzian]]
|
* [[Abdullah Saudi Arabiakoa|Abdullah]] erregeak kontzesio ekonomikoak gauzatu zituen;<ref>{{erreferentzia|izenburua=Saudi King Boosts Spending, Returns to Country|newspaper=[[Voice of America]]|data=23 February 2011|url=http://www.voanews.com/english/news/middle-east/Saudi-King-Boosts-Spending-Returns-to-Country-116739074.html|sartze-data=23 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=King's order to benefit 180,000 temporary employees|newspaper=[[Arab News]]|data=28 February 2011|url=http://arabnews.com/saudiarabia/article289334.ece|sartze-data=28 February 2011}}</ref> <br />
* 2011ko irailaren 22rako udal hauteskundeak (gizonentzat bakarrik)
|2
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|{{bandera|Egipto}}
|2011-01-25
|Autoinmolazioak, estatu mailako protestak, gune publikoen okupazioa, polizia-etxea eta gobernuko bulegoen aurkako erasoak, istiluak kartzeletan
|
* [[Hosni Mubarak|Mubarak presidentearen]] eta [[Ahmed Shafik]] lehen ministroaren kaleratzea;<ref>{{erreferentzia|url=http://www.forexyard.com/en/news/Egypts-prime-minsiter-quits-new-govt-soon-army-2011-03-03T093300Z |izenburua=Egypt's prime minsiter quits, new govt soon-army |argitaletxea=Forexyard.com |data=|sartze-data=5 March 2011}}</ref><br />
* Indar Armatuetako Aginte Gorenak herrialdearen kontrola hartzen du;<ref>[https://web.archive.org/web/20110215082342/http://online.wsj.com/article/BT-CO-20110211-713327.html Egypt's Mubarak Steps Down; Military Takes Over], The Wall Street Journal, 11 February 2011.</ref><br />
* Konstituzioaren etendura, Parlamentuaren deuseztapena;<ref>{{erreferentzia|egilea =Reuters|url=http://www.haaretz.com/news/international/egypt-s-military-moves-to-dissolve-parliament-suspend-constitution-1.343140|izenburua=Egypt's military moves to dissolve parliament, suspend constitution|newspaper=Haaretz|data=29 November 2010|sartze-data=24 February 2011}}</ref><br />
* Inteligentzia Zerbitzu Nazionalaren desagerpena;<ref>{{erreferentzia |izenburua=Egyptian state security disbanded |egilea = |url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/03/20113151885983516.html |newspaper=[[Al Jazeera]] |data=15 Mar 2011 |sartze-data=15 March 2011}}</ref><br />
* [[Alderdi Demokratiko Nazionala (Eigpto)|NDP]] alderdiaren desagertzea eta aktiboen izozketa<ref>Egypt dissolves former ruling party http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/04/2011416125051889315.html</ref>
|846 <ref>{{erreferentzia|url=http://www.haaretz.com/news/international/government-fact-finding-mission-shows-846-killed-in-egypt-uprising-1.356885|izenburua=846 killed in Egypt uprising|data=20 April 2011|sartze-data=20 April 2011}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#00112b;"|<span style="color:white;">Iraultza</span>
|-
|{{bandera|Siria}}
|2011-01-26
|Autoinmolazioak, estatu mailako protestak, erasoak gobernuko eraikinetan
|
* Preso politikoen amnistia;<ref>{{erreferentzia|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12679902 |izenburua=Syrian activist Haitham al-Maleh freed under amnesty |argitaletxea=BBC News |data=|sartze-data=8 March 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.reuters.com/article/2011/03/08/us-syria-rights-idUSTRE7274LC20110308 |izenburua=Syria frees 80-year-old former judge in amnesty |argitaletxea=Reuters |data=|sartze-data=8 March 2011}}</ref> <br />
* Larrialdi Legearen amaiera;<br />
* Probintzietako gobernadoreen kaleratzea;<ref>{{erreferentzia|url=http://www1.albawaba.com/main-headlines/unrest-continues-syria |izenburua=Unrest continues in Syria |argitaletxea=Al Bawaba |data=23 March 2011 |sartze-data=24 March 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/04/20114711251531744.html |izenburua=Assad attempts to appease minority Kurds |argitaletxea=Al Jazeera |data=8 April 2011 |sartze-data=24 April 2011}}</ref><br />
* Ekintza militarrak [[Deraa]] hirian nagusiki;<ref>{{erreferentzia|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-13185185|izenburua=Syrian army 'attacks protest city of Deraa'|argitaletxea=bbc.co.uk|urtea =2011|sartze-data=25 April 2011}}</ref><br />
* Hainbat parlamentarien kargu-uztea;<ref>{{erreferentzia|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-13175677 |izenburua=Syria protests: Security forces shoot at mourners |argitaletxea=BBC News |data=|sartze-data=23 April 2011}}</ref><br />
* Gobernuaren kaleratzea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Syrian cabinet resigns amid unrest|egilea =|newspaper=|data=29 March 2011|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/03/201132975114399138.html}}</ref><br />
* Armadako soldaduen arteko liskarrak;<ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/04/2011428182333234775.html|izenburua=Syrian army units 'clash over crackdown'|argitaletxea=Al Jazeera|urtea =2011|sartze-data=28 April 2011}}</ref>
|783-808<ref>683 [http://www.yalibnan.com/2011/05/07/syrian-revolution-2011-death-toll-rose-to-683/]-708 [http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/05/20115715242900404.html] civilians and 100+ security forces killed,[http://www.cbc.ca/news/world/story/2011/05/07/syria-protests.html] total of 783-808 reported killed</ref>
!style="color:#ffffff;background:#004a80;"|<span style="color:white;">Herri altxamendua eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Djibuti}}
|2011-01-28
|Protesta txikia, gune publikoen okupazioa
|
* Oposizioko buruzagien atxiloketa<br />
* Nazioarteko ikuskatzaileen kanporatzea<ref>https://web.archive.org/web/20110523073902/http://www.timeslive.co.za/africa/article973245.ece/Djibouti-evicts-US-vote-group-ahead-of-election</ref>
|2<ref>[https://web.archive.org/web/20110305000301/http://harowo.com/2011/02/27/mass-arrests-stopped-further-djibouti-protests/ Mass arrests stopped further Djibouti protests]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|{{bandera|Maroko}}
|2011-01-30
|Autoinmolazioa,<ref name="independent.co.uk">http://www.independent.co.uk/news/world/africa/thousands-in-morocco-march-for-rights-2247511.html</ref> protestak,<ref name="abend1">{{erreferentzia|last=Abend|first=Lisa|url=http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2052901,00.html?xid=fbshare|izenburua=Protests in Morocco: Just Don't Call It a Revolution|argitaletxea=TIME|urtea =|sartze-data=23 February 2011}}</ref> erasoak eraikinetan<ref>[http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703498804576156180408970252.html Region's Protests Spread to Morocco], The Wall Street Journal, 20 February 2011.</ref>
|
* [[Mohammed VI.a Marokooa|Mohammed VI.a]] erregearen kontzesio politikoak burutu zituen;<ref>[https://web.archive.org/web/20110223070006/http://www.middle-east-online.com/english/?id=44526 Moroccan king to make reforms with constitutional body], Middle East Online, 22 February 2011;</ref>
* Maroko konstituzioa berritzeko erreferenduma;<br />
* Eskubide zibilen errespetua eta ustelkeriaren amaiera<ref name="independent.co.uk"/><ref>https://web.archive.org/web/20110430093415/http://news.yahoo.com/s/nm/20110425/wl_nm/us_morocco_protest</ref>
|7<ref>https://web.archive.org/web/20110223051229/http://eagainst.com/articles/yemen-death-toll-there-at-11-morocco-thousands-march-for-reform/</ref><ref>https://web.archive.org/web/20110713192251/http://lawyers-law.com/man-beaten-to-death-by-police-at-teachers-protest-in-rabat-morocco-march-26th-2011/</ref>
!style="color:#ffffff;background:#d64400;"|<span style="color:white;">Protesta handiak</span>
|-
|{{bandera|Irak}}
|2011-02-10
|Autinmolazioa; protesta handiak; istiluak; erasoak gobernuko eraikinetan<ref>[https://web.archive.org/web/20150924151319/http://www.reuters.com/article/2011/02/19/us-iraq-protests-idUSTRE71I31Z20110219 Iraqis protest in Kurdish region, capital], Reuters, 19 February 2011.</ref>
|
* [[Nouri al-Maliki|Maliki]] lehen ministroak iragarri zuen ez zela hauteskundeetara gehiago aurkeztuko;<ref>[http://www.msnbc.msn.com/id/41437551/ns/world_news-mideastn_africa/ Iraqi prime minister won't run for third term], msnbc.com, 5 February 2001.</ref><br />
* Hainbat probintzia-gobernadore eta alkateen kargu-uztea<ref>[https://web.archive.org/web/20110304144057/http://gulftoday.ae/portal/0633bc9e-f175-4ccb-9aa8-5d1bd1a0e316.aspx Governor of third Iraqi province quits over protests], The Gulf Today, 27 February 2011.</ref>
|29+<ref name="wpdayofrage">{{erreferentzia| url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/02/26/AR2011022601854.html | work=The Washington Post | izena=Stephanie | abizena=McCrummen | izenburua =Iraq 'Day of Rage' protests followed by detentions, beatings | data =26 February 2011}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#d64400;"|<span style="color:white;">Protesta handiak</span>
|-
|{{bandera|Bahrain}}
|2011-02-14
|Manifestaldi handiak, gune publikoen okupazioa
|
* [[Hamad ibn Isa Al Khalifa|Hamad]] erregeak kontzesio ekonomikoak burutu zituen;<ref>[https://web.archive.org/web/20110216022333/http://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFLDE71A24Z20110211 Bahrain's king gives out cash ahead of protests], Reuters, 11 February 2011.</ref><br />
* Preso politikoen amnistia;<ref>[https://archive.today/20120530223242/www.monstersandcritics.com/news/middleeast/news/article_1621209.php/Bahrain-s-king-to-free-political-prisoners-as-protests-continue Bahrain's king to free political prisoners as protests continue], Monsters and Critics, 22 February 2011.</ref><br />
* Ministroen kaleratzea;<ref>[https://web.archive.org/web/20110301061141/http://www.presstv.ir/detail/167162.html Bahrain sacks ministers amid protests], Press TV, 26 February 2011.</ref><br />
* [[Golkoko Arabiar Estatuentzako Lankidetza Kontseliua|GCC]] erakundearen esku-hartzea Bahrango Gobernuaren eskakizunez
|36 <ref>31 protestors killed,[https://web.archive.org/web/20110418210101/http://www.adnkronos.com/IGN/Aki/English/Security/Bahrain-Thirty-one-protesters-killed-600-arrested-since-February-group-says_311903716211.html] four policemen killed,[http://www.habibtoumi.com/2011/03/29/bahrain-interior-minister-says-24-were-killed-in-unrest/][http://www.france24.com/en/20110417-seven-bahrainis-trial-over-police-deaths] 1 Saudi soldier killed,[http://www.huffingtonpost.com/2011/03/15/bahrain-state-of-emergency-saudi-soldier-killed_n_835832.html] total of 36 people reported killed</ref>
!style="color:#ffffff;background:#004a80;"|<span style="color:white;">Herri altxamendua eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Iran}}
|2011-02-14
|Protesta handiak
|
|18<ref name=guardian0214>{{erreferentzia |izenburua=Iran protests see reinvigorated activists take to the streets in thousands|url=http://www.guardian.co.uk/world/2011/feb/14/iran-protests-reinvigorated-activists|newspaper=The Guardian |data=14 February 2011|sartze-data=14 February 2011}}</ref><ref name="Wall Street">{{erreferentzia |izenburua=Iran's Forces Battle Protests Nationwide |egilea =Farnaz Fassihi |url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703498804576156041487406056.html |newspaper=[[Wall Street Journal]] |data=21 February 2011 |sartze-data=21 February 2011}}</ref><ref name="RFERL1">{{erreferentzia |izenburua=Iranian Students Say The Number Of Arrests Show Regime Is Nervous |egilea =Farangis Najibullah |url=http://www.rferl.org/content/iran_student_killed/2317385.html |newspaper=[[Radio Free Europe/Radio Liberty]] |data=22 February 2011 |sartze-data=22 February 2011}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#d64400;"|<span style="color:white;">Protesta handiak</span>
|-
|{{bandera|Libia}}
|2011-02-17
|Estatu mailako protestak, borroka armatua, hirien okupazioa, [[libiako gerra zibila|gerra zibila]]
|
* Oposizioko indarrek hainbat hiri okupatu zituzten<ref>{{erreferentzia |url=http://www.haaretz.com/news/international/witnesses-libya-army-says-benghazi-liberated-from-pro-ghadafi-forces-1.344666 |izenburua=Witnesses: Libya army says Benghazi 'liberated' from pro-Ghadafi forces |argitaletxea=Haaretz |data=20 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia |url=http://www.latimes.com/news/politics/la-fg-0224-libya-mideast-protests-20110224,0,2154651,full.story |izenburua=Libyan opposition reportedly seizes city of Misurata |argitaletxea=Los Angeles Times |data=23 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia |url=http://www.latimes.com/news/politics/la-fg-0224-libya-mideast-protests-20110224,0,431198.story |izenburua=Libyan opposition reportedly seizes key western city |argitaletxea=Los Angeles Times |data=23 February 2011}}</ref>
* [[Trantsiziozko Kontseilu Nazionala]]ren eraketa<ref>{{erreferentzia |url=http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=70409 |izenburua=Libya opposition forms council, reject Gaddafi talks |argitaletxea=World Bulletin |data=27 February 2011}}</ref><ref>{{erreferentzia |izenburua=Ferocious battles in Libya as national council meets for first time |egilea = |url=http://www.news.com.au/breaking-news/ferocious-battles-in-libya-as-national-council-meets-for-first-time/story-e6frfku0-1226016536676 |newspaper= |data=6 March 2011 |sartze-data=6 March 2011}}</ref><br />
* [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseiluko 197 ebazpena|Nazio Batuak]] [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]], [[Jordania]], [[Qatar]], [[Suedia]], eta [[Arabiar Emirerri Batuak]]-en [[2011ko Libiako esku-hartze militarra|esku-hartze militarra]]<ref name=bbc_libya_intervention>{{erreferentzia|izenburua=Libya: Coalition launches attacks|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12796972|argitaletxea=BBC News|sartze-data=19 March 2011}}</ref>
|10,000<ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/04/2011419114217768868.html|argitaletxea=Al Jazeera English|data=19 April 2011|sartze-data=25 April 2011|izenburua=Libya death toll 'reaches 10,000'}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#801000;"|<span style="color:white;">Martxan dagoen gatazka armatua</span>
|-
|{{bandera|Kuwait}}
|2011-02-18
|Protestak, liskarrak beduinoen eta poliziaren artean
|
* Gobernuaren dimisioa <ref>{{erreferentzia|data=31 March 2011|url=http://articles.cnn.com/2011-03-31/world/kuwait.government_1_cabinet-minister-security-forces-kuwait-news-agency?_s=PM:WORLD|izenburua=Kuwait ministers resign, news agency says|argitaletxea=CNN}}</ref>
|0<ref>{{erreferentzia|url=http://www.msnbc.msn.com/id/41676934/ns/world_news-mideast/n_africa|izenburua=30 wounded in Kuwait protests on Friday|argitaletxea=MSN}}</ref>
!style="color:#ffffff;background:#00bff3;"|<span style="color:white;">Protestak eta gobernu-aldaketa</span>
|-
|{{bandera|Mendebaldeko Sahara}}
|2011|02|20}}
|Protesta txikiak<ref name="WS3">{{erreferentzia|url=http://www.english.rfi.fr/node/78044|izenburua=Protests in Western Sahara against Moroccan violence | RFI|argitaletxea=|urtea =|sartze-data=27 February 2011}}</ref><ref name="WS4">{{erreferentzia|url=http://www.europapress.es/nacional/noticia-jimenez-saluda-manifestaciones-marruecos-sido-pacificas-20110220222648.html|izenburua=Jiménez saluda que las manifestaciones en Marruecos han sido "pacíficas"|work=Europapress.es|data=20 February 2011}}</ref><ref>[http://www.afrol.com/articles/37529 Peaceful Western Sahara anti-government protests] Afrol News, 5 March 2011</ref>
|
|1<ref>[http://allafrica.com/stories/201010290106.html Donald Payne Expresses Concern over Killing of 14 -year-old Boy in Western Sahara by Moroccan Soldiers]</ref>
!style="color:#ffffff;background:#eac27c;"|<span style="color:white;">Protestak</span>
|-
|- class="sortbottom"
|colspan=4; style="text-align:right;"|'''''Hildakoak guztira:'''''
|'''12,000'''
|
|}
== Gatazka nagusiak ==
=== {{bandera|Tunisia}} ===
[[Fitxategi:Caravane de la libération 4.jpg|thumb|200px|Tunisiako matxinadaren argazkia]]
{{nagusia|Tunisiar iraultza}}
[[Tunisiar iraultza|Tunisiar matxinada]] edo '''Jasminen Iraultza''' [[2010]] urteko abenduan [[Tunisia]]ko [[Sidi Bouzid]] hirian abiarazitako matxinada da, [[langabezia]] masiboaren, [[inflazio|prezioen igoeraren]] eta oro har egoera sozioekonomiko larriaren aurka protestatzeko. Matxinadaren ondorioz, 2011ko urtarrilaren 14ean, hamarka hildako izan ondoren, Tunisiako presidenteak, agintean 23 urtez izan ondoren, bere familiarekin Tunisiatik ihes egin eta [[Saudi Arabia]] hartu zuen babesa.
Matxinada [[Mohamed Bouazizi]] gazteak bere buruaru su eman zionean piztu zen, [[poliziaren gehiegikeria|poliziak]] bizimodua ateratzeko erabiltzen zuen gurditxoko barazki eta fruituak saltzeko baimena ez izateagatik irauli zutenean. Gaztea urtarrilaren 4ean hil zen jasandako erreduren ondorioz. Ondorengo egunetan, protesta zabalak izan ziren azken Tunisiako gobernuaren aurka, poliziak gogor erreprimitutakoak. Protestetan, beste pertsona batzuek bere buruaz beste egin zuten eta poliziak hainbat pertsona hil zituen tiroz. Poliziak disidenteen atxiloketa masiboak ere burutu zituen. Horren aurka [[Anonymous]] ekimenak Tunisiako gobernuko webguneak blokeatu zituen 2011ko urtarrilaren hasieran. Protestak [[Aljeria]]ra zabaldu ziren, egoera sozioekonomikoaren aurka protestatzeko, non gazte eta poliziaren arteko istilu larriak izan ziren. Beste arabiar herrialde zenbaitetan ere, hainbat pertsonak bere buruaz beste egin zuten, [[Mohamed Bouazizi]] gaztearen ereduari jarraiki, bertako errejimen politiko eta egoera sozioekonomikoaren aurka protestatuz.
=== {{bandera|Egipto}} ===
{{nagusia|2011ko Egiptoko Iraultza}}
[[Fitxategi:Al_jazeera_2011_egypt_protests.ogv|thumb|350px|Egiptoko matxinadaren bideoa, [[Al Jazeera]]ren ingelerazko albistegian]]
[[2011]]ko [[urtarrilaren 16]]an [[Egipto]]ko [[CASE 30]] [[burtsa (merkatua)|burtsako]] indizeak ez-egonkortasun handia izan zuen<ref>[http://www.bloomberg.com/news/2011-01-16/egypt-stocks-drop-most-in-six-weeks-as-tunisia-s-leader-ben-ali-overthrown.html Egypt Stocks Drop Most in Six Weeks on Concern Tunisia Unrest May Spread]</ref>. [[Tunisia]]n gertaturikoa hedatuko zenaren beldurrez. [[Abdou Abdel-Moneim Jaafara]], jatetxe bateko jabeak, bere buruz beste egin zuen [[bonzo]] eran. [[Urtarrilaren 18]]an beste bi inmolazio egon ziren, lehena [[Kairo]]ko abokatu batena eta bigarrena [[Alexandria]]ko 25 urteko langabe batena<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12214090 Egyptian man dies after setting himself alight]</ref>.
Egiptoar askok euren [[Facebook]] orrialdetan [[urtarrilaren 25]]an, ''Poliziaren Egun Nazionala'' "torturaren, pobreziaren, ustelkeriaren eta langabeziaren aurkako iraultzaren eguna" izateko deialdia egin zuten<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12204999 Man sets himself on fire in Cairo protest]</ref>.
2011an Egipton hauteskunde presidentzialak egon behar dira eta litekeena da [[Mohamed ElBaradei]] aurkeztea. Bere esanetan Tunisiaren estiloko leherketa bat egon zitekeen bere herrialdean.<ref>[http://www.theage.com.au/world/warning-egypt-could-follow-tunisia-20110119-19wly.html Warning Egypt could follow Tunisia]</ref>
[[Urtarrilaren 28]]ko gauerdian [[Internet]]en aurretik gutxitan gertatu den ekintza batean, [[Egipto]]ko gobernuak ia zerbitzu guztietarako sarrera eten zuen.<ref>[https://web.archive.org/web/20110201013244/http://pomed.org/blog/2011/01/egypt-ap-confirms-government-has-disrupted-internet-service.html/ Egypt: AP Confirms Government has Disrupted Internet Service]</ref> Egun horretan bertan 30 urtetan lehen aldiz Mubarakek lehendakari-ordea izendatu zuen. [[Otsailaren 2]]an Mubaraken aldeko aktibistek gamelu eta zaldien gainean protesten aurka oldartu ziren, [[Molotov koktel]]ak jaurtikiz.
[[Otsailaren 11]]an Mubarakek boterea [[Omar Suleiman]]en esku utzi zuen, baina protestek jarraitu zuten Suleimanek Mubarakek boterea uzten zuela esan arte. Azkenean, [[Hosni Mubarak]] boterea utzi behar izan zuen.
=== {{bandera|Libia}} ===
{{sakontzeko|Libiako gerra zibila|2011ko Libiako esku-hartze militarra}}
[[2011]]ko [[urtarrilaren 13]]tik [[urtarrilaren 16]]ra jendearen ezinegonagatik ere [[Derna|Darnah]], [[Bengazi|Benghazi]] eta [[Beni Walid]] bezalako hirietan altxamenduak egon ziren. Korrupzioa izan zen aldarrikapen nagusia. Gobernuak eraikitzen ari zen hainbat etxetan sartu ziren.<ref>[http://www.almasryalyoum.com/en/news/libyans-protest-over-delayed-subsidized-housing-units Libyans protest over delayed subsidized housing units]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110719061055/http://www.mesop.de/2011/01/16/libya-protest-over-housing-enters-its-third-day/ Libya protest over housing enters its third day]</ref>. [[Urtarrilaren 27]]an Gobernuak matxinadei erantzuteko adierazi zuen $24.000 milioiko inbertsioa egingo zuela etxebizitzen eraikuntzan.<ref>[http://www.worldbulletin.net/news_detail.php?id=69087 Libya sets up $24 bln housing fund amid Arab protests]</ref>
Urtarrilaren bukaeran [[Jamal al-Hajji]] idazle eta politikariak ''Libian askatasun handiagoa eskuratzeko manifestaldiak deitu zituen'' Internet bitartez.<ref>[https://web.archive.org/web/20110209230029/http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/libyan-writer-detained-following-protest-call-2011-02-08 Libyan writer detained following protest call]</ref> [[Otsailaren 1]]ean atxilotua izan zen eta [[otsailaren 3]]an bere kotxearekin pertsona bat harrapatu izana leporatu zioten. [[Amnistia Internazionala|Amnesty International]] erakundearen arabera bere deialdia egiteagatik atxilotua izan zen.<ref>http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/02/201121755057219793.html</ref>
[[Otsailaren 15]]eko azken ordutan 500 edo 600 pertsona inguru manifestatu ziren [[Bengazi|Benghazi]], eta poliziarekin istiluak egon ziren, 14 zauritu eraginez, horietako 10 poliziak.<ref>[https://web.archive.org/web/20110218235339/http://ara.reuters.com/article/topNews/idARACAE71F06020110216 تفجر اشتباكات في مدينة بنغازي الليبية وأنباء عن اصابة 14]</ref> [[Otsailaren 17]]an ''Haserrearen Eguna'' deitu zuten [[Muammar al Kadafi]]ren oposizioan zeuden talde guztiek. Hurrengo egunean oposizioak herrialdeko hainbat eremu hartu zituen. [[Otsailaren 19]]an biolentziak gora egin zuen eta [[Bengazi]]ko hiritarrek [[Al Jazeera]]ri adierazio ziotenez 200 bat hildako egon ziren. [[Human Rights Watch]]en arabera 104 izan ziren hildakoak.
[[Otsailaren 20]]an [[Saif al Islam]], Kadafiren semeak, gatazkak horrela jarraitzekotan [[Gerra zibil]]a piztu zitekeela esan zuen. Bere esanetan "lege berriak" egingo zituzten, "eta konstituzio berri batez hitz egiteko nazio eztabaida" sustatuko. "Bihar bertan has daiteke eztabaida, betiere ados baldin bagaude".<ref name="Berria0221">[https://web.archive.org/web/20130601193700/http://www.berria.info/albisteak/47962/libiako_gobernua_hasi_da_erortzen_justizia_ministroak_dimisioa_emanda.htm Libiako Gobernua hasi da erortzen, Justizia ministroak dimisioa emanda]</ref> HRWren arabera dagoeneko 233 ziren hildakoak herrialde osoan.<ref name="Berria0221" />
Kadafiren kontrakoek herrialdearen boterea lortzen saiatu ziren, baina [[Muammar al Kadafi]]k bonbardaketa eta ekintza militarrekin erantzun zuen. [[Otsailaren 26]]ean [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua]]k Kadafiren eta haren familiaren pasaporteak eta aktiboak blokeatu zituen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.icc-cpi.int/NR/rdonlyres/2B57BBA2-07D9-4C35-B45E-EED275080E87/0/N1124558.pdf|izenburua=Resolution 1970 (2011) — Adopted by the Security Council at its 6491st meeting, on 26 February 2011 |argitaletxea=Nazio Batuak|sartze-data=2011-03-07|hizkuntza=en}}</ref> Halaber, Kadafi [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Gortera]] eramateko aipamena egin zen berak burutako gizateriaren aurkako krimen eta [[genozidio]]arengatik. 3.000-7.000 hildako egon zirela estimatu zen. Libia eta [[Tunisia]]ren arteko muga indartu behar izan zuten jendeak ihes egin nahi zuelako. Libiatik. Halaber, itsas sergurtasuna handitu zen [[Italia]] eta [[Malta]]ra lehen errefuxiatuek ihes egin baitzuten.
=== {{bandera|Siria}} ===
{{sakontzeko|Siriako Gerra Zibila}}
[[2011]]ko [[urtarrilaren 26]]an [[Al-Hasakah]]ko Hasan Ali Akleh bere buruaren gainean gasolina bota zuen eta bere burua erre zuen [[Mohamed Bouazizi]]k egin bezala. Ikusi zutenen arabera protesta [[Siriako gobernua]]ren aurkakoa zen.<ref>[https://web.archive.org/web/20110130220315/http://www.free-syria.com/loadarticle.php?articleid=37797 Information on the death of a young man who burned himself in Al Hasakah]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150510201332/http://www.metransparent.com/spip.php?orrialdea =article&id_article=12661&lang=ar Syrian suicider is "Hasan Ali Akleh". Damascus has banned a demonstration in support of Egypt]</ref> [[Urtarrilaren 29]]an [[Al Arabiya]] telebistaren arabera [[Internet]]erako sarbidea itxi zuten, baina hau ukatu zuten gobernuko ordezkariek.<ref>[http://www.dp-news.com/pages/detail.aspx?l=2&articleId=72236 Internet is Available across Syria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. [[Facebook]] eta [[Twitter]] bezalako medioetan hainbat siriarrek "Haserrearen Eguna" deitu zuten [[otsailaren 5]]erako. [[Urtarrilaren 28]]an manifestaldia egin zen [[Ar-Raqqa]]hn, bi soldadu [[kurdu]]ren heriotza salatzeko.<ref>[https://web.archive.org/web/20110201121414/http://www.free-syria.com/loadarticle.php?articleid=37803 Demonstration in Ar-Raqqa, Syria]</ref>
== Gatazka txikiagoak ==
=== {{bandera|Aljeria}} ===
[[Fitxategi:110109 Algeria slashes food prices amid riots 002.jpg|thumb|ezkerrera|150px|Aljerren egindako manifestaldiaren argazkia]]
[[2010]]eko [[abenduaren 29]]an poliziarekin talkak egon ziren [[Aljer]]ren, [[Aljeria]]ko hiriburuan. Arrazoi nagusia etxebizitza eskasia zen. 53 pertsona zauritu eta 29 atxiotu egon ziren. Guztira hiru manifestari hil ziren, 800 zauritu egon dira eta 1.100 atxilotu.
[[Urtarrilaren 12]]tik [[urtarrilaren 19|19ra]] [[inmolazio]] saiakerak egon ziren herrialdean zehar. Lehenengoa [[Mohamen Aouichia]] izan zen, bere buruari sua eman ziona [[Bordj Menaiel]]en bere familia-etxearen egoeragatik. 13an Mohsen Bouterfifek bere buruari su eman zion [[Boukhadra]]ko alkatearekin zuen bileran. Aste horretan beste 10 inmolazio saiakera egon ziren.
[[Urtarrilaren 22]]an [[RCD]] alderdiak 300 pertsona bildu zituen demokraziaren aldeko manifestazio batean. Aljerian manifestaldiak egitea debekatuta dago [[1992]]ko [[salbuespen egoera|larrialdi egoera]] ondotik. 42 zauritu egon ziren.
[[Urtarrilaren 29]]an gutxienez 10.000 pertsonek manifestaldia ezin zuten ipar-ekialdeko [[Bejaia]] hirian. Ondoren, [[otsailaren 3]]an Abdelaziz Bouteflika presidenteak, 19 urteko iraupeneko [[salbuespen egoera|larrialdi egoera]] deuseztatu zuen.<ref>{{erreferentzia|url=http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/02/20112315364175524.html|izenburua=Algeria to lift emergency powers|hizkuntza=en}}</ref>
=== {{bandera|Bahrain}} ===
{{nagusia|2011ko Bahraingo protestaldia}}
[[Bahrain]]en protesta handiak egon ziren [[otsailaren 14]]tik aurrera. Gutxienez 6 pertsona hil ziren. Protestek askatasun politiko handiagoa eta [[giza eskubideak|giza eskubideen]] errespetua eskatzen zuten. [[Xiismo|Xiitar]] eta [[sunismo|sunitarren]] arteko talkak ere egon ziren.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/2011214925802473.html Bahrain activists in 'Day of Rage']</ref> Otsailaren 28an, herrialdeko bost biztanleetatik bat [[Manama]]ko manifestaldira joan ziren.
=== {{bandera|Iran}} ===
[[Irango Iraultza]]ren 32. urtemugan protestaldiak iragarri zituzten [[Iran]]en, [[Mugimendu Berdea]] jarraiki eta [[Egipto]] eta [[Tunisia]]ko altxamenduetan oinarriturik. [[Iraultza Islamiarraren Zaindarien Armada]]k esan zuen protesta horiek modu bortitzean etengo zituztela.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/2011212162526150718.html Iran opposition 'planning protests' - Middle East]</ref> Oposizioko hainbat aktibista eta euren laguntzaileak atxilotu zituzten protesten aurreko egunetan.
2009an egin zuten bezala Mugimendu Berdean ''[[Takbir|Allahu Akbar]]'' eta ''Diktadoreari heriotza'' abestu zuten goizean goizetik. ''Mubarak, Ben Ali, orain Seyed Ali (Khamenei)'' ere oihukatzen zuten. [[Teheran]]en talkak egon ziren polizia eta manifestarien artean. 10.000 poliziek zaindu zuten [[Azadi Enparantza]], bertan bukatzekoak baiziren martxa gutztiak. Gasa erabili zuten manfiestariak atzera botatzeko. [[Isfahan]]en ere borrokak egon ziren.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/02/201121412571299951.html Clashes reported in Iran protests]</ref> Teheranen 300.000 protestari baino gehiago egongo zirela esan zuten hainbat komunikabidek.<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2011/02/iran-live-blog-25-bahman-14-february.html Tehran Bureau: Iran Live Blog: 25 Bahman]</ref>
=== {{bandera|Irak}} ===
Beste herrialdetako egoera kutsatu zitekeenaren beldurrez [[Irak]]eko Lehen Ministro [[Nouri al-Maliki]]k berriro ere [[2014]]an aurkeztuko ez zela esan zuen.<ref>[=http://apnews.myway.com//article/20110205/D9L6OJH80.html Eye on unrest, Iraq PM says he won't seek 3rd term]</ref> Hala ere ehunka manifestari atera ziren kalera Irakeko hiri nagusietan otsailaren 12an, batez ere [[Bagdad]] eta [[Karbala|Kerbalan]]. Segurtasun gehiago eta ustelkeria kasuen ikerketa eskatzen zuten. Zerbitzu publikoen egoera hobetzea ere eskatu zuten.<ref>[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/02/12/AR2011021202100.html Egyptian revolution sparks protest movement in democratic Iraq]</ref><ref>[http://www.rferl.org/content/iraq_protests/2305822.html Protesters In Iraqi Cities Demand Better Social Services, Corruption Probes]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110222040941/http://www.alsumaria.tv/en/Iraq-News/1-60223-Iraqis-anger-spelled-out-in-street-protests.html Iraqis anger spelled out in street protests]</ref> Honi erantzunez Irakeko gobernuak [[argindar|elektrizitatearen]] kostean lagunduko zutela esan zuen.<ref>[https://web.archive.org/web/20121023021914/http://af.reuters.com/article/energyOilNews/idAFRAS22447520110212 Iraq subsidises power after protests over services]</ref> [[Israel]]go ''[[Haaretz]]'' egunkariak esan zuenez 31 urteko gizon batek bere burua erre zuen [[Mosul]]en. Bagdadeko [[Zona Berdea]]n ere [[otsailaren 25]]ean manifestaldiak egongo zirela esan zuten.<ref>[https://web.archive.org/web/20110215000114/http://www.haaretz.com/news/international/iraq-man-dies-of-self-immolation-to-protest-rising-unemployment-1.343162 Iraq man dies of self-immolation to protest rising unemployment]</ref>
[[Otsailaren 16]]an 2.000 pertsonek [[Kut]] hiriko probintzia kontseilua okupatu zuten. Ura eta elektrizitatea ez zegoela eta, gobernariaren dimisioa eskatu zuten. 3 pertsona hil ziren eta 30 zauritu egon ziren.
=== {{bandera|Jordania}} ===
[[2011]]ko [[urtarrilaren 14]]a [[Jordania]]ko hiriburua den [[Amman]]en, [[Maan]], [[Karak]], [[Salt (Jordania)|Salt]] eta [[Irbid]]en manifestazioak egon ziren. Protesten deialdiak sindikalista eta alderdi [[ezker politiko|ezkertiarrek]] deitu zituzten eta [[Ostiraleko errezoa]]ren ostean etorri ziren. [[Samir Rifai]] Lehen Ministroak gelditzeko eskatu zuen. Gobernuaren aurkako leloak egin ziren eta Rifai ''koldar'' deitu zuten. Jordanian [[ogi]]a falta dela aldarrikatzen zuten, tasa altuak eta [[petrolio]]aren prezioaren etengabeko gorakada leloetan sartzen zuten bitartean<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/01/20111141219337111.html Jordanians march against inflation – Middle East]</ref>. [[Anaia Musulmanak]] eta beste 14 sindikatuk eserialdia deitu zuten parlamentuaren atean.<ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2011/jan/15/jordanians-protest-over-food-prices Jordanians protest against soaring food prices]</ref>
Jordaniar gobernuak berehala jaitsi zituen erregaien prezioa.<ref>[http://english.aljazeera.net/indepth/opinion/2011/01/2011115135046129936.html To the tyrants of the Arab world...]</ref>
[[2011]]ko [[urtarrilaren 21]]ean 5.000 pertsonek parte hartu zuten [[Amman]]en protesta handi batean.<ref>[https://web.archive.org/web/20110715175605/http://af.reuters.com/article/worldNews/idAFTRE70K4NN20110121 Thousands of Jordanians protest economic conditions]</ref>
Ondoren, [[otsailaren 1]]ean Abdullah erregeak gobernua deuseztatu zuen eta Marouf al-Bakhit jeneralari gobernu berria eratzea eskatu zion.<ref>{{erreferentzia|abizena=Derhally |izena=Massoud A |url=http://www.bloomberg.com/news/2011-02-01/jordan-s-prime-minister-rifai-resigns-king-asks-bakhit-to-form-government.html |izenburua=Jordan's King Abdullah Replaces Prime Minister |argitaletxea=Bloomberg.com |hizkuntza=en |sartze-data=2011-02-01}}</ref>
=== {{bandera|Maroko}} ===
Egipto eta Tunisiako protestaldietan oinarriturik gutxienez lau marokoarrek euren burua erre zuten [[2011]]ko [[urtarrilaren 30]]ean [[Tanger]]ren.<ref>[http://www.adelaidenow.com.au/news/opinion/world-waits-for-the-cost-of-democracy/story-e6freabc-1225998405654 World waits for the cost of democracy]</ref> Marokoko gobernuak eta erret-familiak beldurra zuen protestak handiago egingo ote ziren, baina hala ere [[Facebook]] sare sozialetik deituriko manifestaldi baterako baimena eman zuten. [[Otsailaren 20]]an gobernauren aurkako manifestialdia deitu zuten hainbat gaztek.<ref>[https://web.archive.org/web/20151014190805/http://www.reuters.com/article/2011/02/03/idINIndia-54646220110203 Morocco government plays down call for protests]</ref><ref>[http://wsws.org/articles/2011/feb2011/moro-f03.shtml Moroccan government fears outbreak of mass protests]</ref> Egun horretan Maroko iparraldean bost lagun hil ziren, erreta. [[Al-Hoceima|Alhucemasen]] izan zen gertaera, hainbat lagunek erregimenaren kontrako protestetan banku bati su eman ostean, [[Taib Cherkaui]] Marokoko Gobernuko Barne ministroak esan zuenez. Cherkauiren arabera, mobilizazioetan 128 pertsona zauritu ziren, eta 120 lagun atxilotu zituen Poliziak.<ref name="Berria0221" />
=== {{bandera|Oman}} ===
[[Persiar golkoa|Persiar Golkoko]] [[Oman]] herrialde arabiarrean 200 pertsonako protestak soldaten igoera eta bizitzaren kostuen jaitsiera eskatu zuten [[urtarrilaren 17]]an. Protesta hau berria zen kazetari gehienentzat, nahiko herrialde lasaia eta politikoki egonkorra da.<ref>[http://www.arabianbusiness.com/oman-protestors-call-for-fight-against-corruption--374524.html Oman protestors call for fight against corruption - Culture & Society]</ref>
=== {{bandera|Yemen}} ===
Protestak hiri askotan gertatu ziren, bai iparraldean zein hegoaldean, [[Yemen]]go Gobernuak [[Yemengo Konstituzioa]] aldatzeko proposamena egin zuenean. Konstituzioan aldaketa eskasak zirela, langabezia tasa aldtuak eta ekonomiaren egoera nahiko txarra zela zioten manifestariek.<ref name="afreuters">[https://web.archive.org/web/20110122160117/http://af.reuters.com/article/tunisiaNews/idAFLDE70J2BZ20110120?sp=true Protests erupt in Yemen, president offers reform]</ref> [[Urtarrilaren 20]]an [[Ta'izz]]en milaka manifestari atera ziren kalera <ref name="afreuters" />. [[Aden]]en 18an eta 19an protesta handiak egon ziren,<ref name="7zauritu">[http://yemenpost.net/Detail123456789.aspx?ID=3&SubID=3031&MainCat=3 Seven people wounded in Aden province]</ref>. Urtarrilaren 20an protestek jarraitu zuten<ref name="afreuters" />. Adenen kotxe gurpilak erre zituzten eta errepideak blokeatu, eta gutxienez zazpi pertsona, soldadu eta manifestarien artean, zaurituak izan ziren.<ref name="7zauritu" />. [[Sana]]an protestak geroz eta txikiagoak zirela zirudien urtarrilaren 20an. [[Reuters]] agentziaren arabera Unibertsitatean zeuden manifestariek "arabiar agintarien autokrazia salatzen zuten, baita [[Ali Abdullah Saleh]]rena".<ref name="afreuters" />
[[Yemengo Aldaketaren aldeko Kongregazioa]]ren liderra den Mohammed al-Sabryk konstituzioa guztiz aldatzea eskatu zuen.<ref name="afreuters" />
== Eragindako beste herrialdeak ==
=== {{bandera|Djibuti}} ===
[[Ismail Omar Guelleh]] lehendakariaren aurka 300 pertsonek manifestaldia egin zuten [[Djibuti|Djiboutin]], berriro ez aurkezteko eskatuz eta askatasun politiko eta zibilak aldarrikatuz. [[Somalilandpress]]en arabera protesta baketsua izan zen.<ref>[http://somalilandpress.com/people-in-djibouti-protest-againts-president-gelleh-19925 People in Djibouti protest againts President Gelleh]</ref>
=== {{bandera|Kuwait}} ===
Protestaldiak ekiditeko neurri gisa [[Kuwait]]eko [[emir]]ra, [[Sheikh Sabah Al-Ahmed Al-Jaber Al-Sabah]]k, herritar guztiei (1,12 milioi biztanle) doako janaria eman zien, hala nola 4.000$eko diru-laguntza bana.<ref>[http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704268104576107660043625644.html After the Revolution, Economic Reform]</ref> Ofizialki diru-laguntza hori Irakeko okupazioaren bukaeraren 20. urteurrena eta independentziaren 50.a ospatzeo izan zen.<ref>[http://www.bloomberg.com/news/2011-01-18/kuwaitis-free-food-grant-to-cost-818-million-kuna-reports.html Kuwaitis’ Free Food Grant to Cost $818 Million]</ref> Janariaren kostea 230 miloi dinar izango direla uste da (818 milioi [[estatubatuar dolar|dolar estatubatuar]]) eta [[2011]]ko [[otsailaren 1]]etik [[2012]]ko [[martxoaren 31]]a arte eskuratu ahal izango da.
Oposizioak [[martxoaren 8]]an protestak egiteko deialdia luzatu zuen.<ref>http://www.foxnews.com/world/2011/02/14/clashes-bahrain-planned-protest-rally/?test=latestnews</ref>
=== {{bandera|Libano}} ===
[[2011]]ko urtarrilean batasun nazionaleko gobernua erori zen oposizioko hamar ministroek eta presidentziako kide batek dimisioa aurkeztu zutenean. [[Libanoko Auzitegi Berezia]]k [[Hezbola|Hezbollahko]] hainbat kide [[Rafic Hariri]] hiltzeagatik akusatu behar zituztenean tentsio handia egon zen. Kolapso honek [[Libano]]ko krisi politikorik handiena sortu zuen [[2008]]tik eta ziurrenik [[Hezbola|Hezbollahren]] [[Martxoak 8 Aliantza]]k boterea lortzeko aukera handiagoak izango zituen hortik aurrera.
=== {{bandera|Mauritania}} ===
[[Mauritania]]n ere protestak egon dira. [[Yacoub Ould Dahoud]] izeneko manifestariak bere burua erre zuen Lehendakari Jauregiaren inguruan.<ref>[https://web.archive.org/web/20140410110430/http://www.leparisien.fr/flash-actualite-monde/mauritanie-mecontent-du-regime-un-homme-s-immole-par-le-feu-a-nouakchott-17-01-2011-1231257.php%26izenburua =%5B2%5D Mauritanie: mécontent du régime, un homme s'immole par le feu à Nouakchott]</ref>
=== {{bandera|Sudan}} ===
[[Sudan]]go [[Kongresu Nazionala (Sudan)|Kongresu Herritarraren Alderdiko]] buru [[Hassan al-Turabi]] burua atxilotu zuten, alderdiko beste 5 kiderekin batera, gobenuaren aurkako protestak deitu zituztenean. Euren aldarrikapenak hauteskunde iruzurra, inflazioa eta eskubide zibil eta politikoak errespetatzea ziren.<ref>[http://www.presstv.ir/detail/160998.html Sudan opposition leader arrested]]</ref><ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/01/2011117214831300377.html Al-Turabi arrested in Khartoum]</ref> [[Urtarrilaren 30]]ean polizia manifestarien aurka oldartu zen [[Jartum]]en eta gutxienez bi unibertsitatetan. Manifestariek protesta hauek sare sozialen bitartez antolatu zituzten azken hilabetean. Hussein Khogali, ''[[Al-Watan (Sudan)|Al-Watan]]'' egunkariko editorearen alaba Facebooketik mobilizazioak deitzearren atxilotu zutela esan zuten. [[Mubarak al-Fadil]] opositorearen bi semeak ere atxilotu zituzten. Gobernuaren aldeko egunkariek kaosa egongo zela aurreikusi zuten.<ref>{{Web erref|abizena=Abdelaziz|izena=Khaled|izenburua=Sudanese police clash with students in Khartoum|url=http://uk.reuters.com/article/2011/01/30/uk-sudan-protests-demonstrators-idUKTRE70T0LE20110130|argitaletxea=Reuters|sartze-data=2011-01-30}}</ref>
=== {{bandera|Saudi Arabia}} ===
[[Saudi Arabia]]n identifikatu gabeko 65 urteko gizon batek bere burua erre zuen [[2011]]ko [[urtarrilaren 21]]ean [[Jizan]]eko [[Samtah]] hirian. Badirudi hau izan dela erresuma honetako lehenengo inmolazioa.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12260465 Man dies after setting himself on fire in Saudi Arabia]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110125101129/http://sundaytimes.lk/world-news/4231-man-dies-in-possible-first-self-immolation-in-saudi Man dies in possible first self-immolation in Saudi]</ref>
[[Urtarrilaren 29]]an ehundaka pertsona bildu ziren [[Jidda|Jeddah]] hiriak, bertako azpiegitura kaskarrak salatzeko.<ref name="Montreal">{{erreferentzia|url=http://www.montrealgazette.com/news/Flood+sparks+rare+action/4189873/story.html|izenburua=Flood sparks rare action|egilea=|lana=|argitaletxea=[[The Gazette (Montreal)|Montreal Gazette]] |sartze-data=29 January 2011 }}</ref> Polizia manifestaldiak eten zuen hasi eta 15 minutuetara. 30-50 pertsona inguru atxilotuak izan ziren.<ref name="Reuters_Dozens_detained">{{erreferentzia | izenburua=Dozens detained in Saudi over flood protests | argitaletxea=[[The Peninsula]] (Qatar)/[[Thomson-Reuters]] | url=http://www.thepeninsulaqatar.com/middle-east/140720-dozens-detained-in-saudi-over-flood-protests.html |sartze-data=2011-01-31 |artxibo-url=http://www.webcitation.org/5w9qUZeyR |artxibo-data=2011-01-31 }}</ref>
[[Otsailaren 5]]ean beltzez jantzitako 40 emakumek manifestaldia egin zuten [[Riad]]en, epaitu gabeko presoen askatzea eskatuz.<ref name="swiss_Saudi_5Feb">[https://web.archive.org/web/20120105124807/http://www.swissinfo.ch/eng/news/international/Saudi_women_protest,_web_activists_call_for_reform.html?cid=29428092 Berria SwissInfo egunkarian]}}</ref>
[[Otsailaren 10]]an [[Thomson Reuters]]eko berri baten arabera 10 intelektualek, giza eskubideen aldeko aktibistek eta abokatuk [[Umma Alerdi Islamiarra]] osatu zuten, [[1990]]tik aurrera sorturiko lehenego alderdi politikoa. [[Monarkia absolutu]]aren bukaera eskatzen zuten.<ref name="threuters_umma_created">[https://web.archive.org/web/20150924151140/http://www.reuters.com/article/2011/02/10/us-saudi-opposition-idUSTRE71942L20110210?sp=true sartze-data=2011-02-11]</ref>
=== {{bandera|Somalia}} ===
[[Otsailaren 13]]an ehunka gazten manifestaldia egin zuten [[Muqdisho]]n. [[Sheikh Sharif Ahmed]]en [[Trantzisiozko Gobernu Federala]] (TGF) eta [[Ibrahim Haji Jama Mee'aad|Sheikh Ibrahim "al-Afghani"k]] kontrolatutako [[Harakat al-Shabaab Mujahedeen]] talde armatu islamiarraren kontrako manifestaldia izan zen. Protesten helburua [[Tunisia]] eta [[Egipto]]n bezala gobernu aldaketa lortzea zen. 7 manifestari, gutxienez, atxilotuak izan ziren.<ref>[http://allafrica.com/stories/201102150258.html Somalia: Anti Al Shabaab-TFG Demostration in Mogadishu]</ref>
[[Otsailaren 15]]ean TGFari leialak ziren indarrek suarekin erantzun zieten protestei.<ref>[http://allafrica.com/stories/201102150851.html Somali Soldiers Fire Demonstrators in Mogadishu]</ref> lau hildako eta 11 zauritu eraginez.<ref name="Somalia">[http://allafrica.com/stories/201102170764.html Govt Seizes Persons Linked to Mogadishu Demonstrators' Deadly]</ref> [[Hawiye]] klaneko nagusiek gertakari hau gaitsetzi zuten.<ref>[http://allafrica.com/stories/201102160023.html Mogadishu Elders Lambaste Civilian Casualties By TFG]</ref> TGFeko presidenteak nazioarteko komunitateari eskaera egin zion egoera kontrolatu ahal izateko laguntza lortu ahal izateko.<ref>[http://allafrica.com/stories/201102150850.html Somali President Calls for International Community to Support His Govt]</ref>
[[Otsailaren 17]]an TGFak 5 pertsona atxilotu zituela esan zuen, horien artean tiroketaren erantzule ziren 4 polizia. [[Mohamed Abdullahi Mohamed]] Lehen Ministroak barkamena eskatu zuen zibilen heriotza dela eta.<ref name="Somalia"/>
== Mugimendu prebentiboak ==
=== {{bandera|Palestina}} ===
''[[Haaretz]]'' egunkariaren arabera [[Palestinako Agintea]]k [[otsailaren 1]]ean [[Palestinako 2011ko udal hauteskundeak]] uztailean egingo zirela iragartzea [[Egipto]]ko mobilizazioen ondorioa izan zen. Azken hauteskundeak 2004-2005ean egin ziren eta egun hartatik ez dira berritu.<ref>[http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/palestinian-government-calls-for-local-elections-amid-egypt-unrest-1.340595 Palestinian government calls for local elections amid Egypt unrest - Haaretz Daily Newspaper | Israel News]</ref> Palestinako lehen ministroa [[Salam Fayyad]]ek protestek hauteskundeei buruzko iritzia aldatzera eraman zituela onartu zuen, lehenago bereizteko balio zutela uste baitzuten.<ref name="nytimespapm">{{http://www.nytimes.com/2011/02/05/world/middleeast/05iht-fayyad05.html Palestinian Premier Sees 'Positive Change' in Unrest]</ref> Abbas Presidentearen laguntzaile batek ere esan zuen [[Palestinako 2011ko hauteskunde orokorrak|hauteskunde orokorrak]] irailean egingo zirela.<ref>[http://www.nytimes.com/aponline/2011/02/12/world/middleeast/AP-ML-Israel-Palestinians.html?_r=1&ref=news Palestinians to Hold Elections]</ref> [[Hamas]]ek hauteskunde hauek boikoteatuko zituela esan zuen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.boston.com/bigpicture/2011/01/protest_spreads_in_the_middle.html Protest spreads in the Middle East] The Big Picture orrialdean.
* [https://web.archive.org/web/20130122225731/http://www.carnegieendowment.org/topic/?fa=list&id=839 Arabiar munduko protestak], CEIP orrialdean
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Arabiar Udaberria]]
[[Kategoria:Olatu iraultzaileak]]
05asnqbgh2r0c79ydg87r51s2jou8lf
Alaia Martin Etxebeste
0
159745
9994216
9665125
2024-12-09T10:07:53Z
Wikimadari
128278
Informazioa gehitu, azken liburuaren berri emanda
9994216
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa
}}
'''Alaia Martin Etxebeste''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], {{data|1987|12|28}}) [[bertsolari]]a, [[Gidoilari|gidoigilea]], kultur sortzailea eta [[Ikus-entzunezko komunikazio|ikus-entzunezko komunikatzailea]] da.
== Bizitza ==
Oiartzungo [[Ugaldetxo]] auzoan jaio zen. Ama oiartzuarra du, Xeberoeneko Maixux Etxebeste Odriozola, eta aita [[Irun|irundarra]], Xabier Martin Sandoval. Sei urte zaharrago den anaia bat du, [[Jon Martin Etxebeste|Jon]], bera ere bertsolaria, beste jarduera batzuen artean.
Haurtzaro ikastolan egin zituen oinarrizko ikasketak, aurrez [[Iturburu udal haur-eskola|Iturburu Udal haur-eskolatik]] pasata. Batxilergoa Orereta ikastolan eta [[Bilbo|Bilbon]] eta [[Argentina|Argentinan]] unibertsitateko ikasketak. Ikus-entzunezko Komunikazioan lizentziatua da, [[Zinemagintza|zinemagintzan]] espezializatua.
== Bertsolari ibilbidea ==
12 urterekin hasi zen bertsotan Haurtzaro ikastolako bertso eskolan. Geroztik, Oiartzungo, [[Santutxu|Santutxuko]] eta Ahalduntze bertso eskoletan ibilitakoa da. Oiartzungo Martzelina Bertsozale Elkarteko kide da. Bere lehen eskolarteko saioa [[Añorga|Añorgan]] egin zuen, Maddi Suarez Korta eta [[Karmele Mitxelena Etxebeste]] lagun zituela. Orduz geroztik bertso-plaza asko egina da. 2011ko Gipuzkoako txapelketa nagusia bizitza aldatu zion txapelketa modura gogoratzen du eta ongien sentitu izan den txapelketa, berriz, 2015ekoa dela aitortzen du.<ref>{{erreferentzia|izena=Oiartzun irratia|urtea=2022|izenburua=Zana zalako|url=http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/3776/ZANA%20ZALAKO%20Alaia%20Martin%20Etxebeste%202022-09-13.mp3}}</ref>
== Txapelketak ==
=== Gazte Sariketetan Sariak: ===
* [[Euskal Herriko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Euskal Herriko Eskolarteko Txapelketa]]
** [[Fitxategi:Alaia Martin BTN22.jpg|thumb|260x260px|BTN. Lehen final aurrekoa Elizondon 2022ko urriak 22an]]Bigarrena (2): 2003, 2004.
* [[Gipuzkoako Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa]]
** Txapelduna (1): 2004.
** Bigarrena (1): 2003
** Finalista (5): 2001, 2002, 2003, 2004, 2005.
* [[Zarauzko udaletxea|Zarauzko udala]] Baserri saria. 2005 eta 2008an (18 eta 21 urterekin).<ref>{{erreferentzia|izena=Zarautzko udala|urtea=2020|izenburua=1985-2020 irabazleen zerrenda|argitaletxea=Kultura departamentua|hizkuntza=euskara|url=https://www.zarautz.eus/documents/2952655/4083509/_1985-2020ko+irabazleen+zerrenda.pdf/13f531f9-f6c3-93c9-ba9c-197e8066980b}}</ref>
* [[Lizardi saria (bertoslaritza)|Lizardi saria]]: Txapelduna (1): 2008
* [[Erniarraitz saria]]: Txapelduna (1): 2010
=== Txapelketa Nagusietan ===
* [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]]
** Finalista (1): 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebeste|hizkuntza=eu|data=2022-12-30|url=https://www.bertsolari.eus/bertsolaritzaren-hemeroteka/alaia-martin-etxebeste-ilusio-handia-nuen-eta-leku-egin-diot-emozio-horri/|aldizkaria=Bertsolari|sartze-data=2023-01-19}}</ref> (bosgarren postua eskuratu zuen, [[Getxo]], [[Elizondo]] eta [[Amurrio|Amurrioko]] kanporaketetan lehen postuan geratu ondoren).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin — Bertsolari Txapelketa Nagusia 2022|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/bertsolari-txapelketa-nagusia/parte-hartzaileak/alaia-martin|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
** Finalaurreak (2): 2013, 2017
* [[Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]
** Txapeldun orde (1): 2015.
** Hirugarren (2): 2011, 2019.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaia Martin Etxebeste, Ilunbeko finalean|hizkuntza=eu|data=2019-12-13|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/alaia-martin-etxebeste-20191214002532-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
== Bertsolaritzari lotutako bestelako jardunak ==
Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko Transmisio atalean irakasle ibilia da<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Alaia Martin - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/2507-alaia-martin|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
UEU 2021ean Udako Bertso Eskolako irakasleetariko bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udako Bertso Eskola. :: ikasi :: Udako Euskal Unibertsitatea|url=http://www.ueu.eus/ikasi/udako-ikastaroa/1610/Udako+Bertso+Eskola|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
== Kazetari lanetan ==
2016tik 2020ra Euskadi Irratiko Zubiak programa aurkeztu zuen [[Artzen Letona|Artzen Letonarekin]] batera hasieran, Pantxis Bidartekin ondoren. Kolaboratzaile izan ziren Saioa Alkaiza eta Lohizune Amatria. Programa honek 2021eko Irratiaren Argia saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiak {{!}} EITB Euskadi Irratia|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/zubiak/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Barrubiak saioko gidaritza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barrubiak|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/nahieran/irratia/euskadi-irratia/barrubiak/5088721/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Herritmia saioko gidaritza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udako programazioaren suziria piztu du Euskadi Irratiak|hizkuntza=eu|data=2020-06-24|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/osoa/7324429/udako-programazioaren-suziria-piztu-du-euskadi-irratiak-ekainaren-24ean/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
''7K'' Aldizkarian, zein irratian iritzi-emaile ibilitakoa. 2008an desagertutako ''[[Xirika]]''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atzoko Prentsa Digitala|url=https://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DKPAtzokoPrentsaWEB/argitalpen/380527/informazioa|aldizkaria=w390w.gipuzkoa.net|sartze-data=2023-01-19}}</ref> gehigarriko elkarrizketatzailea izan zen, bai eta ''ON'' eta ''[[Gaztezulo]]'' aldizkariko iritzi emailea ere.
== Bestelako sormen lanak ==
Bertsolaritzan zentratua badabil ere, sormenarekin zerikusia duten alor asko lantzea gustatzen zaio: ikus-entzunezkoak, artikulugintza, poemagintza, ipuingintza etab.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7ZL-1">{{Erreferentzia|izenburua=Oiartzun urtekaria 2019 by Oiartzungo Udala - Issuu|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/xanistebanak_2019|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Gidoigintzan ibili da [[Martin (telesaila)|''Martin'' telesailean]], ''[[Sautrela (saioa)|Sautrelan]]'', ''Izan egin eragin'' eta ''Tximeletak'' dokumentaletan eta baita irrati saioetan ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=Getxophoto 2021: 'Getxophoto Por... Alaia Martin eta Imanol Uria'|hizkuntza=eu|data=2021-08-25|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/ekitaldia/2021/09/18/getxophoto-2021-getxophoto-por-alaia-martin-eta-imanol-uria-/z12-detalle/eu/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-23}}</ref>
Abestien letra egilea: Esti eta Mikel Markez, Iker Lauroba, Topagunea 2008, Olatz Salvador, Bizipoza proiektua (Beroa Elkartea)...<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OLATZ SALVADOR {{!}} Ahots hari (ft Rozalén)|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=p9N3H488H0Y|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
''Leihoen afasia'' (Eztena Jaialdia) antzerki-kronika liburuaren egilea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LEIHOEN AFASIA - ALAIA MARTIN ETXEBESTE - 9788409162659|url=https://www.agapea.com/Alaia-Martin-Etxebeste/Leihoen-afasia-9788409162659-i.htm|sartze-data=2023-01-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f,r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda,r01e00000ff26d465bca470b813ace4356db5b18d,r01e00000ff26d466e5a470b86ed436e63765a17f|izenburua=Alaia Martin Etxebeste: 'La poesía es una magnífica manera de sacar lo de dentro'|hizkuntza=es|data=2019-12-26|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2019122612193866/alaia-martin-etxebeste-la-poesia-es-una-magnifica-manera-de-sacar-lo-de-dentro-/kulturklik/es/z12-detalle/es/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Bertsoklika. Korriklika saioak bere bertsoaz lagunduta (2019).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bertsoklika: Alaia Martin Etxebeste - TBX.eus|url=https://tbx.eus/DRTysBg5dbI|aldizkaria=tbx.eus|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Oiartzungo Arte Egunak-eko partaide, Hiru Binaka zirkuituan (2020, 2022).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oiartzungo 'Arte Egunak' ospatuko dira asteburu honetan|hizkuntza=eu|data=2022-09-07|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/oiartzungo-arte-egunak-20220908214349-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Ez Gaude Konforme. 11 Lore. Lurdes Iriondoren omenez Agurtzane Intxaurragak landutako omenaldi ikuskizunean testuen egile eta aurkezle (2020).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ezpela 50 urte|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/nahieran/oholtzan/oholtzan/osoa/3395/184035/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Mugmus Kolektiboaren “GARAIZ 60 t.m” ikuskizunaren kale-aldaera prestatu zuen eta bertan parte hartzen du (2021).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GARAIZ 60 t.m. - KALE teaserra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=B2JYd31LdN0|sartze-data=2023-01-19}}</ref>
Martzelina Lopetegi Olaiz bertsolari oiartzuarrari historian merezi duen lekua emateko proiektuetan dabil, tartean. “Martzelina Lopetegi Olaiz. Edo.” argitalpenean, Karmele Mitxelena eta Iraitz Mateorekin (2023).
"Puf" liburuaren sortzailea. Hiru atalez osatutako galdera liburua da, Alaiak idatzi eta Udane Ansak ilustratua (2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Puf|hizkuntza=eu|url=https://durangokoazoka.eus/eu/egitaraua/1063|aldizkaria=durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
== Herritar aitortza ==
"Oiartzuar emakumeak udalekuetan" egitasmoaren barruan, bere izena eraman zuen haur talde batek 2018an.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7ZL-1"/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/2507-alaia-martin «Alaia Martin»] Bertsozale.com webgunea.
* [https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/2012_urtekaria/9] Oiartzun Urtekaria 2012. Herriko seme-alabak. Jonekin.
* [https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/155_ap] Aski Prexko udaleko aldizkarian gidoilari eta kazetagintzaz mintzo.
* [https://web.archive.org/web/20230119083811/http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/2973/Alaia%20Martin%202020-09-01.mp3] Kulturaz elkarrizketa Oiartzungo irratian.
* [https://www.berria.eus/paperekoa/1905/024/001/2022-12-16/gauza-mamitsu-eta-argitsuak-esateko-gogo-handiz-nago.htm] Txapelketa aurreko elkarrizketa Berrian.
* [https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/2022-12-17/hemeroteca_articles/leherketa-txikiak-gertatzen-ari-dira-bertsogintzan-hori-ikusteko-ederra-da-txapelketa] Txapelketa ondorengo elkarrizketa Naiz-en.
{{bizialdia|1987ko||Martin, Alaia}}
[[Kategoria:Gipuzkoako bertsolariak]]
[[Kategoria:Emakume bertsolariak]]
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Emakume kazetariak]]
[[Kategoria:Emakume sortzaileak]]
[[Kategoria:Feministak]]
[[Kategoria:Ikus-entzunezko komunikazio]]
5czv0ec65okyukuemp372d3lhidqbpk
Ismailismo
0
228085
9993689
8525895
2024-12-08T17:02:44Z
Marklar2007
1545
−[[Kategoria:Pentsamendu eskola esoterikoak]]; ±[[Kategoria:Xiismo]]→[[Kategoria:Ismailismoa]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993689
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Ismailcalli.jpg|thumb|250px|[[Ismail ibn Jafar|Ismailen]] kaligrama.]]
'''Ismailismo''' edo '''ismaelismoa''' ({{lang-ar|الإسماعيليون|al-Ismāʿīliyyūn}}; {{lang-fa|إسماعیلیان|Esmāʿiliyān}}) [[Islam]] [[xiita]]ren korronteetako bat da<ref>{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= http://www.iranicaonline.org/articles/ismailism-1 |izenburua= Ismailism |bilduma = Encyclopædia Iranica | argitaletxea= iranicaonline.org |sartze-data= 2016-7-18}}</ref>. Haren jarraitzaileei ''septimaniar'' deitzen zaie, xiismoaren lehenengo zazpi [[imam]]ak baino ez dituztelako onartzen.
== Jatorria ==
Ismailismoaren jatorria [[765]]. urtean dago. Urte horretan hil zen [[Jafar as-Sadiq]], xiiten seigarren imama, eta eztabaida piztu zen haren oinordekotzaren inguruan. Jafar as-Sadiqek bere seme zaharrena [[Ismail ibn Jafar]] izendatua zuen oinordeko, baina hau aita baino urte batzuk lehenago hila zen. Xiiten talde batek, beranduago [[hamabitar xiismo|hamabitarrak]] deitutakoek, [[Musa al-Kazim]] izendatu zuen oinordeko, imamaren beste semea. Ismaildarrek, ordea, ez zuten onartu Ismail hilik zegoenik eta ezkutaturik zegoela esan zuten. Beren ustetan munduaren bukaeran itzuliko da [[mahdi]] gisa.
Historialari ez ismaildarren arabera, ''ezkutatze'' horrek imamaren figurak sortzen zituen arazo politikoak konpontzeko erabili zen. Garai hartan [[Bagdad]]eko [[kalifa|kalifek]] gogor egiten zuten imam xiiten aurka eta hauek hilik edo kartzelan bukatu ohi zuten. Ezkutatzean imamak dimentsio espiritual berria jaso zuen eta fededunek aukera gehiago zituzten politikoekiko jarrera ezberdinak hartzeko. Oso jazarriak izan ziren ismaildarrak, baina beren fedea zabaltzen jardun zuten indar handiz, lehenik [[Ekialde Hurbil]]ean, eta ondoren mundu osoko musulmanen artean. [[Tunisia]]n, [[berbere|amazighen]] laguntzaz, estatu txiki bat sortu zuten eta hortik [[Egipto]] konkistatzeari ekin zioten, [[Fatimitar Kalifa-herria]] sortuz. Beste ismaildar batzuek, [[karmata]] izenekoek, kalifa eta imam fatimitarren autoritateari uko egin eta estatu bat sortu zuten [[Bahrain]]en. Oso ezagunak izan ziren garai hartan, beren jarrera bortitza zela-eta.
Fatimitarrek, berriz, banaketa handia izan zuten [[1094]]. urtean, [[Al Mustansir]] kalifaren heriotzaren ondoan. Erregeordeak Al-Mustali seme txikia jarri zuen, Al-Nizar seme nagusiaren ordez, bi talde sortuz: [[nizari]]ak eta [[mustali]]ak.
== Dotrina ==
Ismailiarrek dotrina konplexuak dituzte, [[neoplatonismo]], [[gnostizismo]] eta [[manikeismo]]ren eragin handiekin. Haientzat Islamak bi printzipio osagarri ditu: ''zahiria'', [[profeta]], [[Korana]] bere zentzu literalean eta [[xaria]]n oinarritua; eta ''batinia'' [[imam]]arengan eta Koranaren interpretazio mistikoan oinarritua. Ismaildarrek uste dute Korana beste mezu ezkutu baten alegoria dela, eta hau, aldi berean, beste alegoria bat mezu ezkutu batekin. Horrela jarraitzen dute zazpi ezkutatze mailatara iritsi arte, azken horretan biltzen delarik benetako egia. [[Alamut]]en ([[Iran]]) nizariek ismailismoa aldatu zuten eta [[Asasino]] deitu zioten aldaerarekin erritual islamiko guztiak alde batera utzi zituzten, fedearen alde [[esoteriko]]an bakarrik oinarrituz.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20170710093655/http://www.theismaili.org/ The Ismaili webgunea], theismaili.org
{{Islam}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ismailismoa| ]]
3xvkie20ety3y4mcaernzmo03q2hhma
Frantziako Erresistentzia
0
230768
9994167
7259086
2024-12-09T08:33:12Z
Treuiller
59723
9994167
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Het Kruis van Lotharingen.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[Lorrenako Gurutze|Lorrenako gurutzea]], frantses Erresistentziaren ikurra.]]
'''Frantziako Erresistentzia''' ({{lang-fr|la Résistance}}) [[Bigarren Mundu Gerra]]n zehar [[Frantziako alemaniarren okupazioa Bigarren Mundu Gerran|Frantziako nazien okupazioa]] eta [[Vichyko gobernua]]ri aurka egin zioten [[frantziar]] erresistentzia mugimendu eta erakunde multzoa zen.
Bitan banatuta zegoen: bata '''Kanpoaldeko Erresistentzia''' zen, [[1940]]<nowiki/>tik aurrera [[Charles de Gaulle]] jeneralaren eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantziako Indar Askeen]] inguruan antolatua, eta bestea, '''Barnealdeko Erresistentzia'''. Azken hori ''Erresistentzia'' izenaz soilik ere ezaguna zen, eta apurka-apurka Frantziako [[Alemania|alemanen]] okupazio garaian agertzen hasi eta Kanpoaldeko Erresistentziari atxiki zitzaion.
[[1942]]an De Gaullen [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askea]] eta Barnealdeko Erresistentzia elkartu eta Frantzia Borrokalaria (frantsesez, ''France Combattante'' edo ''Forces Françaises Combattantes'') erakundea sortu zuten: horrek aurreko Frantzia Askea erakundea ordezkatu zuen.
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:Andregirardcarte.jpg|Frantses Erresistentziaren agiria.
</gallery>
== Ikus, baita ere ==
* [[Frantziako Gudua]]
* [[Frantzia Askea]]
* [[Txantxa-gerra]]
== Kanpo estekak ==
* [http://www.musee-resistance.com/ Frantziako Erresistentziaren Museoa] {{fr}}
* AURKENERENA BARANDIARAN, Joseba:[http://www.elinberri.eus/2015/10/12/joseph-abeberri-ziburuko-auzapez-deportatua/ "Joseph Abeberri, Ziburuko auzapez deportatua"]. ''Elinberri. Argibide Hiria'', 2015-X-12.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Frantziako Erresistentzia]]
3tastdvhycfhdp824ibcs73kilrhwbd
9994168
9994167
2024-12-09T08:33:27Z
Treuiller
59723
/* Ikus, baita ere */
9994168
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Het Kruis van Lotharingen.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[Lorrenako Gurutze|Lorrenako gurutzea]], frantses Erresistentziaren ikurra.]]
'''Frantziako Erresistentzia''' ({{lang-fr|la Résistance}}) [[Bigarren Mundu Gerra]]n zehar [[Frantziako alemaniarren okupazioa Bigarren Mundu Gerran|Frantziako nazien okupazioa]] eta [[Vichyko gobernua]]ri aurka egin zioten [[frantziar]] erresistentzia mugimendu eta erakunde multzoa zen.
Bitan banatuta zegoen: bata '''Kanpoaldeko Erresistentzia''' zen, [[1940]]<nowiki/>tik aurrera [[Charles de Gaulle]] jeneralaren eta [[Frantziar Indar Askeak|Frantziako Indar Askeen]] inguruan antolatua, eta bestea, '''Barnealdeko Erresistentzia'''. Azken hori ''Erresistentzia'' izenaz soilik ere ezaguna zen, eta apurka-apurka Frantziako [[Alemania|alemanen]] okupazio garaian agertzen hasi eta Kanpoaldeko Erresistentziari atxiki zitzaion.
[[1942]]an De Gaullen [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askea]] eta Barnealdeko Erresistentzia elkartu eta Frantzia Borrokalaria (frantsesez, ''France Combattante'' edo ''Forces Françaises Combattantes'') erakundea sortu zuten: horrek aurreko Frantzia Askea erakundea ordezkatu zuen.
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:Andregirardcarte.jpg|Frantses Erresistentziaren agiria.
</gallery>
== Ikus halaber ==
* [[Frantziako Gudua]]
* [[Frantzia Askea]]
* [[Txantxa-gerra]]
== Kanpo estekak ==
* [http://www.musee-resistance.com/ Frantziako Erresistentziaren Museoa] {{fr}}
* AURKENERENA BARANDIARAN, Joseba:[http://www.elinberri.eus/2015/10/12/joseph-abeberri-ziburuko-auzapez-deportatua/ "Joseph Abeberri, Ziburuko auzapez deportatua"]. ''Elinberri. Argibide Hiria'', 2015-X-12.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Frantziako Erresistentzia]]
ttbxnbkogxzkb9e3sg5ba1s2e25jyjn
Ellora
0
277852
9994049
9233243
2024-12-08T23:33:29Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994049
wikitext
text/x-wiki
{{Gizateriaren ondare infotaula
| Izena = Ellora leizeak
| Irudi = Kailasha temple at ellora.JPG
| Oina = Kailasanatha tenplua (16. leizea)
| Mota = Kulturala
| Irizpideak = i, iii, vi
| ID = 243
| Kokapena = {{bandera|India}}
| Koor = {{Coord|20|1|35|N|75|10|45|E|display=inline,title}}
| Eskualdea = [[Asia]] eta [[Ozeania]]
| Urtea = 1983
| Luzapena =
| Luzapenak =
| Arriskua =
}}
'''Ellora''' ([[marathera]]z: वेरूळ, ''Ellorā'') [[India]]ko arkeologia-aztarnategia da, [[Mumbai|Bombaytik]] hurbil dagoena. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] hainbat tenplu daude bertan. Horietako batzuk harkaitzean gizonak zulatuak eta beste batzuk [[adreilu]]z eta harriz jasoak, ''[[vihara]]'' eraikuntzen estiloan, eginak dira.
Ellora garai horretako hainbat erlijiorentzat zen leku sakratua, leku berean baitaude tenplu [[budismo|budistak]], [[hindu]]ak eta [[jainismo|jainistak]]. Lehenengo garaietako guztietan aipagarriena Vishrakarmango tenplu budista da. Hala ere, tenplurik harrigarriena Kailasa-ko [[Shiva]]rena da, [[VIII. mendea|VIII. mendekoa]], hasieran harkaitzean zulatua eta geroztik hartatik ebakia ([[578]]-[[772]] bitartean egina).
<gallery>
Ellora Caves, India, Kailash Temple 2.jpg
Ellora Caves, India, Pillared hall, Ancient temple.jpg
Ellora Caves, India, Rock-cut monastery temple caves.jpg
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Gizateriaren ondarea Indian}}
[[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Indian]]
[[Kategoria:Tenplu hinduistak]]
[[Kategoria:Indiako tenplu budistak]]
[[Kategoria:Indiako leizeak]]
[[Kategoria:Leize turistikoak]]
[[Kategoria:Leize sakratuak]]
[[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maharashtran]]
[[Kategoria:Maharashtrako eraikinak]]
[[Kategoria:Budismoaren hiri santuak]]
[[Kategoria:Indiako tenpluak]]
7q14bldmeca7uczrkfkf4kb3t3tpztt
Purana
0
278679
9993900
9022027
2024-12-08T19:14:47Z
Marklar2007
1545
9993900
wikitext
text/x-wiki
{{Hinduismo}}
'''Purana''' literatura [[sanskrito]]ko bilduma entziklopedikoetako bakoitza, Antzinateko eta [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] jakituria [[hindu]]ari buruzko laburpena agertzen duena. Jatorriz oso antzinakoak dira, baina IV-[[XV. mendea|XV. mendeen]] artean idatziak dira. Besteak beste, [[kosmogonia]]k, jainkoen eta santuen genealogia, epopeia handiak eta errege-dinastien historia agertzen dira Puranetan. 18 Purana nagusi eta beste testu osagarri batzuk hartzen dira aintzat; ezagunena ''Bhagavata-purana'' da, Krishnaren gaztaroa kontatzen duena eta Indiako erlijioan eragin handia izan duena.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sanskritoa]]
[[Kategoria:Indiako literatura]]
[[Kategoria:Hinduismoa]]
[[Kategoria:Liburu santuak]]
[[Kategoria:Indiako antzinako literatura]]
c0yopqt4qpg6ytldf3bf7gm5cvpytiv
Karbala
0
279614
9993823
9239842
2024-12-08T18:07:30Z
Marklar2007
1545
9993823
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula}}
'''Karbala'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0164.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia}}</ref> ({{langx|ar|كَرْبَلَاء|Karbalāʾ}}, {{IPA|karbaˈlaːʔ}} ahoskatua) [[Irak]]eko hiria da, [[Siriar basamortua]]ren ekialdeko ertzean, [[Bagdad]]etik 88 km-ra hegoalderantz. 572.300 biztanle (2003). [[Xiismo|Xiiten]] erromesgune garrantzi handikoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aghaie |izena=Kamran S. |izenburua=The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran |url=https://books.google.com/books?id=UWov7OiEM3kC |urtea=2004 |argitaletxea=University of Washington Press |lekua=Seattle & London |isbn=978-0-295-98455-1|hizkuntza=en}}</ref>
== Historia ==
[[Karbalako gudua]]n, [[Yazid I.a]] kalifa omeiatarrak [[Hussein ibn Ali]], Mahomaren biloba, menderatu eta hil zuen, 680. urtean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wellhausen |izena=Julius |urtea=1901 |izenburua=Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam |hizkuntza=de |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358135 |argitaletxea=Weidmannsche Buchhandlung |lekua=Berlin |oclc=453206240|orrialdea=65}}</ref> Gudu horren ondorioz sendotu zen islamaren barruan xiiten eta suniten arteko etena.
== Klima ==
{{Klima
|location = Karbala
|metric first = Y
|single line = Y
|Jan high C = 15.7
|Feb high C = 18.8
|Mar high C = 23.6
|Apr high C = 30.6
|May high C = 36.9
|Jun high C = 41.5
|Jul high C = 43.9
|Aug high C = 43.6
|Sep high C = 40.2
|Oct high C = 33.3
|Nov high C = 23.7
|Dec high C = 17.6
|Jan low C = 5.4
|Feb low C = 7.0
|Mar low C = 11.2
|Apr low C = 17.1
|May low C = 22.5
|Jun low C = 26.3
|Jul low C = 28.8
|Aug low C = 28.2
|Sep low C = 24.3
|Oct low C = 19.0
|Nov low C = 11.6
|Dec low C = 6.9
|Jan precipitation mm = 17.6
|Feb precipitation mm = 14.3
|Mar precipitation mm = 15.7
|Apr precipitation mm = 11.5
|May precipitation mm = 3.5
|Jun precipitation mm = 0.1
|Jul precipitation mm = 0.0
|Aug precipitation mm = 0.0
|Sep precipitation mm = 0.3
|Oct precipitation mm = 4.1
|Nov precipitation mm = 10.5
|Dec precipitation mm = 15.3
|Jan precipitation days = 7
|Feb precipitation days = 5
|Mar precipitation days = 6
|Apr precipitation days = 5
|May precipitation days = 3
|Jun precipitation days = 0
|Jul precipitation days = 0
|Aug precipitation days = 0
|Sep precipitation days = 0
|Oct precipitation days = 4
|Nov precipitation days = 5
|Dec precipitation days = 7
|source 1 = World Meteorological Organisation ([[Nazio Batuen Erakundea|NBE]]) <ref name= WMO >{{Erreferentzia
| url = http://worldweather.wmo.int/154/c01465.htm
| izenburua = World Weather Information Service – Karbala
| egilea = World Meteorological Organisation}}</ref>
|date=2011ko urtarrila
}}
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Irakeko hiriak]]
[[Kategoria:Hiri sakratuak]]
ayzi94v0nutf9hv6zy9lui91ik16yhd
9993836
9993823
2024-12-08T18:19:44Z
Marklar2007
1545
9993836
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula}}
'''Karbala'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0164.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia}}</ref> ({{lang-ar|كَرْبَلَاء|Karbalāʾ}}, {{IPA|karbaˈlaːʔ}} ahoskatua) [[Irak]]eko hiria da, [[Siriar basamortua]]ren ekialdeko ertzean, [[Bagdad]]etik 88 km-ra hegoalderantz. 572.300 biztanle (2003). [[Xiismo|Xiiten]] erromesgune garrantzi handikoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aghaie |izena=Kamran S. |izenburua=The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran |url=https://books.google.com/books?id=UWov7OiEM3kC |urtea=2004 |argitaletxea=University of Washington Press |lekua=Seattle & London |isbn=978-0-295-98455-1|hizkuntza=en}}</ref>
== Historia ==
[[Karbalako gudua]]n, [[Yazid I.a]] kalifa omeiatarrak [[Hussein ibn Ali]], Mahomaren biloba, menderatu eta hil zuen, 680. urtean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wellhausen |izena=Julius |urtea=1901 |izenburua=Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam |hizkuntza=de |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358135 |argitaletxea=Weidmannsche Buchhandlung |lekua=Berlin |oclc=453206240|orrialdea=65}}</ref> Gudu horren ondorioz sendotu zen islamaren barruan xiiten eta suniten arteko etena.{{lur erref}}
1802ko apirilaren 21ean, [[Abdulaziz bin Muhammad Al Saud|Abdelaziz ben Saudek]], [[Wahhabismo|wahhabiten]] buruzagiak, Irak inbaditu eta Kerbala arpilatu zuen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izena=Roger |abizena= Joint Daguenet|izenburua=Histoire de la Mer Rouge|lekua=Paris/Montreal|argitaletxea= L'Harmattan|urtea=1997|orrialdea=11|isbn=978-2-7384-5854-4|isbn2=2-7384-5854-8|url=https://books.google.fr/books?id=6LREMgksf6AC&printsec=frontcover}}</ref> [[Ikonoklasta|Ikonoklastek]], santutegiak suntsitu zituzten, horien artean Al-Hussein ibn Alirena eta [[Husayn imamaren mausoleoa|bere mausoleoa]].<ref name=Abdullah>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=Thabit |abizena= Abdullah|izenburua=A Short History of Iraq|argitaletxea=Pearson Education|urtea=2003|orrialdea=89|isbn=0-582-50579-8|url=https://books.google.fr/books?id=7K0grLIF0D8C&printsec=frontcover}}</ref> Gainera, 2.000 eta 3.000 biztanle artean hil zituzten.<ref name=Abdullah/>
2003ko apirilaren hasieran, [[Irakeko Gerra]]n zehar, hiri-borroka bortitzak izan ziren Irakeko armada eta Estatu Batuetako koalizioaren artean.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=David|abizena=Zucchino|izenburua=Thunder run|lekua=New York|argitaletxea=Grove Press|urtea=2004|orrialdeak=352|isbn=978-0-8021-4179-8|url=https://books.google.fr/books?id=Cuw2g9dMQiYC&pg=PP1}}</ref>
== Klima ==
{{Klima
|location = Karbala
|metric first = Y
|single line = Y
|Jan high C = 15.7
|Feb high C = 18.8
|Mar high C = 23.6
|Apr high C = 30.6
|May high C = 36.9
|Jun high C = 41.5
|Jul high C = 43.9
|Aug high C = 43.6
|Sep high C = 40.2
|Oct high C = 33.3
|Nov high C = 23.7
|Dec high C = 17.6
|Jan low C = 5.4
|Feb low C = 7.0
|Mar low C = 11.2
|Apr low C = 17.1
|May low C = 22.5
|Jun low C = 26.3
|Jul low C = 28.8
|Aug low C = 28.2
|Sep low C = 24.3
|Oct low C = 19.0
|Nov low C = 11.6
|Dec low C = 6.9
|Jan precipitation mm = 17.6
|Feb precipitation mm = 14.3
|Mar precipitation mm = 15.7
|Apr precipitation mm = 11.5
|May precipitation mm = 3.5
|Jun precipitation mm = 0.1
|Jul precipitation mm = 0.0
|Aug precipitation mm = 0.0
|Sep precipitation mm = 0.3
|Oct precipitation mm = 4.1
|Nov precipitation mm = 10.5
|Dec precipitation mm = 15.3
|Jan precipitation days = 7
|Feb precipitation days = 5
|Mar precipitation days = 6
|Apr precipitation days = 5
|May precipitation days = 3
|Jun precipitation days = 0
|Jul precipitation days = 0
|Aug precipitation days = 0
|Sep precipitation days = 0
|Oct precipitation days = 4
|Nov precipitation days = 5
|Dec precipitation days = 7
|source 1 = World Meteorological Organisation ([[Nazio Batuen Erakundea|NBE]]) <ref name= WMO >{{Erreferentzia
| url = http://worldweather.wmo.int/154/c01465.htm
| izenburua = World Weather Information Service – Karbala
| egilea = World Meteorological Organisation}}</ref>
|date=2011ko urtarrila
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Irakeko hiriak]]
[[Kategoria:Hiri sakratuak]]
7b8rrc020rsc2od6xc67nf6z0d0hvlt
Paul Doumer
0
281646
9994204
8432529
2024-12-09T09:47:05Z
Artegia
65203
9994204
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Joseph Athanase Paul Doumer''' ({{IPA|pɔl dumɛːʀ}} ahoskatua; [[Aurillac]], [[Frantzia]], [[1857]]ko [[martxoaren 22]]a - [[Paris]], Frantzia, [[1932]]ko [[maiatzaren 7]]a) frantziar [[politika]]ria izan zen.
== Biografia ==
Diputatu erradikala izan zen 1895 arte. Finantza-ministroa izendatu zuten 1895-1896 bitartean, eta [[Indotxina]]ko jaurlari 1897-1902 bitarteko urteetan. Errepublikako lehendakari hautatu zuten 1931. urtean; handik urtebetera [[Paul Gorgulov|Gorgulov]] errusiarrak hil zuen. Doumerrena da ''L´Indochine française'' obra (1903).
== Erreferentziak ==
{{commonskat}}
{{ lur | data=2011/12/27}}
{{Frantziako presidenteen aurkibidea}}
{{bizialdia|1857ko|1932ko|Doumer, Paul}}
[[Kategoria:Frantziako presidenteak]]
[[Kategoria:Frantziako Hirugarren Errepublika]]
[[Kategoria:Frantziako hargin beltzak]]
[[Kategoria:Ohorezko Legioko gurutze handiak]]
[[Kategoria:Parisen hildakoak]]
[[Kategoria:Eraildako presidenteak]]
0a9ex9q56l1wzkr77z5e9m6ssk46d0l
A Taldea
0
291751
9994073
8376384
2024-12-09T01:24:58Z
Bhgh543bgf
98220
9994073
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''A Taldea''''' [[2010]]ean egindako [[frantziar]]-[[estatubatuar]] [[film (zinema)|filma]] da, [[Joe Carnahan]]ek zuzenduta.
Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, Zinema Euskaraz programa dela medio, filma euskaratu zuen<ref>[https://web.archive.org/web/20110908140439/http://www.proyeccion.tv/blog/2011/06/22/lau-dvd-berri-salgai-eta-%E2%80%98azken-gaua%E2%80%99-%E2%80%98last-night%E2%80%99-filmaren-estreinaldia-zinema-aretoetan-zinema-euskarazen-eskutik/ Lau DVD berri salgai eta ‘Azken Gaua’ (‘Last Night’) filmaren estreinaldia zinema-aretoetan ZINEMA EUSKARAZen eskutik]</ref>. [[1980ko hamarkada]]n egindako ''[[The A-Team]]'' telesail ospetsuan oinarrituta zegoen.
Lau protagonistak atalero [[AEB]]etan barna [[Chevrolet Van]] modeloko furgoneta batean bidaiatuz agertzen dira.
== Argumentu ==
{{Argumentua txikia}}
John "Hannibal" Smith ([[Liam Neeson]]) [[Mexiko]] polizia uste biek bahituta dago, Javier Tuco ([[Yul Vazquez]]) jeneralarentzat lan egiten dutenak. Hannibalek ihes egitea lortzen du eta Templeton "Faceman" Peck ([[Bradley Cooper]]) ere erreskatatzen du.
== Aktoreak ==
* [[Liam Neeson]]: John "Hannibal" Smith koronela.
* [[Bradley Cooper]]: Templeton "Faceman" Peck tenientea
* [[Quinton Jackson|Quinton "Rampage" Jackson]]: Bosco Albert "B.A." (Bad Attitude) Baracus sarjentua
* [[Sharlto Copley]]: H.M. "Howling Mad" Murdock kapitaina
* [[Jessica Biel]]: Charissa Sosa
* [[Patrick Wilson]]: Vance Burress edo Lynch ajentea
* [[Brian Bloom]]: Brock Pike
* [[Gerald McRaney]]: Russell Morrison jenerala
* [[Jon Hamm]]: Lynch ajentea
* [[Terry Chen]]: Ravech
* [[C. Ernst Harth]]: errausketa-labearen langilea
* [[Corey Burton]]: Narratzailea
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20110430000500/http://www.ateam-movie.com/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ekintza filmak]]
[[Kategoria:Telesailetan oinarritutako filmak]]
[[Kategoria:Euskaratutako filmak]]
7od3qbktr2cadsd2ojbohrjapg4162a
9994074
9994073
2024-12-09T01:25:24Z
Bhgh543bgf
98220
9994074
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''A Taldea''''' [[2010]]ean egindako [[frantziar]]-[[estatubatuar]] [[film (zinema)|filma]] da, [[Joe Carnahan]]ek zuzenduta.
Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak, Zinema Euskaraz programa dela medio, filma euskaratu zuen<ref>[https://web.archive.org/web/20110908140439/http://www.proyeccion.tv/blog/2011/06/22/lau-dvd-berri-salgai-eta-%E2%80%98azken-gaua%E2%80%99-%E2%80%98last-night%E2%80%99-filmaren-estreinaldia-zinema-aretoetan-zinema-euskarazen-eskutik/ Lau DVD berri salgai eta ‘Azken Gaua’ (‘Last Night’) filmaren estreinaldia zinema-aretoetan ZINEMA EUSKARAZen eskutik]</ref>. [[1980ko hamarkada]]n egindako ''[[The A-Team]]'' telesail ospetsuan oinarrituta zegoen.
== Argumentu ==
{{Argumentua txikia}}
John "Hannibal" Smith ([[Liam Neeson]]) [[Mexiko]] polizia uste biek bahituta dago, Javier Tuco ([[Yul Vazquez]]) jeneralarentzat lan egiten dutenak. Hannibalek ihes egitea lortzen du eta Templeton "Faceman" Peck ([[Bradley Cooper]]) ere erreskatatzen du.
== Aktoreak ==
* [[Liam Neeson]]: John "Hannibal" Smith koronela.
* [[Bradley Cooper]]: Templeton "Faceman" Peck tenientea
* [[Quinton Jackson|Quinton "Rampage" Jackson]]: Bosco Albert "B.A." (Bad Attitude) Baracus sarjentua
* [[Sharlto Copley]]: H.M. "Howling Mad" Murdock kapitaina
* [[Jessica Biel]]: Charissa Sosa
* [[Patrick Wilson]]: Vance Burress edo Lynch ajentea
* [[Brian Bloom]]: Brock Pike
* [[Gerald McRaney]]: Russell Morrison jenerala
* [[Jon Hamm]]: Lynch ajentea
* [[Terry Chen]]: Ravech
* [[C. Ernst Harth]]: errausketa-labearen langilea
* [[Corey Burton]]: Narratzailea
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20110430000500/http://www.ateam-movie.com/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ekintza filmak]]
[[Kategoria:Telesailetan oinarritutako filmak]]
[[Kategoria:Euskaratutako filmak]]
2p4w4pio58vm7u0rtqhfiy4s4oo9fce
Pirritx, Porrotx eta MariMotots
0
296238
9993462
9993451
2024-12-08T12:05:07Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993462
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
hbf8c1jdan7jptu7rwfhmf1vykb40ei
9993479
9993462
2024-12-08T12:12:11Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993479
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|[[Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|[[Xabier Sukia]]
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
iq7g8ghjfm7a0j1jg0pxyorlnzxsddg
9993482
9993479
2024-12-08T12:13:14Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993482
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="150">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|[[Xabier Sukia]]
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
kav4eerwdp1o8g7kmtoddmg6p2aritq
9993484
9993482
2024-12-08T12:14:14Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993484
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="170">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx Altsasuko Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
mgv2dgya6gvyisitvydf9nsu58k0cxu
9993486
9993484
2024-12-08T12:14:30Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993486
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx Altsasuko Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
22mw5nxhwjnig1vst9utzt36m1kobed
9993489
9993486
2024-12-08T12:16:13Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993489
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
og04ritzgot8qhphxscn9fwa5tkqwab
9993495
9993489
2024-12-08T12:21:49Z
Telebista
78290
/* Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) */
9993495
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
qftim4h314koxo9e3k2adhhspb35uzf
9993496
9993495
2024-12-08T12:22:09Z
Telebista
78290
/* Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) */
9993496
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
b5lxcpbp2cbdupcpmr4i6574kyx8iyu
9993497
9993496
2024-12-08T12:22:18Z
Telebista
78290
/* Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) */
9993497
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|ezkuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
eglo4ud92vx8l679m2ertiz4w5svdmp
9993498
9993497
2024-12-08T12:23:27Z
Telebista
78290
/* Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) */
9993498
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
nh3e3es8opk8h2atuwv8cc9dr4xw30o
9993499
9993498
2024-12-08T12:23:50Z
Telebista
78290
/* Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) */
9993499
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).
Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).
</gallery>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
ptn5opef1wel2u8aceuvzbmnfqnt2vh
9993501
9993499
2024-12-08T12:25:20Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993501
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
hd7o4h6thoxrbumbogsqjk58dux4u07
9993502
9993501
2024-12-08T12:25:58Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993502
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|200px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|200px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
hhn0plkdhrw8n1fa6jce36r3sdd5hmd
9993503
9993502
2024-12-08T12:27:02Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993503
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|200px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
s0iji92f0dbz6s87bxxf05r4lti2lre
9993504
9993503
2024-12-08T12:27:14Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993504
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
n0xkfs0atyhvtyqjo6ih08bdolj5er3
9993505
9993504
2024-12-08T12:28:18Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993505
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
fgka30qtud1lnzwod0poyjtoecg8eyo
9993507
9993505
2024-12-08T12:30:51Z
Telebista
78290
/* Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) */
9993507
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[File:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|Okendo_plaza_-_Lasarte_-_Korrika_(02)]]
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|250px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Ikendo plazan, [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
js7qpd5cgfspxqpcyo7yrddacwqebc9
9993508
9993507
2024-12-08T12:32:37Z
Telebista
78290
/* Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) */
9993508
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|250px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Ikendo plazan, [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
3knyhhfcsl68mjszsa39dgu0x4jmicl
9993509
9993508
2024-12-08T12:32:57Z
Telebista
78290
/* Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) */
9993509
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Ikendo plazan, [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
2hp4el3bcrip23qyspkrr4c1qd0zodl
9993511
9993509
2024-12-08T12:34:35Z
Telebista
78290
/* Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) */
9993511
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
p6wx1m912v2x44u8eg4ypnlq8ibv920
9993675
9993511
2024-12-08T16:57:34Z
Telebista
78290
/* Pirritx, Porrotx eta MariMotots */
9993675
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|250px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
6wrg6cljsegv7bga1zl52plzpul499c
9993677
9993675
2024-12-08T16:58:47Z
Telebista
78290
/* Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) */
9993677
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
== Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' ==
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
r8x3v4yhit72hijn0w3lzixfbc4lxrh
9993680
9993677
2024-12-08T17:00:43Z
Telebista
78290
/* Kataluniako "lehengusuak": Pitx, Potx i MariCuetes */
9993680
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
== Lanak ==
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
g0we5lkvm1s261ff9ea8xl3o86bonsq
9993682
9993680
2024-12-08T17:00:56Z
Telebista
78290
/* Lanak */
9993682
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
== Boikotak eta zentsurak ==
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
omivt3egq94p8rqvfn9zw35d6m2p7yp
9993683
9993682
2024-12-08T17:01:16Z
Telebista
78290
/* Boikotak eta zentsurak */
9993683
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
=== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ===
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
01jpbxcyp6zbnaonbr0yb6m8wh2mi5x
9993684
9993683
2024-12-08T17:01:30Z
Telebista
78290
/* 2001-2002 (Euskal Herria) */
9993684
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
=== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ===
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
ih48kxz0fxcxykqekj1e0559ncitd28
9993685
9993684
2024-12-08T17:01:42Z
Telebista
78290
/* 2013 (Euskal Telebista) */
9993685
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
=== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ===
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
4dzopn10oeqtksw10qk525lssx9ujsn
9993687
9993685
2024-12-08T17:01:59Z
Telebista
78290
/* 2019-2020 (Nafarroa) */
9993687
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
== Bitxikeriak ==
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
n5ifidv3s5v052u47zrqxjsea8tpoba
9993688
9993687
2024-12-08T17:02:09Z
Telebista
78290
/* Bitxikeriak */
9993688
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
q3pww95qhp2sihj17nndirvgh16jbgv
9993694
9993688
2024-12-08T17:05:52Z
Telebista
78290
/* Kataluniako "lehengusuak": Pitx, Potx i MariCuetes */
9993694
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''. Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
0ahhpr0t5tf89cey6de2w2025j2l20j
9993700
9993694
2024-12-08T17:11:11Z
Telebista
78290
/* Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) */
9993700
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
Pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten. Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 11 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela erabaki zuen. 11 urte geroago, 1998an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta gero, [[1998]]an [[Ainhoa Beristain]]ek taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia. Aiora, ordurako pailazo taldean zebilen [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]]ren ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''. Orduan berari eskatu zioten ''Pirritx''en papera betetzeko, eta honek onartu egin zuen. [[Aiora Zulaika]]k ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
pwlamx0cug533zplmhtz9598c6p5gef
9993841
9993700
2024-12-08T18:23:20Z
Telebista
78290
/* Pirritx 'berria' (1998-2001) */
9993841
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
ti81kwqcbcck36z95s2udza3zjvtgn6
9993843
9993841
2024-12-08T18:25:03Z
Telebista
78290
/* Pirritx 'berria' (1998-2001) */
9993843
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
sz3prfrn49ty12e9ojsc5fewipvggc8
9993845
9993843
2024-12-08T18:27:13Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993845
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
65sry2i1gs0ym1pth4rrmnnwpj6mvqi
9993846
9993845
2024-12-08T18:27:47Z
Telebista
78290
/* Pirritx iritsi (1995-1998) */
9993846
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
78g9h6umr6ohfqucomaokhealg6g4n3
9993848
9993846
2024-12-08T18:28:13Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993848
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|270px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|250px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
65sry2i1gs0ym1pth4rrmnnwpj6mvqi
9993850
9993848
2024-12-08T18:28:52Z
Telebista
78290
/* Takolo, Pirritx eta Porrotx */
9993850
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera ''Pirritx'' ([[Aiora Zulaika]]) hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Ikuskizun honetan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ekin batera aritu ziren, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]]. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
pwp8d4a0vejfbkgsbspeod2tuko3ns2
9993853
9993850
2024-12-08T18:34:18Z
Telebista
78290
/* Gaur egun, erritmo jaitsiera (2023-2025) */
9993853
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu. Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
49wkkwiwdblylldv0ilnnc81pa0anh0
9993854
9993853
2024-12-08T18:35:24Z
Telebista
78290
/* Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) */
9993854
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Ikuskizun berrian ``Pirritx``ez da oholtza gainean izango|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
a7ti641kprkajk27wrx2nf2d16x642x
9993855
9993854
2024-12-08T18:36:39Z
Telebista
78290
/* Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) */
9993855
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=``Pirritx``ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
64h7dcr50by8fvfja6eg79napew3e45
9993856
9993855
2024-12-08T18:37:23Z
Telebista
78290
/* Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) */
9993856
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, "Takolo" pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
rncammslncbek54lw2w761ykdwg447b
9993857
9993856
2024-12-08T18:38:23Z
Telebista
78290
/* Pailazoen sorrera (1987-1992) */
9993857
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
duzwy3tjkf4krvw8hqrurti88j4kpuu
9993858
9993857
2024-12-08T18:38:54Z
Telebista
78290
/* Pailazoen sorrera (1987-1992) */
9993858
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta 'Amaren intxaurrak' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
ngykqj8bpi1g990kgnbsf03d4lxp00h
9993859
9993858
2024-12-08T18:39:34Z
Telebista
78290
/* Covid-aren pandemia (2020-2021) */
9993859
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, Katxiporretaren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
r3w63xtq8fjvym215rw73nd4dfilq0v
9993860
9993859
2024-12-08T18:39:50Z
Telebista
78290
/* Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) */
9993860
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Pirritx, Porrotx eta Marimototsek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=Pitx, Potx i MariCuetes Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
gugav9shqtog9pcwylvno81yug9l2bx
9993861
9993860
2024-12-08T18:40:26Z
Telebista
78290
/* Kataluniako "lehengusuak": Pitx, Potx i MariCuetes */
9993861
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta Marimotots''ek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=''Pitx, Potx i MariCuetes'' Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko Pirritx eta Porrotx|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMotots baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
5zgj3z5c6dp6xbbgen9k2sls08fyeg7
9993862
9993861
2024-12-08T18:41:29Z
Telebista
78290
/* Boikotak eta zentsurak */
9993862
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta Marimotots''ek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=''Pitx, Potx i MariCuetes'' Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko ''Pirritx eta Porrotx''|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=Pirritx, Porrotx eta MariMototsek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
735wahsy9un9fnfgl00zvq74q14xzbc
9993863
9993862
2024-12-08T18:41:49Z
Telebista
78290
/* Hizkuntza */
9993863
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta Marimotots''ek badituzte 'lehengusuak' Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=''Pitx, Potx i MariCuetes'' Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko ''Pirritx eta Porrotx''|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
8su5vm2sy9fjrsk1plwub0s8mfkq3cf
9993865
9993863
2024-12-08T18:42:34Z
Telebista
78290
/* Kataluniako "lehengusuak": Pitx, Potx i MariCuetes */
9993865
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta Marimotots''ek badituzte "lehengusuak" Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=''Pitx, Potx i MariCuetes'' Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko ''Pirritx eta Porrotx''|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
fbpwd5bxohi45iv57lythhw53i0g6ob
9994270
9993865
2024-12-09T11:15:09Z
Telebista
78290
/* Beste pertsonaiak */
9994270
wikitext
text/x-wiki
{{Musika talde infotaula
| izena = Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| irudia = Pirritx, Porrotx eta MariMotots.jpg
| irudi testua = Pirritx ([[Aiora Zulaika]]), Porrotx ([[Joxe Mari Agirretxe]]) eta MariMotots ([[Mertxe Rodriguez]]).
| irudi zabalera = 300px
| ezizenak =
| jatorria = [[Lasarte-Oria]] ([[Gipuzkoa]])
| instrumentuak =
| musika mota =
| urteak = [[1987]]ko [[abenduaren 24]]a -<br />gaur egun {{adina|1987|12|24}}
| diskoetxeak =
| webgunea = [https://www.katxiporreta.eus/ www.katxiporreta.eus]
| taldekideak = [[Aiora Zulaika]]<br />[[Joxe Mari Agirretxe]]<br />[[Mertxe Rodriguez]]
}}
'''''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''''' [[Aiora Zulaika]], [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] aktoreek osaturiko [[pailazo]] hirukotea da. [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an sortu zen, [[Lasarte-Oria]]n eta gaur egun [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pailazorik ezagunetakoak eta arrakastatsuenetakoak dira.
Herriz herri aritzen dira eta plazetan, festetan, ikastetxeetan... egiten dituzte emanaldiak. Urtean 120-150 emanalditik gora eman izan dituzte eta beraien errekorra ikasturte batean 205 saio eskaintzea da.
Urtero-urtero emanaldi berri bat sortzen dute eta berarekin batera, abesti berriak ere bai. 36 urteko ibilbidean 31 ikuskizun eta 39 disko grabatu dituzte. Guztira, 450 abestitik gora argitaratu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
[[2002]]an 15 urte bete zituen pailazo taldeak eta ''Beti zuekin... Katxiporreta!!'' ikuskizunarekin ospatu zuten. [[2012]]an berriz, 25. urteurrenean ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' saio berezia sortu zuten. [[2022|2022an]] 35 urte bete zituzten eta ospatzeko ''Urteak bete, abenturak bizi!'' ikuskizuna taularatu zuten.
Pailazo-taldearen inguruan [[Irrien Lagunak]] ekimena sortu da, pailazoen merchandising produktuak saltzeko.
= Taldekideak =
{{zutabe}}
=== Gaur egungoak ===
* ''Pirritx'', [[Aiora Zulaika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1975]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''MariMotots'', [[Mertxe Rodriguez]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1968]])
{{zutabe berria}}
=== Hasierakoak ===
* ''Takolo'', [[Agustin Mujika]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1960]])
* ''Pirrutx'', [[Patxi Sanz]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]])
* ''Porrotx'', [[Joxe Mari Agirretxe]] ([[Lasarte-Oria]], [[Gipuzkoa]], [[1964]])
* ''Pirritx'', [[Ainhoa Beristain]] ([[Zaldibia]], [[Gipuzkoa]])
{{zutabe amaiera}}
== Pailazoen urtez urteko bilakaera ==
Pailazo taldeak bilakaera izan du. Gaur egun ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' izenarekin ezagunak badira ere, bere garaian ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' bezala hasi ziren; geroago, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izan ziren; eta, Takolok taldea utzi zuenean, ''Pirritx eta Porrotx''.
[[2013]]an, 25 urte bete zituztenean, ''Sentitu, pentsatu, ekin!'' ikuskizunean ''Takolo''k bisita egin zien.
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ece6e9; width:5%" |Pailazoa
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1987-1996
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |1997-2006
! colspan="10" style="background:#ece6e9; width:5%" |2007-2016
! colspan="9" style="background:#ece6e9; width:5%" |2017-2025
|-
| align="center" |Takolo
| colspan="18" align="center" style="background:#ff8888|[[Agustin Mujika|Agustin<br />Mujika]]
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|style="background:#ff8888|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Pirrutx
| colspan="8" align="center" style="background:#88ff88|[[Patxi Sanz|Patxi<br />Sanz]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
| align="center" |Porrotx
| colspan="38" align="center" style="background:#88ffff" |[[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari<br />Agirretxe]]
|
|-
| align="center" |Pirritx
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="4" align="center" style="background:#ffff88|[[Ainhoa Beristain|Ainhoa<br />Beristain]]
| colspan="26" align="center" style="background:#ff88cc" |[[Aiora Zulaika|Aiora<br />Zulaika]]
|
|-
| align="center" |MariMotots
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| colspan="16" align="center" style="background:#ffcc88" |[[Mertxe Rodriguez|Mertxe<br />Rodriguez]]
|
|}
=== Beste pertsonaiak ===
{| class="wikitable"
|-
| {{Color box|Ivory}} ''[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]ko<nowiki/> filma''<br />* errepikatutako pertsonaia!
|}
{| class="wikitable sortable mw-collapsible" style="width:100%; margin:auto"
|-
!! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Aktorea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:30%" |Pertsonaia
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:5%" |Urtea
! scope="col; style="background:#ece6e9; width:35%|Ikuskizuna / Filma
|-
| rowspan="48" align="center" |[[Alex Tetuan]]<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=Alex Tetuan pailazoa jubilatu da, baina erretiratu ez|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/6752385/alex-tetuanek-30-urte-egin-ditu-takolo-pirritx-eta-porrotx-pailazoekin-/}}</ref>
| align="center" |Txerri kuttin
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| align="center" |Xixuko
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Txerri porrotx
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Saturnino
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio
| align="center" |1994 - 1995
| align="center" |Txiztil
|-
| align="center" |Tiburtzio jauna
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxepa behia
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Porrontxio
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Joxe Mari
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Kurkux
| align="center" |1995 - 1996
| align="center" |Beltzi
|-
| align="center" |Aitatxo Lotia
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |1996 - 1997
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |Titiriteroa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Patatari jauna
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Mackey jauna
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Tarrapatata pirata
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Serapio''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Fermina behia
| align="center"|2000 - 2001
| align="center"|Parrandan
|-
| align="center"|Toribioto erregea
| align="center"|2001 - 2002
| align="center"|Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Barrabas pirata''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center"|Porrontxio*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Patatari jauna*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Tarrapatata pirata*
| align="center"|2002 - 2003
| align="center"|Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center"|Nikasio jauna
| align="center"|2003 - 2004
| align="center"|Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center"|Txilipito jauna
| align="center"|2004 - 2005
| align="center"|Patata, patata!
|-
| align="center"|Anakleto
| align="center"|2005 - 2006
| align="center"|Maite zaitut
|-
| align="center"|Eurolio jauna
| align="center"|2006 - 2007
| align="center"|Mari Motots
|-
| align="center"|Joxe
| align="center"|2007 - 2008
| align="center"|Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Petrol jauna
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Soldadua
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Xabi bihurri
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Lagun txakurra
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Aberatsa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Belekoiren laguntzailea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Tantaka Yotanka*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Patatari jauna*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Roke
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Estanislao
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Zeledon
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |Jeronimo
| align="center" |2017 - 2018
| align="center" |Borobilean
|-
| align="center" |Ziriport
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Zebra
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |[[Ainhoa Beristain]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1993 - 1994
| align="center" |Kokororikoko
|-
| rowspan="2" align="center" |[[Aiora Zulaika]]
| align="center" |Izeba Maritxu
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |Perez sagutxoa
| align="center" |1997 - 1998
| align="center" |Makarroiak
|-
| rowspan="17" align="center" |[[Mertxe Rodriguez]]
| align="center" |Amona Josefina
| align="center" |1998 - 1999
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |Teresa Markesa
| align="center" |1999 - 2000
| align="center" |Plisti-plasta
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2000''
| align="center" style="background:Ivory|''Zatoz jolastera! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Bittori alkate anderea
| align="center" |2000 - 2001
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Itsas-neska
| align="center" style="background:Ivory|''2002''
| align="center" style="background:Ivory|''Jolasen altxorra! (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Izeba Maritxu*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Amona Josefina*''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" style="background:Ivory|''Madame Banu''
| align="center" style="background:Ivory|''2004''
| align="center" style="background:Ivory|''Ilargiaren sekretua (Hik Hasi)''
|-
| align="center" |Tider
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Romí
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Motots*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |[[Maitane Colorado]]
| align="center" |Anttoni ahuntza
| align="center" |2001 - 2002
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| rowspan="40" align="center" |[[Oihana Sanchez]]
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Barraskiloa
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Saturnino*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Jaxinto Bustiblai*
| align="center" |2002 - 2003
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |Postaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Pitxitxi
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Katiuska
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Mari Mototsen ama*
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Kattalin pirata
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |Izeba Arantxa plantxa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Elefantea
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Abuela Maria Luisa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Astoa
| align="center" |2009 - 2010
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |Mari Kalanbre
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Belekoi anderea
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Estralurtarra
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Ilargi
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center"|Andereño Maribel
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Olentzero
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Tximeleta
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Astoa*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Joxepa behia*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Elefantea*
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txerri almirantea
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Loreto (Mari Mototsen ama)*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txo MikMak txikia*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Tider*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Ilargi*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Anakleto*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Kattalin pirata*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Maribel bexamel
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Zerraman
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Txapas
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| rowspan="5" align="center" |[[Aitor Etxeberria]]
| align="center" |Postontzia
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bulegaria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Erratza
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Bihurria
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |Lorea
| align="center" |2003 - 2004
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| rowspan="6" align="center" | [[Iñigo León]]
| align="center" |Joxelu Gamelua
| align="center" |2004 - 2005
| align="center" |Patata, patata!
|-
| align="center" |Arrantzazu
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Erlea
| align="center" |2005 - 2006
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |Txanpon jauna
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Ospitaleko zelaria
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Nahas
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="3" align="center" |[[Kristina Ropero]]
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2006 - 2007
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |Nagore sendagilea
| align="center" |2007 - 2008
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |[[Ekain Kazabon]]
| align="center" |Borras
| align="center" |2008 - 2009
| align="center" |Piratak
|-
| rowspan="9" align="center" |[[Alex Tello]]
| align="center" |Largabista
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Martin bertso
| align="center" |2010 - 2011
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |Patakon pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |Otsoa
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Gorka
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Igor
| align="center" |2013 - 2014
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |Plastiker
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Periko lapiko
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Patakon pirata*
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center" |[[Joli Pascualena]]
| align="center" |Ane pirata
| align="center" |2011 - 2012
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| rowspan="30" align="center" |[[Izaskun Forcada]]
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2012 - 2013
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |Hermelinda
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |Plastik zaunk
| align="center" |2014 - 2015
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center"|Jenny
| align="center"|2015 - 2016
| align="center"|Amalur
|-
| align="center" |Neska txiki
| align="center" |2016 - 2017
| align="center" |Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Poxpolin Marisorgin*
| align="center"|2016 - 2017
| align="center"|Tipi-tapa korrika!
|-
| align="center"|Mukitsu Barraskiloa
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center"|Izar Dantzaria
| align="center"|2017 - 2018
| align="center"|Borobilean
|-
| align="center" |Mari Domingi
| align="center" |2018 - 2019
| align="center" |Musua
|-
| align="center" |Katua
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Marmoka
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Oilar Queen
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Krokodiloa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Tronoa
| align="center" |2019 - 2020
| align="center" |Bizi dantza
|-
| align="center" |Txanponi anderea
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Tiritatxo medikua*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Urtxintxa
| align="center" |2020 - 2021
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |Pingui
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txilipito jauna*
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Hontza
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Margarita Oiloa
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Txita kolorea
| align="center" |2021 - 2022
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |Kintxo Barrilete*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Poxpolin Marisorgin*
| align="center" |2022 - 2023
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Amona Josefina*
| align="center" |2022 - 2023
|align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!!
|-
| align="center" |Yumi Euri
| align="center" |2023 - 2024
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |Pupu
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|-
| align="center" |[[Joanes Echeveste]]
| align="center" |Lore
| align="center" |2024 - 2025
| align="center" |Ostirala iritsi da!!
|}
= Taldearen bilakaera =
== Pailazoen aurreneko urteak (1982-1987) ==
[[1982]]an [[Lasarte-Oria]]ko haurren %80ak A ereduan ikasten zuten, gaztelaniaz, eta kalean ere ez zen euskara askorik erabiltzen. [[Agustin Mujika]] irakaslea zen [[Lasarte-Oria]]n A ereduan eta [[Joxe Mari Agirretxe]]k magisteritza ikasi zuen eta haurren eta euskararen bueltan ibiltzen zen. Biak ''Lasarte-Oria euskaldundu dezagun'' euskara taldeko kideak ziren, eta herrian euskararen erabilera sustatzeko asmoz, haurrentzat zerbait egitea erabaki zuten.
Gabonetan ''Olentzero''ren etorrera antolatzen hasi ziren herrian. Ordurarte ''Olentzero'' ikastolara bakarrik iristen zen, eta beste ikastetxeetan ez zuten honen berri. Beraz, herri osorako ikuskizuna antolatzeari ekin zioten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]]k egiten zuen ''Olentzero''ren papera eta [[Agustin Mujika|Agustin]]ek gitarrarekin ongi etorria ematen zion baserritarrarena. Beraiekin batera ''Xixuko'' ahatea ere aritzen zen. Ekitaldian, maila ezberdinetako haurrak, banan-banan oholtzara igotzen ziren ''Olentzero''ri kantatzera.
== Takolo, Pirrutx eta Porrotx ==
=== Pailazoen sorrera (1987-1992) ===
Bost urte eman zituzten ''Olentzero''ren etorrera antolatzen. [[1987]]an, ordea, ekitaldia luze joaten zela ikusi zuten. Horrenbeste klase oholtzara igoz eta jaitsiz, haurrak aspertzen hasten zirela. Horregatik, arintze aldera, pailazoak sartzea erabaki zuten eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' sortu ziren.
Pailazoek Olentzerori bihurrikeriak egiten zizkioten, eta esketx eta esketx artean haur guztiekin batera abestu egiten zuten. Garai hartan ez zegoen abesti askorik haurrentzat eta haueka lortzeko, [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] bere kantak erabiltzeko baimena eskatu zioten. [[Imanol Urbieta|Imanolen]] semea ere pailazogintzan zebilen [[Kakax, Kokox eta Kirriki]] hirukotean eta ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''i esan zien bere abestiak kantatzea ohore bat izango zela. Beraz, kasete batean [[Imanol Urbieta]]ren lau abesti grabatu zituzten eta ikastetxeetan banatu zituzten haurrek ikasi eta gero ikuskizunean elkarrekin abestu zitzaten. Horrela ikuskizun laburragoa eta dibertigarriagoa egin zuten.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708">{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Agustin Mujika, ''Takolo'' pailazoari elkarrizketa|url=https://www.berria.eus/ahomentan2023/09/03/sudur-gorrien-biribilgunean.html}}</ref>
Lehenengo emanaldia [[1987]]ko [[abenduaren 24]]an eman zuten [[Lasarte-Oria]]ko ''Zamaburu'' plazan. ''Takolo''ren papera [[Joxe Mari Agirretxe]]k egin zuen, ''Pirrutx''ena [[Patxi Sanz]]ek eta ''Porrotx''ena [[Agustin Mujika]]k. [[Donostia]]ko [[Gros]] auzoko ''Angelita'' dendan traje luze batzuk egin zituzten eta horiek jantzi zituzten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Kulturklik|izenburua=30 urte ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en sorreratik|url=http://www.kulturklik.euskadi.eus/noticia/2017112809400251/se-cumplen-tres-decadas-de-la-llegada-de-los-payasos-precursores-de-los-actuales-pirritx-porrotx-y-marimotots/kulturklik/es/z12-detalle/es/}}</ref>
''Euskararen maratoia'' [[1986|1986an]] sortu zen eta Agustin Mujika ''Takolo'' izan zen ekimenaren sortzailea. Orduz geroztik bi urtez behin ospatzen da [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] eta maratoiak iraun bitartean euskara hutsez egitea da helburua. ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'' pailazo taldea egun baterako sortu zen berez, baina 6 hilabete geroago, [[1988]]ko [[Maiatz|maiatzan]], ''Euskararen II. maratoia'' antolatu zen [[Lasarte-Oria]]n, bertan beste emanaldi bat eskaintzeko eskatu zieten pailazoei, eta hauek baiezkoa eman zuten.
Bigarren saio horretarako, ordea, ''Takolo''ren eta ''Porrotx''en paperak aldatu zituzten. [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] ez zuen ongi abesten eta [[Agustin Mujika|Agustinek]] bai. Ondorioz, ongi kantatzen zuenak pailazo azkarraren pertsonaia egitea erabaki zuten, eta ordutik aurrera [[Agustin Mujika|Agustin]] ''Takolo'' izan zen eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] ''Porrotx''. (Euskararen maratoi honetan [[Aiora Zulaika]]k, gaur egungo ''Pirritx''ek, 13 urte zituen eta herriko txistulari taldearekin txistua jo zuen. Pailazoen emanaldia ikusi zuenean, handitan pailazo izan nahi zuela pentsatu zuen. 9 urte geroago, 1997an, sartu zen pailazo taldean).
[[Fitxategi:19931201 6545-P001.jpg|19931201_6545-P001|thumb|250px|Pirrutx eta Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Bi emanaldi horiek eskaini eta [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEKren]] dei bat jaso zuten [[Usurbil]]dik emanaldi bat eskaintzeko. Han ere ikuskizuna burutu zuten eta pixkanaka-pixkanaka herriz herri zabalduz joan ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Takolo'' Lasarterako sortu zen, baina Euskal Herri osorako balio du|url=http://txintxarri.eus/elkarrizketak/takolo-lasarteoriarako-sortu-zen-baina-euskal-herri-osorako-balio-zuen-269FF08/}}</ref> Tartean [[Bilbo|Bilboko]] [[Bilboko Aste Nagusia|Aste Nagusian]] eta [[Donostia|Donostiako]] [[Donostiako Aste Nagusia|Aste Nagusian]] aritu ziren. Plazak leporaino beteta eta beraiek oraindik material askorik gabe. Eszenatoki bat zeukaten eta ezer gehiagorik ez. Megafoniarik gabe, ohiuka aritzen ziren. Gerora megafoniarako materiala erosi zuten, furgoneta bat eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabalduz hasi ziren.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
Hasierako saio horietan oraindik ez ziren aktoreak, euskaltzaleak ziren. Beraz, lotsa eta beldur pixka batekin ateratzen ziren saioa egitera. Lanean hasi aurretik patxaranari trago bat eman eta zezenak bezala, zuzen-zuzen ateratzen ziren publikoari begiratu ere egin gabe.
Hasiera horietan ''Takolo''k gitarra bat eramaten zuen eta zuzenean abesten zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=Joxe Mari Agirretxe eta Mertxe Rodriguezi elkarrizketa|url=http://www.argia.eus/argia-astekaria/1907/agirretxe-eta-mertxe-rodriguez-umeen-hipnotizatzaileak}}</ref> Hala ere, ez zeukaten euskarri musikalik. Musikak ez zuen garrantzia handirik beraien lehen saioetan, eta ikuskizunak esketxetan oinarritzen ziren.
=== Lehenengo diskoak eta bideoa (1992-1994) ===
Bost urte herriz herri ibili eta gero, mugarria izan zen [[1992]]. urtea. Urte horretan beraien lehenengo diskoa grabatu zuten: ''[[Hau umorea|'''Hau umorea''']]''. Abesti gehienak [[Imanol Urbieta]]renak ziren, eta berari eskeini zioten lehenengo disko hau.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=Lasarteko pailazoek 25 urte|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1658/046/001/2012-11-25/muxu_eta_irrien_filosofia.htm}}</ref> Hortik aurrera, saioetan musikari garrantzia handiagoa ematen hasi ziren. Emanaldietan diskoetako abestiekin ''playback'' egiten hasi ziren.
[[Fitxategi:19931201 6546-P001.jpg|thumb|250px|Porrotx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
Urte berean, [[Agustin Mujika]], [[Zaldibia]]ra joan zen bizitzera eta taldea "Lasartear-goierritar" bihurtu zen. Ikuskizunaren entseguak ere [[Zaldibia]]n egiten hasi ziren, kultur etxeko dantza-gelan eta antzokian. Beraien almazena eta lokala ere herrian zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Goiberri]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en 25 urtetako ibilbidea|url=http://goiberri.eus/2012/11/19/denok-elkarrekin/}}</ref>
Lehen diskoa atera eta beraien saioek oinarri musikala beharrezkoa zutela jabetu ziren. Orduan, [[Ordizia]]ko Musika Eskolako irakaslea, Oneka Garmendia, ezagutu zuten, eta beraiekin elkarlanean aritzea proposatu zioten. Honek baietz erantzun eta musika eskolako haurren laguntzarekin '''''Beti martxan''''' ([[1993]]) eta '''''Ongi bizi''''' ([[1994]]) diskoak kaleratu zituzten.
Oneka askotan haserretu egiten zen pailazoekin, izan ere, garai hartan dena presaka egiten zuten eta hiru aste lehenago pasatzen zizkioten haurrek ikasi beharreko kantak. Hamabost abesti inguru ikasi behar izaten zituzten hiru astetan, gero diskoa grabatzeko. Haurrek egun osoa estudioan ematen zuten eta neka-neka eginda amaitzen zuten. Hala ere, denek hurrengo urtean bueltatu nahi izaten zuten.
Azkeneko disko hau eta gero, [[1994]]an, lehenengo aldiz pailazo taldearen ikuskizun bat grabatu zen: '''''Kokororikoko'''''. Emanaldi hau [[Euskal Telebista|Euskal Telebistak]] grabatu zuen Donostiako [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]]. Ordutik aurrera, ikasturtero ikuskizun bat sortu eta grabatzen hasi ziren (gaur egun oraindik segitzen dute).
[[Fitxategi:19931201 6551-P001.jpg|thumb|250px|Pirrutx [[Azpeitia]]n XI. [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketan]]. Takolo, Pirrutx eta Porrotxen ''Lumak'' ikuskizunean (1993).]]
=== Pirrutxek taldea utzi (1994) ===
Urte berean etorri zen hurrengo aldaketa. [[Patxi Sanz]] (''Pirrutx'') [[Zubieta (auzoa)|Zubieta]]ko lanbide eskolan lanean hasi zen eta pailazo lanak denbora asko eskatzen zuenez, taldea utzi behar izan zuen zazpi urte eta gero. Hala ere, pailazo taldeak aurrera segitu zuen eta [[Ainhoa Beristain]] zaldibiarrak bete zuen Pirrutxen papera. Hilabete batzuetan emakume batek bete zuen gizonezkoaren pertsonaia.
[[Agustin Mujika|Agustin]], [[Patxi Sanz|Patxi]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] hezkuntza mundutik zetozen, baina [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] lau urte zeramatzan antzerkia egiten eta ikuspegi berri bat sartu zen taldean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Hik Hasi aldizkaria|Hik hasi]]|izenburua=''Takolo, Pirritx eta Porrotx''i elkarrizketa 1996an|url=http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/19960801/takolo-pirritx-eta-porrotx-haurrak-haurrak-dira-helduak-bihurtu-ditugu-denbora-baino-lehen}}</ref>
== Takolo, Pirritx eta Porrotx ==
=== Pirritx iritsi (1995-1998) ===
[[Ainhoa Beristain]] taldera iritsi zenez, [[1995]]ean ''Pirrutx''en pertsonaia desagertu eta ''Pirritx'' sortzea erabaki zuten. Aldaketa honekin grabatu zuten bideoan pailazoen hurrengo ikuskizuna: '''''Txiztil''''' ([[1995]]).
[[Fitxategi:1996 HH EE Altsasu IñigoAritzaIkastolarenFestaDomingoLumbierren TakoloPorrotx 429.jpg|thumb|250px|Takolo eta Porrotx [[Altsasu|Altsasuko]] Iñigo Aritza Ikastolaren festan (1996).]]
Pailazo taldea pixkanaka handitzen ari zen eta goierritar asko izan ziren, [[Ainhoa Beristain]] bezala, era batera edo bestera lagundu zutenak. Taldea handitu zen, baina herrikoitasuna ez zuten galdu. Gertukoak izaten eta ikuskizun handiak zein txikiak eskaintzen jarraitu zuten. ''Takolo''ren gitarrarekin hasi eta pixkanaka sormena lantzen eta gidoi hobeagoak lortzen joan ziren. Arropak eta dekoratuak ere beraiek egiten zituzten inguruko jendearen laguntzarekin.
[[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] bete zuen Pirritxen papera hurrengo hiru disko eta ikuskizunetan ere: '''''Kili-kili''''' diskoa eta '''''Beltzi''''' ikuskizuna ([[1995]]-[[1996]]), '''''Tantaka Yotanka''''' ([[1996]]-[[1997]]) eta '''''Makarroiak''''' ([[1997]]-[[1998]]).
[[1997|1997an]], ''Makarroiak'' ikuskizunean [[Aiora Zulaika]] batu zen pailazo taldera. [[Lasarte-Oria|Lasarte-Orian]] bi urtetetik behin ospatzen den ''Euskararen maratoian'' [[Agustin Mujika|Agustin]] eta [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] antolatzaileak ziren eta edizio batean [[Aiora Zulaika|Aiorari]] gazteen ordezkari izatea eta parte hartzea egokitu zitzaion. Orduan ezagutu zuten elkar hirurek. Denbora pasa zen eta [[Aiora Zulaika|Aiora]] arte ederrak ikasten ari zela, ''Erasmus'' egitera [[Birmingham|Birminghamera]] joan nahi zuen. Hala ere, unibertsitatetik deitu zioten beka ez ziotela eman esateko. Hortik egun batzuetara, udako egun batean, [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Marik]] [[Aiora Zulaika|Aiorari]] hots egin eta pailazo taldean sartzeko gonbita luzatu zion. Hasiera hartan [[Ainhoa Beristain|Ainhoa]] ''Pirritx''en ordezkapenak eta pertsonaia txikiagoak egiteko hartu zuten (esaterako ''Perez sagutxoa'' edota ''Izeba Maritxu)''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Ataria]]|izenburua=Guztiok daukagu pailazo edo clown bat barruan, ''Pirritx''i elkarrizketa|url=https://ataria.eus/tolosa/1718711620989-guztiok-daukagu-pailazo-edo-clown-bat-barruan-aiora-zulaika-pirritx}}</ref>
=== Pirritx 'berria' (1998-2001) ===
[[Fitxategi:Euskaraokea (96-398).jpg|Euskaraokea_(96-398)|19931201_6545-P001|thumb|270px|Porrotx eta Jaxinto Bustiblai [[Andoain]]en [[Euskaraokea]] saioko grabaketan (1996-10).]]
Hiru denboraldi eta erdiren ondoren, [[1998]]an, [[Ainhoa Beristain]]ek ikasketak medio, [[Madril|Madrilera]] joan behar izan zuenez, taldea utzi eta [[Aiora Zulaika]]k bete zuen bere tokia.
[[Aiora Zulaika|Aiorak]] urtebete eskas zeraman pailazo taldean pertsonaia txikiak egiten, baina beharrak bultzatuta, ''Pirritx''en papera betetzeko eskatu zioten eta honek segituan onartu zuen. Bere umetako ametsa egi bihurtu zen: euskarazko pailazo izatea. [[Aiora Zulaika|Aiora]]k ''Pirritx''en papera moldatu eta bere egin zuen. [[Ainhoa Beristain|Ainhoak]] egiten zuen ''Pirritx'' ''bihurriagoa eta zoroagoa'' zen. [[Aiora Zulaika|Aiorarena]] aldiz, ''xaloagoa eta goxoagoa''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' buztin puska busti bat zen hasieran, eta urteekin hartu du forma|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref>
[[Aiora Zulaika|Aiora Zulaikak]] ''Pirritx''en paperean ofizialki egin zuen lehenengo ikuskizuna '''''Baserrian''''' izan zen ([[1998]]-[[1999]]). Hasi zenean 23 urte zituen eta gaur egun ere, berak segitzen du pertsonaiaren azalean.
Zaletuen artean, txiki-txikienak ''Takolo''rengana hurbiltzen ziren. ''Takolo'' pailazo serioa eta azkarra da; irakaslearen figura egiten duena. Haurrak, beraz, txikitan irakaslearen figura horrengana gerturatzen ziren. 6-8 urteko haurrei ordea ''Porrotx'' gustatzen zaie, bere bihurrikeriak atsegin dituzte. Eta ''Pirritx''en zaletuak mota guztietakoak dira. Neskei asko gustatzen zaie ''Pirritx''.
Hurrengo ikuskizunak '''''Plisti plasta''''' ([[1999]]-[[2000]]), '''''Parrandan''''' ([[2000]]-[[2001]]) izan ziren.
=== Bihurrikerietatik heztera saltoa (2001-2002) ===
Pailazoen lehenengo urteetako helburua haurrak euskaraz entretenitzea zen eta urte asko zeman zituzten bide horretatik. Orduan jabetu ziren, haurrek beraiek imitatzen zituztela eta pailazoak eredu ere bazirela. Horregatik bihurrikeriak egiteaz gain, hezten ere lagundu behar zutela erabaki zuten.
Pixkanaka, ikuskizunetan haurrak hezteko abestiak sartzen hasi ziren. Esaterako: [[1995]]-[[1996]] ikasturtean ''Semaforo hori ("Begira alde batera eta gero bestera, kotxeak geldi daude, ni banoa aurrera...")'', [[1997]]-[[1998]] ikasturtean ''Dabadabadu ("Gosaldu, bazkaldu eta afaldu ondoren beti, garbitu hortzak, ez ahaztu...")''...
[[Fitxategi:Takolo, Pirritx eta Porotx.jpg|thumb|300px|eskuinera|Takolo, Pirritx, Porrotx eta Kintxo Barrilete ''Aupa Kintxo!'' ikuskizunean (2001-2002).]]
Hala ere, abesti solte hauez gain, ikuskizunak eta abestiak sortzerako garaian, haurrei gustatzen zitzaizkien gauzei buruzkoak egiten zituzten: inauteriak, parranda, izozkiak, lasterketak... Iturri hori ordea pixkanaka bukatzen hasi zen eta ikuskizun berrietarako ideiak agortzen joan ziren.
[[2001]]. urtea mugarria izan zen pailazoentzat. Urte horretan ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' [[Nikaragua]]ko [[Somoto]] herrira joan ziren bisitan, eta itzultzean '''''Aupa Kintxo!''''' ([[2001]]-[[2002]]) ikuskizuna argitaratu zuten. Handik aurrera, gizarte-gaiak lantzen hasi ziren eta urtero emanaldi ezberdin bat sortzen. Abesti hezitzaileez gain, ikuskizun osoak bihurtu zituzten hezitzaile. Horrela, gai berri hauek askoz ere mamitsuagoak ziren eta azkarrago osatzen zituzten ikuskizunak (familia motak, homosexualitatea, etorkinak...).
=== Pailazoek 15 urte (2002-2003) ===
[[2002]]-[[2003]] ikasturtean berriz, pailazo taldeak 15 urte bete zituen eta urteurrenerako ikuskizun berezia prestatu zuten: '''''Katxiporreta!!''''' Bertan urte horietako esketxik onenak errepikatu eta ordurarteko abestirik ezagunenak abesten zituzten.
=== Takolok taldea utzi (2003-2004) ===
Hurrengo urtea izan zen pailazo hirukotearen azkenekoa. '''''Poxpolin Marisorgin''''' ([[2003]]-[[2004]]) emanaldiaren bira amaitu zutenean, [[Agustin Mujika]]k (''Takolo'') taldea utzi zuen 16 urte eta gero. [[2004]]ko [[irailaren 18]]an izan zen Takoloren azkeneko emanaldia. [[Lasarte-Oria]]n bi saio eskaini zituzten. Dena hasi zen tokian eta moduan amaitu zuen ibilbidea: bere sorterrian eta ''Olentzero''ren etorrerarekin.
[[Agustin Mujika|Agustin]] irakaslea zen, eta ezin zuen pailazo lanarekin uztartu. Horregatik, erabaki bat hartu behar eta pailazo taldea utzi behar izan zuen. Asko kostatu zitzaion erabakia hartzea eta gaizki pasatu zuen: ''Orain hobeto nago, baina hasieran oso triste egon nintzen, eta momentu txarrak pasatu nituen''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Agustin Mujika ''Takolo''ri elkarrizketa|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1483/038/001/2013-09-11/betiko_lepotik_burua.htm}}</ref> Hala ere, Goierriko haurrekin elkarlana ez zen eten eta [[Ordizia]]ko, [[Zaldibia]]ko, [[Idiazabal]]go eta [[Legorreta]]ko haurrek parte hartzen jarraitu zuten hurrengo disko eta ikuskizunetan.
Guztira hamar urte eman zituzten ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' izenarekin.
== Pirritx eta Porrotx ==
=== Hirukotetik bikotera + 'Maite zaitut' abestia (2004-2005) ===
''Takolo''k taldea utzi zuenean, erabaki zuten inork ez ordezkatzea Agustin eta beste pertsonaia berririk ez sortzea. Beraz, pailazo taldea hirukotea izatetik bikotea izatera pasa zen. Hurrengo urteetan ''Pirritx eta Porrotx'' izenpean ibili ziren herriz herri.
Lau denboraldi egin zituzten bikote moduan. '''''Patata, patata!''''' ([[2004]]-[[2005]]), '''''Maite zaitut''''' ([[2005]]-[[2006]]), '''''Mari Motots''''' ([[2006]]-[[2007]]) eta '''''Eskerrik asko!''''' ([[2007]]-[[2008]]).
Etapa honetan, [[2005]]ean sortu zuten [[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|''Maite zaitut'']] abestia, izen bera zeraman ikuskizunerako. Kantak sekulako arrakasta izan zuen eta gaur egun oraindik abesten segitzen dute. Abestia beste 6 hizkuntzetara itzuli eta bertsionatu dute:
* [[Katalan|Katalanez]] <nowiki/>([[2007]])
* [[Galiziera|Galegoz]] ([[2009|20]]<nowiki/>[[2009|09]])
* [[Arabiera|Arabieraz]] <nowiki/>([[2010]])
* [[Sardiniera|Sardinieraz]] <nowiki/>([[2011]])
* [[Ingeles|Ingelesez]] <nowiki/>([[2014]])
* [[Kalo|Kalonieraz]] <nowiki/>([[2015]])
Gainera, bi bertsio berezi ere egin dituzte:
* [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin<nowiki/> ([[2012]])
* Eta [[Demode quartet]] taldearekin ([[2016]])
[[Fitxategi:Porrotx 001.jpg|thumb|250px|Porrotx ileorde urdinarekin.]]
=== Itxura aldaketa (2005-2006) ===
Garai honetan, itxura ere aldatu zuten. [[2004]]ean, ''Patata, patata!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ileordea aldatu zuen. Arrosa kolorekoa izaten segitzen zuen, baina beste estilo batekoa. Hurrengo ikasturtean berriz, [[2005]]ean, ''Maite zaitut'' ikuskizunean, ''Porrotx''ek ere ileordea berritu zuen. Ile beltza izatetik urdina izatera pasa zen.
=== MariMotots iritsi (2006-2007) ===
[[2006|2006ean]], MariMototsen ([[Mertxe Rodriguez]]) papera sortu zuten Mari Motots ikuskizunerako. Mertxe ez zen berria taldean. Aurretik beste pertsonaia asko eginak zituen (''Kintxo Barrilete, Amona Josefina, Teresa Markesa, Bittori alkate anderea, Izeba Maritxu, Poxpolin marisorgin, Tider, Romí''...).
''MariMotots'' denboraldi bateko pertsonaia bakarrik sortu zuten, baina azkenean hurrengo ikuskizunean ere jarraitu zuen. [[2005]]eko Gabonetan [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Mertxe Rodriguez]] ospitalera joan ziren haurrak bisitatzera eta bertan Ane Perez Alberdi ''(Ane Pirata)'' 17 urteko neska ezagutu zuten. Minbizia zeukan, baina sekulako indarra transmititu zien. Beraz, bisita amaitu bezain laster, Joxe Marik Mertxeri esan zion: ''MariMotots, datorren urtean mototsak eroriko zaizkizu''.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=''MariMotots''i mototsak erori eta pirata zapia jantziko du|url=http://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071011/42554/eu/Marimototsi-mototsak-erori-eta-pirata-zapia-jarriko-du}}</ref>
Beraz, [[2007]]-[[2008]]ko denboraldian MariMototsen pertsonaiarekin segitu eta ''Eskerrik asko!'' saioa sortu zuten. Bertan ''MariMotots''i mototsak erori zitzaizkion eta minbiziaren gaia landu zuten ''Pirritx eta Porrotx'' pailazoek. Ikuskizun honek era guztietako kritikak jaso zituen. Batzuk onak, haurrentzat irakasgai oso ona zela esanez; eta beste batzuk txarrak, haurrentzako gai egokia ez zela esanez.
== Pirritx, Porrotx eta MariMotots ==
=== Hirukotea berriro (2008-2009) ===
Minbizia landu zuten ikuskizunetik aurrera, MariMotots pailazo taldean sartzea eta pertsonaia finko bezala jartzea erabaki zuten. [[2008]]az geroztik, beraz, taldean hiru dira berriro, bi pailazo eta beraien laguna: ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''.
Izen horrekin egin dituzte hurrengo ikuskizun eta disko guztiak, eta gaur egun ere horretan segitzen dute. Hurrengo lanak '''''Piratak''''' ([[2008]]-[[2009]]) eta '''''Irrien lagunak''''' ([[2009]]-[[2010]]) izan ziren.
''Piratak'' ikuskizuna egiten ari zirela, [[Aiora Zulaika]]k taldea utzi zuen haurdun geratu zelako. Beraz, ''Piratak'' ikuskizunaren denboraldi erditik aurrera eta ''Irrien lagunak'' ikuskizunean ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritu ziren. ''Pirritx'' bideo-deien bidez agertzen zen, baina ez zen zuzenean taula gainean aritzen. Haurrei azaldu zieten Pirritx haurdun zegoela eta baserrian geratu zela ''Amona Josefina'' eta ''Joxepa behia''rekin deskantsatzen. Guztira 16 hilabete eman zituen [[Aiora Zulaika]]k tauletatik kanpo.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Galtzaundi Euskara Elkartea|Galtzaundi]]|izenburua=Aiora Zulaikari elkarrizketa ama izan eta gero|url=http://ataria.tok-md.com/pdf/g_337_20110204.pdf}}</ref>
=== Pupu eta Lore + Irrien lagunen kluba (2010-2011) ===
[[2010]]ean [[Aiora Zulaika]] ama izan zen, eta urte bereko [[Irail|irailean]] lanera itzuli zen. Haurrek bazekiten ''Pirritx'' haurdun egon zela, eta, hori aprobetxatuz, ikuskizunean ''Pirritx'' ere ama izatea bururatu zitzaien. Orduan, [[2010]]eko [[Azaro|azaroan]] '''''Ongi etorri Pupu eta Lore''''' ([[2010]]-[[2011]]) saioa estreinatu zuten. Bertan ''Pupu'' eta ''Lore'' iritsi ziren, ''Pirritx''en seme-alaba bikiak.
[[Fitxategi:AnePirata tokikom 700x700.jpg|thumb|250x250px|Porrotx eta Ane Pirata.]]
Haurrak jaiotzearekin batera, '''''Irrien Lagunen Kluba''''' sortu zuten. Bertan [[Euskal Herria|Euskal Herri]]ko haurrek ''Pirritx''en seme-alabak hezten laguntzea nahi zuten. Horretarako, hezteko zein balio nahi zituzten erabaki zuten: osasuna, natura, zientzia, kultura eta elkartasuna. Balio bakoitzarentzat pertsonaia bat sortu zuten: ''Tiritatxo medikua, Largabista basozaina, Mari Kalanbre eta amona Mari Txinparta, Martin Bertso, Ane Pirata'' eta ''Patakon''.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Musuak, irriak eta hezkuntzaren filosofia|url=https://www.berria.eus/bizigiro/muxu-eta-irrien-filosofia_1091005_102.html|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> Klubaren barruan pailazoekin batera herriz herri paraleloan arituko ziren ikuskizunak sortu zituzten, ''irrienlagunak.com'' webgunea eta baita [[Irria (aldizkaria)|Irria]] aldizkaria ere.
Segidan, [[2011]]-[[2012]] ikusturtean egin zuten ikuskizuna '''''Zazpikoloroa''''' izan zen.
=== Pailazoek 25 urte + Takoloren bisita (2012-2013) ===
25. urteurrena iritsi zen [[2012]]-[[2013]] denboraldian, eta saio berezia prestatu zuten urtemuga honetarako ere. '''''Sentitu, pentsatu, ekin!''''' ikuskizuna eta diskoa kaleratu zituzten. Bertan ''Amona Josefina''k 100 urte betetzen zituen eta urtebetetzea ospatzearekin batera urte guzti horietako istorioak eta pertsonaiak ere gogoratu zituzten.
Ikuskizun honetarako prestatutako diskoa ere berezia izan zen. [[Euskadiko Orkestra|Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]rekin grabatu zituzten ordurarte zituzten abestirik ezagunenak, eta lagun zaharrak ere itzuli ziren beraiekin kolaborazioak egitera. Diskoan haurrek abestu zuten, baina baita pailazoen sorrerako lehenego diskoan parte hartu zuten haurrek ere (dagoeneko heldututa). Ikuskizun horrekin egin zuten diskorako eta DVDrako grabatu zuten emanaldirako ''Takolo'' pailazoa ere itzuli zen bisita egitera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek 25 urte|url=http://www.diariovasco.com/v/20121118/cultura/payasos-cumpleaos-sinfnico-20121118.html|egunkaria=[[Diario Vasco]]}}</ref>
=== Egonkortzea + Hezur-haragizko Pupu eta Lore (2013-2020) ===
[[Fitxategi:Pirritx-Porrotxekin.jpg|Pirritx-Porrotxekin|thumb|300px|Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Tolosako zezen plaza]]n ''Irribanda'' ikuskizunean (2014-09-27).]]
Hurrengo urteetan, aldaketa nabarmenik gabe urtez urte, egonkorturik segitu zuten ikuskizunak eta diskoak sortzen: '''''Bizipoza''''' ([[2013]]-[[2014]]) eta '''''Txo MikMak txikia''''' ([[2014]]-[[2015]]).
Horrenbestekoa zen zeukaten sorkuntza, urtean bi disko plazaratzen hasi zirela. Bata ikasturte horretako ikuskizunaren izen berekoa eta bestea gehigarri modura:
* [[2015]]-[[2016]] '''''Amalur''''' ''(ikuskizuna)'' ''+ '''Euri tanta banintz'''''
* [[2016]]-[[2017]] '''''Tipi-tapa korrika!''' (ikuskizuna) + '''Haizearen herrira'''''
* [[2017]]-[[2018]] '''''Borobilean''' (ikuskizuna) + '''Antzinako zuhaitza'''''
* [[2018]]-[[2019]] '''''Musua''''' ''(ikuskizuna) + '''Familia milakolore'''''
* [[2019]]-[[2020]] '''''Bizi dantza''' (ikuskizuna) + '''Irri dantza'''''
''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en ikuskizunez gain, 2017. urtean '''''Haizearen herrira''''' ikuskizuna sortu zuen Katxiporreta kooperatibak. Bertan [[Imanol Urbieta|Imanol Urbietari]] omenaldia egin zioten. Ikuskizun hau pailazoenarekin batera paraleloan aritu zen herriz herri. Bertako protagonistak ''Aitona Manolo'' ([[Inazio Tolosa]]), ''Pupu'' ([[Iraitz Lizarraga]]) eta ''Lore'' ([[Ekain Ibarguren]]) izan ziren. Ordura arte ''Pupu eta Lore'' panpina moduan agertu izan ziren oholtza gainean. Hau izan zen hezur-haragizko aktoreekin antzeztu zuten lehenengo aldia.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Guka|izenburua=Igandean Modelon taularatuko dute Haizeraren herrira, ''Katxiporreta''ren ikuskizun berria|url=https://zarautzguka.eus/zarautz/1485862821935-pupu-lore-eta-aitona-manolo-modelon-izan-dira}}</ref>
=== Covid-aren pandemia (2020-2021) ===
[[2019]]ko [[azaroaren 9]]an estreinatu zuten ''Bizi dantza'' ([[2019]]-[[2020]]) ikuskizuna [[Eskoriatza]]n. Ikasturtea ongi hasi zuten, baina [[Martxo|martxoan]] [[koronabirus]] pandemia iritsitakoan, [[Euskal Herria]] konfinamendu egoeran sartu zen eta pailazoak 4 hilabetez egon ziren saiorik eskaini gabe.
[[2020|2020ko]] [[Martxoaren 6|martxoaren 6an]] [[Elgoibar|Elgoibarren]] eskaini zuten konfinamendu aurreko azken saioa. [[Martxoaren 13|Martxoaren 13an]] [[Aretxabaleta|Aretxabaletan]] egitekoak ziren, baina bertan behera geratu ziren emanaldi hura eta hortik aurrerakoak ere. Azkenean, antzokiak berriro ireki zituztenean, [[Uztailaren 17|uztailaren 17an]] itzuli ziren [[Aretxabaleta|Aretxabaletara]] eta berriro taula gainekoei ekin zieten, aforo murriztuarekin. Zailtasunak izan zituzten funtzioak egiteko, izan ere, segurtasun arrazoiengatik asko bertan behera geratu ziren. Denboraldi honetako azkeneko saioa [[Tolosa]]n eskaini zuten [[2020]]ko [[azaroaren 4]]ean.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=EiTB|izenburua=Pailazoak pandemia garaian eta ''Amaren intxaurrak'' ikuskizun berria|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/faktoria/osoa/7605651/mertxe-rodriguez-marimotots-harrera-familia-trikitixa-ikaslea-aktorea-/}}</ref>
[[Fitxategi:Okendo plaza - Lasarte - Korrika (02).jpg|thumb|300px|Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Okendo plazan, Covidarengatik ospatu ez zen [[Korrika]]ren ordezko festan (2021-03-28).]]
Egoera horretan eta zailtasunei aurre eginez '''''Amaren intxaurrak''''' ikuskizuna sortu zuten [[2020]]-[[2021]] denboraldirako. Estreinaldia [[2020]]ko [[azaroaren 28]]an egin zuten [[Donostia]]ko [[Intxaurrondo]] auzoan. Lan hau ere berezia izan zen, izan ere heriotzaren gaia landu zuten. Ikuskizunean ''MariMotots''en ama, ''Loreto'', hil egin zen eta egoerari nola aurre egin irakatsi zieten haurrei.
Pandemia zela eta ''Bizi dantza'' ikuskizunarekin ez zituzten espero zituzten bezain beste emanaldi eskaini. Horregatik, ''Amaren intxaurrak'' lanak, aurreko denboraldiak baino aurrekontu xumeagoarekin egin zuten: bi disko beharrean, bat kaleratu zuten eta gainera disko horretan aurreko emanaldietako abestiak errepikatu zituzten. Dekoratuari dagokionez, ''Musua'' ikuskizunekoa berrerabili zuten eta arropak ''Bizipoza'' emanaldikoak ziren.
=== Post-pandemia + Pailazoek 35 urte (2021-2023) ===
Pandemiaren ondoren, ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' pailazoek beraien lanarekin jarraitu zuten, baina ez ziren [[COVID-19|COVID-19aren]] aurreko erritmora bueltatu. Hemendik aurrera ikuskizunak sinplifikatzen hasi ziren: urtean disko bakarra, abesti gehienak errepikatuak, ikuskizunetarako arropak eta dekoratuak berrerabiliak...
[[2021]]-[[2022]] ikasturtean '''''Kuikui''''' ikuskizuna sortu zuten. Lan honekin disko bat kaleratu zuten eta bertan errepikatutako kantak eta ikuskizunerako sortutako bost berri bildu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Bizi dantza'' emanaldikoa berrerabili zuten.
[[Fitxategi:Aitziber Ugartemendi 4.jpg|thumb|270px|Takolo, Pirritx, Porrotx eta MariMotots [[Lasarte-Oria]]ko Sorgin Jaietan jaso zuten omenaldian (2023-06-27).]]
Artean Covid-19 pandemiaren hautsak airean zirela, [[2022|2022ko]] [[Martxo|martxoan]], [[2022ko Korrika|Korrika 22k]] ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' omendu zituen, euskararen transmisioaren alde egindako lana eskertuz. Nabarmendu zuten bide horretan "eragile aktiboak" izan zirela jardunean ibilitako 34 urteetan, hitzez eta ekintzaz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Olatz Enzunza|abizena=Mallona|izenburua=Euskaraz sentitu, pentsatu eta ekin|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1929/008/001/2022-03-31/euskaraz-sentitu-pentsatu-eta-ekin.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-03-31}}</ref>
[[2022|2022ko]] [[Abenduaren 24|abenduaren 24an]] 35 urte bete zituzten pailazoek eta hori ospatzeko, [[2022]]-[[2023]] ikasturtean bi disko argitaratu zituzten: '''''Urteak bete, abenturak bizi!''''' eta '''''Ez gara jaitsiko!'''''. Ikuskizun berezia ere sortu zuten azkeneko urtetako abenturak eta abestiak gogoratuz: '''''Urteak bete, abenturak bizi!'''''. Ikuskizun honetan ''Musua'' ikuskizuneko arropak errepikatu zituzten eta ''Zazpikoloroa'' ikuskizuneko dekoratua erabili.
=== Gaur egun: Erritmo jaitsiera + Pirritx aldendu (2023-2025) ===
Pailazo taldeak adinean aurrera egin ahala, erritmoa jaitsi da eta ikuskizunak sinplifikatu dira (dekoratua, abestiak, arropak, atrezzoa...). Gainera [[Aiora Zulaika]] ''Pirritx'' hezkuntza munduan murgildu da bete-betean eta ikuskizun askotan ezin izaten du parte hartu. Ondorioz pixkanaka taldetik aldentzen hasi da eta herri askotan ''Porrotx'' eta ''MariMotots'' bakarrik aritzen dira.
[[2023]]-[[2024]] ikasturtean aurreko urteetako dinamika hautsi zuten. Ikuskizunerako disko berria argitaratu beharrean, aurreko ikasturtean, 2022an, kaleratutako bi diskoetako bat aprobetxatu zuten izen bereko emanaldia sortzeko. Diskoko abestiak eta gaia oinarri hartuta jaio zen '''''Ez gara jaitsiko!''''' ikuskizuna. Kasu honetan ere, aurreko denboraldietan bezala, abesti gehienak errepikatuak izan ziren eta 3 berri sortu zituzten. Arropa berriak egin zituzten arren, dekoratua ''Musua'' emanaldikoa berrerabili zuten berriro ere.
[[2024]]-[[2025]] ikasturtean aurreko urteko dinamika bera errepikatu zuten. Aurreko urtean, 2023an, pailazoek [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi 'Txapas']] omentzeko '''''Txapasen kaxa magikoa''''' disko-liburua argitaratu zuten eta lan hau oinarri moduan hartuta, ikasturte honetarako '''''Ostirala iritsi da!!''''' ikuskizuna sortu zuten. Kasu honetan, abesti erdiak errepikatuak izan ziren eta beste erdiak berriak (gehienak Txapasek sortuak). Arropei dagokienez, ''Musua'' ikuskizunekoak erabili zituzten eta ''Borobilean'' ikuskizuneko dekoratua berrerabili zuten. Denboraldi honetan kaleratu zuten '''''Zerua lapurtu dute!''''' diskoa ere.
''Ostirala iritsi da!!'' ikuskizunean, ''Pirritx''ek ez zuen parte hartu.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=''Pirritx'' ez da oholtza gainean izango|url=https://www.berria.eus/lurraldeak/gipuzkoa/pirritx-buztin-puska-busti-bat-zen-hasieran-eta-urteekin-hartu-du-forma_2132464_102.html}}</ref> Horregatik, pertsonaia gehiago sartzeko asmotan, aurreneko aldiz hezur-haragizko ''Pupu eta Lore'' oholtza gainean aritu ziren ''Porrotx eta MariMotots''ekin batera, ikuskizun berean. 2017an [[Iraitz Lizarraga|Iraitz Lizarragak]] eta [[Ekain Ibarguren|Ekain Ibargurenek]] egin zituzten ''Pupu''ren eta ''Lore''ren paperak, baina oraingoan [[Izaskun Forcada|Izaskun Forcadak]] eta [[Joanes Echeveste|Joanes Echevestek]].
= Kataluniako "lehengusuak": ''Pitx, Potx i MariCuetes'' =
[[Maite zaitut (Pirritx eta Porrotx)|Maite zaitut]] abestiak sekulako arrakasta izan zuen [[Euskal Herria]]n eta ondorioz, beste hizkuntza batzuetara itzuli zen. Bertsioen artean katalez egindakoa dago. [[Lax'n'Busto]] rock musika taldeak ''T'estimo molt'' egin zuen.
Musika taldeak pentsatu zuen ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ongi funtzionatuko zuela Katalunian ere. Bertan oso pailazo gutxi baitago. Urtebetetze festetara joaten direnak bakarrik. Horregatik, pailazo taldeak eta [[Lax'n'Busto]]k<nowiki/> elkarlanean, euskal pailazoen Kataluniako bertsioa sortu zuten: ''Pitx, Potx i MariCuetes.''
Gidoia eta abestiak euskaratik katalanera itzuli zituzten eta jantziak, dekoratua eta atrezzoa ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''en berak ziren.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=Berria|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta Marimotots''ek badituzte "lehengusuak" Katalunian|url=https://www.berria.eus/bizigiro/familia-handitzen_1124095_102.html}}</ref>
Hirukote berri honek [[2011]]ko<nowiki/> [[Ekain|ekainean]] eskaini zuen lehenengo saioa Katalunian eta herriz herri aritu zen oso erantzun onarekin. Kataluniako publikoak eta bertan bizi diren euskaldunek gustu handiz hartu zituzten.
''Maite zaitut'' ikuskizunarekin aritu ziren herrialde osoan zehar eta 20 emanalditik gora eskaini zituzten. Guztira, 10.000 ikuslek baino gehiagok ikusi zuten ikuskizuna eta ia sarerra guztiak saldu zituzten.
Urtebete pasatxo aritu ziren saioak ematen eta [[2012]]ko<nowiki/> [[abenduaren 30]]an<nowiki/> azkeneko emanaldia eskaini zuten [[Bartzelona]]ko<nowiki/> Poliorama antzokian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=El periodico de Catalunya|izenburua=''Pitx, Potx i MariCuetes'' Bartzelonan|url=https://www.pressreader.com/spain/el-periodico-de-catalunya-castellano-teletodo/20121228/281745561721253}}</ref>
= Lanak =
Pailazoek, beraien 36 urteko ibilbidean 39 disko eta 31 ikuskizun grabatu dituzte. Lehenengo musika diskoa [[1992]]an egin zuten eta estreinekoz [[1994]]an grabatu zuten beraien emanaldi bat.
Guztira, 450 abestitik gora grabatu dituzte.
{{Sakontzeko|Zerrenda:Pirritx, Porrotx eta MariMototsen abestiak}}
=== Diskoak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ff44cc; width:5%" |Zenb.
! style="background:#ff44cc; width:10%" |Urtea
! style="background:#ff44cc; width:15%" |Pailazoak
! style="background:#ff44cc; width:25%" |Diskoa
! style="background:#ff44cc; width:20%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1992
| rowspan="3" align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Hau umorea
| rowspan="3" align="center" |Elkar
|-
| align="center" |2
| align="center" |1993
| align="center" |Beti martxan
|-
| align="center" |3
| align="center" |1994
| align="center" |Ongi bizi
|-
| align="center" |4
| align="center" |1995
| rowspan="9" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Kili-kili
| rowspan="9" align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1996
| align="center" |Tantaka Yotanka
|-
| align="center" |6
| align="center" |1997
| align="center" |Makarroiak
|-
| align="center" |7
| align="center" |1998
| align="center" |Baserrian
|-
| align="center" |8
| align="center" |1999
| align="center" |Plisti Plasta
|-
| align="center" |9
| align="center" |2000
| align="center" |Parrandan
|-
| align="center" |10
| align="center" |2001
| align="center" |Aupa Kintxo!
|-
| align="center" |11
| align="center" |2002
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
|-
| align="center" |12
| align="center" |2003
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
|-
| align="center" |13
| align="center" |2004
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| rowspan="21" align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2005
| align="center" |Maite zaitut
|-
| align="center" |15
| align="center" |2006
| align="center" |Mari Motots
|-
| align="center" |16
| align="center" |2007
| align="center" |Eskerrik asko!
|-
| align="center" |17
| align="center" |2008
| rowspan="17" align="center" |Pirritx, Porrotx eta MariMotots
| align="center" |Piratak
|-
| align="center" |18
| align="center" |2009
| align="center" |Irrien lagunak
|-
| align="center" |19
| align="center" |2010
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
|-
| align="center" |20
| align="center" |2011
| align="center" |Zazpikoloroa
|-
| align="center" |21
| align="center" |2012
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
|-
| align="center" |22
| align="center" |2013
| align="center" |Bizipoza
|-
| align="center" |23
| align="center" |2014
| align="center" |Txo MikMak txikia
|-
| align="center" |24 - 25
| align="center" |2015
| align="center" |Amalur / Euri tanta banintz
|-
| align="center" |26 - 27
| align="center" |2016
| align="center" |Tipi-tapa, korrika! / Haizearen herrira
|-
| align="center" |28 - 29
| align="center" |2017
| align="center" |Borobilean / Antzinako zuhaitza
|-
| align="center" |30 - 31
| align="center" |2018
| align="center" |Musua / Familia milakolore
|-
| align="center" |32 - 33
| align="center" |2019
| align="center" |Bizi dantza / Irri dantza
|-
| align="center" |34
| align="center" |2020
| align="center" |Amaren intxaurrak
|-
| align="center" |35
| align="center" |2021
| align="center" |Kuikui
|-
| align="center" |36 - 37
| align="center" |2022
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi! / Ez gara jaitsiko!
|-
| align="center" |38
| align="center" |2023
| align="center" |Txapasen kaxa magikoa
|-
| align="center" |39
| align="center" |2024
| align="center" |Zerua lapurtu dute!
|}
=== Filmografia (Grabatutako ikuskizunak) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#ffff00; width:4%" |Zenb.
! style="background:#ffff00; width:13%" |Noiz grabatua
! style="background:#ffff00; width:13%" |Pailazoak
! style="background:#ffff00; width:14%" |Ikuskizuna
! style="background:#ffff00; width:21%;"|Non grabatua
! style="background:#ffff00; width:10%;"|Argitaletxea
|-
| align="center" |1
| align="center" |1994ko ekainaren 12a
| align="center" |Takolo, Pirrutx eta Porrotx
| align="center" |Kokororikoko
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |[[Euskal Telebista]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |1995eko irailaren 23a
| rowspan="10" align="center" |Takolo, Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Txiztil
| align="center" |[[Anoetako kirolgunea|Anoetako]] polikiroldegia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |3
| align="center" |1996ko azaroaren 8a
| align="center" |Beltzi
| align="center" |[[Beasain]]go [[Usurbe]] antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |4
| align="center" |1997ko martxoaren 16a
| align="center" |Tantaka Yotanka
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |5
| align="center" |1998ko otsailaren 7a
| align="center" |Makarroiak
| align="center" |[[Lasarte-Oria]]ko [[Manuel Lekuona]] kultur etxea
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |6
| align="center" |1999ko martxoaren 18a
| align="center" |Baserrian
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |7
| align="center" |2000ko ekainaren 1a
| align="center" |Plisti plasta
| align="center" |[[Irun]]go Amaia antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |8
| align="center" |2001eko maiatzaren 15a
| align="center" |Parrandan
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |9
| align="center" |2002ko urtarrilaren 24a
| align="center" |Aupa Kintxo!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |10
| align="center" |2003ko apirilaren 3a
| align="center" |Beti zuekin... Katxiporreta!!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |11
| align="center" |2004ko maiatzaren 20a
| align="center" |Poxpolin Marisorgin
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Matxinsalto ([[Elkar (argitaletxea)|Elkar]])
|-
| align="center" |12
| align="center" |2005eko apirilaren 20a
| rowspan="4" align="center" |Pirritx eta Porrotx
| align="center" |Patata, patata!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |13
| align="center" |2006ko apirilaren 5a
| align="center" |Maite zaitut
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |14
| align="center" |2007ko urtarrilaren 10a
| align="center" |Mari Motots
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |15
| align="center" |2008ko martxoaren 5a
| align="center" |Eskerrik asko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |16
| align="center" |2009ko martxoaren 4a
| rowspan="16" align="center" |Pirritx, Porrotx<br />eta MariMotots
| align="center" |Piratak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |17
| align="center" |2010eko maiatzaren 8a
| align="center" |Irrien lagunak
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |18
| align="center" |2011ko martxoaren 30a
| align="center" |Ongi etorri Pupu eta Lore
| align="center" |[[Urnieta]]ko Sarobe antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |19
| align="center" |2012ko martxoaren 6a
| align="center" |Zazpikoloroa
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |20
| align="center" |2013ko martxoaren 16a
| align="center" |Sentitu, pentsatu, ekin!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |21
| align="center" |2014ko martxoaren 8a
| align="center" |Bizipoza
| align="center" |[[Donostia]]ko [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokia]]
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |22
| align="center" |2015eko martxoaren 7a
| align="center" |Txo MikMak txikia
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |23
| align="center" |2016ko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amalur
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |24
| align="center" |2017ko martxoaren 11a
| align="center" |Tipi-tapa, korrika!
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |25
| align="center" |2018ko martxoaren 10a
| align="center" |Borobilean
| align="center" |[[Tolosa]]ko Leidor antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |26
| align="center" |2019ko ekainaren 18a
| align="center" |Musua
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urtarrilaren 25a
| align="center" |Bizi dantza
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urtarrilaren 23a
| align="center" |Amaren intxaurrak
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urtarrilaren 29a
| align="center" |Kuikui
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urtarrilaren 28a
| align="center" |Urteak bete, abenturak bizi!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|-
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urtarrilaren 20a
| align="center" |Ez gara jaitsiko!
| align="center" |[[Andoain]]go Bastero antzokia
| align="center" |Katxiporreta
|}
===[[Hik Hasi aldizkaria|Hik Hasi]]-ko filmak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
|-
! style="background:#44ccff; |Zenb.
! style="background:#44ccff; |Urtea
! style="background:#44ccff; |Filma
! style="background:#44ccff;"|Ekoizlea
|-
| align="center" |1
| align="center" |2000
| align="center" |Zatoz jolastera!
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |2
| align="center" |2002
| align="center" |Jolasen altxorra
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|-
| align="center" |3
| align="center" |2004
| align="center" |Ilargiaren sekretua
| align="center" |[[Hik Hasi aldizkaria]]
|}
= Boikotak eta zentsurak =
Pailazo taldeak kritika eta boikot gogorrak jasan izan ditu hainbat alderdien partetik. Arrazoia beraien emanaldi eta abestietan euskal presoen aldeko adierazpenak egitea, eta [[Aiora Zulaika]] eta [[Joxe Mari Agirretxe]] ETA erakunde armatua defendatzen dutela.
== 2001-2002 ([[Euskal Herria]]) ==
Hainbat eragile politikok bultzatuta eta indar mediatiko boteretsuen laguntzarekin, ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''en aurkako kanpaina hasi zen [[2001]]. urtean. Urte hartan, kanpaina haren ondorioz, 20 emanaldi galdu zituen pailazo taldeak.
[[2002]]an<nowiki/> berriz, pailazoak kontratatzeko asmoa zuten elkarte askok atzera egin zuten presio politikoengatik. Udal batzuek boikota egin zieten pailazoei eta gainera, herri horietako elkarteak eta ikasteetxeak presionatu eta mehatxatu egin zituzten pailazoak kontratatu ez zitzaten ''(xantaia ekonomikoak eta bestelako oztopoak)''.
Arazo honen aurrean, [[2002]]ko<nowiki/> [[uztailaren 1]]ean,<nowiki/> ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' Donostiako kaleetara atera ziren egoera salatzera. Beraiei babesa ematen izan ziren, besteak beste: [[Maialen Lujanbio]] (bertsolaria), [[Koldo Izagirre]] (idazlea), [[Agurtzane Intxaurraga]] (Hika), [[Jokin Fachado]], [[Ramon Agirre]], [[Arantxa Gurmendi]] eta [[Jaione Albeniz]] (aktoreak), [[Imanol Ubeda]] (musikaria), [[Txan magoa]]...
Hauek izan ziren boikota egin zieten adibide batzuk:<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskaldunon Egunkaria]]|izenburua=2001-2002an pailazoek jasotako boikot eta zentsura kasuak|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-07-02&orria=042&zenb=d0p4dG5FZDU2d1d0bzBiampiK2ZGQT09}}</ref>
*'''[[Lasarte-Oria|LASARTE-ORIA]]:''' Pailazoen herria da Lasarte-Oria. Bertan sortu zen taldea. Hala ere, udalak [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] diru-laguntzarik gabe utzi zuen pailazoek emanaldia eskaini zutelako. Ondorioz, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]k<nowiki/> antolatzen duen Korrika kulturala laguntzarik eta baimenik gabe geratu zen. Gainera, Olentzeroren jaialdia era klandestinoan egin behar izan zuten. Desfilerako udaltzain, argindar eta baimenik gabe.
*'''[[Donostia|DONOSTIA]]:''' Donostiako [[Bagera]] elkarteak 10 urte bete zituen [[2001]]ean.<nowiki/> Horregatik, [[2002]]ko<nowiki/> [[apirilaren 13]]an,<nowiki/> pailazoen emanaldi berezi bat antolatu zuten [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]], [[Donostiako Udala]]k<nowiki/> lagunduta. [[Ramon Etxezarreta]] ([[PSE-EE]]), Donostiako kultura zinegotzia zenak ordea, pailazoak ''Takolo, Piritx eta Porrotx'' izango zirela jakin zuenean, saioa bertan behera utzi zuen. Hala ere, [[Bagera]] elkarteak aurrera segitu zuen, baina Etxezarretak egindako mehatxuekin beldurtuta, azkenean bere horretan geratu zen egitasmoa. Pailazoek ordea, ez zuten etsi eta beraien kabuz segitu zuten antolatzen. Orduan, [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] alokatzea debekatu zieten eta emanaldirik egin gabe geratu ziren.
*'''[[Bilbo|BILBO]]:''' Bertako alkate zenak, [[Iñaki Azkuna]]k<nowiki/> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]), esan zuen ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ezin zutela ez Bilbon ez beste inon emanaldirik eskaini. Horregatik, [[Gazte Topagunea]]ko<nowiki/> antolatzaileei debekatu egin zien Atxuri ikastetxea erabiltzea emanaldia egiteko. Emanaldi hau [[2002]]ko<nowiki/> [[Maiatz|maiatzan]]<nowiki/> ziren egitekoak.
*'''[[Gasteiz|GASTEIZ]]:''' Euskal jaien eta auzoetako jaien batzordeek ''Takolo, Pirritx eta Porrotx'' kontratatu zituzten beraien jaietarako. [[Gasteizko Udala]]k<nowiki/> orduan, diru-laguntzen murrizketak ezarri zizkien batzorde hauei, zigor gisa. Gainera [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]]-[[PP]]ko<nowiki/> agintariek publikoki "terroristak" eta "proetarrak" deitu zieten pailazoei.
*'''[[Ezkerraldea|EZKERRALDEA]]:''' [[Sestao|Sestaoko]], [[Barakaldo|Barakaldoko]], [[Santurtzi|Santurtziko]] eta beste herri batzuetako udalek horri horietako antzokiak erabiltzea debekatu zieten bertako ikastetxeei. Beraz, pailazoek ikastetxeetan bertan egin behar izan zituzten emanaldiak.
*'''[[Irun|IRUN]]:''' Irungo [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k ikasturte amaierako jaialdia egin nahi izan zuen pailazoekin, Amaia antzokian.<nowiki/> Baina [[Fernando San Martin]] ([[PSE-EE]]), kultura zinegotziak horren berri izan zuenean, antzokiaren erabilera ukatu zion elkarteari. Beste aukerarik ezean, saioa [[2002]]ko<nowiki/> [[maiatzaren 19]]an<nowiki/> egin zuten [[Hondarribia]]n<nowiki/> eta sekulako arrakasta izan zuen. 1000 ikusle joan ziren eta 200 sarrerarik gabe geratu.
*'''[[Errenteria|ERRENTERIA]]:''' Langaitz ikastolak 25 urte bere zituen 2001ean. Hori zela eta Beraungo frontoian ''Takolo, Pirritx eta Porrotx''ek ikuskizuna eskaini behar zuten. Udalak ordea, frontoia erabiltzeko baimena atzera bota eta saioa eskaini gabe geratu ziren.
*'''[[Atarrabia|ATARRABIA]]:''' Lorenzo Goikoa ikastetxe publikoak pailazoen emanaldi bat antolatu nahi izan zuen. Atarrabiako alkateak, [[Alfonso Ukar Zaratiegi]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, herriko frontoia, kiroldegia eta plaza erabiltzea debekatu zien. Ondorioz, Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolan egin behar izan zuten saioa.
== 2013 ([[Euskal Telebista]]) ==
Urte honetan [[Txirri, Mirri eta Txiribiton]] beteranoek erretiroa hartu zuten eta ondorioz, [[Euskal Telebista]] pailazorik gabe geratu zen. Egoera horren aurrean, telebistak ''Pirritx eta Porrotx'' kontratatzeko aukeran pentsatzen hasi zen [[ETB 3]]rako.
Orduan, [[Carlos Urkijo]]k<nowiki/> ([[PP]]), [[Espainia]]ko<nowiki/> Gobernuaren [[Euskal Herria]]n<nowiki/> zuen ordezkariak, idatzi bat egin zuen pailazoak ez kontratatzeko eskatuz. Bertan idatzi zuen [[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] [[Lasarte-Oria]]n<nowiki/> zinegotzi izan zirela [[Batasuna]] alderdiarekin eta ondorioz, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]rekin<nowiki/> lotura zutela.
''Pirritx eta Porrotx''ek zabaltzen duten mezua distortsionatuta dagoela esan zuen eta [[Iñigo Lamarca]], arartekoari, idatzi bat bidali zion adin txikikoen eskubideak zaindu zitzan.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara (egunkaria)|Gara]]|izenburua=Urquijok ETBri eskatzen dio ez kontratatzeko ''Pirritx eta Porrotx''|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20130912/urquijo-pide-a-eitb-que-no-incluya-en-su-programacion-actuaciones-de-pirritx-eta-porrotx}}</ref>
[[Euskal Telebista]]k<nowiki/> ez du sekula pailazo taldea kontratatu programarik egiteko. Ez iskanbilaren aurretik, ezta ondoren ere.
== 2019-2020 ([[Nafarroa]]) ==
* '''[[Iruñea|IRUÑEA]]:''' ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ''Bizi dantza'' ikuskizuna eskaini behar zuten [[2019]]ko [[azaroaren 29]]an, Iruñeko [[Baluarte jauregia]]n. Bertako alkateak, [[Enrique Maya|Enrique Mayak]] ([[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]), ordea, ez zuen nahi hauek bertan emanaldia eskaintzea, ideologia kontuengatik. Esan zuenez, bera alkate den bitartean ''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute bertan emanaldirik eskainiko.
: Horregatik, hilabete bat lehenago, [[Urri|urrian]], berrikuspena txosten bat egiteko eskatu zuen (oso ezohikoa dena). Txosten horren ondoren, pailazoei esan zieten kontratua baliogabea zela eta ondorioz emanaldia bertan behera utziko zutela.
: [[Iñigo Santxo]], pailazoen abokatuak ordea, kontratua ongi egina zegoela esan zuen. Urtebete lehenagotik itxita zegoen data eta [[Maider Beloki]]k,<nowiki/> kulturako zinegotziak, sinatu zuen hitzarmena. Kasua beraz, [[Nafarroako Kontseilua]]ren<nowiki/> eskuetan geratu zen.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek ez dute emanaldirik eskaniko Baluarten|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/osoa/6827389/pirritx-porrotx-eta-marimototsen-prentsaurrekoa-iruneko-katakrak-liburudendan/}}</ref>
: Nafarroako Kontseiluak pailazoei eman zien arrazoia, baina ordurako [[Abendu|abendua]] zen eta ondorioz, emanaldia egin gabe geratu zen.
: Pailazoek ordea, ez zioten uko egin Iruñean saioa egiteari eta beraien kabuz [[Anaitasuna kiroldegia|Anaitasunan]] antolatu zuten ikuskizuna. Alkatearen nahiaren kontra egin zuten saioa eta sekulako arrakasta izan zuen. 2.500 ikusle inguru bildu ziren pailazoak ikustera.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Anaitasunan emanaldia eskaini dute zailatsun guztien gainetik|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/12/23/pirritx-porrotx-marimotots-actuan-contracorriente/1010690.html}}</ref>
* '''[[Lizarra|LIZARRA]]:''' [[2020]]ko<nowiki/> [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> pailazoak emanaldia ematekotan ziren Lizarrako Lizarreria kiroldegian.<nowiki/> Dena prest zeukaten, baina azkeneko momentuan, bertako alkateak, [[Gonzalo Fuentes]]ek<nowiki/> ([[Navarra Suma]]) baimena kendu zien bertan ekitaldia egiteko. Antolatzaileak orduan, beste toki baten bila hasi ziren eta [[Remontival pilotalekua]]n<nowiki/> egitea erabaki zuten. Astebete eskas falta zen emanaldirako eta alkateak, bigarrenez, baimena ukatu zien.
: Lizarran ezin izan zuten emanaldia egin eta azkenean, ondoko herriak, [[Oteitza (udalerria)|Oteitza]]k<nowiki/> luzatutako eskaintza onartu behar izan zuten. Emanaldia [[otsailaren 5]]ean<nowiki/> burutu zen, baina alboko herrian, Iturtxipia kiroldegian.<nowiki/><ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Noticias de Navarra]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots'' baimenik gabe Lizarran|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2020/01/30/oteiza-acogera-pirritx-porrotx-marimotots/1019282.html}}</ref>
= Bitxikeriak =
===Anekdotak===
* Pailazoen hasieratan tortillaren esketxa egiten zuten. ''Takolo''k arrautza airera bota eta ez zen puskatzen. Gero Porrotxek beste bat bota eta hau puskatu egiten zen. Trikimailu hori egiteko, [[Agustin Mujika|Agustin]]ek arrautza bat egosi egiten zuen eta errotulagailuarekin markatu, eta gainontzekoak egosi gabe uzten zituen. Pailazoek ordea, ez zekitena zen, garai hartan plastikozko arrautzak saltzen zituztela.
* Pailazoen hasieran, [[1987]] urte inguruan, [[Ziortza-Bolibar|Bolibarreko]] apaizak deitu zien pailazoei. Herriko baserri bat erre zela eta dirua biltzeko ikuskizun bat emango ote zuten. Baietz esan eta ikuskizunaren aurretik apaizak sekulako bazkaria prestatu zien, ardo eta guzti. Ardo zuria, gorria, patxarana... Gehitxo edan eta taula gainera atera ziren gero. Esketx batean, pailazo batek besteari kolpe bat eman eta besteak geldi-geldirik geratu behar zuen, estatua bat bezala. Baina ezin geldirik egon eta balantzaka hasi zen. Lotsatuta alde egin zuten handik.
* Behin [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]], [[Areso|Areson]], ikuskizun bat eskaintzen ari zirela, arrautzak puskatzearen esketxa egin zuten. ''Takolo'' eszenatik ateratzen zen eta bitartean ''Pirritx''ek eta ''Porrotx''ek arrautzak puskatzen zituzten malabarismoak egiten. Orduan: ''"Arrautzarik gabe gelditu gara eta Takolo segituan etorriko da!"'' Momentu horretan, publikoko 12 urte inguko haur bat ziztu bizian altxa eta baserrira joan zen. Berehala itzuli eta dozena bat arrautza eman zizkien pailazoei. Esketxaren amaiera inprobisatu behar izan zuten.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Gara]]|izenburua=Arrautzak puskatzen segitu dute|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2017-11-28/hemeroteca_articles/arrautzak-puskatzen-segitu-dute}}</ref>
* [[Agustin Mujika]] ''Takolo'' ikuskizun batetik bueltan, kotxean, etxera zihoala, [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] geratu zuen. Atzeko atea ireki zuenean animalia bat, bonboa... zituela ikusi zuten. Orduan [[Guardia Zibila|Guardia Zibilak]] galdetu zion ea zertan egiten zuen lan. [[Agustin Mujika|Agustinek]] pailazoa zela esan zien eta hauek erantzun: "Ongi, norberak ahal duen bezala irabazi behar du ogia". [[Agustin Mujika|Agustin]] isilik geratu omen zen, baina pertsatu zuen: "Bai, jauna, zeuk bezala".<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
===Istorio hunkigarriak===
* Guraso batek [[Joxe Mari Agirretxe]]ri kontatu zion bere semea ospitalean koman zeukala eta esnatzera zihoanean, medikuak esan ziola zerbait galdetzeko. Erantzun errazeko zerbait galdetzeko, ea nola erreakzionatzen zuen ikusteko. Orduan amak galdetu zion: ''"Nola esaten du Porrotxek?"'' Eta haurrak erantzun zion: ''"Katxiporreta!".''
* Julen izeneko [[Bilbo]]ko haur bat gaixorik eta koman zegoen. Juleni asko gustatzen zitzaion ''Takolo'' pailazoa eta gurasoek [[Agustin Mujika]]ri deitu zioten ospitalera bisita egitera joateko. [[Agustin Mujika|Agustin]] [[Zaldibia|Zaldibiatik]] [[Bilbo|Bilboraino]] joan zen ''Takolo''z jantzita eta kitarra hartuta. Juleni abesten hasi eta hau esnatu egin zen. Esnatu zenean, gauza bakarra esaten zuen: ''Takolo''.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
* [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Boise]]n haur bat zegoen ordura arte euskaraz hitz egin nahi izaten ez zuena. Behin, pailazoekin motibatuta, euskaraz hizketan hasi zen.
===Hizkuntza===
*''Takolo, Pirrutx eta Porrotx'', beraien hasieratan [[Nafarroa]] hegoaldean ere izan ziren: [[Cortes]], [[Ablitas]], [[Cascante]].... Toki askotan haurrek ez zekiten euskaraz eta pailazoei galdetzen zieten: "Ez dakizue gazteleraz?". Pailazoen ikuskizuna oso bisuala zenez, keinuen eta kantuen bidez lortzen zuten elkar ulertzea. Koloreak ere ez zekizkiten: "Zer kolore da hau? Gorria!", pailazoek esan behar izaten zituzten galderak eta erantzunak.<ref name="Izenik_gabekoa-20231105093708"/>
*Pailazoek beti euskaraz egiten dituzte saio guztiak. Hala ere, kanpora joan izan direnean eta kasu berezietan, beste hizkuntzetak erabili izan dituzte. [[Nikaragua]]ra<nowiki/> joan zirenean gaztelaniaz egin zuten. [[Kuba]]n<nowiki/> izan zirenean berriz, gaztelaniaz baina kubatar azentuarekin. Eta [[Etiopia]]n<nowiki/> euskaraz, bainatigrinerara itzultzeko itzultzaile batekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Txintxarri (aldizkaria)|Txintxarri]]|izenburua=''Pirritx, Porrotx eta MariMotots''ek Katalunian eta beste hizkuntzetan|url=https://txintxarri.eus/lasarte-oria/1548450782839-25-urte-irriak-zabaltzen-27015A0}}</ref>
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.katxiporreta.eus/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko pailazoak]]
[[Kategoria:Pirritx, Porrotx eta Marimotots]]
7u9stux6415um3mnbiotz566xdtekae
Pazko Hirurrena
0
300505
9994091
7194567
2024-12-09T03:01:09Z
Treuiller
59723
9994091
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:L F Schnorr von Carolsfeld Die drei Marien am Grab Jesu.jpg|thumb|280px|L. F. Schnorr von Carolsfeld, ''Hiru Mariak Kristoren hilobiaren aurrean'', {{circa|1835}}.]]
[[Aste Santua]]n, '''Pazko Hirurren'''a<ref>{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=Pazko&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&lang=eu|izenburua=Pazko|egilea=[[Euskaltzaindia]]|bilduma=Euskaltzaindiaren Hiztegia}}</ref> [[Ostegun Santua]]ren arratsaldetik [[Pazkoa|Pazko Igandeko]] goizalderako denbora eta denbora horretako ospakizun eta [[liturgia|liturgien]] multzoa da. Hiru egun horietan, Jesus Nazartekoaren [[Nekaldia|Pasioa]], Heriotza eta Berpizkundea ospatzen dira.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Erromatar egutegi liturgikoa}}
{{erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Aste Santua]]
2oyfc57t23k10alueflbq493acctrft
Itsas arrano erraldoi
0
309978
9994245
9169287
2024-12-09T10:56:44Z
Xabier Armendaritz
448
9994245
wikitext
text/x-wiki
{{taxotaula automatikoa
|name=
|image=
|image_caption=
|display_parents=4
|status = VU
|status_system= IUCN3.1
|status_ref=<ref name="IUCN">{{en}}BirdLife International (2012) Species factsheet. [http://www.birdlife.org www.birdlife.org] webgunetitik jaitsia 2012/05/07an</ref>
|taxon=Haliaeetus pelagicus
|authority=(Pallas, 1811)<ref>{{en}} [http://www.worldbirdnames.org/master_ioc_list_v3.1.xls IOC Master List]</ref>}}
'''Itsas arrano erraldoia''' edo '''Steller itsas arranoa (Haliaeetus pelagicus)''' ''[[Haliaeetus]]'' generoko [[animalia]] da. [[Hegazti]]en barruko [[Accipitridae]] familian sailkatua dago.
== Ezaugarriak ==
[[Hegazti harrapari]] hau munduko handiena da ''[[Harpia harpyja]]-rekin batera masa eta gorputz tamainatik begiratuta, emeen pisua 9 kg-ra heldu daitekelarik. Arrak, hegazti harrapari guztietan gertatzen den moduan, txikiagoak dira.''
Hegazti hau 1 m luze da burutik buztan puntaraino eta bere hegoen luzera 2,5 metrokoa da, [[Europa|Europan]] bizi den [[Itsas arrano buztanzuri|itsas arrano buztanzuriaren]] antzerakoa.
[[Luma|Lumak]] beltz-arrexka eta zurien arteko mosaikoa osatzen duen kolorekoak dira. Kolore zuri hauek heldutasunaren ezaugarri bat da gazteetako lumajea arre kolorekoa izanik. Hankak horiak ditu eta mokoa horia bezain handia da. Moko handi hori hegazti harrapari bizi guztien artean handiena da, Filipinetako arranoarena baino handiagoa.
Arrano oso handiak izanda ere ez dira arrano bereziki oldarkorrak. Beraien artean borrokaldiak izaten dituzte lurralde eta elikagaiengatik, baina tamaina handia izan arren askotan txikiagoak baina oldarkorragoak ere badiren [[Arrano beltz|arrano beltzen]] kontrako borrokaldiak galtzen dituzte, batez ere elikagaiak faltan diren negu latzenetan.
== Elikadura ==
Bere elikadura batez ere [[Arrain|arrainez]] osatua dago, baina noizbehinka [[Krustazeo|krustazeoak]], [[Ahate|ahateak]] eta bestelako ureko hegaztiak ere ehizatu eta jaten ditu.
Super-harraparia da, beraz elikadura katearen goian dago, ez du inolako etsai naturalik.
== Ugalketa ==
Zuri-berdexka koloreko 1-3 [[Arrautza|arrautza]] bitartean erruten ditu eta normalean jaiotako txita batek baino ez du bizirauten. Inkubazioa 40-41 egunekoa izan ohi da eta jaio berriko txiten lumatxa grisa da sorbalda aldean eta zuria sabela aldean.
Habi oso handiak eraikitzen dituzte, 1,5 m altuerako eta 2,5 m diametroko tamainera iritsiz.
== Hedapena ==
[[Kamtxatka|Kamtxatka penintsulan]] eta [[Koreako penintsula|Koreako]], [[Sakhalin|Sakhalin uharteko]] zein [[Japoniako itsasoa|Japoniako itsasoko]] kostaldeko lur eremuetan bizi da. Neguan [[Japonia|Japonian]] bertan eta [[Amur|Amur ibaiko]] eremu baxuetan dabil.
Itsas arrano hau Asiako ipar-ekialde muturrean bakarrik bizi da, munduko lekurik baztertuenetariko batean.
=== Habitata ===
Arrano hauek itsas arrano edo arrano arrantzale guztiek bezala ur masa handiak behar dituzte bizirauteko, bere elikaduraren oinarria (ia dena) [[Arrain|arrainak]] direlako.
Neguan [[Izotz|izotza]] presente dagoen [[Itsasertz|itsasertzetan]] bizi da, [[Aintzira|lakuetatik]] ere hedatzen da baina beti ere [[Itsaso|itsasotik]] gertu dauden [[Aintzira|laku]] eta barnealdeko ur masetatik.
== Kontserbazioa ==
Arrano hau [[espezie kaltebera]]tzat sailkatu du [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea]]k; hau da, galtzeko arriskuan dago [[hegazti]] espezie hau.
Bere habitateko super-harraparia da, ez du inolako etsai naturalik eta beraz paper ekologiko garrantzitsu bat jokatzen du bere habitateko orekan, izaki honen galerak [[ekosistema]] osoaren gainbehera eta kolapsoa ekarriko luke.
Mundu mailan, bazter geografiko txiki eta zehatz batean egoteak, alegia, espezie hau beste inon ez topatzeak, arazo gehigarri bat suposatzen du espezie honen biziraupenean. Beraz, bere habitat murriztua ondo kontserbatzea ezinbestekoa da espezie honen biziraupena bermatzeko.
== Argazkiak ==
<gallery mode="packed" heights="180">
Fitxategi:Haliaeetus pelagicus 690.jpg|Itsas arrano erraldoiaren mokoa oso handia da.
Fitxategi:ZOO Praha (134).jpg
Fitxategi:Haliaeetus pelagicus (Rausu, Japan).jpg|Stellerren itsas arrano erraldoia izotzetan.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|1}}
== Ikus, gainera ==
* [[Haliaeetus]]
* [[Accipitridae]]
== Kanpo estekak ==
* [http://www.worldbirdnames.org/ World Bird Names]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Accipitridae]]
[[Kategoria:1811. urtean deskribatutako taxoiak]]
acgd668hz232988soo7z5tu7p4hirfk
Joseba Gabilondo
0
337155
9993666
9899211
2024-12-08T16:49:36Z
Birasuegi
223
9993666
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Joseba Gabilondo Alberdi''' ([[Urretxu]], [[Gipuzkoa]], [[1963]]ko [[ekainaren 12]]a) [[euskal idazle]]a, irakaslea eta literatura kritikaria da, nabaria [[euskal literatura]]ren historiaz egindako ikerketengatik. Zenbait unibertsitate estatubatuarretan irakatsi du (Florida University, University of Nevada, Bryn Mawr College, Michigan State University). [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura saria]] eskuratu zuen 2014 urtean, euskarazko saiakera modalitatean.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/96502/euskadi_literatura_saria_atxagarentzat.htm|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Euskadi literatura saria, Atxagarentzat|data= 2014-10-08 |izena= Iñigo |abizena= Astiz}}</ref> Unamuno saioa saria ere irabazi zuen 2015 urtean ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz'' lanarekin.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/paperekoa/5001984/024/004/2015-12-18/joseba_gabilondok_irabazi_du_unamuno_saiakera_saria.htm|izenburua=[2]|sartze-data=2015-12-18|egunkaria=Berria|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Jatorriz ingelesez idatzitako euskal literaturaren historia laburbiltzen duen liburu bat argitaratu zuen 2016 urtean: ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]] (''2020an euskarazko itzulpenean argitaratua: ''Babel aurretik: euskal literaturen historia bat)''
Euskal literatur kritikaren alorrean trilogia bat idatzi ondoren (''Nazioaren hondarrak, New York-Martutene, Babel aurretik''), beste trilogia bat idazteari ekin dio, teoria kritikoaren bidetik, globalizazioaz. Bigarren trilogiaren lehenengo bi liburuak argitaratu ditu oraingoz: ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria'' eta ''Populismoaz''. Hirugarren liburuaren behin-behineko izenburua zera da: ''Apokalipsirantz: geroaren historia politikoa''.
Estatu espainiarrari buruzko beste trilogia bat ere hasi du. Lehen liburua 2024an argitaratu du: ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo.'' Hurrengo liburuaren behin-behineko izenburua zera da'': Atlantic Spain: Literature, Postimperialism, and the Long Nineteenth Century (1766-1923).''
== Lanak ==
'''Saiakerak'''
* ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo, 2024.''
* ''Globalizaciones: La nueva Edad Media y el retorno de las diferencias,'' 2019.
* ''Introduction to a Postnational History of Contemporary Basque Literature (1978-2000):'' ''Remnants of the Nation'', 2019.
* ''Populismoaz. Subiranotasun globala eta euskal independentzia'', 2017.
* ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz,'' 2016. Gaztelerazko edizioa:
* ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]]'', 2016. Euskarazko edizioa: ''Babel aurretik: euskal literaturaren historia bat'', 2020.
* ''New York - Martutene:'' ''Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz,'' 2013.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba Gabilondo|abizena=Alberdi|izenburua=New York - Martutene. Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz|argitaletxea=UPV/EHU arg|hizkuntza=eu-ES|data=2013|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/new-york-martutene-euskal-postnazionalismoaren-utopiaz-eta-globalizazio-neoliberalaren-krisiaz|isbn=978-84-9860-731-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Nazioaren hondarrak: Euskal literatura garaikidearen historia postnazional baterako hastapenak'', 2006.
'''Narratiba'''
* ''Apokalipsia guztioi erakutsia'', 2009.
* ''Kaliforniatik bihotzez'', 1992.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://zuzeu.eus/abertzaletasuna-xxi/joseba-gabilondo-2/ Joseba Gabilondo hitzaldia - ''“XXI. mendeko abertzaletasunaz”'' EHU uda ikastaroa '''''“Globalizazioa, postnazionalismoa eta etnizitatea”''''']
* [http://zubitegia.armiarma.eus/?i=850 «Joseba Gabilondo»], ''Literaturaren Zubitegia''.
* [https://web.archive.org/web/20160430191727/http://joseba.net/ Joseba Gabilondoren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20160507145734/http://www.barbaroak.com/ ''«BEFORE BABEL: A History of Basque Literatures»''. Gabilondoren liburua pdf formatuan]
{{bizialdia|1963ko||Gabilondo, Joseba}}
[[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]]
[[Kategoria:Urretxuko idazleak]]
2pmbp1c79zdkktwkqo4nxt9izo198p9
9993671
9993666
2024-12-08T16:54:41Z
Birasuegi
223
9993671
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Joseba Gabilondo Alberdi''' ([[Urretxu]], [[Gipuzkoa]], [[1963]]ko [[ekainaren 12]]a) [[euskal idazle]]a, irakaslea eta literatura kritikaria da, nabaria [[euskal literatura]]ren historiaz egindako ikerketengatik. Zenbait unibertsitate estatubatuarretan irakatsi du (Florida University, University of Nevada, Bryn Mawr College, Michigan State University). [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura saria]] eskuratu zuen 2014 urtean, euskarazko saiakera modalitatean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Joseba Gabilondoren 'New York-Martutene'-k jaso du Euskadi saria|hizkuntza=eu|data=2014-10-30|url=https://www.berria.eus/kultura/joseba-gabilondoren-new-york-martutene-k-jaso-du-euskadi-saria_1033857_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Unamuno saioa saria ere irabazi zuen 2015 urtean ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz'' lanarekin.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/paperekoa/5001984/024/004/2015-12-18/joseba_gabilondok_irabazi_du_unamuno_saiakera_saria.htm|izenburua=[2]|sartze-data=2015-12-18|egunkaria=Berria|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Jatorriz ingelesez idatzitako euskal literaturaren historia laburbiltzen duen liburu bat argitaratu zuen 2016 urtean: ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]] (''2020an euskarazko itzulpenean argitaratua: ''Babel aurretik: euskal literaturen historia bat)''
Euskal literatur kritikaren alorrean trilogia bat idatzi ondoren (''Nazioaren hondarrak, New York-Martutene, Babel aurretik''), beste trilogia bat idazteari ekin dio, teoria kritikoaren bidetik, globalizazioaz. Bigarren trilogiaren lehenengo bi liburuak argitaratu ditu oraingoz: ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria'' eta ''Populismoaz''. Hirugarren liburuaren behin-behineko izenburua zera da: ''Apokalipsirantz: geroaren historia politikoa''.
Estatu espainiarrari buruzko beste trilogia bat ere hasi du. Lehen liburua 2024an argitaratu du: ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo.'' Hurrengo liburuaren behin-behineko izenburua zera da'': Atlantic Spain: Literature, Postimperialism, and the Long Nineteenth Century (1766-1923).''
== Lanak ==
'''Saiakerak'''
* ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo, 2024.''
* ''Globalizaciones: La nueva Edad Media y el retorno de las diferencias,'' 2019.
* ''Introduction to a Postnational History of Contemporary Basque Literature (1978-2000):'' ''Remnants of the Nation'', 2019.
* ''Populismoaz. Subiranotasun globala eta euskal independentzia'', 2017.
* ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz,'' 2016. Gaztelerazko edizioa:
* ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]]'', 2016. Euskarazko edizioa: ''Babel aurretik: euskal literaturaren historia bat'', 2020.
* ''New York - Martutene:'' ''Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz,'' 2013.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba Gabilondo|abizena=Alberdi|izenburua=New York - Martutene. Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz|argitaletxea=UPV/EHU arg|hizkuntza=eu-ES|data=2013|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/new-york-martutene-euskal-postnazionalismoaren-utopiaz-eta-globalizazio-neoliberalaren-krisiaz|isbn=978-84-9860-731-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Nazioaren hondarrak: Euskal literatura garaikidearen historia postnazional baterako hastapenak'', 2006.
'''Narratiba'''
* ''Apokalipsia guztioi erakutsia'', 2009.
* ''Kaliforniatik bihotzez'', 1992.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://zuzeu.eus/abertzaletasuna-xxi/joseba-gabilondo-2/ Joseba Gabilondo hitzaldia - ''“XXI. mendeko abertzaletasunaz”'' EHU uda ikastaroa '''''“Globalizazioa, postnazionalismoa eta etnizitatea”''''']
* [http://zubitegia.armiarma.eus/?i=850 «Joseba Gabilondo»], ''Literaturaren Zubitegia''.
* [https://web.archive.org/web/20160430191727/http://joseba.net/ Joseba Gabilondoren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20160507145734/http://www.barbaroak.com/ ''«BEFORE BABEL: A History of Basque Literatures»''. Gabilondoren liburua pdf formatuan]
{{bizialdia|1963ko||Gabilondo, Joseba}}
[[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]]
[[Kategoria:Urretxuko idazleak]]
h1fm4cvjxtwiyqgm0k4gex1a11vmgr7
9993690
9993671
2024-12-08T17:03:23Z
Birasuegi
223
9993690
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Joseba Gabilondo Alberdi''' ([[Urretxu]], [[Gipuzkoa]], [[1963]]ko [[ekainaren 12]]a) [[euskal idazle]]a, irakaslea eta literatura kritikaria da, nabaria [[euskal literatura]]ren historiaz egindako ikerketengatik. Zenbait unibertsitate estatubatuarretan irakatsi du (Florida University, University of Nevada, Bryn Mawr College, Michigan State University). [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura saria]] eskuratu zuen 2014 urtean, euskarazko saiakera modalitatean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Joseba Gabilondoren 'New York-Martutene'-k jaso du Euskadi saria|hizkuntza=eu|data=2014-10-30|url=https://www.berria.eus/kultura/joseba-gabilondoren-new-york-martutene-k-jaso-du-euskadi-saria_1033857_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Unamuno saioa saria ere irabazi zuen 2015 urtean ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz'' lanarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BILBOKO UDALAK URTERO DEITZEN DITUEN MIGUEL DE UNAMUNO SAIAKERA LEHIAKETAKO ETA BLAS DE OTERO POESIA LEHIAKETAKO SARIEN BANAKETA EKITALDIA – Bilbao Kultura|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://bilbaokultura.eus/bilboko-udalak-urtero-deitzen-dituen-miguel-de-unamuno-saiakera-lehiaketako-eta-blas-de-otero-poesia-lehiaketako-sarien-banaketa-ekitaldia/|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Jatorriz ingelesez idatzitako euskal literaturaren historia laburbiltzen duen liburu bat argitaratu zuen 2016 urtean: ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]] (''2020an euskarazko itzulpenean argitaratua: ''Babel aurretik: euskal literaturen historia bat)''
Euskal literatur kritikaren alorrean trilogia bat idatzi ondoren (''Nazioaren hondarrak, New York-Martutene, Babel aurretik''), beste trilogia bat idazteari ekin dio, teoria kritikoaren bidetik, globalizazioaz. Bigarren trilogiaren lehenengo bi liburuak argitaratu ditu oraingoz: ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria'' eta ''Populismoaz''. Hirugarren liburuaren behin-behineko izenburua zera da: ''Apokalipsirantz: geroaren historia politikoa''.
Estatu espainiarrari buruzko beste trilogia bat ere hasi du. Lehen liburua 2024an argitaratu du: ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo.'' Hurrengo liburuaren behin-behineko izenburua zera da'': Atlantic Spain: Literature, Postimperialism, and the Long Nineteenth Century (1766-1923).''
== Lanak ==
'''Saiakerak'''
* ''España postimperial: Ideologías del imperio restaurativo, 2024.''
* ''Globalizaciones: La nueva Edad Media y el retorno de las diferencias,'' 2019.
* ''Introduction to a Postnational History of Contemporary Basque Literature (1978-2000):'' ''Remnants of the Nation'', 2019.
* ''Populismoaz. Subiranotasun globala eta euskal independentzia'', 2017.
* ''Globalizazioak eta Erdi Aro berria: diferentzien itzuleraz,'' 2016. Gaztelerazko edizioa:
* ''[[Before Babel: A History of Basque Literatures]]'', 2016. Euskarazko edizioa: ''Babel aurretik: euskal literaturaren historia bat'', 2020.
* ''New York - Martutene:'' ''Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz,'' 2013.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba Gabilondo|abizena=Alberdi|izenburua=New York - Martutene. Euskal postnazionalismoaren utopiaz eta globalizazio neoliberalaren krisiaz|argitaletxea=UPV/EHU arg|hizkuntza=eu-ES|data=2013|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/new-york-martutene-euskal-postnazionalismoaren-utopiaz-eta-globalizazio-neoliberalaren-krisiaz|isbn=978-84-9860-731-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Nazioaren hondarrak: Euskal literatura garaikidearen historia postnazional baterako hastapenak'', 2006.
'''Narratiba'''
* ''Apokalipsia guztioi erakutsia'', 2009.
* ''Kaliforniatik bihotzez'', 1992.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://zuzeu.eus/abertzaletasuna-xxi/joseba-gabilondo-2/ Joseba Gabilondo hitzaldia - ''“XXI. mendeko abertzaletasunaz”'' EHU uda ikastaroa '''''“Globalizazioa, postnazionalismoa eta etnizitatea”''''']
* [http://zubitegia.armiarma.eus/?i=850 «Joseba Gabilondo»], ''Literaturaren Zubitegia''.
* [https://web.archive.org/web/20160430191727/http://joseba.net/ Joseba Gabilondoren webgunea]
* [https://web.archive.org/web/20160507145734/http://www.barbaroak.com/ ''«BEFORE BABEL: A History of Basque Literatures»''. Gabilondoren liburua pdf formatuan]
{{bizialdia|1963ko||Gabilondo, Joseba}}
[[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]]
[[Kategoria:Urretxuko idazleak]]
fow3j9s6nqfkjdixi09s45ifow63tpk
Kufa
0
341631
9993897
7292291
2024-12-08T19:07:59Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Hiri sakratuak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993897
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula}}
'''Kufa'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0164.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia}}</ref> ({{lang-ar|الكوفة}}, ''Al-Kūfa'') [[Irak]]eko hiri bat da; [[Bagdad]]tik 170 km inguru hegoalderantz dago. [[Najafeko probintzia]]n dago, [[Najaf]] hiriburutik 10 km ipar-mendebaldera. 2003. urtean 110.000 biztanle zeuden. Bestalde, [[Karbala]] eta [[Najaf]] hiriekin batera, Irakeko xiiten hiru gune nagusietako bat da.
== Historia ==
Kufa hiria VII. mendean sortu zuten, arabiarren etorrera hartzeko gunetzat, eta [[Mesopotamia]] hegoaldeko hiriburutzat. Aurretik zegoen herrigunea [[Sasaniar Inperioa|Sasaniar Inperiokoa]] zen; 638. urte ingurutik aurrera auzo arabiarrak gehitzen joan zitzaizkion herriari. Hainbat eraikuntza egin zituzten inguruan, meskita eta 20.000 lagunentzako besteko ur-biltegia, besteak beste. Eraikuntzarako zerabilten material nagusia adreilu errea zen. Arabiar gehienak musulmanak ziren, baina baziren kristauak eta juduak ere.
Agintearengatik sortu ziren gatazkak gorabehera, Kufan kultura-gune indartsua garatu zen; besteak beste, arabieraren eskola filologiko garrantzitsuenetariko bat eratu zen; [[Basora]]n zegoen beste eskola filologiko bat, eta biak lehiakideak ziren. Idazkerari dagokionez, Kufako eskolan kaligrafia [[kufiko]]a sortu zuten: arabieraz [[Korana]] idazteko erabili zen lehendabiziko alfabetoa izan zen, hain zuzen ere. Kufikoa, bere dotoreziagatik hilarrietan eta eraikuntzetan asko erabili zen, eta estiloaren izena hiriarenarengandik datorkio.
X. mendearen hasieran [[Buyid dinastia]]koek Kufa ondoan Najaf hiri berria eraiki zuten; ondorioz, Kufaren ospea eta indarra beherantz joan zen. Edozein modutan ere, XII. mendean oraindik zutik zirauen meskitaren hondakinak gaur egun aztarnategi arkeologiko bihurtuta daude.
== Erreferentziak ==
{{Elhuyar-HPS 2012 | data=2012/11/29}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Irakeko hiriak]]
[[Kategoria:Hiri sakratuak]]
rq019wb7wdu2ptcsezaaidk1o1ozkop
Scooby-Doo
0
345187
9994079
9264760
2024-12-09T01:37:13Z
Bhgh543bgf
98220
9994079
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Scooby-Doo''''' [[Hanna-Barbera]]k (egun, [[Cartoon Network Studios]]) bertsio askotan [[1969]]an [[CBS]] telebista kateak estreinatu zuenetik egundaino ekoitzitako estatubatuar [[marrazki bizidunak|marrazki bizidun]] [[telesail]] baten inguruan oinarritutako frankizia bat da.
== Formatua ==
Saioaren formatua eta pertsonaien taldea nabarmen aldatu dira urteetan zehar. Bertsiorik ezagunenetan [[Scooby-Doo (pertsonaia)|Scooby-Doo]] izeneko [[daniar handi]] arrazako [[txakur]] hiztuna da eta [[Fred Jones]], [[Daphne Blake]], [[Vilma Dinkley]] eta [[Shaggy Rogers]] izeneko lau gazte agertzen dira: munduan zehar ''Mistery Machine'' (Misterioaren Makina) izeneko [[Chevrolet Van]] furgoneta batean toki batetik bestera doaz, [[mamu]] eta naturaz gaindiko beste indar batzuekin lotutako [[misterio]]ak argituz. Atal bakoitzaren amaieran, naturaz gaindiko indarrek azalpen arrazional bat dute (orokorrean, gaizkile bat, bere gaiztakeriak egiteko jendea izutzen eta alde eragiten dabilena). Saioaren ondorengo denboraldietan naturaz gaindiko gaian aldaketak egon ziren, eta pertsonaia berriak agertu ziren halaber, Scooby Dooren lehengusu Scooby-Dum edo iloba Scrappy-Doo horien artean.
Scooby-Doo lehen aldiz [[1969]]tik [[1976]] arteko epean eman zen; horren amaieran, [[American Broadcasting Company|ABC]] telebista katera eraman zen. Gero,[[1986]]an saioa kendu zuen eta haren ordez [[A Pup Named Scooby-Doo|Scooby-Doo izeneko txakurkume]] bat izeneko [[spin-off|''spin-off'']] bat aurkeztu zuten [[1988]] eta [[1991]] artean. [[What's New, Scooby-Doo?|Zer Berri, Scooby-Doo?]] izeneko telesail berri bat [[WB Television]]en eman zen [[2002]] eta [[2005]] artean, [[Shaggy & Scooby-Doo Get a Clue!|Shaggy eta Scooby-Doo detektibeak]] izeneko beste telesail bat [[2006]]tik [[CW Network]]ek eman zuen arte, honen jarraian are berriagoa den [[Scooby-Doo! Mistey Incorporated]] eman zelarik, [[2010]]eko uztailean estreinatu zena [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] [[Cartoon Network]] katean. Hau, saio berezi ugariren, [[telebista]]rako filmen, urtero ekoitzitako zuzenean bideorako film sail bat eta benetako aktoreekin eginiko film bat eman izana kontutan hartu gabe beste antzeko lan batzuen artean. Gaur egun, pertsonaiaren zenbait atal eta filmeen errepikapenak Cartoon Networkek [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]], [[Brasil]]en, [[Latinoamerika]]n eta beste herrialde batzuetan ematen ditu. Telesail klasikoen errepikapen gehienak Brasil eta [[Hispanoamerika]]n [[Tooncast]] kablezko telebista katearen bidez ikus daitezke.
Scooby-Dook zale kopuru handi eta esanguratsu bat mantendu du urteetan zehar, batez ere [[1990eko hamarkada]]n goraka joan dena adin guztietako haurren, gazteen eta jatorrizko telesailarekin hazi ziren heldu nostalgikoen artean zuen ospearen ondorioz. Sarritan, telesailaren arrakasta, [[komedia]], [[abentura]] eta [[beldur]]r generoen nahasketarena dela esaten da. [[2002]]ko elkarrizketa batean David Kleeman haurrentzako telebistarako zuzendari exekutiboak honakoa esan zuen: "Orokorrean, Scooby-Doo ez da soilik haurren emozio eta tentsioak sustatzeko diseinatutako saio bat, baizik eta arduratu edo ameskaiztorik sorrarazi gabe dibertigarri egiteko haina barre ere sortzen dituela."
== Sariak ==
Bere lau hamarkada baino gehiagoko iraupenaren ondorioz, Scooby-Dook zenbait errekonozimendu jaso ditu, horien artean [[Emmy Sariak|Emmy Sarietarako]] bi izendapen: lehena [[Daytime Sariak|Daytime Sarietarako]] 1989an ''Scooby-Doo izeneko zakurkume bat''egatik, eta bigarrena [[2003]]an Mindy Cohn emakumezko aktorearentzat "Antzezpen bikaina animatutako saio batean" mailan bere Vilmaren paperagatik ''Zer Berri, Scooby-Doo?''n, [[Nickelodeon Kids Choice Awards]] sarietarako jarraikako bi izendapenez gain Scooby-Doo! Mistery Incorporated telesailarentzat "Animatutako saiorik hoberena"ren mailan.
Azken urteetan Scooby-Dook errekonozimenduak jaso ditu bere ospeagatik, marrazki bizidunetako pertsonaiei buruzko zenbait inkesten buruan jarriz. [[2002]]ko [[abuztuaren 3|abuztuak 3an]] [[TV Guide]] aldizkariko artikulu batek garai guztietako marrazki bizidunetako 50 pertsonaiarik hoberenen zerrenda aurkeztu zuen, zerrenda horretan Scooby-Doo 22. postuan sailkatua zegoelarik. Scooby-Dook 13. postua ere lortu zuen [[Animal Planet]]en telebistako 50 animaliarik handienen zerrendan. [[2009]]ko [[urtarril]]ean [[IGN]] entretenimenduko webguneak Scooby-Doo bere "Marrazki bizidunetako 100 telesailik hoberenen" zerrendan 24. postuan jarri zuen.
[[2004]] eta [[2005]] artean Scooby-Dook munduko Guiness errekorra mantendu zuen atal gehieneko marrazki biziduneko telesail bezala, halako batean beste estatubatuar telesail batzuk gainditu zuten arte.
== Ekoizpenaren historia ==
=== Sorrera eta garapena ===
[[1968]]an, pertsonak enpresa zehatz batzuen abusu korporatibotik babestearen alde espezializatutako erakunde ugari (Action for Children´s Television bereziki), [[1960ko hamarkada]]n marrazki bizidunetan erakutsitako indarkeriaren aurka protestatzen hasi ziren. Salaketa jasan zuten saio hauetako batzuk Hann-Barberaren akziozko marrazki bizidunak ziren, [[Herkuloideak]] kasu, horren ondorioz horietako asko [[1969]]an kendu zirelarik protesta egin zuten taldeen presioagatik. Talde hauetako kideetako batzuk Hanna-Barbera eta beste estudio batzuetako aholkulari bezala lan egin zuten saio berriek haurrentzat egokiak ziren gaiak jorratzen zituztela ziurtatzeko.
1968an, [[Fred Silverman]], [[CBS]] kateko haur programazioaz arduratzen zen exekutiboa, larunbat goizetako bere blokea indarberrituko zuen eta, aldi berean, protestari taldeek gogoko izango zuten sail baten bila zebilen. Emaitza [[The Archie Show]] izan zen, [[Bob Montana]]k sortutako izen bereko [[komiki]]an oinarritua zegoena. Beste arrakasta bat saio bakoitzean aurkeztutako [[The Archies]]en musika ekitaldiak izan ziren (horietako bat, ''Sugar, sugar'' izenekoa [[1969]]an [[Billboard]]eko abestirik arrakastatsuena ere bihurtuz). Silverman arrakasta hau hedatzeko gogoz zegoen, eta, ondorioz, [[William Hanna]] eta [[Joseph Barbera]] ekoizleak kontratatu zituen nerabe rockeroen talde batean oinarritutako beste saio bat sortzeko, baina elementu gehigarri batekin: [[eleberri poliziako|pertsonaiek misterioak argitzen zituzten]]. Silvermanek saioa [[I Love a Mistery]] ([[1940ko hamarkada]]ko irrati saio ezagun bat) eta [[1960ko hamarkada]]ko [[The Many Loves of Dobie Gillis]] telebistako saio komikoaren arteko nahasketa bat bezala irudikatu zuen. Silvermanek elkarizketa batean dioenaren arabera, bere kontzeptua [[The Beatles (marrazki bizidunak)|The Beatlesen marrazki bizidunei]] euren arrakasta eman zien generoen nahasketan oinarritzen zen, abentura eta komedia alegia, baina oraingoan misterioa eta beldurra gehituz. Uztarketa honek aurretik telebistan eta are gutxiago animazioaren munduan, sekula saiatu ere egin ez zen genero bakar bat sortu zuen.
Hanna eta Barbera saio berriaren sorreran [[Joe Ruby]] eta [[Ken Spears]] idazle gazteen laguntzarekin eta [[Iwao Takamoto]] pertsonaia diseinatzailearekin lanean hasi ziren. Saioaren jatorrizko kontzeptuaren izena ''Mysteries Five'' (Bost Misterio) zen eta Geoff, Mike, Kelly, Linda eta "W. W"k (Lindaren anaia zena), Too Much izeneko euren zakurraz gain protagonizatzen zuten, nortzuk "The Mysteries Five" izeneko musika talde bat osatzen zuten eta kontzertuz kontzertu "Misterioaren Makina" izeneko euren furgonetan joaten ziren. Bost Misterioen taldea musika jotzen ari ez zenean, mamu, [[zonbi|zombie]] eta beste naturaz gaindiko izaki batzuekin lotutako arazoak argitzen zituzten. Ruby eta Spears euren arabera, hasieran, telesaila, jarraipena zuten 15 minutuko iraupena zuten atalez osatua zegoen, non pertsonaien bizitzak, euren maitasun interesak, gurasoekin arazoak, jelosia, eskolako bizitza, etab... Too Much izeneko zakurrak betaurreko ilunak zeramatzan eta [[bongo]]ak jotzen zituen musika taldean, baina garai hartan soilik pertsonaia komiko bat baino ez zen eta ez zuen gainontzeko pertsonaien hainako protagonismorik. Rubyk eta Spearsek ezin zuten Too Muchen arraza zein zen esan, balizko alternatiba bezala [[daniar handi]] bat eta [[artzai zaku]] bat zituztelarik. Barberarekin dilema hau kontsultatu ondoren, zakurra, azkenean, daniar handi bat bezala diseinatua izan zen, batez ere [[Marmaduke]] komiki tirako protagonistarekin harremana eragozteko, eta The Archiesekin, euren taldean artzai zakur bat zutenak. Erabaki hori hartuta, Rubyk eta Spearsek txakurraren izaera lantzen hasi ziren, arriskuaren aurrean bere beldurrak gainditzen zituen pertsonaia komiko eta izuerraz bat bezala eginez, [[Bob Hope]]k protagonizatutako film zaharretan oinarrituz. Bestalde, Takamotok estudioko emakume langile bati kontsultatu zion, nor, gainera, daniar handi arrazako zakurren hazle bat zen. Zakurraren ezaugarriak ikasi ostean (bizkar zuzena, hanka zuzenak, kokots txkia), Takamotok Too Much arauren batzuk hautsiz eta okertutako hankak, [[lepape]]a eta beste anormaltasun fisiko batzuk gehituz diseinatu zuen.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Marrazki bizidun telesailak]]
[[Kategoria:Marrazki bizidunetako pertsonaiak]]
[[Kategoria:CBSko telesailak]]
[[Kategoria:ABCko telesailak]]
[[Kategoria:Fikziozko txakurrak]]
6har62ymne0clvisowua41ec5tpgjo3
Vat Phou
0
384779
9994056
9871408
2024-12-08T23:40:53Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994056
wikitext
text/x-wiki
{{Gizateriaren ondare infotaula
| Izena = Vat Phou eta Champassakeko paisaia kulturalari lotutako antzinako kokalekuak
| Irudi = WatPhouwholesite.jpg
| Oina =
| Mota = Kulturala
| Irizpideak = iii, iv, vi
| ID = 481
| Kokapena = {{bandera|Laos}}
| Koor = {{Coord|14|50|53.75|N|105|49|3.36|E|dim:826_source:google|display=inline,title}}
| Eskualdea = [[Asia]] eta [[Ozeania]]
| Urtea = 2001
| Luzapena =
| Luzapenak =
| Arriskua =
}}
'''Vat Phou''' edo '''Wat Phu''' ([[laosera]]z: ວັດພູ, {{IPA|wāt pʰúː|}} ahoskatua, ''mendiaren tenplu'') hegoaldeko [[Laos]]en dagoen [[khmer]]ren antzinako tenplu multzoa da. Phu Kao mendiaren ondoan, [[Mekong]] ibaitik 6 kilometrotara, [[Champassak probintzia]]n dago. Nahiz eta V. mendean jada tenpluak izan, egungo aztarnak XI. eta XIII. mende artekoak dira. Tenpluaren osagaiak mendi-iturburu batek ureztaturiko ''[[linga]]'' bat duen [[santutegi]] batera zuzenduta daude. [[Theravada]] budismoaren gune nagusienetariko bat da.
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20170916070350/http://vatphu-champasak-laos.com/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
{{Gizateriaren ondarea Laosen}}
{{Arkitektura zirriborroa|LAO}}
[[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Laosen]]
[[Kategoria:Laosko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Tenplu hinduistak]]
933pepeqe3qtbpdtvejl92ehx32x3z0
FC Dinamo Tbilisi
0
428766
9994187
9475189
2024-12-09T09:10:32Z
Makenzis
82059
9994187
wikitext
text/x-wiki
{{Futbol-talde infotaula
| berezko izena = Football Club Dinamo Tbilisi
| ezkutu irudia =
| ezizenak =
| hiria = [[Tbilisi]] ([[Georgia]])
| sorrera urtea = [[1925]]
| zelaia = Dinamo Arena
| zelai inaugurazioa = [[1936]] (2006an berriztua)
| zelai edukiera = 53.279
| presidentea ={{banderaikur|Georgia}} Roman Pipia
| entrenatzailea ={{banderaikur|Georgia}} Giorgi Tchiabrishvili
| liga = [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]
| denboraldia = 2024
| postua = 7.a
| ezker-esku eredua 1 =_pumafinal21rb
| gorputz eredua 1 =_pumafinal21rb
| eskuin-esku eredua 1 =_pumafinal21rb
| ezker-eskua 1 = 0044FF
| gorputza 1 = 0044FF
| eskuin-eskua 1 = 0044FF
| prakak 1 = 0044FF
| galtzerdiak 1 = 0044FF
| ezker-esku eredua 2 =_pumafinal21w
| gorputz eredua 2 =_pumafinal21w
| eskuin-esku eredua 2 =_pumafinal21w
| ezker-eskua 2 = 000000
| gorputza 2 = 000000
| eskuin-eskua 2 = 000000
| prakak 2 = 000000
| galtzerdiak 2 = 000000
| webgunea = [http://www.fcdinamo.ge/en/ Webgune ofiziala]
}}
[[Fitxategi:Stamps of Georgia, 2002-17.jpg|260px|thumb|1981. urteko [[Europako Futbol Errekopa]]ko garaipena omentzen duen zigilua.]]
'''Football Club Dinamo Tbilisi''' ([[georgiera]]z თბილისის დინამო) [[Georgia]]ko talde onena da, [[Tbilisi]] hiriburukoa. [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] eta [[Georgiako futbol kopa|Kopa]] gehien irabazteaz gain [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] txapelketak ere irabazi zituen. Bereziki aipatzekoa da 1981ean lorturiko [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]].
== Historia ==
Beti izan da Georgiako talderik indartsuena. [[Sobietar Batasuneko Futbol Liga|Sobietar Batasuneko Liga]] ere irabazi zuen birritan (lehenengoa 1964an) bai eta beste bost alditan bigarren egin ere. [[Sobietar Batasuneko Futbol Kopa|Kopa]] ere biritan irabazi zuen baina guztira zortzi aldiz jokatu zuen finala.
70. hamarkadan Europako lehiaketetan aritu zen. 1976an SESBeko Kopa irabazi zuen, 1978an Liga eta 1979an berriz ere kopa. Bolada on hau biribiltzeko [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] irabazi zuen. Ekialdeko Alemaniako [[FC Carl Zeiss Jena]] gainditu zuen 2-1 Düsseldorfen jokaturiko finalean. Ondoren [[UEFAren Europako Superkopa|Superkopa]] jokatzea tokatzen zitzaion baina [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] -rekin ezin izan zuen data egokirik adostu eta azkenean titulua jokatu gabe gelditu zen. Hurrengo urtean berriz ere final erdietara iritsi zen baina [[Standard Lieja]] belgiarrak utzi zuen finalik gabe partida biak 1-0 irabazi ondoren. Nodar Akhalkatsi entrenatzailearen eskutik lortu zituen garaipen guzti hauek.
1990an [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] hasi zen jokatzen. Lehenengo hamar ekitaldiak Dinamok irabazi zituen. Gaur egun bere 18 ligatako marka beste edozein talderen oso gainetik dago.
== Uniformea ==
{|
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _thinwhiteborder|
gorputz eredua = _sides_white_stripes|
eskuin-esku eredua = _thinwhiteborder|
praka eredua = _adidas_white|
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = 0000FF|
gorputza = 0000FF|
eskuin-eskua = 0000FF|
prakak = 0000FF|
galtzerdiak = 0000FF|
izenburua = 2018-2019|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _beziers1819h|
gorputz eredua = _beziers1819h|
eskuin-esku eredua = _beziers1819h|
praka eredua = |
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = 0000FF|
gorputza = 0000FF|
eskuin-eskua = 0000FF|
prakak = 0000FF|
galtzerdiak = 0000FF|
izenburua = 2020|
}}
|
{{Futbolerako kit-a |
ezker-esku eredua = _pumafinal21rb|
gorputz eredua = _pumafinal21rb|
eskuin-esku eredua = _pumafinal21rb|
praka eredua = |
galtzerdi eredua = |
ezker-eskua = 0044FF|
gorputza = 0044FF|
eskuin-eskua = 0044FF|
prakak = 0044FF|
galtzerdiak = 0044FF|
izenburua = 2021-|
}}
|}
== Palmaresa ==
=== Sobietar Batasunean: 4 ===
* [[Sobietar Batasuneko Futbol Liga|SESBeko Liga]] (2): 1964, 1978.
* [[Sobietar Batasuneko Futbol Kopa|SESBeko Kopa]] (2): 1976, 1979.
=== Georgian: 39 ===
* [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] (19): 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2003, 2005, 2008, 2013, 2014, 2016, 2019, 2020, 2022.
* [[Georgiako futbol kopa|Georgiako Kopa]] (13): 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 2003, 2004, 2009, 2013, 2014, 2015, 2016.
* Georgiako Superkopa (7): 1996, 1997, 1999, 2005, 2008, 2014, 2015.
=== Nazioartean: 2 ===
==== [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] ====
* Txapelduna (1): 1981.
==== [[Estatu Independenteen Erkidegoko Kopa]] ====
* Txapelduna (1): 2004.
* Finalista (1): 1995.
== Euskal taldeen aurkako partidak ==
Dinamo Tbilisik kanporaketa bakarra jokatu du euskal taldeen aurka:
{| class="wikitable"
|-
! Denboraldia !! Txapelketa !! Fasea !! Etxekoa !! Emaitza !! Kanpokoa
|-
| 1998-99 || [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] || sailkapen fasea || Dinamo Tbilisi<br/>[[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]] || align=center|2-1<br/>1-0 || [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic]]<br/>Dinamo Tbilisi
|}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} (georgieraz) {{ru}}[http://www.fcdinamo.ge/en/ Dinamoren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Georgiako futbol taldeak|D]]
[[Kategoria:Tbilisi]]
sv4j2heg5g3vlraj3n6arp5j1sl3wh5
FC Torpedo Kutaisi
0
428806
9994220
9475090
2024-12-09T10:15:44Z
Makenzis
82059
9994220
wikitext
text/x-wiki
{{Futbol-talde infotaula
| berezko izena = Football Club Torpedo Kutaisi
| ezkutu irudia =
| ezizenak =
| hiria = [[Kutaisi]] ([[Georgia]])
| sorrera urtea = [[1946]]
| zelaia = Givi Kiladze Stadium
| zelai inaugurazioa =
| zelai edukiera = 14.700
| presidentea = Fabio Maninni
| entrenatzailea ={{banderaikur|Georgia}} Kakhaber Chkhetiani
| liga = [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]
| denboraldia = 2024
| postua = 2.a
| ezker-esku eredua 1 =
| gorputz eredua 1 =_shoulder_stripes_white_stripes
| eskuin-esku eredua 1 =
| ezker-eskua 1 = 000000
| gorputza 1 = 000000
| eskuin-eskua 1 = 000000
| prakak 1 = 000000
| galtzerdiak 1 = 000000
| ezker-esku eredua 2 =
| gorputz eredua 2 =_shoulder_stripes_white_stripes
| eskuin-esku eredua 2 =
| ezker-eskua 2 = 12C627
| gorputza 2 = 12C627
| eskuin-eskua 2 = 12C627
| prakak 2 = 12C627
| galtzerdiak 2 = 12C627
| webgunea = [http://www.fctorpedo.ge/index.php?eng& Webgune ofiziala]
}}
'''Football Club Torpedo Kutaisi''' ([[georgiera]]z ტორპედო ქუთაისი ) [[Georgia]]ko talde onenetakoa da, [[Kutaisi]] hirikoa. [[Georgiako futbol liga|Georgiako 4 Liga]] eta [[Georgiako futbol kopa|5 Kopa]] irabazi ditu.
== Historia ==
1946an sortu zen taldea eta 1962an Sobietar batasuneko lehen mailara igotzea lortu zuen. 1990 urtean Georgiako liga hasterakoan izena aldatu zuen ''FC Kutaisi'' bihurtuz baina berriz aintzinako izena berreskuratu zuen.
1999an Kopa irabaztearekin bolada on bati ekin zion 2002 bitartean bere palmareseko bost tituluak eskuratu baitzituen. Aipatzekoa da 1999, 2000 eta 2001eko Kopako finalak 0-0 amaitu ondoren, luzapenean golik ez eta penalti jaurtiketetan erabaki zirela, bitan Torpedok irabazi zuelarik eta batean galdu. Sasoi honetako azkenengo finala 2004ean jokatu zuen.
Ondorengo urteetan apal aritu arren, bigarren mailan ere bai, 2011ean berriz iritsi zen Kopako finalera eta 2016an txapelduna izan zen. 2017an liga irabazi zuen.
== Palmaresa ==
=== Georgian: 11 ===
* [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] (4): 2000, 2001, 2002, 2017
* [[Georgiako futbol kopa|Georgiako Kopa]] (5): 1999, 2001, 2016, 2018, 2022.
* Georgiako Superkopa (2): 2018, 2019.
== Kanpo estekak ==
* {{en}} (georgieraz) [https://web.archive.org/web/20130826231329/http://fctorpedo.ge/index.php?eng& Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Georgiako futbol taldeak|T]]
m9uzrlregoos7odby0e1si9beg6am1a
Barau
0
433680
9994094
8915454
2024-12-09T03:06:15Z
Treuiller
59723
9994094
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Jeûne international contre les essais nucléaires, mars 1990, Grenoble, France.jpg|thumb|Proba nuklearren aurkako nazioarteko baraua, Grenoble, 1990.]]
'''Barau'''a borondatez elikagai eta edari oro edo horietako jakin batzuk hartzeari utzi edo horiek neurri txikiagoan hartzeari deritzo. Arrazoi [[filosofiko]], [[erlijioso]] eta [[terapeutiko]]engatik egin daiteke eta ordu batzuk, egun bat nahiz egun batzuetako iraupena izan dezake. Baraua egiten den aldiari baraualdi deritzo. [[Protesta]] moduan ere egin daiteke eta orduan [[gose greba]] deitzen zaio.
Baraua edo zetosia onuragarria dela azaldu da ikerketa batzuetan. Ikerketa horiek batez ere aldizkako barauari eta kaloria murrizketari buruz egin dira eta hainbat onura aurkitu dira, esaterako, neurologikoak,<ref>{{Erreferentzia|izena=Marwan A.|abizena=Maalouf|izenburua=The neuroprotective properties of calorie restriction, the ketogenic diet, and ketone bodies|orrialdeak=293–315|hizkuntza=en|abizena2=Rho|abizena3=Mattson|izena2=Jong M.|izena3=Mark P.|data=2009-3|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2649682/|aldizkaria=Brain research reviews|alea=2|zenbakia=59|issn=0165-0173|pmid=18845187|pmc=2649682|doi=10.1016/j.brainresrev.2008.09.002|sartze-data=2022-04-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bronwen|abizena=Martin|izenburua=Caloric restriction and intermittent fasting: Two potential diets for successful brain aging|orrialdeak=332–353|hizkuntza=en|abizena2=Mattson|abizena3=Maudsley|izena2=Mark P.|izena3=Stuart|data=2006-8|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2622429/|aldizkaria=Ageing research reviews|alea=3|zenbakia=5|issn=1568-1637|pmid=16899414|pmc=2622429|doi=10.1016/j.arr.2006.04.002|sartze-data=2022-04-06}}</ref> kardiobaskularrak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ismayil|abizena=Ahmet|izenburua=Cardioprotection by Intermittent Fasting in Rats|orrialdeak=3115–3121|hizkuntza=en|abizena2=Wan|abizena3=Mattson|abizena4=Lakatta|abizena5=Talan|izena2=Ruiqian|izena3=Mark P.|izena4=Edward G.|izena5=Mark|data=2005-11-15|url=https://www.ahajournals.org/doi/full/10.1161/circulationaha.105.563817|aldizkaria=Circulation|alea=20|zenbakia=112|doi=10.1161/CIRCULATIONAHA.105.563817|sartze-data=2022-04-06}}</ref> eta zerebrobaskularrak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark P.|abizena=Mattson|izenburua=Beneficial effects of intermittent fasting and caloric restriction on the cardiovascular and cerebrovascular systems|orrialdeak=129–137|hizkuntza=en|abizena2=Wan|izena2=Ruiqian|data=2005-03-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S095528630400261X|aldizkaria=The Journal of Nutritional Biochemistry|alea=3|zenbakia=16|issn=0955-2863|doi=10.1016/j.jnutbio.2004.12.007|sartze-data=2022-04-06}}</ref>
== Erlijio-baraua ==
Barau egitea oso antzinatik erlijioarekin lotuta egon da.
=== Juduen baraua ===
[[Yom Kippur]] urteko egun sakratuena da [[Judu|juduentzat]]. Baraua egiteaz gainera, sexu harremanak eta bainua saihestu behar dira egun osoan zehar.
==== Pekamenaren eguna ====
[[Israeldar (antzinako herria)|Israeldarren]] urteko barau eguna zen. Tenpluaren suntsiketa eta [[Babiloniako gatibualdia|Babiloniako gatibualdiaren]] ondoren lau egun ezarri ziren baraua egiteko.
==== Barau pertsonala ====
Salmoen liburuan maiz idatzita dago baraua egin beharra arazoei aurre egiteko. Adibide gisa; 35, 69 eta 109 salmoak. Gainera, Daniel 9:3; 10:3; Esdras 10:6; Nehemias 1:4.
Baraua ohikoa zen juduen artean lehen mendean zehar eta [[Itun Berria|Itun Berrian]] aipatzen da. [[Jesus Nazaretekoa|Jesusek]] barau egiten zuen.
=== Musulmanen baraua ===
[[Sawm]] izenaz ezaguna da. [[Ramadan (hilabetea)|Ramadan hilabetean]] egiten da eta [[Musulman|musulmanen]] laugarren oinarria da. Barau egitea gomendatzen da urteko beste sasoietan, baina Ramadan hilabetean derrigorrezkoa da. Hala ere, egunez bakarrik egiten da barau. Horrek bizimodua aldatzen du; biztanleak gauez biltzen dira eta egunez gutxi egiten dute. Musulman [[Immigrazio|etorkin]] asko beren herrialdeetara itzultzen dira maiz, beste musulmanekin barau egiteko; arrazoi nagusietako bat da hilabetea errazagoa egiten zaiela. Elikadura ere aldatzen da, kaloria gehiago duten jakiak prestatzen baitituzte.
Umeak, gaixoak, bidaiariak eta [[Menstruazio|hilerokoarekin]] dauden emakumeak ez daude barau egitera derrigortuta.
=== Kristauen baraua ===
[[Kristautasun|Kristautasuna]] judaismotik datorrenez, juduen barauarekin lotuta dago.
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[Abstinentzia]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Medikuntza zirriborroa}}
[[Kategoria:Baraua| ]]
[[Kategoria:Terapia biologikoak]]
[[Kategoria:Naturopatia]]
qylsb6tetpalxz3x307scjl3mkjl1iu
Josu Juaristi
0
459528
9993570
9993260
2024-12-08T15:24:47Z
Lainobeltz
56334
46.6.194.93 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
9044885
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] eta [[politikari]]a da. [[2014ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2014ko Europako Hauteskundeetarako]] [[Euskal Herria Bildu]]ren hautagaia izan zen [[Galiziako Bloke Nazionalista|BNGrekin]] batera osatutako hautagaitzan, eta europarlamentaria izan zen 2018an [[Ana Miranda]]k ordezkatu zuen arte. [[2019ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2019ko Europako Hauteskundeetarako]] ere EH Bilduren hautagai izendatua izan zen, baina gerora uko egin zion hautagaitzari, harreman sentimental baten hausturaren harira jarrera ez onargarriak eta lekuz kanpokoak izan zituela aitortuz. Honekin batera EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Josu Juaristik uko egin dio EH Bilduren hautagai izateari|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/164836/josu-juaristik-uko-egin-dio-eh-bilduren-hautagai-izateari.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta Europar Integrazioko diplomaduna (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, Kulturako erredaktorea izan zen [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004), eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011). 2011n ''Gara''ren ''7K'' aldizkari-igandekariaren editorea bilakatu zen.
1996tik [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n, bai eta, hilabetean behin, Info7 irratian ere). [[Brusela]]ra eta Estrasburgora joanda, sarritan berriemaile aritu da Europar Batasuneko gailurretan, osoko bilkuretan, jardunaldietan eta hitzaldietan (Parlamentuan, Batzordean eta Europar Kontseiluan).
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta.
Artikuluetan, bidaietan eta ''Naiz.info'' webgunean duen ''gaurEUROPE'' blogean Europako Parlamentuari buruzko lana egin du bereziki. Europako Herritar Ekimena (European Citizens' Initiative) ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
1992an [[Txekoslovakiako banaketa]]ren berri eman zuen; urtebete geroago, [[Bosniako gerra]]ren berri, eta 1995ean [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri.
=== Europarlamentaria ===
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean Josu Juaristik hautagai izateari uko egiten ziola adierazi zuen, bere bikotekide ohiarekin harremana hautsi ondoren jarrera desegokiak mantentzeagatik, besteak beste baimenik gabe lekuz kanpo zeuden mezuak bidaliz. Honen harira EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean, eta laster hautagai berria hautatzeko barne-prozesua abiatuko zela adierazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Juaristik uko egin dio hautagaitzari, «lekuz kanpoko» jarrerengatik|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2096/005/001/2019-04-06/juaristik-uko-egin-dio-hautagaitzari-lekuz-kanpoko-jarrerengatik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Kanpo estekak ==
* Artikulu honetan erabilitako testuaren zati bat [https://web.archive.org/web/20140220060227/http://ehbildu.net/eu/hauteskundeak/europar-hauteskundeak-2014/3693-biografia-josu-juaristi-abaunz ehbilduren] webgunetik hartua dago, cc-by-sa-3.0 lizentziarekin.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
815muu557h729usv0zs4o6uphkqdci0
9993936
9993570
2024-12-08T20:11:08Z
83.213.163.143
Batez ere, ibilbide profesionalaren nondik-norakoak zabaltzeko eta, kasu batzuetan, zehazteko.
9993936
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] eta [[politikari]]a da. [[Radio Exterior de España]]-n, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] eta ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian lanean aritu ondoren, ''[[Gara]]'' egunkariko zuzendaria izan zen 2004tik 2011ra eta [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentu]]-ko diputatua 2014tik 2018ra. Ondoren, marketing eta komunikaziora eta herri lanera dedikatu da Azkoitian, bere jaioterrian.
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta graduondoko diplomaduna Nazioarteko Harremanetan eta Europar Integrazioan (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, [[Radio Exterior de España]] irratian Euskarazko erredaktorea izan zen (1985-1986), Kulturako erredaktorea [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004) eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011).
2011tik 2014ra ''7K'' aldizkari-igandekariaren editore izan zen, nazioarteko gertakizunei, naturari eta zientziari buruzko makina bat erreportaje eta elkarrizketa eginez. [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|2001eko irailaren 11ko atentatu]]-en lehenengo urteurrena 7Krako kubritu zuen New Yorketik.
''EiTBn'', ''Katu Kale'' musika programan hartu zuen parte,
1992an [[Txekoslovakiako banaketa]]ren berri eman zuen, Bratislavara bidaiatuz berriemaile gisa.
Hilabete batzuk geroago, 1992-1993ko neguan, [[Bosniako gerra|Bosnian]] izan zen berriemaile, batez ere Mostar eta inguruko herrietako egoera kubrituz.
1995ean, berriz, [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri eman zuen bertatik.
1996tik, [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Josu Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n). Sarritan atera zen, berriemaile gisa, [[Brusela]]ra eta Estrasburgora, Europar Batasuneko gailurrak kubritzeko, elkarrizketak eta erreportajeak egiteko edota Europako Parlamentuko, Batzordeko eta Kontseiluko informazioak jasotzeko. Bereziki, Europar Batasunaren bilakera aztertu du Juaristik, Maastrichteko Itunetik gaurdaino. [https://citizens-initiative.europa.eu/_en Europako Herritar Ekimena] ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta. Eguneroko kronikekin batera, bidaiaren testigantza jaso zuen "La Europa que llegó del este" izenburupean argitaratu zen 96 orrialdeko aldizkari berezi batean.
=== Europarlamentaria ===
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean, koalizioak bere hautagaitza erretiratu egin zuen, EH Bilduk berak adierazi zuenez, harreman ohi bati jaso nahi ez zituen mezu batzuk bidaltzeagatik. Behin behinean, koalizioak militantzia eten zion eta hautagai berri bat hautatzeko barne-prozesua jarri zuen martxan.
=== Marketinga, komunikazioa eta herri lana ===
Europako Parlamentuko ibilbidearen ondoren, marketing eta komunikazioko ikasketak egin zituen Juaristik. Esparru honetan, 2019tik 2022ra, [https://abaraxkahostel.com/ Abaraxka Azkoitia Hostel]en egin zuen lan, [https://bizilore.eus/ Bizilore] hezkuntza proiektu aitzindaria sostengatzeko jaio zen proiektuan, alegia.
Gaur egun, herri lanean ari da Juaristi, Azkoitiko Udalarentzat. Herriko Ingurumen Mahaian eta Euskara Taldean ere hartzen du parte.
== Kanpo estekak ==
* Artikulu honetan erabilitako testuaren zati bat [https://web.archive.org/web/20140220060227/http://ehbildu.net/eu/hauteskundeak/europar-hauteskundeak-2014/3693-biografia-josu-juaristi-abaunz ehbilduren] webgunetik hartua dago, cc-by-sa-3.0 lizentziarekin.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
lnrnfypoy6dzg980au09z7jn0dn5r4k
9993938
9993936
2024-12-08T20:12:17Z
83.213.163.143
esteka falta zuen
9993938
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] eta [[politikari]]a da. [[Radio Exterior de España]]-n, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] eta ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian lanean aritu ondoren, ''[[Gara]]'' egunkariko zuzendaria izan zen 2004tik 2011ra eta [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentu]]-ko diputatua 2014tik 2018ra. Ondoren, marketing eta komunikaziora eta herri lanera dedikatu da Azkoitian, bere jaioterrian.
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta graduondoko diplomaduna Nazioarteko Harremanetan eta Europar Integrazioan (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, [[Radio Exterior de España]] irratian Euskarazko erredaktorea izan zen (1985-1986), Kulturako erredaktorea [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004) eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011).
2011tik 2014ra ''7K'' aldizkari-igandekariaren editore izan zen, nazioarteko gertakizunei, naturari eta zientziari buruzko makina bat erreportaje eta elkarrizketa eginez. [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|2001eko irailaren 11ko atentatu]]-en lehenengo urteurrena 7Krako kubritu zuen New Yorketik.
''EiTBn'', ''Katu Kale'' musika programan hartu zuen parte,
1992an, Txekoslovakiako banaketaren berri eman zuen, Bratislavara bidaiatuz berriemaile gisa.
Hilabete batzuk geroago, 1992-1993ko neguan, [[Bosniako gerra|Bosnian]] izan zen berriemaile, batez ere Mostar eta inguruko herrietako egoera kubrituz.
1995ean, berriz, [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri eman zuen bertatik.
1996tik, [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Josu Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n). Sarritan atera zen, berriemaile gisa, [[Brusela]]ra eta Estrasburgora, Europar Batasuneko gailurrak kubritzeko, elkarrizketak eta erreportajeak egiteko edota Europako Parlamentuko, Batzordeko eta Kontseiluko informazioak jasotzeko. Bereziki, Europar Batasunaren bilakera aztertu du Juaristik, Maastrichteko Itunetik gaurdaino. [https://citizens-initiative.europa.eu/_en Europako Herritar Ekimena] ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta. Eguneroko kronikekin batera, bidaiaren testigantza jaso zuen "La Europa que llegó del este" izenburupean argitaratu zen 96 orrialdeko aldizkari berezi batean.
=== Europarlamentaria ===
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean, koalizioak bere hautagaitza erretiratu egin zuen, EH Bilduk berak adierazi zuenez, harreman ohi bati jaso nahi ez zituen mezu batzuk bidaltzeagatik. Behin behinean, koalizioak militantzia eten zion eta hautagai berri bat hautatzeko barne-prozesua jarri zuen martxan.
=== Marketinga, komunikazioa eta herri lana ===
Europako Parlamentuko ibilbidearen ondoren, marketing eta komunikazioko ikasketak egin zituen Juaristik. Esparru honetan, 2019tik 2022ra, [https://abaraxkahostel.com/ Abaraxka Azkoitia Hostel]en egin zuen lan, [https://bizilore.eus/ Bizilore] hezkuntza proiektu aitzindaria sostengatzeko jaio zen proiektuan, alegia.
Gaur egun, herri lanean ari da Juaristi, Azkoitiko Udalarentzat. Herriko Ingurumen Mahaian eta Euskara Taldean ere hartzen du parte.
== Kanpo estekak ==
* Artikulu honetan erabilitako testuaren zati bat [https://web.archive.org/web/20140220060227/http://ehbildu.net/eu/hauteskundeak/europar-hauteskundeak-2014/3693-biografia-josu-juaristi-abaunz ehbilduren] webgunetik hartua dago, cc-by-sa-3.0 lizentziarekin.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
0sesua3xfhw7n46jikrtawdl2nxei0p
9993978
9993938
2024-12-08T21:30:58Z
83.213.163.143
biografia profesionala gaurkotzeko
9993978
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] da. [[Radio Exterior de España]]-n, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] eta ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian lanean aritu ondoren, ''[[Gara]]'' egunkariko zuzendaria izan zen 2004tik 2011ra. 2011tik 2014ra Zazpika-ko editore izan zen. Lau urtez, 2014tik 2018ra, [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentu]]-ko diputatua izan zen. 2019tik 2022ra, marketing eta komunikaziora dedikatu zen [https://abaraxkahostel.com/ Abaraxka Azkoitia Hostel]en, [https://bizilore.eus/ Bizilore] hezkuntza proiektu aitzindaria sostengatzeko jaio zen proiektuan. Gaur egun, herri lanean ari da Azkoitiko Udalarentzat eta herriko Ingurumen Mahaian eta [https://azkoitiaguka.eus/komunitatea/maxixatzenelkartea Maxixatzen Euskaldunon Elkartea]n hartzen du parte.
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta graduondoko diplomaduna Nazioarteko Harremanetan eta Europar Integrazioan (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, [[Radio Exterior de España]] irratian Euskarazko erredaktorea izan zen (1985-1986), Kulturako erredaktorea [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004) eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011).
2011tik 2014ra ''7K'' aldizkari-igandekariaren editore izan zen, nazioarteko gertakizunei, naturari eta zientziari buruzko makina bat erreportaje eta elkarrizketa eginez. [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|2001eko irailaren 11ko atentatu]]-en lehenengo urteurrena 7Krako kubritu zuen New Yorketik.
''EiTBn'', ''Katu Kale'' musika programan hartu zuen parte,
1992an, Txekoslovakiako banaketaren berri eman zuen, Bratislavara bidaiatuz berriemaile gisa.
Hilabete batzuk geroago, 1992-1993ko neguan, [[Bosniako gerra|Bosnian]] izan zen berriemaile, batez ere Mostar eta inguruko herrietako egoera kubrituz.
1995ean, berriz, [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri eman zuen bertatik.
1996tik, [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Josu Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n). Sarritan atera zen, berriemaile gisa, [[Brusela]]ra eta Estrasburgora, Europar Batasuneko gailurrak kubritzeko, elkarrizketak eta erreportajeak egiteko edota Europako Parlamentuko, Batzordeko eta Kontseiluko informazioak jasotzeko. Bereziki, Europar Batasunaren bilakera aztertu du Juaristik, Maastrichteko Itunetik gaurdaino. [https://citizens-initiative.europa.eu/_en Europako Herritar Ekimena] ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta. Eguneroko kronikekin batera, bidaiaren testigantza jaso zuen "La Europa que llegó del este" izenburupean argitaratu zen 96 orrialdeko aldizkari berezi batean.
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean, koalizioak bere hautagaitza erretiratu egin zuen, EH Bilduk berak adierazi zuenez, harreman ohi bati jaso nahi ez zituen mezu batzuk bidaltzeagatik. Behin behinean, koalizioak militantzia eten zion eta hautagai berri bat hautatzeko barne-prozesua jarri zuen martxan.
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
i2y6t6khu8cfxdcr3x1nl2y7i43w6ho
9993993
9993978
2024-12-08T21:55:40Z
Lainobeltz
56334
83.213.163.143 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
9044885
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] eta [[politikari]]a da. [[2014ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2014ko Europako Hauteskundeetarako]] [[Euskal Herria Bildu]]ren hautagaia izan zen [[Galiziako Bloke Nazionalista|BNGrekin]] batera osatutako hautagaitzan, eta europarlamentaria izan zen 2018an [[Ana Miranda]]k ordezkatu zuen arte. [[2019ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2019ko Europako Hauteskundeetarako]] ere EH Bilduren hautagai izendatua izan zen, baina gerora uko egin zion hautagaitzari, harreman sentimental baten hausturaren harira jarrera ez onargarriak eta lekuz kanpokoak izan zituela aitortuz. Honekin batera EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Josu Juaristik uko egin dio EH Bilduren hautagai izateari|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/164836/josu-juaristik-uko-egin-dio-eh-bilduren-hautagai-izateari.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta Europar Integrazioko diplomaduna (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, Kulturako erredaktorea izan zen [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004), eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011). 2011n ''Gara''ren ''7K'' aldizkari-igandekariaren editorea bilakatu zen.
1996tik [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n, bai eta, hilabetean behin, Info7 irratian ere). [[Brusela]]ra eta Estrasburgora joanda, sarritan berriemaile aritu da Europar Batasuneko gailurretan, osoko bilkuretan, jardunaldietan eta hitzaldietan (Parlamentuan, Batzordean eta Europar Kontseiluan).
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta.
Artikuluetan, bidaietan eta ''Naiz.info'' webgunean duen ''gaurEUROPE'' blogean Europako Parlamentuari buruzko lana egin du bereziki. Europako Herritar Ekimena (European Citizens' Initiative) ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
1992an [[Txekoslovakiako banaketa]]ren berri eman zuen; urtebete geroago, [[Bosniako gerra]]ren berri, eta 1995ean [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri.
=== Europarlamentaria ===
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean Josu Juaristik hautagai izateari uko egiten ziola adierazi zuen, bere bikotekide ohiarekin harremana hautsi ondoren jarrera desegokiak mantentzeagatik, besteak beste baimenik gabe lekuz kanpo zeuden mezuak bidaliz. Honen harira EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean, eta laster hautagai berria hautatzeko barne-prozesua abiatuko zela adierazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Juaristik uko egin dio hautagaitzari, «lekuz kanpoko» jarrerengatik|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2096/005/001/2019-04-06/juaristik-uko-egin-dio-hautagaitzari-lekuz-kanpoko-jarrerengatik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Kanpo estekak ==
* Artikulu honetan erabilitako testuaren zati bat [https://web.archive.org/web/20140220060227/http://ehbildu.net/eu/hauteskundeak/europar-hauteskundeak-2014/3693-biografia-josu-juaristi-abaunz ehbilduren] webgunetik hartua dago, cc-by-sa-3.0 lizentziarekin.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
815muu557h729usv0zs4o6uphkqdci0
9993995
9993993
2024-12-08T21:56:07Z
Lainobeltz
56334
9993995
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] eta [[politikari]]a da. [[2014ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2014ko Europako Hauteskundeetarako]] [[Euskal Herria Bildu]]ren hautagaia izan zen [[Galiziako Bloke Nazionalista|BNGrekin]] batera osatutako hautagaitzan, eta europarlamentaria izan zen 2018an [[Ana Miranda]]k ordezkatu zuen arte. [[2019ko Europako Parlamenturako hauteskundeak|2019ko Europako Hauteskundeetarako]] ere EH Bilduren hautagai izendatua izan zen, baina gerora uko egin zion hautagaitzari, harreman sentimental baten hausturaren harira jarrera ez onargarriak eta lekuz kanpokoak izan zituela aitortuz. Honekin batera EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Josu Juaristik uko egin dio EH Bilduren hautagai izateari|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/164836/josu-juaristik-uko-egin-dio-eh-bilduren-hautagai-izateari.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta Europar Integrazioko diplomaduna (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Jarduera profesionalari dagokionean, Kulturako erredaktorea izan zen [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998), ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''Egin''en (1997 – 1998), ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua (1999 – 2004), eta ''Gara''ko zuzendaria (2004 – 2011). 2011n ''Gara''ren ''7K'' aldizkari-igandekariaren editorea bilakatu zen.
1996tik [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Juaristi (''Egin''en, ''Gara''n, ''Gaur8''n eta ''7K''n, bai eta, hilabetean behin, Info7 irratian ere). [[Brusela]]ra eta Estrasburgora joanda, sarritan berriemaile aritu da Europar Batasuneko gailurretan, osoko bilkuretan, jardunaldietan eta hitzaldietan (Parlamentuan, Batzordean eta Europar Kontseiluan).
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta.
Artikuluetan, bidaietan eta ''Naiz.info'' webgunean duen ''gaurEUROPE'' blogean Europako Parlamentuari buruzko lana egin du bereziki. Europako Herritar Ekimena (European Citizens' Initiative) ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
1992an [[Txekoslovakiako banaketa]]ren berri eman zuen; urtebete geroago, [[Bosniako gerra]]ren berri, eta 1995ean [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanistaren berri.
=== Europarlamentaria ===
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburua izan zen. Koalizioa bigarren indarra izan zen EAEn zein Nafarroan, eta orotara parlamentari bat eskuratu zuen. Josu Juaristi europarlamentaria izan zen [[GUE-NGL]] taldean, hauteskunde-akordioen ondorioz 2018an BNGko Ana Mirandak ordezkatu zuen arte, [[Europako Aliantza Askea]] taldean.
2019ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduk hautagaitza bateratua osatu zuen besteak beste [[Kataluniako Ezker Errepublikanoa|ERC]] eta [[BNG]]rekin ([[Orain Errepublikak]]), eta Josu Juaristi EH Bilduren primarioetara aurkeztu zen koalizioaren hautagai izateko. Lorena Lopez de la Callerekin lehiatu zen, eta militantziaren botoen %75,6 eskuratu zuen. Era horretan, Orain Errepublikak zerrendako hirugarren postuan kokatu zen.
Hala ere, 2019ko apirilaren 5ean Josu Juaristik hautagai izateari uko egiten ziola adierazi zuen, bere bikotekide ohiarekin harremana hautsi ondoren jarrera desegokiak mantentzeagatik, besteak beste baimenik gabe lekuz kanpo zeuden mezuak bidaliz. Honen harira EH Bilduk militantzia eten zion behin-behinean, eta laster hautagai berria hautatzeko barne-prozesua abiatuko zela adierazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Berria.eus|urtea=|izenburua=Juaristik uko egin dio hautagaitzari, «lekuz kanpoko» jarrerengatik|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2096/005/001/2019-04-06/juaristik-uko-egin-dio-hautagaitzari-lekuz-kanpoko-jarrerengatik.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-06}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* Artikulu honetan erabilitako testuaren zati bat [https://web.archive.org/web/20140220060227/http://ehbildu.net/eu/hauteskundeak/europar-hauteskundeak-2014/3693-biografia-josu-juaristi-abaunz ehbilduren] webgunetik hartua dago, cc-by-sa-3.0 lizentziarekin.
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
0et2reyzfc99ynwz5y1k0z48elmy2kk
9994016
9993995
2024-12-08T22:29:16Z
Juabaunz
169201
biografia gaurkotu
9994016
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Josu Juaristi Abaunz''' ([[Azkoitia]], [[Gipuzkoa]], [[1964]]ko [[martxoaren 4]]a), [[kazetaritza|kazetaria]] da. Radio Exterior de España irratian hasi zuen bere ibilbide profesionala (1985-1986), Euskarazko erredaktore bezala; [https://www.eitb.eus/es/ EiTB]n Kulturako erredaktore izan zen 1986tik 1990ra; ondoren [[Eginbehar|Egin]] egunkarian aritu zen, Kulturako eta Nazioarteko erredaktore gisa (1990-1998); eta jarraian [[Gara (egunkaria)|Gara]]<nowiki/>n hasi zen lanean (1999-2014). Lau urtez, 2014tik 2018ra, Europako Parlamentuko diputatua izan zen. 2019tik 2022ra marketing eta komunikazio ardurak izan zituen Abaraxka Azkoitia Hostelen, Bizilore hezkuntza proiektu aitzindaria sostegatzeko jaio zena. Gaur Azkoitiko Udalarentzat herri lanean ari da eta herriko Ingurumen Mahaian eta Maxixatzen Euskaldunon Elkartean hartzen du parte.
== Biografia ==
Kazetaritzako lizentziaduna (1989) eta graduondoko diplomaduna da Nazioarteko Harremanetan eta Europar Integrazioan (1996) [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n.
Kazetari jarduera profesionala Radio Exterior de España irratian hasi zuen, euskarazko erredaktore bezala. Ondoren, Kulturako erredaktorea izan zen [[Euskal Irrati Telebista|EiTBn]] (1986-1990), Katu Kale saioan parte hartu zuelarik. Kultura eta Nazioarteko erredaktorea ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkarian (1990-1998) eta baita ''Europan'' hilabetekariaren editorea ''ere'' (1997 – 1998). ''[[Gara]]'' egunkariko Nazioarteko sailburua izan zen eta, 2004tik 2011ra, zuzendaria (2004 – 2011).
2011n ''7K'' aldizkari-igandekariaren editorea bilakatu zen. Bertan, makina bat elkarrizketa eta erreportaje egin zituen, nazioarteko gaurkotasun kontuei buruz, eta natura eta zientziari buruz. New Yorken ere izan zen 2001eko Irailaren 11ko Atentatuen lehen urteurrena kubritzeko ''7K''rentzat.
2004ko maiatzean, Europar Batasunaren zabalkunderik handienaren berri eman zuen ''Gara''rentzat, [[Estonia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Polonia]], [[Txekia|Txekiar Errepublika]], [[Eslovakia]], [[Hungaria]] eta [[Eslovenia]] zeharkatuta.
1992an Txekoslovakiako banaketaren berri eman zuen, berriemaile gisa Bratislavatik.
Urtebete geroago, berriz, [[Bosniako gerra]]ren berri, batez ere Mostarretik eta bere ingurutik.
Eta 1995ean [[Quebec]]eko bigarren erreferendum soberanista kubritu zuen bertatik.
1996tik [[Europar Batasuna]]ri buruzko informazioan espezializatua da Juaristi, sarritan berriemaile aritu da Europar Batasuneko gailurretan, osoko bilkuretan, jardunaldietan eta hitzaldietan (Parlamentuan, Batzordean eta Europar Kontseiluan). Bereziki, Europar Batasunaren arkitektura instituzionalaren bilakaera aztertuz, Maastrichteko Itunetik aurrera. Europako Herritar Ekimena (European Citizens' Initiative) ere hasiera-hasieratik jarraitu eta aztertu du.
2014ko Europako Hauteskundeetan EH Bilduren hautagaia izan zen, eta Europako Parlamentuko diputatua izan zen 2014tik 2018ra, [[Herriek Erabaki]] koalizioko zerrendaburu bezala eta [[GUE-NGL]] taldean integratuta. 2019ko kandidaturatik erretiratu egin zuen EH Bilduk, koalizioak berak esan zuenez, harreman ohi bati jaso nahi ez zituen mezu batzuk bidaltzeagatik. Behin behinean, koaliziotik kanporatu eta beste hautagai bat aukeratzeko prozesua jarri zuten martxan.
{{bizialdia|1964ko||Juaristi, Josu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko eurodiputatuak]]
[[Kategoria:Euskal Herria Bilduko Gipuzkoako hautetsiak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako kazetariak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
[[Kategoria:Azkoitiarrak]]
[[Kategoria:Gara egunkaria]]
6fwjr7jyx5k084u5xc929bkfovlcm8p
Alawi
0
576308
9993676
8639162
2024-12-08T16:58:03Z
Marklar2007
1545
−[[Kategoria:Islamaren adarrak]]; ±[[Kategoria:Xiismo]]→[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993676
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Alawiteman.jpg|thumb|Gizon alawi bat [[Latakia]]n, XX. mendearen hasieran]]
{{Nahasi|[[alaui]] marokoar leinuarekin}}
'''Alawiak''' ({{lang-ar|علوية}}, ''ʿAlawīyyah'') erlijio talde [[xiismo|musulman xiita]] bat da, batik bat [[Siria]]n kokatua (Siriako biztanleen % 12 dira), IX. mendean [[Basora]]ko Ibn Nusairrek sortua.<ref>{{erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=alauitar|entziklopedia=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|artikulua=alauitar}}</ref> Gutxiengo nabarmena dira [[Turkia]]n eta [[Libano]]ko iparraldean ere. Haien lege-eskola [[Jafar al-Sadiq]]ek sortu zuen. [[Islamaren bost euskarriak]] onartzen dituzte, eta xiita gehienak bezala [[hamabitarrak]] dira, hots, [[Mahoma]]ren ondorengo espiritual eta politikotzat hamabi [[imam]] hauek onartzen dituzte: [[Ali ibn Abi Talib|Ali]], [[Hasan ibn Ali|Hasan]], [[Hussein bin Ali (Mekako xerifea)|Hussein]], [[Ali ibn Husayn Zayn al-Abidin|Ali ibn Husayn]], [[Muhammad al-Baqir]], [[Jafar al-Sadiq]], [[Musa al-Kadhim]], [[Ali al-Ridha]], [[Muhammad al-Jawad]], [[Ali al-Hadi]], [[Hasan al-Askari]] eta [[Muhammad al-Mahdi]].
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Islam}}
{{Erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
[[Kategoria:Pentsamendu eskola esoterikoak]]
[[Kategoria:Talde etnoerlijiosoak Asian]]
[[Kategoria:Islama Sirian]]
nr3asxgrlxw0crgl507h6qohzn7dp2z
Ahozko hizkuntza
0
578778
9994101
9961412
2024-12-09T04:12:08Z
Treuiller
59723
/* Eskolan */
9994101
wikitext
text/x-wiki
{{HezkuntzaPrograma|Hizkuntzak}}
[[Fitxategi:AI for Good Global Summit 2018 (27263209987).jpg|thumb|[[Jendaurreko aurkezpen]]<nowiki/>ak, [[Lan-elkarrizketa|elkarrizketa]]<nowiki/>k, [[hitzaldi]]<nowiki/>ak, [[Solasaldi (hizketaldi informala)|solasaldi]]ak... Modu askotan gauzatzen da ahozko hizkuntza.]]'''Ahozko hizkuntza''' [[mintzo]] bidezko [[hizkuntza]] da, [[hizkuntza idatzi]]a eta [[hitzik gabeko komunikazio]]a ez bezalakoa, maiz hizkuntza mota horiek tartekatzen dituen arren. Kode bereziak ditu, bereziki mezua [[adierazkortasun|adierazgarria]] izan dadin.
== Ahozko jariotasuna ==
Hizkuntzen didaktika arloko [[ikuspegi komunikatibo|proposamen metodologiko]] batzuek [[komunikazio konpetentzia]] hobetze aldera hainbat proposamen egiten dituzte. Eta [[komunikazio konpetentzia|konpetentzia horretan]] ahozko hizkuntza funtsezkoa da.
[[Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua|Ikaskuntza, irakaskuntza eta ebaluaziorako]] [[Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua|Europako Erreferentzia Esparru Bateratuak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikaskuntza irakaskuntza eta ebaluaziorako Europako erreferentzia markoa. (155. orrialdean)|argitaletxea=HABE|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/433025174|edizioa=1. argit|isbn=84-95827-90-5|pmc=433025174|sartze-data=2021-03-18}}</ref> honela [[Ebaluazio (hezkuntza)|ematen]] ditu ahozko jariotasunari lotutako abilezia batzuetan egon daitezkeen mailak:
* '''A1''': Sarrera maila.
{{esaera2|Gai da enuntziatu oso labur, bakartu eta aurrez prestatuekin moldatzeko, eten asko eginez esapideak bilatzeko, hitz ez hain arruntak ahoskatzeko eta komunikazioari eusteko.}}
* '''A2''': Maila ertaina.
{{esaera2|Gai da esku-hartze laburretan esan nahi duena era ulergarrian esateko, nahiz eta oso nabarmenak diren etenak, hasierako zalantzak eta birformulazioa. / Gai da eguneroko bizitzako gaiei buruzko esaldiak osatzeko, truke laburretan moldatzeko adinako erraztasunez, nahiz eta zalantza oso nabarmenak izan eta hasieran trabatu.}}
* '''B1''': Atari maila.
{{esaera2|Gai da gauzak nahiko erraz adierazteko. Nahiz eta diskurtsoa formulatzeko arazoren batzuk izan, eta horretan etenak eta “irteerarik gabeko bideak” agertu, gai da eraginkortasunez eta laguntzarik gabe aurrera egiteko. / Gai da bere diskurtsoari eusteko, nahiz eta oso nabarmenak diren gramatika eta lexikoa ordenatzeko eta zuzenketa egiteko etenak, batez ere ekoizpen askeko tarte luzeetan}}
* '''B2''': Maila aurreratua.
{{esaera2|Gai da bat-batean komunikatzeko, jariotasun handiz eta adierazpen-erraztasun handiz sarritan, baita hitzaldi luzeago eta konplexuagoetan ere. / Gai da erritmo nahiko erregularreko diskurtsoak ekoizteko, baina zalantza egin dezake egiturak eta esapideak aurkitzeko, eta eten luze gutxi batzuk egiten ditu. / Gai da elkarrizketan jariotasunez eta bat-batekotasunez jarduteko, eta horri esker gai da ama-hizkuntzan diharduten hiztunekin elkarreragin erregularra izateko, alderdi bati nahiz besteari tentsiorik sortu gabe}}
* '''C1''': Maila autonomoa.
{{esaera2|Gai da jariotasunez eta bat-batean jarduteko, ahalegin handirik egin gabe. Kontzeptualki zaila den gai batek bakarrik eten dezake diskurtsoaren berezko jario-tasuna.}}
* '''C2''': Maila garaiena.
{{esaera2|Gai da diskurtso luze bat adierazteko, jariotasunez eta ahalegin handirik egin gabe. Pentsatzen duena adierazteko hitz egokiena zehatz zein den erabakitzeko eta adibide edo azalpen egokia bilatzeko bakarrik isiltzen da.}}
Ahozko abileziak [[Jendaurreko aurkezpen|jendaurre]]ko bakarkako diskurtsoan edo aurrez aurreko eztabaida edo elkarrizketetan:
=== Bakarrizketa eta elkarrizketa ===
{{sakontzeko|Bakarrizketa|Elkarrizketa}}
[[HEEEB|A1, A2, B1, B2, C1 eta C2 horiek]] gaitasun maila horiek [[Monologo|bakarrizketa]]ren edo [[Elkarrizketa (argipena)|elkarrizketa]]ren testuinguruan neurtu ohi dira.
[[Fitxategi:Talking Business Africa I (31660057528).jpg|thumb|left|200px|[[Monologo|Bakarrizketa]] edo [[monologo]]an hizlariak hitz egiteko txanda luzea erabiltzen du bere arrazoiak aurkezteko.]]
[[Fitxategi:Speaking in Tongues - Panelists (8058601076).jpg|thumb|[[Elkarrizketa (argipena)|Elkarrizketa]]. Bi hizlari edo gehiago txandaka aldatzen dituzte [[Roman Jakobson|igorle eta hartzaile]] rolak.]]
{{clear}}
== Eskolan ==
[[Fitxategi:President visited metro school in Kharkiv and talked to pupils. (53375275203).jpg|thumb|[[Lankidetzazko ikaskuntza]] erabil daiteke eskoletan ahozkotasuna lantzeko.]]
Eskolan ahozko hizkuntza idatzizkoaren atzetik landu izan da zenbait toki eta garaitan. Ikasleek, baina, ahozko hizkuntza ere landu egin behar dutela gaur egungo edozein pedagogok defendatuko luke, baita lehentasuna eman ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olatz Bengoetxea & Josune Zabala|izenburua=Ahozko komunikazioa irakastea (Diapositiba aurkezpena #EHB2018).|hizkuntza=eu|izena1=Olatz|izena2=Josune|abizena1=Bengoetxea|abizena2=Zabala|url=https://www.amarauna.euskadi.eus/es/recurso/olatz-bengoetxea-josune-zabala-ahozko/2f320014-c082-4f86-b747-f6c64aa9fbbd|aldizkaria=Amarauna@eu{{!}}{{!}}{{!}}|isbn=9788445734520|sartze-data=2022-02-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Arantxa|abizena=Iraola|izenburua=Ikasleen ahozkotasuna hobetzeko errutinak lantzen|hizkuntza=eu|data=2024-07-11|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/ikasleen-ahozkotasuna-hobetzeko-errutinak-lantzen_2124451_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-07-11}}</ref>
Euskara bezalako hizkuntza gutxitua irakatsi nahi den eremuetan, ahozko [[Hizkuntza-erregistro formal|hizkuntza formala]] eta [[Hizkuntza-erregistro lagunarteko|lagunartekoa]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Mintzola - Hizkeraren lantegia|hizkuntza=eu-es|url=https://www.euskaltzaindia.eus/mintzola|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-07-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Komunikazioa: |abizena=|izenburua=Ikasleen artean lagunarteko euskara sustatzeko arikalatarren lehen topaketa egin da Altsasun, Mondragon Unibertsitateak, Euskaltzaindiak eta Ikastolen Elkarteak antolatuta|hizkuntza=eu-es|data=2024-03-05|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/komunikazioa/plazaberri/7142-ikasleen-artean-lagunarteko-euskara-sustatzeko-arikalatarren-lehen-topaketa-egin-da-altsasun-mondragon-unibertsitateak-euskaltzaindiak-eta-ikastolen-elkarteak-antolatuta|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-07-11}}</ref><ref>{{erreferentzia|urtea=2023·03·10|izenburua=Arikala proiektua: 'Arikala', ikasleen artean lagunarteko euskara sustatzeko ikerketa-ekintza berritzailea|argitaletxea=Mondragon Unibertsitatea - HUHEZI|hizkuntza=eu|url=https://www.mondragon.edu/eu/-/arikala-2023}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=ARIKALA, lagunarteko euskara sustatzeko eta esku-hartzeen eragina neurtzeko ekintza-ikerketa|hizkuntza=eu-es|url=https://www.euskaltzaindia.eus/mintzola/ikerketa/deialdiak-2024/423-mintzola/ikerketak/6859-arikala-ikerketa-ekintza|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2024-07-11}}</ref> landu egin beharko lirateke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arantxa|abizena=Iraola|izenburua=Ikasleen ahozkotasuna hobetzeko errutinak lantzen|hizkuntza=eu|data=2024-07-11|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/ikasleen-ahozkotasuna-hobetzeko-errutinak-lantzen_2124451_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-07-11}}</ref>
{{clear}}
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Bibliografia ==
* [[Olatz Bengoetxea]] & [[Josune Zabala]] Alberdi. ''Ahozko komunikazioa irakastea: Norabide bat ahozko hizkuntzaren argitan''. Eusko Jaurlaritza. [[Soziolinguistika klusterra]]. 2018. ISBN-13: 978-8445734520
* [[Joxerra Garzia]]. ''[[Jendaurrean hizlari]]'' ([[2008]], Alberdania). ISBN: 9788498680096.
== Ikus, gainera ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 30|
* [[Ahozko euskal literatura|Ahozko literatura]].
* [[Antzerki]].
* [[Deklamazio]]a.
* [[Erretorika]].
* [[Deskonferentzia]].
* [[Solasaldi (hizketaldi informala)|Elkarrizketa]].
* [[Hizkuntzetarako Europako Erreferentzia Esparru Bateratua]].
* [[Ikuspegi komunikatibo]].
* [[Komunikazio gaitasun]].
* [[Hitzaldi]].
* [[Hizkuntza-erregistro]]a.
* [[Hizkuntza-erregistro formal]]a.
* [[Hizkuntza-erregistro lagunarteko]]a.
* [[Jendaurreko aurkezpen]].
* [[Monologo|Bakarrizketa]].
* [[Oratoria]]
* [[Solasaldi (hizketaldi informala)|Solasaldi informala]].
* [[Solasaldi (elkarrizketarako bilera antolatua)|Solasaldi antolatua]]
* [[Solasaldi dialogiko]].
}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Komunikazioa]]
[[Kategoria:Hizkuntzalaritza]]
t2tqin0g5b5cs7dj7w8wlcd1exzzcex
Euskal Herriko artea Neolitoan
0
579498
9993970
9676440
2024-12-08T21:18:40Z
77.227.34.166
Gramatika eta erredakzioa
9993970
wikitext
text/x-wiki
{{wikitu}}
== Testuingurua ==
=== Antropologia eta ingurune espaziala ===
Paleolitoaren bukaeran, duela 10.000 bat urte, aldaketa oso garrantzitsu batzuk eman ziren, beste kultura bati sorrera emanaz, hasiera batean Euskal Herrian K.a. 9.000 eta 5.000 artean kokatu ohi dena eta Neolitoa jarraikitzen zaion Epipaleolito aldiaren barruan gelditu zena.
Ingurumenaren aldaketak, hein handi batean, azken izoztea amaitu ondoren, giroa epeldu eta hezetzen hastean eman ziren. Erdialdeko eta hegoaldeko lurraldeetatik alde egin zuten animaliek iparraldera. Ehiztarien helburu izaten jarraitzen zuten oreinek, sarrioek eta ahuntzek; basurdeak eta orkatzak ugaritu egin ziren. Urki-basotxoen ordez pinudiak azaldu ziren. Hostogalkorreko basoak hedatzen zihoazen, eta euskal lurraldean, 800 metrotik gorako garaieretan pagadiak nagusitu ziren, gaztainadi eta hariztiak berriz beheragoko mailatan.
Bestalde, eskualde honetako gizakia aldatuz zihoan gorpuzkeraz. Urtiagako kobazuloan aurkituriko burezurrek, arrazoi estratigrafikoengatik, Paleolito aldian koka zitezkeela pentsarazi zuten.1 Gero kokapen-kronologia hau alde batera utzi zen, eskuartean erabiltzen ziren aztarna antropikoen zenbatekoa urria zelako.2
Paulette Marquerrek irakasle frantsesak ukatu egin zuen, 1963an, euskal erraza baten batasuna, itxura mediterraneoko aldagai baten adierazpena zela baieztatu zuen, pirinioar sartaldeko itxurarik gabea, alegia.
Azkenik aztarnategiko geruzen ikerketa arretatsuago batek eta C14 bidezko probek, antropologoak lehen daten balioespen kritiko batera eraman zituzten, delako burezurrak Brontze Aroan kokatzera bultzatuz.3
Hori ez zen oztopo izan zenbaitek Azil aldian (K.a. 9.000‑6.000) aurkituriko giza aztarnak egungo euskal eitearen alderako iragaite joera azaltzen zutela pentsatzeko, eta esan zitekeela Eneolitoan eta Brontze Aroan izan zela, duela 6.000 bat urte, egungo euskaldunaren antzeko arraza-eitea osatua gelditu zen aldia.4 Tesi hau hizkuntzalaritzatik baieztatua geratzen zela pentsatu zen; hain juxtu, euskarak Harri Aroa gogorarazten duten hitzak gordetzen zituela ikustean.
Hala ere, ikerketa berriagoen arabera, pentsa daiteke euskal eitearen osaera genetikoa uste zena baino konplexuagoa dela; gainera, gure herrira hegoaldetik, K.a. IX. mendean Pirinioetatik sartu ziren indoeuropar taldeetako etnien eraginak izango zirela pentsatzen da, eta baita goiko lautadatik mende batzuk beranduago etorritakoena ere, eta egungo euskal biztanleriaren artean berezitasun bat gordetzea dela zuhurrena. Biztanleriaren transformazio genetiko maila “kultur erantzunek baldintzatua izan zitekeen, hein handi batean, zerikusia dutenak oinarrizko beharren asetzearekin, eta gurutzadurako traba izango ziren oztopo kulturalak izatearekin eta ondorioz eragin biologikoekin”.5
Ebro ibaiaren ibarrean aurkituriko giza aztarnen ikerketak arraza aniztasun bat ondorioztatzen dute, forma mediterraneoari loturiko trazu antropologikoak azaltzen baitira, euskararen euskalki anitzek eta Euskal Herriko eta, oro har, sartaldeko ipar Pirinioetako eskualdeko beste kultur adierazpenek baieztaturikoa
== Kultur aldiak: Neolitoa, Brontze Aroa eta Burdin Aroa ==
=== Neolitoa ===
Euskal Herrian neolitoaren eragina, K.a. bosgarren milurtekotik abiatzen da, Ekialdeko kulturekin alderatuz gero, atzerapen puska batekin. Neolitoa finkatzeko funtsezko moduan hartzen diren alderdiak, gradu eta aldi berean izan ez badira ere, hauek dira:
* Kobazuloetan eta haizpeko babesetan bizi izatetik aire librean bizitzera pasatzea;
* harrapakinen ekonomia utzi eta elikagaiak, nekazaritza eta abereen etxekotzea ekoizpen-teknika ohiko modu bilakatzea;
* baliabide industrial berrien agerpena (harri landuak, zeramikak), oso bistakoa den ostilamenduen gehitzea eta aniztasuna dakartena.
Aldaketa horrek ondorio garrantzitsuak izan zituen. Biztanleriaren gorakada, talde edo tribuak sedentario bilakatzea ohikoagoa eta horrekin batera aldaketak, gizarte-sisteman eta giza harremanetan. Horregatik, litekeena da, goiko indarrenganako sinesmena aldatua izatea, erlijioaren norabideak oraingoan izadiarengana, hazien sorburu eta giza bizia beraren iturria den ama izadiarengana aldatzea.
Ziurtasun osoz oraindik konpondu gabe daukagun arazoa da euskal lurraldean “Neolitoko gertakaria” nola eman zen jakitea. Jakinaren gainekoa denez, “neolitoko erreboluzioa” izenez ezagutu ohi denaren zenbait alderdi ez ziren aldi berean eman leku guztietan. Baina, bertan jaiotako biztanleriaren gertakari berezia izan zen ala beste herri batzuen etorrerak eraginikoa izan zen? Eta horrela bada, bertan jaiotako biztanleriarengan zein neurritako eta mailatako etnia eta kultur aldaketa eragin zituen?
Euskal Herrian, Epipaleolito eta Neolito aldiei dagozkien aztarnategi nagusiak aurkitzen dira: Araban, Montico de Txarratu eta Husos kobazuloan; Gipuzkoan, Marizulon, eta Lapurdin, Moulignen.
Gerora, Neolitoko aztarnategiak aurkitu dira Arabako Fuente Hoz eta Peña Larga deritzaten kobazulo edo haizpe babeslekuetan; Nafarroan, Zatoia, Abauntz eta Aita Areson, eta ikertzen ari diren beste azaleko kokapen batzuk gehiago.
Aztarnategi hauen guztien kronologia K.a. hiru eta bosgarren milurtekoen artean kokatu daitezke.
Bizimoduari dagokienez, gauza jakina da Euskal Herrian aire libreko inguruneen lehen garapena Eneolitora arte ez dela ematen, benetako herriak Azken Brontze Aroan egituratu eta errotu baitziren. Bestalde, gauza jakina da kobazuloetan bizitza egiteari ez zitzaiola erabat utzi Burdin Aro oso aurreratu zen aldira arte eta are beranduagora arte ere. Animaliak etxekotzearen aztarnak oso urriak dira, ehizan luzez jarraitu izanaren aztarnekin gainera. Oinarrizko hiru espezie –ardi eta ahuntzena, idi eta behiena, eta zerriena– baitaratzen dituen abeltzaintza ere berantiarra da. Nekazaritzaren garapena frogatzen duten tresneriak, igitaia, eta esku‑errota ere berandu azalduak dira, betiere, lautadetatik barrualdera ekarrita, Nafarroa erdialdetik eta Erriberatik.
Tresnerien langintzari dagokionez, esan dezagun bi eratakoak direla:
- bata, Paleolitotik oinordetzan jasotakoa, etxeko lanetan erabiltzekoa: harraskagailuak, zizelak, zulatzaileak, ebakitzaileak, xaflatxoak, eta abar.
- eta beste multzo berri bat, geometriazkoen antza handiagoa duena, ehizarakoan erabilitako armak ziur asko, Epipaleolito berrian azaldu eta luzez irauten zutenak. Aldi honetako ehiztariek arkua erabiltzen zuten eta beren azkonak harri zati txikiekin prestatzen zituzten, “mikrolitoak”, muturrak edo xaflak, oso geometrikoak ziren, egurrezko kirtenetan sartu eta arma jaurtitzaile eta arpoi gisa erabiliko zituztenak.
=== Brontzea eta Burdina Europan ===
Eneolito edo Kobre Aroaren trantsizioaren ondoren, Europan Brontze Aroa hasi zen K.a. II. milurtekoan, eta ezaugarri hauek zituen: hargintzaren gainbehera, salerosketaren hasiera, herrien gotortzea, ehorzketak taldeka egitetik banakakora pasatzea eta gizartearen nolabaiteko hierarkizazioa, beharbada, metalezko armek ematen duten indarrak eraginikoa.
Burdin Aroan, bere bi aldietan, bata Halstatt‑ena, K.a. VIII.tik V. era, eta Têne‑na bestea, K.a. V.etik I.era, demografia-hazkunde nabaria ezagutu zen eta horrekin batera askotariko laborantza mediterraneo, teknologia berrien sartzea –tornuko zeramika eta budinaren metalurgia– eta azkenik lehen hirien agerpena eta Mediterraneo itsasertzeko kolonizazioak.
== Kronologia ==
Euskal Herrian kultur osagai hauek nolabaiteko atzerapen kronologiko batekin azaltzen dira.
Euskal Neolitoaren lehen zatiak –Abauntz, Zatoia, Kobeaga eta Fuente Hoz‑eko aztarnategiak– bosgarren milurtekotik aurrerako data izan dezake. Hegoaldean eragin mediterraneoko gune bat eta iparraldean eragin kontinentalekoa ikuska daitezke; horrek, hala ere, ezdu isolamendu ala inkomunikazioa adierazi nahi.6
Eneolito edo Neolito oso aurreratu bat aurki daiteke Husos‑eko IV. geruzan, C 14aren bitartez K.a. 2800 eta 1900en arteko data izan dezakeena; I. mailan Marizulorena eta IV.ean Areatzakoa; hemen etxe‑abereak aurki daitezke, nahiz eta ez den laborantzaren aztarnarik.7
Euskal Herrian Brontze Aroa, K.a. 1200 eta 600 bitartean kokatu behar da.
Burdin Aroa data horretatik erromanizazio aldira arte.
== Populazioa ==
Garai hauetan orduko populazioa handiagotua izan zen indoeuropar etorkinengatik, sartaldeko Pirinioetatik sartuz, baina luzez mendi artean gelditu gabe Nafarroa hegoaldera jo zuena, horrela sortu zen neurria zehaztea zaila den kultur aldaketa bat.8 Agian, “euskaldun eta zelten” kultur osaketa bati buruz hitz egin daiteke, erromatarren kultura gabetzeari iparraldekoek baino eragozpen gutxiago jarri ziena izanik.9 Nolanahi ere, badirudi kultur eta etnia ugaritasun horren elkartzeak ez zuela eragotzi nolabaiteko identitate bateratzailea, nahikoa izan baitzen erromatar inbaditzaileek herri bakar baten elkartea sumatzeko: Baskoiena.10
Neolitoaz geroztik gure arkeologia ezagumena areagotuz eta zehaztuz joan da. Horrek eraman gaitu kultur desberdintasun ezaugarriak azaltzen dituzten taldeak kokatuz, euskal lurraldearen nolabaiteko bereizketa geografiko bat ikustera. Apellaniz irakasleak nahikoa datu aurkitu du Euskal Herriko bi alderdiei dagozkien bi talde definitzeko, banalerro atlantiko-mediterraneoaren iparraldean eta hegoaldean; iparraldekoari “Santimamiñeko taldea” izendatzen du eta hegoaldean bizi denari “Los Husosko taldea”. Administrazio eta gune soziopolitiko moduan jardun zuten aztarnategi handien inguruan banatuak aurkitzen diren taldeak dira; betiere, antzinako garai haietan tribu bizimoduaren barruan hitz hauek izan zezaketen zentzuan.
Santimamiñeko taldeak Pirinioekin zerikusi handiagoa du, Los Husoskoak berriz, Goi‑lautada eta Ebroren ibarrarekin, hauetatik zetozen herriekin odolez nahastu zirelarik. Lehenengoa artzain eta abeltzaina da, halaber bigarrena, baina, nekazaria batez ere.
== Epipaleolitoko ibilbide mentalak ==
=== Eskematismoaren eta naturalismoaren auzia ===
Oraindik ez da azaldu paleolitotik irudizko arte naturalistaren desagertzea argiro adieraziko duen argudiorik. Hala ere, horroek ez du esan nahi arte eskematiko ala abstraktua, aurreko arte errealistaren ordez etorria zenik, jakina baita Goi-Paleolitoko itxura abstraktuaz hitz egin daitekeela. Arte eskematikoaren adibideak Asturiasko kobazuloetan nagusi dira Aurignak aldiko multzoak eta batez ere Solutre eta Madeleine aldiko kobazulo ugarietan, sarritan marra, puntu eta mantxa soil baino direnak, egia bada ere askotan irudikapen naturalistei lotzen zaizkiela. Ezin hitz egin daiteke, beraz, figuratibotik abstrakziorantz eskematismoan zehar eman beharrezko garapen edo iragaitearen ondorioez, zenbaitek Levanteko arteari buruzko interpretazioa egin nahi izan duen arren. Eskualde horretan hain zuzen ere, animalia-irudi eskematiko batzuk beste batzuen gainean jarriak izan zirela ikusi da, horrela frogatuz, zenbaitetan bederen, “eskematismoa naturalismoa baino zaharragoa dela”.11
Denon gustura konpondu gabeko arazoa da egun oraindik: estilizazioaren eta eskematizazioaren erabateko zabalkundea eta, aldi berean, arte naturalistaren zokoratzea zerk eragin ote zuen.
Errealitatearen ikuspegi estetikoaren sakon-sakoneko aldaketa da, gertakari bitxia bereziki, artearen forma eta estiloaren garapena mendeetan zehar industria, ekonomia eta bizi moduaren eraginak adierazten dituzten historialarientzat; zeren eta antzina-antzinako garai horietako ikerketa arkeologikoek azaltzen dute Paleolitoaren hurrengo zenbait milurtekoetan hargintzako sistema berak jarraitzen duela, eta sistema ekonomiko berak, ehizak alegia, nahiz eta aldi batez kostaldeko itsaskiez lagundua izan zen. Azil aldia, tresnen teknika etenik gabe agertzen da erabileran, Azken-Madeleinearen jarraipen soil baten moduan, gutxiagorako joera nabarmentzen den arren, beste zenbait aldaketen artean.12
Postpaleolitoko aldi hauetan, eskematara eta geometriazko abstrakzioetarako joeran behin eta berrizko marrak besterik ez dira azaltzen gizakiaren arima eta eskutik, bai arte higikorrean nahiz labar-artearen alorrean. Kanpoko munduaren egiturekiko joera figuratiboa desagertu egiten da. Mental egituren agintaldia da orain.
Aldaketa honen arrazoiak bilatu nahirik, hau da, mendeetako historian eman diren sentiberatasun estetikoan txandakako aldaketekin nolabaiteko antza baduen aldaketa horretan, tentaldia izaten du batek arrazoi psikologiko soilak ikusteko, egitura errealistak behin eta berriz errepikatzen ibiltzearen neke arrunta izan daitekeen horretan eta abar. Beste batzuk arrazoi sakonagoen bila ibili ohi dira. Frantzisko Jordá Cerdák adibidez, arte eskematikoa Iberiar Penintsulan sorturiko erlijiozko sinesmenekin zerikusia duten mugimendu garrantzitsuen ondorioa izan zela pentsatzen du.13
Uste izatekoa da, aldaketa eragin zuten arrazoien arazoetatik kanpo, ikuspegi pragmatikotik bederen, trantsizioko urratsak, mailaz maila irudiak sinplifikatzearen bitartez, eskematizatze, sinbolizatze eta azkenik abstrakzioan amaitze alderako joeran eman zirela.
Auzi hau Euskal Herrian. Agian, komeniko da hemendik jada azpimarratzea arte abstraktuaren sorrera hau, hispaniar penintsulan aldi horretan arrunt samarra eta geografikoki orokorra izan bazen ere, Pirinioetako eskualde honetan nabarmen samarra dela eta, eskualde honen mendialdean, euskal arraza nolabait osatzen ari zenean gertatu zela.
Gure herriko zenbait aztarnategitan gai abstraktu batzuk azaltzen dira, hezurrean grabaturiko lerroak edo marrak, interpretatzen zailak; izan ere, hain zailak, non hezurrak haragitik askatzerakoan erabilitako tresnek eginiko marra soilekin nahas bailitezke. Batzuetan zaila gertatzen da artistaren asmo garbia eta haragia kentzeko arrasto horietan muga bat jartzea. Esanahi “artistiko” garbiko lerroak batzuetan marra txiki paraleloak izaten dira, esate baterako, Areatzan; sigi‑sagan bestetan, Lumentxan, esaterako.
Gure artean berriro labar-artea azaltzeko, beste milurteko batzuk gehiago itxaron beharko zen, Brontze Arora arte. Hain zuzen ere, aro honi eta gero etorriko den Burdin Aroari dagozkio gure herrian azaldu diren eta berehala kontatuko ditugun labar-artearen aurkikuntza aleak.
=== Epipaleolito eta Postpaleolitoko aztarnategiak ===
Asko dira Paleolitoko geruzaz gainera, Epipaleolitoko tresnak aurkitu diren aztarnategiak: Isturitze, Berroberria, Urtiaga, Ermittia, Lumentxa, Bolinkoba, Santimamiñe, Mouligne, Kobeaga II, Areatza eta abar.
Baina, badira paleolito ondorengo aldikotzat har daitezkeen beste batzuk. Halakoak direlako aipa daitezke, Araban, Montico de Charratu, Fuente de Hoz eta Kukumakoa.
Montico de Charratu. Trebiñuko Albaitan dago Montico de Charratu J.M Barandiaranek (1965‑1966), eta ondoren Amelio Baldeonek (1976‑1978) ikerturiko aztarnategia da. Aire librean dagoen aztarnategia da. Finkapenik zaharrena Azil aldiko ez-geometrikoena da, Epipaleolito geometrikorantz garatzen doana, honen gainean ematen delarik zeramika duen neolitizazioa.
Fuente Hoz. Araban, aldi horretako beste aztarnategi bat da Fuente Hoz deritzana, Anuzitan kokaturiko kobazulotxoa, Bayas ibaiaren ibarrean. Orain arte geometria itxurako Epipaleolitoko maila bat zulatu da eta C14ak K.a. 6.170 eta 4.170 aldeko data eman du, Neolitoko data da jada, eta tresna ugari ditu ostilamenduetan: armadura geometrikoak, ukituak emaniko xaflak, pieza horzdunak, harrastailuak, karraskatzaileak eta abar.
Kukuma. Arabako ipar muturrean kokatzen da hirugarren epipaleolitoko aztarnategia, azken ehiztarien garaikoa: Kukuma. Alzania mendizerran (900 m-ko garaieran) Gipuzkoarekiko mugan bertan dagoen koba txiki bat da. Agian, hor izanak dira lehen ehiztari eta uzta-biltzaileak, izoztearen ondoren goialdeko lautadetara igarotzen zirenak. Harrizko erremintak, ehizarako eta animalien zati bigunak mozteko tresnak egiteko xaflak han utzi zituzten.14
=== Postpaleolito aldiko arte moduak ===
Artistikotzat jo daitekeen guztia miatzea dagokigunez, tresnagintza jarduera soila adierazten duten harri-hondar guztiak alde batera utz ditzagun, historiaurreko gizakiaren eskua, irudimen sortzaile baten eraginez mugitzen zela dirudien hartan kokatzeko. Alor horretan arkeologoentzat gustukoena den banaketan –lau eratako arte zatiketan– oinarritzen garela ohartaraziz hasiko gara, hala nola:nerrealismoa, estilizazioa, eskematismoa eta abstrakzioa. Erraza da nahiko argitasun teorikoz 15 zehaztea, baina, betiere onartuz, delako aldagai estilistikoen artean ez dagoela ondoriozko kronologiarik.
* Errealismoa, izadiko formak leialki imitatzen saiatuko den irudikapen modu bat da; gure zentzuek harrapatzen dituzten moduak eta adierazi nahi den objektuaren ideiara, berehala eta xehetasunez eramaten gaituena.
* Estilizazioa adierazpen konbentzionala da, hots, ezaugarrienak eta, nolabait esateko, egiturarenak diren zantzuetako batzuk soilik nabarmentzen dituena.
* Eskematismoa adierazpen konbentzionala da, hots, irudi bat identifikatzeko, gutxiengo zantzu batzuk baino agertzen ez dituena.
* Abstrakzioa ideiaren bat edo sentimenduren bat adierazten saiatzea da, formak lantzea, izadiaren ageriko irudiak gogora ekartzea edo imitatzeko ahalegin guztiak utzirik.
Euskal Herrian. Zentzu hertssian hartuz gero, bistakoa da Euskal Herrian postpaleolitoko artea urria dela Penintsulako eta bereziki Levanteko eskualdeekin alderatzen badugu. Horregatik, duela urtera gutxi, Araba eta Nafarroako zenbait kobazulo, haizpeko babes eta aire libreko aztarnategietan, berehala adieraziko ditugun aurkikuntza garrantzizko batzuk egin dira, eta berriki aipatu dugun sailkapen estilistiko horretan egoki txertatzen dira.
* Errealismoa. Inon ez da aurkitu errealismo estiloko irudirik, ez behintzat hitz honi arte historialariek ematen dioten zentzu hertsian esatekorik, ezta Madeleineko arteak eskaini zizkigun adina ere, edo eredu hain ospetsurik ere.
* Estilizazioak. Euskal postpaleolitoan giza irudiaren estilizazioak, arkularienak gehienetan, aurkitu dira Araban Jokanoko Solacuevan eta Nafarroako Cortesen.
* Eskematismoa. Hain zuzen ere, eskematizaziotzat hartu behar dira aipaturiko Solacueva kobazuloko irudiak eta Zarateko Lazaldaien, Atauriko Morosen eta Berriatuako Goikolauen azaldutako gutxi batzuk.
* Abstrakzioa. Azkenik, irudi abstraktuak dira Ardagoiako Lizitin aurkituriko puntuak, marrak, gurutzeak eta angeluak eta Bizkaian, Orozkoko Urratxa IIIan margoturiko ertzak.
=== Artelanen esanahiak ===
Nolako zentzua eman behar zaie aldaketa estilistiko hauei? Francisco Jordá Cerdá‑ren iritziz, Neolitora bitarteko eskematismoaren hedapena, kronologikoki megalitoarekin uztartu behar da. Idazle honek hipotesi bat planteatzen du, alegia, Ekialdean ez bezala, non gizarte hiritartze alderako garapena egiten den, Sartaldean, larrez larreko artzainen eta ehiztarien gizarte bat azaltzen da, abeltzaintza eta hedadurazko nekazaritzan oinarritua. Komunitate zentzu bat gailentzen da, bai taldekako ehorzketatan eta bai megalitoetan, elizarik ez dutela eta beren sinesmena, idoloetara –ehorzketakoa, inpertsonala eta eskematikoa– jotzen duen forma erlijiosoetan sustraitua dago, gizakia eta harantzagokoaren arteko harremanetako elementu moduan harturik.16 Geldialdi bat egin dezagun, beraz, Baskonian megalito>aren gertakaria ingurumenaren arloan deskribatzeko.
== Habitat edo ingurumenaren garapena ==
=== Bizimodua eta arkitektura ===
Bistakoa den bezala, historiaurreko gizakiaren ingurumenak badu zerikusirik arkitekturaren historiarekin. Gizakiak arkitekturarekiko izan zuen lehenengo bultzada, babeslekuaren premiagatik sortua izan zen: bizi eta biziraun ahal izango zuen lekua, izadiaren indarren kontra, animalia basatien eta beste gizonengandik babesteko lekua. Babesleku hau izadian bertan topatu zuen: kobazuloak eta haizpeko babeslekuetan; baina, berehala bere buruargitasuna helburu horretan jarriko zuen, babes espazioak sortuz, berak funtsean menderatzen zituen material hauekin, egur, buztin eta harriekin.
Nahiz eta kobazulo eta haizpeko babeslekuetan bizitzen Epipaleolitoan eta Neolitoaren hasieran oraindik ere jarraitu, zenbait milurtekotan, euskal lurraldeko zenbait gunetan aire librerako joera nabari da jada Neolito garaian bertan. Eta naturala da delako babes eta defentsarako kokapenak, egitura korapilatsuetan garatzen joateko joera.
Hazkunde demografikoak eta beste gorabeherek sentiarazi zuten etxea eraikitzeko beharra –borda, etxola edo txabola–, pixkanaka, eraikuntza sendoagoen aldera garatuko zirelarik.
“Denboraren poderioz, egiturak eta erabilitako materialak ia erabat desagertu dira, onenean, zoruaren aztarna besterik ez delarik geratzen”.17 Epipaleolito eta Neolito aldietan halako eraikuntzak edo hirigintza modu horretan izandako guztia desagertu egin zen, materialen eta tekniken ahultasun eta hauskortasunagatik, zalantzarik gabe. Berri txiki batzuk, Araban Santurdeko La Renke eta Morillasko Berniolloko aztarnategiek eman dituzten aztarnetatik atera ahal izan da, delako herrixka multzoa Neolito aldian sortu eta Eneolitora arte iraun zuela.
Euskal gizonak K.a. II. milurtekoan ikasia zuen metalak erabiltzen eta urtzen. Brontze Aroan, K.a. 1.600. urtean, Nafarroa eta Arabako lautadako gizona hasia zen izadiaren aldiak hobeto ezagutzen, denborarenak, urtearenak, alegia. Nekazari bihurtu zen: erein, uzta bildu eta berriro erein egiten zuen. Euria eta hotza iristen zen, eta dena berriro bero eta argitsu izaten zen. Begiek ez zuten gosez bilatzen ehiza, eta zerura ere begiratzen zuten, uraren eta beroaren iturrietara. Izarrak eta ilargia bizitzarako funtsezko gertakari ziren, aurreikusi zitezkeen gertakarien zeinu eta balio. Bizimodua egonkor bihurtu zen. Lehengo ehiztaria sedentario bihurtu zen. Euskal Herriko alderdi batzuetan Burdin Aroa baino lehenago indusketek eman dizkigute garai horretakoak ziren kokaleku apaletan antolaturiko herrixken ezagutza nahikoa zehatzak.
Horrela, “berreraiki” ahal izan dira herrixka zeltiberiarrak, defentsarako egurrezko edo harrizko hesiez inguratuak eta hormaz eraikitako etxeak, egurrezko armazoidunak.18 Horregatik, geroztik etorritako herriek okupatzearekin, aipaturiko leku horien aztarnak oso nahasian azaltzen dira eta kronologia ziur bat erabakitzea zaildu egin da.
Lastra, Atxa, Intxur, Maruelaza eta abarretako kastroetan, nahiz Nafarroako beste batzuetan, zaharrenetakoak Oro, Henayo, Barrio eta abarretan berriki buruturiko ikerketek, espazio naturalen arabera eraikitzen ziren etxebizitza eta hiri-ereduen izaera iradokitzen digute, halaber, unibertsalki onartuak diren beste datu batzuk ere. Harria, zohia, lurra eta egurra dira jada eraikuntzako osagai nagusiak.19
=== Bi herrixka ===
La Hoya. El Torreon deritzon leku batean, Laguardian Guardiatik oso gertu kokaturiko aztarnategia, oso berezia izan da garrantzi aldetik.
Antzinako Beroiak bizi ziren lurraldetik gertu dago kokatua, Kantauriko mendizerraren oinetan, Ebrotik oso urruti gabe. Lehen miaketak 1935ean hasi zirenetik eman zitzaion La Hoya izena. Ondorenean hainbat arkeologoren eskutik ikerketa batzuk burutu ziren, 1973az geroztik Armando Llanos izan zelarik alorreko lanen zuzendaria. Ikertzaile honek zuzenduriko 18 kanpainen ondorioz, aztarnategiko hiru alderditan eta hainbat mailatan hirigune garrantzizko bat aurkitu izan da.
Indusketei esker, herrixkaren gutxi gorabeherako antolaketa berreraiki ahal izan da, 4 hc‑ko zabalera duen espazio baten inguruan 360 m-ko esparru hesitua.
Orduko etxebizitza ere berreraiki ahal izan da: solairu angeluzuzen bat, ia trapezio‑formakoa, hasieran egitura guztiz egurrezkoa eta erdiguneko zutoinen gainean eutsitako sabaia. Zutoinak eusten zituzten zuloen eta harrizko zirien seinaleak guztiz identifikagarriak dira eta ertz askoko poligonoen gorpuzkerazko egitura horien forma zehazten laguntzen dute.
Espazioaren erabilera handiena hesiaren inguruan gertatzen da; lehen aldian ia erabat libre gelditzen ziren erdiko espazioak, gerora guztiz beteak agertzen dira.
* Lehen betetze hau K.a. XIV.etik XIII.era bitartean koka daiteke, etxebizitzen aztarnek erakusten dutenez.20
* Bigarren aldiko etxebizitza, harrizko zokalo gainetan altxaturik eta egurrezko armaduraz estalirik izatearen ezaugarria duena dela dirudi.
* Hirugarren aldi bat dago, hau da, eraikuntzak harrizko zorua duenekoa.
* Laugarren aldia, labore-nekazaritzaren sarrera indartsuak eraginikoa izan zitekeena, ongi antolaturiko erretikula-formako arkitektura duena, erdiko espazioa zeharo okupatu eta zentzu estetiko nabariaz eztukatu eta margoturiko hormekin azaldu dena.
Etxebizitzen barruan badira, halaber, haurren ehorzketa erritualak, gure Herrian oraintsu arte iraun izan duen ohituraren arrastoak, etnografiazko lekukotasunen arabera.
Nafarroako Cortes. Garrantzi berdinekoa, harrigarrizkoa ez esateagatik, 1946an Nafarroako Cortesen, Alto de la Cruzeko herrixken aurkikuntza eta ondorengo miaketak eta berreskuratzeak egin dira. Agidanean zenbait kokaleku edo auzoen aztarnaz osatuak ziren mendixka artifizial honen azalera zabaleko lau alderdi gainean Blas Taracena, L.Vázquez de Parga eta O.Gil Farrés-en 21 lanak aberastasun handikoak izan dira euskal‑zeltiarren habitata ezagutzeko.
Corteseko herrixka Brontze Aroaren K.a. 850 azkenaldira, gutxienez 500 bat urtetako aldian luzatuko zen, eta ez zituzten faltako suteak, suntsiketak eta berreraikitzeak.
Cortes herrixkak etxebizitzak paraleloan zituen auzoen antolaketa du. Lurrak eskaintzen zituen osagaiez eraikiak: lastoz eta ibarreko uholde-lurrez osaturiko zohiez eta Ebroren beheko terrazatan oso ugari diren azala kendutako pinuez eusten ziren etxeak. Etxebizitza horiek, guk irudika ditzakegunak baino konplexuagoak ziren; izan ere, gela nagusiaz gainera bazituzten sotoa eta jakitokia. Ostilamendu ugari aurkitu zaien etxeak dira; bestalde, kokapenean batasun bat duten kale luzeetan eta mehelin-hormez antolatuak daude. Auzo bakoitza batasun bat zen, autoritate eta ohituren eskubide tinkoa iradokitzen duen talde-ahalegin baten adierazgarri.22
== Megalitismoa: Trikuharria ==
=== Eraikuntza megalitikoa eta bere esanahia ===
Baina, arkitektura aterpearen berezko behar horren irtenbide soil bat baino gehiago da. Gizakiak, funtsezko iraupen-senezko erantzun horren bizipenean bertan, berehala sumatuko zuen bere eskulana nabariarazi nahia, bere bizitzarako espazio baten mugaketa horren funtzioaren garrantzia adierazteko: monumentua da arkitekturaz. Baina, herri abeltzain eta ehiztarien artean arkitekturaren monumental izaera ez zen eman bere ingurunean, baizik eta erlijiozko izaera zuten ehorzketako eraikuntzetan.
Milurteko batzuk lehenago, Paleolitoko ehiztariak halabeharrak asko kezkatuko zituen. Biziraute soila ez zen lehentasun bakarra. Heriotza oso gauza misteriotsu eta izugarria zen, eta posible zen denaren amaiera ez izatea. Inspirazio misteriotsuen mesedea irabazi beharra zegoen. Horrela, bada, iritsi zen haitzuloa bizitoki bat gehiago izatera. Santutegi izatera ere iritsi zen. Barruko ilunpeak gorde ziren bizitza eta heriotzari buruzko eta harantzagokoari buruzko zeremonietarako.
Gainera, giroa gozoak gero eta sarriago bultzatu zituen garai hartako gizakiak kanpoan bizitzera. Baina, aldaketa horrek ez zuen beren bizimoduan benetako humanismoa galarazi, besteak beste, horrek bizitzaren eta heriotzaren zentzuaz hausnarketak egitera bultzatuko zituen arren. Megalitismoari buruz, zenbait idazlek hitz egin izan dute izadiaz gaineko indarrei zieten begirunez zein beldurrez, eta talde erantzunak eragin zituen elkarte osoaren izuaz. Kontua da izadiaz gaineko izuak edo biziraupenezko eta bizimodu hobe baten helburuak elkarte mailan sentituak izan zirela, eta modu berean elkartearen adierazpenak eskatzen zituela. Horrela sortua izango zen ziur asko, gizakia bizi zeneko geografia osora hedatu zen megalitismoa. Eta megalitismoarekin batera arkitektura sortu zen, gaur ulertzen dugun modukoa: espazio eta bolumena, babesleku eta monumentu den aldetik.
=== Megalitismoaren jatorria ===
Urte luzez eztabaidatu izan da megalitismoaren jatorria. Duela urte batzuk, Mediterraneoaren ekialdetik zetorren zabalkunde-tesiaren aldera makurtu zen iritzi orokorra.
Aldi moderno honetan, megalito multzo handienak Europa atlantikoan aurkitzen ditugunez, sartaldeko jatorria eman nahiago izaten zaie, gutxi gorabehera, aldi berekotzat eta bertakotzat hartuz zenbait eskualdetan, erlijioa ulertzeko modu batzuetatik eta aldeko zenbait baldintzetatik abiatuta, hala nola, hedapena demografikoa eta erreboluzio neolitikoak eraginiko ekonomia eta gizarte-baldintza berriak.
Euskal Herriari dagokionez, megalito tipoen eta beraietan aurkituriko ostilamenduen azterketek, “poligenismo edo zabalkunde neurritsua” esan daitekeen jarrera defendatzera jotzen dute arkeologo batzuk. Megalitiko fenomenoak –ez dezagun kultura megalitikoa esan, hainbat kulturatako esparruan jazotako gertakari bat denez– sartalde atlantikoko zenbait ertzeko fokuetan izango zuen jatorria: Portugal, Bretainia, Hegoaldeko Ingalaterra, Irlanda, Danimarka eta Iberiar Penintsulan. Hain zuzen ere, Boch Gimpera, Maluker de Motes, Palol eta beste batzuen ondoren, Arabako Errioxako megalitoetan Portugal aldeko eragina ikusi da.
Horren arabera, euskal megalitoen zabalkundea, araba aldeko lurraldera hain zuzen ere, sartaldetik eta hegoaldetik etorritako herri berrien eraginez gertatuko zen. 23 Milaka urte lehenago gizaki Neardenthalek hildakoak banaka lurperatzen zituzten. Aldiz, Neolitoan, taldeka lurperatzea ohikoa bihurtzen hasi zen.24 Hain zuzen ere, arkeologoen ustez, garai horretan biztanleriaren gorakada izugarria gertatu zeneko arrastoak aurkitzen dira. Banakako ehorzketen gainetik jarriko da nekropolia.
=== Trikuharria ===
Agian, Neolitoaren azken garaietan hasitako zabalkunde horrek Brontze Aroan zehar iraun zuen. Eta bere eraikuntzak Burdin Aroan amaitu zirela dirudien arren, horrek ez du esan nahi gehiago erabili ez zirenik.
Hilobi egitura bat da trikuharria, zutik sarturiko harlosa, ortostatosa, eta estalki modura beste batzuez osaturiko ganbera bat da eta, aldizka, sarbidea ere estalitako korridore bat duena. Hilobi gela, gehienetan ekialdetik sartaldera begira egon ohi da. Euskal Herritik kanpo ez da harritzekoa hurbilpenezko errenkadan kupula faltsuz estalitako dolmenak aurkitzea.
Lurperatzeak janarien eskaintzekin –ardiak, ahuntzak, behiak eta abarrekin– egin ohi ziren, eta tresnekin: zeramikak, landutako eta tailaturiko harrizko materialak, harri txiki geometrikoak, gezi muturrak, labanak, botoiak espatulak eta abar.
Trikuharriak gizarte batasunaren ideia sendo bat baieztatu nahi du.
Hemen ordea, trikuharrien gertakari hau, eraikuntza eta estetikaren ikuspuntutik interesatzen zaigu soilik, nahiz eta ez genukeen alderdi tekniko eta formalen behaketari besterik gabe lotu nahi, baizik eta, ahal den neurrian behintzat, beren esanahietan zehar abiatu, giza eta gizarte-ikuspuntutik orain milurteko batzuk euskal biztanleria nolakoa zen hobeto ezagutzeko.
==== Trikuharri motak ====
Egituren, neurrien eta Euskal Herriko kokapen geografiko ugarien arabera, behartuak gaude bi trikuharri multzo osatzera: mendietakoak eta ibarretakoak.25
Mendietako trikuharriak monumentu txikiak izan ohi dira, normalean lurperatze gutxikoak eta ostilamendu urrikoak.
Ibarretako trikuharriak, berriz, eraikuntza handiak dira hezurdura eta eskaintza ugari dituztenak eta badirudi biztanleria handien guneak direla, herrixkako hilobiak bailiran. Ibarretako trikuharrietan egitura ere askoz soilagoa izan ohi da.
Trikuharrien artean hainbat eratakoak bereiz daitezke:
* Trikuharri luzea, angeluzuzena, bi edo gehiago ortostatoz osaturiko bi hormadunak, itxiak ala irekiak izan daitezkeenak, sarrera ixteko harlosa duten ala ez dutenaren arabera.
* Trikuharri motza harrizko kaxa soil bat da, hiru hormaduna, harlosa bakar batean murrizturik. Itxia ala irekia izan daiteke; trikuharri poligonala da ehorzketa gelako zorua poligonala duelako, eta batzuetan biribil aldera jotzen du; korridoreko hilobia, ehorzketa gela, zoru karratu, poligonal edo biribila duenera korridore batetik sartzen dena; eta hilobi galeriaduna, aurrekoaren antzekoa, baina, gela eta sarbideko korridorea berezi gabea dituena.26
Trikuharria babestu egin ohi zen tumulu edo mendixka artifizial batez estalirik. Batzuetan tumulua eusgarri gisa, biribilean jarririko harriz inguratua izaten da, goitik behera jausi ez dadin.
Bestalde, badira ehorzketarik eta trikuharririk gabeko tumuluak, bere horretan monumentutzat jo behar direnak. Funtzioa eta berezko esanahia izango zuten, zalantzarik gabe.
Trikuharriak sarritan metatze deigarriz osaturiko estazioak izaten dira. Hori dela eta azterketak errazak izan dira. Hala ere, Euskal herrian katalogatuak hain ugari izanagatik –gaur egun 800 27 baino gehiago izango dira–, sistematikoki oso zati txiki bat baino ez da miatu, batez ere Araban.28 Baina oso zaila da data zehatz bat ezartzea, estratigrafiarik ez delako eta mugimendu horrek aurretik ehortzitako hilotzen aztarnak erretiratzea eskatuko lukeelako.
Antropologoentzat garrantzizkoak izan dira trikuharrien azterketak, beraietan azaldu diren giza aztarnen ikerketek emaniko ondorioengatik. Horrela miatu eta aztertu dira Aralar aldeko trikuharriak –hamabiren bat, gutxi gorabehera–, Aizkorrikoak –dozena erdiren bat–, eta Ataun‑Burunda aldean beste batzuk, eta Araban Entzia mendilerroan, eta abar. Telesforo de Arantzadik horietatik atera zituen euskal gizonaren ikerketa antropologikoak egiteko giza aztarnak, baina, batez ere, Nafarroako beste trikuharri askotatik.
==== Zenbait trikuharrien aipamena ====
===== Araba =====
Araban aurkitu eta miatu diren berrogeita hamar bat trikuharrien azterketen arabera, badirudi, Maluquer de Motesen 29 hitzetan, Portugal sartaldeko zabalkunde megalitikotik zetorren Araba aldera trikuharrien arkitektura oso antzina iritsi zela; eta trikuharri-gune hauen gainean, une jakin batean beste osagai bat azaldu zela edalontzi ezkila-forma berantiarreko kulturatik, dagokion gizarte aldaketarekin.
Arabako trikuharrien artean badira aipatzeko moduko batzuk:
* Aizkomendiko trikuharria Egilazen azaldutakoa, Euskal herrian aurkituriko lehen historiaurreko monumentua da, ez da ezkila-formako zeramikaren kultura baino lehenagokoa.
* Zaharragoa da Guardiako San Martingo trikuharria, batez ere, trapezio-formako gezi muturrak erabiltzen ziren garaikoa.
* El Sotilloko trikuharria, Arabako Errioxan, bi pare ortostato dituen korridore hau 9 harlosez osaturiko ganbera batean bukatzen da; hemen harrizko materialak eta zeramikak ugari azaldu ziren.
* Letonan, Kurtzebideko trikuharria Euskal Herriko zaharrenetarikoa da.
* Arrizalan, Sorginetxeko trikuharria.
* Kuartango aldean beste batzuk.
* Bilarreko Sorginaren Txabolako (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, Juan Mª Apellanizek eta Domingo Fz. Medranok zehaztasun eta xehetasun aberatsez azterturikoak, hilobi megalitikoen antzinakotasun urrutikoa baieztatzeko balio izan zuen, gutxienez Neolito aldiraino atzeratuz .30
* Kripanen, Los Llanoseko trikuharria Arabako Errioxako trikuharrien marran ekialdeko muturrekoena da.
===== Nafarroa =====
Nafarroan bi eratakoak eta asko dira azalduz joan diren trikuharriak: mendikoak eta lautadakoak.
* Mendikoen artean Baztan aldekoak aipatu behar dira.31
* Lautadakoen artean, arreta bereziz aztertu dira Artaxonako hilobi megalitikoak: Portillo de Eneritzen eta Mina de Farangostea deritzanetan. Pasabidea duen trikuharri-mota da hau, ezaugarririk deigarri eta berezkoena, arkitekturazko ikuspegitik, ganberako sarrerako ateak zulatuak izatea da, funtsean sarrerako zuloa erabat itxi nahi zela adierazi nahiko balu bezala.32
===== Ipar Euskal Herria =====
Ipar Euskal Herrian ere, megalitoen garaiko hilobi asko samar aurkitu eta miatu dira, sarritan oso handiak ez diren arren. Duela urte gutxi, azterturiko 104tatik, 68 Lapurdikoak ziren, 28 Nafarroa Beherekoak –hauen artean handienak, Gaxteenea, Buluntza, Xuberaxain, Armiaga–, eta 8 besterik ez Zuberoan. Gauza higikor guztiak desagertuak badira ere, azterketen ondorioek baieztatzen dute sortaldetik sartalderako norabidea eta ehorzketa izatea beren funtzioa.33
==== Kronologia ====
Arkeologoei bereziki axola zaien gaia da trikuharrien kronologia zehaztea. Apurka-apurka, gertakari megalitikoaren antzinakotasuna onartua izan da, esan dugun bezala.
Aurkituriko ostilamenduak, metal-aurrekoa eta ezkila-formakoa izanik, zaharrenak Azken Neolitoan eta Eneolitoan kokatzen dira. Kurtzebideko tumulo‑trikuharriko ostilamenduei C 14aren bitartez jarri ahal izan zaie data K.a. 2.945. urtean, 95 urteren aldearekin. Lehendik aipatu ditugun Arabako trikuharriak garai berekoak izan behar dute, gutxi gorabehera.
Beranduagokoak izan behar dute beren ostilamenduetan, ezkila-formako edalontzien aztarnak azaldu zaizkien trikuharriak. Garai horretan kokatu beharko lirateke Sorginaren Txabola (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, San Martingo goieneko maila, eta ia ziur Egilazko Aizkomendikoa eta Kuartangoko beste zenbait.34 Eskualde honetako megalitoen eta beren ostilamenduen azterketatik Teresa Andrés Ruperezek, K.a. 3.300 eta 1.700 urte arteko trikuharrien eraikuntzako sei aldi finkatzen zituen.
Denborazko hedaduran trikuharrien erabilera Brontze Aro betera artekoa izatearen arrazoia egiaztatzen du metalezko gai bakan batzuen eta une horretan kokatzen diren zenbait zeramika azaldu izanak.
Dena dela, trikuharrien gertakaria erromatarren garaira arte iristen da, erabileran behintzat. Kristau aroaren hasieran desagertu egin zen, zeren eta erromatarren kulturak “elkarbizitzako alderdi guztiei eragin zien eta gizarteko ideologiaren jarraipena moztu zuen, pixkanaka erlijio naturalista, tribuen arteko harremanak eta lurralde antolaketaren ulermena geldituz” 35.
==== Adierazpen sozial eta espirituala ====
Horien urrutiko jatorriaren gaiari berriro helduz, gertakari megalitikoak bultzatzen gaitu jende haien gaitasun tekniko eta artistikoei buruz hausnarketak egitera. Eskualde batzuetako trikuharrietako ortostatoen barrualdeko hormetan pinturak eta grabatuak aurkitu dira, ia beti geometrikoak eta oso gutxitan figuratiboak; baina halako ezer ez da aurkitu Euskal herriko monumentuetan. Hemen, jende haien gaitasun artistikoaz ari garenean, arkitekturaz baino ez gara ari.
Megalitoa da gure historiako lehen arkitektura monumentala. Arrazoi handiz ohartarazi izan da jarduera honek ehunka edo milaka lanordu sartzea eta hartan ematea eskatuko zuela, besteak beste, harlauzak ateratzea, garraiatzea, lantzea, eramatea, igotzea eta eraikitzea, baita gizabanako askoren ahalegin koordinatzea eta behar moduan gidatzea ere, lanaldi guztien plangintza egoki eta xehetasunez egiteko. Horrek guztiak ematen digu duela 5.000 urteko gizon haien gizarte hierarkizatu eta bateratuaren ideia.
Megalitoa da espazioari buruzko mugarria adierazten duen lehen arkitektura; lehen arkitektura, denborari desafioa egiteaz gainera, gogor egiteko eta bere gainetik jartzeko sortua izan da.36 Hain zuzen ere, megalito horien handitasun eta izaera menperatzailea, toki estrategikoetan nahita kokatzea eta horretaz pentsatuz, Colin Renfrew‑ek argudioak iradokitzen ditu, hala nola, trikuharriak ez zirela hildakoen toki soilak izan, baizik eta bazutela menderatzen zituzten espazioen gaineko jabegoaren sinbolo izaera ere; lurraldearen ikur gisako zentzua zutela, eta, halaber, “lurraren etengabeko okupatzearen sinbolo iraunkorrak.
Hain ospetsuak ziren monumentu hauen eraikuntzak, sarritan erlijiozkoa baino gizarte mailako eginkizun handiagoren bat izango zuten, elkarte bati ematen zioten izen onarengatik. Horregatik, esan daiteke bizien begirunez eraiki zituztela, hildakoen oroimenez baino gehiago.37
Trikuharrietako indusketetan aurkituriko gauzen eta ikonografia tradizionaletatik aldi berean desagertzeak aztertu ondoren, Maluquer de Motesek ondorio bat atera du, itxura guztien arabera, erlijio izaeraren galera –aldaketa, esan beharko litzatekeena. Bere ustez “ziur asko, metalgintza eta mehatzetako jarduerak gehitzeak eraginiko talde dinamikaren ondorioz eta beste herriekiko harremanengatik, eta bestalde, Brontze Aro guztian iraungo zuen aldi ikonoklasta bat erakarri zuen espiritualitate handiago baten garapenagatik” izan dena.38
=== Megalitokoak ez diren ehorzketak ===
Begien bistakoa da, trikuharrien eta beren hilobi izatearen azterketak megalitoak ez diren beste monumentuetara eramaten gaitu, tumulu egiturakoak eta zulodun eta ziztadun hilobiak begiztatzera, alegia.
Tumuluen azterketak arazo asko sortzen ditu, mende luzeetatik datorren nekazaritzak goldaturiko lurrak direla-eta. Dena dela, tumuluetako ehorzketak arraroak izango ziren Euskal Herrian, aztarna gutxi azaldu direla kontuan izanez gero: errausketa batzuk, erretako giza aztarnak, eta zeramika eta harrizko ostilamendu xume batzuk.
Arte historialariari ez zaizkio erakargarri tumulu eta kobazuloetako hilobiak, gordetako ostilamendu urriak direla eta, lanabesen teknikaren aldetik baino ez dira interesgarriak.
Ehorzketa berezi bat. Babestoki bat da antzinakoa izateagatik eta lurpetik ateratako giza aztarnetan aberastasun handikoa izateagatik ezagunenetako bat San Juan ante Portam Latinam toponimoaren bitartez ezagutzen den. J. L. Vegas Aranbururen taldeak 1985 eta 1991 bitartean buruturiko miaketaren ondorioz ikuspuntu antropologikotik ondorio ikusgarriak atera ditu.
Milaka hezur zatik, 289 pertsonen –ar nahiz emeren– ehorzketa azaldu dute; haietako asko dira gerra borrokaldietan jasotako gezikaden ondorioz hildakoak. Aztarnategiaren ikerketa kronologiko zorrotz batek oso denboraldi mugatu baten inguruan buruturiko ehorzketatzat jo ditu, K.a. 3.365 eta 3.035 urte bitartekoak, gutxi gorabeherako.
== Zeramikak ==
=== Buztingintzaren adierazpena ===
Lehen aipatu dugunez, Epipaleolito aldian, aurreko aldietakoen garapenak sumatzen diren harrizko tresnak erabiltzen jarraitzen da: ekarpen txikikoak dira. Aizkora leunduak azaltzen dira; tresna geometriko ugari eta igitai piezak izenekoak azaltzen dira, aleak biltzearekin zerikusirik dutenak, zalantzarik gabe. Neolitoan zeramika azaltzen denean zenbait berrikuntza ere ikus daiteke, behar berriei erantzunaz, hala nola, aleak bihitegietan pilatzea, elikagai modu berriak, eta abar. Ondorioz, gizarte egituretan modu ekonomiko berriak agertzen dira.
Gure ikuspuntu guztiz estetikotik ez dugu ia ezer aipatzekorik, balio berezia duenik, epipaleolitotik gertuko oinarrizko harri langintzari buruz. Buztingintzaren behaketa eta azterketak, berriz, errazago erakartzen gaitu. Zilegi litzateke, mendeetan zehar, historiaurreko gizonak aurrera zeraman garapena buztingintzan argiago sumatzen dela esatea, bai bere estetika sentsibilitatean eta bai arte sormenean. Esan daiteke buztinaren berezko biguntasuna eta zuzeneko eskulangintzarako erabilera errazak bultzatzen zituela jende haiek apaingarriak eta artea egitera, izatez iheskorragoak eta gogorragoak ziren beste langaien euskarriek ez bezala.
Bizitza praktikoan eta egunerokoan buztinezko ontziak erraz egokitzeak adierazten du erabilera orokorra izan zela. Horregatik esan izan ohi da, ozenegi agian, “buztingintza dela giza adimenaren sorkari bikainen eta emankorrenetako bat” 39.
=== Egituren garapena eta apainketa ===
Neolitoa. Buztingintzaren artea Euskal Herrira Neolitoarekin iritsi zen. Euskal haitzuloetako zeramika, Neolitoko maila antzinakoetan aurkiturikoa, besteak beste, eskuz egina, teknika zakarrekoa, kimikoki ez purua, arrauzkara izateaz gain, ez da oso itxura gozokoa, bere akats eta irregulartasunengatik. Gogora ditzagun aztarnategi batzuetan aurkituriko gaiei buruzko ondoriozko ohar batzuk.
* Arenaza Iean, Neolitora igarotze aldeko harrizko ostilamenduen artean, zeramika leuna aurkitu da; arrauzkara da, eta dekorazio kardial eta txertatuak ditu.
* Santimamiñen, ildo ebakien dekorazioa duten edalontzi kareztatuen zati ugari.
* Kobeaga IIan, Ispasterren ezkila‑formako edalontzia azaltzen da jada.
* Marizulon, Urnietan, zeramikak eta norberaren apaingarritarako gauzak maila berriagoetan.
* Fuente Hoz‑en, Anuzitan Neolitoko zeramika zati bakar batzuetara murrizten da; dekoratu gabeak dira eta beranduago hilobi mailan azalduko direnen antzekoak: pasta iluneko edalontziak, lauak, arrauzkarak
* Kutzamenditik, Gasteiztik hurbil dagoen Olarizutik datoz ebakidurak dituzten zeramika zati batzuk.
Ez zeramikako gauza apur horietan, ez eta (K.a. laugarren milurtekoaren azkenekoak) harrizko tresnetan ere, ez da aurkitzen beren egitura edo dekorazioko gehigarriengatik zentzu estetiko bereziren bat adieraziko duenik.40
==== Trantsizioko Neolitoa ====
Los Husosen transizioko Neolitoa K.a. 3.000. aldekotzat hartzen den aztarnategian, Bilar herrian, Kantabriako mendilerroaren hegoaldeko isurialdean kokaturikoan, 1965 eta 69 bitartean Apellanizek miaturikoan, harri langintzaz eginiko xafla eta harraskagailu askoz gainera, zeramika ugari azaldu da, leuna, arrauzkara. Baina, horretan azaltzen da, jada, oinarrizko dekorazio bat, marra horizontalez eginiko ebakidurak, triangeluak eta tresna zulatzaileen grabatuak.
Garai horretatik aurrera, zeramikan, modu desberdinetan eginiko aldaskak dituen apainketa bat zabalduko da, hau da, apartean modelatu eta edalontziak erabilgarriagoak izan daitezen gainean itsatsita, profilaren aldaketa bat eragingo dutenak. Horren guztiaren eransgarri dira gainazalen apainketa askotarikoak, behatz muturrez, azazkalez eta espatula-ertzez gauzatuak, guztiak Euskal Herrian zabalduz eta mende askotako erabilerari eutsiz.
==== Eneolitotik burdinetara ====
Eneolitoaren azken aldean eta Brontze aldiaren hasieran aldatzen eta zailtzen hasten dira zeramikaren profilak. Aldatzen hasten dira eta askotarikoak izaten zeramikaren profilak; nabarmenak dira, besteak beste kono‑enbor egiturakoak eta karena gorenean duten beste batzuk, Euskal Herriko uren banalerroaren goi‑lautada aldean kokaturiko kobazulo-bizitegi askotako ezaugarria den siluetak.
==== Ezkila‑formako zeramika ====
Metal garaietako trikuharri aztarnategiek ezkila‑formako zeramikaren lekuko batzuk eman dituzte, kultura horren gainerako esparruetan bezala, iparraldeko nahiz hegoaldeko eraginez apainduak, orrazeen apaingarriak, ildo ondadunak, sigi-sagak, ttanttoz beteriko triangeluak, hatz-markak eta abar.
==== Segida osoko bi aztarnategi ====
Euskal Herrian badira zeramikaren garapena etenik gabe jarraitu ahalko litzatekeen aztarnategi batzuk, Azken Neolitotik hasi eta erromanizaziora bitartean.
===== Los Husosko zeramikak =====
Santimamiñeko taldean horrelako ezer aurkitzen ez den arren, Los Husosko kobazuloetan baditugu, arestian esan dugun bezala, apaindu gabeko zeramika zati batzuetan Neolitoko aztarna batzuk. Baditugu, halaber, hasi Eneolitoko zenbait faseetako ereduetatik –pastilla bidez apaindutako zeramika arrauzkarak eta profil ireki zein itxiak dituztenak, nahiz karenatu batzuetatik eta Metalen hasierakoak diren ezkila‑formako edalontzietara bitartean–, eta ondorengo eredu batzuk ere, esaterako, orraze apainketa berrikuntzadunak; eta horrela Burdin Aro eta erromanizaziora arte.
===== La Hoyako zeramika =====
Talde berekoa den beste leku bat, zeramikaren garapen tekniko eta artistikoa ondo smarretik jarraitu dezakeguna da La Hoya herrixka.
Herrixkaren kokapeneko lehen aldian K.a. XIV. mende inguruan, ebakidurazko edergarriak eta ontzien gainetan zenbait kasutan azaltzen diren gainazal kordoidunak dituzten zeramikak daude.
Kokapenaren bigarren aldian, ebakidura finezko teknikak, gero mozketa apainketak, ildaskak, tonu gorri edo barbotina zuriz margotuak ikusten dira; baita behatzez, azkazalez edo kordoiez eginiko grabatuak ere.
Burdina II aldian, kultur aurrerapen nabariaren eragineko nekazaritzan oinarrituriko ekonomiaren garaian, manganesoz pintaturiko laranja koloreko edergarriak eta gehienak abiadura lerromakurra duten apaingarri geometrikoak dituen tornuko zeramika hedatzen da. Hauen ondoan badira eskuz eginiko beste batzuk, pasta beltzekoak, ebakidura, mozketa eta inprimatzeak dituztenak.
Egituraren arabera, era askotakoak dira, erabilera arrunteko mahaiko ontzi zeramiketatik hasi, katilu, edalontzi, txarro, kantinplora eta abar, eta erabilera berezikoak, kopak, onilak eta abar. Mozketaz apaindutako kaxa hankadun bitxiak eta biltegiratzeko pieza handiak “batez ere, aleak gordetzekoak”.41
=== Zeramika ale aipagarriak ===
Hiru milurteko iraungo duen eta herrian erromatarrek ekarritako beste eredu batzuk sartu arteko ontzigintza horretako estetikaren eta sormenaren sentiberatasuna pixkanakako garapena aipatzen ezin gelditu gaitezkeenez, saiatuko gara multzo handi horretatik, eskulangilea artista bihurtu zeneko ibilbidea irakatsiko digun zenbait artelanen behaketa eta ikerketa nabarmentzen.
Ezkila-formako edalontziak. Santimamiñeko taldea deritzon horretatik datorren adibideren bat jartzeko, gure arreta merezi du Pagobakoitzako ezkila‑formako edalontziak, Gipuzkoan, Aizkorriko Urbia zelaiko trikuharriren ostilamenduan aurkiturikoa da; ontziaren inguru guztian ebaki paraleloak dituen apainduria xume eta funtsezkoa duena –egun San Telmo Museoan dago.
Apainketa ugariagoak eta konposaketa zentzu bizi eta nabarmenagoa dutenak dira Arabako Arkeologia Museoan gaur egun gordetzen diren edalontzi batzuk.
El Sotillotik datorren ezkila‑formako katilua zoragarria iruditzen zaigu, eta bereziki dotorea izan behar zuen bere inguruko jokoen balioa areagotzen zion eta irudi geometrikoz tarteka ebakiduretan zuen pasta zuria galdu aurretik; azkenean, profil soil baten xarma gordetzen du, erritoaren distirarena antzo.
Ezkila‑formako profil irekikoa da Sorginaren Txabolatik ateratako edalontzi txikia, erretikulazko inguruketak, puntuak, marrak eta erronbo-guneak txandaka dituela, sabelalde osoa estalirik.
=== Zeramikako kaxak ===
La Hoyako ontzigintzako bilduma joritik, arte historialariaren begirada, haren forma eta profil ugaritasunak erakartzen du eta, ugaritasun horretatik aukeraketa bat egin behar izanez gero, bikaintasunaren isla azpimarratuko genituzke lau hanka gaineko zeramikazko kaxa ospetsuak. Mende batzuk beranduago, gogora ekarriko digute euskal etxe tradizionaletan erabilgarri eta apaingarri ziren kutxa haien ebaketa, paraleloko mozketa-zerrenden kontrastean, puntu, marra, singi‑sangaz eta triangeluez apainduriko kaxa horiek edertasuna.
Neolito garaiko zeramiken apainketa urri eta landugabeak arte historialariaren arreta ez badu zirikatzen ere, gauza bera ezin esan daiteke edergarritarako objektuez, sarritan nabariena apaingarri izatea bera baita, bakarra ez bada ere, erabileraren ondoan garrantzi handiz datorrena.
== Hormirudiak eta grabatua ==
Ez da eginkizun xamurra Burdin Aro eta Brontze Aroaren arteko mugak finkatzea. Bestalde, paleolito osteko pinturek oso gutxitan ematen dituzte kronologia nabarmenak. Berrienak Burdin Aroan eta erromanizazio aldian koka daitezke. Baina, Solaueva eta Cortesen badira batzuk Brontze aldiraino eta, ikerlari batzuek ustez, Neolitoraino ere eraman beharko liratekeenak.42
=== Estilizazioak eta eskematizazioak ===
Hormetakoak diogu eta ez haitzetakoak, aipatuko ditugun pintura eta grabatu apurrak kobazuloetan aurkitzen direlako; badira haizpeen babesean, aire librean eta berriki miatu ditugun horma eta bizitokietan ere, Nafarroako Cortesen gertatzen den bezala.
Ordenamendu formal eta estilistiko bati jarraituz, oraingoz badaezpadazkoa besterik ez dena, eztabaidagarria eta izan daitekeenaren alorrera eramaten gaituen kronologia arazoa utzi eta, has gaitezen estilizazioak izenez aipatzen ditugun aztarnak aurkitu izan diren lekuak izendatzetik.
=== Solacueva ===
Jokano herriko Lacozmonteko Solacuevan, 1961ean J.M Barandiaran bere lehen probak egiten hasi zen, gerora indusketa zenbait kanpaina A. Llanosekin burutu bazituen ere. Delako kobazulo horretan zazpi maila ere izendatu dira, Brontze Arotik hasi eta erromanizaziora bitartean doan denbora luzeari dagokionak, alegia.
Azken Brontze alditik erabili zen kobazulo bat da, baina, K.a. 700etik K.o. 300era bitartekoa izan daitekeen aldian bertan behera utzia izan zen. Kanpotik nekez ikus daiteke eta malkar harkaiztsu batean kokatua den kobazulo hau, Apellanizen ustez, beste kultura bateko kastroetako biztanleengandik gordetzeko babeslekua izan daiteke.
Litekeena da, kobazulo hau bizitoki ez izatea, eta giza errautsik aurkitu ez badute ere, erritozkoak izan daitezkeen su-arrastoak agertu dira. Kobazuloa erlijio ospakizunetarako erabilia izan zitekeen, eta zentzu honetan ulertu beharko lirateke hormatik askatuta gaur egun blokeetan ikus daitekeen edergarriak. Grabatu apur batzuk badaude, baina, pinturak dira gehien azaltzen direnak.
==== Giza irudiak ====
Kobazuloaren egitura, galeria luze eta ia zuzen baten modukoa da, altuera bikoitz batean kokaturiko aretoa duena. Areto handi honetan daude giza adierazpenak. Estilizazio oso nabarmen bat erakusten duten pinturak dira, hain nabarmenak izan ere, non, ez ginatekeen batere harrituko norbaitek benetako eskematizazio gisa izendatuko balitu. Nolanahi ere, Solacuevako irudi bati buruz ere ezin daiteke errealismoaz hitz egin –Llanos eta Maluquer de Motesek egiten duten moduan–, hitz honi arte historialariek ematen dioten esanahi arrunta eman nahi izanez gero.
Irudiak marraztu zireneko harri-blokeen kokalekuari dagokien ordenamendurik badenik ez dakigunez, ez du axola zein ordenatan deskribatzen ditugun.
Solacuevan giza irudiak ehiztarien ala gerrarien itxuran azaltzen dira. Horietako batzuk desagertu egin dira. Hobekien gorde dena eta estilizazioa dela esan daitekeena, marra soil batzuen bidez marraztua dagoen ehiztaria ala gerraria da: arrauzkara batek burua deskribatzen du; handik gorputza adierazi nahi duen zutikako marra bat irteten da, eta horretatik beste marra batzuk irteten dira gorputz‑adarrak adierazteko. Beste ezaugarri bat badu irudi honek, buru arrauzkarari gainjartzen zaion motots moduko bat. Beso eta zangoen tartea erdibitzen duen zeharkako marra batek aldenik alde pasatzen du gorputza, armaturiko gizon bat dela iradoki nahiez, zeren eta marra horren muturretan arkua eta gezia daude marraztuak.
Badira oso antzeko estilizaziokoak diren beste irudi batzuk eta bi ala hiruko taldeak –eta inoiz ez gehiago– osatu nahi balira bezala azaltzen direnak. Gaur egun denak haurren marrazkitzat hartuko genituzke, estilizazio horrek erantzungo balie, ez ezintasun tekniko bati, baizik eta, gerra edo ehizarako eszena baten mugimenduak biziagotzeko ahaleginari.
==== Marra eta trazuak ====
Solacuevako marrazkien estilizazioa areagotu egiten da areto handiaren aurreko galerian marraztuak diren eszenetan. Mugarik gabeko punturantz biltzen diren marra eta trazu sailak dira, eta erdian animaliak diruditen irudi eskematiko batzuk agertzen dira; horien gainean zentimetro gutxira giza irudi eskematiko bat ikus daiteke. Armando Llanosek eman du irudi hauen interpretazio posiblea iruditzen zaiguna. Marrak elkartzen diren tokian, erdigunean, konposaketaren behe eskuinaldeko ertz baterantz korrika doazen animalia batzuk daude, loberak izeneko ehizarako tranpak direla pentsarazten digu, Arkamo eta Gibijoko lurralde hauetan halakoak erabiltzen baitziren duela gutxira arte.43
Dena dela, gaur egungo arteak hain berezkoa duen intuizio baten erantzuna dirudien estilo honen jarioak, faktore plastiko soilen bitartez adieraziriko hizkerak, eragozten digu haurren marrazkien antzera begiratzea Solacuevako artisten pintura.
Apaingarri eskematikoak. Haitzulo beraren beste puntu batzuetan ikus daitezke, eskematizazioaren garapenagatik, apaingarri interesgarriak: batzuk geometria soilera ekarriak; angelu-erlazioa duten puntu eta marrak, ia beti dinamismoa eta mugimendua iradokitzen dutenak, gaur egungo gizakiontzat interpretatzen ezinezkoak.
=== Alto de la Cuz ===
Alto de la Cruz‑en Corteseko aztarnategian azaldu ziren marrazturiko lehen irudi estilizatuak, 1950ean. Herrixkako etxebizitzen horma bakarretik geratzen zen hartan azaldu ziren K.a. 650 eta 550 urte arteko kronologia duten irudiak.
==== Margolanak ====
Eskematizazio geometriko zorrotzak dira. Marra zuzen eta triangelu alderako joera nabari zaie. Ez‑figuratiboak diren apaingarri geometriko marrazkoen ondoan, garbi igar daiteke giza irudi bat, bi triangelu soilez osaturikoa. Ia esan daiteke XX. mendeko arte abstraktu geometrikoaren ereilea dela, 2.500 urtetarako distantzian, Burdin Aroko jende haien urrutiko kimuak.
Armando Llanos ez zen ausartu Cortesko eta Solacuevako gizakiari buruzko pinturen kronologia Azken Brontze aldira baino atzerago eramaten; hain justu, aldi horretako zeramiken antza aurkitu zielako, eta hildakoen gurtzan erabiliak zirenak direla dio.
Apellaniz hain beranduko kronologiarekin44 ez dago ados, Llanosen tipologia bera ere ez du onargarria ikusten, garapen-irizpidea erasten bazaio, kobazulo‑santutegi bateko –Solacuevako– pinturak, Levanteko artearekin zerikusi handiagoa dutenak, eta aire libreko –Nafarroako, Cortesko– herri baten arteko desberdintasunak argudiatuz. Bestalde, ez dago pintura hauek Burdin Arokoak direla ziurta dezakeen aurkikuntza estatigrafikorik. Hala ere, bat dator A. Llanosekin hildakoen gurtzan erabiliak direla esatean.45
=== Alderaketa Levanteko margolanekin ===
==== Solacueva ====
Ezin uka daiteke arrazoirik badela, batez ere, Levanteko artearekin parekatzeko Solacuevako pinturak –eta ez hainbeste, Cortesekoak–, biek eskematizaziorako duten joaera eta mugimendua iradokitzeko irrika dela-eta. Haatik, euskal pinturetan, beste espiritu bat onartu beharko litzateke, bilakaera horrekin batera. Hasteko, Levanten, giza irudiaren pinturak hain dira ugariak, non alde handia dagoen euskal lurrean duen adierazpen apurrarekin.
Levanteko pinturak, oso ugariak izateaz gain, beharbada goiztiarragoak dira, Kalkolitoan azaltzen diren bezala azaltzen baitira Neolitoan ere. Estilistikoki Levanteko artean estilizazioa ahulagoa da eta pintura errealistez ezin hitz egin badaiteke ere, bai esan daiteke nolabaiteko espresionismoa lortzen duela, azaldutako gaia oso adierazkorra izatera iristen baita. Mugimenduaren eta giza taldearen artea da. Badirudi gizonak animaliak baino garrantzi handiagoa duela. Hain zuzen ere, gizona talde-bizitzan ikus daiteke. Pertsonaiek elkarbizitzako zereginetan esku hartzen dute: zeremonietan, ehizan, borrokan. Levanteko ertilariari irrika bizia sortzen dio orain ekintzak eta mugimenduak, gizakia eta animaliaren gorputz egituraren silueta oroiterazleak baino askoz gehiago. Franko‑kantauriar artistak, berriz, irudia normalki eskema geometriko batera mugatzen du.
==== Yurdinasko babespeak ====
Erabakitako estilizazio eta eskematizazio arteko zatiketa ez da erosoa, ez da egokia gertatzen, zenbait margolan tipologia horren barruan sailkatu behar denean. Hori gertatzen da, adibidez, Araba hegoaldeko lurraldean, Urizaharrako Yurdinasko babespean aurkitu direnekin.
Bi margolanez ari gatzaizkizue, emakume bat eta abelgorri baten burua dira, bi margoren konbinaketaz, gorriaren eta marroiaren, teknikaz eginak dira eta tinta lauaz.
Emakume irudia aurrez ikusten da, puntadun ertzaz bukatzen duen kanpai-formako gonaz jantzia, udare itxurakoa du burua eta buruz behera jarria dago, Y moduan besoak dituela. Irudiak 28 x 15 cm neurtzen du.
Abelgorriaren burua saiheska dago eta iparrera begira. 21 x 15 cm neurtzen du. Litekeena da animaliaren zati bat besterik ez izatea; izan ere, horman zenbait zati urratuak baitaude.
==== Peña del Cantero ====
Iruñeko sakanean, Etxauri herrian, ustekabean Harginaren Haitza deritzan tokian, margo okre gorriz margoturiko hiru iruditxo aurkitu ziren:46
* lauoineko bat, nahiko eskematiko eran marrazturik duela ingurunea, oso isats motza eta muturretik hasi eta isats-muturrera 6,5 cm neurtzen duena, ahuntza izan daiteke;
* ahuntz bat oso garbi adierazten duen beste irudi bat, tinta lauaz margotua eta 8 bat cm neurtzen du eta ez dago osorik, atzealde guztia falta baitzaio;
* eta giza irudiko gorputza, silueta traketsekoa eta osatu gabea gainera, zangoen behealdea eta besoak falta baitzaizkio; hau ere tinta lauaz margotua dago eta 13 cm baino gehiago du garaieran.
Beste adierazgarri batzuenak izan litezkeen beste zati bakan batzuk ere badaude, zaindu gabeak. Pintura hauek hego‑ekialdera begiratzen duen haizpeko babesleku batean aurkitzen dira, eta ez daude sarbide errazean, lurretik 10 m goragoko leku batean.
Etxauriko pinturek ere badute kronologiaren arazoa. I. Santistebanen 1968ko lehen azalpen batean Levantekoaren moduko erreferentzia bat iradokitzen zuen, hipotesi soil baten modura. Baina, nahiko nabarmena den eskematizazio alderako joerak eta mugimenduzko eszenarik ezak, hipotesi hori ez du osorik ziurtatzen. Bere garrantzia ,bestalde, beste baldintza berezi batetik dator: bere kokapena. Lehendabizi aztertu zituzten arkeologoek adierazi zuten bezala Etxaurin irudi horien azalpenak garrantzi berezia du, delako ebidentzia hauek ezezagunak ziren eskualde horretan zabalagotu egiten duelako labar-arte eskematikoen adierazpenak dauden kokapen-gunea”.47
==== Lazaldaiko haitzuloa ====
Gorengo mailako eskematizazioak dira Zuia herrian, Zarate herritik gertu, Gorbeia mendiaren hegoaldean kokaturiko Lazaldai hilobi-haitzuloan azaltzen diren irudi eta pintatuak. Sarreratik 62 m-tara, erdiko galerian eta berau bitan banatzen deneko hiru galerietako batean daude. Margo beltzez horman margotuak, oso ulermen gaitza duten zenbait lerro- eta puntu-zerrenda azaltzen da. Maila berean aurkituriko osagaiengatik margolan hauei Burdin Aroko data izan dezakete,48 baina erromanizaziora arte ere atzeratu daitezke.
==== Liziti haitzuloa ====
Gibijo mendilerroaren Ekialdeko hegian, Ardagoya herritik gutxi gorabehera 2 km-tara dago Liziti haitzuloa, areto moduko zabalera batean bukatzen den galeria luze bakar bat du, luzeran neurria 135 m-tara iristen delarik. Haitzuloaren bukaera aldera, ezker eta eskuin margoturik, bakan diren marra soil batzuk ikusten dira.
==== Los Moros haitzuloa ====
Horren antzeko zenbait aurkitzen dugu Arabako Atauri inguruan, Los Moros edo Peña Rasgada haitzuloa izeneko zulo batean. Luzeran 15 m baino ez dituen kobazulotxo batean sarturik, luzeran 50 m dituen kobazulo batera iristen da, hezur eta zeramika aztarnaz aparte, irudirik gabeko beltzez margoturiko mantxa batzuk aurkitu dira; beste kobazulotxoetan azalduz doazen beste marra eta ttanttoen antzekoak dira.
Pentsatu izan da, geometria hutsezko irudi hauek, kobazulo hauen ehorzketa izaerarekin zerikusirik izango dutela eta ondorioz litekeena dela Brontze Aroan kokatu behar izatea, eta Corteskoa bezala, beste zenbait Burdin Aroan agian, erromanizaziotik oso hurbil. Mundu honi dagozkienak dira Nafarroako Basaurakoa eta Uriogañakoa, Lapurdiko Sarako Faardiko Harria haitzuloak.
=== Santimamiñe Taldea ===
Azpimarratu ditugun pintura hauek guztiak “Husos taldekoak” deritzan aztarnategikoak dira. “Santimamiñe taldekoak” esaten diogunetik eredu bat bederen gogoratu dezakegu.
==== Goikolauko haitzuloa ====
Bizkaian, Berriatua udalerrian dagoen Goikolau haitzuloa galeria estu eta motz bat da. J. M Barandiaranek bizitoki eta ehorzketa aztarnak aurkitu zituen bertan. Hormetan, berak Goi-Paleolitokotzat jo zituen grabatu batzuk aurkitu zituen, eta, bere ustez, osatu gabeko animalia eskematizazioak ezagutu zitzakeen. Grabaturik aurkitu zituen, halaber, argitu ezinezko zeinu batzuk, trazu solteak ziren, bakanak edo gurutzatuak, Burdin Arokoak ziruditenak. Zenbait ikertzailek ez du uste halako forma ugaritasuna baiezta daitekeenik, beraz, ezta halako kronologia tarterik ere; aitzitik, halakoen ustez Azken Brontze aldiari dagozkio.49
==== Urratxa III haitzuloko errekarri margotua ====
Arte abstraktuari buruzko ala abstraktu alderako joerakoari buruzko kapitulu hau bukatzeko, gure ustez, inbentarioak irabaztekotan eta agian antzinakoa delako, merezi duela aipatzea orain berriki Bizkaiko Orozkon Urratxa III haitzuloan aurkituriko harkoskor margotua.
Errekarri bat da, luzean 82 mm, zabaleran 39 mm eta lodieran 22 mm dituena. Gainazaletako batean, ziur asko burdin oxidoaz eginiko koloregai gorriaz zeharkako hamaika marra paralelo margotu ziren. Marrak, etenak diren ttantto gorri txikiz osatuak dirudite –delako itxura hau nahita egina dela ulertu behar da, ez margo erortze soil baten antzera. Harkoskorraren izkinetan eta azpialdeko alderdian ere tanto txiki batzuk ikusten dira, marratan baino bakanagoak. Marrazki mota hauek sarritan ematen dira Frantzia aldeko harkoskor margotuetan, baina, harri gaineko zeharkako marren paralelismo hau Penintsulan ezezaguna da.
Antzeko errotarriei eta kobazulo berean aurkituriko hezur aztarnei C14 bitartez eman zaien dataren arabera, badirudi Urratxako errotarriari Kantauri aldeko Azil aldiko data eman beharko litzaiokeela.50 Data honek eta Urratxako errotarriaren zeharkako marren funtsak, Mesolitikoko plaketen eta hezurren arazoa birplanteatuko liguke, hauen gainean ere zeharkako marra paraleloak aurkitzen baitira eta arkeologoek ezin argitu izan dute nahita eginiko zeinu artifizialak ala azala galtzeak eraginiko marra soilak diren.
=== Kronologia, estetika eta esanahiari buruzko hausnartzeak ===
Paleolito osteko aldi horietako haitzetako pintura ia guztien ezaugarri komun gisa honako hauek aipatu dira: kobazulo barrunbetan azaltzen dira eta gehienetan sarreratik urruti samar, gainera; gorriz ala beltzez margotuak Yurdinasetan baino ez daude; harritzar handien ertzetan margotuak daude; denak neurri txikikoak dira; eta arkeologia emarietan leku emankor direnetan aurkitu dira.
Baieztapen hau egin ondoren, Euskal Herriko pintura eta grabatuen behaketa eta azterketak bi galdera eginarazten ditu historialariaren buruan: kronologia eta esanahia.
Kronologiari buruz, batek sartaldeko arte historiaren prozedura ezagutzen duela-eta, senak bultzaturik joaten utziz gero, estilizaziotik abstraktu alderako, pixkanakako eskematizazioan zehar batetik bestera ondorioz etengabe pasatzearen printzipio orokorra, agerikotzat onartuko litzateke, 1954.ean Camon Aznarrek proposatzen zuen modura; eta horren arabera, onartuko luke nolabaiteko kronologia bat A. Llanosek 1966an egin zuen moduan, honela aurkez daitekeena: erdi naturalismo oso estilizatua nabarmentzen zaien pinturak, Azken Brontze aldian sar daitezke; eskematikoak eta beste nahasturiko konposaketa dutenak, Burdin Aroan kokatuko lirateke, eta gutxi-asko geometrizatu abstraktuak Azkan Burdin Aroan, eta Erromanizazioan bertan ere sartu beharko lirateke. Baina, gauzak ez dira hain samurrak, lehen genioen bezala, zenbait lekutan zeinu abstraktuak eskematizazioak baino zaharragoak direla egiaztatzen baita.
Pintura hauen esanahiari buruz, ehorzketei loturik azaltzeak pentsarazi du nekrologiazko izaera adierazi nahi dutela.51 Nolanahi ere, ez da erraza haraindiko zentzuaren ideiatik kanpo geratzea. Eta honi gagozkiolarik oso interesgarria da, eta arreta nahiz ikerketa merezi dutela iruditzen zaigu, A. Llanosen oharrak; C.G. Jung‑en pentsamendua gogoraraziz, hark arte barnerakoia, matriarkal aldeko gizarte batekin eta nekazaritzako ekonomia garbi batekin lotzen ditu, bi ezaugarri hauek Euskal Herrian milurtekoetako tradizioan ezagutu izan baitira.52 Bestalde, dena dela ere egiten den interpretazio horren norabidea geografikoa, Paleolito osteko aldi abstraktu alderako arteari ematen zaion balio barnekoi eta espiritualak eduki dezake azalpen bat ikuspuntu diakroniko batetik, historiaurreko artearen –eta zehazki aldi historikoetako artearen– gorabeheretan paralelotasun bat ezagutzen badugu.
Arte historialariak, eta kristau artearenak are gehiago, froga dezala, arte sinboliko, eskematiko eta abstrakzio joerako batez ordezkatzeko, zenbait alditan arte naturalistatik urruntze edo bertan behera uzte bat eman den guztietan, bizitzaren ikuspegi guztiz haraindiko batek behartuta sentitu diren pertsona edo talde sozial batetik etorri dela halako indar berritzailea. Kristautasunaren kasuan, froga daiteke espiritualitatearen neurriz kanpoko heterodoxia eta Eliza paleokristau guztiz espiritual eta mistiko baten mirak, irudiak baztertzera eraman izan duela beti.
Arrazoi osoarekin, beraz, pentsa daiteke antzinako historiaurreko aldi haietan ere, pintura sinbolo horiek eta hain errealismo gutxiko artearen eskema horiek “pertsonen egoera espiritualari barru barrutik loturiko kontzeptu eta sentsazioak argitzeko sortu zirela, eta, ez, ukitu daitezkeen gertaera materialak islatzeko”53; honek ez du eragozten zenbait egoeratan, historian beste batzuetan gertatu den moduan, beste helburu pragmatiko batzuk ere eginkizun horri eranstea, hala nola, apainketa eta edergarritakoak soilik. Hau da Nafarroako Cortesen etxebizitzatako pinturetan ikus daitekeena.
Bestalde, Metal Aroetako abstraktu joerako pintura horien atzean, errealitate espiritualei eta haraindikoei irekitako talde sentsibilitate bat taupaka ari zela sumatzeak ez du ezer askorik esan nahi arte historialari batentzat. Jakin nahiko genuke, sentsibilitate hori zein ideologia edukitan gauzatzen zen, historiaurreko gizakiaren bihotza eta eskua dardararazten zuela dirudien haraindikoaren sentipenak zein sinesmen zehatzetan hartzen zituen profil dogmatikoak. Eta horretaz, oraingoz guregana etorri diren marrazki eta pinturak zenbat eta ez-figuratikoagoak izan, orduan eta handiagoa da gure ezjakintasuna.
== Apaingarriak eta tresna erabilgarriak ==
Izenburu honekin giza gorputza apaintzeko erabili ohi den gai sail handi batez aritu nahi dugu. Bi dimentsioetako marrazki, pintura eta grabatuen alorra utzi eta hiru dimentsioetako lan plastikoetan jarriko dugu gure arreta.
Arkeologiak, erabilkortasunaz gainera, eginkizun estetiko eta arte balioak ezagutzen zaizkien gauza ugari ateratzen ditu lurpetik, erasten zaien eginkizuna aren araberako multzotan sailkatuz: fibulak, gerriko-belarriak eta krisketak, botoiak, orratzak eta abar. Balio du, batzuetan bi helburu –estetikoa eta erabilgarria– dituen gauza hauen erakusgai multzo zabal honi kapitulu motz bat eskaintzea, bi eginkizun hauen harmoniak, mende historikoetan, arte mota desberdinei kutsua emango baitie: arkitekturari –nola ez–; beste askotan, berriz, eskulturari eta bereziki lehen txikiagoak zeritzaten eta orain guk luxuzkoak izendatu nahiago ditugun beste horiei. Hauetako kasu askotan, apaindurazko eta estetikazko helburua nagusitu egiten da, askotan beste helbururik gabea izanik, besokoekin, eraztun, koilare eta abarrekin gertatu ohi den moduan.
Gure arkeologoak gauza hauetatik guztietatik eredu ugari ari dira ateratzen trikuharri, kobazuloetako hilobietatik, eta Euskal Herriko gainerako aztarnategietatik, Neolitotik hasi eta historiaurreko aldiei dagozkienak.
K.a. IX. mendetik hasita, Baskonian sartzeko zenbait herrik erabili zituzten bideei buruzko arkeologoen eztabaidetan ez gara hasiko sartzen, ezta Euskal Herrian kokatu eta kobazuloetan, haizpeko babesetan, kastroetan eta herrixketan bizitu ziren jendeari dagozkion aztarnen araberako kultur berezitasunak eta sailkapenak egiten ere.
Aurkikuntza hauek gaur egun bildu eta museoetan erakusten dira, beren ingurune naturaletik urruti, alegia. Gauza hauen behaketan arituko gara, berauenganako arreta eta azterketan, arte ikuspuntutik sumatu daitekeenik baldin badute behintzat; arkeologoek egin ohi duten moduan, haien kronologia zehatzaren arazoa zabalik utziz.
Apaingarritarako gauzak edozein motatako tokitan aurkitzen dira: kobazuloetan, kobazulotxoetan, zuloetan, hilerrietan, trikuharri eta edozein eratako lurperatzeetan, hilkutxen zelaietan, herrixketan eta abar. Araban soilik, 1986an, 70 lekutako gauzak atereak ziren. Materialak ere edozein eratakoak dira: harria, hezurra, kristala, marfila eta metalezko zenbait. Egiturak ere desberdinak dira, baita eginkizun bera duten sailekoen artean ere. Zintzilikarioak adibidez, badira biribilak, angeluzuzenak edo trapezioak; batzuetan osorik eskuratu dira, zatiak gehienetan; badira tutu-formakoak, esferak, zilindro-formakoak eta abarretan segmentaturikoak.
=== Aztarnategiak ===
Abauntzeko aztarnategia. Abauntz haitzuloko54 indusketetan kanporaturiko emarien artean daude antzinakoenak. Han aurkitu dira harrizko eta brontzezko apaingarri ugari: hobi sakoneko lurperatzeari loturiko 20 hezurrezko espatula –horietako zortzi, osorik eta bikain gorde direnak–; hezurrezko 16 puntzoi eta apaingarritako zintzilikario modura erabilitako zenbait objektu, basurde-letagin landu batzuk, suharrizko 17 gezi mutur; harri, hezur edo maskor gainean zulaturiko 28 objektu eta kontaezin ahalako haina disko‑formako aleak.
Sail honen barruan lepoko baten antzeko koilarea nabarmentzen da, basurde letagin izugarri batean egina, kanpoaldeko diametroa ia 15 cm‑koa duena.
==== Cortesko aztarnategia ====
Nafarroako mugetatik irten gabe, baina Abauntzetik oso urruti –eta denboran ere gureganantz salto handi bat eginez–, jada aipatua dugun Alto de la Cruz herrixkan, Nafarroako Cortes deritzanean, metalezko material ugari aurkitu dugu: fibulak, gerriko-belarriak, arkuak, besokoak, lepokoak, botoiak eta abar. Multzo hau K.a. VIII. mende azkenaldi eta VI. erdialdean kokatu behar da.55
Material horietatik gauzarik adierazkorrenak direlako aipa ditzagun euskal lurraldeetan oso arruntak ez diren malguki bikoitza duten fibulak.
==== Torrazako aztarnategia ====
Nafarroa erdialdeko aztarnategietatik atera ahal izan diren eta gaur egun Iruñean, Nafarroako Museoan, erakusgai diren apaingarriak ere ugari dira. Metal gaineko apainketak ez dira ugari izaten. Ziur asko zeltiberiar herriren batek fibula eta beste metalezko gauzen gainetan eginikoak, Nafarroako, Balterran eta Torraza deritzon beste leku batean aurkitu direnen antzekoak, garrantzi handikoak dira.
Multzo horretatik, aipa dezagun bereziki brontzezko diadema bat, Maluquer de Motesen ustez, Ebro sakaneko Burdin Aroko bitxitegiko ale bakartzat hartzen dena. Irregularki mozturiko zinta bat da, gainaldea ponpatua eta ertzetara mehetua. Hallstatiko aldian egin ohi zen moduan, mailukadaz sakaturiko biribil-sailez apaindurik. Zentrokide diren biribilez osaturiko zortzi botoiko hiru lerrokadek osatzen dute piezaren alderdi zabala eta diametro handiagoa duten beste batzuk kokatzen dira ertzetan, konposatzeka bikain bat sortuz. Teknikari begiratuz K.a. 450 eta 400. urte aldeko data eman zaio.
==== La Custodiako aztarnategia ====
Neolitotik hasi eta erromanizaziora arteko arkeologiako materialetan oso aberatsa den Ebroren ibarreko protohistoriako herrixkarik aipagarriena den Nafarroako Vienako La Custodian aurkituriko gerriko-belarriak garrantzi handikoak dira. Aztarnategi horretatik 16 gerriko-belarri atera ziren: bi zelta erakoak eta 14 iberiar erakoak, ia denak zatikiak. Filigranazko lan fin eta aberatsa duten brontzezko piezak dira, eta denak ere apaingarri guztiz geometrikoak dira, lerromakur eta kiribil ugariekin. Badira pieza lauak, baina beste batzuk trazu bikaineko ebakiak dituzte –trokelatuak ala sakatuak– eta beren metala galdua duten urrez ala zilarrez damaskinatuak.
Estetikoki edertasun handia izango zuten bai lerrozuzen eta lerromakurren konbinazioen erritmoagatik nahiz apaingarritarako osagai bertikal eta etzandakoen kontrasteagatik.56
==== [[San Joan Ante Portam Latinam (aztarnategia)|San Juan ante Portam Latinam]] ====
Ebro ibaian gora joanaz, arabar Errioxan sartzen bagara, denboran berriro ere urrutiratuz, Guardia inguruan aurkituko dugu gune bat, La Hechicera, Los Husos, San Martin eta abarretako trikuharrietan eta haizpeko babesetako aztarnategi ugarietan aberatsa dena.
Eskuratu den ostilamenduari buruz, berriz, ehorzketetan azaldu ohi dena bezalakoa ez dela baieztatu da. Eskuratu den guztia Azken Neolito aldiari dagokiona dela esan daiteke. Ostilamenduen lautatik hiru osatzen duten zeramika apurrak, gezi muturrak eta suharrizko zenbait gauza alde batera utzita, esan dezagun norberaren apainketarako ez diren objektuen artean nahiko ugariak eta deigarriak direln 9 basurde letaginezko sail bat azaltzen dela, horietariko asko oso handiak eta zortzi binaka daudenak, gargantila moduko apaingarri bat osatuz. Zulaturiko bi letagin zati eta beste espatula itxurako bat ere badaude.57
==== Urrezko Haitzetako aztarnategia ====
Arabako Zuia ibarraren hegoaldean, Gorbeia eta Badaya Mendilerroaren artean bada Urrezko Haitzak izeneko gain batean 1918. urtean aurkituriko aztarnategi bat, gerora zenbait kanpainatan miatu zena. Lan horiek egin ostean, argi azaldu zen Azken Brontze aldiko, K.a. VIII. mendeko jendeen eta gero Burdin Aroko herrixka baten kokalekua izan zela. Hainbat sailetan eta I.go Budin aldiko maila desberdinetatik eta beren bizitokietatik hainbat materialez eginiko ehun baino apaingarri gehiago atera dira; nabarienak brontzezkoak dira, askoz gainera.
Brontzezkoak dira orratzak, fibulak eta bere malgukiak, fibulazko orratzak, kasket erdiesferikoen zatiak, eskumuturreko osoak ala zatiak, eraztun itxurako fibulak, lepokoen aleak, xaflak, hagatxoak, botoi erdiesferikoak, eta abar.
Burdinazkoak ere badira eraztun itxurako fibulak, eskumuturreko oso zaharkitua, malguki zatiren bat eta abar. Badira, halaber, beira-pastazko eraztun bat eta urrezko beste bat –kanpotik ekarria, zalantzarik gabe– kiribil salomonikoz okerturiko hagatxoaz osaturikoa, gurutzaturik daudenak, bere bi muturretan izan ezik, eta bola zapalduz bukatuak.
==== Henayo Gazteluko aztarnategia ====
Arabako lautadan, Gasteiztik 14 km‑ra, Dulantzi herrian ezaguna da aspalditik Henayoko Gaztelua deritzan eremua. Hemen bertan 1969tik hainbat indusketa-saio egin izan da. Kokaleku antzinakoenak, oinplano biribil edo lerromakurreko bizitokien aztarnak –Urrezko Haitzean bezala– badirudi K.a. 750 eta 670 urte bitartekoak direla.
Aztarnategi horretatik atera dira, halaber, brontzezko objektu batzuk: eraztun itxurako fibula orratzak, fibula eta gerriko-krisketa baten zatiak, erdiesferiko grapak, eraztun itxurako piezak, hagatxo zatiak, gauza zulodun biribil txikiak. Burdinazkoetan, aldiz, eskumuturrekoren bat bada.
==== Berbeia kastroko aztarnategia ====
{{sakontzeko|Berbeia}}
Barrio herritik gertuko Berbeiako kastroan, Arabako alderik sartaldekoenean eginiko indusketak erromanizatu gabeko hainbat kokapen mailatako herrixka baten aztarnak eman zituen, eta zeramika ugariez gainera, brontzezko eta hezurrezko apaingarri batzuk bildu ziren. Usteen arabera, iparreko goi‑lautadako herrien kultura berekoak dira.
==== Jokanoko Lakozmonteko Solacuevako aztarnategia ====
Haitzetako pinturak direla eta aipatzen dugun Lakozmonteko Solacueva aztarnategiak material ugari eskaini du, erabilgarriak zein apaingarriako: maila sakonetatik, Erdi Brontze aldiari dagokionetik errekuperatu dira igitai-piezak, gezi-muturrak, lauki-ebaketako puntzoiak edo burdin ziriak eta apaindutako zeramikak.
Maila berriagoetakoak baina, beharbada Brontze Ertaineko aldi berekoak, hiru eskumuturreko –urrezkoa, zilarrezkoa eta zilarrezko aleaziozkoa–, apaindutako gezi-muturrak eta hezurrezko diskoak.
=== Landatxoko aztarnategiak ===
Landatxokoak, Gardelegi herritik gertuko hondarleku batean, arkeologoek Los Hoyosko biltegia esaten diotenetik datozen objektuetan bi sail eskuratu dira, garrantzizko batzuk antikuario bati erosiz eta besteak indusketen bidez lortuz; gaur egun denak Arabako Arkeologia Museoan ikus daitezke. Hilerri batekoak zirela uste izaten da eta zeramika eta metalen arteko halako desberdintasunak kronologiazko alde izugarria erakusten dute eta horren ondorioz esan daiteke alor hau luzez erabilitakoa izan zela.
Erositako gauzen artean, biribilean mozturiko orratz bat, apaindutako burua eta etenak dituena, botoiena deritzon fibula oso bat, hau etenaz apaindutako xafla da; eraztun itxurako fibula hispaniarra, “erramu hosto” deritzon motatakoa, orratza galdu duena; eta etendako zenbait belarri.
Sail horretan azpimarratu behar dira bi pieza nabarmen: oso dotore apaindutako biribil errematez bukatzen den oineko fibula bat, luzeran 8,5 cm eta altueran 4,6 cm dituena. Deigarria da oso fibula batzen duen zenbait zatiren apaingarritako ebakien oparotasuna, eta erdigune bereko marra jokoen arte konposaketaren zentzu harrigarriak, inguruko marrazkiekin kontraste direnak.
Miresmena sortzen duen beste objektu bat, hamabi hortzeko apain‑orraze bat da, bat galdu baitu; ia 10 cm‑ko luzera eta 6 cm-ko altura ditu eta zubi tankeran bukatzen da, eskuan erraz erabiltzeko, behealdearekin ederki lotzen delarik dena gorputz batean bilduta. Baina, diseinuagatik miresmena sortzen duen pieza hau beranduagoko aldi batean txertatu behar da, erromanizazioak eraginiko beste batean, hain justu.
=== La Hoyako aztarnategia ===
Lehen aipaturiko La Hoya herrixka horretako indusketetatik hainbat kultur alditako aztarnak atera dira, Brontze Ertainetik hasi eta Azken Burdin aldera artekoak, K.a. XIV. mendetik II.era bitartekoak, zeltiberiarren arrastoekin.58 Bata bestearen gainean hiru kulturen arrastoak aurki daitezkeen leku baten garrantzia du, beraz: bertakoa, indoeuroparra eta zeltiberiarra.
Herrixkaren egituraren ikerketatik, kokapeneko hainbat alditan nabarian azaldutako kultur diferentzietatik –suteak, suntsiketak eta berreraikuntzak eraginikoak– honako alor hauei buruzko ezagutza nagusiak igarri dira: gizarte, ekonomia eta errituetan. Horiez gain, bertako biztanleen ezaugarri etniko eta kulturalekin, gainerako herrietako jendearekiko harremanak –orain hemen ikusiko ez ditugunak. Arestian esana dugu lau alditatik pasa zela herrixkako bizitza, milurteko batean gorabehera handiak nozituz; eta bilakaera hori jarraitu daitekeela zeramikazko tresnen ugaritasunean eta eraikuntzako tekniken garapenean.
Eta aurkitu diren apaingarritako materialen artean, harritu egiten du herrixka honetan agerikoa den burdin metalgintzarako ahalmenak. Edergarritarako eta norberaren erabilerako gauzen zenbatekoa –fibulak, eskumuturrekoak, zintzilikarioak, lepokoak eta abar luze bat– oso handia da, sarritan zatiak azaltzen dira eta gehienak brontzezkoa dira; dozenaren bat burdinazkoak eta beira-pastazko eta hezurrezkoak beste batzuk.
Beren egitura bitxiengatik brontzezko giza irudizko zintzilikario batzuk nagusitzen dira, eta idolotxoen nolabaiteko antza dutenez, hauxe izan daiteke erabilera soilaren edo norberaren apaingarri izatearena baino zentzu sakonagoa eman behar izaelako arrazoia.
Trikuharrietako aztarnategiak. Gure objektuen zerrendak osoagoa izan nahiko balu, luzeagoa izan beharko luke eta bere baitan hartu esaterako, Guardiako San Martinekoa, Katadianoko Ipar Gurpidekoa, arabar trikuharrien ekarpenak eta Letonako Kurtzebideko tumulua; horiez gain, Urbasa, Aralar eta beste mendizerratako nafar trikuharri askotan aurkituriko lepokoen aleak eta harri-kristalak, edo lantza bihurturiko metal muturrak eta Erronkariko Sakuloko trikuharriko basurde letagin handian eginiko zintzilikarioa, eta abar. Ezin ahaztuko dugu ezta Aralarko Abaltzisketan Ausokoi trikuharriko kiribilean eginiko bi bueltako urrezko eraztun sonatua.
=== Edergarritako gaiak eta tipologia ===
Edergarritako tresnerien kapitulu honetan, Brontze Aroko eta Burdin Aroko gizonaren sormenaren zentzu estetikoa ageri den honetan, gogo bera sentitzen dugu, delako gauza horiek zer adierazi nahi zuten jakitekoa. Benetako artelanik ez da berezko egituraren balioaz gain beste balio erantsi hori ez duenik, adierazpen gaitasuna erakusten duten eta, begiez osatzen den hizkera, egin eta 25 edo 30 mende beranduago guretzat zezel nahasi bat besterik ez bada ere, zalantzarik gabe, nekazari, abeltzain eta ehiztari talde haientzat adierazpen modu joria dena. Bere erara, zer mezu idazten saiatzen zen eskulangile hura zinka eta eztainuaren nahasketa haien gainean bere burdin ziria sartuz grekak, adarrak eta bihurguneak marraztean? Zertan zuen burua etzandako eseak fibula eta zintzilikarioen burdin beroaren gainean bere trokela zanpatzen zuenean?
==== Gai astralak eta emankortasun gaiak ====
Araban 59 aldi horretako objektu apaingarriei buruz Patricia Caprilek buruturiko ikerketa bikainean nabaria da euskal‑zelta deritzon artearen hainbat xafla gainetan azaltzen diren gai edergarrien artean sinbologia astral eta emankorrari buruzko gaiak aurkitzen direla. Gai hauek, egiaz beren urrutiko jatorria Ilgora Emankorrean dute eta Mediterraneoan zehar iritsi ziren Europara: zirkulu zentrokideak, kiribila, lau alde berdineko gurutzea, izarra eta gurpila. Orratzen erdian azaltzen diren gaiak dira.
Emankortasun sinboloa jakina denez, ofidioen eta landareen sinboloetan aurkitzen dugu ezkutaturik. Badira kiribil edo biribilez apainduriko orratzak, baita ongi adierazitako benetako sugeak ere, bere buru, isats eta guzti. Badira, halaber, eguzki sinbologiarekin lotu daitezkeen beste batzuk, biribil tantodunak, ebakizko zirkulu txikiak eta abar. Agian ezin aldera daitezke, berebiziko xumetasunagatik, era bereko beste hegoaldekoekin, baina ikusten da ideia bera adierazi nahi dela.
==== Sugearen gaia ====
Sugearen gaia beste objektuetan azalduko zaigu berriro. Eskumuturrekoen artean badira animalia horren adierazpenaren zenbait adibide; objektu beraren egitura, sarritan “suge” forma esanez deskribatzen dugu horretarako egokia delako. Gehienetan, narrasti horren trazuak, buruarenak besterik ez dira izaten, La Hoyako eskumuturrekoaren mutur bat da eta beste muturra falta zaiolarik, orain ez duen isatsa irudikatuz osa dezakegu.60
Doroñon, Trebiñuren sartaldeko lurraldeetan, beste ale bat ikus daiteke. Burdin kulturaren segidan, suge gorputz biribildu formako besoko bat aurkitzen dugu, erliebez adierazia, ongi zehazturiko burua eta isatsarekin.
Sugea, emakumearen emankortasunarekin loturik dagoen animalia da. Adiera txarrak ere bazituen, bizitzaren hasera eta bukaerari buruzko guztiari zegozkionak, alegia. Horregatik, aldi berean, bizitzaren eta heriotzaren sinboloa den animalia izanik, antzinako herrientzat lurraren indarra, nekazari giroko sinesmen zaharrean, edozein bizidun jaio eta hazarazten zuen lurraren emankortasun kasik magikoa sinbolizatzen zuen.
==== Bertakotasuna ala bereganatzea ====
Brontze eta Burdin Aroetako Pirinio eskualdeko apaingarrien multzo honetan, bertako kulturaren berezko ezaugarriak bereiz ote litezke? Suma ote daiteke halakoxe eraginen bat izan zuela Euskal Herrian gerora etorriko zen bertako arte tradizionalean? Arkeologiako ikerketen eremua korapiloz iluntzen du, gure herrian behin eta berriz izandako immigrazioak eragotziz, bereganatze kulturala izan zena eta haserako jatorrizko sorkuntza ulertu beharko litzatekeena bereiztea.
Zenbait egituren euskal tradizioa. Historiaurreko hilarrietan ikusten diren egituren arabera –lauburua, esbastika, marratxoak, bihotza, sei izpietako erroseta, helize‑formako errosetak, eta abar– eta zelten artearekin duen loturan ikusi izan da hain zuzen ere, berezko egituraren gaineko geometrizazioak berak bereizten duela gure herriko artea. Hasiera batean ezin hitz egin zitekeen euskal artearen izaera jakin batez. Baina, Brontze Arotik gaur arteraino milurteko leialtasun hau, euskaldunak kanposantuetako hilarri biribilak lantzeko eta bere mahaiak, kutxak, eta eguneroko altzariak tailatzeko apaingarri modu horri eutsi diola ikustean, batek ezin dezake ideia hau alde batera utzi: dekorazio-modu abstraktu horretan aurkitu zuen euskal arimak bere irudimen sormenerako irteerarik naturalena eta beharrezkoena.
=== Axtrokiko katiluak ===
Hain justu, inolako estratigrafiako testuingurutik kanpo eta ustekabean eginiko aurkikuntzak –Eskoriatzan, Axtrokiko urrezko bi katilu bikainek–, alde batetik, beren tipologian data jakin bat adierazten badute, bestetik, bertako emaitzetatik urrutikoak direla pentsatu behar da. Ziur asko, Germanian landuak, beren jatorri gertukoena, 26 km‑tara dagoen eta alderdi hartako guztiko zelata-postu eta salerosketa-leku izango zen Urrezko Haitzetako Gotorlekua izan zela pentsatu izan da.
Aldenik aldeko zerrendaz apainduak eta Europa erdialdeko lehen Burdin Aroko edalontzietan aurkitzen diren antzeko motibo zanpaturiko hauek, bistan da, handik ekarritakoak dira. Biak dituzte antzeko neurriak: 205 eta 210 mm-ko diametroa, urre nahiko garbiko xaflatan landutakoak dira, moldura lauak txandakatuz, gai nagusiak errosetak izanik, aldenik alderako zerrendaz apainduriko erliebeak dituzte, sasi‑zanpaketa teknika bidez landuak. Erlijiozko eskaintzak zirela eta Axtrokin dagoen haitzaren oinetan gorde zirela uste izaten da.
== Zezelkako eskultura ==
Historiaurreko artearen kapitulu hau ezin itxiko dugu, Goi‑Paleolitotik jada hasi eta Postpaleolitoan jarraitu zuen jarduera bat aipatu gabe. Edergarri izatearen helburuetatik aparte, berezko balioa duen eskultura baten lehen zezelkatzeak direla esatera behartuak gaude.
=== Espatulak eta idoloak ===
Hiru dimentsioetako arte honek Paleolito osteko aldi horietan egitura xumeak hartzen ditu, neurri txikikoak, hezurrezkoak –ardi edo ahuntz baten tibia, normalean– espatulak61 deritzatenak, eta sarritan horiexek izan dira modu bat berean antropomorfo irudiz landuak eta apainduak, Neolito aldiko kultur eskualde oso ugarietan.
Nahiz eta 60ko hamarkadan aurkituak izan, Euskal Herriko isurialde mediterraneoko zenbait trikuharri eta igarobideetako hilobietan, espatula hauen zatien egoerak eta urritasunak ez zuten ikerketa arretatsu eta zehatz bat burutzen lagundu, harik eta urte batzuk beranduago, zatiak ugariagoak izatera iritsi ziren arte.
Lehendabizi tibiaren goiko epifisis distal deritzanari dagokion gorpuzkia ikus daiteke espatulan, normalean urradura bat eginaz edonolako gorputz zatia ezagutzeko arrastoa galarazi zaiona. Azpitik, erdiko zatiari edo hezurraren diafisiari dagokionak jarraitzen du eta ia beti ildo horizontal zabal eta sakonez apainduak izaten dira; eta azkenik, behealdeko hirugarren zatia, erdi biribileko sakonera landu zaiolako izan ohi da, eta tresnaren kirten mutur moduan bukatua. Plastikotasun aldaera hau, neurri txikiko hezurretan landu dena, ardi ala ahuntz hezurretan egina asko interesatzen zaio, zalantzarik gabe, historialariari, gizadiaren lehen urteetako eskultura gaitasuna aurreratuz eta garatuz joan zeneko lehen aztarnen bila dabilenari.
==== Husosko taldeko trikuharrietan ====
Bistan daramaten edo adierazten dituzten giza irudiengatik idolo‑espatulak izena merezi izan duten objektu horien eredu batzuk euskal herriko aztarnategi batzuetan aurkitu izan dira. Geldiune bat egin dezagun horietako batzuk deskribatzeko.
Lehenengoa, Araban, Katadiano Ipar Gurpideko trikuharrian aurkitu zen beste zeramika, gezi mutur eta abarren aztarnen ondoan. Jatorrizko tibiatik zati batzuk geratu dira; hain zuzen ere, urraduraz oso leundutako epifisi bat eta gainerako beste espatulen apaingarritako ikur geometrikoen tailarik gabekoa.
Jose Migel Barandiaranek eta F. Fz. Medranok miaturiko Guardiako San Martingo hilobi korridoredunean eskuratu ahal izan dira zenbait idolo‑espatula.
Haietako batean, oso leundua dagoen epifisi haietako baten azpian, apaingarri bitxi bat ikus daiteke erdialdean; erliebean bi biribil paralelo koskorrekin hasia da, emakume bularrak izan daitezkeenak agian, eta zeharkako ildo zabal eta sakonez eginiko ildaska apaingarriez jarraitzen duena; azkenean, erdi biribil egiturako hondoaz bukatuko duena.
Bigarren ale batek aurrekoaren ezaugarri bertsuak agertzen ditu; goiko bi zatiak bereizten dituen haustura bat du; erdialdeak, berriz, hainbat irudi geometrikoren ildaskazko apainketak gorde ditu: zeharkako ildoa, marra zatikia, marra zuzeneko arku irudiak. Antzeko egiturako beste bi espatula zati ere aurkitu dira.
==== Kurtzebideko tumulu‑trikuharriak ====
Letonan, ostilamendu ugari eskaini zuen. Nabarmentzekoak dira osorik epifisi aldea eta diafisiaren hasiera besterik agertzen ez duten espatula biren zatiak; bien artean eraztun moduko gorputz segmentatu bat dute.
Los Llanoseko hilobi korridoredunean, J. L. Vegasen zuzendaritzapean 1985‑87 arteko urteetako miaketetan ostilamendu ugari azaldu zen Neolitoko emarietan, baina baita modernoagoetan ere. Aretoan azaldutako aurkikuntzen artean nabaria da ia osorik dagoen idolo‑espatula bat, bi muturrak falta bazaizkio ere. Ildaskatako apainketak badu kirtenaren erdi distalean kokaturiko segmentaturiko irudi bat.62
Chabola de la Hechicerako hilobi korridoredunean arkeologiako material ugari aurkitu zen; errausturiko eta ebakidura sakonez apaindutako hezur zati txiki honek soilik gogorarazi diezaguke idolo‑espatula mota hori.
Aurkituriko ale hauek denak, “Husosko taldea” izenez ezagutzen den alderdi geografikoan aurkituak dira.
Santimamiñe taldeko Praalatako trikuharrian. Baina, J. M Barandiaranek 1917. urtean, Gipuzkoako Ataun‑Idiazabalen aurkituriko Praalatako trikuharri bakunean 1992an berriro indusketak eginiko Eneolitoko ingurune batean, oso gaizki zainduan, errausturiko bi hezur zati azaldu ziren, biak dira hemen aipatzen ari garenen artean kokatzeko modukoak. Ardi edo ahuntzen baten tibiaren diafisi zatiak dira, eta ezagutzen ditugun idolo‑espatulen oso antzekoak, apaingarri gisa zeharkako ebakidurekin.
=== Espatulen eta idoloen azterketa ===
Antzekotasunak. Euskal herriko idolo‑espatulen ikerketa osatuago bat egin duen J. Antonio Mujika arkeologoak hemen deskribaturiko ereduak Iberiar Penintsula sartaldeko beste paraleloekin eta ekialdeko Grezia eta Siriakoekin alderatu ditu, eta harrigarria gertatu da ia langai bera, lantze teknika bera dutela eta egituretan bat datozela ziurtatzea, “apainduria xumeagoa duten idolo‑espatulekin eta zehazki Gurpidekoekin duten antzekotasuna nabaria baita”.63
Ikertzaileak berak erabilkortasunaren galdera kanporatu du iradokitako zenbait uste azalduz: idolotxoa, orratz‑ontzia, orratza, erritozko koilara..., pieza hauetako batzuk okrez zikinduak ageri direnez, pentsatzekoa da okrea barreiatzeko edo sustantzi hori lantzeko erabiltzen zituztela. Beraz, beharbada ehorzketekin zerikusia baduten espatula hauek litekeena da hildakoak okrez hautseztatzeko edo gantzutzeko praktikan ere erabiltzea. Ondorioa da, pieza hauen biltegia lurperatze guztietan ematen dela, eta, batez ere herrixkako gizabanako jakinekin duela zerikusia. Bestalde, erritozko izaera ere ziurtatu egiten dela dirudi, ale batzuk trikuharrietako hileta munduari loturik azaltzen baitira, “heriotzaren jainkosaren” emetasun adierazpenekin.
Bere kronologiaren arazoa ere oso korapilatsua da. Bistakoa dirudi idolo‑espatulak trikuharrietako kulturarekin zerikusirik bdutela; trikuharrien Neolitoko adin bera eman behar izatea, ordea, beste gauza bat litzateke.
Apellaniz irakasleak 1982an Kurtzebideko trikuharriaren testuinguru arkeologikoari jaramon eginez nolabaiteko datak proposatu zituen, trikuharri horretako idolo‑espatulei K.a. 2.495 urte inguruko data emanaz, aldi berean iradokitzen zuen, oro har, objektu horiek, lagun zituzten ostilamenduengatik, Eneolitoko aldian kokatu beharko liratekeela. Gaur egun, beren testuingurua ezagutzen laguntzen duten beste ale batzuez gainera, beren kronologia testuinguru megalitikoan kokatzen laguntzen duten data zehatzak eskuratzean, ziurtatu dira delako datak, mugapen batzuekin betiere, delako estatuatxoei dagokien kronologia lapsusa zertxobait zabalagotu beharko litzaiekeela pentsatuz.
Denboraz urrutikoenak agian, San Martingo idoloak lirateke, beste iberiar ale batzuekin batera. Beranduagoko beste aldi batekoa litzateke Los Llanosko geometrikoen eta idolo‑espatulen sorta, IV. milurtekoaren azkenaldiko data dutelarik, lehen proposaturiko datak Kurtzebideeko trikuharriarentzat gorde eta beste ale batzuk, Praalatakoa esaterako, III. milurtekoaren bigarren erdialdera arte atzeratuz.
Dena dela, duela 20 urte Apellanizek egiten zuen aipamenak zutik dirau, eta Euskal Herriaren arte historia urratsez urrats jarraitu nahi duenarentzat garrantzi berezia luke: “honen ondorioa da, Neolito garaiari buruzko arte iritziak bazterrera utzi behar ditugula datu gabeziagatik. Baina honek, aldi berean interpretapen erraza ez duen hutsunea uzten du”.64
=== Hiru dimentsiotako zintzilikarioak ===
Eneolitokoa eta harrizko eta hezurrezko objektuen alorra alde batera utzi eta Metalen Aroan sartuz, arte balioa duten objektu plastikoen gure bilaketak, aurrez deskribaturiko apaingarriak, bi dimentsioen alorrekoak alegia, gainditzen dituzten beste tresna batzuetan geratu beharko luke. Apaingarritako arte piezen sorta hartatik askatu behar direla diruditen zenbait objektuk, esan daiteke, marra soileko trazu eta apaingarrietatik arte jarduera askatu, eta beste zentzu estetiko berri bat –hiru dimentsioetako plastikotasun argiarena– erakusten duen eskultura soltea sortzen edo birsortzen ari dela.
Adibidez, La Hoyaren antzeko aztarnategi bereziren batetik eskuraturiko ondasunen barruan hau nabarmentzen da. Arte historialariaren begiradak ezin du giza irudia duten zintzilikarioetan gelditu gabe pasa.
* Bata, lehen miaketetan jada eskuraturikoa da eta ia geometrizatuak dituen lau gorputz zati zehazten dituena –burua, bularra, enborra eta soin‑adarrak–: modu zakar eta eskematikoan aurpegiko arrastoak markatuak dituen buru bat; laukia eta besorik gabeko bular enborra, apaingarritako ebakiak bere hiru alderdietan; gerri estu bat eta beheko soin‑adarren ordez, buruz beherako hiruki-formako zakil bat.
* Badago beste giza irudi bat oraindik ere eskematizatuago bat. “Odolki zintzilikario” izenez ezagutzen den sailari dagokio: pieza bakarreko brontze urtuzkoa da, bere buru eskematizatua zulaturiko eraztuna da, eusten duen uztai-katea kakoan sartzeko zeregina duena.
* Hirugarren giza irudi batek, hau ere pieza bakar batean urtua, lehenengoak bezala, lau alderdi bereizi ditu: buruak badirudi motots batez koroaturiko kasket batez estalia dagoela; ebakidurez markaturiko enbor eta soin‑adarrak angelu zuzenean tolesten dira, bular aurrean elkartu eta bi zulo zabal osatzeko; zangoak, gerritik hasita gonaz estaliak daude eta gero irekiak; eta azkenik kono egiturako oinarri bat lau erreten, ahur eta zentrokidek osatua eta zabalduz doazenak, irudi osoaren oinarria osatzen dutelarik horrela.
* Laugarren giza irudi batek kasko modura badu gandor bitxi bat zaldi buru baten irudia duena.
== Harrespilak eta iruinarriak ==
=== Harrespilak ===
Jorge Oteiza, euskal eskulturagile ospetsu eta garaikideak, euskal identitateari buruz egin dituen hausnarketetan euskal harrespilei eman dien garrantzi handia dela eta, besterik gabe, geldialdi bat egin behar dugu, kristau aroaren aurreko milurtekoari dagokion egitura horretan.
Herri-espedizionarioen etorrerarekin, zeltak izango ziren ziur asko, kultur mota hau sartu zen Pirinioetako eskualde zati handi batean, iparraldeko zelaietan batez ere. Adierazpenetako bat izan zen harlosaz eginiko biribila; euskal lurraldean sarritan harrespil edo baratza izenez ezagutzen bada ere, normalean cromlech izen zeltaz ezagutzen da.
Pirinioetakor harrespilak Ariège lurraldeetatik hasi eta Nafarroa eta Gipuzkoako mugako azken lurretaraino zabalduak daude.65 Zelten kulturaren egitura bat da, Jose Migel Barandiaranen ustez, Bohemian eta Bavieran sortua da, eta Britainiar Uharteetara iritsi zen, aztarna erraldoiak utziz, esaterako, 396 m-ko diametroa duen Aveburyko santutegi biribila edo Stonehenge‑koa, bere handitasun eta arkitekturako kalitatez hobekien gorde dena.66 Harrespila, Suitza eta Italia iparraldetik igarota, zabalduko zen Pirinioetako eskualdeetan.
Gure eskualdean zutik sarturiko harlosaz eraturiko zirkulua da harrespila, diametroz 4 m-tik eta 10 m-ra neurtu ohi duen barruti bat mugatuz. Erdian, gorpuen arrautsak gordetzen diren harrizko kutxa bat egon ohi da, ideia erlijioso berrien agerpena adieraziz. Euskal harrespila, batzuetan tumulu edo trikuharri batez inguratua egon ohi da.
Gure Herrian Pirinioetatik hasi eta Leitzaran ibarrera arte hedatzen da, salbuespen bezala, Bizkaiko sartaldean berriro azaltzeko.
J.M Barandiaranek 1948an, Ariègetik hasi eta Gipuzkoako Berastegira arteko lurralde piriniotarrean 24 harrespila-leku zenbatzen eta deskribatzen zituen labur‑labur.67 Luis Peña Basurtok, 1960an Gipuzkoan bertan 107 harrespila kontatzen zituen. Vegas Aranburuk 1988an argitaraturiko azterketan 143 harrespila zenbatzen eta deskribatzen zituen (6 Araban, 3 Bizkaian, 28 Gipuzkoan, 51 Nafarroan eta 55 Ipar Euskal Herrian). Gaur egun esan daiteke, Euskal herrian banatuta 400 harrespila baino gehiago ezagutzen ditugula. Ziurtzat eman daiteke hilobi monumentu egitura hauek alderdi horietako artzain-kulturaren ezaugarri direla eta Brontze Aroko zenbait gauza jasotzen badute ere, gure Herrian K.a. 1.000 eta 650 urteen artean kokatu litezkeela.68
==== Oianlekuko harrespilak ====
Protohistoriako monumentu mota hauen azterketa bikain bat Jesus Altunak Oiartzungo Oianlekuko harrespiletan eginikoa da. Diametro desberdinetako bi zirkulu ukitzaileen eraikuntza bat da. Harrespilen aztarnategian ugari azaldu da: zeramikak, harraskagailuak, hartxabal puskak, brontzezko gauzaren bat, errausturiko hezurrak, eta abar. Horrek guztiak erakusten du errausketa ez zela harrespilean bertan gertatzen. Litekeena da “Oteizak 69 nahi bezala, monumentuak ehorzketaz bestelako eta inolako zerikusirik ez zuen eginkizuna izatea, baina hau guztiz merkea da. Are gehiago, Oteizak bere hipotesirako, harrespilen barrutik ezer ez ateratzea eskatzen du. Hara, bada, hona hemen kontrakoaren froga nabariak”.70
==== Ipar Euskal Herriko harrespilak ====
Harrespila eta tumuluak ugariak dira Ipar Euskal Herrian. Beraietan azaldutako materialen miaketa eta azterketa-lanak, [[Jacques Blot]] eta beste zenbait arkeologok zuzendurikoak, ''Bulletin du Musée Basque''ko zenbait aletan eta ''Munibe'' aldizkarian argitaratzen dira eta horietan azaltzen denez Iparraldeko harrespilak neurri txikikoak dira. Euskal herriko hegoaldekoetan bezala, miaturiko ia erdiak, diametroz bataz beste 5 eta 7 m-koak dira, eta harrien zenbatekoa berriz, 5 eta 12 bitartekoa. Datari dagokionez berriz, [[C 14ko azterketa]]k K. a. 1.000 eta 600 artekoa eman du.
Aztarnategien azterketak baieztatu egiten du eta gutxi gorabehera, bat dator hegoaldeko Euskal Herriko [[harrespil]]etan nabarmentzen denarekin: harrespilen egitura ez da aldatzen funtsean mendeetan zehar geografia-esparruz; herriaren sortalde aldera kokatzen da; Burdin Aroko artzainen kultura islatzen du, “hala ere, Brontze Aroko zenbait tradizio gordetzen duelarik; beste ondorio hau ere atera daiteke, burdinaren erabilera ekarri zuen, eta agian zelta zen sarraldi uholdearekin baduela zerikusia harrespiletan agertzen den errausketak”.
Harrespilaren kontu honetan oraindik ez da erabat argitu beroien sorburua eta jatorria. Bere sorburua non jarri behar da, Europa erdialdean, Bretainia frantziarrean ala Pirinioetako eskualdean bertan? Eskualde honetan, hain zuzen ere, azaltzen da gehientsuena, non badirudien artzainen larrez larreko ibilerarekin lotu behar dela, harrespilak hemen azaltzen baititu ezaugarri berdin eta zehatzenak.
Izan ere, ezaugarri hauek Jacques Bloti, euskal artearen historialarioi egoki datorkigun ohar bat iradoki diote: “xehetasunaren bilaketaren bitartez, burutzerakoan izaniko arreta erakustean, kontzeptuak azkeneraino agortzean eta hildakoenganako erlijio erantzukizunarekiko arreta nabarmenaren bitartez erakusten digute errausketa erritoen konplexutasuna. Honek guztiak ez al du bada, pentsamendu “modernoa” osatzen eta Protohistoriako artzaina, bitxia bada ere, guregandik oso gertuan zegoela adierazten?”.
Harrespila eta trikuharri guneetan begiratzea garrantzizkoa da; izan ere, “Burdin Aro garaian gure Herriren sortaldeko mendialdetan bizi zirenek errausketa bidez lurperatzeko harrespila eta tumuluen eredua hartu bazuten, sartalde aldekoek berriz, trikuharrietan hobiratzen jarraitu zuten eta Burdinaren kulturari sarbide guztiak eragotzizale azaldu ziren”.
Euskal Herriko harrespilen gaiari orrazketa egiterakoan [[José Ignacio Vegas|Vegas Aranburuk]] aholku hau ematen du, alegia, geografia hedaduraren mugak, berak “arabar ekarpena” deritzon hegoaldekoak batez ere, ez zehazteko zorroztasun handiegiz.
=== Iruinarriak edo Menhirrak ===
Harrespila hauei loturik, eskualde berean badira beste harri bakar edo menhirrak, Iruinarri, Samsonarri eta abar deritzatenak eta garai berekoak direnak, ustez.
Lehendik beharbada, trikuharrien aroan eta berauen aro arteko aldia markatu zuten maila txikiko iruinarriak izan ziren, zeren eta, Guardian San Martingo trikuharriari buruz aurkikuntza egin zutenek beste hiru hilarriren berri atera zuten, altueraz 75 bat cm‑koak eta antzina tente egonak zirenak, ia elkarren ondoan hegotik iparrera lerroan jarriak trikuharrian hobiraturiko antzinakoenen betiko loa zaintzen zeudenak. Jose Migel Barandiarani bururatu zitzaion, han lurperaturiko hildakoen zaintzarako jainkotasunak adierazi nahiko zituztela.75
==== Esanahia ====
Iruinarria, Neolitoko kulturan oso monumentu arrunt motakoa izan zen. Agian, lurrean sartuta, alor irekia erakusteko jaso ziren, elkar bizitza zibilizatua gogorarazteko indarrarekin, zuhaitz artifizialak bailiran.
Erlijiozko esanahia ere ziurra da. Zerura aldera jasoak izaten ziren handik jainkoahalmenak erakarri nahiez. Biblian irakurtzen duguna da: “Jakob egunsentian jaiki zen, eta burukotzat jarria zuen harria hartu eta oroitarri bezala jaso zuen olioa gainean isuriz . Eta leku hari Betel...eman zion izen, gero promes hau egin zuen Jakobek: Jainkoa nirekin badut eta bide honetan babesten banau ... eta bizirik eta osasuntsu itzultzen banaiz, orduan Jauna izango dut neure Jainko eta oroitarri gisa eraiki dudan harri hau Jainkoaren etxe izango da” (Has. 28, 18‑22).
== Atal honi dagokion bibliografia ==
== Bigarren atalari dagokiona ==
{{zutabeak|kopurua=3|style=font-size: 0.85em;|
*ALTUNA, J. eta ARESO, P.: “Excavación en los cromlech de Oyanleku (Oiartzun Gipuzkoa)”. Munibe XXIX. liburukia, 1‑2 znb. (Donostia, 1977), 65‑76. or.
*ANDRES RUPEREZ, T.: “Las estructuras funerarias del Neolítico y Eneolítico en la cuenca media del Ebro. Consideraciones críticas”. P.V. 146an, 1977, 65‑129. or.
*ANDRES RUPEREZ, T.: “Artajona”. P.V. 148an, 1977, 405‑422. or.
*APELLANIZ CASTROVIEJO, J. M : Corpus de materiales de las culturas prehistóricas con cerámica de la población de cavernas del País Vasco Meridional”. Munibe I. eranskinean, (Donostia, 1973).
*APELLANIZ, J. M : “Monumentos megalíticos en Vizcaya y Álava”. Munibe 1965, 72‑86. or.
*APELLANIZ, J. M : “Neolítico y bronce en la costa cantábrica”. V.V.n. Prehistoria en la costa cantábrica. (Santander, 1975).
*APELLANIZ, J. M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “El sepulcro de galería segmentado en la chabola de la Hechicera (Elvillar, Álava). Excavación y restauración”. E.A.A. IX.ean, 1978, 191‑221. or.
*APELLANIZ, J. M : “El grupo de los Husos durante la prehistoria con cerámica del País Vasco”. E.A.A. VII.ean, 1974, 409. or.
*APELLANIZ, J. M : “El grupo de Santimamiñe durante la prehistoria con cerámica”. Munibe XXVII. atala 2. libk. 1975, 136. or.
*ARANTZADI, T., BARANDIARAN, J. M eta EGUREN, E.: “Exploración de nueve dólmenes del Aralar guipuzcoano”. “Euskalerriaren alde”, VII. libk. 175. alean, (Donostia 1918). (O.C. VII, 1975, 207‑212. or.).
*Idem: “Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Aizkorri”. “Euskalerriaren alde” VIII. libk.an, (Donostia, 1919, 9‑47. or. (O.C. VII, 1975, 255‑339. or.).
*ARNAL, J.: “Sur les dolmens et hypogées des pays latins: Les V‑Boutons”. III Atlantic Colloquium Moesgard 1969, 221‑226. or.
*ARRESE, P.: “Cromlechs pirenaicos o baratzak en Navarra”. Comunicación en el Congreso de Historia de Euskalherria. Actas del Congreso Mundial Vasco‑n, I. libk. Donostia, 1988, 61‑79. or.
*BALDEON, A., GARCIA, E., ORTIZ, L. eta LOBO, P.: “Excavaciones en el yacimiento de Fuente Hoz. Informe preeliminar. I Campaña de excavaciones”. E.A.A. XI. libk.‑an (Gasteiz, 1984), 7‑67. or.
*BARANDIARAN, I. eta VALLESPI, E.: Prehistoria de Navarra. 2. argitalpena, 1984, 253 orrialde.
*BARANDIARAN, J. M : Exploración de dieciséis dólmenes de la Sierra de Elosua‑Plentzia. Gipuzkoako Foru Aldundia. (Donostia 1922). (Ikusi halaber, O.C. VIIIan, 1975, 101‑165. or.).
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Urbasa. “Eusko‑Ikaskuntzan”. (Donostia, 1923). (O.C. VIIIan, 101‑165. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de siete dólmenes en la sierra de Atáun‑Burunda. Euskalerriaren‑aldeko “Memoria”tan, 1919. (O.C. VII, 167‑237. or.)
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes en Altzania. O.C. VIIIan, 11‑81. or.
*BARANDIARAN, J.M : Los nueve dólmenes de la sierra de Encía. O.C. VIIIan, 83‑100. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de cuatro dólmenes de Belaita. O.C. VIIIan, 315‑341. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes de la sierra de Aralar. O. C. VIIIan, 351‑455. or.
*BARANDIARAN, J.M : “Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. “Homenaje a Don Julio de Urquijo e Ibarra. Estudios relativos al País Vasco”. B.R.S.B.A.P.‑tik ateratako alea, I. libk.‑an (Donostia 1948), 197‑212. or. (O.C. XII, 343‑360. or.)
*BARANDIARAN, J. M : El hombre prehistórico en el País Vasco. “Colección Zabalkundea” 3. alean. Donostia, 1934.
*BARANDIARAN, J.M : “Excavaciones de dólmenes en Álava”.O.C. XV, 221‑230. or. (Lehendik B.S.A.A. XVIIan argitaratua, 379‑386. or. Valladoliden.
*BARANDIARAN, J.M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “Excavaciones en Álava”. B.I.S.S. II. libk. 1. alea (Gasteiz, 1958), 41‑67. or.
*BLOT, J.: “Les rites d´incinération en Pays Basque durant la Préhistoire”. Munibe XXXI. libk.‑an, (Donostia, 1979) 219‑236. or.
*BLOT, J.: “Bilan de 20 années de recherches protohistorique en Pays Basque de France”. Hommage au Musée Basque. Société des Amis du Musée Basque‑en, 1989, 21‑30. or.
*BLOR, J.: “Nouveaux vestiges mégalithiques en País Basque (VII). Contribution à la protohistoire en Pays Basque”. Bulletin du Musée Basque, 64.ean, 1974, (Baiona 1974), 65‑100. or. (Ikusi gai berari buruz, aldizkari honen beste ale batzuk).
*CAPRILE, P.: “Estudio de los objetos de arte del Bronce Final y Edad del Hierro en la Provincia de Álava”. E.A.A.n. (Gasteiz, 1986)
*CAVA, A.: “La industria lítica en los dólmenes del País Vasco meridional”. Veleia I. libk.‑an, (Gasteiz, 1984) 51‑145. or.
*CAVA, A.: “El neolítico en el País Vasco. Munibe 42an, 1990, 97‑106. or.
*CLOTTES, J. eta MAURAND, C.: Inventaires des mégalithiques de la France VII, Aveyron. (Paris, 1983).
*DELIBES, G.: “El País Vasco encrucijada cultural en el inicio del Bronce Antiguo. El siglo XVIII a. de C.” Varia, II. libk. Valentzia, 1983, 131‑164. or.
*ENRIQUEZ NAVASCUES, J. J.: “Los objetos de adorno personal de la prehistoria de Navarra”. Prehistoria de Navarra, III. libk. (Iruñea, 1983), 157‑ 201. or.
*GORROCHATEGUI, J. eta YURRITU, Mª J.: Carta arqueológica de Vizcaya. 2ª parte. Materiales de superficie. (Gasteiz, 1984).
*JORDA CERDA, F.: “Cronologia y periodización del esquematismo prehistórica en la Península Ibérica”. Zephirus 36an, 1963, 27‑35. or.
*JOUSSEAUME, R.: Des dolmens pour les morts. Les mgalithismes à travers le monde. Hachette, (Paris, 1985).
*LABEAGA MENDIOLA, J.C.: “Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia. Viana: Navarra”. Trabajos de arqueología navarra. 10ean. 1991‑1992, 317‑336. or.
*LAPLACE, G.: “Sepulturus et rites funéraires préhistoriques en Vallé d´Ossau (Ursari)”. Hil‑harriak‑en. Actes du colloque International sur la stèle discoïdale”. Musée Basque. (Baiona, 1982), 21‑30. or.
*LOPEZ, P.(argit): El Neolítico en España. Cátedra. (Madril ,1998).
*LLANOS, A.: “Las pinturas rupestres esquemáticas de la Provincia de Álava”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés. (Gasteiz, 1963).
*LLANOS, A.: “Resumen tipológico del arte esquemático en el país vasco‑navarro”. E.A.A., I. libk., 1966, 150‑157. or.
*LLANOS, A.: “Algunas consideraciones sobre la cavidad de Solacueva y sus pinturas rupestres (Jócano, Álava)”. Munibe Iean, 1961, 45‑64. or.
*LLANOS, A.: “Avance a un planteamiento sobre el arte rupestre esquemático‑abstracto”. Actas XIV Congreso Nacional Arqueológico, Vitoria 1975. (Zaragoza, 1977), 645‑648. or.
*LLANOS, A.: La Hoya, un poblado del primer milenio antes de Cristo. (Álava 1983).
*MALUQUER DE MOTES, J.: “Las comunidades prehistóricas alavesas y sus problemas”. B.I.S.S. I. libk., 1‑2 znb. (Gasteiz, 1957), 57‑64. or.
*MALUQUER DE MOTES, J.: El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954) 2 libk.
*MALUQUER DE MOTES, J.: “En torno a la cultura megalítica de la Rioja alavesa”. E.A.A., 6ean, 1974, 235‑237. or.
*MALUQUER DE MOTES, J.: Notas sobre la cultura megalítica navarra. Nafarroako Foru‑Diputazioa. (Iruñea, 1963).
*MALUQUER DE MOTES, J.: “Consideraciones sobre el problema de formación de los vascos”. Problemas de la Prehistoria y Etnografía vascas. “IV Symposium de prehistoria Peninsular”. (Iruñea, 1966) 115‑128. or.
*MARCOS POUS, A.: “Esquema sobre la relación cultural entre vascos, indoeuropeos y romanos en la región navarra”. Actas del Symposium de Prehistoria peninsular 1966.
*MARSAN, G.: Le probleme du Néolitique dans le Pyrénées. Thèse du troisième cycle. Parisko unibertsitatea, 1972.
*MUÑOZ, A. M : “El Neolítico del País Vasco”. IV Symposium de Prehistoria Peninsular. (Iruñea, 1966), 107‑114. or.
*MUÑOZ, M : “Microlitismo geométrico en el País Vasco”. Cuadernos de Arqueología de Deusto, 4ean.
*ONDARRA, F.: “Nuevos monumentos megalíticos en Baztán y zonas colindantes”. P. V. 138‑139. znb.‑etan, 1975, 5‑46. or.; Ibid., 140‑141. znb., 1975, 403‑433. or.
*SAENZ DE BURUAGA, A., URBINA, J. eta URIGOITIA, T.: “Pinturas al aire libre en el abrigo de las Yurdinas (Álava)”. Veleia, 8‑9an, 1991‑1992, 99‑107. or.
*SANTISTEBAN, I.: “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P. V. 112‑113. znb., 1968, 327‑328. or.
*UTRILLA, P.: “Excavaciones en la cueva de Abauntz (Arraiz). Campaña de 1976”. P. V.146. znb., 1977, 47‑64. or.
*UTRILLA, P.: “El yacimiento de la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueología navarra, 3an. 203‑353. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: “El túmulo‑dolmen de Kurtzebide”. E.A.A. X.ean. (Gasteiz, 1981), 19‑66. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: “Arte Pospaleolítico en País Vasco”. Munibe 42an, 1990, 189‑197. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: El enterramiento de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999).
}}
== OHARRAK ==
1. J.M BARANDIARAN, Antigüedad del País Vasco. 1039. Obras Completas, XII, 65‑67.
2. C. de la RUA, “Revisión de los cráneos prehistóricos de Urtiaga”. Muniben. 1988, eranskinean 6. alea, 269‑280. or.
3. J. ALTUNA eta C. de la RUA, “Dataciones absolutas de los cráneos del yacimiento prehistórico de Urtiaga”. Munibe 41ean, 1990, 23‑28. J. M Barandiaranek ere 1954.ean jada zehazten zituen bere baieztapenak: Paleolitoaren azken aldian “euskal antropologia motaren zirriborroak ...Haiek euskal artzainen arbasotzat har daitezke”. Deban, 1954.
4. J. ALTUNA, “La race basque”. Etre basque‑n. (Toulouse, 1983) 95 or. Duela 30 urte jada, Juan Maluquer de Motesek bazioen Brontze Aroaz geroztik hiru edo lau arrazako taldeak bazirela, non Euskal Herrira erromatarrak sartu zirenean ezin esan zitekeen arraza batasun jakin bat bazenik. Horregatik, “Neolitoko eta Eneolitoko aztarna gutxi batzuetan oinarrituriko agirietako arraza-ezaugarri batzuk euskal arrazaren osaketa inposatzea harritzekoa izateaz gainera, Herriko antropologiaren misterio handietako bat ere dela”. “Euskaldunon osaketaren arazoari buruzko hausnarketak”. En Problemas de la Prehistoria y la Etnologia vascas. “IV Simposyum de Prehistoria Peninsular. Iruñea, 1966. 115‑126. or.
5. Arkeologiak, Historiaurreko azken aldian, zabalkunde bat eman zela pentsatzeko nahiko agiri ekarri du, Europa erdialdetik kostaldera mediterraneora iritsi eta hortik Euskal Herrira sartuz; eta bere eragina Herriaren zatirik hegoaldekoenean txertatzen da, kultur mailan nabaritzen da batez ere, baina, ez biologi mailan. C. de la RUA, El poblamiento del Pais Vasco desde la antropología biológica. ILLUNZAR 94 ean . Problemática de la reconstrución del poblamiento en el Pais Vasco. Un enfoque interdisciplinar. (Gernika, 1993) 79‑85 or. Ikusi halaber, P. RIQUET, “Anthropología aquitaino‑vasconne”. Bulletin du Musée Basque‑en 92. znb.; Philippe GARDES, “Les piémonts pyréneenns accidentaux: unité ou pluralité culturelle au début de l´âge des métaux. Congrès du C.T.N.S.en, Paue, 1993.
6. Ana CAVA, “El Neolítico en el País Vasco”. Munibe 42, 1990, 103. or.
7. J. M APELLANIZ, “Neolítico y Bronce en la costa cantábrica. V.V.n, Prehistoria en la cornisa cantábrica. (Santander, 1975) 205. or.
8. I. BARANDIARAN eta E. VALLESPI, Prehistoria de Navarra. (Iruñea 1980) 224. or. Ikusi halaber, E.VALLESPI, “La romanización del Pais Vasco”. E. D. 46an, 1972, 41 or. eta ondorengoak.
9. A. MARCOS POUS, “Nafar eskualdean euskaldun, indoeuropar eta erromatarren arteko kultur harremanei buruzko eskema”.Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en.”Actas del IV Simposyum”en (Iruñea, 1966) 172. or.
10. J. J. ZAYAS, “ Baskoien alorreko erromatarren populatzea”. Los vascos de la Antigüedad‑en. 1994.go katedra, 13‑21. or. Ikusi halaber, Maluquer de Motesen iritzia ere gure 4. oharrean.
11. A. BELTRAN, “Porto Badisco‑ko kobazuloko pinturak eta labar-arte eskematiko espainiarra”. Zephirus‑en 37‑38, 1984‑1985, 217‑225 or.
12. J. ALTUNA, Arte Vasco. Donostia 1982, 35 or. Ikusi halaber J. BARANDIARAN, “El proceso de transición Epipaleolítico‑Neolítico en la cueva de Zatoya”. P. V. n 146,1077, 5‑46 or.
13. “Iberiar Penintsulan eskematiko artearen arazoei hitzaurrea”. Zephirus 36.ean,1983, 8. or.
14. A. BALDEON eta E. BERGANZA, El yacimiento epipaleolítico de Kukuma. (Gasteiz, 1976) 34. or.
15. F. JORDA CERDA, “Iberiar Penintsulako historiaurreko eskematismoaren kronologia eta aldikotasuna”. Zephirus 36.ean,1983, 27‑35 or.
16. F. JORDA CERDA, Introducción a los problemas del arte esquematico de la Península Ibérica, 9. or.
17. José I. VEGAS ARAMBURU, “Arte potpaleolitico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 1990,192. or.
18. A. LLANOS, “La Hoya. Un poblado de la Edad del Hierro”. V.V.n. Los Celtas en la Península Ibérica, Arkeologiako aldizkaria. Zugarto, 1991.
19. J.I. VEGAS, A.c., 190. or. Kokapen hauen topologia eta hirigintzako alderdian eta beren ugaritasuna –lautadan, lur‑muturrean, harkaitzean, muinotan edo mendixketan– Ikusi A. LLANOS, “Urbanismo y arquitectura en al primer milenio antes de Cristo”. V.V. n: El habitat en la historia de Euskadi. (Bilbo, 1981), 49‑64. or.
20. A. LLANOS, A. c., 116. or.
21. Excavaciones en Navarra. III. libk. (Iruñea, 1954). La Hoya (Araba) eta Nafarroako Cortesetako aurkikuntza bikainek, giza taldeen hiritar zibilizazioaren egoera oso ugaria izango zela irizten zutenei badirudi arrazoi ematen diela, hasi “atzerapenezkoak” kalifika litezkeen egoeratatik –kastroetako gehiengo giroa– bertan jaiotakoen oppida, atatus protourbano aurreratu bat arte, hau agian Hoyan soilik eman zena. (Eliseo GIL ZUBILLAGA, El instrumental metalíco en época romana en Alaba. Testimonio de actividades domésticas y profesionales. 10 Coloquio Intrn. Sobre la Romanización de Euskal Herria. T.II. Isturitze 9an, 1997, 559. or.
22. J. MALUQUER DE MOTES, El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954), 2 liburuki.
23. Onartu dezakegu hirugarren milurteko betean “euskal alderdiko biztanleriak, lehendabizi sartaldetik eta hegoaldetik eta ondoren Katalunia sartaldetik zetozen giza taldeei esker, berekin zekarten erritual megalitikoa beretzat hartu zuela”. MALUQUER DE MOTES, Consideraciones... IV Symposium‑en 115‑115; berdin, Notas sobre cultura megalítica navarra. (Iruñea, 1963); ikusi halaber Teresa ANDRES RUPEREZ, “Las extructuras funerarias del neolitico y el Eneolitico en la cuenca media del Ebro: Consideraciones críticas”. P.V.n 1977, 38 znb., 65‑129 or.
24. Gehienetan uste izaten da Carnac‑eko (Bretainia) hiru pieza itzaleko trikuharri erraldoia banakako hilobia zela.
25. J.M Apellanizek bere Corpus de materiales prehistoricos... delakoan, zeramikari zegokiolarik nahiago izan zuen geografi banaketaren arrazoiengatik, bi talde hauek izen hauekin bereiztea “Santimamiñeko Taldea” eta “Los Husosko taldea”.
26. Ikus, trikuharrien tipologia ugariei buruzko azterketa oso osatua den, Juan Jose VIVANCOren, “Orientación y tipologia de los dólmenes de montaña y de valle”. E.A.A. 10 ean.1981,67‑144 or.
27. Apellanizen “Corpus”ean (Munibe, eranskina 1973) 302 trikuharri katalogatzen dira. Carta Arqueológica de Vizcaia‑n 1984.goan, J.Gorrotxategi eta Mª Jose Yarrituk lurralde honetan soilik, trikuharri eta tumuluen artean ehun bat jasotzen zituen. Armendarizen katalogoan, 1987.goan ( M Teresa Andres, “El fenómeno dolménico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 141‑152. or.) 800 tik gora dira.
28. Bereziki ikasgarriak eta garrantzizkoak dira J.Migel Barandiaranek aurkezturiko El Sotilloko (Arabako Errioxa) eta San Martingo (Guardia) trikuharriei buruzko berak zuzenduriko miaketen txostenak: Investigaciones arqueológicas en Alaba 1957‑1968. (Gasteiz, 1971) 135‑173 or.
29. J. MALUQUER DE MOTES, “en torno a al cultura megalítica de la Rioja Alabesa”. E.A.A. 6an, 1974, 83‑100 or.
30. “Chavola de la Hechicera‑ko (Elvillar, Araba) hilobia eta segmentaturiko galeria. Indusketa eta zaharberrikuntza”. E.A.A. 9, 1978, 141‑221 or.
31. F. ONDARRA, “Baztan eta inguruetako megalitiko monumentu berriak”. P.V. 138‑139,140‑141, eta 142‑143 or. (1975‑76)
32. T. ANDRES RUPEREZ, “Artaxonako megalitiko hilarriak”. Munibe 140‑149 (1977) 405‑422 or.
33. J. BLOT, “Nouveaux vestiges mégalithiques en Pays Basque. VIII. Contribution à la préhiatoire en Pays Basque”. Bull. Du Musée Basque 61 ean, 1974, 65‑100 or.
34. “Kurtzebideko tumulu‑trikuharria Letonan. Indusketa txostena”. E.A.A. 10 ean, 1981, 19‑65 or.
35. T. ANDRES RUPEREZ, “El fenómeno dolménico en el País vasco” Munibe, 1990, 152 or.
36. F. CRIADO, M J. Ana RODRIGUEZ y F. DIAZ‑FIERROS, La construcción del paisaje: Megalitismo y ecología. Sierra de Barbanza (Galicia). Xunta de Galiziako argitalpena.(Santiago, 1986) 173 or. G.DELIBESen aipamena, El megalitismo ibérico. (Madril, 1985).
37. G. RENFREW, El alba de la civilización. La revolución del radiocarbono y la Europa prehistórica. Istmo argit. (Madril, 1986), 147‑151 or.
38. J. MALUQUER DE MOTES, “Errioxa Arabarraren megalitiko kulturaren inguruan”. E.A.A. 6ean,1974, 83‑100 or.
39. L. SILVAN, La ceramica del País Vasco. (Donostia, 1982) 41. or.
40. Euskal museoetan bildurik dagoen Neolito aldiko zeramika M MUÑOZ AMILIBIAk aztertua izan da, “El Neolitico del País Vasco” lanean. Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en. IV Symposium. 107‑114 or.
41. A. LLANOS, La Hoya... 110‑113 or.
42. Ikusi Apellaniz eta J.L. Uribarriren monografia: “Atapuertari (Burgos) buruzko azterlanak. –I. Suharrizko Galeriako Santutegia”. Cuadernos de Arqueologia de Deusto, 5. alean, 1‑197 or., non, testuinguru Neolitiko argi bateko zeramika apaindu bat duen Solacuevako santutegiaren antzeko bat aipatzen den.
43. A. LLANOS, “Las pinturas rupestres esquematicas de la provincia de Álava”. Estudios del grupo Espeleolítico Alaves‑en (Gasteiz, 1963) 112. or.
44. J.M APELLANIZ, “El Grupo de Los Husos durante la Prehistoria con cerámica”. E.A.A. 7an, 1974; ikusi halaber, “Interpretación de la secuencia cultural y cronólogica del Castro de las Peñas de Oro (Zuya, Alava)”. Muniben, 1974, 1‑2 znb. 3‑26 or.
45. J.M APELLANIZ, El arte prehistorico del Pais Vasco y sus vecinos. (Bilbo, 1982) 192‑193. or.
46. I. SANTISTEBAN, “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P.V. 112‑113 an, 1968, 327‑328. or. Ikusi halaber, I.BARANDIARAN eta E. VALLESPIren, “Prehistoria de Navarra”. Trabajos de Arqueología de Navarra 2 an (Iruñea, 1984), 185‑186. or.
47. I. BARANDIARAN eta E.VALLESPI, O.c., 185. or.
48. A. LLANOS, “Las pinturas rupestres...”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés, (Gasteiz, 1963), 113. or.
49. J.M APELLANIZ, El arte prehistorico..., 207. or.
50. M MUÑOZ, El yacimiento de la cueva de Urratxa III (Orozko,Bizkaia). Deustuko Unibertsitatea, (Bilbo, 1997).
51. J. Camón Aznarrek Las artes y los pueblos de la España primitiva (Madril, 1954) lanean jadanik, kapitulu batean eman zien interpretapen hau.
52. J. CARO BAROJA, Nosotros los Vascos. (Bilbo 1995). Ikusi halaber, A. ORTIZ OSES, El inconsciente colectivo vasco. (Donostia, 1982).
53. A. LLANOS, “Resumen tipológico del arte esquemático en el País Vasco‑Navarro”. E.A.A. Izan, 1966, 157. or.
54. Pilar UTRILLA eta C. MAZO, “Informe preliminar sobre la actuación de urgencia en la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueologia navarra,11, 1993‑1994, 9‑30. or.
55. J. MALUQUER DE MOTES eta beste., “Alto de la Cruz, Cortes de Navarra. Campañas 1986‑1988”. Trabajos de Arqueologia Navarra 9, 1990.
56. Ibid. 10, 1990, 317‑336 or. Ikusi halaber, Juan Cruz LABEAGA, “Los broches de cinturón en el poblado de La Custodia. Viana, Navarra”. Trabajos de Arqueologia navarra 10, 1991‑1992, 317‑336. or.
57. J.I. VEGAS ARAMBURU, et al.,El enterramiento neolitico de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999).
58. A. LLANOS, La Hoya..., 112. or.
59. P. CAPRILE, “ Estudio de los objetos de adorno del Bronce Final y edad del Hierro en la Provincia de Alava”. E.A.A. an (Gasteiz, 1986), 416. or.
60. Ikusi lehen aipaturiko Patricia Caprileren lanean marrazki ugari eta argazkiak dituen deskribapen zehatzagoa.
61. Espatula tresna bat zen, orri zabal baina estu batez osatua, hezurrezkoa izan ohi zena. Portpaleolito garaian hain izan zen erabilia, non zaila gertatzen den kasu bakoitzean zehaztea; beharbada zeramika leuntzeko, larrua lantzeko eta abarretarako erabiliko zuten.
62. Aipamen honetan J.A. Mujikak bere “Idolos‑espatulas del País Vasco. Fabricación, cronologia y paralelos” monografi lan osoan egiten duen deskribapenari jarraitu diogu. “Veleia” 15ean, 1998, 121‑144. or.
63. Ibid., 135. or.
64. J. M APELLANIZ, El arte prehistórico... 194‑195. or.
65. L. BARBÉ, “Aux originesde l´art des Basques. Influences et résurgences”. Hil‑harriak‑en. Actes du Colloque Inter. Sur la stèle discöidale. “Musée Basque”, (Baiona, 1084), 89‑105. or.
66. Stonehenge‑ko multzoa ez zen hilarria, santutegia baizik. Uztai zentrokidez eraikia eta erdian aldarea, bere inguruan berriz bost trilito zituen, bakoitza bi oin zuzenez osatua, 40 bat tona pisatuz bakoitzak, ateburu izugarri bati eutsiz.
67. L. PEÑA BASURTO, “Reconstitución y catalogación de los cromlech existentes en Guipuzcoa y sus zonas fronterizas”. Muniben 1960, 2. eta 3. koadernoak, 89‑212. or.
68. “Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. B.R.S.B.A.P. Iean, 1948, 197‑212. or.
69. Ekarri gogora askotan aipaturiko Jorge Oteizaren teoria, euskal harrespilaren funtzioaz eta zentzuaz.
70. J. ALTUNA eta P. ARESO, “Excavaciones el la cromlech de Oyanleku (Oiartzun, Gipuzkoa)”. Munibe 1977, 1‑2, 65‑76. or.
71. J. BLOT, “Les rites d´incinération en Pays basque durant la protohistoire”. Munibe 31ean, 1979, 219 ‑236. or.
72. J. BLOT, “Les cromlech d´Errozate et d´Okabe (Basse Navarre)”.Munibe 29an, 1977, 92. or.
73. J. ALTUNA, Excanaciones en la cueva de Oyanleku... 72. or.
74. “Revisión del fenomeno de los cromlech vascos. A raiz de la reciente incorporación de Alava al catálogo de los conocidos hasta hoy”. E.A.A. 16an, 1988, 285‑442. or. Honako hau Euskal herriko harrespila gertakariari buruz argitaratu den azterketarik osoena da.
75. J. M BARANDIARAN eta D. FERNANDEZ MEDRANO, “Excavaciones del dolmen de San Martin (Laguardia). Investigaciones arqueológicas en Álava, 1957‑1968. (Gasteiz, 1971), 147‑173. or.
== Erreferentziak ==
{{EEnblemat|liburua=Euskal artearen historia I|data=2014-12-12}}
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Ikus, gainera ==
* [[Euskal Herriko artea]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko artea]]
[[Kategoria:Neolito eta Kalkolitoa Euskal Herrian]]
pshds3g7896dlis03ckian53iaca8c3
9993971
9993970
2024-12-08T21:20:05Z
77.227.34.166
Gram
9993971
wikitext
text/x-wiki
{{wikitu}}
== Testuingurua ==
=== Antropologia eta ingurune espaziala ===
Paleolitoaren bukaeran, duela 10.000 bat urte, aldaketa oso garrantzitsu batzuk eman ziren, beste kultura bati sorrera emanaz, hasiera batean Euskal Herrian K.a. 9.000 eta 5.000 artean kokatu ohi dena eta Neolitoa jarraikitzen zaion Epipaleolito aldiaren barruan gelditu zena.
Ingurumenaren aldaketak, hein handi batean, azken izoztea amaitu ondoren, giroa epeldu eta hezetzen hastean eman ziren. Erdialdeko eta hegoaldeko lurraldeetatik alde egin zuten animaliek iparraldera. Ehiztarien helburu izaten jarraitzen zuten oreinek, sarrioek eta ahuntzek; basurdeak eta orkatzak ugaritu egin ziren. Urki-basotxoen ordez pinudiak azaldu ziren. Hostogalkorreko basoak hedatzen zihoazen, eta euskal lurraldean, 800 metrotik gorako garaieretan pagadiak nagusitu ziren, gaztainadi eta hariztiak berriz beheragoko mailatan.
Bestalde, eskualde honetako gizakia aldatuz zihoan gorpuzkeraz. Urtiagako kobazuloan aurkituriko burezurrek, arrazoi estratigrafikoengatik, Paleolito aldian koka zitezkeela pentsarazi zuten.1 Gero kokapen-kronologia hau alde batera utzi zen, eskuartean erabiltzen ziren aztarna antropikoen zenbatekoa urria zelako.2
Paulette Marquerrek irakasle frantsesak ukatu egin zuen, 1963an, euskal erraza baten batasuna, itxura mediterraneoko aldagai baten adierazpena zela baieztatu zuen, pirinioar sartaldeko itxurarik gabea, alegia.
Azkenik aztarnategiko geruzen ikerketa arretatsuago batek eta C14 bidezko probek, antropologoak lehen daten balioespen kritiko batera eraman zituzten, delako burezurrak Brontze Aroan kokatzera bultzatuz.3
Hori ez zen oztopo izan zenbaitek Azil aldian (K.a. 9.000‑6.000) aurkituriko giza aztarnak egungo euskal eitearen alderako iragaite joera azaltzen zutela pentsatzeko, eta esan zitekeela Eneolitoan eta Brontze Aroan izan zela, duela 6.000 bat urte, egungo euskaldunaren antzeko arraza-eitea osatua gelditu zen aldia.4 Tesi hau hizkuntzalaritzatik baieztatua geratzen zela pentsatu zen; hain juxtu, euskarak Harri Aroa gogorarazten duten hitzak gordetzen zituela ikustean.
Hala ere, ikerketa berriagoen arabera, pentsa daiteke euskal eitearen osaera genetikoa uste zena baino konplexuagoa dela; gainera, gure herrira hegoaldetik, K.a. IX. mendean Pirinioetatik sartu ziren indoeuropar taldeetako etnien eraginak izango zirela pentsatzen da, eta baita goiko lautadatik mende batzuk beranduago etorritakoena ere, eta egungo euskal biztanleriaren artean berezitasun bat gordetzea dela zuhurrena. Biztanleriaren transformazio genetiko maila “kultur erantzunek baldintzatua izan zitekeen, hein handi batean, zerikusia dutenak oinarrizko beharren asetzearekin, eta gurutzadurako traba izango ziren oztopo kulturalak izatearekin eta ondorioz eragin biologikoekin”.5
Ebro ibaiaren ibarrean aurkituriko giza aztarnen ikerketak arraza aniztasun bat ondorioztatzen dute, forma mediterraneoari loturiko trazu antropologikoak azaltzen baitira, euskararen euskalki anitzek eta Euskal Herriko eta, oro har, sartaldeko ipar Pirinioetako eskualdeko beste kultur adierazpenek baieztaturikoa
== Kultur aldiak: Neolitoa, Brontze Aroa eta Burdin Aroa ==
=== Neolitoa ===
Euskal Herrian neolitoaren eragina, K.a. bosgarren milurtekotik abiatzen da, Ekialdeko kulturekin alderatuz gero, atzerapen puska batekin. Neolitoa finkatzeko funtsezko moduan hartzen diren alderdiak, gradu eta aldi berean izan ez badira ere, hauek dira:
* Kobazuloetan eta haizpeko babesetan bizi izatetik aire librean bizitzera pasatzea;
* harrapakinen ekonomia utzi eta elikagaiak, nekazaritza eta abereen etxekotzea ekoizpen-teknika ohiko modu bilakatzea;
* baliabide industrial berrien agerpena (harri landuak, zeramikak), oso bistakoa den ostilamenduen gehitzea eta aniztasuna dakartena.
Aldaketa horrek ondorio garrantzitsuak izan zituen. Biztanleriaren gorakada, talde edo tribuak sedentario bilakatzea ohikoagoa eta horrekin batera aldaketak, gizarte-sisteman eta giza harremanetan. Horregatik, litekeena da, goiko indarrenganako sinesmena aldatua izatea, erlijioaren norabideak oraingoan izadiarengana, hazien sorburu eta giza bizia beraren iturria den ama izadiarengana aldatzea.
Ziurtasun osoz oraindik konpondu gabe daukagun arazoa da euskal lurraldean “Neolitoko gertakaria” nola eman zen jakitea. Jakinaren gainekoa denez, “neolitoko erreboluzioa” izenez ezagutu ohi denaren zenbait alderdi ez ziren aldi berean eman leku guztietan. Baina, bertan jaiotako biztanleriaren gertakari berezia izan zen ala beste herri batzuen etorrerak eraginikoa izan zen? Eta horrela bada, bertan jaiotako biztanleriarengan zein neurritako eta mailatako etnia eta kultur aldaketa eragin zituen?
Euskal Herrian, Epipaleolito eta Neolito aldiei dagozkien aztarnategi nagusiak aurkitzen dira: Araban, Montico de Txarratu eta Husos kobazuloan; Gipuzkoan, Marizulon, eta Lapurdin, Moulignen.
Gerora, Neolitoko aztarnategiak aurkitu dira Arabako Fuente Hoz eta Peña Larga deritzaten kobazulo edo haizpe babeslekuetan; Nafarroan, Zatoia, Abauntz eta Aita Areson, eta ikertzen ari diren beste azaleko kokapen batzuk gehiago.
Aztarnategi hauen guztien kronologia K.a. hiru eta bosgarren milurtekoen artean kokatu daitezke.
Bizimoduari dagokienez, gauza jakina da Euskal Herrian aire libreko inguruneen lehen garapena Eneolitora arte ez dela ematen, benetako herriak Azken Brontze Aroan egituratu eta errotu baitziren. Bestalde, gauza jakina da kobazuloetan bizitza egiteari ez zitzaiola erabat utzi Burdin Aro oso aurreratu zen aldira arte eta are beranduagora arte ere. Animaliak etxekotzearen aztarnak oso urriak dira, ehizan luzez jarraitu izanaren aztarnekin gainera. Oinarrizko hiru espezie –ardi eta ahuntzena, idi eta behiena, eta zerriena– baitaratzen dituen abeltzaintza ere berantiarra da. Nekazaritzaren garapena frogatzen duten tresneriak, igitaia, eta esku‑errota ere berandu azalduak dira, betiere, lautadetatik barrualdera ekarrita, Nafarroa erdialdetik eta Erriberatik.
Tresnerien langintzari dagokionez, esan dezagun bi eratakoak direla:
- bata, Paleolitotik oinordetzan jasotakoa, etxeko lanetan erabiltzekoa: harraskagailuak, zizelak, zulatzaileak, ebakitzaileak, xaflatxoak, eta abar.
- eta beste multzo berri bat, geometriazkoen antza handiagoa duena, ehizarakoan erabilitako armak ziur asko, Epipaleolito berrian azaldu eta luzez irauten zutenak. Aldi honetako ehiztariek arkua erabiltzen zuten eta beren azkonak harri zati txikiekin prestatzen zituzten, “mikrolitoak”, muturrak edo xaflak, oso geometrikoak ziren, egurrezko kirtenetan sartu eta arma jaurtitzaile eta arpoi gisa erabiliko zituztenak.
=== Brontzea eta Burdina Europan ===
Eneolito edo Kobre Aroaren trantsizioaren ondoren, Europan Brontze Aroa hasi zen K.a. II. milurtekoan, eta ezaugarri hauek zituen: hargintzaren gainbehera, salerosketaren hasiera, herrien gotortzea, ehorzketak taldeka egitetik banakakora pasatzea eta gizartearen nolabaiteko hierarkizazioa, beharbada, metalezko armek ematen duten indarrak eraginikoa.
Burdin Aroan, bere bi aldietan, bata Halstatt‑ena, K.a. VIII.tik V. era, eta Têne‑na bestea, K.a. V.etik I.era, demografia-hazkunde nabaria ezagutu zen eta horrekin batera askotariko laborantza mediterraneo, teknologia berrien sartzea –tornuko zeramika eta budinaren metalurgia– eta azkenik lehen hirien agerpena eta Mediterraneo itsasertzeko kolonizazioak.
== Kronologia ==
Euskal Herrian kultur osagai hauek nolabaiteko atzerapen kronologiko batekin azaltzen dira.
Euskal Neolitoaren lehen zatiak –Abauntz, Zatoia, Kobeaga eta Fuente Hoz‑eko aztarnategiak– bosgarren milurtekotik aurrerako data izan dezake. Hegoaldean eragin mediterraneoko gune bat eta iparraldean eragin kontinentalekoa ikuska daitezke; horrek, hala ere, ezdu isolamendu ala inkomunikazioa adierazi nahi.6
Eneolito edo Neolito oso aurreratu bat aurki daiteke Husos‑eko IV. geruzan, C 14aren bitartez K.a. 2800 eta 1900en arteko data izan dezakeena; I. mailan Marizulorena eta IV.ean Areatzakoa; hemen etxe‑abereak aurki daitezke, nahiz eta ez den laborantzaren aztarnarik.7
Euskal Herrian Brontze Aroa, K.a. 1200 eta 600 bitartean kokatu behar da.
Burdin Aroa data horretatik erromanizazio aldira arte.
== Populazioa ==
Garai hauetan orduko populazioa handiagotua izan zen indoeuropar etorkinengatik, sartaldeko Pirinioetatik sartuz, baina luzez mendi artean gelditu gabe Nafarroa hegoaldera jo zuena, horrela sortu zen neurria zehaztea zaila den kultur aldaketa bat.8 Agian, “euskaldun eta zelten” kultur osaketa bati buruz hitz egin daiteke, erromatarren kultura gabetzeari iparraldekoek baino eragozpen gutxiago jarri ziena izanik.9 Nolanahi ere, badirudi kultur eta etnia ugaritasun horren elkartzeak ez zuela eragotzi nolabaiteko identitate bateratzailea, nahikoa izan baitzen erromatar inbaditzaileek herri bakar baten elkartea sumatzeko: Baskoiena.10
Neolitoaz geroztik gure arkeologia ezagumena areagotuz eta zehaztuz joan da. Horrek eraman gaitu kultur desberdintasun ezaugarriak azaltzen dituzten taldeak kokatuz, euskal lurraldearen nolabaiteko bereizketa geografiko bat ikustera. Apellaniz irakasleak nahikoa datu aurkitu du Euskal Herriko bi alderdiei dagozkien bi talde definitzeko, banalerro atlantiko-mediterraneoaren iparraldean eta hegoaldean; iparraldekoari “Santimamiñeko taldea” izendatzen du eta hegoaldean bizi denari “Los Husosko taldea”. Administrazio eta gune soziopolitiko moduan jardun zuten aztarnategi handien inguruan banatuak aurkitzen diren taldeak dira; betiere, antzinako garai haietan tribu bizimoduaren barruan hitz hauek izan zezaketen zentzuan.
Santimamiñeko taldeak Pirinioekin zerikusi handiagoa du, Los Husoskoak berriz, Goi‑lautada eta Ebroren ibarrarekin, hauetatik zetozen herriekin odolez nahastu zirelarik. Lehenengoa artzain eta abeltzaina da, halaber bigarrena, baina, nekazaria batez ere.
== Epipaleolitoko ibilbide mentalak ==
=== Eskematismoaren eta naturalismoaren auzia ===
Oraindik ez da azaldu paleolitotik irudizko arte naturalistaren desagertzea argiro adieraziko duen argudiorik. Hala ere, horroek ez du esan nahi arte eskematiko ala abstraktua, aurreko arte errealistaren ordez etorria zenik, jakina baita Goi-Paleolitoko itxura abstraktuaz hitz egin daitekeela. Arte eskematikoaren adibideak Asturiasko kobazuloetan nagusi dira Aurignak aldiko multzoak eta batez ere Solutre eta Madeleine aldiko kobazulo ugarietan, sarritan marra, puntu eta mantxa soil baino direnak, egia bada ere askotan irudikapen naturalistei lotzen zaizkiela. Ezin hitz egin daiteke, beraz, figuratibotik abstrakziorantz eskematismoan zehar eman beharrezko garapen edo iragaitearen ondorioez, zenbaitek Levanteko arteari buruzko interpretazioa egin nahi izan duen arren. Eskualde horretan hain zuzen ere, animalia-irudi eskematiko batzuk beste batzuen gainean jarriak izan zirela ikusi da, horrela frogatuz, zenbaitetan bederen, “eskematismoa naturalismoa baino zaharragoa dela”.11
Denon gustura konpondu gabeko arazoa da egun oraindik: estilizazioaren eta eskematizazioaren erabateko zabalkundea eta, aldi berean, arte naturalistaren zokoratzea zerk eragin ote zuen.
Errealitatearen ikuspegi estetikoaren sakon-sakoneko aldaketa da, gertakari bitxia bereziki, artearen forma eta estiloaren garapena mendeetan zehar industria, ekonomia eta bizi moduaren eraginak adierazten dituzten historialarientzat; zeren eta antzina-antzinako garai horietako ikerketa arkeologikoek azaltzen dute Paleolitoaren hurrengo zenbait milurtekoetan hargintzako sistema berak jarraitzen duela, eta sistema ekonomiko berak, ehizak alegia, nahiz eta aldi batez kostaldeko itsaskiez lagundua izan zen. Azil aldia, tresnen teknika etenik gabe agertzen da erabileran, Azken-Madeleinearen jarraipen soil baten moduan, gutxiagorako joera nabarmentzen den arren, beste zenbait aldaketen artean.12
Postpaleolitoko aldi hauetan, eskematara eta geometriazko abstrakzioetarako joeran behin eta berrizko marrak besterik ez dira azaltzen gizakiaren arima eta eskutik, bai arte higikorrean nahiz labar-artearen alorrean. Kanpoko munduaren egiturekiko joera figuratiboa desagertu egiten da. Mental egituren agintaldia da orain.
Aldaketa honen arrazoiak bilatu nahirik, hau da, mendeetako historian eman diren sentiberatasun estetikoan txandakako aldaketekin nolabaiteko antza baduen aldaketa horretan, tentaldia izaten du batek arrazoi psikologiko soilak ikusteko, egitura errealistak behin eta berriz errepikatzen ibiltzearen neke arrunta izan daitekeen horretan eta abar. Beste batzuk arrazoi sakonagoen bila ibili ohi dira. Frantzisko Jordá Cerdák adibidez, arte eskematikoa Iberiar Penintsulan sorturiko erlijiozko sinesmenekin zerikusia duten mugimendu garrantzitsuen ondorioa izan zela pentsatzen du.13
Uste izatekoa da, aldaketa eragin zuten arrazoien arazoetatik kanpo, ikuspegi pragmatikotik bederen, trantsizioko urratsak, mailaz maila irudiak sinplifikatzearen bitartez, eskematizatze, sinbolizatze eta azkenik abstrakzioan amaitze alderako joeran eman zirela.
Auzi hau Euskal Herrian. Agian, komeniko da hemendik jada azpimarratzea arte abstraktuaren sorrera hau, hispaniar penintsulan aldi horretan arrunt samarra eta geografikoki orokorra izan bazen ere, Pirinioetako eskualde honetan nabarmen samarra dela eta, eskualde honen mendialdean, euskal arraza nolabait osatzen ari zenean gertatu zela.
Gure herriko zenbait aztarnategitan gai abstraktu batzuk azaltzen dira, hezurrean grabaturiko lerroak edo marrak, interpretatzen zailak; izan ere, hain zailak, non hezurrak haragitik askatzerakoan erabilitako tresnek eginiko marra soilekin nahas bailitezke. Batzuetan zaila gertatzen da artistaren asmo garbia eta haragia kentzeko arrasto horietan muga bat jartzea. Esanahi “artistiko” garbiko lerroak batzuetan marra txiki paraleloak izaten dira, esate baterako, Areatzan; sigi‑sagan bestetan, Lumentxan, esaterako.
Gure artean berriro labar-artea azaltzeko, beste milurteko batzuk gehiago itxaron beharko zen, Brontze Arora arte. Hain zuzen ere, aro honi eta gero etorriko den Burdin Aroari dagozkio gure herrian azaldu diren eta berehala kontatuko ditugun labar-artearen aurkikuntza aleak.
=== Epipaleolito eta Postpaleolitoko aztarnategiak ===
Asko dira Paleolitoko geruzaz gainera, Epipaleolitoko tresnak aurkitu diren aztarnategiak: Isturitze, Berroberria, Urtiaga, Ermittia, Lumentxa, Bolinkoba, Santimamiñe, Mouligne, Kobeaga II, Areatza eta abar.
Baina, badira paleolito ondorengo aldikotzat har daitezkeen beste batzuk. Halakoak direlako aipa daitezke, Araban, Montico de Charratu, Fuente de Hoz eta Kukumakoa.
Montico de Charratu. Trebiñuko Albaitan dago Montico de Charratu J.M Barandiaranek (1965‑1966), eta ondoren Amelio Baldeonek (1976‑1978) ikerturiko aztarnategia da. Aire librean dagoen aztarnategia da. Finkapenik zaharrena Azil aldiko ez-geometrikoena da, Epipaleolito geometrikorantz garatzen doana, honen gainean ematen delarik zeramika duen neolitizazioa.
Fuente Hoz. Araban, aldi horretako beste aztarnategi bat da Fuente Hoz deritzana, Anuzitan kokaturiko kobazulotxoa, Bayas ibaiaren ibarrean. Orain arte geometria itxurako Epipaleolitoko maila bat zulatu da eta C14ak K.a. 6.170 eta 4.170 aldeko data eman du, Neolitoko data da jada, eta tresna ugari ditu ostilamenduetan: armadura geometrikoak, ukituak emaniko xaflak, pieza horzdunak, harrastailuak, karraskatzaileak eta abar.
Kukuma. Arabako ipar muturrean kokatzen da hirugarren epipaleolitoko aztarnategia, azken ehiztarien garaikoa: Kukuma. Alzania mendizerran (900 m-ko garaieran) Gipuzkoarekiko mugan bertan dagoen koba txiki bat da. Agian, hor izanak dira lehen ehiztari eta uzta-biltzaileak, izoztearen ondoren goialdeko lautadetara igarotzen zirenak. Harrizko erremintak, ehizarako eta animalien zati bigunak mozteko tresnak egiteko xaflak han utzi zituzten.14
=== Postpaleolito aldiko arte moduak ===
Artistikotzat jo daitekeen guztia miatzea dagokigunez, tresnagintza jarduera soila adierazten duten harri-hondar guztiak alde batera utz ditzagun, historiaurreko gizakiaren eskua, irudimen sortzaile baten eraginez mugitzen zela dirudien hartan kokatzeko. Alor horretan arkeologoentzat gustukoena den banaketan –lau eratako arte zatiketan– oinarritzen garela ohartaraziz hasiko gara, hala nola:nerrealismoa, estilizazioa, eskematismoa eta abstrakzioa. Erraza da nahiko argitasun teorikoz 15 zehaztea, baina, betiere onartuz, delako aldagai estilistikoen artean ez dagoela ondoriozko kronologiarik.
* Errealismoa, izadiko formak leialki imitatzen saiatuko den irudikapen modu bat da; gure zentzuek harrapatzen dituzten moduak eta adierazi nahi den objektuaren ideiara, berehala eta xehetasunez eramaten gaituena.
* Estilizazioa adierazpen konbentzionala da, hots, ezaugarrienak eta, nolabait esateko, egiturarenak diren zantzuetako batzuk soilik nabarmentzen dituena.
* Eskematismoa adierazpen konbentzionala da, hots, irudi bat identifikatzeko, gutxiengo zantzu batzuk baino agertzen ez dituena.
* Abstrakzioa ideiaren bat edo sentimenduren bat adierazten saiatzea da, formak lantzea, izadiaren ageriko irudiak gogora ekartzea edo imitatzeko ahalegin guztiak utzirik.
Euskal Herrian. Zentzu hertssian hartuz gero, bistakoa da Euskal Herrian postpaleolitoko artea urria dela Penintsulako eta bereziki Levanteko eskualdeekin alderatzen badugu. Horregatik, duela urtera gutxi, Araba eta Nafarroako zenbait kobazulo, haizpeko babes eta aire libreko aztarnategietan, berehala adieraziko ditugun aurkikuntza garrantzizko batzuk egin dira, eta berriki aipatu dugun sailkapen estilistiko horretan egoki txertatzen dira.
* Errealismoa. Inon ez da aurkitu errealismo estiloko irudirik, ez behintzat hitz honi arte historialariek ematen dioten zentzu hertsian esatekorik, ezta Madeleineko arteak eskaini zizkigun adina ere, edo eredu hain ospetsurik ere.
* Estilizazioak. Euskal postpaleolitoan giza irudiaren estilizazioak, arkularienak gehienetan, aurkitu dira Araban Jokanoko Solacuevan eta Nafarroako Cortesen.
* Eskematismoa. Hain zuzen ere, eskematizaziotzat hartu behar dira aipaturiko Solacueva kobazuloko irudiak eta Zarateko Lazaldaien, Atauriko Morosen eta Berriatuako Goikolauen azaldutako gutxi batzuk.
* Abstrakzioa. Azkenik, irudi abstraktuak dira Ardagoiako Lizitin aurkituriko puntuak, marrak, gurutzeak eta angeluak eta Bizkaian, Orozkoko Urratxa IIIan margoturiko ertzak.
=== Artelanen esanahiak ===
Nolako zentzua eman behar zaie aldaketa estilistiko hauei? Francisco Jordá Cerdá‑ren iritziz, Neolitora bitarteko eskematismoaren hedapena, kronologikoki megalitoarekin uztartu behar da. Idazle honek hipotesi bat planteatzen du, alegia, Ekialdean ez bezala, non gizarte hiritartze alderako garapena egiten den, Sartaldean, larrez larreko artzainen eta ehiztarien gizarte bat azaltzen da, abeltzaintza eta hedadurazko nekazaritzan oinarritua. Komunitate zentzu bat gailentzen da, bai taldekako ehorzketatan eta bai megalitoetan, elizarik ez dutela eta beren sinesmena, idoloetara –ehorzketakoa, inpertsonala eta eskematikoa– jotzen duen forma erlijiosoetan sustraitua dago, gizakia eta harantzagokoaren arteko harremanetako elementu moduan harturik.16 Geldialdi bat egin dezagun, beraz, Baskonian megalito>aren gertakaria ingurumenaren arloan deskribatzeko.
== Habitat edo ingurumenaren garapena ==
=== Bizimodua eta arkitektura ===
Bistakoa den bezala, historiaurreko gizakiaren ingurumenak badu zerikusirik arkitekturaren historiarekin. Gizakiak arkitekturarekiko izan zuen lehenengo bultzada, babeslekuaren premiagatik sortua izan zen: bizi eta biziraun ahal izango zuen lekua, izadiaren indarren kontra, animalia basatien eta beste gizonengandik babesteko lekua. Babesleku hau izadian bertan topatu zuen: kobazuloak eta haizpeko babeslekuetan; baina, berehala bere buruargitasuna helburu horretan jarriko zuen, babes espazioak sortuz, berak funtsean menderatzen zituen material hauekin, egur, buztin eta harriekin.
Nahiz eta kobazulo eta haizpeko babeslekuetan bizitzen Epipaleolitoan eta Neolitoaren hasieran oraindik ere jarraitu, zenbait milurtekotan, euskal lurraldeko zenbait gunetan aire librerako joera nabari da jada Neolito garaian bertan. Eta naturala da delako babes eta defentsarako kokapenak, egitura korapilatsuetan garatzen joateko joera.
Hazkunde demografikoak eta beste gorabeherek sentiarazi zuten etxea eraikitzeko beharra –borda, etxola edo txabola–, pixkanaka, eraikuntza sendoagoen aldera garatuko zirelarik.
“Denboraren poderioz, egiturak eta erabilitako materialak ia erabat desagertu dira, onenean, zoruaren aztarna besterik ez delarik geratzen”.17 Epipaleolito eta Neolito aldietan halako eraikuntzak edo hirigintza modu horretan izandako guztia desagertu egin zen, materialen eta tekniken ahultasun eta hauskortasunagatik, zalantzarik gabe. Berri txiki batzuk, Araban Santurdeko La Renke eta Morillasko Berniolloko aztarnategiek eman dituzten aztarnetatik atera ahal izan da, delako herrixka multzoa Neolito aldian sortu eta Eneolitora arte iraun zuela.
Euskal gizonak K.a. II. milurtekoan ikasia zuen metalak erabiltzen eta urtzen. Brontze Aroan, K.a. 1.600. urtean, Nafarroa eta Arabako lautadako gizona hasia zen izadiaren aldiak hobeto ezagutzen, denborarenak, urtearenak, alegia. Nekazari bihurtu zen: erein, uzta bildu eta berriro erein egiten zuen. Euria eta hotza iristen zen, eta dena berriro bero eta argitsu izaten zen. Begiek ez zuten gosez bilatzen ehiza, eta zerura ere begiratzen zuten, uraren eta beroaren iturrietara. Izarrak eta ilargia bizitzarako funtsezko gertakari ziren, aurreikusi zitezkeen gertakarien zeinu eta balio. Bizimodua egonkor bihurtu zen. Lehengo ehiztaria sedentario bihurtu zen. Euskal Herriko alderdi batzuetan Burdin Aroa baino lehenago indusketek eman dizkigute garai horretakoak ziren kokaleku apaletan antolaturiko herrixken ezagutza nahikoa zehatzak.
Horrela, “berreraiki” ahal izan dira herrixka zeltiberiarrak, defentsarako egurrezko edo harrizko hesiez inguratuak eta hormaz eraikitako etxeak, egurrezko armazoidunak.18 Horregatik, geroztik etorritako herriek okupatzearekin, aipaturiko leku horien aztarnak oso nahasian azaltzen dira eta kronologia ziur bat erabakitzea zaildu egin da.
Lastra, Atxa, Intxur, Maruelaza eta abarretako kastroetan, nahiz Nafarroako beste batzuetan, zaharrenetakoak Oro, Henayo, Barrio eta abarretan berriki buruturiko ikerketek, espazio naturalen arabera eraikitzen ziren etxebizitza eta hiri-ereduen izaera iradokitzen digute, halaber, unibertsalki onartuak diren beste datu batzuk ere. Harria, zohia, lurra eta egurra dira jada eraikuntzako osagai nagusiak.19
=== Bi herrixka ===
La Hoya. El Torreon deritzon leku batean, Laguardian Guardiatik oso gertu kokaturiko aztarnategia, oso berezia izan da garrantzi aldetik.
Antzinako Beroiak bizi ziren lurraldetik gertu dago kokatua, Kantauriko mendizerraren oinetan, Ebrotik oso urruti gabe. Lehen miaketak 1935ean hasi zirenetik eman zitzaion La Hoya izena. Ondorenean hainbat arkeologoren eskutik ikerketa batzuk burutu ziren, 1973az geroztik Armando Llanos izan zelarik alorreko lanen zuzendaria. Ikertzaile honek zuzenduriko 18 kanpainen ondorioz, aztarnategiko hiru alderditan eta hainbat mailatan hirigune garrantzizko bat aurkitu izan da.
Indusketei esker, herrixkaren gutxi gorabeherako antolaketa berreraiki ahal izan da, 4 hc‑ko zabalera duen espazio baten inguruan 360 m-ko esparru hesitua.
Orduko etxebizitza ere berreraiki ahal izan da: solairu angeluzuzen bat, ia trapezio‑formakoa, hasieran egitura guztiz egurrezkoa eta erdiguneko zutoinen gainean eutsitako sabaia. Zutoinak eusten zituzten zuloen eta harrizko zirien seinaleak guztiz identifikagarriak dira eta ertz askoko poligonoen gorpuzkerazko egitura horien forma zehazten laguntzen dute.
Espazioaren erabilera handiena hesiaren inguruan gertatzen da; lehen aldian ia erabat libre gelditzen ziren erdiko espazioak, gerora guztiz beteak agertzen dira.
* Lehen betetze hau K.a. XIV.etik XIII.era bitartean koka daiteke, etxebizitzen aztarnek erakusten dutenez.20
* Bigarren aldiko etxebizitza, harrizko zokalo gainetan altxaturik eta egurrezko armaduraz estalirik izatearen ezaugarria duena dela dirudi.
* Hirugarren aldi bat dago, hau da, eraikuntzak harrizko zorua duenekoa.
* Laugarren aldia, labore-nekazaritzaren sarrera indartsuak eraginikoa izan zitekeena, ongi antolaturiko erretikula-formako arkitektura duena, erdiko espazioa zeharo okupatu eta zentzu estetiko nabariaz eztukatu eta margoturiko hormekin azaldu dena.
Etxebizitzen barruan badira, halaber, haurren ehorzketa erritualak, gure Herrian oraintsu arte iraun izan duen ohituraren arrastoak, etnografiazko lekukotasunen arabera.
Nafarroako Cortes. Garrantzi berdinekoa, harrigarrizkoa ez esateagatik, 1946an Nafarroako Cortesen, Alto de la Cruzeko herrixken aurkikuntza eta ondorengo miaketak eta berreskuratzeak egin dira. Agidanean zenbait kokaleku edo auzoen aztarnaz osatuak ziren mendixka artifizial honen azalera zabaleko lau alderdi gainean Blas Taracena, L.Vázquez de Parga eta O.Gil Farrés-en 21 lanak aberastasun handikoak izan dira euskal‑zeltiarren habitata ezagutzeko.
Corteseko herrixka Brontze Aroaren K.a. 850 azkenaldira, gutxienez 500 bat urtetako aldian luzatuko zen, eta ez zituzten faltako suteak, suntsiketak eta berreraikitzeak.
Cortes herrixkak etxebizitzak paraleloan zituen auzoen antolaketa du. Lurrak eskaintzen zituen osagaiez eraikiak: lastoz eta ibarreko uholde-lurrez osaturiko zohiez eta Ebroren beheko terrazatan oso ugari diren azala kendutako pinuez eusten ziren etxeak. Etxebizitza horiek, guk irudika ditzakegunak baino konplexuagoak ziren; izan ere, gela nagusiaz gainera bazituzten sotoa eta jakitokia. Ostilamendu ugari aurkitu zaien etxeak dira; bestalde, kokapenean batasun bat duten kale luzeetan eta mehelin-hormez antolatuak daude. Auzo bakoitza batasun bat zen, autoritate eta ohituren eskubide tinkoa iradokitzen duen talde-ahalegin baten adierazgarri.22
== Megalitismoa: Trikuharria ==
=== Eraikuntza megalitikoa eta bere esanahia ===
Baina, arkitektura aterpearen berezko behar horren irtenbide soil bat baino gehiago da. Gizakiak, funtsezko iraupen-senezko erantzun horren bizipenean bertan, berehala sumatuko zuen bere eskulana nabariarazi nahia, bere bizitzarako espazio baten mugaketa horren funtzioaren garrantzia adierazteko: monumentua da arkitekturaz. Baina, herri abeltzain eta ehiztarien artean arkitekturaren monumental izaera ez zen eman bere ingurunean, baizik eta erlijiozko izaera zuten ehorzketako eraikuntzetan.
Milurteko batzuk lehenago, Paleolitoko ehiztariak halabeharrak asko kezkatuko zituen. Biziraute soila ez zen lehentasun bakarra. Heriotza oso gauza misteriotsu eta izugarria zen, eta posible zen denaren amaiera ez izatea. Inspirazio misteriotsuen mesedea irabazi beharra zegoen. Horrela, bada, iritsi zen haitzuloa bizitoki bat gehiago izatera. Santutegi izatera ere iritsi zen. Barruko ilunpeak gorde ziren bizitza eta heriotzari buruzko eta harantzagokoari buruzko zeremonietarako.
Gainera, giroa gozoak gero eta sarriago bultzatu zituen garai hartako gizakiak kanpoan bizitzera. Baina, aldaketa horrek ez zuen beren bizimoduan benetako humanismoa galarazi, besteak beste, horrek bizitzaren eta heriotzaren zentzuaz hausnarketak egitera bultzatuko zituen arren. Megalitismoari buruz, zenbait idazlek hitz egin izan dute izadiaz gaineko indarrei zieten begirunez zein beldurrez, eta talde erantzunak eragin zituen elkarte osoaren izuaz. Kontua da izadiaz gaineko izuak edo biziraupenezko eta bizimodu hobe baten helburuak elkarte mailan sentituak izan zirela, eta modu berean elkartearen adierazpenak eskatzen zituela. Horrela sortua izango zen ziur asko, gizakia bizi zeneko geografia osora hedatu zen megalitismoa. Eta megalitismoarekin batera arkitektura sortu zen, gaur ulertzen dugun modukoa: espazio eta bolumena, babesleku eta monumentu den aldetik.
=== Megalitismoaren jatorria ===
Urte luzez eztabaidatu izan da megalitismoaren jatorria. Duela urte batzuk, Mediterraneoaren ekialdetik zetorren zabalkunde-tesiaren aldera makurtu zen iritzi orokorra.
Aldi moderno honetan, megalito multzo handienak Europa atlantikoan aurkitzen ditugunez, sartaldeko jatorria eman nahiago izaten zaie, gutxi gorabehera, aldi berekotzat eta bertakotzat hartuz zenbait eskualdetan, erlijioa ulertzeko modu batzuetatik eta aldeko zenbait baldintzetatik abiatuta, hala nola, hedapena demografikoa eta erreboluzio neolitikoak eraginiko ekonomia eta gizarte-baldintza berriak.
Euskal Herriari dagokionez, megalito tipoen eta beraietan aurkituriko ostilamenduen azterketek, “poligenismo edo zabalkunde neurritsua” esan daitekeen jarrera defendatzera jotzen dute arkeologo batzuk. Megalitiko fenomenoak –ez dezagun kultura megalitikoa esan, hainbat kulturatako esparruan jazotako gertakari bat denez– sartalde atlantikoko zenbait ertzeko fokuetan izango zuen jatorria: Portugal, Bretainia, Hegoaldeko Ingalaterra, Irlanda, Danimarka eta Iberiar Penintsulan. Hain zuzen ere, Boch Gimpera, Maluker de Motes, Palol eta beste batzuen ondoren, Arabako Errioxako megalitoetan Portugal aldeko eragina ikusi da.
Horren arabera, euskal megalitoen zabalkundea, araba aldeko lurraldera hain zuzen ere, sartaldetik eta hegoaldetik etorritako herri berrien eraginez gertatuko zen. 23 Milaka urte lehenago gizaki Neardenthalek hildakoak banaka lurperatzen zituzten. Aldiz, Neolitoan, taldeka lurperatzea ohikoa bihurtzen hasi zen.24 Hain zuzen ere, arkeologoen ustez, garai horretan biztanleriaren gorakada izugarria gertatu zeneko arrastoak aurkitzen dira. Banakako ehorzketen gainetik jarriko da nekropolia.
=== Trikuharria ===
Agian, Neolitoaren azken garaietan hasitako zabalkunde horrek Brontze Aroan zehar ere iraun zuen. Eta haren eraikuntzak Burdin Aroan amaitu zirela dirudien arren, horrek ez du esan nahi gehiago erabili ez zirenik.
Hilobi egitura bat da trikuharria, zutik sarturiko harlosa, ortostatosa, eta estalki modura beste batzuez osaturiko ganbera bat da eta, aldizka, sarbidea ere estalitako korridore bat duena. Hilobi gela, gehienetan ekialdetik sartaldera begira egon ohi da. Euskal Herritik kanpo ez da harritzekoa hurbilpenezko errenkadan kupula faltsuz estalitako dolmenak aurkitzea.
Lurperatzeak janarien eskaintzekin –ardiak, ahuntzak, behiak eta abarrekin– egin ohi ziren, eta tresnekin: zeramikak, landutako eta tailaturiko harrizko materialak, harri txiki geometrikoak, gezi muturrak, labanak, botoiak espatulak eta abar.
Trikuharriak gizarte batasunaren ideia sendo bat baieztatu nahi du.
Hemen ordea, trikuharrien gertakari hau, eraikuntza eta estetikaren ikuspuntutik interesatzen zaigu soilik, nahiz eta ez genukeen alderdi tekniko eta formalen behaketari besterik gabe lotu nahi, baizik eta, ahal den neurrian behintzat, beren esanahietan zehar abiatu, giza eta gizarte-ikuspuntutik orain milurteko batzuk euskal biztanleria nolakoa zen hobeto ezagutzeko.
==== Trikuharri motak ====
Egituren, neurrien eta Euskal Herriko kokapen geografiko ugarien arabera, behartuak gaude bi trikuharri multzo osatzera: mendietakoak eta ibarretakoak.25
Mendietako trikuharriak monumentu txikiak izan ohi dira, normalean lurperatze gutxikoak eta ostilamendu urrikoak.
Ibarretako trikuharriak, berriz, eraikuntza handiak dira hezurdura eta eskaintza ugari dituztenak eta badirudi biztanleria handien guneak direla, herrixkako hilobiak bailiran. Ibarretako trikuharrietan egitura ere askoz soilagoa izan ohi da.
Trikuharrien artean hainbat eratakoak bereiz daitezke:
* Trikuharri luzea, angeluzuzena, bi edo gehiago ortostatoz osaturiko bi hormadunak, itxiak ala irekiak izan daitezkeenak, sarrera ixteko harlosa duten ala ez dutenaren arabera.
* Trikuharri motza harrizko kaxa soil bat da, hiru hormaduna, harlosa bakar batean murrizturik. Itxia ala irekia izan daiteke; trikuharri poligonala da ehorzketa gelako zorua poligonala duelako, eta batzuetan biribil aldera jotzen du; korridoreko hilobia, ehorzketa gela, zoru karratu, poligonal edo biribila duenera korridore batetik sartzen dena; eta hilobi galeriaduna, aurrekoaren antzekoa, baina, gela eta sarbideko korridorea berezi gabea dituena.26
Trikuharria babestu egin ohi zen tumulu edo mendixka artifizial batez estalirik. Batzuetan tumulua eusgarri gisa, biribilean jarririko harriz inguratua izaten da, goitik behera jausi ez dadin.
Bestalde, badira ehorzketarik eta trikuharririk gabeko tumuluak, bere horretan monumentutzat jo behar direnak. Funtzioa eta berezko esanahia izango zuten, zalantzarik gabe.
Trikuharriak sarritan metatze deigarriz osaturiko estazioak izaten dira. Hori dela eta azterketak errazak izan dira. Hala ere, Euskal herrian katalogatuak hain ugari izanagatik –gaur egun 800 27 baino gehiago izango dira–, sistematikoki oso zati txiki bat baino ez da miatu, batez ere Araban.28 Baina oso zaila da data zehatz bat ezartzea, estratigrafiarik ez delako eta mugimendu horrek aurretik ehortzitako hilotzen aztarnak erretiratzea eskatuko lukeelako.
Antropologoentzat garrantzizkoak izan dira trikuharrien azterketak, beraietan azaldu diren giza aztarnen ikerketek emaniko ondorioengatik. Horrela miatu eta aztertu dira Aralar aldeko trikuharriak –hamabiren bat, gutxi gorabehera–, Aizkorrikoak –dozena erdiren bat–, eta Ataun‑Burunda aldean beste batzuk, eta Araban Entzia mendilerroan, eta abar. Telesforo de Arantzadik horietatik atera zituen euskal gizonaren ikerketa antropologikoak egiteko giza aztarnak, baina, batez ere, Nafarroako beste trikuharri askotatik.
==== Zenbait trikuharrien aipamena ====
===== Araba =====
Araban aurkitu eta miatu diren berrogeita hamar bat trikuharrien azterketen arabera, badirudi, Maluquer de Motesen 29 hitzetan, Portugal sartaldeko zabalkunde megalitikotik zetorren Araba aldera trikuharrien arkitektura oso antzina iritsi zela; eta trikuharri-gune hauen gainean, une jakin batean beste osagai bat azaldu zela edalontzi ezkila-forma berantiarreko kulturatik, dagokion gizarte aldaketarekin.
Arabako trikuharrien artean badira aipatzeko moduko batzuk:
* Aizkomendiko trikuharria Egilazen azaldutakoa, Euskal herrian aurkituriko lehen historiaurreko monumentua da, ez da ezkila-formako zeramikaren kultura baino lehenagokoa.
* Zaharragoa da Guardiako San Martingo trikuharria, batez ere, trapezio-formako gezi muturrak erabiltzen ziren garaikoa.
* El Sotilloko trikuharria, Arabako Errioxan, bi pare ortostato dituen korridore hau 9 harlosez osaturiko ganbera batean bukatzen da; hemen harrizko materialak eta zeramikak ugari azaldu ziren.
* Letonan, Kurtzebideko trikuharria Euskal Herriko zaharrenetarikoa da.
* Arrizalan, Sorginetxeko trikuharria.
* Kuartango aldean beste batzuk.
* Bilarreko Sorginaren Txabolako (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, Juan Mª Apellanizek eta Domingo Fz. Medranok zehaztasun eta xehetasun aberatsez azterturikoak, hilobi megalitikoen antzinakotasun urrutikoa baieztatzeko balio izan zuen, gutxienez Neolito aldiraino atzeratuz .30
* Kripanen, Los Llanoseko trikuharria Arabako Errioxako trikuharrien marran ekialdeko muturrekoena da.
===== Nafarroa =====
Nafarroan bi eratakoak eta asko dira azalduz joan diren trikuharriak: mendikoak eta lautadakoak.
* Mendikoen artean Baztan aldekoak aipatu behar dira.31
* Lautadakoen artean, arreta bereziz aztertu dira Artaxonako hilobi megalitikoak: Portillo de Eneritzen eta Mina de Farangostea deritzanetan. Pasabidea duen trikuharri-mota da hau, ezaugarririk deigarri eta berezkoena, arkitekturazko ikuspegitik, ganberako sarrerako ateak zulatuak izatea da, funtsean sarrerako zuloa erabat itxi nahi zela adierazi nahiko balu bezala.32
===== Ipar Euskal Herria =====
Ipar Euskal Herrian ere, megalitoen garaiko hilobi asko samar aurkitu eta miatu dira, sarritan oso handiak ez diren arren. Duela urte gutxi, azterturiko 104tatik, 68 Lapurdikoak ziren, 28 Nafarroa Beherekoak –hauen artean handienak, Gaxteenea, Buluntza, Xuberaxain, Armiaga–, eta 8 besterik ez Zuberoan. Gauza higikor guztiak desagertuak badira ere, azterketen ondorioek baieztatzen dute sortaldetik sartalderako norabidea eta ehorzketa izatea beren funtzioa.33
==== Kronologia ====
Arkeologoei bereziki axola zaien gaia da trikuharrien kronologia zehaztea. Apurka-apurka, gertakari megalitikoaren antzinakotasuna onartua izan da, esan dugun bezala.
Aurkituriko ostilamenduak, metal-aurrekoa eta ezkila-formakoa izanik, zaharrenak Azken Neolitoan eta Eneolitoan kokatzen dira. Kurtzebideko tumulo‑trikuharriko ostilamenduei C 14aren bitartez jarri ahal izan zaie data K.a. 2.945. urtean, 95 urteren aldearekin. Lehendik aipatu ditugun Arabako trikuharriak garai berekoak izan behar dute, gutxi gorabehera.
Beranduagokoak izan behar dute beren ostilamenduetan, ezkila-formako edalontzien aztarnak azaldu zaizkien trikuharriak. Garai horretan kokatu beharko lirateke Sorginaren Txabola (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, San Martingo goieneko maila, eta ia ziur Egilazko Aizkomendikoa eta Kuartangoko beste zenbait.34 Eskualde honetako megalitoen eta beren ostilamenduen azterketatik Teresa Andrés Ruperezek, K.a. 3.300 eta 1.700 urte arteko trikuharrien eraikuntzako sei aldi finkatzen zituen.
Denborazko hedaduran trikuharrien erabilera Brontze Aro betera artekoa izatearen arrazoia egiaztatzen du metalezko gai bakan batzuen eta une horretan kokatzen diren zenbait zeramika azaldu izanak.
Dena dela, trikuharrien gertakaria erromatarren garaira arte iristen da, erabileran behintzat. Kristau aroaren hasieran desagertu egin zen, zeren eta erromatarren kulturak “elkarbizitzako alderdi guztiei eragin zien eta gizarteko ideologiaren jarraipena moztu zuen, pixkanaka erlijio naturalista, tribuen arteko harremanak eta lurralde antolaketaren ulermena geldituz” 35.
==== Adierazpen sozial eta espirituala ====
Horien urrutiko jatorriaren gaiari berriro helduz, gertakari megalitikoak bultzatzen gaitu jende haien gaitasun tekniko eta artistikoei buruz hausnarketak egitera. Eskualde batzuetako trikuharrietako ortostatoen barrualdeko hormetan pinturak eta grabatuak aurkitu dira, ia beti geometrikoak eta oso gutxitan figuratiboak; baina halako ezer ez da aurkitu Euskal herriko monumentuetan. Hemen, jende haien gaitasun artistikoaz ari garenean, arkitekturaz baino ez gara ari.
Megalitoa da gure historiako lehen arkitektura monumentala. Arrazoi handiz ohartarazi izan da jarduera honek ehunka edo milaka lanordu sartzea eta hartan ematea eskatuko zuela, besteak beste, harlauzak ateratzea, garraiatzea, lantzea, eramatea, igotzea eta eraikitzea, baita gizabanako askoren ahalegin koordinatzea eta behar moduan gidatzea ere, lanaldi guztien plangintza egoki eta xehetasunez egiteko. Horrek guztiak ematen digu duela 5.000 urteko gizon haien gizarte hierarkizatu eta bateratuaren ideia.
Megalitoa da espazioari buruzko mugarria adierazten duen lehen arkitektura; lehen arkitektura, denborari desafioa egiteaz gainera, gogor egiteko eta bere gainetik jartzeko sortua izan da.36 Hain zuzen ere, megalito horien handitasun eta izaera menperatzailea, toki estrategikoetan nahita kokatzea eta horretaz pentsatuz, Colin Renfrew‑ek argudioak iradokitzen ditu, hala nola, trikuharriak ez zirela hildakoen toki soilak izan, baizik eta bazutela menderatzen zituzten espazioen gaineko jabegoaren sinbolo izaera ere; lurraldearen ikur gisako zentzua zutela, eta, halaber, “lurraren etengabeko okupatzearen sinbolo iraunkorrak.
Hain ospetsuak ziren monumentu hauen eraikuntzak, sarritan erlijiozkoa baino gizarte mailako eginkizun handiagoren bat izango zuten, elkarte bati ematen zioten izen onarengatik. Horregatik, esan daiteke bizien begirunez eraiki zituztela, hildakoen oroimenez baino gehiago.37
Trikuharrietako indusketetan aurkituriko gauzen eta ikonografia tradizionaletatik aldi berean desagertzeak aztertu ondoren, Maluquer de Motesek ondorio bat atera du, itxura guztien arabera, erlijio izaeraren galera –aldaketa, esan beharko litzatekeena. Bere ustez “ziur asko, metalgintza eta mehatzetako jarduerak gehitzeak eraginiko talde dinamikaren ondorioz eta beste herriekiko harremanengatik, eta bestalde, Brontze Aro guztian iraungo zuen aldi ikonoklasta bat erakarri zuen espiritualitate handiago baten garapenagatik” izan dena.38
=== Megalitokoak ez diren ehorzketak ===
Begien bistakoa da, trikuharrien eta beren hilobi izatearen azterketak megalitoak ez diren beste monumentuetara eramaten gaitu, tumulu egiturakoak eta zulodun eta ziztadun hilobiak begiztatzera, alegia.
Tumuluen azterketak arazo asko sortzen ditu, mende luzeetatik datorren nekazaritzak goldaturiko lurrak direla-eta. Dena dela, tumuluetako ehorzketak arraroak izango ziren Euskal Herrian, aztarna gutxi azaldu direla kontuan izanez gero: errausketa batzuk, erretako giza aztarnak, eta zeramika eta harrizko ostilamendu xume batzuk.
Arte historialariari ez zaizkio erakargarri tumulu eta kobazuloetako hilobiak, gordetako ostilamendu urriak direla eta, lanabesen teknikaren aldetik baino ez dira interesgarriak.
Ehorzketa berezi bat. Babestoki bat da antzinakoa izateagatik eta lurpetik ateratako giza aztarnetan aberastasun handikoa izateagatik ezagunenetako bat San Juan ante Portam Latinam toponimoaren bitartez ezagutzen den. J. L. Vegas Aranbururen taldeak 1985 eta 1991 bitartean buruturiko miaketaren ondorioz ikuspuntu antropologikotik ondorio ikusgarriak atera ditu.
Milaka hezur zatik, 289 pertsonen –ar nahiz emeren– ehorzketa azaldu dute; haietako asko dira gerra borrokaldietan jasotako gezikaden ondorioz hildakoak. Aztarnategiaren ikerketa kronologiko zorrotz batek oso denboraldi mugatu baten inguruan buruturiko ehorzketatzat jo ditu, K.a. 3.365 eta 3.035 urte bitartekoak, gutxi gorabeherako.
== Zeramikak ==
=== Buztingintzaren adierazpena ===
Lehen aipatu dugunez, Epipaleolito aldian, aurreko aldietakoen garapenak sumatzen diren harrizko tresnak erabiltzen jarraitzen da: ekarpen txikikoak dira. Aizkora leunduak azaltzen dira; tresna geometriko ugari eta igitai piezak izenekoak azaltzen dira, aleak biltzearekin zerikusirik dutenak, zalantzarik gabe. Neolitoan zeramika azaltzen denean zenbait berrikuntza ere ikus daiteke, behar berriei erantzunaz, hala nola, aleak bihitegietan pilatzea, elikagai modu berriak, eta abar. Ondorioz, gizarte egituretan modu ekonomiko berriak agertzen dira.
Gure ikuspuntu guztiz estetikotik ez dugu ia ezer aipatzekorik, balio berezia duenik, epipaleolitotik gertuko oinarrizko harri langintzari buruz. Buztingintzaren behaketa eta azterketak, berriz, errazago erakartzen gaitu. Zilegi litzateke, mendeetan zehar, historiaurreko gizonak aurrera zeraman garapena buztingintzan argiago sumatzen dela esatea, bai bere estetika sentsibilitatean eta bai arte sormenean. Esan daiteke buztinaren berezko biguntasuna eta zuzeneko eskulangintzarako erabilera errazak bultzatzen zituela jende haiek apaingarriak eta artea egitera, izatez iheskorragoak eta gogorragoak ziren beste langaien euskarriek ez bezala.
Bizitza praktikoan eta egunerokoan buztinezko ontziak erraz egokitzeak adierazten du erabilera orokorra izan zela. Horregatik esan izan ohi da, ozenegi agian, “buztingintza dela giza adimenaren sorkari bikainen eta emankorrenetako bat” 39.
=== Egituren garapena eta apainketa ===
Neolitoa. Buztingintzaren artea Euskal Herrira Neolitoarekin iritsi zen. Euskal haitzuloetako zeramika, Neolitoko maila antzinakoetan aurkiturikoa, besteak beste, eskuz egina, teknika zakarrekoa, kimikoki ez purua, arrauzkara izateaz gain, ez da oso itxura gozokoa, bere akats eta irregulartasunengatik. Gogora ditzagun aztarnategi batzuetan aurkituriko gaiei buruzko ondoriozko ohar batzuk.
* Arenaza Iean, Neolitora igarotze aldeko harrizko ostilamenduen artean, zeramika leuna aurkitu da; arrauzkara da, eta dekorazio kardial eta txertatuak ditu.
* Santimamiñen, ildo ebakien dekorazioa duten edalontzi kareztatuen zati ugari.
* Kobeaga IIan, Ispasterren ezkila‑formako edalontzia azaltzen da jada.
* Marizulon, Urnietan, zeramikak eta norberaren apaingarritarako gauzak maila berriagoetan.
* Fuente Hoz‑en, Anuzitan Neolitoko zeramika zati bakar batzuetara murrizten da; dekoratu gabeak dira eta beranduago hilobi mailan azalduko direnen antzekoak: pasta iluneko edalontziak, lauak, arrauzkarak
* Kutzamenditik, Gasteiztik hurbil dagoen Olarizutik datoz ebakidurak dituzten zeramika zati batzuk.
Ez zeramikako gauza apur horietan, ez eta (K.a. laugarren milurtekoaren azkenekoak) harrizko tresnetan ere, ez da aurkitzen beren egitura edo dekorazioko gehigarriengatik zentzu estetiko bereziren bat adieraziko duenik.40
==== Trantsizioko Neolitoa ====
Los Husosen transizioko Neolitoa K.a. 3.000. aldekotzat hartzen den aztarnategian, Bilar herrian, Kantabriako mendilerroaren hegoaldeko isurialdean kokaturikoan, 1965 eta 69 bitartean Apellanizek miaturikoan, harri langintzaz eginiko xafla eta harraskagailu askoz gainera, zeramika ugari azaldu da, leuna, arrauzkara. Baina, horretan azaltzen da, jada, oinarrizko dekorazio bat, marra horizontalez eginiko ebakidurak, triangeluak eta tresna zulatzaileen grabatuak.
Garai horretatik aurrera, zeramikan, modu desberdinetan eginiko aldaskak dituen apainketa bat zabalduko da, hau da, apartean modelatu eta edalontziak erabilgarriagoak izan daitezen gainean itsatsita, profilaren aldaketa bat eragingo dutenak. Horren guztiaren eransgarri dira gainazalen apainketa askotarikoak, behatz muturrez, azazkalez eta espatula-ertzez gauzatuak, guztiak Euskal Herrian zabalduz eta mende askotako erabilerari eutsiz.
==== Eneolitotik burdinetara ====
Eneolitoaren azken aldean eta Brontze aldiaren hasieran aldatzen eta zailtzen hasten dira zeramikaren profilak. Aldatzen hasten dira eta askotarikoak izaten zeramikaren profilak; nabarmenak dira, besteak beste kono‑enbor egiturakoak eta karena gorenean duten beste batzuk, Euskal Herriko uren banalerroaren goi‑lautada aldean kokaturiko kobazulo-bizitegi askotako ezaugarria den siluetak.
==== Ezkila‑formako zeramika ====
Metal garaietako trikuharri aztarnategiek ezkila‑formako zeramikaren lekuko batzuk eman dituzte, kultura horren gainerako esparruetan bezala, iparraldeko nahiz hegoaldeko eraginez apainduak, orrazeen apaingarriak, ildo ondadunak, sigi-sagak, ttanttoz beteriko triangeluak, hatz-markak eta abar.
==== Segida osoko bi aztarnategi ====
Euskal Herrian badira zeramikaren garapena etenik gabe jarraitu ahalko litzatekeen aztarnategi batzuk, Azken Neolitotik hasi eta erromanizaziora bitartean.
===== Los Husosko zeramikak =====
Santimamiñeko taldean horrelako ezer aurkitzen ez den arren, Los Husosko kobazuloetan baditugu, arestian esan dugun bezala, apaindu gabeko zeramika zati batzuetan Neolitoko aztarna batzuk. Baditugu, halaber, hasi Eneolitoko zenbait faseetako ereduetatik –pastilla bidez apaindutako zeramika arrauzkarak eta profil ireki zein itxiak dituztenak, nahiz karenatu batzuetatik eta Metalen hasierakoak diren ezkila‑formako edalontzietara bitartean–, eta ondorengo eredu batzuk ere, esaterako, orraze apainketa berrikuntzadunak; eta horrela Burdin Aro eta erromanizaziora arte.
===== La Hoyako zeramika =====
Talde berekoa den beste leku bat, zeramikaren garapen tekniko eta artistikoa ondo smarretik jarraitu dezakeguna da La Hoya herrixka.
Herrixkaren kokapeneko lehen aldian K.a. XIV. mende inguruan, ebakidurazko edergarriak eta ontzien gainetan zenbait kasutan azaltzen diren gainazal kordoidunak dituzten zeramikak daude.
Kokapenaren bigarren aldian, ebakidura finezko teknikak, gero mozketa apainketak, ildaskak, tonu gorri edo barbotina zuriz margotuak ikusten dira; baita behatzez, azkazalez edo kordoiez eginiko grabatuak ere.
Burdina II aldian, kultur aurrerapen nabariaren eragineko nekazaritzan oinarrituriko ekonomiaren garaian, manganesoz pintaturiko laranja koloreko edergarriak eta gehienak abiadura lerromakurra duten apaingarri geometrikoak dituen tornuko zeramika hedatzen da. Hauen ondoan badira eskuz eginiko beste batzuk, pasta beltzekoak, ebakidura, mozketa eta inprimatzeak dituztenak.
Egituraren arabera, era askotakoak dira, erabilera arrunteko mahaiko ontzi zeramiketatik hasi, katilu, edalontzi, txarro, kantinplora eta abar, eta erabilera berezikoak, kopak, onilak eta abar. Mozketaz apaindutako kaxa hankadun bitxiak eta biltegiratzeko pieza handiak “batez ere, aleak gordetzekoak”.41
=== Zeramika ale aipagarriak ===
Hiru milurteko iraungo duen eta herrian erromatarrek ekarritako beste eredu batzuk sartu arteko ontzigintza horretako estetikaren eta sormenaren sentiberatasuna pixkanakako garapena aipatzen ezin gelditu gaitezkeenez, saiatuko gara multzo handi horretatik, eskulangilea artista bihurtu zeneko ibilbidea irakatsiko digun zenbait artelanen behaketa eta ikerketa nabarmentzen.
Ezkila-formako edalontziak. Santimamiñeko taldea deritzon horretatik datorren adibideren bat jartzeko, gure arreta merezi du Pagobakoitzako ezkila‑formako edalontziak, Gipuzkoan, Aizkorriko Urbia zelaiko trikuharriren ostilamenduan aurkiturikoa da; ontziaren inguru guztian ebaki paraleloak dituen apainduria xume eta funtsezkoa duena –egun San Telmo Museoan dago.
Apainketa ugariagoak eta konposaketa zentzu bizi eta nabarmenagoa dutenak dira Arabako Arkeologia Museoan gaur egun gordetzen diren edalontzi batzuk.
El Sotillotik datorren ezkila‑formako katilua zoragarria iruditzen zaigu, eta bereziki dotorea izan behar zuen bere inguruko jokoen balioa areagotzen zion eta irudi geometrikoz tarteka ebakiduretan zuen pasta zuria galdu aurretik; azkenean, profil soil baten xarma gordetzen du, erritoaren distirarena antzo.
Ezkila‑formako profil irekikoa da Sorginaren Txabolatik ateratako edalontzi txikia, erretikulazko inguruketak, puntuak, marrak eta erronbo-guneak txandaka dituela, sabelalde osoa estalirik.
=== Zeramikako kaxak ===
La Hoyako ontzigintzako bilduma joritik, arte historialariaren begirada, haren forma eta profil ugaritasunak erakartzen du eta, ugaritasun horretatik aukeraketa bat egin behar izanez gero, bikaintasunaren isla azpimarratuko genituzke lau hanka gaineko zeramikazko kaxa ospetsuak. Mende batzuk beranduago, gogora ekarriko digute euskal etxe tradizionaletan erabilgarri eta apaingarri ziren kutxa haien ebaketa, paraleloko mozketa-zerrenden kontrastean, puntu, marra, singi‑sangaz eta triangeluez apainduriko kaxa horiek edertasuna.
Neolito garaiko zeramiken apainketa urri eta landugabeak arte historialariaren arreta ez badu zirikatzen ere, gauza bera ezin esan daiteke edergarritarako objektuez, sarritan nabariena apaingarri izatea bera baita, bakarra ez bada ere, erabileraren ondoan garrantzi handiz datorrena.
== Hormirudiak eta grabatua ==
Ez da eginkizun xamurra Burdin Aro eta Brontze Aroaren arteko mugak finkatzea. Bestalde, paleolito osteko pinturek oso gutxitan ematen dituzte kronologia nabarmenak. Berrienak Burdin Aroan eta erromanizazio aldian koka daitezke. Baina, Solaueva eta Cortesen badira batzuk Brontze aldiraino eta, ikerlari batzuek ustez, Neolitoraino ere eraman beharko liratekeenak.42
=== Estilizazioak eta eskematizazioak ===
Hormetakoak diogu eta ez haitzetakoak, aipatuko ditugun pintura eta grabatu apurrak kobazuloetan aurkitzen direlako; badira haizpeen babesean, aire librean eta berriki miatu ditugun horma eta bizitokietan ere, Nafarroako Cortesen gertatzen den bezala.
Ordenamendu formal eta estilistiko bati jarraituz, oraingoz badaezpadazkoa besterik ez dena, eztabaidagarria eta izan daitekeenaren alorrera eramaten gaituen kronologia arazoa utzi eta, has gaitezen estilizazioak izenez aipatzen ditugun aztarnak aurkitu izan diren lekuak izendatzetik.
=== Solacueva ===
Jokano herriko Lacozmonteko Solacuevan, 1961ean J.M Barandiaran bere lehen probak egiten hasi zen, gerora indusketa zenbait kanpaina A. Llanosekin burutu bazituen ere. Delako kobazulo horretan zazpi maila ere izendatu dira, Brontze Arotik hasi eta erromanizaziora bitartean doan denbora luzeari dagokionak, alegia.
Azken Brontze alditik erabili zen kobazulo bat da, baina, K.a. 700etik K.o. 300era bitartekoa izan daitekeen aldian bertan behera utzia izan zen. Kanpotik nekez ikus daiteke eta malkar harkaiztsu batean kokatua den kobazulo hau, Apellanizen ustez, beste kultura bateko kastroetako biztanleengandik gordetzeko babeslekua izan daiteke.
Litekeena da, kobazulo hau bizitoki ez izatea, eta giza errautsik aurkitu ez badute ere, erritozkoak izan daitezkeen su-arrastoak agertu dira. Kobazuloa erlijio ospakizunetarako erabilia izan zitekeen, eta zentzu honetan ulertu beharko lirateke hormatik askatuta gaur egun blokeetan ikus daitekeen edergarriak. Grabatu apur batzuk badaude, baina, pinturak dira gehien azaltzen direnak.
==== Giza irudiak ====
Kobazuloaren egitura, galeria luze eta ia zuzen baten modukoa da, altuera bikoitz batean kokaturiko aretoa duena. Areto handi honetan daude giza adierazpenak. Estilizazio oso nabarmen bat erakusten duten pinturak dira, hain nabarmenak izan ere, non, ez ginatekeen batere harrituko norbaitek benetako eskematizazio gisa izendatuko balitu. Nolanahi ere, Solacuevako irudi bati buruz ere ezin daiteke errealismoaz hitz egin –Llanos eta Maluquer de Motesek egiten duten moduan–, hitz honi arte historialariek ematen dioten esanahi arrunta eman nahi izanez gero.
Irudiak marraztu zireneko harri-blokeen kokalekuari dagokien ordenamendurik badenik ez dakigunez, ez du axola zein ordenatan deskribatzen ditugun.
Solacuevan giza irudiak ehiztarien ala gerrarien itxuran azaltzen dira. Horietako batzuk desagertu egin dira. Hobekien gorde dena eta estilizazioa dela esan daitekeena, marra soil batzuen bidez marraztua dagoen ehiztaria ala gerraria da: arrauzkara batek burua deskribatzen du; handik gorputza adierazi nahi duen zutikako marra bat irteten da, eta horretatik beste marra batzuk irteten dira gorputz‑adarrak adierazteko. Beste ezaugarri bat badu irudi honek, buru arrauzkarari gainjartzen zaion motots moduko bat. Beso eta zangoen tartea erdibitzen duen zeharkako marra batek aldenik alde pasatzen du gorputza, armaturiko gizon bat dela iradoki nahiez, zeren eta marra horren muturretan arkua eta gezia daude marraztuak.
Badira oso antzeko estilizaziokoak diren beste irudi batzuk eta bi ala hiruko taldeak –eta inoiz ez gehiago– osatu nahi balira bezala azaltzen direnak. Gaur egun denak haurren marrazkitzat hartuko genituzke, estilizazio horrek erantzungo balie, ez ezintasun tekniko bati, baizik eta, gerra edo ehizarako eszena baten mugimenduak biziagotzeko ahaleginari.
==== Marra eta trazuak ====
Solacuevako marrazkien estilizazioa areagotu egiten da areto handiaren aurreko galerian marraztuak diren eszenetan. Mugarik gabeko punturantz biltzen diren marra eta trazu sailak dira, eta erdian animaliak diruditen irudi eskematiko batzuk agertzen dira; horien gainean zentimetro gutxira giza irudi eskematiko bat ikus daiteke. Armando Llanosek eman du irudi hauen interpretazio posiblea iruditzen zaiguna. Marrak elkartzen diren tokian, erdigunean, konposaketaren behe eskuinaldeko ertz baterantz korrika doazen animalia batzuk daude, loberak izeneko ehizarako tranpak direla pentsarazten digu, Arkamo eta Gibijoko lurralde hauetan halakoak erabiltzen baitziren duela gutxira arte.43
Dena dela, gaur egungo arteak hain berezkoa duen intuizio baten erantzuna dirudien estilo honen jarioak, faktore plastiko soilen bitartez adieraziriko hizkerak, eragozten digu haurren marrazkien antzera begiratzea Solacuevako artisten pintura.
Apaingarri eskematikoak. Haitzulo beraren beste puntu batzuetan ikus daitezke, eskematizazioaren garapenagatik, apaingarri interesgarriak: batzuk geometria soilera ekarriak; angelu-erlazioa duten puntu eta marrak, ia beti dinamismoa eta mugimendua iradokitzen dutenak, gaur egungo gizakiontzat interpretatzen ezinezkoak.
=== Alto de la Cuz ===
Alto de la Cruz‑en Corteseko aztarnategian azaldu ziren marrazturiko lehen irudi estilizatuak, 1950ean. Herrixkako etxebizitzen horma bakarretik geratzen zen hartan azaldu ziren K.a. 650 eta 550 urte arteko kronologia duten irudiak.
==== Margolanak ====
Eskematizazio geometriko zorrotzak dira. Marra zuzen eta triangelu alderako joera nabari zaie. Ez‑figuratiboak diren apaingarri geometriko marrazkoen ondoan, garbi igar daiteke giza irudi bat, bi triangelu soilez osaturikoa. Ia esan daiteke XX. mendeko arte abstraktu geometrikoaren ereilea dela, 2.500 urtetarako distantzian, Burdin Aroko jende haien urrutiko kimuak.
Armando Llanos ez zen ausartu Cortesko eta Solacuevako gizakiari buruzko pinturen kronologia Azken Brontze aldira baino atzerago eramaten; hain justu, aldi horretako zeramiken antza aurkitu zielako, eta hildakoen gurtzan erabiliak zirenak direla dio.
Apellaniz hain beranduko kronologiarekin44 ez dago ados, Llanosen tipologia bera ere ez du onargarria ikusten, garapen-irizpidea erasten bazaio, kobazulo‑santutegi bateko –Solacuevako– pinturak, Levanteko artearekin zerikusi handiagoa dutenak, eta aire libreko –Nafarroako, Cortesko– herri baten arteko desberdintasunak argudiatuz. Bestalde, ez dago pintura hauek Burdin Arokoak direla ziurta dezakeen aurkikuntza estatigrafikorik. Hala ere, bat dator A. Llanosekin hildakoen gurtzan erabiliak direla esatean.45
=== Alderaketa Levanteko margolanekin ===
==== Solacueva ====
Ezin uka daiteke arrazoirik badela, batez ere, Levanteko artearekin parekatzeko Solacuevako pinturak –eta ez hainbeste, Cortesekoak–, biek eskematizaziorako duten joaera eta mugimendua iradokitzeko irrika dela-eta. Haatik, euskal pinturetan, beste espiritu bat onartu beharko litzateke, bilakaera horrekin batera. Hasteko, Levanten, giza irudiaren pinturak hain dira ugariak, non alde handia dagoen euskal lurrean duen adierazpen apurrarekin.
Levanteko pinturak, oso ugariak izateaz gain, beharbada goiztiarragoak dira, Kalkolitoan azaltzen diren bezala azaltzen baitira Neolitoan ere. Estilistikoki Levanteko artean estilizazioa ahulagoa da eta pintura errealistez ezin hitz egin badaiteke ere, bai esan daiteke nolabaiteko espresionismoa lortzen duela, azaldutako gaia oso adierazkorra izatera iristen baita. Mugimenduaren eta giza taldearen artea da. Badirudi gizonak animaliak baino garrantzi handiagoa duela. Hain zuzen ere, gizona talde-bizitzan ikus daiteke. Pertsonaiek elkarbizitzako zereginetan esku hartzen dute: zeremonietan, ehizan, borrokan. Levanteko ertilariari irrika bizia sortzen dio orain ekintzak eta mugimenduak, gizakia eta animaliaren gorputz egituraren silueta oroiterazleak baino askoz gehiago. Franko‑kantauriar artistak, berriz, irudia normalki eskema geometriko batera mugatzen du.
==== Yurdinasko babespeak ====
Erabakitako estilizazio eta eskematizazio arteko zatiketa ez da erosoa, ez da egokia gertatzen, zenbait margolan tipologia horren barruan sailkatu behar denean. Hori gertatzen da, adibidez, Araba hegoaldeko lurraldean, Urizaharrako Yurdinasko babespean aurkitu direnekin.
Bi margolanez ari gatzaizkizue, emakume bat eta abelgorri baten burua dira, bi margoren konbinaketaz, gorriaren eta marroiaren, teknikaz eginak dira eta tinta lauaz.
Emakume irudia aurrez ikusten da, puntadun ertzaz bukatzen duen kanpai-formako gonaz jantzia, udare itxurakoa du burua eta buruz behera jarria dago, Y moduan besoak dituela. Irudiak 28 x 15 cm neurtzen du.
Abelgorriaren burua saiheska dago eta iparrera begira. 21 x 15 cm neurtzen du. Litekeena da animaliaren zati bat besterik ez izatea; izan ere, horman zenbait zati urratuak baitaude.
==== Peña del Cantero ====
Iruñeko sakanean, Etxauri herrian, ustekabean Harginaren Haitza deritzan tokian, margo okre gorriz margoturiko hiru iruditxo aurkitu ziren:46
* lauoineko bat, nahiko eskematiko eran marrazturik duela ingurunea, oso isats motza eta muturretik hasi eta isats-muturrera 6,5 cm neurtzen duena, ahuntza izan daiteke;
* ahuntz bat oso garbi adierazten duen beste irudi bat, tinta lauaz margotua eta 8 bat cm neurtzen du eta ez dago osorik, atzealde guztia falta baitzaio;
* eta giza irudiko gorputza, silueta traketsekoa eta osatu gabea gainera, zangoen behealdea eta besoak falta baitzaizkio; hau ere tinta lauaz margotua dago eta 13 cm baino gehiago du garaieran.
Beste adierazgarri batzuenak izan litezkeen beste zati bakan batzuk ere badaude, zaindu gabeak. Pintura hauek hego‑ekialdera begiratzen duen haizpeko babesleku batean aurkitzen dira, eta ez daude sarbide errazean, lurretik 10 m goragoko leku batean.
Etxauriko pinturek ere badute kronologiaren arazoa. I. Santistebanen 1968ko lehen azalpen batean Levantekoaren moduko erreferentzia bat iradokitzen zuen, hipotesi soil baten modura. Baina, nahiko nabarmena den eskematizazio alderako joerak eta mugimenduzko eszenarik ezak, hipotesi hori ez du osorik ziurtatzen. Bere garrantzia ,bestalde, beste baldintza berezi batetik dator: bere kokapena. Lehendabizi aztertu zituzten arkeologoek adierazi zuten bezala Etxaurin irudi horien azalpenak garrantzi berezia du, delako ebidentzia hauek ezezagunak ziren eskualde horretan zabalagotu egiten duelako labar-arte eskematikoen adierazpenak dauden kokapen-gunea”.47
==== Lazaldaiko haitzuloa ====
Gorengo mailako eskematizazioak dira Zuia herrian, Zarate herritik gertu, Gorbeia mendiaren hegoaldean kokaturiko Lazaldai hilobi-haitzuloan azaltzen diren irudi eta pintatuak. Sarreratik 62 m-tara, erdiko galerian eta berau bitan banatzen deneko hiru galerietako batean daude. Margo beltzez horman margotuak, oso ulermen gaitza duten zenbait lerro- eta puntu-zerrenda azaltzen da. Maila berean aurkituriko osagaiengatik margolan hauei Burdin Aroko data izan dezakete,48 baina erromanizaziora arte ere atzeratu daitezke.
==== Liziti haitzuloa ====
Gibijo mendilerroaren Ekialdeko hegian, Ardagoya herritik gutxi gorabehera 2 km-tara dago Liziti haitzuloa, areto moduko zabalera batean bukatzen den galeria luze bakar bat du, luzeran neurria 135 m-tara iristen delarik. Haitzuloaren bukaera aldera, ezker eta eskuin margoturik, bakan diren marra soil batzuk ikusten dira.
==== Los Moros haitzuloa ====
Horren antzeko zenbait aurkitzen dugu Arabako Atauri inguruan, Los Moros edo Peña Rasgada haitzuloa izeneko zulo batean. Luzeran 15 m baino ez dituen kobazulotxo batean sarturik, luzeran 50 m dituen kobazulo batera iristen da, hezur eta zeramika aztarnaz aparte, irudirik gabeko beltzez margoturiko mantxa batzuk aurkitu dira; beste kobazulotxoetan azalduz doazen beste marra eta ttanttoen antzekoak dira.
Pentsatu izan da, geometria hutsezko irudi hauek, kobazulo hauen ehorzketa izaerarekin zerikusirik izango dutela eta ondorioz litekeena dela Brontze Aroan kokatu behar izatea, eta Corteskoa bezala, beste zenbait Burdin Aroan agian, erromanizaziotik oso hurbil. Mundu honi dagozkienak dira Nafarroako Basaurakoa eta Uriogañakoa, Lapurdiko Sarako Faardiko Harria haitzuloak.
=== Santimamiñe Taldea ===
Azpimarratu ditugun pintura hauek guztiak “Husos taldekoak” deritzan aztarnategikoak dira. “Santimamiñe taldekoak” esaten diogunetik eredu bat bederen gogoratu dezakegu.
==== Goikolauko haitzuloa ====
Bizkaian, Berriatua udalerrian dagoen Goikolau haitzuloa galeria estu eta motz bat da. J. M Barandiaranek bizitoki eta ehorzketa aztarnak aurkitu zituen bertan. Hormetan, berak Goi-Paleolitokotzat jo zituen grabatu batzuk aurkitu zituen, eta, bere ustez, osatu gabeko animalia eskematizazioak ezagutu zitzakeen. Grabaturik aurkitu zituen, halaber, argitu ezinezko zeinu batzuk, trazu solteak ziren, bakanak edo gurutzatuak, Burdin Arokoak ziruditenak. Zenbait ikertzailek ez du uste halako forma ugaritasuna baiezta daitekeenik, beraz, ezta halako kronologia tarterik ere; aitzitik, halakoen ustez Azken Brontze aldiari dagozkio.49
==== Urratxa III haitzuloko errekarri margotua ====
Arte abstraktuari buruzko ala abstraktu alderako joerakoari buruzko kapitulu hau bukatzeko, gure ustez, inbentarioak irabaztekotan eta agian antzinakoa delako, merezi duela aipatzea orain berriki Bizkaiko Orozkon Urratxa III haitzuloan aurkituriko harkoskor margotua.
Errekarri bat da, luzean 82 mm, zabaleran 39 mm eta lodieran 22 mm dituena. Gainazaletako batean, ziur asko burdin oxidoaz eginiko koloregai gorriaz zeharkako hamaika marra paralelo margotu ziren. Marrak, etenak diren ttantto gorri txikiz osatuak dirudite –delako itxura hau nahita egina dela ulertu behar da, ez margo erortze soil baten antzera. Harkoskorraren izkinetan eta azpialdeko alderdian ere tanto txiki batzuk ikusten dira, marratan baino bakanagoak. Marrazki mota hauek sarritan ematen dira Frantzia aldeko harkoskor margotuetan, baina, harri gaineko zeharkako marren paralelismo hau Penintsulan ezezaguna da.
Antzeko errotarriei eta kobazulo berean aurkituriko hezur aztarnei C14 bitartez eman zaien dataren arabera, badirudi Urratxako errotarriari Kantauri aldeko Azil aldiko data eman beharko litzaiokeela.50 Data honek eta Urratxako errotarriaren zeharkako marren funtsak, Mesolitikoko plaketen eta hezurren arazoa birplanteatuko liguke, hauen gainean ere zeharkako marra paraleloak aurkitzen baitira eta arkeologoek ezin argitu izan dute nahita eginiko zeinu artifizialak ala azala galtzeak eraginiko marra soilak diren.
=== Kronologia, estetika eta esanahiari buruzko hausnartzeak ===
Paleolito osteko aldi horietako haitzetako pintura ia guztien ezaugarri komun gisa honako hauek aipatu dira: kobazulo barrunbetan azaltzen dira eta gehienetan sarreratik urruti samar, gainera; gorriz ala beltzez margotuak Yurdinasetan baino ez daude; harritzar handien ertzetan margotuak daude; denak neurri txikikoak dira; eta arkeologia emarietan leku emankor direnetan aurkitu dira.
Baieztapen hau egin ondoren, Euskal Herriko pintura eta grabatuen behaketa eta azterketak bi galdera eginarazten ditu historialariaren buruan: kronologia eta esanahia.
Kronologiari buruz, batek sartaldeko arte historiaren prozedura ezagutzen duela-eta, senak bultzaturik joaten utziz gero, estilizaziotik abstraktu alderako, pixkanakako eskematizazioan zehar batetik bestera ondorioz etengabe pasatzearen printzipio orokorra, agerikotzat onartuko litzateke, 1954.ean Camon Aznarrek proposatzen zuen modura; eta horren arabera, onartuko luke nolabaiteko kronologia bat A. Llanosek 1966an egin zuen moduan, honela aurkez daitekeena: erdi naturalismo oso estilizatua nabarmentzen zaien pinturak, Azken Brontze aldian sar daitezke; eskematikoak eta beste nahasturiko konposaketa dutenak, Burdin Aroan kokatuko lirateke, eta gutxi-asko geometrizatu abstraktuak Azkan Burdin Aroan, eta Erromanizazioan bertan ere sartu beharko lirateke. Baina, gauzak ez dira hain samurrak, lehen genioen bezala, zenbait lekutan zeinu abstraktuak eskematizazioak baino zaharragoak direla egiaztatzen baita.
Pintura hauen esanahiari buruz, ehorzketei loturik azaltzeak pentsarazi du nekrologiazko izaera adierazi nahi dutela.51 Nolanahi ere, ez da erraza haraindiko zentzuaren ideiatik kanpo geratzea. Eta honi gagozkiolarik oso interesgarria da, eta arreta nahiz ikerketa merezi dutela iruditzen zaigu, A. Llanosen oharrak; C.G. Jung‑en pentsamendua gogoraraziz, hark arte barnerakoia, matriarkal aldeko gizarte batekin eta nekazaritzako ekonomia garbi batekin lotzen ditu, bi ezaugarri hauek Euskal Herrian milurtekoetako tradizioan ezagutu izan baitira.52 Bestalde, dena dela ere egiten den interpretazio horren norabidea geografikoa, Paleolito osteko aldi abstraktu alderako arteari ematen zaion balio barnekoi eta espiritualak eduki dezake azalpen bat ikuspuntu diakroniko batetik, historiaurreko artearen –eta zehazki aldi historikoetako artearen– gorabeheretan paralelotasun bat ezagutzen badugu.
Arte historialariak, eta kristau artearenak are gehiago, froga dezala, arte sinboliko, eskematiko eta abstrakzio joerako batez ordezkatzeko, zenbait alditan arte naturalistatik urruntze edo bertan behera uzte bat eman den guztietan, bizitzaren ikuspegi guztiz haraindiko batek behartuta sentitu diren pertsona edo talde sozial batetik etorri dela halako indar berritzailea. Kristautasunaren kasuan, froga daiteke espiritualitatearen neurriz kanpoko heterodoxia eta Eliza paleokristau guztiz espiritual eta mistiko baten mirak, irudiak baztertzera eraman izan duela beti.
Arrazoi osoarekin, beraz, pentsa daiteke antzinako historiaurreko aldi haietan ere, pintura sinbolo horiek eta hain errealismo gutxiko artearen eskema horiek “pertsonen egoera espiritualari barru barrutik loturiko kontzeptu eta sentsazioak argitzeko sortu zirela, eta, ez, ukitu daitezkeen gertaera materialak islatzeko”53; honek ez du eragozten zenbait egoeratan, historian beste batzuetan gertatu den moduan, beste helburu pragmatiko batzuk ere eginkizun horri eranstea, hala nola, apainketa eta edergarritakoak soilik. Hau da Nafarroako Cortesen etxebizitzatako pinturetan ikus daitekeena.
Bestalde, Metal Aroetako abstraktu joerako pintura horien atzean, errealitate espiritualei eta haraindikoei irekitako talde sentsibilitate bat taupaka ari zela sumatzeak ez du ezer askorik esan nahi arte historialari batentzat. Jakin nahiko genuke, sentsibilitate hori zein ideologia edukitan gauzatzen zen, historiaurreko gizakiaren bihotza eta eskua dardararazten zuela dirudien haraindikoaren sentipenak zein sinesmen zehatzetan hartzen zituen profil dogmatikoak. Eta horretaz, oraingoz guregana etorri diren marrazki eta pinturak zenbat eta ez-figuratikoagoak izan, orduan eta handiagoa da gure ezjakintasuna.
== Apaingarriak eta tresna erabilgarriak ==
Izenburu honekin giza gorputza apaintzeko erabili ohi den gai sail handi batez aritu nahi dugu. Bi dimentsioetako marrazki, pintura eta grabatuen alorra utzi eta hiru dimentsioetako lan plastikoetan jarriko dugu gure arreta.
Arkeologiak, erabilkortasunaz gainera, eginkizun estetiko eta arte balioak ezagutzen zaizkien gauza ugari ateratzen ditu lurpetik, erasten zaien eginkizuna aren araberako multzotan sailkatuz: fibulak, gerriko-belarriak eta krisketak, botoiak, orratzak eta abar. Balio du, batzuetan bi helburu –estetikoa eta erabilgarria– dituen gauza hauen erakusgai multzo zabal honi kapitulu motz bat eskaintzea, bi eginkizun hauen harmoniak, mende historikoetan, arte mota desberdinei kutsua emango baitie: arkitekturari –nola ez–; beste askotan, berriz, eskulturari eta bereziki lehen txikiagoak zeritzaten eta orain guk luxuzkoak izendatu nahiago ditugun beste horiei. Hauetako kasu askotan, apaindurazko eta estetikazko helburua nagusitu egiten da, askotan beste helbururik gabea izanik, besokoekin, eraztun, koilare eta abarrekin gertatu ohi den moduan.
Gure arkeologoak gauza hauetatik guztietatik eredu ugari ari dira ateratzen trikuharri, kobazuloetako hilobietatik, eta Euskal Herriko gainerako aztarnategietatik, Neolitotik hasi eta historiaurreko aldiei dagozkienak.
K.a. IX. mendetik hasita, Baskonian sartzeko zenbait herrik erabili zituzten bideei buruzko arkeologoen eztabaidetan ez gara hasiko sartzen, ezta Euskal Herrian kokatu eta kobazuloetan, haizpeko babesetan, kastroetan eta herrixketan bizitu ziren jendeari dagozkion aztarnen araberako kultur berezitasunak eta sailkapenak egiten ere.
Aurkikuntza hauek gaur egun bildu eta museoetan erakusten dira, beren ingurune naturaletik urruti, alegia. Gauza hauen behaketan arituko gara, berauenganako arreta eta azterketan, arte ikuspuntutik sumatu daitekeenik baldin badute behintzat; arkeologoek egin ohi duten moduan, haien kronologia zehatzaren arazoa zabalik utziz.
Apaingarritarako gauzak edozein motatako tokitan aurkitzen dira: kobazuloetan, kobazulotxoetan, zuloetan, hilerrietan, trikuharri eta edozein eratako lurperatzeetan, hilkutxen zelaietan, herrixketan eta abar. Araban soilik, 1986an, 70 lekutako gauzak atereak ziren. Materialak ere edozein eratakoak dira: harria, hezurra, kristala, marfila eta metalezko zenbait. Egiturak ere desberdinak dira, baita eginkizun bera duten sailekoen artean ere. Zintzilikarioak adibidez, badira biribilak, angeluzuzenak edo trapezioak; batzuetan osorik eskuratu dira, zatiak gehienetan; badira tutu-formakoak, esferak, zilindro-formakoak eta abarretan segmentaturikoak.
=== Aztarnategiak ===
Abauntzeko aztarnategia. Abauntz haitzuloko54 indusketetan kanporaturiko emarien artean daude antzinakoenak. Han aurkitu dira harrizko eta brontzezko apaingarri ugari: hobi sakoneko lurperatzeari loturiko 20 hezurrezko espatula –horietako zortzi, osorik eta bikain gorde direnak–; hezurrezko 16 puntzoi eta apaingarritako zintzilikario modura erabilitako zenbait objektu, basurde-letagin landu batzuk, suharrizko 17 gezi mutur; harri, hezur edo maskor gainean zulaturiko 28 objektu eta kontaezin ahalako haina disko‑formako aleak.
Sail honen barruan lepoko baten antzeko koilarea nabarmentzen da, basurde letagin izugarri batean egina, kanpoaldeko diametroa ia 15 cm‑koa duena.
==== Cortesko aztarnategia ====
Nafarroako mugetatik irten gabe, baina Abauntzetik oso urruti –eta denboran ere gureganantz salto handi bat eginez–, jada aipatua dugun Alto de la Cruz herrixkan, Nafarroako Cortes deritzanean, metalezko material ugari aurkitu dugu: fibulak, gerriko-belarriak, arkuak, besokoak, lepokoak, botoiak eta abar. Multzo hau K.a. VIII. mende azkenaldi eta VI. erdialdean kokatu behar da.55
Material horietatik gauzarik adierazkorrenak direlako aipa ditzagun euskal lurraldeetan oso arruntak ez diren malguki bikoitza duten fibulak.
==== Torrazako aztarnategia ====
Nafarroa erdialdeko aztarnategietatik atera ahal izan diren eta gaur egun Iruñean, Nafarroako Museoan, erakusgai diren apaingarriak ere ugari dira. Metal gaineko apainketak ez dira ugari izaten. Ziur asko zeltiberiar herriren batek fibula eta beste metalezko gauzen gainetan eginikoak, Nafarroako, Balterran eta Torraza deritzon beste leku batean aurkitu direnen antzekoak, garrantzi handikoak dira.
Multzo horretatik, aipa dezagun bereziki brontzezko diadema bat, Maluquer de Motesen ustez, Ebro sakaneko Burdin Aroko bitxitegiko ale bakartzat hartzen dena. Irregularki mozturiko zinta bat da, gainaldea ponpatua eta ertzetara mehetua. Hallstatiko aldian egin ohi zen moduan, mailukadaz sakaturiko biribil-sailez apaindurik. Zentrokide diren biribilez osaturiko zortzi botoiko hiru lerrokadek osatzen dute piezaren alderdi zabala eta diametro handiagoa duten beste batzuk kokatzen dira ertzetan, konposatzeka bikain bat sortuz. Teknikari begiratuz K.a. 450 eta 400. urte aldeko data eman zaio.
==== La Custodiako aztarnategia ====
Neolitotik hasi eta erromanizaziora arteko arkeologiako materialetan oso aberatsa den Ebroren ibarreko protohistoriako herrixkarik aipagarriena den Nafarroako Vienako La Custodian aurkituriko gerriko-belarriak garrantzi handikoak dira. Aztarnategi horretatik 16 gerriko-belarri atera ziren: bi zelta erakoak eta 14 iberiar erakoak, ia denak zatikiak. Filigranazko lan fin eta aberatsa duten brontzezko piezak dira, eta denak ere apaingarri guztiz geometrikoak dira, lerromakur eta kiribil ugariekin. Badira pieza lauak, baina beste batzuk trazu bikaineko ebakiak dituzte –trokelatuak ala sakatuak– eta beren metala galdua duten urrez ala zilarrez damaskinatuak.
Estetikoki edertasun handia izango zuten bai lerrozuzen eta lerromakurren konbinazioen erritmoagatik nahiz apaingarritarako osagai bertikal eta etzandakoen kontrasteagatik.56
==== [[San Joan Ante Portam Latinam (aztarnategia)|San Juan ante Portam Latinam]] ====
Ebro ibaian gora joanaz, arabar Errioxan sartzen bagara, denboran berriro ere urrutiratuz, Guardia inguruan aurkituko dugu gune bat, La Hechicera, Los Husos, San Martin eta abarretako trikuharrietan eta haizpeko babesetako aztarnategi ugarietan aberatsa dena.
Eskuratu den ostilamenduari buruz, berriz, ehorzketetan azaldu ohi dena bezalakoa ez dela baieztatu da. Eskuratu den guztia Azken Neolito aldiari dagokiona dela esan daiteke. Ostilamenduen lautatik hiru osatzen duten zeramika apurrak, gezi muturrak eta suharrizko zenbait gauza alde batera utzita, esan dezagun norberaren apainketarako ez diren objektuen artean nahiko ugariak eta deigarriak direln 9 basurde letaginezko sail bat azaltzen dela, horietariko asko oso handiak eta zortzi binaka daudenak, gargantila moduko apaingarri bat osatuz. Zulaturiko bi letagin zati eta beste espatula itxurako bat ere badaude.57
==== Urrezko Haitzetako aztarnategia ====
Arabako Zuia ibarraren hegoaldean, Gorbeia eta Badaya Mendilerroaren artean bada Urrezko Haitzak izeneko gain batean 1918. urtean aurkituriko aztarnategi bat, gerora zenbait kanpainatan miatu zena. Lan horiek egin ostean, argi azaldu zen Azken Brontze aldiko, K.a. VIII. mendeko jendeen eta gero Burdin Aroko herrixka baten kokalekua izan zela. Hainbat sailetan eta I.go Budin aldiko maila desberdinetatik eta beren bizitokietatik hainbat materialez eginiko ehun baino apaingarri gehiago atera dira; nabarienak brontzezkoak dira, askoz gainera.
Brontzezkoak dira orratzak, fibulak eta bere malgukiak, fibulazko orratzak, kasket erdiesferikoen zatiak, eskumuturreko osoak ala zatiak, eraztun itxurako fibulak, lepokoen aleak, xaflak, hagatxoak, botoi erdiesferikoak, eta abar.
Burdinazkoak ere badira eraztun itxurako fibulak, eskumuturreko oso zaharkitua, malguki zatiren bat eta abar. Badira, halaber, beira-pastazko eraztun bat eta urrezko beste bat –kanpotik ekarria, zalantzarik gabe– kiribil salomonikoz okerturiko hagatxoaz osaturikoa, gurutzaturik daudenak, bere bi muturretan izan ezik, eta bola zapalduz bukatuak.
==== Henayo Gazteluko aztarnategia ====
Arabako lautadan, Gasteiztik 14 km‑ra, Dulantzi herrian ezaguna da aspalditik Henayoko Gaztelua deritzan eremua. Hemen bertan 1969tik hainbat indusketa-saio egin izan da. Kokaleku antzinakoenak, oinplano biribil edo lerromakurreko bizitokien aztarnak –Urrezko Haitzean bezala– badirudi K.a. 750 eta 670 urte bitartekoak direla.
Aztarnategi horretatik atera dira, halaber, brontzezko objektu batzuk: eraztun itxurako fibula orratzak, fibula eta gerriko-krisketa baten zatiak, erdiesferiko grapak, eraztun itxurako piezak, hagatxo zatiak, gauza zulodun biribil txikiak. Burdinazkoetan, aldiz, eskumuturrekoren bat bada.
==== Berbeia kastroko aztarnategia ====
{{sakontzeko|Berbeia}}
Barrio herritik gertuko Berbeiako kastroan, Arabako alderik sartaldekoenean eginiko indusketak erromanizatu gabeko hainbat kokapen mailatako herrixka baten aztarnak eman zituen, eta zeramika ugariez gainera, brontzezko eta hezurrezko apaingarri batzuk bildu ziren. Usteen arabera, iparreko goi‑lautadako herrien kultura berekoak dira.
==== Jokanoko Lakozmonteko Solacuevako aztarnategia ====
Haitzetako pinturak direla eta aipatzen dugun Lakozmonteko Solacueva aztarnategiak material ugari eskaini du, erabilgarriak zein apaingarriako: maila sakonetatik, Erdi Brontze aldiari dagokionetik errekuperatu dira igitai-piezak, gezi-muturrak, lauki-ebaketako puntzoiak edo burdin ziriak eta apaindutako zeramikak.
Maila berriagoetakoak baina, beharbada Brontze Ertaineko aldi berekoak, hiru eskumuturreko –urrezkoa, zilarrezkoa eta zilarrezko aleaziozkoa–, apaindutako gezi-muturrak eta hezurrezko diskoak.
=== Landatxoko aztarnategiak ===
Landatxokoak, Gardelegi herritik gertuko hondarleku batean, arkeologoek Los Hoyosko biltegia esaten diotenetik datozen objektuetan bi sail eskuratu dira, garrantzizko batzuk antikuario bati erosiz eta besteak indusketen bidez lortuz; gaur egun denak Arabako Arkeologia Museoan ikus daitezke. Hilerri batekoak zirela uste izaten da eta zeramika eta metalen arteko halako desberdintasunak kronologiazko alde izugarria erakusten dute eta horren ondorioz esan daiteke alor hau luzez erabilitakoa izan zela.
Erositako gauzen artean, biribilean mozturiko orratz bat, apaindutako burua eta etenak dituena, botoiena deritzon fibula oso bat, hau etenaz apaindutako xafla da; eraztun itxurako fibula hispaniarra, “erramu hosto” deritzon motatakoa, orratza galdu duena; eta etendako zenbait belarri.
Sail horretan azpimarratu behar dira bi pieza nabarmen: oso dotore apaindutako biribil errematez bukatzen den oineko fibula bat, luzeran 8,5 cm eta altueran 4,6 cm dituena. Deigarria da oso fibula batzen duen zenbait zatiren apaingarritako ebakien oparotasuna, eta erdigune bereko marra jokoen arte konposaketaren zentzu harrigarriak, inguruko marrazkiekin kontraste direnak.
Miresmena sortzen duen beste objektu bat, hamabi hortzeko apain‑orraze bat da, bat galdu baitu; ia 10 cm‑ko luzera eta 6 cm-ko altura ditu eta zubi tankeran bukatzen da, eskuan erraz erabiltzeko, behealdearekin ederki lotzen delarik dena gorputz batean bilduta. Baina, diseinuagatik miresmena sortzen duen pieza hau beranduagoko aldi batean txertatu behar da, erromanizazioak eraginiko beste batean, hain justu.
=== La Hoyako aztarnategia ===
Lehen aipaturiko La Hoya herrixka horretako indusketetatik hainbat kultur alditako aztarnak atera dira, Brontze Ertainetik hasi eta Azken Burdin aldera artekoak, K.a. XIV. mendetik II.era bitartekoak, zeltiberiarren arrastoekin.58 Bata bestearen gainean hiru kulturen arrastoak aurki daitezkeen leku baten garrantzia du, beraz: bertakoa, indoeuroparra eta zeltiberiarra.
Herrixkaren egituraren ikerketatik, kokapeneko hainbat alditan nabarian azaldutako kultur diferentzietatik –suteak, suntsiketak eta berreraikuntzak eraginikoak– honako alor hauei buruzko ezagutza nagusiak igarri dira: gizarte, ekonomia eta errituetan. Horiez gain, bertako biztanleen ezaugarri etniko eta kulturalekin, gainerako herrietako jendearekiko harremanak –orain hemen ikusiko ez ditugunak. Arestian esana dugu lau alditatik pasa zela herrixkako bizitza, milurteko batean gorabehera handiak nozituz; eta bilakaera hori jarraitu daitekeela zeramikazko tresnen ugaritasunean eta eraikuntzako tekniken garapenean.
Eta aurkitu diren apaingarritako materialen artean, harritu egiten du herrixka honetan agerikoa den burdin metalgintzarako ahalmenak. Edergarritarako eta norberaren erabilerako gauzen zenbatekoa –fibulak, eskumuturrekoak, zintzilikarioak, lepokoak eta abar luze bat– oso handia da, sarritan zatiak azaltzen dira eta gehienak brontzezkoa dira; dozenaren bat burdinazkoak eta beira-pastazko eta hezurrezkoak beste batzuk.
Beren egitura bitxiengatik brontzezko giza irudizko zintzilikario batzuk nagusitzen dira, eta idolotxoen nolabaiteko antza dutenez, hauxe izan daiteke erabilera soilaren edo norberaren apaingarri izatearena baino zentzu sakonagoa eman behar izaelako arrazoia.
Trikuharrietako aztarnategiak. Gure objektuen zerrendak osoagoa izan nahiko balu, luzeagoa izan beharko luke eta bere baitan hartu esaterako, Guardiako San Martinekoa, Katadianoko Ipar Gurpidekoa, arabar trikuharrien ekarpenak eta Letonako Kurtzebideko tumulua; horiez gain, Urbasa, Aralar eta beste mendizerratako nafar trikuharri askotan aurkituriko lepokoen aleak eta harri-kristalak, edo lantza bihurturiko metal muturrak eta Erronkariko Sakuloko trikuharriko basurde letagin handian eginiko zintzilikarioa, eta abar. Ezin ahaztuko dugu ezta Aralarko Abaltzisketan Ausokoi trikuharriko kiribilean eginiko bi bueltako urrezko eraztun sonatua.
=== Edergarritako gaiak eta tipologia ===
Edergarritako tresnerien kapitulu honetan, Brontze Aroko eta Burdin Aroko gizonaren sormenaren zentzu estetikoa ageri den honetan, gogo bera sentitzen dugu, delako gauza horiek zer adierazi nahi zuten jakitekoa. Benetako artelanik ez da berezko egituraren balioaz gain beste balio erantsi hori ez duenik, adierazpen gaitasuna erakusten duten eta, begiez osatzen den hizkera, egin eta 25 edo 30 mende beranduago guretzat zezel nahasi bat besterik ez bada ere, zalantzarik gabe, nekazari, abeltzain eta ehiztari talde haientzat adierazpen modu joria dena. Bere erara, zer mezu idazten saiatzen zen eskulangile hura zinka eta eztainuaren nahasketa haien gainean bere burdin ziria sartuz grekak, adarrak eta bihurguneak marraztean? Zertan zuen burua etzandako eseak fibula eta zintzilikarioen burdin beroaren gainean bere trokela zanpatzen zuenean?
==== Gai astralak eta emankortasun gaiak ====
Araban 59 aldi horretako objektu apaingarriei buruz Patricia Caprilek buruturiko ikerketa bikainean nabaria da euskal‑zelta deritzon artearen hainbat xafla gainetan azaltzen diren gai edergarrien artean sinbologia astral eta emankorrari buruzko gaiak aurkitzen direla. Gai hauek, egiaz beren urrutiko jatorria Ilgora Emankorrean dute eta Mediterraneoan zehar iritsi ziren Europara: zirkulu zentrokideak, kiribila, lau alde berdineko gurutzea, izarra eta gurpila. Orratzen erdian azaltzen diren gaiak dira.
Emankortasun sinboloa jakina denez, ofidioen eta landareen sinboloetan aurkitzen dugu ezkutaturik. Badira kiribil edo biribilez apainduriko orratzak, baita ongi adierazitako benetako sugeak ere, bere buru, isats eta guzti. Badira, halaber, eguzki sinbologiarekin lotu daitezkeen beste batzuk, biribil tantodunak, ebakizko zirkulu txikiak eta abar. Agian ezin aldera daitezke, berebiziko xumetasunagatik, era bereko beste hegoaldekoekin, baina ikusten da ideia bera adierazi nahi dela.
==== Sugearen gaia ====
Sugearen gaia beste objektuetan azalduko zaigu berriro. Eskumuturrekoen artean badira animalia horren adierazpenaren zenbait adibide; objektu beraren egitura, sarritan “suge” forma esanez deskribatzen dugu horretarako egokia delako. Gehienetan, narrasti horren trazuak, buruarenak besterik ez dira izaten, La Hoyako eskumuturrekoaren mutur bat da eta beste muturra falta zaiolarik, orain ez duen isatsa irudikatuz osa dezakegu.60
Doroñon, Trebiñuren sartaldeko lurraldeetan, beste ale bat ikus daiteke. Burdin kulturaren segidan, suge gorputz biribildu formako besoko bat aurkitzen dugu, erliebez adierazia, ongi zehazturiko burua eta isatsarekin.
Sugea, emakumearen emankortasunarekin loturik dagoen animalia da. Adiera txarrak ere bazituen, bizitzaren hasera eta bukaerari buruzko guztiari zegozkionak, alegia. Horregatik, aldi berean, bizitzaren eta heriotzaren sinboloa den animalia izanik, antzinako herrientzat lurraren indarra, nekazari giroko sinesmen zaharrean, edozein bizidun jaio eta hazarazten zuen lurraren emankortasun kasik magikoa sinbolizatzen zuen.
==== Bertakotasuna ala bereganatzea ====
Brontze eta Burdin Aroetako Pirinio eskualdeko apaingarrien multzo honetan, bertako kulturaren berezko ezaugarriak bereiz ote litezke? Suma ote daiteke halakoxe eraginen bat izan zuela Euskal Herrian gerora etorriko zen bertako arte tradizionalean? Arkeologiako ikerketen eremua korapiloz iluntzen du, gure herrian behin eta berriz izandako immigrazioak eragotziz, bereganatze kulturala izan zena eta haserako jatorrizko sorkuntza ulertu beharko litzatekeena bereiztea.
Zenbait egituren euskal tradizioa. Historiaurreko hilarrietan ikusten diren egituren arabera –lauburua, esbastika, marratxoak, bihotza, sei izpietako erroseta, helize‑formako errosetak, eta abar– eta zelten artearekin duen loturan ikusi izan da hain zuzen ere, berezko egituraren gaineko geometrizazioak berak bereizten duela gure herriko artea. Hasiera batean ezin hitz egin zitekeen euskal artearen izaera jakin batez. Baina, Brontze Arotik gaur arteraino milurteko leialtasun hau, euskaldunak kanposantuetako hilarri biribilak lantzeko eta bere mahaiak, kutxak, eta eguneroko altzariak tailatzeko apaingarri modu horri eutsi diola ikustean, batek ezin dezake ideia hau alde batera utzi: dekorazio-modu abstraktu horretan aurkitu zuen euskal arimak bere irudimen sormenerako irteerarik naturalena eta beharrezkoena.
=== Axtrokiko katiluak ===
Hain justu, inolako estratigrafiako testuingurutik kanpo eta ustekabean eginiko aurkikuntzak –Eskoriatzan, Axtrokiko urrezko bi katilu bikainek–, alde batetik, beren tipologian data jakin bat adierazten badute, bestetik, bertako emaitzetatik urrutikoak direla pentsatu behar da. Ziur asko, Germanian landuak, beren jatorri gertukoena, 26 km‑tara dagoen eta alderdi hartako guztiko zelata-postu eta salerosketa-leku izango zen Urrezko Haitzetako Gotorlekua izan zela pentsatu izan da.
Aldenik aldeko zerrendaz apainduak eta Europa erdialdeko lehen Burdin Aroko edalontzietan aurkitzen diren antzeko motibo zanpaturiko hauek, bistan da, handik ekarritakoak dira. Biak dituzte antzeko neurriak: 205 eta 210 mm-ko diametroa, urre nahiko garbiko xaflatan landutakoak dira, moldura lauak txandakatuz, gai nagusiak errosetak izanik, aldenik alderako zerrendaz apainduriko erliebeak dituzte, sasi‑zanpaketa teknika bidez landuak. Erlijiozko eskaintzak zirela eta Axtrokin dagoen haitzaren oinetan gorde zirela uste izaten da.
== Zezelkako eskultura ==
Historiaurreko artearen kapitulu hau ezin itxiko dugu, Goi‑Paleolitotik jada hasi eta Postpaleolitoan jarraitu zuen jarduera bat aipatu gabe. Edergarri izatearen helburuetatik aparte, berezko balioa duen eskultura baten lehen zezelkatzeak direla esatera behartuak gaude.
=== Espatulak eta idoloak ===
Hiru dimentsioetako arte honek Paleolito osteko aldi horietan egitura xumeak hartzen ditu, neurri txikikoak, hezurrezkoak –ardi edo ahuntz baten tibia, normalean– espatulak61 deritzatenak, eta sarritan horiexek izan dira modu bat berean antropomorfo irudiz landuak eta apainduak, Neolito aldiko kultur eskualde oso ugarietan.
Nahiz eta 60ko hamarkadan aurkituak izan, Euskal Herriko isurialde mediterraneoko zenbait trikuharri eta igarobideetako hilobietan, espatula hauen zatien egoerak eta urritasunak ez zuten ikerketa arretatsu eta zehatz bat burutzen lagundu, harik eta urte batzuk beranduago, zatiak ugariagoak izatera iritsi ziren arte.
Lehendabizi tibiaren goiko epifisis distal deritzanari dagokion gorpuzkia ikus daiteke espatulan, normalean urradura bat eginaz edonolako gorputz zatia ezagutzeko arrastoa galarazi zaiona. Azpitik, erdiko zatiari edo hezurraren diafisiari dagokionak jarraitzen du eta ia beti ildo horizontal zabal eta sakonez apainduak izaten dira; eta azkenik, behealdeko hirugarren zatia, erdi biribileko sakonera landu zaiolako izan ohi da, eta tresnaren kirten mutur moduan bukatua. Plastikotasun aldaera hau, neurri txikiko hezurretan landu dena, ardi ala ahuntz hezurretan egina asko interesatzen zaio, zalantzarik gabe, historialariari, gizadiaren lehen urteetako eskultura gaitasuna aurreratuz eta garatuz joan zeneko lehen aztarnen bila dabilenari.
==== Husosko taldeko trikuharrietan ====
Bistan daramaten edo adierazten dituzten giza irudiengatik idolo‑espatulak izena merezi izan duten objektu horien eredu batzuk euskal herriko aztarnategi batzuetan aurkitu izan dira. Geldiune bat egin dezagun horietako batzuk deskribatzeko.
Lehenengoa, Araban, Katadiano Ipar Gurpideko trikuharrian aurkitu zen beste zeramika, gezi mutur eta abarren aztarnen ondoan. Jatorrizko tibiatik zati batzuk geratu dira; hain zuzen ere, urraduraz oso leundutako epifisi bat eta gainerako beste espatulen apaingarritako ikur geometrikoen tailarik gabekoa.
Jose Migel Barandiaranek eta F. Fz. Medranok miaturiko Guardiako San Martingo hilobi korridoredunean eskuratu ahal izan dira zenbait idolo‑espatula.
Haietako batean, oso leundua dagoen epifisi haietako baten azpian, apaingarri bitxi bat ikus daiteke erdialdean; erliebean bi biribil paralelo koskorrekin hasia da, emakume bularrak izan daitezkeenak agian, eta zeharkako ildo zabal eta sakonez eginiko ildaska apaingarriez jarraitzen duena; azkenean, erdi biribil egiturako hondoaz bukatuko duena.
Bigarren ale batek aurrekoaren ezaugarri bertsuak agertzen ditu; goiko bi zatiak bereizten dituen haustura bat du; erdialdeak, berriz, hainbat irudi geometrikoren ildaskazko apainketak gorde ditu: zeharkako ildoa, marra zatikia, marra zuzeneko arku irudiak. Antzeko egiturako beste bi espatula zati ere aurkitu dira.
==== Kurtzebideko tumulu‑trikuharriak ====
Letonan, ostilamendu ugari eskaini zuen. Nabarmentzekoak dira osorik epifisi aldea eta diafisiaren hasiera besterik agertzen ez duten espatula biren zatiak; bien artean eraztun moduko gorputz segmentatu bat dute.
Los Llanoseko hilobi korridoredunean, J. L. Vegasen zuzendaritzapean 1985‑87 arteko urteetako miaketetan ostilamendu ugari azaldu zen Neolitoko emarietan, baina baita modernoagoetan ere. Aretoan azaldutako aurkikuntzen artean nabaria da ia osorik dagoen idolo‑espatula bat, bi muturrak falta bazaizkio ere. Ildaskatako apainketak badu kirtenaren erdi distalean kokaturiko segmentaturiko irudi bat.62
Chabola de la Hechicerako hilobi korridoredunean arkeologiako material ugari aurkitu zen; errausturiko eta ebakidura sakonez apaindutako hezur zati txiki honek soilik gogorarazi diezaguke idolo‑espatula mota hori.
Aurkituriko ale hauek denak, “Husosko taldea” izenez ezagutzen den alderdi geografikoan aurkituak dira.
Santimamiñe taldeko Praalatako trikuharrian. Baina, J. M Barandiaranek 1917. urtean, Gipuzkoako Ataun‑Idiazabalen aurkituriko Praalatako trikuharri bakunean 1992an berriro indusketak eginiko Eneolitoko ingurune batean, oso gaizki zainduan, errausturiko bi hezur zati azaldu ziren, biak dira hemen aipatzen ari garenen artean kokatzeko modukoak. Ardi edo ahuntzen baten tibiaren diafisi zatiak dira, eta ezagutzen ditugun idolo‑espatulen oso antzekoak, apaingarri gisa zeharkako ebakidurekin.
=== Espatulen eta idoloen azterketa ===
Antzekotasunak. Euskal herriko idolo‑espatulen ikerketa osatuago bat egin duen J. Antonio Mujika arkeologoak hemen deskribaturiko ereduak Iberiar Penintsula sartaldeko beste paraleloekin eta ekialdeko Grezia eta Siriakoekin alderatu ditu, eta harrigarria gertatu da ia langai bera, lantze teknika bera dutela eta egituretan bat datozela ziurtatzea, “apainduria xumeagoa duten idolo‑espatulekin eta zehazki Gurpidekoekin duten antzekotasuna nabaria baita”.63
Ikertzaileak berak erabilkortasunaren galdera kanporatu du iradokitako zenbait uste azalduz: idolotxoa, orratz‑ontzia, orratza, erritozko koilara..., pieza hauetako batzuk okrez zikinduak ageri direnez, pentsatzekoa da okrea barreiatzeko edo sustantzi hori lantzeko erabiltzen zituztela. Beraz, beharbada ehorzketekin zerikusia baduten espatula hauek litekeena da hildakoak okrez hautseztatzeko edo gantzutzeko praktikan ere erabiltzea. Ondorioa da, pieza hauen biltegia lurperatze guztietan ematen dela, eta, batez ere herrixkako gizabanako jakinekin duela zerikusia. Bestalde, erritozko izaera ere ziurtatu egiten dela dirudi, ale batzuk trikuharrietako hileta munduari loturik azaltzen baitira, “heriotzaren jainkosaren” emetasun adierazpenekin.
Bere kronologiaren arazoa ere oso korapilatsua da. Bistakoa dirudi idolo‑espatulak trikuharrietako kulturarekin zerikusirik bdutela; trikuharrien Neolitoko adin bera eman behar izatea, ordea, beste gauza bat litzateke.
Apellaniz irakasleak 1982an Kurtzebideko trikuharriaren testuinguru arkeologikoari jaramon eginez nolabaiteko datak proposatu zituen, trikuharri horretako idolo‑espatulei K.a. 2.495 urte inguruko data emanaz, aldi berean iradokitzen zuen, oro har, objektu horiek, lagun zituzten ostilamenduengatik, Eneolitoko aldian kokatu beharko liratekeela. Gaur egun, beren testuingurua ezagutzen laguntzen duten beste ale batzuez gainera, beren kronologia testuinguru megalitikoan kokatzen laguntzen duten data zehatzak eskuratzean, ziurtatu dira delako datak, mugapen batzuekin betiere, delako estatuatxoei dagokien kronologia lapsusa zertxobait zabalagotu beharko litzaiekeela pentsatuz.
Denboraz urrutikoenak agian, San Martingo idoloak lirateke, beste iberiar ale batzuekin batera. Beranduagoko beste aldi batekoa litzateke Los Llanosko geometrikoen eta idolo‑espatulen sorta, IV. milurtekoaren azkenaldiko data dutelarik, lehen proposaturiko datak Kurtzebideeko trikuharriarentzat gorde eta beste ale batzuk, Praalatakoa esaterako, III. milurtekoaren bigarren erdialdera arte atzeratuz.
Dena dela, duela 20 urte Apellanizek egiten zuen aipamenak zutik dirau, eta Euskal Herriaren arte historia urratsez urrats jarraitu nahi duenarentzat garrantzi berezia luke: “honen ondorioa da, Neolito garaiari buruzko arte iritziak bazterrera utzi behar ditugula datu gabeziagatik. Baina honek, aldi berean interpretapen erraza ez duen hutsunea uzten du”.64
=== Hiru dimentsiotako zintzilikarioak ===
Eneolitokoa eta harrizko eta hezurrezko objektuen alorra alde batera utzi eta Metalen Aroan sartuz, arte balioa duten objektu plastikoen gure bilaketak, aurrez deskribaturiko apaingarriak, bi dimentsioen alorrekoak alegia, gainditzen dituzten beste tresna batzuetan geratu beharko luke. Apaingarritako arte piezen sorta hartatik askatu behar direla diruditen zenbait objektuk, esan daiteke, marra soileko trazu eta apaingarrietatik arte jarduera askatu, eta beste zentzu estetiko berri bat –hiru dimentsioetako plastikotasun argiarena– erakusten duen eskultura soltea sortzen edo birsortzen ari dela.
Adibidez, La Hoyaren antzeko aztarnategi bereziren batetik eskuraturiko ondasunen barruan hau nabarmentzen da. Arte historialariaren begiradak ezin du giza irudia duten zintzilikarioetan gelditu gabe pasa.
* Bata, lehen miaketetan jada eskuraturikoa da eta ia geometrizatuak dituen lau gorputz zati zehazten dituena –burua, bularra, enborra eta soin‑adarrak–: modu zakar eta eskematikoan aurpegiko arrastoak markatuak dituen buru bat; laukia eta besorik gabeko bular enborra, apaingarritako ebakiak bere hiru alderdietan; gerri estu bat eta beheko soin‑adarren ordez, buruz beherako hiruki-formako zakil bat.
* Badago beste giza irudi bat oraindik ere eskematizatuago bat. “Odolki zintzilikario” izenez ezagutzen den sailari dagokio: pieza bakarreko brontze urtuzkoa da, bere buru eskematizatua zulaturiko eraztuna da, eusten duen uztai-katea kakoan sartzeko zeregina duena.
* Hirugarren giza irudi batek, hau ere pieza bakar batean urtua, lehenengoak bezala, lau alderdi bereizi ditu: buruak badirudi motots batez koroaturiko kasket batez estalia dagoela; ebakidurez markaturiko enbor eta soin‑adarrak angelu zuzenean tolesten dira, bular aurrean elkartu eta bi zulo zabal osatzeko; zangoak, gerritik hasita gonaz estaliak daude eta gero irekiak; eta azkenik kono egiturako oinarri bat lau erreten, ahur eta zentrokidek osatua eta zabalduz doazenak, irudi osoaren oinarria osatzen dutelarik horrela.
* Laugarren giza irudi batek kasko modura badu gandor bitxi bat zaldi buru baten irudia duena.
== Harrespilak eta iruinarriak ==
=== Harrespilak ===
Jorge Oteiza, euskal eskulturagile ospetsu eta garaikideak, euskal identitateari buruz egin dituen hausnarketetan euskal harrespilei eman dien garrantzi handia dela eta, besterik gabe, geldialdi bat egin behar dugu, kristau aroaren aurreko milurtekoari dagokion egitura horretan.
Herri-espedizionarioen etorrerarekin, zeltak izango ziren ziur asko, kultur mota hau sartu zen Pirinioetako eskualde zati handi batean, iparraldeko zelaietan batez ere. Adierazpenetako bat izan zen harlosaz eginiko biribila; euskal lurraldean sarritan harrespil edo baratza izenez ezagutzen bada ere, normalean cromlech izen zeltaz ezagutzen da.
Pirinioetakor harrespilak Ariège lurraldeetatik hasi eta Nafarroa eta Gipuzkoako mugako azken lurretaraino zabalduak daude.65 Zelten kulturaren egitura bat da, Jose Migel Barandiaranen ustez, Bohemian eta Bavieran sortua da, eta Britainiar Uharteetara iritsi zen, aztarna erraldoiak utziz, esaterako, 396 m-ko diametroa duen Aveburyko santutegi biribila edo Stonehenge‑koa, bere handitasun eta arkitekturako kalitatez hobekien gorde dena.66 Harrespila, Suitza eta Italia iparraldetik igarota, zabalduko zen Pirinioetako eskualdeetan.
Gure eskualdean zutik sarturiko harlosaz eraturiko zirkulua da harrespila, diametroz 4 m-tik eta 10 m-ra neurtu ohi duen barruti bat mugatuz. Erdian, gorpuen arrautsak gordetzen diren harrizko kutxa bat egon ohi da, ideia erlijioso berrien agerpena adieraziz. Euskal harrespila, batzuetan tumulu edo trikuharri batez inguratua egon ohi da.
Gure Herrian Pirinioetatik hasi eta Leitzaran ibarrera arte hedatzen da, salbuespen bezala, Bizkaiko sartaldean berriro azaltzeko.
J.M Barandiaranek 1948an, Ariègetik hasi eta Gipuzkoako Berastegira arteko lurralde piriniotarrean 24 harrespila-leku zenbatzen eta deskribatzen zituen labur‑labur.67 Luis Peña Basurtok, 1960an Gipuzkoan bertan 107 harrespila kontatzen zituen. Vegas Aranburuk 1988an argitaraturiko azterketan 143 harrespila zenbatzen eta deskribatzen zituen (6 Araban, 3 Bizkaian, 28 Gipuzkoan, 51 Nafarroan eta 55 Ipar Euskal Herrian). Gaur egun esan daiteke, Euskal herrian banatuta 400 harrespila baino gehiago ezagutzen ditugula. Ziurtzat eman daiteke hilobi monumentu egitura hauek alderdi horietako artzain-kulturaren ezaugarri direla eta Brontze Aroko zenbait gauza jasotzen badute ere, gure Herrian K.a. 1.000 eta 650 urteen artean kokatu litezkeela.68
==== Oianlekuko harrespilak ====
Protohistoriako monumentu mota hauen azterketa bikain bat Jesus Altunak Oiartzungo Oianlekuko harrespiletan eginikoa da. Diametro desberdinetako bi zirkulu ukitzaileen eraikuntza bat da. Harrespilen aztarnategian ugari azaldu da: zeramikak, harraskagailuak, hartxabal puskak, brontzezko gauzaren bat, errausturiko hezurrak, eta abar. Horrek guztiak erakusten du errausketa ez zela harrespilean bertan gertatzen. Litekeena da “Oteizak 69 nahi bezala, monumentuak ehorzketaz bestelako eta inolako zerikusirik ez zuen eginkizuna izatea, baina hau guztiz merkea da. Are gehiago, Oteizak bere hipotesirako, harrespilen barrutik ezer ez ateratzea eskatzen du. Hara, bada, hona hemen kontrakoaren froga nabariak”.70
==== Ipar Euskal Herriko harrespilak ====
Harrespila eta tumuluak ugariak dira Ipar Euskal Herrian. Beraietan azaldutako materialen miaketa eta azterketa-lanak, [[Jacques Blot]] eta beste zenbait arkeologok zuzendurikoak, ''Bulletin du Musée Basque''ko zenbait aletan eta ''Munibe'' aldizkarian argitaratzen dira eta horietan azaltzen denez Iparraldeko harrespilak neurri txikikoak dira. Euskal herriko hegoaldekoetan bezala, miaturiko ia erdiak, diametroz bataz beste 5 eta 7 m-koak dira, eta harrien zenbatekoa berriz, 5 eta 12 bitartekoa. Datari dagokionez berriz, [[C 14ko azterketa]]k K. a. 1.000 eta 600 artekoa eman du.
Aztarnategien azterketak baieztatu egiten du eta gutxi gorabehera, bat dator hegoaldeko Euskal Herriko [[harrespil]]etan nabarmentzen denarekin: harrespilen egitura ez da aldatzen funtsean mendeetan zehar geografia-esparruz; herriaren sortalde aldera kokatzen da; Burdin Aroko artzainen kultura islatzen du, “hala ere, Brontze Aroko zenbait tradizio gordetzen duelarik; beste ondorio hau ere atera daiteke, burdinaren erabilera ekarri zuen, eta agian zelta zen sarraldi uholdearekin baduela zerikusia harrespiletan agertzen den errausketak”.
Harrespilaren kontu honetan oraindik ez da erabat argitu beroien sorburua eta jatorria. Bere sorburua non jarri behar da, Europa erdialdean, Bretainia frantziarrean ala Pirinioetako eskualdean bertan? Eskualde honetan, hain zuzen ere, azaltzen da gehientsuena, non badirudien artzainen larrez larreko ibilerarekin lotu behar dela, harrespilak hemen azaltzen baititu ezaugarri berdin eta zehatzenak.
Izan ere, ezaugarri hauek Jacques Bloti, euskal artearen historialarioi egoki datorkigun ohar bat iradoki diote: “xehetasunaren bilaketaren bitartez, burutzerakoan izaniko arreta erakustean, kontzeptuak azkeneraino agortzean eta hildakoenganako erlijio erantzukizunarekiko arreta nabarmenaren bitartez erakusten digute errausketa erritoen konplexutasuna. Honek guztiak ez al du bada, pentsamendu “modernoa” osatzen eta Protohistoriako artzaina, bitxia bada ere, guregandik oso gertuan zegoela adierazten?”.
Harrespila eta trikuharri guneetan begiratzea garrantzizkoa da; izan ere, “Burdin Aro garaian gure Herriren sortaldeko mendialdetan bizi zirenek errausketa bidez lurperatzeko harrespila eta tumuluen eredua hartu bazuten, sartalde aldekoek berriz, trikuharrietan hobiratzen jarraitu zuten eta Burdinaren kulturari sarbide guztiak eragotzizale azaldu ziren”.
Euskal Herriko harrespilen gaiari orrazketa egiterakoan [[José Ignacio Vegas|Vegas Aranburuk]] aholku hau ematen du, alegia, geografia hedaduraren mugak, berak “arabar ekarpena” deritzon hegoaldekoak batez ere, ez zehazteko zorroztasun handiegiz.
=== Iruinarriak edo Menhirrak ===
Harrespila hauei loturik, eskualde berean badira beste harri bakar edo menhirrak, Iruinarri, Samsonarri eta abar deritzatenak eta garai berekoak direnak, ustez.
Lehendik beharbada, trikuharrien aroan eta berauen aro arteko aldia markatu zuten maila txikiko iruinarriak izan ziren, zeren eta, Guardian San Martingo trikuharriari buruz aurkikuntza egin zutenek beste hiru hilarriren berri atera zuten, altueraz 75 bat cm‑koak eta antzina tente egonak zirenak, ia elkarren ondoan hegotik iparrera lerroan jarriak trikuharrian hobiraturiko antzinakoenen betiko loa zaintzen zeudenak. Jose Migel Barandiarani bururatu zitzaion, han lurperaturiko hildakoen zaintzarako jainkotasunak adierazi nahiko zituztela.75
==== Esanahia ====
Iruinarria, Neolitoko kulturan oso monumentu arrunt motakoa izan zen. Agian, lurrean sartuta, alor irekia erakusteko jaso ziren, elkar bizitza zibilizatua gogorarazteko indarrarekin, zuhaitz artifizialak bailiran.
Erlijiozko esanahia ere ziurra da. Zerura aldera jasoak izaten ziren handik jainkoahalmenak erakarri nahiez. Biblian irakurtzen duguna da: “Jakob egunsentian jaiki zen, eta burukotzat jarria zuen harria hartu eta oroitarri bezala jaso zuen olioa gainean isuriz . Eta leku hari Betel...eman zion izen, gero promes hau egin zuen Jakobek: Jainkoa nirekin badut eta bide honetan babesten banau ... eta bizirik eta osasuntsu itzultzen banaiz, orduan Jauna izango dut neure Jainko eta oroitarri gisa eraiki dudan harri hau Jainkoaren etxe izango da” (Has. 28, 18‑22).
== Atal honi dagokion bibliografia ==
== Bigarren atalari dagokiona ==
{{zutabeak|kopurua=3|style=font-size: 0.85em;|
*ALTUNA, J. eta ARESO, P.: “Excavación en los cromlech de Oyanleku (Oiartzun Gipuzkoa)”. Munibe XXIX. liburukia, 1‑2 znb. (Donostia, 1977), 65‑76. or.
*ANDRES RUPEREZ, T.: “Las estructuras funerarias del Neolítico y Eneolítico en la cuenca media del Ebro. Consideraciones críticas”. P.V. 146an, 1977, 65‑129. or.
*ANDRES RUPEREZ, T.: “Artajona”. P.V. 148an, 1977, 405‑422. or.
*APELLANIZ CASTROVIEJO, J. M : Corpus de materiales de las culturas prehistóricas con cerámica de la población de cavernas del País Vasco Meridional”. Munibe I. eranskinean, (Donostia, 1973).
*APELLANIZ, J. M : “Monumentos megalíticos en Vizcaya y Álava”. Munibe 1965, 72‑86. or.
*APELLANIZ, J. M : “Neolítico y bronce en la costa cantábrica”. V.V.n. Prehistoria en la costa cantábrica. (Santander, 1975).
*APELLANIZ, J. M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “El sepulcro de galería segmentado en la chabola de la Hechicera (Elvillar, Álava). Excavación y restauración”. E.A.A. IX.ean, 1978, 191‑221. or.
*APELLANIZ, J. M : “El grupo de los Husos durante la prehistoria con cerámica del País Vasco”. E.A.A. VII.ean, 1974, 409. or.
*APELLANIZ, J. M : “El grupo de Santimamiñe durante la prehistoria con cerámica”. Munibe XXVII. atala 2. libk. 1975, 136. or.
*ARANTZADI, T., BARANDIARAN, J. M eta EGUREN, E.: “Exploración de nueve dólmenes del Aralar guipuzcoano”. “Euskalerriaren alde”, VII. libk. 175. alean, (Donostia 1918). (O.C. VII, 1975, 207‑212. or.).
*Idem: “Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Aizkorri”. “Euskalerriaren alde” VIII. libk.an, (Donostia, 1919, 9‑47. or. (O.C. VII, 1975, 255‑339. or.).
*ARNAL, J.: “Sur les dolmens et hypogées des pays latins: Les V‑Boutons”. III Atlantic Colloquium Moesgard 1969, 221‑226. or.
*ARRESE, P.: “Cromlechs pirenaicos o baratzak en Navarra”. Comunicación en el Congreso de Historia de Euskalherria. Actas del Congreso Mundial Vasco‑n, I. libk. Donostia, 1988, 61‑79. or.
*BALDEON, A., GARCIA, E., ORTIZ, L. eta LOBO, P.: “Excavaciones en el yacimiento de Fuente Hoz. Informe preeliminar. I Campaña de excavaciones”. E.A.A. XI. libk.‑an (Gasteiz, 1984), 7‑67. or.
*BARANDIARAN, I. eta VALLESPI, E.: Prehistoria de Navarra. 2. argitalpena, 1984, 253 orrialde.
*BARANDIARAN, J. M : Exploración de dieciséis dólmenes de la Sierra de Elosua‑Plentzia. Gipuzkoako Foru Aldundia. (Donostia 1922). (Ikusi halaber, O.C. VIIIan, 1975, 101‑165. or.).
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de seis dólmenes de la Sierra de Urbasa. “Eusko‑Ikaskuntzan”. (Donostia, 1923). (O.C. VIIIan, 101‑165. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de siete dólmenes en la sierra de Atáun‑Burunda. Euskalerriaren‑aldeko “Memoria”tan, 1919. (O.C. VII, 167‑237. or.)
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes en Altzania. O.C. VIIIan, 11‑81. or.
*BARANDIARAN, J.M : Los nueve dólmenes de la sierra de Encía. O.C. VIIIan, 83‑100. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de cuatro dólmenes de Belaita. O.C. VIIIan, 315‑341. or.
*BARANDIARAN, J.M : Exploración de ocho dólmenes de la sierra de Aralar. O. C. VIIIan, 351‑455. or.
*BARANDIARAN, J.M : “Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. “Homenaje a Don Julio de Urquijo e Ibarra. Estudios relativos al País Vasco”. B.R.S.B.A.P.‑tik ateratako alea, I. libk.‑an (Donostia 1948), 197‑212. or. (O.C. XII, 343‑360. or.)
*BARANDIARAN, J. M : El hombre prehistórico en el País Vasco. “Colección Zabalkundea” 3. alean. Donostia, 1934.
*BARANDIARAN, J.M : “Excavaciones de dólmenes en Álava”.O.C. XV, 221‑230. or. (Lehendik B.S.A.A. XVIIan argitaratua, 379‑386. or. Valladoliden.
*BARANDIARAN, J.M eta FERNANDEZ MEDRANO, D.: “Excavaciones en Álava”. B.I.S.S. II. libk. 1. alea (Gasteiz, 1958), 41‑67. or.
*BLOT, J.: “Les rites d´incinération en Pays Basque durant la Préhistoire”. Munibe XXXI. libk.‑an, (Donostia, 1979) 219‑236. or.
*BLOT, J.: “Bilan de 20 années de recherches protohistorique en Pays Basque de France”. Hommage au Musée Basque. Société des Amis du Musée Basque‑en, 1989, 21‑30. or.
*BLOR, J.: “Nouveaux vestiges mégalithiques en País Basque (VII). Contribution à la protohistoire en Pays Basque”. Bulletin du Musée Basque, 64.ean, 1974, (Baiona 1974), 65‑100. or. (Ikusi gai berari buruz, aldizkari honen beste ale batzuk).
*CAPRILE, P.: “Estudio de los objetos de arte del Bronce Final y Edad del Hierro en la Provincia de Álava”. E.A.A.n. (Gasteiz, 1986)
*CAVA, A.: “La industria lítica en los dólmenes del País Vasco meridional”. Veleia I. libk.‑an, (Gasteiz, 1984) 51‑145. or.
*CAVA, A.: “El neolítico en el País Vasco. Munibe 42an, 1990, 97‑106. or.
*CLOTTES, J. eta MAURAND, C.: Inventaires des mégalithiques de la France VII, Aveyron. (Paris, 1983).
*DELIBES, G.: “El País Vasco encrucijada cultural en el inicio del Bronce Antiguo. El siglo XVIII a. de C.” Varia, II. libk. Valentzia, 1983, 131‑164. or.
*ENRIQUEZ NAVASCUES, J. J.: “Los objetos de adorno personal de la prehistoria de Navarra”. Prehistoria de Navarra, III. libk. (Iruñea, 1983), 157‑ 201. or.
*GORROCHATEGUI, J. eta YURRITU, Mª J.: Carta arqueológica de Vizcaya. 2ª parte. Materiales de superficie. (Gasteiz, 1984).
*JORDA CERDA, F.: “Cronologia y periodización del esquematismo prehistórica en la Península Ibérica”. Zephirus 36an, 1963, 27‑35. or.
*JOUSSEAUME, R.: Des dolmens pour les morts. Les mgalithismes à travers le monde. Hachette, (Paris, 1985).
*LABEAGA MENDIOLA, J.C.: “Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia. Viana: Navarra”. Trabajos de arqueología navarra. 10ean. 1991‑1992, 317‑336. or.
*LAPLACE, G.: “Sepulturus et rites funéraires préhistoriques en Vallé d´Ossau (Ursari)”. Hil‑harriak‑en. Actes du colloque International sur la stèle discoïdale”. Musée Basque. (Baiona, 1982), 21‑30. or.
*LOPEZ, P.(argit): El Neolítico en España. Cátedra. (Madril ,1998).
*LLANOS, A.: “Las pinturas rupestres esquemáticas de la Provincia de Álava”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés. (Gasteiz, 1963).
*LLANOS, A.: “Resumen tipológico del arte esquemático en el país vasco‑navarro”. E.A.A., I. libk., 1966, 150‑157. or.
*LLANOS, A.: “Algunas consideraciones sobre la cavidad de Solacueva y sus pinturas rupestres (Jócano, Álava)”. Munibe Iean, 1961, 45‑64. or.
*LLANOS, A.: “Avance a un planteamiento sobre el arte rupestre esquemático‑abstracto”. Actas XIV Congreso Nacional Arqueológico, Vitoria 1975. (Zaragoza, 1977), 645‑648. or.
*LLANOS, A.: La Hoya, un poblado del primer milenio antes de Cristo. (Álava 1983).
*MALUQUER DE MOTES, J.: “Las comunidades prehistóricas alavesas y sus problemas”. B.I.S.S. I. libk., 1‑2 znb. (Gasteiz, 1957), 57‑64. or.
*MALUQUER DE MOTES, J.: El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954) 2 libk.
*MALUQUER DE MOTES, J.: “En torno a la cultura megalítica de la Rioja alavesa”. E.A.A., 6ean, 1974, 235‑237. or.
*MALUQUER DE MOTES, J.: Notas sobre la cultura megalítica navarra. Nafarroako Foru‑Diputazioa. (Iruñea, 1963).
*MALUQUER DE MOTES, J.: “Consideraciones sobre el problema de formación de los vascos”. Problemas de la Prehistoria y Etnografía vascas. “IV Symposium de prehistoria Peninsular”. (Iruñea, 1966) 115‑128. or.
*MARCOS POUS, A.: “Esquema sobre la relación cultural entre vascos, indoeuropeos y romanos en la región navarra”. Actas del Symposium de Prehistoria peninsular 1966.
*MARSAN, G.: Le probleme du Néolitique dans le Pyrénées. Thèse du troisième cycle. Parisko unibertsitatea, 1972.
*MUÑOZ, A. M : “El Neolítico del País Vasco”. IV Symposium de Prehistoria Peninsular. (Iruñea, 1966), 107‑114. or.
*MUÑOZ, M : “Microlitismo geométrico en el País Vasco”. Cuadernos de Arqueología de Deusto, 4ean.
*ONDARRA, F.: “Nuevos monumentos megalíticos en Baztán y zonas colindantes”. P. V. 138‑139. znb.‑etan, 1975, 5‑46. or.; Ibid., 140‑141. znb., 1975, 403‑433. or.
*SAENZ DE BURUAGA, A., URBINA, J. eta URIGOITIA, T.: “Pinturas al aire libre en el abrigo de las Yurdinas (Álava)”. Veleia, 8‑9an, 1991‑1992, 99‑107. or.
*SANTISTEBAN, I.: “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P. V. 112‑113. znb., 1968, 327‑328. or.
*UTRILLA, P.: “Excavaciones en la cueva de Abauntz (Arraiz). Campaña de 1976”. P. V.146. znb., 1977, 47‑64. or.
*UTRILLA, P.: “El yacimiento de la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueología navarra, 3an. 203‑353. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: “El túmulo‑dolmen de Kurtzebide”. E.A.A. X.ean. (Gasteiz, 1981), 19‑66. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: “Arte Pospaleolítico en País Vasco”. Munibe 42an, 1990, 189‑197. or.
*VEGAS ARANBURU, J. I.: El enterramiento de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999).
}}
== OHARRAK ==
1. J.M BARANDIARAN, Antigüedad del País Vasco. 1039. Obras Completas, XII, 65‑67.
2. C. de la RUA, “Revisión de los cráneos prehistóricos de Urtiaga”. Muniben. 1988, eranskinean 6. alea, 269‑280. or.
3. J. ALTUNA eta C. de la RUA, “Dataciones absolutas de los cráneos del yacimiento prehistórico de Urtiaga”. Munibe 41ean, 1990, 23‑28. J. M Barandiaranek ere 1954.ean jada zehazten zituen bere baieztapenak: Paleolitoaren azken aldian “euskal antropologia motaren zirriborroak ...Haiek euskal artzainen arbasotzat har daitezke”. Deban, 1954.
4. J. ALTUNA, “La race basque”. Etre basque‑n. (Toulouse, 1983) 95 or. Duela 30 urte jada, Juan Maluquer de Motesek bazioen Brontze Aroaz geroztik hiru edo lau arrazako taldeak bazirela, non Euskal Herrira erromatarrak sartu zirenean ezin esan zitekeen arraza batasun jakin bat bazenik. Horregatik, “Neolitoko eta Eneolitoko aztarna gutxi batzuetan oinarrituriko agirietako arraza-ezaugarri batzuk euskal arrazaren osaketa inposatzea harritzekoa izateaz gainera, Herriko antropologiaren misterio handietako bat ere dela”. “Euskaldunon osaketaren arazoari buruzko hausnarketak”. En Problemas de la Prehistoria y la Etnologia vascas. “IV Simposyum de Prehistoria Peninsular. Iruñea, 1966. 115‑126. or.
5. Arkeologiak, Historiaurreko azken aldian, zabalkunde bat eman zela pentsatzeko nahiko agiri ekarri du, Europa erdialdetik kostaldera mediterraneora iritsi eta hortik Euskal Herrira sartuz; eta bere eragina Herriaren zatirik hegoaldekoenean txertatzen da, kultur mailan nabaritzen da batez ere, baina, ez biologi mailan. C. de la RUA, El poblamiento del Pais Vasco desde la antropología biológica. ILLUNZAR 94 ean . Problemática de la reconstrución del poblamiento en el Pais Vasco. Un enfoque interdisciplinar. (Gernika, 1993) 79‑85 or. Ikusi halaber, P. RIQUET, “Anthropología aquitaino‑vasconne”. Bulletin du Musée Basque‑en 92. znb.; Philippe GARDES, “Les piémonts pyréneenns accidentaux: unité ou pluralité culturelle au début de l´âge des métaux. Congrès du C.T.N.S.en, Paue, 1993.
6. Ana CAVA, “El Neolítico en el País Vasco”. Munibe 42, 1990, 103. or.
7. J. M APELLANIZ, “Neolítico y Bronce en la costa cantábrica. V.V.n, Prehistoria en la cornisa cantábrica. (Santander, 1975) 205. or.
8. I. BARANDIARAN eta E. VALLESPI, Prehistoria de Navarra. (Iruñea 1980) 224. or. Ikusi halaber, E.VALLESPI, “La romanización del Pais Vasco”. E. D. 46an, 1972, 41 or. eta ondorengoak.
9. A. MARCOS POUS, “Nafar eskualdean euskaldun, indoeuropar eta erromatarren arteko kultur harremanei buruzko eskema”.Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en.”Actas del IV Simposyum”en (Iruñea, 1966) 172. or.
10. J. J. ZAYAS, “ Baskoien alorreko erromatarren populatzea”. Los vascos de la Antigüedad‑en. 1994.go katedra, 13‑21. or. Ikusi halaber, Maluquer de Motesen iritzia ere gure 4. oharrean.
11. A. BELTRAN, “Porto Badisco‑ko kobazuloko pinturak eta labar-arte eskematiko espainiarra”. Zephirus‑en 37‑38, 1984‑1985, 217‑225 or.
12. J. ALTUNA, Arte Vasco. Donostia 1982, 35 or. Ikusi halaber J. BARANDIARAN, “El proceso de transición Epipaleolítico‑Neolítico en la cueva de Zatoya”. P. V. n 146,1077, 5‑46 or.
13. “Iberiar Penintsulan eskematiko artearen arazoei hitzaurrea”. Zephirus 36.ean,1983, 8. or.
14. A. BALDEON eta E. BERGANZA, El yacimiento epipaleolítico de Kukuma. (Gasteiz, 1976) 34. or.
15. F. JORDA CERDA, “Iberiar Penintsulako historiaurreko eskematismoaren kronologia eta aldikotasuna”. Zephirus 36.ean,1983, 27‑35 or.
16. F. JORDA CERDA, Introducción a los problemas del arte esquematico de la Península Ibérica, 9. or.
17. José I. VEGAS ARAMBURU, “Arte potpaleolitico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 1990,192. or.
18. A. LLANOS, “La Hoya. Un poblado de la Edad del Hierro”. V.V.n. Los Celtas en la Península Ibérica, Arkeologiako aldizkaria. Zugarto, 1991.
19. J.I. VEGAS, A.c., 190. or. Kokapen hauen topologia eta hirigintzako alderdian eta beren ugaritasuna –lautadan, lur‑muturrean, harkaitzean, muinotan edo mendixketan– Ikusi A. LLANOS, “Urbanismo y arquitectura en al primer milenio antes de Cristo”. V.V. n: El habitat en la historia de Euskadi. (Bilbo, 1981), 49‑64. or.
20. A. LLANOS, A. c., 116. or.
21. Excavaciones en Navarra. III. libk. (Iruñea, 1954). La Hoya (Araba) eta Nafarroako Cortesetako aurkikuntza bikainek, giza taldeen hiritar zibilizazioaren egoera oso ugaria izango zela irizten zutenei badirudi arrazoi ematen diela, hasi “atzerapenezkoak” kalifika litezkeen egoeratatik –kastroetako gehiengo giroa– bertan jaiotakoen oppida, atatus protourbano aurreratu bat arte, hau agian Hoyan soilik eman zena. (Eliseo GIL ZUBILLAGA, El instrumental metalíco en época romana en Alaba. Testimonio de actividades domésticas y profesionales. 10 Coloquio Intrn. Sobre la Romanización de Euskal Herria. T.II. Isturitze 9an, 1997, 559. or.
22. J. MALUQUER DE MOTES, El yacimiento hallstático de Cortes de Navarra. (Iruñea, 1954), 2 liburuki.
23. Onartu dezakegu hirugarren milurteko betean “euskal alderdiko biztanleriak, lehendabizi sartaldetik eta hegoaldetik eta ondoren Katalunia sartaldetik zetozen giza taldeei esker, berekin zekarten erritual megalitikoa beretzat hartu zuela”. MALUQUER DE MOTES, Consideraciones... IV Symposium‑en 115‑115; berdin, Notas sobre cultura megalítica navarra. (Iruñea, 1963); ikusi halaber Teresa ANDRES RUPEREZ, “Las extructuras funerarias del neolitico y el Eneolitico en la cuenca media del Ebro: Consideraciones críticas”. P.V.n 1977, 38 znb., 65‑129 or.
24. Gehienetan uste izaten da Carnac‑eko (Bretainia) hiru pieza itzaleko trikuharri erraldoia banakako hilobia zela.
25. J.M Apellanizek bere Corpus de materiales prehistoricos... delakoan, zeramikari zegokiolarik nahiago izan zuen geografi banaketaren arrazoiengatik, bi talde hauek izen hauekin bereiztea “Santimamiñeko Taldea” eta “Los Husosko taldea”.
26. Ikus, trikuharrien tipologia ugariei buruzko azterketa oso osatua den, Juan Jose VIVANCOren, “Orientación y tipologia de los dólmenes de montaña y de valle”. E.A.A. 10 ean.1981,67‑144 or.
27. Apellanizen “Corpus”ean (Munibe, eranskina 1973) 302 trikuharri katalogatzen dira. Carta Arqueológica de Vizcaia‑n 1984.goan, J.Gorrotxategi eta Mª Jose Yarrituk lurralde honetan soilik, trikuharri eta tumuluen artean ehun bat jasotzen zituen. Armendarizen katalogoan, 1987.goan ( M Teresa Andres, “El fenómeno dolménico en el Pais Vasco”. Munibe 42an, 141‑152. or.) 800 tik gora dira.
28. Bereziki ikasgarriak eta garrantzizkoak dira J.Migel Barandiaranek aurkezturiko El Sotilloko (Arabako Errioxa) eta San Martingo (Guardia) trikuharriei buruzko berak zuzenduriko miaketen txostenak: Investigaciones arqueológicas en Alaba 1957‑1968. (Gasteiz, 1971) 135‑173 or.
29. J. MALUQUER DE MOTES, “en torno a al cultura megalítica de la Rioja Alabesa”. E.A.A. 6an, 1974, 83‑100 or.
30. “Chavola de la Hechicera‑ko (Elvillar, Araba) hilobia eta segmentaturiko galeria. Indusketa eta zaharberrikuntza”. E.A.A. 9, 1978, 141‑221 or.
31. F. ONDARRA, “Baztan eta inguruetako megalitiko monumentu berriak”. P.V. 138‑139,140‑141, eta 142‑143 or. (1975‑76)
32. T. ANDRES RUPEREZ, “Artaxonako megalitiko hilarriak”. Munibe 140‑149 (1977) 405‑422 or.
33. J. BLOT, “Nouveaux vestiges mégalithiques en Pays Basque. VIII. Contribution à la préhiatoire en Pays Basque”. Bull. Du Musée Basque 61 ean, 1974, 65‑100 or.
34. “Kurtzebideko tumulu‑trikuharria Letonan. Indusketa txostena”. E.A.A. 10 ean, 1981, 19‑65 or.
35. T. ANDRES RUPEREZ, “El fenómeno dolménico en el País vasco” Munibe, 1990, 152 or.
36. F. CRIADO, M J. Ana RODRIGUEZ y F. DIAZ‑FIERROS, La construcción del paisaje: Megalitismo y ecología. Sierra de Barbanza (Galicia). Xunta de Galiziako argitalpena.(Santiago, 1986) 173 or. G.DELIBESen aipamena, El megalitismo ibérico. (Madril, 1985).
37. G. RENFREW, El alba de la civilización. La revolución del radiocarbono y la Europa prehistórica. Istmo argit. (Madril, 1986), 147‑151 or.
38. J. MALUQUER DE MOTES, “Errioxa Arabarraren megalitiko kulturaren inguruan”. E.A.A. 6ean,1974, 83‑100 or.
39. L. SILVAN, La ceramica del País Vasco. (Donostia, 1982) 41. or.
40. Euskal museoetan bildurik dagoen Neolito aldiko zeramika M MUÑOZ AMILIBIAk aztertua izan da, “El Neolitico del País Vasco” lanean. Problemas de la Prehistoria Peninsular‑en. IV Symposium. 107‑114 or.
41. A. LLANOS, La Hoya... 110‑113 or.
42. Ikusi Apellaniz eta J.L. Uribarriren monografia: “Atapuertari (Burgos) buruzko azterlanak. –I. Suharrizko Galeriako Santutegia”. Cuadernos de Arqueologia de Deusto, 5. alean, 1‑197 or., non, testuinguru Neolitiko argi bateko zeramika apaindu bat duen Solacuevako santutegiaren antzeko bat aipatzen den.
43. A. LLANOS, “Las pinturas rupestres esquematicas de la provincia de Álava”. Estudios del grupo Espeleolítico Alaves‑en (Gasteiz, 1963) 112. or.
44. J.M APELLANIZ, “El Grupo de Los Husos durante la Prehistoria con cerámica”. E.A.A. 7an, 1974; ikusi halaber, “Interpretación de la secuencia cultural y cronólogica del Castro de las Peñas de Oro (Zuya, Alava)”. Muniben, 1974, 1‑2 znb. 3‑26 or.
45. J.M APELLANIZ, El arte prehistorico del Pais Vasco y sus vecinos. (Bilbo, 1982) 192‑193. or.
46. I. SANTISTEBAN, “Primeros vestigios de pinturas rupestres en Navarra”. P.V. 112‑113 an, 1968, 327‑328. or. Ikusi halaber, I.BARANDIARAN eta E. VALLESPIren, “Prehistoria de Navarra”. Trabajos de Arqueología de Navarra 2 an (Iruñea, 1984), 185‑186. or.
47. I. BARANDIARAN eta E.VALLESPI, O.c., 185. or.
48. A. LLANOS, “Las pinturas rupestres...”. Estudios del Grupo Espeleológico Alavés, (Gasteiz, 1963), 113. or.
49. J.M APELLANIZ, El arte prehistorico..., 207. or.
50. M MUÑOZ, El yacimiento de la cueva de Urratxa III (Orozko,Bizkaia). Deustuko Unibertsitatea, (Bilbo, 1997).
51. J. Camón Aznarrek Las artes y los pueblos de la España primitiva (Madril, 1954) lanean jadanik, kapitulu batean eman zien interpretapen hau.
52. J. CARO BAROJA, Nosotros los Vascos. (Bilbo 1995). Ikusi halaber, A. ORTIZ OSES, El inconsciente colectivo vasco. (Donostia, 1982).
53. A. LLANOS, “Resumen tipológico del arte esquemático en el País Vasco‑Navarro”. E.A.A. Izan, 1966, 157. or.
54. Pilar UTRILLA eta C. MAZO, “Informe preliminar sobre la actuación de urgencia en la cueva de Abauntz”. Trabajos de Arqueologia navarra,11, 1993‑1994, 9‑30. or.
55. J. MALUQUER DE MOTES eta beste., “Alto de la Cruz, Cortes de Navarra. Campañas 1986‑1988”. Trabajos de Arqueologia Navarra 9, 1990.
56. Ibid. 10, 1990, 317‑336 or. Ikusi halaber, Juan Cruz LABEAGA, “Los broches de cinturón en el poblado de La Custodia. Viana, Navarra”. Trabajos de Arqueologia navarra 10, 1991‑1992, 317‑336. or.
57. J.I. VEGAS ARAMBURU, et al.,El enterramiento neolitico de San Juan ante Portam Latinam (Gasteiz, 1999).
58. A. LLANOS, La Hoya..., 112. or.
59. P. CAPRILE, “ Estudio de los objetos de adorno del Bronce Final y edad del Hierro en la Provincia de Alava”. E.A.A. an (Gasteiz, 1986), 416. or.
60. Ikusi lehen aipaturiko Patricia Caprileren lanean marrazki ugari eta argazkiak dituen deskribapen zehatzagoa.
61. Espatula tresna bat zen, orri zabal baina estu batez osatua, hezurrezkoa izan ohi zena. Portpaleolito garaian hain izan zen erabilia, non zaila gertatzen den kasu bakoitzean zehaztea; beharbada zeramika leuntzeko, larrua lantzeko eta abarretarako erabiliko zuten.
62. Aipamen honetan J.A. Mujikak bere “Idolos‑espatulas del País Vasco. Fabricación, cronologia y paralelos” monografi lan osoan egiten duen deskribapenari jarraitu diogu. “Veleia” 15ean, 1998, 121‑144. or.
63. Ibid., 135. or.
64. J. M APELLANIZ, El arte prehistórico... 194‑195. or.
65. L. BARBÉ, “Aux originesde l´art des Basques. Influences et résurgences”. Hil‑harriak‑en. Actes du Colloque Inter. Sur la stèle discöidale. “Musée Basque”, (Baiona, 1084), 89‑105. or.
66. Stonehenge‑ko multzoa ez zen hilarria, santutegia baizik. Uztai zentrokidez eraikia eta erdian aldarea, bere inguruan berriz bost trilito zituen, bakoitza bi oin zuzenez osatua, 40 bat tona pisatuz bakoitzak, ateburu izugarri bati eutsiz.
67. L. PEÑA BASURTO, “Reconstitución y catalogación de los cromlech existentes en Guipuzcoa y sus zonas fronterizas”. Muniben 1960, 2. eta 3. koadernoak, 89‑212. or.
68. “Contribución al estudio de los cromlech pirenaicos”. B.R.S.B.A.P. Iean, 1948, 197‑212. or.
69. Ekarri gogora askotan aipaturiko Jorge Oteizaren teoria, euskal harrespilaren funtzioaz eta zentzuaz.
70. J. ALTUNA eta P. ARESO, “Excavaciones el la cromlech de Oyanleku (Oiartzun, Gipuzkoa)”. Munibe 1977, 1‑2, 65‑76. or.
71. J. BLOT, “Les rites d´incinération en Pays basque durant la protohistoire”. Munibe 31ean, 1979, 219 ‑236. or.
72. J. BLOT, “Les cromlech d´Errozate et d´Okabe (Basse Navarre)”.Munibe 29an, 1977, 92. or.
73. J. ALTUNA, Excanaciones en la cueva de Oyanleku... 72. or.
74. “Revisión del fenomeno de los cromlech vascos. A raiz de la reciente incorporación de Alava al catálogo de los conocidos hasta hoy”. E.A.A. 16an, 1988, 285‑442. or. Honako hau Euskal herriko harrespila gertakariari buruz argitaratu den azterketarik osoena da.
75. J. M BARANDIARAN eta D. FERNANDEZ MEDRANO, “Excavaciones del dolmen de San Martin (Laguardia). Investigaciones arqueológicas en Álava, 1957‑1968. (Gasteiz, 1971), 147‑173. or.
== Erreferentziak ==
{{EEnblemat|liburua=Euskal artearen historia I|data=2014-12-12}}
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Ikus, gainera ==
* [[Euskal Herriko artea]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko artea]]
[[Kategoria:Neolito eta Kalkolitoa Euskal Herrian]]
1a0drrt47qwqzu2pxohf2rvdm2mn42e
Lorrenako Gurutze
0
580969
9994169
8290744
2024-12-09T08:37:53Z
Treuiller
59723
/* Frantzia Askea */
9994169
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Croix_de_Lorraine.png|170px|thumb|Lorrenako gurutzea]]
'''Lorrenako Gurutzea''' (☨) (lehen '''Anjouko Gurutzea''' izenaz ezaguna) zehar haga bikoitzeko [[gurutze]]a da. Heraldikan, '''artzapezpiku gurutze''' izena hartzen du eta sarri [[artzapezpiku]]en armarrietan ageri da.
Gurutze hori [[Anjou]]ko dukeen sinboloetan agertzen zen [[1431]]tik aurrera [[Lorrena]]ko duke bihurtzean. [[René II.a Lorrenakoa]] ([[1409]]-[[1480]]) izan zen Lorrenako gurutzea [[Lorrenako Dukerria|dukerriko]] sinbolo gisa erabiltzen lehena [[Nancyko Bataila]]n, [[Borgoinako Gurutze]]aren kontra.
Gurutze hori Europako armarri askoren parte izaten hasi zen XII. mendetik aurrera: lehenen artean, Hungarian, izan ere, [[Béla III]].a ([[1148]]-[[1196]]) erregeak [[Konstantinopla]]n bizi ondoren bereganatu zuen. Gurutzeko bigarren zehar hagak "titulus crucis"a adierazten du, [[Pontzio Pilatos]]ek Kristoren gurutzearen gainean jarrarazi zuena: ''Nazareteko Jesus, Juduen Errege'', ''[[INRI]]''. Gurutzea Lorrenako monumentu historiko guztietan dago, bereziki [[Nancy]] [[Lorrenako Dukerria|dukerriko]] hiriburu zaharrean.
Hainbat sinbolo nazional eta tokikoetan erabiltzen da:
<center><gallery>
Fitxategi:Armoiries Hongrie ancien.svg|Antzinako [[Hungaria]]ko armarria
Fitxategi:Blason Louis Ier de Hongrie.svg|Luis I.aren ezkutua, [[Hungaria]]ko eta [[Polonia]]ko errege.
Fitxategi:POL Jagiellonów COA.svg|[[Jogalia dinastia|Jogaliarren]] armarria, [[Polonia]]ko errege
Fitxategi:Coat_of_Arms_of_Hungary.svg|[[Hungaria]]ko egungo armarria
Fitxategi:Flag of Slovakia.svg|[[Eslovakia]]ko bandera
Fitxategi:Coat of Arms of Slovakia.svg|[[Eslovakia]]ko egungo armarria
Fitxategi:Coat of Arms of Lithuania.svg|[[Lituania]]ko egungo armarria
Fitxategi:Emblem of the Lithuanian Air Force.svg|[[Lituania]]ko aireko indarren ikurra
Fitxategi:Blason_departement_Maine-et-Loire.svg|[[Maine eta Loira]] frantses departamentuko armarria.
Fitxategi:Blason ville fr Saint-Die-des-Vosges (88).svg|<center> Lorrenako [[Saint-Dié-des-Vosges]] udalerriko armarria</center>
</gallery></center>
== Frantzia Askea ==
[[Fitxategi:Flag of Free France (1940-1944).svg|thumb|Frantziako bandera Lorrenako gurutzea duena.]]
[[Frantziar Indar Askeak|Frantzia askeak]] Lorrenako gurutzea bereganatu zuen alemaniar okupazioaren borroka-ikur gisa[[Emile Muselier|Émile Muselier]] ([[1882]]-[[1965]]) almiranteordeari esker: berak proposatu zion [[Charles de Gaulle|De Gaulleri]] ikur hori hartzea, [[Hirugarren Reicha|Alemania naziaren]] [[esbastika]]ren aurkako sinbolo gisa.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Gurutzeak]]
[[Kategoria:Frantziako ikurrak]]
[[Kategoria:Frantzia Askea]]
dlxni18iy18owcs6fiyusqzgmcra5jx
9994170
9994169
2024-12-09T08:38:44Z
Treuiller
59723
/* Frantzia Askea */
9994170
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Croix_de_Lorraine.png|170px|thumb|Lorrenako gurutzea]]
'''Lorrenako Gurutzea''' (☨) (lehen '''Anjouko Gurutzea''' izenaz ezaguna) zehar haga bikoitzeko [[gurutze]]a da. Heraldikan, '''artzapezpiku gurutze''' izena hartzen du eta sarri [[artzapezpiku]]en armarrietan ageri da.
Gurutze hori [[Anjou]]ko dukeen sinboloetan agertzen zen [[1431]]tik aurrera [[Lorrena]]ko duke bihurtzean. [[René II.a Lorrenakoa]] ([[1409]]-[[1480]]) izan zen Lorrenako gurutzea [[Lorrenako Dukerria|dukerriko]] sinbolo gisa erabiltzen lehena [[Nancyko Bataila]]n, [[Borgoinako Gurutze]]aren kontra.
Gurutze hori Europako armarri askoren parte izaten hasi zen XII. mendetik aurrera: lehenen artean, Hungarian, izan ere, [[Béla III]].a ([[1148]]-[[1196]]) erregeak [[Konstantinopla]]n bizi ondoren bereganatu zuen. Gurutzeko bigarren zehar hagak "titulus crucis"a adierazten du, [[Pontzio Pilatos]]ek Kristoren gurutzearen gainean jarrarazi zuena: ''Nazareteko Jesus, Juduen Errege'', ''[[INRI]]''. Gurutzea Lorrenako monumentu historiko guztietan dago, bereziki [[Nancy]] [[Lorrenako Dukerria|dukerriko]] hiriburu zaharrean.
Hainbat sinbolo nazional eta tokikoetan erabiltzen da:
<center><gallery>
Fitxategi:Armoiries Hongrie ancien.svg|Antzinako [[Hungaria]]ko armarria
Fitxategi:Blason Louis Ier de Hongrie.svg|Luis I.aren ezkutua, [[Hungaria]]ko eta [[Polonia]]ko errege.
Fitxategi:POL Jagiellonów COA.svg|[[Jogalia dinastia|Jogaliarren]] armarria, [[Polonia]]ko errege
Fitxategi:Coat_of_Arms_of_Hungary.svg|[[Hungaria]]ko egungo armarria
Fitxategi:Flag of Slovakia.svg|[[Eslovakia]]ko bandera
Fitxategi:Coat of Arms of Slovakia.svg|[[Eslovakia]]ko egungo armarria
Fitxategi:Coat of Arms of Lithuania.svg|[[Lituania]]ko egungo armarria
Fitxategi:Emblem of the Lithuanian Air Force.svg|[[Lituania]]ko aireko indarren ikurra
Fitxategi:Blason_departement_Maine-et-Loire.svg|[[Maine eta Loira]] frantses departamentuko armarria.
Fitxategi:Blason ville fr Saint-Die-des-Vosges (88).svg|<center> Lorrenako [[Saint-Dié-des-Vosges]] udalerriko armarria</center>
</gallery></center>
== Frantzia Askea ==
[[Fitxategi:Flag of Free France (1940-1944).svg|thumb|Frantziako bandera Lorrenako gurutzea duena.]]
[[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askeak]] Lorrenako gurutzea bereganatu zuen alemaniar okupazioaren borroka-ikur gisa [[Emile Muselier|Émile Muselier]] ([[1882]]-[[1965]]) almiranteordeari esker: berak proposatu zion [[Charles de Gaulle|De Gaulleri]] ikur hori hartzea, [[Hirugarren Reicha|Alemania naziaren]] [[esbastika]]ren aurkako sinbolo gisa.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Gurutzeak]]
[[Kategoria:Frantziako ikurrak]]
[[Kategoria:Frantzia Askea]]
o7ykrd1atzbmsnavr4nzbkf2bhqc9vy
Haxid
0
582369
9993703
9277802
2024-12-08T17:12:39Z
Marklar2007
1545
−[[Kategoria:Asiako etniak]]; ±[[Kategoria:Yemen]]→[[Kategoria:Yemengo etniak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993703
wikitext
text/x-wiki
{{Talde etniko infotaula automatikoa}}
'''Haxid''' ({{lang-ar|حاشد}}; musnadez: 𐩢𐩦𐩵𐩣) [[Yemen]]go bigarren tribu konfederazio handiena da. [[Ali Abdullah Saleh]]en aurkako matxinada egin zuen [[2011]]n<ref name=aa>{{erreferentzia|url= http://www.berria.eus/paperekoa/1960/019/451358/2015-01-25/zein_da_zein.htm |izenburua=Zein da zein |egunkaria= [[Berria]]| data=2015/01/25}}</ref>.
== Ikus gainera ==
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{antropologia zirriborroa}}
[[Kategoria:Yemengo etniak]]
[[Kategoria:Arabiar talde armatuak]]
[[Kategoria:Konfederazioak]]
faminbj58y87cmpq59gw7r449cve09i
Nahi
0
584103
9994033
8974707
2024-12-08T23:01:22Z
Eniisi Lisika
77002
9994033
wikitext
text/x-wiki
{{argitzeko|egoera mentalari|Nahi (argipena)}}
[[Fitxategi:Jacques-Louis David, Le Serment des Horaces.jpg|thumb|330px|[[Jacques-Louis David]], ''Horazioen zina'': [[zin]] egitea, zerbait egiteko nahi indartsu baten adierazgarria.]]
'''Nahia''' pertsona baten egoera mental berezia da, zerbait egin, pentsatu eta sentitzera bultzatzen duena, [[helburu]] bat lortzearren. Beste definizio baten arabera, nahiak [[emozio]] eta [[portaera]]ren arteko lotura bideratzen duena da.<ref>{{en}} {{Erreferentzia
|izenburua=Action, Emotion and Will
|izena=Anthony
|abizena=Kenny
|urtea=2003
|url=https://books.google.es/books?id=PKZ4j_zhwkEC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
|orrialdea=70}}</ref>
Bereziki [[filosofia]]n, [[psikologia]]n eta [[ekonomia]]n aztertzen da, maiz aski ezberdinak diren interpretazioekin. Orobat, eztabaida dago nahi guztiak kontzeptu berari dagozkion ala ez: teoria ekonomiko zenbait ez dituzte bereizten nahiak eta beharrak; beste batzuen arabera, une batean edari freskagarri bat ''nahi'' izatea eta mundua konkistatu ''nahi'' izatearen artean funtsezko diferentziak daude;<ref>{{en}} {{Erreferentzia
|izenburua=Desire
|abizena=Stanford Encyclopedoa of Philosophy
|url=http://plato.stanford.edu/entries/desire/}}</ref> filosofian eta erlijioan, berriz, nahiak eta [[desira]]k bereizi izan dira.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{zirriborro}}
[[Kategoria:Giza portaera]]
[[Kategoria:Zientziaren filosofiako kontzeptuak]]
[[Kategoria:Gogamenaren filosofiako kontzeptuak]]
fc43jmlt79k1o3yk5zg9i28jkshxm5x
FC Dila Gori
0
591226
9994215
9475054
2024-12-09T10:02:17Z
Makenzis
82059
9994215
wikitext
text/x-wiki
{{Futbol-talde infotaula
| berezko izena = Football Club Dila Gori
| irudia = [[Fitxategi:FC Dila Gori (Logo).jpg|200px]]
| ezizenak = მცველები/Mts’velebi <br/>("zaintzaileak")
| hiria = [[Gori (Georgia)]]
| sorrera urtea = [[1949]]
| zelaia = Tengiz Burjanadze Stadium
| zelai inaugurazioa =
| zelai edukiera = 5.000
| presidentea = Mamuka Jugeli
| entrenatzailea = {{Banderaikur|Ukraina}} Andriy Demchenko
| liga = [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]
| denboraldia = 2024
| postua = 3.a
| ezker-esku eredua 1 =_cork18a
| gorputz eredua 1 =_cork18a
| eskuin-esku eredua 1 =_cork18a
| ezker-eskua 1 = FF0000
| gorputza 1 = FF0000
| eskuin-eskua 1 = FF0000
| prakak 1 = FF0000
| galtzerdiak 1 = FF0000
| ezker-esku eredua 2 =_fresno18t
| gorputz eredua 2 =_fresno18t
| eskuin-esku eredua 2 =_fresno18t
| ezker-eskua 2 = 000055
| gorputza 2 = 000055
| eskuin-eskua 2 = 000055
| prakak 2 = 000055
| galtzerdiak 2 = 000055
| webgunea = [http://www.fcdila.ge/ Webgune ofiziala]
}}
'''Football Club Dila Gori''' ([[georgiera]]z დილა გორი) [[Georgia]]ko taldea da, [[Gori (Georgia)|Gori]] hirikoa. [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] eta [[Georgiako futbol kopa|Kopa]] bana irabazi ditu.
== Historia ==
Taldea 1949an sortu zen. Urterik onenak 2010ko hamarkadan izan ditu. 2012an Kopa irabazi zuen eta hurrengo urtean liga irabaztear egon zen, [[FC Dinamo Tbilisi|Dinamo Tbilisik]] hiru puntu baino ez zizkion atera. 2015ean lortu du azkenean liga irabaztea.
== Palmaresa ==
=== Georgian: 2 ===
* [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] (1): 2015.
* [[Georgiako futbol kopa|Georgiako Kopa]] (1): 2012.
== Kanpo estekak ==
* {{en}} (georgieraz) [http://www.fcdila.ge/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Georgiako futbol taldeak|D]]
0aueyk0aubf4bkyf5wzzqt3xkphxzcw
Wikiproiektu:UliakoLorebaratzak
102
615400
9993953
9314835
2024-12-08T20:48:59Z
Iñaki LL
2048
/* Erreferentziak */ bi zutabe, hutsuneak bete
9993953
wikitext
text/x-wiki
[[File:QRak ULB wikieguna 01.jpg|thumb|300px|right|QRak Uliako Lore-Baratzak wikiegunean]]
[[File:Egurrezko QR.jpg|thumb|300px|Uliako Mintegietako parkeko QR bat Wikipediako [[Tuia]] artikulura daramana.]]
Wikiproiektu honen helburua Euskal Wikipedian artikuluak sortzea edo aberastea izan da, '''[[Uliako Mintegietako parkea]]n''' dauden landare eta zuhaitz bitxi guztientzako '''artikuluak euskaraz sortu ditugu''', hain zuzen ere.
== 2015-11-27 Hasiera ==
2015eko azaroaren 27an abiatu zen proiektua.
Ordurako sortuta genuen '''parkeko mapa interaktibo bat''', mapako landare batean klik eginez gero bere deskribapen labur bat erakusten da. Astirik baduzu aproba egin hemen: [https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=zKaU8oP75vs4.k_JFiUliRYXE Uliako Mintegietako parkeko zuhaitz-inbentarioa]
Informazio zehatzagorik lortzeko begiratu Uliako Auzo-Elkarteko blogean: [http://ulia.blogariak.net/2015/06/20/uliako-mintegietako-zuhaitzen-mapa-mapa-con-los-arboles-de-los-viveros/ Uliako mintegietako zuhaitzen mapa]
2015eko azaro hartan parkean dauden zuhaitzen lista jarri genuen. asko falta ziren Euskal Wikipedian. Horixe izan bota genuen erronka:
*"Lagunduko diguzu, mesedez?"
*"Ezetz artikulu guzti horiek euskaraz sortu edo txukundu urte berrirako!"
*"Edo gutxienez... udaberrirako, parkea bere ederrean bete-betean egongo denerako."
== 2016-04-05 Parkeko zuhaitz (eta txori) guztiak Euskal Wikipedian sartuta ==
Azkenean 2016ko apirilean bukatu genuen zuhaitz guztien euskarazko artikuluak osatzen. Ederto!
Ondoren maiatzean parkeko zuhaitzen taula ere osatu dugu baina kasu honetan txori-mota guztiak (32) definituta zeuden Euskal Wikipedian. Ez dugu ezer gehitu behar izan. Ederto!
Pozik geunden, gure lanari esker [[Uliako Mintegietako parkea]]n dauden zuhaitzak eta txori guztiak Wikipedian ikus daitezke orain. Gainera, [[Donostia]]n, [[Euskal Herria]]n eta mundu osoan dauden parke guztietan ere erabili ahal izango da sartu genuen informazioa :-)
== 2016-05-28 Wikimaratoia (argazkiak, QRak, eta hizkuntzak (eu, en, es, fr)==
Geroago, 2016ko maiatzaren 28an, [[Wikipedia:Txokoa/2016#Uliako_Lore_Baratzak|UliakoLoreBaratzak Wikimaratoia]] antolatu genuen,<ref> [http://ulia.blogariak.net/2016/05/27/maiatzaren-28an/ Maiatzaren 28an: Uliako Lore-Baratzak wikiproiektua eta… EZ HONDATU PARKEA] Uliako Auzo-elkartea (2016-05-28)</ref> Uliako mintegietako parkean bertan. Hizlari eta dinamizatzaileak Aitzol Astigarraga, Xabier Cañas, Kepa Sarasola, Angel Etxeberria eta Bea Barinaga izan ziren. Egun horretako lanak hauek izan ziren:
*Parkeko zuhaitzetan egurrezko QRak jarri genituen. QRpedia erabili da QR bakoitza lortzeko, eta egurrean inprimatu Donostia2016 taldeko laguntzarekin. QR kodea telefonoarekin irakurrita bisitariak bere hizkuntzako Wikipedian ikus dezake landarearen izena eta deskribapena. Proba egizu euskaraz italieraz edo ingelesez ikusten, adibidez. Zelako aukera! Hau da hau asmakizuna!
{{commonskat|Uliako Mintegietako parkea}}
*Parkeko hainbat zuhaitzen argazkiak Wikipediara igo eta Uliako Mintegietako Parkea artikuluan jarri.
*[[Uliako Mintegietako parkea]] artikulua frantsesez ([[:fr:Parc_Lore-Baratzak|Parc_Lore-Baratzak]]) eta ingelesez ([[:en:Park_of_Nurseries_of_Ulia|Park_of_Nurseries_of_Ulia]]) jartzen hasi ginen.
*Donostiapedia proiektuaren barruan parkean edo Ulian gehitu daitezkeen artikulu berriak proposatu genituen.
== 2017-03-25 Wikiliburua (lehen bertsioa) ==
[[File:UliakoMIntegietakoParkea Pediapress2.jpg|thumb|300px|Uliako Mintegietako Parkearen wiki-liburuko azala]]
Gainera, egindako ahalegin handi horrek sari ederra jaso zuen 2017ko martxoaren 25ean: Wikipediako 81 artikulu guzti horiek modu erraz batean 330 orrialdeko liburu bihurtu genituen eta denon eskura dago. Ikusi, ikusi liburua Pediapress-en orrian: [https://pediapress.com/books/show/c1a146de0f8b5c921d16099948a87/ Uliako Mintegietako parkea: Ezkutuko altxorra hirian bertan]
<ref> [http://ulia.blogariak.net/2017/03/25/wiki-liburu-bat-mintegietako-parkeaz-un-wiki-libro-sobre-el-parque-de-viveros/ Wiki-liburu bat mintegietako parkeaz // Un wiki-libro sobre el parque de viveros] Uliako Auzo-elkartea (2017-03-25)</ref>
Liburuko azalean Erregetxo txoria jarri dugu (asfalto gainean). SEO-BIrds-Donostiako elkartekoek horrela esaten baitigute: “Aipagarria da Erregetxo bekainzuria, guretzat parkeko enblematzat, parkeko ikurtzat hartu beharko zena; bera txikia, bitxia eta geldiezina baita, Uliako Mintegi/Lorategia den bezalakoxea.” Baina hutsunerik nabaritzen baduzu… zuzendu edo osatu Wikipediako artikulu horiek. Eta horrela, geroago, liburuaren bertsio berri hobe bat egin ahal izango dugu! Aupa!
== 2018-01-05 Wikiliburuaren 2. bertsio osatua ==
Bederatzi hilabete geroago eta 10 bat artikulu berrirekin [https://pediapress.com/books/show/fbd5361e675de8c186c9afb2cb16f/ bigarren bertsio bat] osatu zen, 89 artikulu eta 362 orrialde biltzen zituena.<ref> [https://pediapress.com/books/setup/fbd5361e675de8c186c9afb2cb16f/ Uliako Mintegietako parkea (2018)] Uliako Auzo-elkartea (2018-01-05) PediaPress bitartez ale bat(zuk) eskatu nahi izanez gero.</ref><ref> [https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Ksarasola/Liburuak/Uliako_Mintegietako_parkea_(2018) Uliako Mintegietako parkea (2018)]. Liburua ikusi eta pdf formatuan deskargatzeko aukera.</ref> Guztira parkeko 165 argazki argitaratu dira Wikimedia Commons-en.<ref>[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Uliako_Mintegietako_parkea Parkeko 165 argazkiak](Wikimedia Commons)</ref>
Mundu mailan Wikipedia kudeatzen duen Wikimedia erakundeak 2017an diru-laguntza bat eman zuen proiektu honetan erabili den metodologia eredugarria gizartean zabaltzeko.<ref>[https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/UG_BAQ/Publication_of_wikibook_from_wikiproject Wikimedia erakundeak 2017an eman zuen diru-laguntza]</ref> Egin dugun lana zabaldu nahi dugu, horrela ea antzeko taldeek antzeko proiektu berriak sortzen dituzten. Wikimediak eman duen diru-laguntzari esker Donostiako 14 liburutegiei oparitzen diegu egindako lana hiritarren artean hobeto zabaltzeko.
Liburua egiten parte hartze nabarmena izan duten elkarteak eta pertsonak hauek izan dira:
* [[Wikimedia Fundazioa|WikiMedia Fundazioa]]
* [[Euskal Wikilarien Kultur Elkartea]]
* [[Uliako Auzo Elkartea]]
* Donostiako liburutegiak, proiektuan sinistu zutelako eta eskaera egin zutelako
* Uliako Lore-Baratzak, hackatoia antolatzen lagundu zutelako
* SEO Birds Donostia, parkeko hegaztiak zeintzuk ziren aztertu zutelako
* Antton Larretxao, parkeko arima eta ur biltegien zaindaria delako.
=== Prentsaurrekoa ===
2018ko urtarrilaren 29an prentsaurreko bat antolatu zen liburuaren aurkezpena egiteko eta Donostiako Liburutegiei 14 aleak entregatzeko.<ref>[http://wikimedia.eus/2018/01/uliako-mintegietako-parkeari-buruzko-wiki-liburua/ Wikiliburuaren aurkezpena 2018an] albistea EWKEren webgunean.</ref>
<ref> {{es}} [http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2018/01/30/vecinos/donostia/la-riqueza-de-los-viveros-de-ulia-en-un-libro La riqueza de los viveros de Ulia, en un libro] (Noticias de Gipuzkoa, 2018-01-30) .</ref>
<ref> [http://irutxulo.hitza.eus/2018/01/29/uliako-mintegietako-wiki-liburua-argitaratu-dute/ Uliako Mintegietako wiki-liburua argitaratu dute] (Irutxuloko hitza, 2018-01-30).</ref>
<ref> [http://ulia.blogariak.net/2018/01/30/wiki-liburu-bat-aurkeztu-dugu-mintegietako-parkeaz-un-wiki-libro-sobre-el-parque-de-viveros-donado-14-bibliotecas-de-donostia/ Wiki-liburu bat aurkeztu dugu mintegietako parkeaz] Uliako Auzo Elkartea, 2018-01-31</ref>
<ref> {{es}} [http://ulia.blogariak.net/2018/01/30/un-wiki-libro-sobre-el-parque-de-viveros-donado-14-bibliotecas-de-donostia/ Un wiki-libro sobre el parque de viveros donado a 14 bibliotecas de Donostia] Uliako Auzo Elkartea, 2018-01-31</ref>
=== Liburuaren aleak zabaltzen ===
Liburuaren ale bana banatu zitzaien inplikatuta egon ziren pertsona eta erakunde horiei, baita Donostiako udaletxeko bost alderdiei ere (EAJ-Alkatetza, PP, PSOE-EE, Irabazi eta EH Bildu).
<gallery mode="packed" heights="150">
Fitxategi:Parkeko liburua SEO Birdlife.jpg|SEO Birdlife elkarte ornitologikoa
Fitxategi:Parkeko Liburua PP.jpg|Donostiako PP alderdia liburua jasotzen
Fitxategi:Parkeko Liburua IRABAZI.jpg|Donostiako Irabazi alderdia liburua jasotzen
Fitxategi:Parkeko Liburua EHBildu 20180129 125052.jpg|Donostiako EHBildu alderdia liburua jasotzen
Fitxategi:Parkeko Liburua Alkatetza EAJ.jpg|Donostiako alkatetza (EAJ alderdia) liburua jasotzen
</gallery>
=== Liburua komunkabideetan ===
* "Dónde está la palmera falsa de los maoríes? Y el reyezuelo, ¿dónde vive?" Los tesoros escondidos de los Viveros de Ulía. Begoña del Teso. Diario Vasco, 2018-03-09.<ref>{{Erreferentzia|izena=Begoña|abizena=Del Teso|urtea=2018-02-04|izenburua="Dónde está la palmera falsa de los maoríes? Y el reyezuelo, ¿dónde vive?" Los tesoros escondidos de los Viveros de Ulía|argitaletxea=Diario Vasco|orrialdea=18|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=|aldizkaria=Diario Vasco|sartze-data=2018-03-09}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Auzo Elkartea|abizena=Ulia|urtea=2018-03-10|izenburua=Begoña del Teso: Dónde está la palmera falsa de los maoríes? Y el reyezuelo, ¿dónde vive? (Viario Vasco, 04-02-2018)"|argitaletxea=Ulia Auzo Elkartea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://ulia.blogariak.net/2018/03/10/begona-del-teso-donde-esta-la-palmera-falsa-de-los-maories-y-el-reyezuelo-donde-vive-diario-vasco-04-02-2018/=|aldizkaria=|sartze-data=2018-03-10}}</ref>
* Parkearen aberastasuna. Inazio Esnaola. Berria, 2018-03-09. <ref>{{Erreferentzia|izena=Inaxio|abizena=Esnaola|urtea=2018-03-09|izenburua=Parkearen aberastasuna|argitaletxea=Irutxuloko Hitza|orrialdea=8|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://irutxulo.hitza.eus/2018/03/09/parkearen-aberastasuna-ulia/|aldizkaria=irutxulo.hitza.eus|sartze-data=2018-03-09}}</ref>
=== Liburua sare sozialetan ===
* Twitter
** Uliatarrak https://twitter.com/Uliatarrak/status/958056569022885888
** euwikipedia https://twitter.com/euwikipedia/status/958064451948892160
** euwikipedia https://twitter.com/euwikipedia/status/958063482187976704
** euwikipedia https://twitter.com/euwikipedia/status/958063090565828613
** Irutxulo https://twitter.com/irutxulo/status/958021930975744000
** UliakoMintegiak https://twitter.com/UliakoMintegiak/status/957986619054837761
** Uliatarrak https://twitter.com/Uliatarrak/status/957890375246544896
** Uliatarrak https://twitter.com/Uliatarrak/status/957891618656407553
* Blogak
**[http://wikimedia.eus/2018/01/uliako-mintegietako-parkeari-buruzko-wiki-liburua/ Uliako mintegietako parkeari buruzko wiki liburua] EWKE, Euskal Wikilarien Kultur Elkartea
** [http://ulia.blogariak.net/2018/01/30/wiki-liburu-bat-aurkeztu-dugu-mintegietako-parkeaz-un-wiki-libro-sobre-el-parque-de-viveros-donado-14-bibliotecas-de-donostia/ Wiki-liburu bat aurkeztu dugu mintegietako parkeaz] Uliako Auzo elkartea
** [https://angeletxe.wordpress.com/2018/02/05/ulia-mintegietako-parkea-wiki-liburu-berria-argitaratu-dute/ Ulia mintegietako parkea Wiki-liburu berria argitaratu dute]. Angel Etxeberria SL.
* Facebook
** [https://es-la.facebook.com/uliakolorebaratzak/ Uliako Lore Baratzak taldea]
Liburua argitaratuta dago, baina Wikiproiektuak bizirik jarraitzen du, artikuluak eguneratzen eta osatzen lagun dezakezu.
== Artikulu zerrendak ==
Hurrengo ataletan wikiproiektu honetan erabili izan ditugun taulak azaltzen dira. Taula bat zuhaitzetarako eta beste bat hegaztietarako. Hasieran euskararen zutabean hainbat eta hainbat izen gorriz azaltzen ziren, orduan artikulu horiek Euskal Wikipedian definitu gabe zeudelako, baina proiektu honi esker, orain izen guztiak urdinez azaltzen dira. Bejondeigula!
=== Ur-biltegiak ===
[[Soroborda]] eta [[Buskando]].
Aspaldiko ur-biltegi horiek parke barruan daude, eta hiriaren ondareko elementu garrantzitsuak dira.
=== Anfibioak ===
[[Txantxiku arrunta]] eta [[uhandre]]a. Parkeko potxingoetan bizi dira.
=== Zuhaitzak ===
{| {{taulapolita}}
|-----
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Gaztelaniazko Wikipediako artikulua'''
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Euskarazko Wikipediako artikulua'''
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Oharrak'''
|-----
| [[:es:Ceibo|Ceibo]]
| [[Zeibo]]
| [[Zeibo]]
|-----
| [[:es:Acer palmatum|Acer palmatum]]
| [[Acer palmatum]]
| [[Japoniar astigar]]
|-----
| [[:es:Yucca elephantipes|Yucca elephantipes]]
| [[Yucca elephantipes]]
| [[Juka]]
|-----
| [[:es:Pittosporum|Pittosporum Heterophylum]]
| [[Pittosporum Heterophylum]]
| [[Pitosporo]]
|-----
| [[:es:Ligustrum japonicum|Ligustrum japonicum]]
| [[Ligustrum_japonicum]]
| [[Japoniar arbustu]]
|-----
| [[:es:Euonymus fortunei|Euonymus fortunei]]
| [[Euonymus_fortunei]]
| [[Euonymus]]
|-----
| [[:es:Taxus baccata|Taxus baccata]]
| [[Taxus baccata]]
| [[Hagin arrunt]]
|-----
| [[:es:Cyperus alternifolius|Cyperus alternifolius]]
| [[Cyperus alternifolius]]
| [[Cyperus alternifolius|Papiro landarea]]
|-----
| [[:es:Hibiscus syriacus|Hibiscus syriacus]]
| [[Hibiscus syriacus]]
| [[Siriako arrosa]]
|-----
| [[:es:Rosa rugosa|Rosa rugosa]]
| [[Rosa rugosa]]
| [[Japoniar arrosa]]
|-----
| [[:es:Musa × paradisiaca|Musa × paradisiaca]]
| [[Musa × paradisiaca]]
| [[Japoniar bananondo]]
|-----
| [[:es:Prunus cerasifera|Prunus cerasifera]]
| [[Prunus cerasifera var. pissardii]]
| [[Gerezi-aranondo]]
|-----
| [[:en:Fatsia japonica|Fatsia japonica]]
| [[Fatsia japonica]]
| [[Japoniar fatsia]], [[Aralia]] Testu oso laburra
|-----
| [[:es:Trachycarpus fortunei|Trachycarpus fortunei]]
| [[Trachycarpus fortunei]]
| [[Txinako palmondo]]
|-----
| [[:es:Cordyline|Cordyline]]
| [[Cordyline australis]]
| [[Cordyline]]
|-----
| [[:es:Buxus_sempervirens|Buxus_sempervirens]]
| [[Buxus sempervirens]]
| [[Ezpel arrunt]]
|-----
| [[:es:Cedrus|Cedrus]]
| [[Cedrus]] testu laburra
| [[Zedro]]
|-----
| [[:es:Prunus laurocerasus|Prunus laurocerasus]]
| [[Prunus laurocerasus]]
| [[Gerezi-erramu]]
|-----
| [[:es:Laurus nobilis|Laurus nobilis]]
| [[Laurus nobilis]]
| [[Ereinotz]], [[Erramu]]
|-----
| [[:es:Lagerstroemia indica|Lagerstroemia indica]]
| [[Lagerstroemia indica]]
| [[Indimitre]]
|-----
| [[:es:Ficus carica|Ficus carica]]
| [[Ficus carica]]
| [[Pikondo]]
|-----
| [[:es:Fraxinus excelsior|Fraxinus excelsior]]
| [[Fraxinus excelsior]]
| [[Lizar]]
|-----
| [[:es:Bambuseae|Bambuseae]]
| [[Bambuseae]]
| [[Banbu]]
|-----
| [[:es:Ailanthus altissima|Ailanthus altissima]]
| [[Ailanthus altissima]]
| -
|-----
| [[:es:Wisteria|Wisteria]]
| [[Wisteria]]
| [[Glizina]]
|-----
| [[:es:Nerium oleander|Nerium oleander]]
| [[Nerium oleander]]
| [[Heriotzorri]], [[Adelfa]]
|-----
| [[:es:Abutilon megapotamicum|Abutilon megapotamicum]]
| [[Abutilon megapotamicum]]
| -
|-----
| [[:es:Bougainvillea|Bougainvillea]]
| [[Bougainvillea]]
| [[Bugainbilea]]
|-----
| [[:es:Fuchsia magellanica|Fuchsia magellanica]]
| [[Fuchsia magellanica]]
| [[Fuksia (landarea)|Fuksia]]
|-----
| [[:es:Magnolia grandiflora|Magnolia grandiflora]]
| [[Magnolia grandiflora]]
| [[Magnolia lorandi]]
|-----
| [[:es:Thuja|Thuja]]
| [[Thuja]]
| [[Tuia]]
|-----
| [[:es:Acanthus|Acanthus]]
| [[Acanthus]]
| [[Molorrika]], [[Akanto]]
|-----
| [[:es:Ficus elastica|Ficus elastica]]
| [[Ficus elastica]]
| [[Kautxu-landare]]
|-----
| [[:es:Prunus serrulata|Prunus serrulata]]
| [[Prunus serrulata]]
| [[Japoniar gereziondo]]
|-----
| [[:es:Corylus avellana|Corylus avellana]]
| [[Corylus avellana]]
| [[Hurritz]]
|-----
| [[:es:Vitis vinifera|Vitis vinifera]]
| [[Vitis vinifera]] Testu oso laburra
| [[Mahatsondo]] aparte definituta
|-----
| [[:es:Phlomis|Phlomis]]
| [[Phlomis]]
| -
|-----
| [[:es:Juniperus|Juniperus]]
| [[Juniperus]]
| [[Ipuru]]
|-----
| [[:es:Abies lasiocarpa|Abies lasiocarpa]]
| [[Abies lasiocarpa]]
| -
|-----
| [[:es:Jasminum fruticans|Jasminum fruticans]]
| [[Jazminum Mesnyi]]
| [[Jazmin]]
|}
=== Txoriak, hegaztiak===
{| {{taulapolita}}
|-----
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Gaztelaniazko Wikipediako artikulua'''
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Euskarazko Wikipediako artikulua'''
| bgcolor="#EFEFEF" | '''Oharrak'''
|-----
| [[:es:Arrendajo euroasiatico]]
| [[Garrulus glandarius]]
| [[Eskinoso]]
|-----
| [[:es:Busardo ratonero]]
| [[Buteo buteo]]
| [[Zapelatz arrunt]]
|-----
| [[:es:Camachuelo común]]
| [[Pyrrhula pyrrhula]]
| [[Gailupa]]
|-----
| [[:es:Carbonero común]]
| [[Parus major]]
| [[Kaskabeltz handi]]
|-----
| [[:es:Carbonero garrapinos]]
| [[Periparus ater]]
| [[Pinu-kaskabeltz]]
|-----
| [[:es:Chochín común]]
| [[Troglodytes troglodytes]]
| [[Txepetx (hegaztia)|Txepetxa]]
|-----
| [[:es:Corneja negra]]
| [[Corvus corone]]
| [[Belabeltz]]
|-----
| [[:es:Cuervo]]
| [[Corvus corax]]
| [[Erroi]]
|-----
| [[:es:Curruca capirotada]]
| [[Sylvia atricapilla]]
| [[Txinbo kaskabeltz]]
|-----
| [[:es:Estornino pinto]]
| [[Sturnus vulgaris]]
| [[Arabazozo pikart]]
|-----
| [[:es:Gavilán común]]
| [[Accipiter nisus]]
| [[Gabirai]]
|-----
| [[:es:Gaviota patiamarilla]]
| [[Larus michahellis]]
| [[Kaio hankahori]]
|-----
| [[:es:Gorrion Común]]
| [[Passeridae]]
| [[Txolarre]] eta beste 40 izen
|-----
| [[:es:Halcón peregrino]]
| [[Falco peregrinus]]
| [[Belatz handi]]
|-----
| [[:es:Herrerillo común]]
| [[Cyanistes caeruleus]]
| [[Amilotx urdin]]
|-----
| [[:es:Jilguero]] europeo
| [[Carduelis carduelis]]
| [[Karnaba]], [[Kardantxilo]]
|-----
| [[:es:Lúgano]]
| [[Spinus spinus]]
| [[Tarin]]
|-----
| [[:es:Milano real]]
| [[Milvus milvus]]
| [[Miru gorri]]
|-----
| [[:es:Mirlo común]]
| [[Turdus merula]]
| [[Zozo]]
|-----
| [[:es:Mito común]]
| [[Aegithalos caudatus]]
| [[Buztanluze]]
|-----
| [[:es:Mosquitero común]]
| [[Phylloscopus collybita]]
| [[Txio arrunt]]
|-----
| [[:es:Paloma]] cimarrona
| [[Columba livia]]
| [[Haitz-uso]]
|-----
| [[:es:Paloma torcaz]]
| [[Columba palumbus]]
| [[Pagauso]]
|-----
| [[:es:Petirrojo europeo]]
| [[Erithacus rubecula]]
| [[Txantxangorri]]
|-----
| [[:es:Pico picapinos]]
| [[Dendrocopos major]]
| [[Okil handi]]
|-----
| [[:es:Pinzón vulgar]]
| [[Fringilla coelebs]]
| [[Txonta arrunt]]
|-----
| [[:es:Reyezuelo]] Listado
| [[Regulus regulus]]
| [[Mendi-erregetxo]]
|-----
| [[:es:Tortola turca]]
| [[Streptopelia decaocto]]
| [[Turkiar usapal]]
|-----
| [[:es:Urraca común]]
| [[Pica pica]]
| [[Mika (hegaztia)|Mika]]
|-----
| [[:es:Verdecillo]]
| [[Serinus serinus]]
| [[Txirriskila arrunt]]
|-----
| [[:es:Verderón común]]
| [[Carduelis chloris]]
| [[Txorru arrunt]]
|-----
| [[:es:Zorzal común]]
| [[Turdus philomelos]]
| [[Birigarro]]
|-----
| [[:es:Lavandera blanca]]
| [[Motacilla alba]]
| [[Buztanikara zuri]]
|-----
| [[:es:Avión común]]
| [[Delichon urbica]]
| [[Enara azpizuri]]
|-----
| [[:es:Papamoscas gris]]
| [[Muscicapa striata]]
| [[Euli-txori gris]]
|-----
| [[:es:Zpapamoscas cerrojillo]]
| [[Ficedula hypoleuca]]
| [[Euli-txori beltz]]
|-----
| [[:es:Vencejo común]]
| [[Apus apus]]
| [[Sorbeltz arrunt]]
|-----
| [[:es:Agateador común]]
| [[Certhia brachydactyla]]
| [[Gerri-txori arrunt]]
|}
==Erreferentziak==
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
[[Kategoria:Donostiapedia]]
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
f5tyxs3oyw5o197uoquyvq3qklgpst5
Gstaad
0
644171
9993533
7479742
2024-12-08T13:44:00Z
Doc Taxon
51252
([[c:GR|GR]]) [[File:Saanen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Saanen COA.svg]]
9993533
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula
| izena = Gstaad
| ofiziala = Gstaad
| irudia =GstaadPanoramaVillage.jpg
| irudiaren testua =
| bandera =
| armarria = CHE_Saanen_COA.svg
| nongo = Saanengo
| kodea = CH
| kodea2 = CHE
| probintzia = [[Saanen]]
| probintziabalioa =Udalerria
| alkatea =
| dn = 46
| mn = 28
| sn = 0
| de = 7
| me = 17
| se = 0
| N = N
| W = E
| besterik1 =
| besterik1balioa =
| herritar =
| besterik2 =
| besterik2balioa =
| besterik3 =
| besterik3balioa =
| kokapena = kokapenmapa
| sorrera =
| postakodea =3780
| azalera =
| azalera metropolia =
| altuera = 1.050
| biztanleria = 6955
| urtea = 2010
| dentsitatea =
| metropolia =
| telefonoa =
| web = http://www.gstaad.ch
| oharrak =
}}
'''Gstaad''' ([[alemanikera]]z {{IPA|kʃtaːd̥}} ahoskatua) [[Berna kantonamendua]]n dagoen herria da, [[aleman]] hizkuntza duena. [[Saanen]] udalerrian kokaturik, [[eski-estazio|eski estazio]] ezaguna da, nazioarteko [[jet set]] erakartzen duena.<ref name="Coming Up Chic">{{erreferentzia|data= 1963-3-1|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,830008,00.html|izenburua=Coming Up Chic|egunkaria=[[Time]]}}</ref> Gstaadek 9.200 biztanle inguru ditu eta [[itsas maila]]tik 1.050 metrotara dago.
== Klima ==
{{Klima
|location = Gstaad (1981–2010)
|metric first = Yes
|single line = Yes
| Jan high C = 2.9
| Feb high C = 4.6
| Mar high C = 8.5
| Apr high C = 12.3
| May high C = 17.3
| Jun high C = 20.7
| Jul high C = 23.3
| Aug high C = 22.6
| Sep high C = 19.0
| Oct high C = 14.7
| Nov high C = 7.8
| Dec high C = 3.5
| year high C = 13.1
| Jan mean C = -3.3
| Feb mean C = -2.1
| Mar mean C = 1.9
| Apr mean C = 5.8
| May mean C = 10.4
| Jun mean C = 13.6
| Jul mean C = 15.7
| Aug mean C = 15.2
| Sep mean C = 11.8
| Oct mean C = 7.5
| Nov mean C = 1.4
| Dec mean C = -2.4
| year mean C = 6.3
| Jan low C = -7.8
| Feb low C = -7.2
| Mar low C = -3.5
| Apr low C = -0.1
| May low C = 4.2
| Jun low C = 7.0
| Jul low C = 9.3
| Aug low C = 8.9
| Sep low C = 5.9
| Oct low C = 2.3
| Nov low C = -2.8
| Dec low C = -6.2
| year low C = 0.8
|precipitation colour = green
| Jan precipitation mm = 108
| Feb precipitation mm = 105
| Mar precipitation mm = 98
| Apr precipitation mm = 89
| May precipitation mm = 125
| Jun precipitation mm = 151
| Jul precipitation mm = 143
| Aug precipitation mm = 144
| Sep precipitation mm = 104
| Oct precipitation mm = 98
| Nov precipitation mm = 98
| Dec precipitation mm = 118
| year precipitation mm = 1382
|unit precipitation days = 1.0 mm
| Jan precipitation days = 10.8
| Feb precipitation days = 9.9
| Mar precipitation days = 11.9
| Apr precipitation days = 11.2
| May precipitation days = 14.4
| Jun precipitation days = 13.9
| Jul precipitation days = 12.8
| Aug precipitation days = 13.0
| Sep precipitation days = 10.5
| Oct precipitation days = 10.5
| Nov precipitation days = 10.4
| Dec precipitation days = 11.3
| year precipitation days = 140.6
|source 1 = MeteoSwiss <ref name=MeteoSwiss>{{erreferentzia
| url = http://www.meteoswiss.admin.ch/web/en/climate/swiss_climate/tabellen.html
| izenburua = Climate Norm Value Tables
| egilea = MeteoSwiss}}</ref>
|date=August 2010
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [http://www.gstaad.ch Webgune ofiziala] {{en}}{{fr}}{{de}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Suitzako eski-estazioak]]
[[Kategoria:Saanen]]
hnivdydbel693wvg1msbuvxsdwnklmr
Zerrenda:Lurreko sumendiak
106
645931
9993832
9990998
2024-12-08T18:13:37Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993832
wikitext
text/x-wiki
{{GeoGroup}}
Honako hau munduan dauden '''sumendien zerrenda''' bat da.
<br clear="both" />
== Zerrenda ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE {
?item wdt:P31 ?sub0 .
?sub0 (wdt:P279)* wd:Q8072 .
MINUS { ?item wdt:P376 wd:Q111 }
MINUS { ?item wdt:P376 wd:Q313 }
MINUS { ?item wdt:P376 wd:Q3123 }
MINUS { ?item wdt:P376 wd:Q405 }
}
|sort=label
|columns=NUMBER:Zbka,P18:Irudia,label:Izena,P625:Kokapena,P2044:Garaiera,P131:Lekua,P17:Herrialdea
|thumb=100
|row_template=Zutabe_formatoa/Sumendiak
}}
{| class='wikitable sortable'
! Zbka
! Irudia
! Izena
! Kokapena
! Garaiera
! Lekua
! Herrialdea
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Ааг.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4054131|Aag]]''
| p625 = {{Coord|53.395816666667|158.65646666667|display=inline}}
| p2044 = 2310
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2
| p18 = [[Fitxategi:Abu Volcano Group.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q334728|Abu]]''
| p625 = {{Coord|34.5|131.6|display=inline}}
| p2044 = 641
| p131 = [[Yamaguchi (prefektura)|Yamaguchi prefektura]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 3
| p18 = [[Fitxategi:Acamarachi Volcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Acamarachi sumedia]]
| p625 = {{Coord|-23.295833333333|-67.617222222222|display=inline}}
| p2044 = 6046<br/>6023
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 4
| p18 = [[Fitxategi:Guatemala Volcano Fuego.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q338192|Acatenango]]''
| p625 = {{Coord|14.5|-90.875833333333|display=inline}}
| p2044 = 3976
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 5
| p18 = [[Fitxategi:Acotango.jpg|center|100px]]
| label = [[Acotango]]
| p625 = {{Coord|-18.383333333333|-69.046944444444|display=inline}}
| p2044 = 6052
| p131 = [[Sajama probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 6
| p18 = [[Fitxategi:Mount Adams.jpg|center|100px]]
| label = [[Adams mendia]]
| p625 = {{Coord|46.202411111111|-121.49089444444|display=inline}}
| p2044 = 3743<br/>3743.4
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]<br/>[[Yakima konderria (Washington)|Yakima konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 7
| p18 = [[Fitxategi:Adwa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q380084|Adwa]]''
| p625 = {{Coord|10.07|40.84|display=inline}}
| p2044 = 1733
| p131 = ''[[:d:Q3444674|Gabi Rasu]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 8
| p18 = [[Fitxategi:Agnano 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1037278|Agnano]]''
| p625 = {{Coord|40.84472222|14.14972222|display=inline}}
| p2044 = 63
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 9
| label = ''[[:d:Q18399360|Agrigan Island]]''
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 10
| p18 = [[Fitxategi:Volcanos Lascar left and Aguas Calientes right.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2827325|Aguas Calientes]]''
| p625 = {{Coord|-23.368333333333|-67.685|display=inline}}
| p2044 = 5924
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 11
| p18 = [[Fitxategi:Aguilera Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q398404|Aguilera]]''
| p625 = {{Coord|-50.402222222222|-73.788055555556|display=inline}}
| p2044 = 2546
| p131 = [[Última Esperanza probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 12
| p18 = [[Fitxategi:Mount Agung, November 2017 eruption - 27 Nov 2017 03.jpg|center|100px]]
| label = [[Agung mendia|Agung]]
| p625 = {{Coord|-8.3419444444444|115.50777777778|display=inline}}
| p2044 = 3031
| p131 = ''[[:d:Q11501|Karangasem]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 13
| label = ''[[:d:Q16534783|Ahtanizovsky]]''
| p625 = {{Coord|45.31215556|37.08202222|display=inline}}
| p2044 = 67
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 14
| p18 = [[Fitxategi:PIA20349 crop - Ceres' Ahuna Mons side view.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20652342|Ahuna Mons]]''
| p625 = {{Coord|-11|316|display=inline}}<br/>{{Coord|-10.4|316.2|display=inline}}
| p2044 = 4000
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 15
| label = ''[[:d:Q5661189|Aiguanegra volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.20477777777778|2.5175833333333335|display=inline}}
| p2044 = 594
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 16
| p18 = [[Fitxategi:Sakura-jima from space.jpg|center|100px]]
| label = [[Aira galdara|Aira Caldera]]
| p625 = {{Coord|31.65|130.7|display=inline}}
| p131 = [[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 17
| label = ''[[:d:Q12761993|Ajn Azzán (vulkanické pole)]]''
| p625 = {{Coord|23|10.83333|display=inline}}
| p17 = [[Aljeria]]<br/>[[Niger]]<br/>[[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 18
| p18 = [[Fitxategi:Cumbres del Ajusco.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3505665|Ajusco]]''
| p625 = {{Coord|19.2075|-99.258055555556|display=inline}}
| p2044 = 3936
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 19
| p18 = [[Fitxategi:MountAkagi.jpg|center|100px]]
| label = [[Akagi mendia]]
| p625 = {{Coord|36.560833333333|139.19361111111|display=inline}}
| p2044 = 1828
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 20
| label = ''[[:d:Q340866|Akhtang]]''
| p625 = {{Coord|55.43|158.65|display=inline}}
| p2044 = 1956
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 21
| p18 = [[Fitxategi:Mount Akita-Komagatake seen from Lake Tazawa 20210213.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q419247|Akita-Komagatake]]''
| p625 = {{Coord|39.760833333333|140.80361111111|display=inline}}
| p2044 = 1637.4
| p131 = ''[[:d:Q846877|Semboku]]''<br/>''[[:d:Q1348478|Shizukuishi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 22
| p18 = [[Fitxategi:秋田焼山.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q419255|Akita-Yakeyama]]''
| p625 = {{Coord|39.964444444444|140.75666666667|display=inline}}
| p2044 = 1366
| p131 = ''[[:d:Q496499|Kazuno]]''<br/>''[[:d:Q846877|Semboku]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 23
| p18 = [[Fitxategi:Ակնասար 3258.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21694919|Aknasar]]''
| p625 = {{Coord|40.291083333333|44.934166666667|display=inline}}
| p2044 = 3258
| p131 = [[Gegharkunik]]<br/>[[Kotaik]]
| p17 = [[Armenia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 24
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Аку, Каларский район.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4060178|Aku Volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.1776|117.4614|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 25
| p18 = [[Fitxategi:MountAkutan.jpg|center|100px]]
| label = [[Akutan]]
| p625 = {{Coord|54.133055555556|-165.98555555556|display=inline}}
| p2044 = 1303
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 26
| label = ''[[:d:Q108602823|Akyarlar]]''
| p625 = {{Coord|36.98046|27.31739|display=inline}}
| p2044 = 172
| p131 = [[Muğla probintzia]]<br/>[[Bodrum|Halikarnaso]]<br/>''[[:d:Q6942843|Akyarlar]]''
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 27
| label = ''[[:d:Q2636103|Al Idrisi]]''
| p625 = {{Coord|35.25|-6.6|display=inline}}
| p2044 = -200
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 28
| p18 = [[Fitxategi:Atlasov Island1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1866016|Alaid]]''
| p625 = {{Coord|50.858888888889|155.55722222222|display=inline}}
| p2044 = 2339
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 29
| p18 = [[Fitxategi:Alamagan island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4060464|Alamagan (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|17.601944444444|145.83666666667|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 30
| p18 = [[Fitxategi:Auckland from the SSW Taken in July 1849 - cropped.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2638551|Albert Park Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-36.848585|174.767263|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 31
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Alcedo (Galapagos).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1424979|Alcedo sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-0.396583|-91.109104|display=inline}}
| p2044 = 1130
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 32
| label = ''[[:d:Q4062424|Aliso]]''
| p625 = {{Coord|-0.533|-78.007141666667|display=inline}}
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 33
| label = ''[[:d:Q4062794|Alney]]''
| p625 = {{Coord|56.692016666667|159.64489444444|display=inline}}
| p2044 = 2597
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 34
| label = ''[[:d:Q2011085|Alngey]]''
| p625 = {{Coord|57.7|160.41666666667|display=inline}}
| p2044 = 1853
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 35
| p18 = [[Fitxategi:Alpstein im Hosbach-Sontra-Bergland (1).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q111793446|Alpstein]]''
| p625 = {{Coord|51.110556|9.906069|display=inline}}
| p2044 = 399
| p131 = ''[[:d:Q7896|Werra-Meißner-Kreis]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 36
| label = ''[[:d:Q113833368|Alsåkerskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.36844|6.2619|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 37
| label = ''[[:d:Q24032150|Alu]]''
| p625 = {{Coord|13.766666666667|40.233333333333|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 38
| label = ''[[:d:Q28155302|Aluchin]]''
| p625 = {{Coord|66.1|165.4|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 39
| label = ''[[:d:Q60739890|Aluto]]''
| p625 = {{Coord|7.787|38.771|display=inline}}
| p2044 = 2365
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 40
| p18 = [[Fitxategi:Alutu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q125156|Alutu]]''
| p625 = {{Coord|7.7654222222222|38.782325|display=inline}}
| p2044 = 2335
| p131 = ''[[:d:Q1109846|Misraq Shewa Zone]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 41
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Амасинг (Хальмахера, Индонезия).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q455404|Amasing]]''
| p625 = {{Coord|-0.53222222222222|127.49805555556|display=inline}}
| p2044 = 1030
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 42
| label = ''[[:d:Q456619|Ambang]]''
| p625 = {{Coord|0.7575|124.41583333333|display=inline}}
| p2044 = 1795
| p131 = ''[[:d:Q15833|Bolaang Mongondow]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 43
| label = ''[[:d:Q23944161|Ambano]]''
| p625 = {{Coord|14.911944444444|39.901388888889|display=inline}}
| p2044 = 206
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 44
| p18 = [[Fitxategi:Feni Islands NASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q457596|Ambitle]]''
| p625 = {{Coord|-4.0833333333333|153.95|display=inline}}<br/>{{Coord|-4.0808333333333|153.62138888889|display=inline}}
| p2044 = 450
| p131 = [[Irlanda Berria (probintzia)]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 45
| p18 = [[Fitxategi:AmbitleTopography.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q457606|Ambitle]]''
| p625 = {{Coord|-4.0652777777778|153.61944444444|display=inline}}
| p2044 = 450
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 46
| label = ''[[:d:Q474135|Amorong]]''
| p625 = {{Coord|15.837777777778|120.80638888889|display=inline}}
| p2044 = 376
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 47
| p18 = [[Fitxategi:Ampato023.jpg|center|100px]]
| label = [[Ampato]]
| p625 = {{Coord|-15.816666666667|-71.883333333333|display=inline}}
| p2044 = 6288
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 48
| label = ''[[:d:Q4064525|Amsterdam Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-37.849239|77.548528|display=inline}}
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 49
| p18 = [[Fitxategi:Amsterdam ASTER.jpg|center|100px]]
| label = [[Amsterdam uhartea]]
| p625 = {{Coord|-37.825833333333|77.554722222222|display=inline}}
| p2044 = 867
| p131 = ''[[:d:Q1681727|Saint Paul and Amsterdam]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 50
| p18 = [[Fitxategi:MountAmukta.jpg|center|100px]]
| label = [[Amukta]]
| p625 = {{Coord|52.497777777778|-171.25472222222|display=inline}}
| p2044 = 1066
| p131 = ''[[:d:Q185533|Aleutians West Census Area]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 51
| label = ''[[:d:Q20529899|Anatahani vulkaan]]''
| p625 = {{Coord|16.35|145.66666667|display=inline}}<br/>{{Coord|16.355277777778|145.65777777778|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 52
| label = ''[[:d:Q488494|Anaun]]''
| p625 = {{Coord|56.32|158.83|display=inline}}
| p2044 = 1828<br/>777
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 53
| p18 = [[Fitxategi:Aneityum.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4066158|Aneityum]]''
| p625 = {{Coord|-20.184166666667|169.79055555556|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 54
| label = ''[[:d:Q109016808|Anfinnskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.30536|4.94686|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 55
| p18 = [[Fitxategi:Aniakchak-caldera alaska.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q531642|Aniakchak mendia]]''
| p625 = {{Coord|56.907222222222|-158.14888888889|display=inline}}
| p2044 = 1341
| p131 = ''[[:d:Q511679|Lake and Peninsula Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 56
| p18 = [[Fitxategi:Ankaratra.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q556594|Ankaratra]]''
| p625 = {{Coord|-19.349777777778|47.243341666667|display=inline}}
| p2044 = 2642
| p17 = [[Madagaskar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 57
| p18 = [[Fitxategi:View of Nosy Komba, Madagascar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17805869|Antaninaomby]]''
| p625 = {{Coord|-13.466666666667|48.35|display=inline}}<br/>{{Coord|-13.4692|48.345|display=inline}}
| p2044 = 622
| p131 = ''[[:d:Q1143947|Diana Region]]''
| p17 = [[Madagaskar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 58
| p18 = [[Fitxategi:Antisana.jpg|center|100px]]
| label = [[Antisana]]
| p625 = {{Coord|-0.48138888888889|-78.140833333333|display=inline}}
| p2044 = 5758
| p131 = [[Napo probintzia]]<br/>''[[:d:Q1989112|Quijos Canton]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 59
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Antofagasta.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312936|Antofagasta de la Sierra]]''
| p625 = {{Coord|-25.968055555556|-67.535833333333|display=inline}}
| p2044 = 4000
| p131 = ''[[:d:Q772414|Antofagasta de la Sierra Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 60
| p18 = [[Fitxategi:Antofalla-sunset.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312866|Antofalla]]''
| p625 = {{Coord|-25.5625|-67.88083333333333|display=inline}}
| p2044 = 6409
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 61
| p18 = [[Fitxategi:Antsiferova - Landsat 7.jpg|center|100px]]
| label = [[Antsiferov]]
| p625 = {{Coord|50.2|154.98333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|50.200555555556|154.98138888889|display=inline}}
| p2044 = 761
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 62
| p18 = [[Fitxategi:Antsiferova - Landsat 7.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4128309|Antsiferov Volcano]]''
| p625 = {{Coord|50.200277777778|154.97527777778|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 63
| p18 = [[Fitxategi:Antuco Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q609982|Antuco]]''
| p625 = {{Coord|-37.41|-71.351111111111|display=inline}}
| p2044 = 2969
| p131 = [[Biobío probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 64
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Аоба (Вануату).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4067894|Aoba]]''
| p625 = {{Coord|-15.380277777778|167.84916666667|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 65
| p18 = [[Fitxategi:Aogasima maruyama.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q27577450|Aogashima]]''
| p625 = {{Coord|32.458|139.759|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1196636|Aogashima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 66
| p18 = [[Fitxategi:The Ring of Mt. Apo.jpg|center|100px]]
| label = [[Apo mendia]]
| p625 = {{Coord|6.9875|125.27083333333|display=inline}}
| p2044 = 2954
| p131 = [[Davaoko eskualdea]]<br/>''[[:d:Q13794|Davao del Sur]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 67
| p18 = [[Fitxategi:Apoyeque nicaragua location map.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q620603|Apoyeque]]''
| p625 = {{Coord|12.241666666667|-86.341666666667|display=inline}}
| p2044 = 518
| p131 = [[Managuako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 68
| p18 = [[Fitxategi:Aracar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312862|Aracar]]''
| p625 = {{Coord|-24.29|-67.7833|display=inline}}
| p2044 = 6082
| p131 = ''[[:d:Q514500|Los Andes Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 69
| p18 = [[Fitxategi:JfCambaHiway0001PostArayat,Pampangafvf 11.JPG|center|100px]]
| label = [[Arayat mendia]]
| p625 = {{Coord|15.2|120.742|display=inline}}
| p2044 = 1026
| p131 = [[Erdialdeko Luzon]]<br/>''[[:d:Q13870|Pampanga]]''<br/>''[[:d:Q55694|Arayat]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 70
| p18 = [[Fitxategi:Ardoukoba.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q639993|Ardoukoba]]''
| p625 = {{Coord|11.571944444444|42.495833333333|display=inline}}
| p2044 = 298
| p131 = [[Tadjourah eskualdea]]
| p17 = [[Djibuti]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 71
| label = ''[[:d:Q642114|Arens-Berg]]''
| p625 = {{Coord|50.2886|6.73129|display=inline}}
| p2044 = 561.3
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 72
| label = ''[[:d:Q25248146|Argo Point]]''
| p625 = {{Coord|-66.25|-60.92|display=inline}}
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 73
| label = ''[[:d:Q4496052|Arhabeko Harra]]''
| p625 = {{Coord|15.5975|44.046111111111|display=inline}}
| p2044 = 3100
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 74
| label = ''[[:d:Q109016906|Arholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.9149|5.2133|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 75
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Арик.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4069234|Arik volcano]]''
| p625 = {{Coord|53.366666666667|158.66666666667|display=inline}}
| p2044 = 2310
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 76
| p18 = [[Fitxategi:Thermes de Polloquere (sud du salar de Surire).jpg|center|100px]]
| label = [[Arintica sumendia]]
| p625 = {{Coord|-18.75|-69.05|display=inline}}
| p2044 = 5597
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 77
| label = ''[[:d:Q2861446|Arizaro]]''
| p625 = {{Coord|-24.416944|-67.9875|display=inline}}
| p2044 = 5754
| p131 = ''[[:d:Q514500|Los Andes Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 78
| p18 = [[Fitxategi:Mount Arjuna.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q665399|Arjuno-Welirang]]''
| p625 = {{Coord|-7.765|112.58972222222|display=inline}}
| p2044 = 3339
| p131 = ''[[:d:Q11115|Pasuruan]]''<br/>[[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 79
| label = ''[[:d:Q109016926|Arneholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.9163678|5.2019289|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 80
| label = ''[[:d:Q704869|Arshan]]''
| p625 = {{Coord|47.5|120.7|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 81
| p18 = [[Fitxategi:Arteni Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4070254|Arteni]]''
| p625 = {{Coord|40.375844444444|43.784880555556|display=inline}}
| p2044 = 2047
| p131 = [[Aragatsotn]]
| p17 = [[Armenia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 82
| label = ''[[:d:Q21591866|Arḑ Amīrah]]''
| p625 = {{Coord|33.02778|37.27222|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 83
| p18 = [[Fitxategi:Golaya - Nasa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q739769|Asacha]]''
| p625 = {{Coord|52.355|157.827|display=inline}}
| p2044 = 1910<br/>1882
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 84
| p18 = [[Fitxategi:姿見ノ池からの旭岳.jpg|center|100px]]
| label = [[Asahi-dake]]
| p625 = {{Coord|43.66388888888889|142.85472222222222|display=inline}}
| p2044 = 2291
| p131 = ''[[:d:Q1357210|Higashikawa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 85
| label = ''[[:d:Q31454775|Asama Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.481666666667|138.93|display=inline}}
| p2044 = 1095
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 86
| label = ''[[:d:Q4071223|Ascension]]''
| p625 = {{Coord|-7.9517972222222|-14.342336111111|display=inline}}
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 87
| p18 = [[Fitxategi:Island Askja.jpg|center|100px]]
| label = [[Askja]]
| p625 = {{Coord|65.03|-16.75|display=inline}}
| p2044 = 1516
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 88
| p18 = [[Fitxategi:20140516阿蘇山広域.jpg|center|100px]]
| label = [[Aso mendia]]
| p625 = {{Coord|32.885|131.10416666667|display=inline}}
| p131 = [[Kumamoto (prefektura)|Kumamoto]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 89
| p18 = [[Fitxategi:Ibusuki Volcanoes J.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11657357|Ata Caldera]]''
| p625 = {{Coord|31.22|130.57|display=inline}}<br/>{{Coord|31.4|130.64|display=inline}}
| p131 = [[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 90
| label = [[Ata sumendia]]
| p625 = {{Coord|-27.1819|-68.5762|display=inline}}
| p2044 = 6501
| p131 = ''[[:d:Q1080210|Tinogasta Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 91
| p18 = [[Fitxategi:Atlasovisland.jpg|center|100px]]
| label = [[Atlasov]]
| p625 = {{Coord|50.866666666667|155.56666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|50.859722222222|155.55944444444|display=inline}}
| p2044 = 2339
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 92
| p18 = [[Fitxategi:Atsonupuri 20070718011232.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q524216|Atsonupuri]]''
| p625 = {{Coord|44.807222222222|147.1275|display=inline}}
| p2044 = 1206
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 93
| p18 = [[Fitxategi:Aucanquilcha Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q758574|Aucanquilcha]]''
| p625 = {{Coord|-21.216666666667|-68.466666666667|display=inline}}
| p2044 = 6176
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 94
| label = ''[[:d:Q5681472|Auch]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 95
| label = ''[[:d:Q23944162|Audili]]''
| p625 = {{Coord|14.9325|39.909722222222|display=inline}}
| p2044 = 140
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 96
| label = ''[[:d:Q109017105|Austra Terneskjer Søra]]''
| p625 = {{Coord|59.8011|5.0449|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 97
| label = ''[[:d:Q109312737|Austre Hestholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.35294|5.1611|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 98
| label = ''[[:d:Q111207407|Austre Steinsundholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.32759|5.15806|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 99
| p18 = [[Fitxategi:Koryaksky volcano Petropavlovsk-Kamchatsky oct-2005.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q791652|Avachinsky]]''
| p625 = {{Coord|53.255555555556|158.83333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|53.255|158.83277777778|display=inline}}
| p2044 = 2741
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 100
| label = ''[[:d:Q125907278|Avløypet]]''
| p625 = {{Coord|59.75404|5.14744|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 101
| label = ''[[:d:Q109017135|Avløypskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.43391|4.91301|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 102
| p18 = [[Fitxategi:Axial Exaggerated Bathymetry.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2345806|Axial Seamount]]''
| p625 = {{Coord|45.95|-130|display=inline}}
| p2044 = -1410
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 103
| label = ''[[:d:Q4058910|Aynelkan]]''
| p625 = {{Coord|57.5|160.38333333333|display=inline}}
| p2044 = 1721
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 104
| p18 = [[Fitxategi:.Աժդահակ 07.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2150879|Azhdahak]]''
| p625 = {{Coord|40.225761111111|44.947255555556|display=inline}}
| p2044 = 3598
| p131 = [[Gegharkunik]]<br/>[[Kotaik]]
| p17 = [[Armenia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 105
| p18 = [[Fitxategi:Babuyan islands en.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q797800|Babuyan Claro]]''
| p625 = {{Coord|19.523333333333|121.94|display=inline}}
| p2044 = 843
| p131 = ''[[:d:Q61896108|Babuyan Claro]]''<br/>[[Cagayan Harana]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 106
| label = ''[[:d:Q108656116|Bac de les Tries volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.186638888888886|2.5076666666666667|display=inline}}
| p2044 = 460
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 107
| p18 = [[Fitxategi:Backenberg DE NI.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q18169640|Backenberg]]''
| p625 = {{Coord|51.534991|9.722258|display=inline}}
| p2044 = 341
| p131 = [[Göttingen barrutia]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 108
| p18 = [[Fitxategi:Baitou Mountain Tianchi.jpg|center|100px]]
| label = [[Paektu mendia|Baekdu mendia]]
| p625 = {{Coord|41.992777777778|128.07722222222|display=inline}}<br/>{{Coord|40.94|126.83|display=inline}}
| p2044 = 2744
| p131 = ''[[:d:Q700618|Samjiyon]]''<br/>''[[:d:Q1361258|Fusong County]]''<br/>''[[:d:Q609980|Antu County]]''<br/>[[Ipar Korea]]
| p17 = [[Ipar Korea]]<br/>[[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 109
| p18 = [[Fitxategi:Bagabag.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q799818|Bagabag]]''
| p625 = {{Coord|-4.8|146.23333333333|display=inline}}
| p131 = [[Madang]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 110
| p18 = [[Fitxategi:Bakening volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q804315|Bakening]]''
| p625 = {{Coord|53.905|158.06666666667|display=inline}}
| p2044 = 2278
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 111
| label = ''[[:d:Q49009602|Baker Butte]]''
| p625 = {{Coord|34.451944444444|-111.37861111111|display=inline}}
| p131 = [[Coconino konderria (Arizona)|Coconino konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 112
| p18 = [[Fitxategi:Mount Baker 22101.JPG|center|100px]]
| label = [[Baker mendia]]
| p625 = {{Coord|48.7773426|-121.8132008|display=inline}}
| p2044 = 3286
| p131 = [[Whatcom konderria (Washington)|Whatcom konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 113
| label = ''[[:d:Q109017215|Baket]]''
| p625 = {{Coord|60.30203|4.91978|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 114
| label = ''[[:d:Q109017219|Bakkableikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.90742|5.22429|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 115
| p18 = [[Fitxategi:Bal Haf.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q804562|Bal Haf]]''
| p625 = {{Coord|14.05|48.333333333333|display=inline}}
| p2044 = 233
| p131 = [[Adengo golkoa]]
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 116
| label = ''[[:d:Q4076242|Balagan-Tas]]''
| p625 = {{Coord|65.958258333333|145.89305|display=inline}}
| p2044 = 993
| p131 = [[Jakutia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 117
| p18 = [[Fitxategi:Balls Pyramid, Lord Howe Marine Park 1008.jpg|center|100px]]
| label = [[Ballen piramidea]]
| p625 = {{Coord|-31.754166666667|159.25166666667|display=inline}}
| p2044 = 572
| p131 = [[Hegoaldeko Gales Berria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 118
| p18 = [[Fitxategi:Baluan Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q805832|Baluan Island]]''
| p625 = {{Coord|-2.55|147.28333333333|display=inline}}
| p131 = [[Manus]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 119
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM De vulkaan Beloeran aan de Oostkust van Java vanuit zee TMnr 10004116.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q571805|Baluran]]''
| p625 = {{Coord|-7.8463888888889|114.36222222222|display=inline}}
| p2044 = 1247
| p131 = ''[[:d:Q11134|Situbondo]]''<br/>[[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 120
| p18 = [[Fitxategi:Bam Island.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q805915|Bam]]''
| p625 = {{Coord|-3.6166666666667|144.81666666667|display=inline}}
| p2044 = 686
| p131 = [[Ekialdeko Sepik]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 121
| label = ''[[:d:Q23678775|Bana]]''
| p625 = {{Coord|5.1436111111111|10.329444444444|display=inline}}
| p2044 = 2045
| p131 = [[Mendebaldea (Kamerun)]]<br/>''[[:d:Q2442640|Haut-Nkam]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 122
| p18 = [[Fitxategi:Bandama Caldera 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q368857|Bandama Caldera]]''
| p625 = {{Coord|28.033333|-15.455556|display=inline}}
| p131 = [[Las Palmasko probintzia|Las Palmas]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 123
| p18 = [[Fitxategi:Banne d'Ordanche ouest.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2882838|Banne d'Ordanche]]''
| p625 = {{Coord|45.6108|2.77278|display=inline}}
| p2044 = 1512
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 124
| p18 = [[Fitxategi:Vulkano Baranovskiy.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4077870|Baranovsky Volcano (Primorsky Krai)]]''
| p625 = {{Coord|43.652975|131.91947222222|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 125
| label = ''[[:d:Q4077868|Baranovsky volcano (Krasnoyarsk region)]]''
| p625 = {{Coord|60.916666666667|101.93333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 126
| p18 = [[Fitxategi:Остров Итуруп. Вулкан Баранского.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q807265|Baransky]]''
| p625 = {{Coord|45.103333333333|148.01555555556|display=inline}}
| p2044 = 1132
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 127
| label = ''[[:d:Q807934|Barkhatnaya]]''
| p625 = {{Coord|52.818427777778|158.22678611111|display=inline}}
| p2044 = 870<br/>630
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 128
| label = ''[[:d:Q108657361|Barraca volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.16730555555556|2.5085555555555556|display=inline}}
| p2044 = 567
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 129
| label = ''[[:d:Q809722|Bas Dong Nai]]''
| p625 = {{Coord|10.8|107.2|display=inline}}
| p17 = [[Vietnam]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 130
| label = ''[[:d:Q31450912|Batapona Mountain]]''
| p625 = {{Coord|-2.5430555555556|147.29444444444|display=inline}}
| p2044 = 121
| p131 = [[Manus]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 131
| label = ''[[:d:Q23678772|Batcha]]''
| p625 = {{Coord|5.0916666666667|10.327777777778|display=inline}}
| p2044 = 2097
| p131 = [[Kostaldea (Kamerun)]]<br/>''[[:d:Q2442640|Haut-Nkam]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 132
| p18 = [[Fitxategi:VOLCAN BATEA MAHUIDA NEUQUEN.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8539015|Batea Mahuida Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-38.8189|-71.1928|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 133
| p18 = [[Fitxategi:Ash Plume from Batu Tara 2010-03-15 lrg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q811048|Batu Tara]]''
| p625 = {{Coord|-7.7916666666667|123.57916666667|display=inline}}
| p2044 = 748
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 134
| p18 = [[Fitxategi:Myojin-sho.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4075651|Bayonnaise Rocks]]''
| p625 = {{Coord|31.883333333333|139.91666666667|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 135
| label = ''[[:d:Q4287517|Bear (volcano in Kamchatka)]]''
| p625 = {{Coord|57.45|160.45|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 136
| p18 = [[Fitxategi:Beerenberg Jan Mayen.JPG|center|100px]]
| label = [[Beerenberg]]
| p625 = {{Coord|71.079666666667|-8.1558805555556|display=inline}}
| p2044 = 2277
| p131 = [[Jan Mayen]]
| p17 = [[Norvegia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 137
| label = ''[[:d:Q23925866|Behm Canal-Rudyerd Bay]]''
| p625 = {{Coord|55.32|-131.05|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 138
| p18 = [[Fitxategi:MtBelinda ASTER 20050923.jpg|center|100px]]
| label = [[Belinda mendia]]
| p625 = {{Coord|-58.43333333|-26.33333333|display=inline}}
| p2044 = 1370
| p131 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 139
| label = ''[[:d:Q4228245|Bell]]''
| p625 = {{Coord|46.060277777778|150.06611111111|display=inline}}
| p2044 = 1328
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 140
| label = ''[[:d:Q19274917|Bellerberg volcano]]''
| p625 = {{Coord|50.347334|7.230359|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q516611|Mayen]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 141
| label = ''[[:d:Q816303|Bely]]''
| p625 = {{Coord|57.88|160.53|display=inline}}
| p2044 = 2080
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 142
| p18 = [[Fitxategi:ObsidianVeinsAtBenLomond.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4886071|Ben Lomond]]''
| p625 = {{Coord|-38.595|175.953|display=inline}}
| p2044 = 744
| p131 = [[Waikato eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 143
| p18 = [[Fitxategi:Benbow lac nord.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454882|Benbow]]''
| p625 = {{Coord|-16.2608|168.0967|display=inline}}
| p2044 = 908
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 144
| label = ''[[:d:Q4887861|Benham Plateau]]''
| p625 = {{Coord|16.5|124.75|display=inline}}
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 145
| p18 = [[Fitxategi:Bental mountain.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1047509|Bental mendia]]''
| p625 = {{Coord|33.129166666667|35.782777777778|display=inline}}<br/>{{Coord|33.1281|35.7856|display=inline}}
| p2044 = 1171
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 146
| label = ''[[:d:Q111207539|Berffiskjæran]]''
| p625 = {{Coord|69.82648897|30.44403148|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 147
| label = ''[[:d:Q4128310|Berg Volcano]]''
| p625 = {{Coord|46.116666666667|150.15|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 148
| label = ''[[:d:Q124728150|Bergquelle]]''
| p625 = {{Coord|50.07056|7.03324|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 149
| label = ''[[:d:Q828701|Beru]]''
| p625 = {{Coord|8.9495|39.753|display=inline}}
| p2044 = 1100
| p131 = ''[[:d:Q1070780|Semien Shewa Zone]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 150
| p18 = [[Fitxategi:IturupSTS112-E-5662.PNG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q829207|Berutarube]]''
| p625 = {{Coord|44.475|146.92722222222|display=inline}}<br/>{{Coord|44.46131|146.93163|display=inline}}
| p2044 = 1221<br/>1223
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 151
| label = ''[[:d:Q856301|Bibinoi Hill]]''
| p625 = {{Coord|-0.76666666666667|127.71666666667|display=inline}}
| p2044 = 900
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 152
| label = ''[[:d:Q4092497|Big (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.466666666667|157.8|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 153
| p18 = [[Fitxategi:Lava Flow on Mawson Peak, Heard Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q858516|Big Ben]]''
| p625 = {{Coord|-53.101388888889|73.511944444444|display=inline}}
| p2044 = 2745
| p131 = [[Heard eta McDonald uharteak]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 154
| label = ''[[:d:Q4091448|Big Kytepana]]''
| p625 = {{Coord|56.95|158.23333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 155
| p18 = [[Fitxategi:Biliran.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17170926|Biliran]]''
| p625 = {{Coord|11.523|124.535|display=inline}}
| p2044 = 1301
| p131 = [[Ekialdeko Bisayak]]<br/>''[[:d:Q13751|Biliran]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 156
| p18 = [[Fitxategi:MtBalbiToreNASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q863196|Billy Mitchell]]''
| p625 = {{Coord|-6.092|155.225|display=inline}}
| p2044 = 1544
| p131 = [[Bougainvilleko Eskualde Autonomoa]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 157
| p18 = [[Fitxategi:Bilstein Gipfelfelsen.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q863350|Bilstein]]''
| p625 = {{Coord|50.4958|9.20295|display=inline}}
| p2044 = 666
| p131 = [[Schotten]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 158
| label = ''[[:d:Q31454770|Bingushi Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.4881|138.86291|display=inline}}
| p2044 = 1291
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 159
| p18 = [[Fitxategi:Bir Borhut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4086958|Bir Borhut]]''
| p625 = {{Coord|15.55|50.633333333333|display=inline}}
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 160
| label = ''[[:d:Q11954944|Bisaroques volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.182138888888886|2.503527777777778|display=inline}}
| p2044 = 546
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 161
| label = ''[[:d:Q4087566|Biu Plateau]]''
| p625 = {{Coord|10.75|12|display=inline}}<br/>{{Coord|10.55|12.1333333|display=inline}}
| p17 = [[Nigeria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 162
| p18 = [[Fitxategi:Shoshone lava field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q60677445|Black Butte]]''
| p625 = {{Coord|43.185367|-114.352691|display=inline}}
| p2044 = 1550
| p131 = [[Lincoln konderria (Idaho)|Lincoln konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 163
| label = ''[[:d:Q23925867|Black Butte Crater Lava Field]]''
| p625 = {{Coord|43.183|-114.352|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 164
| p18 = [[Fitxategi:Black Rock Desert volcanic field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4088419|Black Rock Desert volcanic field]]''
| p625 = {{Coord|38.966666666667|-112.5|display=inline}}
| p131 = [[Utah]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 165
| p18 = [[Fitxategi:MtBlackburn-KennicottGlacier.jpg|center|100px]]
| label = [[Blackburn mendia]]
| p625 = {{Coord|61.731666666667|-143.43305555556|display=inline}}
| p2044 = 4996
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 166
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Blanca-nX--1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925953|Blanca, Laguna]]''
| p625 = {{Coord|-39.02|-70.37|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 167
| p18 = [[Fitxategi:Die Blaue Kuppe im nordhessischen Werra-Meißner Kreis. (2).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30686498|Blaue Kuppe]]''
| p625 = {{Coord|51.155|10.035088888889|display=inline}}
| p2044 = 309
| p131 = [[Eschwege]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 168
| label = ''[[:d:Q2746608|Bledug Kuwu Mud Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-7.11769|111.122|display=inline}}<br/>{{Coord|-7.1175|111.12138888889|display=inline}}
| p2044 = 48
| p131 = ''[[:d:Q12493197|Kuwu]]''<br/>[[Erdialdeko Java|Jawa Tengah]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 169
| label = ''[[:d:Q113833763|Bleikja (Kvinnherad)]]''
| p625 = {{Coord|59.72491|5.72695|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 170
| label = ''[[:d:Q109017527|Bleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.9723|5.3594|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 171
| label = ''[[:d:Q109017528|Bleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.93513|5.31255|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 172
| label = ''[[:d:Q109017529|Bleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.90049|5.22789|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 173
| label = ''[[:d:Q113833765|Bleikjo]]''
| p625 = {{Coord|59.80379|5.79717|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 174
| label = ''[[:d:Q109017530|Bleikskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.33397|4.98715|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 175
| label = ''[[:d:Q4088153|Bliznetsy]]''
| p625 = {{Coord|57.350833333333|161.37|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 176
| p18 = [[Fitxategi:Blue Lake Crater LeeSiebert 081080.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4088366|Blue Lake Crater]]''
| p625 = {{Coord|44.411388888889|-121.77388888889|display=inline}}
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 177
| label = ''[[:d:Q4088405|Blup Blup]]''
| p625 = {{Coord|-3.5066666666667|144.605|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 178
| p18 = [[Fitxategi:Bláhnjúkur.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q886940|Bláhnjúkur]]''
| p625 = {{Coord|63.9768|-19.0681|display=inline}}
| p2044 = 940
| p131 = [[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 179
| p18 = [[Fitxategi:Bobrof Island and volcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Bobrof]]
| p625 = {{Coord|51.90833333|-177.4388889|display=inline}}<br/>{{Coord|51.9067|-177.4422|display=inline}}
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 180
| label = ''[[:d:Q4089140|Bogachevsky]]''
| p625 = {{Coord|54.973214|160.707136|display=inline}}
| p131 = [[Kamtxatka]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 181
| p18 = [[Fitxategi:Богдан Хмельницкий.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4089188|Bogdan Khmelnitsky]]''
| p625 = {{Coord|45.336944444444|147.92027777778|display=inline}}<br/>{{Coord|45.3|147.9|display=inline}}
| p2044 = 1540
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 182
| label = ''[[:d:Q4089661|Bogoria]]''
| p625 = {{Coord|0.25|36.08|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 183
| p18 = [[Fitxategi:Boina fumarole field and Lake Abbe (Ethiopia-Djibouti border, 1999).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4090272|Boina]]''
| p625 = {{Coord|11.25|41.833333333333|display=inline}}
| p2044 = 300
| p17 = [[Djibuti]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 184
| label = ''[[:d:Q109017575|Bollholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.61091|4.86046|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 185
| p18 = [[Fitxategi:Bolshaya Ipelka.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2729027|Bolshaya Ipelka]]''
| p625 = {{Coord|52.663333333333|156.9725|display=inline}}
| p2044 = 1154
| p131 = [[Kamtxatka]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 186
| label = ''[[:d:Q4091885|Bolshe-Bannaya]]''
| p625 = {{Coord|52.9|157.76666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 187
| label = ''[[:d:Q4092933|Bolshoi Chekchebonai]]''
| p625 = {{Coord|56.9|159.43333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 188
| label = ''[[:d:Q2264951|Bolshoi Payalpan]]''
| p625 = {{Coord|55.833333333333|157.75|display=inline}}
| p2044 = 1906
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 189
| label = ''[[:d:Q2559348|Bolshoy Kekuknaysky Volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.5|157.96666666667|display=inline}}
| p2044 = 1401
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 190
| label = ''[[:d:Q2010059|Bolshoy Semyachik]]''
| p625 = {{Coord|54.28333333333333|160.01666666666668|display=inline}}
| p2044 = 1720<br/>1659
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 191
| label = ''[[:d:Q109017582|Bombholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.40992|4.90989|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 192
| label = ''[[:d:Q4093102|Bongabti]]''
| p625 = {{Coord|55.833333333333|158.33333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 193
| label = ''[[:d:Q4093104|Bongapchi]]''
| p625 = {{Coord|55.833333333333|158.33333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 194
| label = ''[[:d:Q4099144|Boomerang Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-38.188336111111|78.384458333333|display=inline}}
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 195
| label = ''[[:d:Q893330|Borawli]]''
| p625 = {{Coord|13.303888888889|40.986388888889|display=inline}}
| p2044 = 812
| p131 = ''[[:d:Q3444683|Kilbet Rasu]]''<br/>''[[:d:Q193494|Afar Region]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 196
| label = ''[[:d:Q4093436|Borawli]]''
| p625 = {{Coord|11.633333333333|41.45|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 197
| p18 = [[Fitxategi:Chã das Caldeiras-Deux villages (1).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q55605777|Bordeira (Fogo)]]''
| p625 = {{Coord|14.961|-24.392|display=inline}}
| p2044 = 2692
| p17 = [[Cabo Verde]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 198
| label = ''[[:d:Q21544561|Bouillante Chain]]''
| p625 = {{Coord|16.12|-61.75|display=inline}}
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 199
| p18 = [[Fitxategi:Boren.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q72262482|Bořeň]]''
| p625 = {{Coord|50.5276581|13.7639003|display=inline}}
| p2044 = 539
| p131 = [[Bílina]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 200
| label = ''[[:d:Q109017672|Brakholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.2261|5.17424|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 201
| p18 = [[Fitxategi:Bratan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2003801|Bratan]]''
| p625 = {{Coord|-8.2833333333333|115.13333333333|display=inline}}
| p2044 = 2276
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 202
| label = ''[[:d:Q125905595|Brattholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.21882|5.33519|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 203
| label = ''[[:d:Q2375482|Brava]]''
| p625 = {{Coord|14.85|-24.716666666667|display=inline}}
| p17 = [[Cabo Verde]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 204
| p18 = [[Fitxategi:Breitenstein Otzberg1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q116386243|Breitenstein]]''
| p625 = {{Coord|49.8034333333333|8.87867222222222|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q7916|Darmstadt-Dieburg]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 205
| label = ''[[:d:Q109017683|Brendeholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.90033|5.19602|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 206
| p18 = [[Fitxategi:Landmannalaugar Iceland 2005 2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q280822|Brennisteinsalda]]''
| p625 = {{Coord|63.980833|-19.145833|display=inline}}
| p2044 = 881
| p131 = [[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 207
| label = [[Brennisteinsfjöll]]
| p625 = {{Coord|63.916666666667|-21.833333333333|display=inline}}
| p2044 = 621
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 208
| p18 = [[Fitxategi:Isla Bridgeman Foto Miguel Angel Otero Soliño.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q913722|Bridgeman Island]]''
| p625 = {{Coord|-62.066666666667|-56.733333333333|display=inline}}
| p2044 = 240
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 209
| label = ''[[:d:Q58809899|Brontona Island]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 210
| p18 = [[Fitxategi:Brothers blacksmoker hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4095705|Brothers Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-34.882167|179.0675|display=inline}}
| p2044 = -1400
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 211
| p18 = [[Fitxategi:Broutona Landsat.jpg|center|100px]]
| label = [[Broutona]]
| p625 = {{Coord|46.716666666667|150.73333333333|display=inline}}
| p2044 = 801
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 212
| label = ''[[:d:Q125612222|Bruarøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.22018|5.18856|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 213
| label = ''[[:d:Q109017709|Bruaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.37869|5.07712|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 214
| label = ''[[:d:Q999791|Buckle Island]]''
| p625 = {{Coord|-66.783333333333|163.25|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 215
| p18 = [[Fitxategi:Mount Daho (Jolo) 1945.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3707308|Bud Dajo]]''
| p625 = {{Coord|6.01333333|121.05666667|display=inline}}
| p2044 = 620
| p131 = [[Mindanao Musulmaneko Eskualde Autonomoa]]<br/>''[[:d:Q13887|Sulu]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 216
| label = ''[[:d:Q4098205|Buduli]]''
| p625 = {{Coord|56.383333333333|158.68333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 217
| label = ''[[:d:Q4180299|Bukit Daun]]''
| p625 = {{Coord|-3.38|102.37|display=inline}}
| p2044 = 2467
| p131 = [[Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 218
| label = ''[[:d:Q4986919|Bukit Lumut Balai]]''
| p625 = {{Coord|-4.22|103.62|display=inline}}
| p2044 = 2055
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 219
| label = ''[[:d:Q113833917|Bukkaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.75207|5.8315|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 220
| label = ''[[:d:Q125961655|Bukkholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.67434|5.15419|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 221
| p18 = [[Fitxategi:Грязьова сопка Обручева.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20074155|Bulganak field of mud volcanoes]]''
| p625 = {{Coord|45.425|36.473611111111|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2443152|Lenine Raion of Crimea]]''
| p17 = [[Ukraina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 222
| label = ''[[:d:Q4099160|Bunanya]]''
| p625 = {{Coord|56.366666666667|158.88333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 223
| label = ''[[:d:Q12763633|Bur ni Telong]]''
| p625 = {{Coord|4.768889|96.8211|display=inline}}
| p2044 = 2617
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 224
| label = ''[[:d:Q4099736|Burlyaschy]]''
| p625 = {{Coord|54.333333333333|159.96666666667|display=inline}}
| p2044 = 1016
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 225
| label = ''[[:d:Q4100074|Bus-Obo]]''
| p625 = {{Coord|47.116666666667|109.08333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|47.12|109.08|display=inline}}
| p17 = [[Mongolia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 226
| p18 = [[Fitxategi:Kawi-Butak.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q126589|Butak mendia]]''
| p625 = {{Coord|-7.92|112.45|display=inline}}
| p2044 = 2868
| p131 = ''[[:d:Q11095|Malang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 227
| label = ''[[:d:Q31445508|Butay]]''
| p625 = {{Coord|9.1163888888889|124.76638888889|display=inline}}
| p2044 = 340
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 228
| label = ''[[:d:Q4075236|Buzzard Creek]]''
| p625 = {{Coord|64.062|-148.433|display=inline}}
| p2044 = 830
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 229
| p18 = [[Fitxategi:Vatnajökull.jpeg|center|100px]]
| label = [[Bárðarbunga]]
| p625 = {{Coord|64.640833333333|-17.527777777778|display=inline}}
| p2044 = 2010
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 230
| label = ''[[:d:Q124713545|Båarskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.2366|4.9818|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 231
| label = ''[[:d:Q109017224|Bålholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.4343|4.95939|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 232
| p18 = [[Fitxategi:Burfell.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1020272|Búrfell]]''
| p625 = {{Coord|64.08694444|-19.82777778|display=inline}}
| p2044 = 669
| p131 = [[Skeiða- og Gnúpverjahreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 233
| p18 = [[Fitxategi:Aerial View of Búrfell 21.05.2008 16-06-46.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q27007949|Búrfell á Mývatnsöræfum]]''
| p625 = {{Coord|65.555833333333|-16.645|display=inline}}
| p2044 = 953
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 234
| label = ''[[:d:Q124838495|Bühl]]''
| p625 = {{Coord|51.3571|9.38527|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 235
| label = ''[[:d:Q113486733|Ca l’Isidret volcano]]''
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 236
| p18 = [[Fitxategi:Montes Cabaliani.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1024704|Cabalian sumendia]]''
| p625 = {{Coord|10.28555556|125.21777778|display=inline}}
| p2044 = 945
| p131 = ''[[:d:Q13884|Southern Leyte]]''<br/>[[Ekialdeko Bisayak]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 237
| p18 = [[Fitxategi:Cabaray.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q856875|Cabaray]]''
| p625 = {{Coord|-19.145833333333|-68.698333333333|display=inline}}
| p2044 = 5869
| p131 = [[Sabaya probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 238
| p18 = [[Fitxategi:Cabezo Beaza sept 2020.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5738128|Cabezo Beaza]]''
| p625 = {{Coord|37.628375|-0.955947|display=inline}}<br/>{{Coord|37.62832|-0.95605|display=inline}}
| p131 = [[Murtziako Eskualdea]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 239
| p18 = [[Fitxategi:Cabezo Negro de Zeneta desde el norte.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5738150|Cabezo Negro de Zeneta]]''
| p625 = {{Coord|37.9978|-0.965278|display=inline}}
| p2044 = 203
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 240
| label = ''[[:d:Q108657630|Cabriolers volcanoes]]''
| p625 = {{Coord|42.15444444444445|2.4974166666666666|display=inline}}
| p131 = [[Olot]]<br/>[[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 241
| p18 = [[Fitxategi:Volcanic vent on the forested floor of the Mt. Cagua crater - ZooKeys-266-001-g012.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1025749|Cagua sumendia]]''
| p625 = {{Coord|18.221666666667|122.12333333333|display=inline}}
| p2044 = 1160
| p131 = [[Cagayan Harana]]<br/>''[[:d:Q13759|Cagayan]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 242
| p18 = [[Fitxategi:Piedras Rojas.jpg|center|100px]]
| label = [[Caichinque]]
| p625 = {{Coord|-23.95|-67.733333333333|display=inline}}
| p2044 = 4450
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 243
| p18 = [[Fitxategi:Calbuco 11 Feb 2010 zoomed in.jpg|center|100px]]
| label = [[Calbuco sumendia]]
| p625 = {{Coord|-41.332777777778|-72.611111111111|display=inline}}
| p2044 = 2003
| p131 = [[Araucanía eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 244
| label = ''[[:d:Q5739860|Caldeira de Pino Hachado]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 245
| label = ''[[:d:Q63378369|Caldeirão do Corvo]]''
| p625 = {{Coord|39.7|-31.1|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1006836|Vila do Corvo]]''
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 246
| p18 = [[Fitxategi:Volcán La Caldera.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q125563619|Caldera Volcano]]''
| p625 = {{Coord|19.3383|-98.9643|display=inline}}
| p131 = [[La Paz (Hego Kalifornia Beherea)|La Paz]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 247
| label = ''[[:d:Q5739857|Caldera de Caviahue]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 248
| label = ''[[:d:Q23984553|Caldera de las Cañadas]]''
| p625 = {{Coord|28.23333|-16.58333|display=inline}}
| p131 = [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 249
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Callaqui y Laguna El Barco.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2934098|Callaqui]]''
| p625 = {{Coord|-37.916666666667|-71.45|display=inline}}
| p2044 = 3164
| p131 = [[Biobío probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 250
| label = ''[[:d:Q84741866|Calypso Vents]]''
| p625 = {{Coord|-37.68733|177.12339|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 251
| label = ''[[:d:Q31445591|Camaldoli]]''
| p625 = {{Coord|40.8575|14.1914|display=inline}}
| p2044 = 459
| p131 = [[Campania]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 252
| label = ''[[:d:Q31444071|Camiguin Volcano]]''
| p625 = {{Coord|9.2152777777778|124.64666666667|display=inline}}
| p2044 = 344
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 253
| p18 = [[Fitxategi:Camiguin Island, as seen from Macajalar Bay.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1028902|Camiguin de Babuyanes]]''
| p625 = {{Coord|18.83333333|121.86|display=inline}}
| p2044 = 712
| p131 = [[Cagayan Harana]]<br/>''[[:d:Q13759|Cagayan]]''<br/>''[[:d:Q49062|Calayan]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 254
| p18 = [[Fitxategi:Jaciment.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1030029|Camp dels Ninots]]''
| p625 = {{Coord|41.835277777778|2.7983333333333|display=inline}}
| p2044 = 100
| p131 = [[Caldes de Malavella]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 255
| label = ''[[:d:Q31445503|Campana]]''
| p625 = {{Coord|9.2083333333333|124.70833333333|display=inline}}
| p2044 = 545
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 256
| p18 = [[Fitxategi:Can Tià vulcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11954939|Can Tià vulcano]]''
| p625 = {{Coord|42.12288888888889|2.5453333333333332|display=inline}}
| p2044 = 828
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 257
| label = ''[[:d:Q5031308|Cancajanag]]''
| p625 = {{Coord|11.06666667|124.78333333|display=inline}}
| p2044 = 900
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 258
| label = ''[[:d:Q109017814|Cangrejo]]''
| p625 = {{Coord|8.66737|-60.63816|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 259
| p18 = [[Fitxategi:View on Puy Griou.jpg|center|100px]]
| label = [[Cantalgo mendiak]]
| p625 = {{Coord|45.10944|2.67611|display=inline}}
| p2044 = 1855
| p131 = [[Cantal]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 260
| p18 = [[Fitxategi:CapelinhosFaialAzores1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1034530|Capelinhos]]''
| p625 = {{Coord|38.60132222222222|-28.831569444444444|display=inline}}
| p2044 = 143
| p131 = [[Horta]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 261
| p18 = [[Fitxategi:Carihuairazo1996.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1036179|Carihuairazo volcano]]''
| p625 = {{Coord|-1.4069444444444|-78.75|display=inline}}
| p2044 = 5018
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 262
| label = ''[[:d:Q58809902|Cariliao]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 263
| p18 = [[Fitxategi:Carrizozo Lava Flow.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5046480|Carrizozo Malpais]]''
| p625 = {{Coord|33.77|-106|display=inline}}
| p131 = [[Mexiko Berria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 264
| label = ''[[:d:Q25203376|Casa Colorada]]''
| p625 = {{Coord|-22.31666667|-66.33333333|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 265
| p18 = [[Fitxategi:Volcancasablanca.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5047973|Casablanco sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-40.77138889|-72|display=inline}}<br/>{{Coord|-40.7635|-72.2126|display=inline}}
| p2044 = 1990
| p131 = [[Los Lagos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 266
| p18 = [[Fitxategi:Nevados Casiri.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q594205|Casiri]]''
| p625 = {{Coord|-17.46666667|-69.81333333|display=inline}}
| p2044 = 5650
| p131 = ''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 267
| label = ''[[:d:Q20024722|Casita sumendia]]''
| p625 = {{Coord|12.69348|-86.96417|display=inline}}
| p2044 = 1125
| p131 = [[Chinandegako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 268
| p18 = [[Fitxategi:Casitagua.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5048949|Casitahua]]''
| p625 = {{Coord|-0.034035|-78.478725|display=inline}}<br/>{{Coord|-0.038888888888889|-78.510277777778|display=inline}}
| p2044 = 3501
| p131 = ''[[:d:Q5018327|Calacalí]]''<br/>[[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 269
| p18 = [[Fitxategi:Castle of Verpelét 2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q26228169|Castle Hill of Verpelét]]''
| p625 = {{Coord|47.8608294|20.2074194|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1184524|Tarnaszentmária]]''
| p17 = [[Hungaria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 270
| p18 = [[Fitxategi:Lago Yulton.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q691021|Cay]]''
| p625 = {{Coord|-45.0625|-72.98583333|display=inline}}
| p2044 = 2090
| p131 = [[Aysén probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 271
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Cayambe.JPG|center|100px]]
| label = [[Cayambe]]
| p625 = {{Coord|0.0239|-77.9888|display=inline}}
| p2044 = 5790
| p131 = ''[[:d:Q1990489|Cayambe kantoia]]''<br/>[[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 272
| label = ''[[:d:Q2943430|Cayutue-La Vigueria]]''
| p625 = {{Coord|-41.25|-72.27|display=inline}}
| p2044 = 506
| p131 = [[Llanquihue probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 273
| label = ''[[:d:Q5759504|Cañada Honda]]''
| p625 = {{Coord|37.216424|-1.847665|display=inline}}
| p2044 = 35
| p131 = [[Vera]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 274
| label = ''[[:d:Q4504236|Central (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.844372222222|159.73175555556|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 275
| label = ''[[:d:Q4504259|Central Semyachik]]''
| p625 = {{Coord|54.278655555556|159.87698055556|display=inline}}
| p2044 = 979
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 276
| label = ''[[:d:Q10717030|Central Skåne Volcanic Province]]''
| p625 = {{Coord|55.992928|13.52097|display=inline}}
| p17 = [[Suedia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 277
| p18 = [[Fitxategi:Kenya Aerial 2009-08-27 14-27-32.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1053880|Central uhartea]]''
| p625 = {{Coord|3.5|36.05|display=inline}}
| p131 = [[Kenya]]
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 278
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Ciremai sfw2503.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q507179|Cereme mendia]]''
| p625 = {{Coord|-6.8919444444444|108.4|display=inline}}
| p2044 = 3078
| p131 = ''[[:d:Q10376|Kuningan]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 279
| label = ''[[:d:Q21845442|Cerro Alto del Volcán]]''
| p625 = {{Coord|-27.396|-67.2853|display=inline}}
| p2044 = 4889
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 280
| label = ''[[:d:Q21845462|Cerro Alumbrera]]''
| p625 = {{Coord|-26.1425|-67.424166666667|display=inline}}
| p2044 = 3411
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 281
| label = ''[[:d:Q31450375|Cerro Antzitacuaro]]''
| p625 = {{Coord|19.76083|-102.07045|display=inline}}
| p2044 = 2348
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 282
| p18 = [[Fitxategi:Las Pilas volcanic complex.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q15729365|Cerro Asososca]]''
| p625 = {{Coord|12.453|-86.675|display=inline}}
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 283
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Azul.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1055787|Cerro Azul]]''
| p625 = {{Coord|-35.653333333333|-70.760833333333|display=inline}}
| p2044 = 3788
| p131 = [[San Clemente (Txile)|San Clemente]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 284
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Bayo volcanic complex.jpg|center|100px]]
| label = [[Cerro Bayo Gorbea]]
| p625 = {{Coord|-25.416666666667|-68.583333333333|display=inline}}
| p2044 = 5401
| p131 = ''[[:d:Q772414|Antofagasta de la Sierra Department]]''
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 285
| p18 = [[Fitxategi:Nevados.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q123682894|Cerro Blanco]]''
| p625 = {{Coord|-36.828607|-71.410696|display=inline}}
| p2044 = 3212
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 286
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Bravo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q590920|Cerro Bravo]]''
| p625 = {{Coord|5.0891666666667|-75.292222222222|display=inline}}
| p2044 = 3985
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 287
| label = ''[[:d:Q15732186|Cerro Cachio]]''
| p625 = {{Coord|13.900033333333|-89.748988888889|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q572993|Ahuachapán departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 288
| label = ''[[:d:Q31450384|Cerro Catzicapacuaritiro]]''
| p625 = {{Coord|19.763055555556|-102.05777777778|display=inline}}
| p2044 = 2240
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 289
| p18 = [[Fitxategi:AltiplanoLicancabur.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23650092|Cerro Chaxas]]''
| p625 = {{Coord|-22.75|-68|display=inline}}
| p2044 = 4460
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]<br/>''[[:d:Q23660231|San Pedro de Atacama]]''
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 290
| label = ''[[:d:Q31449926|Cerro Chino]]''
| p625 = {{Coord|19.414722222222|-102.10583333333|display=inline}}
| p2044 = 1897
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 291
| label = ''[[:d:Q25182251|Cerro Chino (bolkan sa Guatemala, Departamento de Escuintla)]]''
| p625 = {{Coord|14.4|-90.6|display=inline}}
| p131 = [[Escuintla (departamendua)|Escuintla]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 292
| label = ''[[:d:Q25182270|Cerro Chiquito]]''
| p625 = {{Coord|14.383333333333|-90.6|display=inline}}
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 293
| label = ''[[:d:Q31449907|Cerro Ciricuti]]''
| p625 = {{Coord|19.435833333333|-102.17694444444|display=inline}}
| p2044 = 2359
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 294
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Colorado.jpg|center|100px]]
| label = [[Colorados sumendia|Cerro Colorado]]
| p625 = {{Coord|-22.59233333|-67.92216667|display=inline}}
| p2044 = 5748
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 295
| label = ''[[:d:Q27785716|Cerro Colorado]]''
| p625 = {{Coord|31.9126|-113.3007|display=inline}}
| p2044 = 202
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 296
| label = ''[[:d:Q11691399|Cerro Congo]]''
| p625 = {{Coord|10.254|-84.228|display=inline}}<br/>{{Coord|10.254444444444|-84.227222222222|display=inline}}
| p2044 = 1670
| p131 = [[Alajuela probintzia]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 297
| label = ''[[:d:Q21841275|Cerro Cono Fontana]]''
| p625 = {{Coord|-45.025277777778|-71.438055555556|display=inline}}
| p2044 = 1306
| p131 = [[Chubut probintzia|Chubut]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 298
| label = ''[[:d:Q27785775|Cerro Copitiro]]''
| p625 = {{Coord|19.486111111111|-102.05222222222|display=inline}}
| p2044 = 2173
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 299
| label = ''[[:d:Q31449969|Cerro El Cajete]]''
| p625 = {{Coord|19.47328|-102.04223|display=inline}}
| p2044 = 2148
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 300
| label = ''[[:d:Q31445676|Cerro El Chupadero]]''
| p625 = {{Coord|19.31014|-102.29017|display=inline}}
| p2044 = 2150
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 301
| label = ''[[:d:Q31449891|Cerro El Cohetero]]''
| p625 = {{Coord|19.27184|-102.3327|display=inline}}
| p2044 = 1969
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 302
| label = ''[[:d:Q31449920|Cerro El Colorado]]''
| p625 = {{Coord|19.42476|-102.16873|display=inline}}
| p2044 = 2198
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 303
| label = ''[[:d:Q31445670|Cerro El Costillón]]''
| p625 = {{Coord|19.303333333333|-102.30194444444|display=inline}}
| p2044 = 2034
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 304
| p18 = [[Fitxategi:CerroElCondor6532mSeenFromEast.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312921|Cerro El Cóndor]]''
| p625 = {{Coord|-26.6309|-68.3614|display=inline}}
| p2044 = 6373
| p131 = ''[[:d:Q772414|Antofagasta de la Sierra Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 305
| label = ''[[:d:Q31450406|Cerro El Derrumbadero]]''
| p625 = {{Coord|19.773611111111|-102.00888888889|display=inline}}
| p2044 = 2309
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 306
| label = ''[[:d:Q31449939|Cerro El Jabalí]]''
| p625 = {{Coord|19.45045|-102.11325|display=inline}}
| p2044 = 2060
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 307
| label = ''[[:d:Q31445656|Cerro El Llahuacuaro]]''
| p625 = {{Coord|19.426111111111|-102.24|display=inline}}
| p2044 = 2770
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 308
| label = ''[[:d:Q27783256|Cerro El Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|21.050833333333|-104.41055555556|display=inline}}
| p2044 = 1129
| p131 = [[Nayarit]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 309
| p18 = [[Fitxategi:Cerro El Muerto.jpg|center|100px]]
| label = [[El Muerto sumendia|Cerro El Muerto]]
| p625 = {{Coord|-27.0575|-68.483888888889|display=inline}}
| p2044 = 6542
| p131 = ''[[:d:Q1080210|Tinogasta Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 310
| label = ''[[:d:Q31454534|Cerro El Pacayal]]''
| p625 = {{Coord|13.466666666667|-88.333333333333|display=inline}}
| p2044 = 1012
| p131 = ''[[:d:Q930804|San Miguel departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 311
| label = ''[[:d:Q31449963|Cerro El Puerto]]''
| p625 = {{Coord|19.47546|-102.03624|display=inline}}
| p2044 = 2213
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 312
| label = ''[[:d:Q31449913|Cerro El Rosario]]''
| p625 = {{Coord|19.438611111111|-102.15583333333|display=inline}}
| p2044 = 2143
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 313
| label = ''[[:d:Q31454532|Cerro El Taburete]]''
| p625 = {{Coord|13.4367|-88.5317|display=inline}}
| p2044 = 828
| p131 = ''[[:d:Q1122748|Usulután departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 314
| label = ''[[:d:Q31449996|Cerro Escalerilla]]''
| p625 = {{Coord|18.783611111111|-103.70555555556|display=inline}}
| p2044 = 87
| p131 = [[Colima]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 315
| label = ''[[:d:Q31449983|Cerro Estiladero]]''
| p625 = {{Coord|19.444444444444|-102.1975|display=inline}}
| p2044 = 2621
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 316
| label = ''[[:d:Q31450351|Cerro Grande]]''
| p625 = {{Coord|19.515|-103.95388888889|display=inline}}
| p2044 = 2522
| p131 = [[Jalisco]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 317
| label = ''[[:d:Q25180068|Cerro Grande (bolkan sa Guatemala, Departamento de Guatemala)]]''
| p625 = {{Coord|14.383333333333|-90.583333333333|display=inline}}
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 318
| label = ''[[:d:Q31450381|Cerro Huahuarua]]''
| p625 = {{Coord|19.762777777778|-102.0625|display=inline}}
| p2044 = 2235
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 319
| label = ''[[:d:Q31450335|Cerro Itzhuitz]]''
| p625 = {{Coord|16.48941|-92.40866|display=inline}}
| p2044 = 1863
| p131 = [[Chiapas]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 320
| label = ''[[:d:Q31449901|Cerro Jicalmi]]''
| p625 = {{Coord|19.3925|-102.07722222222|display=inline}}
| p2044 = 1685
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 321
| label = ''[[:d:Q31445664|Cerro La Alberca]]''
| p625 = {{Coord|19.364444444444|-102.29694444444|display=inline}}
| p2044 = 2788
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 322
| label = ''[[:d:Q31449990|Cerro La Batea]]''
| p625 = {{Coord|19.129722222222|-102.15333333333|display=inline}}
| p2044 = 586
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 323
| label = ''[[:d:Q25177431|Cerro La Mariposa]]''
| p625 = {{Coord|14.466666666667|-90.616666666667|display=inline}}
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 324
| label = ''[[:d:Q25177439|Cerro La Montaña (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|14.45|-90.583333333333|display=inline}}
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 325
| label = ''[[:d:Q27800863|Cerro La Pastoria]]''
| p625 = {{Coord|31.993333333333|-113.67166666667|display=inline}}
| p2044 = 232
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 326
| label = ''[[:d:Q31445650|Cerro La Perita]]''
| p625 = {{Coord|19.45579|-102.20503|display=inline}}
| p2044 = 2687
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 327
| label = ''[[:d:Q31445622|Cerro La Tinaja]]''
| p625 = {{Coord|19.169166666667|-101.52055555556|display=inline}}
| p2044 = 1714
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 328
| label = ''[[:d:Q31449932|Cerro Las Varas]]''
| p625 = {{Coord|19.463888888889|-102.12916666667|display=inline}}
| p2044 = 2154
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 329
| label = ''[[:d:Q31449976|Cerro Las Vueltas]]''
| p625 = {{Coord|19.250555555556|-102.18611111111|display=inline}}
| p2044 = 1209
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 330
| label = ''[[:d:Q31450412|Cerro Las Yerbas]]''
| p625 = {{Coord|19.77112|-102.03154|display=inline}}
| p2044 = 2195
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 331
| label = ''[[:d:Q25177627|Cerro Limón (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|14.45|-90.6|display=inline}}
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 332
| label = ''[[:d:Q31450397|Cerro Los Pozos]]''
| p625 = {{Coord|19.772222222222|-102.0225|display=inline}}
| p2044 = 2219
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 333
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Machin 2016-12-15.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q546823|Cerro Machín]]''
| p625 = {{Coord|4.4833333333333|-75.391666666667|display=inline}}
| p2044 = 2650
| p131 = [[Tolima (departamendua)|Tolima]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 334
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Maca.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3116465|Cerro Macá]]''
| p625 = {{Coord|-45.105833333333|-73.169166666667|display=inline}}
| p2044 = 2300
| p131 = [[Aysén probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 335
| label = ''[[:d:Q25177770|Cerro Mal Paso (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|14.466666666667|-90.583333333333|display=inline}}
| p2044 = 1332
| p131 = [[Guatemala (departamendua)|Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 336
| label = ''[[:d:Q31450005|Cerro Mancira]]''
| p625 = {{Coord|18.5331|-103.5226|display=inline}}
| p2044 = 479
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 337
| label = ''[[:d:Q23304829|Cerro Marquéz]]''
| p625 = {{Coord|-18.733333333333|-69.433333333333|display=inline}}
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 338
| label = ''[[:d:Q22459371|Cerro Mirador]]''
| p625 = {{Coord|-42.32746|-72.73249|display=inline}}
| p2044 = 177
| p131 = [[Los Lagos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 339
| label = ''[[:d:Q21837598|Cerro Morado]]''
| p625 = {{Coord|-27.347222222222|-67.258055555556|display=inline}}
| p2044 = 4582
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 340
| label = ''[[:d:Q21561407|Cerro Morazurco]]''
| p625 = {{Coord|1.2706|-77.2407|display=inline}}
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 341
| label = ''[[:d:Q21837839|Cerro Negro]]''
| p625 = {{Coord|-25.01667|-68.4|display=inline}}
| p2044 = 5062
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 342
| label = ''[[:d:Q21849955|Cerro Negro]]''
| p625 = {{Coord|-27.314166666667|-67.29|display=inline}}
| p2044 = 4518
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 343
| label = ''[[:d:Q2946776|Cerro Negro de Mayasquer]]''
| p625 = {{Coord|0.8275|-77.964444444444|display=inline}}
| p2044 = 4445
| p131 = [[Nariño (departamendua)|Nariño]]<br/>[[Carchi probintzia]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 344
| label = ''[[:d:Q12763846|Cerro Nicholson]]''
| p625 = {{Coord|-16.260556|-71.73|display=inline}}
| p2044 = 8282
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 345
| label = ''[[:d:Q31450390|Cerro Ordáz]]''
| p625 = {{Coord|19.801666666667|-102.00805555556|display=inline}}
| p2044 = 2191
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 346
| label = ''[[:d:Q31449958|Cerro Pario]]''
| p625 = {{Coord|19.470277777778|-102.18388888889|display=inline}}
| p2044 = 2597
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 347
| label = ''[[:d:Q27844003|Cerro Pizarro]]''
| p625 = {{Coord|19.508888888889|-97.437777777778|display=inline}}
| p131 = [[Puebla]]<br/>[[Tepeyahualco (udalerria)]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 348
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Prieto-M.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5064965|Cerro Prieto]]''
| p625 = {{Coord|32.418|-115.308|display=inline}}<br/>{{Coord|32.4217|-115.306|display=inline}}
| p2044 = 223
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 349
| label = ''[[:d:Q23737041|Cerro Santa María]]''
| p625 = {{Coord|10.810555555556|-85.317222222222|display=inline}}
| p2044 = 1872
| p131 = [[Costa Rica]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 350
| label = ''[[:d:Q31449946|Cerro Sapién]]''
| p625 = {{Coord|19.45112|-102.10263|display=inline}}
| p2044 = 2045
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 351
| label = ''[[:d:Q1055976|Cerro Silala]]''
| p625 = {{Coord|-22.05416667|-67.96444444|display=inline}}
| p2044 = 5685
| p131 = [[Potosí (departamendua)|Potosiko departamendua]]<br/>[[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Bolivia]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 352
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Singüil.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2946773|Cerro Singüil]]''
| p625 = {{Coord|14.053|-89.6315|display=inline}}
| p2044 = 957
| p131 = ''[[:d:Q671158|Santa Ana departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 353
| p18 = [[Fitxategi:Solo-from-north.jpg|center|100px]]
| label = [[Cerro Solo]]
| p625 = {{Coord|-27.108333333333|-68.716666666667|display=inline}}
| p2044 = 6190
| p131 = ''[[:d:Q1080210|Tinogasta Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 354
| label = ''[[:d:Q31450321|Cerro Subida El Caracol]]''
| p625 = {{Coord|16.66518|-92.59515|display=inline}}
| p2044 = 2622
| p131 = [[Chiapas]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 355
| label = ''[[:d:Q22471310|Cerro Tatajachura]]''
| p625 = {{Coord|-19.49645|-69.10246|display=inline}}
| p2044 = 5240
| p131 = [[Tarapacá eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 356
| label = ''[[:d:Q55606869|Cerro Tilarán]]''
| p625 = {{Coord|10.45083333|-84.97777778|display=inline}}
| p2044 = 634
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 357
| label = ''[[:d:Q21831626|Cerro Tolar]]''
| p625 = {{Coord|-27.359166666667|-67.292777777778|display=inline}}
| p2044 = 4601
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 358
| p18 = [[Fitxategi:Pular Volcano Chile 015b.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q22471887|Cerro Toloncha]]''
| p625 = {{Coord|-23.938333333333|-67.975|display=inline}}
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 359
| label = ''[[:d:Q109286407|Cerro Torta]]''
| p625 = {{Coord|-26.753|-68.14|display=inline}}
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 360
| label = ''[[:d:Q22472235|Cerro Tralihue]]''
| p625 = {{Coord|-38.5092|-70.8983|display=inline}}
| p2044 = 1791
| p131 = [[Txile]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 361
| label = ''[[:d:Q2946783|Cerro Tujle]]''
| p625 = {{Coord|-23.8354|-67.9515|display=inline}}
| p2044 = 3550
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 362
| label = ''[[:d:Q31449952|Cerro Tumbiscatillo]]''
| p625 = {{Coord|19.464722222222|-102.17277777778|display=inline}}
| p2044 = 2714
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 363
| p18 = [[Fitxategi:San Pedro de Atacama (Unsplash wq85nxw81sc).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q22472897|Cerro Tumisa]]''
| p625 = {{Coord|-23.457222222222|-67.813611111111|display=inline}}<br/>{{Coord|-23.46666667|-67.81666667|display=inline}}
| p2044 = 5585<br/>5658
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 364
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Tuzgle-01.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312934|Cerro Tuzgle]]''
| p625 = {{Coord|-24.056|-66.479|display=inline}}
| p2044 = 5486
| p131 = [[Jujuy probintzia|Jujuy]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 365
| p18 = [[Fitxategi:Volcán de Izalco.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1056001|Cerro Verde]]''
| p625 = {{Coord|13.826411111111112|-89.62258055555556|display=inline}}<br/>{{Coord|13.827777777778|-89.625277777778|display=inline}}
| p2044 = 2030
| p131 = ''[[:d:Q671158|Santa Ana departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 366
| label = ''[[:d:Q31450343|Cerro Volado]]''
| p625 = {{Coord|17.403611111111|-97.607222222222|display=inline}}
| p2044 = 2372
| p131 = [[Oaxaca]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 367
| label = ''[[:d:Q21791896|Cerro Volcán]]''
| p625 = {{Coord|-22.3283|-67.9425|display=inline}}
| p131 = [[Bolivia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 368
| label = ''[[:d:Q21832474|Cerro Volcán]]''
| p625 = {{Coord|-27.7945|-68.4348|display=inline}}
| p2044 = 4724
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 369
| label = ''[[:d:Q21832475|Cerro Volcán]]''
| p625 = {{Coord|-46.6619|-70.7905|display=inline}}
| p2044 = 556
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 370
| label = ''[[:d:Q21832488|Cerro Volcán Grande]]''
| p625 = {{Coord|-47.031388888889|-71.224444444444|display=inline}}
| p2044 = 1373
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 371
| label = ''[[:d:Q21832491|Cerro Volcán Overo]]''
| p625 = {{Coord|-34.5734|-70.0202|display=inline}}
| p2044 = 4553
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 372
| label = ''[[:d:Q31450301|Cerro Volcán el Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|19.409444444444|-100.48444444444|display=inline}}
| p2044 = 1574
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 373
| label = ''[[:d:Q22473823|Cerro Volcánico (kono sa Chile)]]''
| p625 = {{Coord|-20.65|-68.466666666667|display=inline}}
| p131 = [[Txile]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 374
| label = ''[[:d:Q31449896|Cerro de Afuera]]''
| p625 = {{Coord|19.28677|-102.28249|display=inline}}
| p2044 = 1994
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 375
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Cofrentes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5559075|Cerro de Agrás]]''
| p625 = {{Coord|39.240197|-1.072436|display=inline}}
| p131 = [[Cofrentes]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 376
| label = ''[[:d:Q15732997|Cerro de Apaneca]]''
| p625 = {{Coord|13.841288888889|-89.798941666667|display=inline}}
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 377
| label = ''[[:d:Q21052305|Cerro de Asososca]]''
| p625 = {{Coord|12.453333333333|-86.675833333333|display=inline}}
| p2044 = 803
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 378
| label = ''[[:d:Q99709361|Cerro de Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|19.328130555555557|-99.74921944444444|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 379
| label = ''[[:d:Q25180030|Cerro de las Flores (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|14.3|-90|display=inline}}
| p131 = [[Jutiapa (departamendua)|Jutiapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 380
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Cañapa con flamencos Potosí Bolivia.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1056128|Cerro del Azufre]]''
| p625 = {{Coord|-21.783055555556|-68.239722222222|display=inline}}
| p2044 = 5846
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 381
| p18 = [[Fitxategi:Cerro del Leon.jpg|center|100px]]
| label = [[Cerro del León]]
| p625 = {{Coord|-22.15|-68.116666666667|display=inline}}
| p2044 = 5760
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 382
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Nacimientos del Cazadero.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5065021|Cerro del Nacimiento]]''
| p625 = {{Coord|-27.280555555556|-68.5125|display=inline}}<br/>{{Coord|-27.1957|-68.561|display=inline}}<br/>{{Coord|-27.2783|-68.5247|display=inline}}
| p2044 = 6436
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 383
| label = ''[[:d:Q15732977|Cerro el Aguila]]''
| p625 = {{Coord|13.893036111111|-89.698175|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q212540|Sonsonate departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 384
| label = ''[[:d:Q22474270|Cerros de Punguichay]]''
| p625 = {{Coord|-39.4784|-72.2154|display=inline}}
| p2044 = 779
| p131 = [[Araucanía eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 385
| label = ''[[:d:Q12781210|Ch'uga-ryong]]''
| p625 = {{Coord|38.33|127.33|display=inline}}
| p17 = [[Ipar Korea]]<br/>[[Hego Korea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 386
| p18 = [[Fitxategi:Chabahar Mud Volcano 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6390784|Chabahar Mud Volcano]]''
| p131 = ''[[:d:Q1278148|Chabahar County]]''
| p17 = [[Iran]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 387
| p18 = [[Fitxategi:Chachani.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1058424|Chachani]]''
| p625 = {{Coord|-16.194166666667|-71.531666666667|display=inline}}
| p2044 = 6057
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 388
| p18 = [[Fitxategi:Chaiten Volcano NASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q152380|Chaitén]]''
| p625 = {{Coord|-42.832777777778|-72.645833333333|display=inline}}
| p2044 = 1122
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 389
| label = ''[[:d:Q58809903|Chalpatan]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 390
| p18 = [[Fitxategi:Chandragup mud volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5071340|Chandragup]]''
| p625 = {{Coord|25.445369444444445|65.86543055555556|display=inline}}<br/>{{Coord|25.445277777778|65.865555555556|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q44942|Lasbela District]]''
| p17 = [[Pakistan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 391
| p18 = [[Fitxategi:ChaosCrags 8444 45.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2956453|Chaos Crags]]''
| p625 = {{Coord|40.524166666667|-121.52111111111|display=inline}}
| p2044 = 2476
| p131 = [[Shasta konderria (Kalifornia)|Shasta konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 392
| label = ''[[:d:Q4507856|Chashakondzha]]''
| p625 = {{Coord|56.6153|159.65124722222|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 393
| label = ''[[:d:Q27910111|Chato Aislado]]''
| p625 = {{Coord|-25.98|-68.81|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 394
| label = ''[[:d:Q4506630|Chavycha Volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.63145|158.50635|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 395
| label = ''[[:d:Q24031749|Chebrit Ale]]''
| p625 = {{Coord|13.966666666667|40.133333333333|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 396
| label = ''[[:d:Q4128319|Chernogo]]''
| p625 = {{Coord|46.521944444444|150.86638888889|display=inline}}
| p2044 = 538
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 397
| label = ''[[:d:Q4514578|Cherpuk Severny]]''
| p625 = {{Coord|55.6|157.61666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 398
| p18 = [[Fitxategi:Chikurachki med.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2282091|Chikurachki]]''
| p625 = {{Coord|50.321666666667|155.46166666667|display=inline}}
| p2044 = 1816
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 399
| p18 = [[Fitxategi:Nevado Chiles 465.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2648864|Chiles volcano]]''
| p625 = {{Coord|0.82111111|-77.935|display=inline}}
| p2044 = 4723
| p131 = [[Carchi probintzia]]<br/>[[Nariño (departamendua)|Nariño]]
| p17 = [[Ekuador]]<br/>[[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 400
| label = ''[[:d:Q23925954|Chiles-Cerro Negro]]''
| p625 = {{Coord|0.817|-77.938|display=inline}}
| p17 = [[Kolonbia]]<br/>[[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 401
| p18 = [[Fitxategi:Chiliques volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1130319|Chiliques]]''
| p625 = {{Coord|-23.583333333333|-67.7|display=inline}}
| p2044 = 5778
| p131 = [[San Pedro de Atacama]]<br/>[[Antofagasta probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 402
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Chimborazo desde Riobamba.jpg|center|100px]]
| label = [[Chimborazo]]
| p625 = {{Coord|-1.4691666666667|-78.8175|display=inline}}
| p2044 = 6263.47
| p131 = [[Chimborazo probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 403
| label = ''[[:d:Q4516054|Chineinane]]''
| p625 = {{Coord|56.15|158.3|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 404
| label = ''[[:d:Q4516190|Chirinkotan]]''
| p625 = {{Coord|48.979722222222|153.48666666667|display=inline}}
| p2044 = 724
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 405
| p18 = [[Fitxategi:Итуруп.Вулканы Чирип и Богдан Хмельницкий.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2666739|Chirip]]''
| p625 = {{Coord|45.377222222222|147.91222222222|display=inline}}<br/>{{Coord|45.37698|147.91324|display=inline}}
| p2044 = 1587
| p131 = [[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 406
| label = ''[[:d:Q21544565|Chirippusan]]''
| p625 = {{Coord|45.338|147.92|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 407
| p18 = [[Fitxategi:Volcan San Cristobal y Chonco.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2964415|Chonco]]''
| p625 = {{Coord|12.703016666666668|-87.04338888888888|display=inline}}
| p2044 = 1105
| p131 = [[Chinandegako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 408
| p18 = [[Fitxategi:Goutte et Chopine.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411123|Chopine and Gouttes puys]]''
| p625 = {{Coord|45.8278|2.955|display=inline}}
| p2044 = 1181
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 409
| label = ''[[:d:Q90693711|Chopo Volcano]]''
| p625 = {{Coord|10.47043|-85.064185|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2225426|Cañas Canton]]''
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 410
| label = ''[[:d:Q23649937|Choquelimpie]]''
| p625 = {{Coord|-18.30527778|-69.27833333|display=inline}}
| p2044 = 4777
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 411
| label = ''[[:d:Q1089657|Chupiquiña]]''
| p625 = {{Coord|-17.666666666667|-69.8|display=inline}}
| p2044 = 5789
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]<br/>''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 412
| p18 = [[Fitxategi:Черная сопка.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4518690|Chyornaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|75.313055555556|113.63916666667|display=inline}}
| p2044 = 688
| p131 = [[Krasnoiarsk kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 413
| label = ''[[:d:Q2946787|Ciguatepe]]''
| p625 = {{Coord|12.53|-86.142|display=inline}}
| p2044 = 603
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 414
| p18 = [[Fitxategi:Masivul Ciomatu 3D version 1.gif|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q874092|Ciomadul]]''
| p625 = {{Coord|46.13|25.88|display=inline}}
| p2044 = 1289
| p131 = [[Hargita konderria]]
| p17 = [[Errumania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 415
| p18 = [[Fitxategi:Guadeloupe 108 - lac Flamarion - sommet de la citerne 1155m - massif de la Soufrière.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2974420|Citerne]]''
| p625 = {{Coord|16.0334|-61.657|display=inline}}
| p2044 = 1155
| p131 = ''[[:d:Q996284|Gourbeyre]]''<br/>[[Guadalupe (eskualdea)|Guadalupe]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 416
| label = ''[[:d:Q12764166|Clark Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-36.446|177.839|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 417
| label = ''[[:d:Q23925927|Cleft Segment]]''
| p625 = {{Coord|44.83|-130.3|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 418
| p18 = [[Fitxategi:MountCleveland.jpg|center|100px]]
| label = [[Cleveland (sumendia)|Cleveland]]
| p625 = {{Coord|52.822222222222|-169.945|display=inline}}
| p2044 = 1730
| p131 = ''[[:d:Q185533|Aleutians West Census Area]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 419
| p18 = [[Fitxategi:Clot de l'Omera, a Sant Martí de Llémena.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q110453111|Clot de l'Omera volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.021115|2.686973|display=inline}}
| p131 = [[Sant Martí de Llémena]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 420
| label = ''[[:d:Q23925928|CoAxial Segment]]''
| p625 = {{Coord|46.52|-129.58|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 421
| label = ''[[:d:Q15211074|Cobb Seamount]]''
| p625 = {{Coord|46.73333333|-130.78333333|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q55182671|undersea landform]]''
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 422
| label = ''[[:d:Q23925929|Cobb Segment]]''
| p625 = {{Coord|46.88|-129.33|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 423
| p18 = [[Fitxategi:Cocoa Crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5139756|Cocoa Crater]]''
| p625 = {{Coord|57.65|-130.7|display=inline}}
| p2044 = 2123
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 424
| label = ''[[:d:Q5140902|Coffee Crater]]''
| p625 = {{Coord|57.63|-130.67|display=inline}}
| p2044 = 2000
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 425
| p18 = [[Fitxategi:Volcan de Cofre de Perote - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q119656|Cofre de Peru en tanga]]''
| p625 = {{Coord|19.49194444444445|-97.15|display=inline}}
| p2044 = 4282
| p131 = ''[[:d:Q2071648|Perote]]''
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 426
| p18 = [[Fitxategi:Salar de Pujsa con Acamarachi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2982330|Colachi]]''
| p625 = {{Coord|-23.24192|-67.64605|display=inline}}
| p2044 = 5631
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 427
| p18 = [[Fitxategi:ColdBayVolcanoe.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3332032|Cold Bay Volcano]]''
| p625 = {{Coord|55.0673|-162.835|display=inline}}
| p2044 = 6299
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 428
| label = ''[[:d:Q126178812|Cole Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-33.41|179.871|display=inline}}
| p2044 = -1100
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 429
| label = ''[[:d:Q21544570|Coleman Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-8.841|157.16|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 430
| p18 = [[Fitxategi:A broad ash plume rises above Colo volcano on the island of Una-Una during the powerful 1983 eruption.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1110232|Colo]]''
| p625 = {{Coord|-0.17|121.608|display=inline}}
| p2044 = 507
| p131 = [[Erdialdeko Sulawesi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 431
| label = ''[[:d:Q24019673|Comadega volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.13594444444445|2.5353333333333334|display=inline}}
| p2044 = 715
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]<br/>[[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 432
| label = ''[[:d:Q12764193|Comondu-La Purisima]]''
| p625 = {{Coord|26|-111.92|display=inline}}
| p131 = [[Hego Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 433
| p18 = [[Fitxategi:Moyogalpa Puerto.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1067452|Concepción sumendia]]''
| p625 = {{Coord|11.533333333333|-85.616666666667|display=inline}}
| p2044 = 1700
| p131 = [[Rivasko departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 434
| p18 = [[Fitxategi:Coral GreanPeace Cold water coral.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23050241|Condor seamount]]''
| p625 = {{Coord|38.410666666666664|-29.274583333333332|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 435
| label = ''[[:d:Q21831968|Cono Truncado]]''
| p625 = {{Coord|-48.533333333333|-69.433333333333|display=inline}}
| p2044 = 605
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 436
| label = ''[[:d:Q4231222|Conradi]]''
| p625 = {{Coord|55.083333333333|160.55|display=inline}}
| p2044 = 807
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 437
| p18 = [[Fitxategi:Copahue Volcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Copahue sumendia]]
| p625 = {{Coord|-37.852222222222|-71.1675|display=inline}}
| p2044 = 2997
| p131 = [[Ñorquín departamendua]]<br/>[[Biobío eskualdea]]
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 438
| p18 = [[Fitxategi:Salar Maricunga Atacama.jpg|center|100px]]
| label = [[Copiapó sumendia]]
| p625 = {{Coord|-27.30583333|-69.13083333|display=inline}}<br/>{{Coord|-27.3056|-69.1317|display=inline}}
| p2044 = 6052
| p131 = [[Copiapó probintzia]]<br/>[[Atacama eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 439
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Corazón, Pichincha.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q869065|Corazón volcano]]''
| p625 = {{Coord|-0.53333333333333|-78.666666666667|display=inline}}
| p2044 = 4790
| p131 = [[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 440
| p18 = [[Fitxategi:Corcovado volcano aerial.jpg|center|100px]]
| label = [[Corcovado sumendia]]
| p625 = {{Coord|-43.193055555556|-72.792777777778|display=inline}}
| p2044 = 2300
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 441
| p18 = [[Fitxategi:Puntas negras volcanic complex chile ii region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2997213|Cordón de Puntas Negras]]''
| p625 = {{Coord|-23.742777777778|-67.534166666667|display=inline}}
| p2044 = 5852
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 442
| p18 = [[Fitxategi:CoronadoVolcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4177455|Coronado (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|29.083333333333|-113.51333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|29.08886|-113.51524|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 443
| p18 = [[Fitxategi:Coropuna Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q946035|Coropuna]]''
| p625 = {{Coord|-15.520277777778|-72.657222222222|display=inline}}
| p2044 = 6425
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 444
| p18 = [[Fitxategi:Seulawaih Agam.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q29595|Cot Seulawah Agam]]''
| p625 = {{Coord|5.448|95.658|display=inline}}
| p2044 = 1810
| p131 = [[Aceh]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 445
| p18 = [[Fitxategi:Cotacachi Ecuador736.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1136571|Cotacachi sumendia]]''
| p625 = {{Coord|0.3608333333333333|-78.34916666666666|display=inline}}<br/>{{Coord|-0.36083333333333|-78.349166666667|display=inline}}
| p2044 = 4935
| p131 = ''[[:d:Q13189590|Imantag]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 446
| p18 = [[Fitxategi:Vólcan Cotopaxi.jpg|center|100px]]
| label = [[Cotopaxi]]
| p625 = {{Coord|-0.68055555555556|-78.437777777778|display=inline}}
| p2044 = 5897
| p131 = [[Cotopaxi probintzia]]<br/>''[[:d:Q2182152|Latacunga Canton]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 447
| p18 = [[Fitxategi:Santo Antão 294A8976 Cova.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30602579|Cova]]''
| p625 = {{Coord|17.1077|-25.0627|display=inline}}
| p2044 = 1176
| p17 = [[Cabo Verde]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 448
| p18 = [[Fitxategi:Crack in the Ground (9735636349).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5180326|Crack in the Ground]]''
| p625 = {{Coord|43.3251|-120.665|display=inline}}
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 449
| label = ''[[:d:Q23925955|Crater Basalt Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|-42.018|-70.194|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 450
| p18 = [[Fitxategi:Crater hill volcano Auckland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5182621|Crater Hill]]''
| p625 = {{Coord|-36.9865|174.827|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 451
| label = ''[[:d:Q21807290|Crater Jachcha Phia]]''
| p625 = {{Coord|-18.60472|-68.75306|display=inline}}
| p2044 = 3884
| p131 = [[Oruro (departamendua)|Oruroko departamendua]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 452
| label = ''[[:d:Q21807289|Crater Jiskha Phia]]''
| p625 = {{Coord|-18.61528|-68.75361|display=inline}}
| p2044 = 3946
| p131 = [[Oruro (departamendua)|Oruroko departamendua]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 453
| label = ''[[:d:Q23925923|Crater Mountain]]''
| p625 = {{Coord|-6.581|145.091|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 454
| p18 = [[Fitxategi:Craters of the Moon National Monument - Idaho (14377833970).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925868|Craters of the Moon]]''
| p625 = {{Coord|43.42|-113.5|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 455
| p18 = [[Fitxategi:Volcà del Croscat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1141050|Croscat sumendia]]''
| p625 = {{Coord|42.1539906034|2.53606815969|display=inline}}
| p2044 = 789
| p131 = [[Santa Pau]]<br/>[[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 456
| label = ''[[:d:Q5189097|Crow Lagoon]]''
| p625 = {{Coord|54.7|-130.23333333333|display=inline}}
| p2044 = 84
| p131 = ''[[:d:Q277291|North Coast Regional District]]''
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 457
| label = ''[[:d:Q6164659|Cruz Quemada]]''
| p625 = {{Coord|14.171111111111|-90.277777777778|display=inline}}
| p131 = [[Santa Rosa (departamendua)|Santa Rosa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 458
| p18 = [[Fitxategi:Île Saint-Paul.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3006369|Crête de la Novara]]''
| p625 = {{Coord|-38.715|77.52|display=inline}}<br/>{{Coord|-38.71341|77.52224|display=inline}}
| p2044 = 264
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 459
| p18 = [[Fitxategi:Cuicocha, Ecuador.jpg|center|100px]]
| label = [[Cuicocha]]
| p625 = {{Coord|0.30055555555556|-78.362777777778|display=inline}}
| p2044 = 3246<br/>3059
| p131 = [[Imbabura probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 460
| label = ''[[:d:Q100326733|Culit]]''
| p625 = {{Coord|-9.319639|125.156833|display=inline}}<br/>{{Coord|-9.327009|125.163966|display=inline}}
| p17 = [[Ekialdeko Timor]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 461
| p18 = [[Fitxategi:Culma volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8538338|Culma]]''
| p625 = {{Coord|14.297222222222|-89.877777777778|display=inline}}
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 462
| p18 = [[Fitxategi:Cumbal 20071102 001.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2019666|Cumbal sumendia]]''
| p625 = {{Coord|0.95583333333333|-77.883333333333|display=inline}}
| p2044 = 4764
| p131 = [[Nariño (departamendua)|Nariño]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 463
| p18 = [[Fitxategi:Plantation banana La Palma.jpg|center|100px]]
| label = [[Cumbre Vieja]]
| p625 = {{Coord|28.566666666667|-17.833333333333|display=inline}}
| p2044 = 1944
| p131 = [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 464
| label = ''[[:d:Q23941545|Daghil Liddola]]''
| p625 = {{Coord|13.787222222222|41.239444444444|display=inline}}
| p2044 = 818
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 465
| label = ''[[:d:Q30927649|Daiichi-Amami Knoll]]''
| p131 = [[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 466
| p18 = [[Fitxategi:Daikoku cauldron.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12764321|Daikoku Seamount]]''
| p625 = {{Coord|21.323611|144.194444|display=inline}}
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 467
| p18 = [[Fitxategi:Daisen 01.jpg|center|100px]]
| label = [[Daisen mendia]]
| p625 = {{Coord|35.371111|133.546389|display=inline}}
| p2044 = 1729
| p131 = [[Tottori (prefektura)|Tottori]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 468
| p18 = [[Fitxategi:Daisetsu0001.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1157658|Daisetsuzan Volcanic Group]]''
| p625 = {{Coord|43.65|142.85|display=inline}}
| p2044 = 2290
| p131 = ''[[:d:Q1185413|Kamikawa district]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 469
| p18 = [[Fitxategi:Ulawun steam plume.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5209925|Dakataua]]''
| p625 = {{Coord|-5.05555556|150.10833333|display=inline}}
| p2044 = 400
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 470
| p18 = [[Fitxategi:981012-Damavand-South-IMG 9861-2.jpg|center|100px]]
| label = [[Damavand]]
| p625 = {{Coord|35.955277777778|52.109166666667|display=inline}}
| p2044 = 5610
| p131 = ''[[:d:Q1282247|Amol County]]''
| p17 = [[Iran]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 471
| p18 = [[Fitxategi:Dariganga plateau, Mongolia, satellite image, LandSat-5, 2006-10-05.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4155060|Dariganga Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|45.754|114.279|display=inline}}<br/>{{Coord|45.33333|114|display=inline}}
| p17 = [[Mongolia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 472
| label = ''[[:d:Q23944164|Darkot]]''
| p625 = {{Coord|14.9334|39.8246|display=inline}}
| p2044 = 137
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 473
| p18 = [[Fitxategi:Darwin volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2672570|Darwin sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-0.18333333333333|-91.283333333333|display=inline}}
| p2044 = 1330
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 474
| label = ''[[:d:Q23925924|Dawson Strait Group]]''
| p625 = {{Coord|-9.62|150.88|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 475
| p18 = [[Fitxategi:Inyo Craters - Deer Mountain - top.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q35737304|Deer Mountain]]''
| p625 = {{Coord|37.698611111111|-119.01222222222|display=inline}}
| p131 = [[Mono konderria (Kalifornia)|Mono konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 476
| p18 = [[Fitxategi:Mount Demon (Mount Kamuidake) Relief Map, SRTM-1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2601149|Demon]]''
| p625 = {{Coord|45.5014|148.8603|display=inline}}
| p2044 = 1205
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 477
| p18 = [[Fitxategi:Gunung dempo (cropped).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1186618|Dempo mendia]]''
| p625 = {{Coord|-4.03|103.13|display=inline}}
| p2044 = 3173
| p131 = [[Hego Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 478
| p18 = [[Fitxategi:Descabezado.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1200515|Descabezado Grande]]''
| p625 = {{Coord|-35.583333333333|-70.75|display=inline}}
| p2044 = 3953
| p131 = [[San Clemente (Txile)|San Clemente]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 479
| p18 = [[Fitxategi:Desenberg (Westansicht).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1200563|Desenberg]]''
| p625 = {{Coord|51.500247222222|9.1976166666667|display=inline}}
| p2044 = 343.6
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 480
| p18 = [[Fitxategi:Devil's Woodyard Dec,2007.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5267455|Devil's Woodyard]]''
| p625 = {{Coord|10.26433333|-61.30486111|display=inline}}<br/>{{Coord|10.262777777778|-61.306944444444|display=inline}}
| p17 = [[Trinidad eta Tobago]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 481
| label = ''[[:d:Q5483967|Dhamarreko Harras]]''
| p625 = {{Coord|14.55|44.40166667|display=inline}}
| p2044 = 3500
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 482
| p18 = [[Fitxategi:Babuyan islands en.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q788862|Didica Volcano]]''
| p625 = {{Coord|19.075088888889|122.20265277778|display=inline}}
| p2044 = 228
| p131 = ''[[:d:Q49062|Calayan]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 483
| p18 = [[Fitxategi:Dieng volcanic complex.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1972311|Dieng sumendi konplexua]]''
| p625 = {{Coord|-7.2|109.92|display=inline}}
| p2044 = 2565
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 484
| p18 = [[Fitxategi:Aussichtsturm Dietzenley V.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1224259|Dietzenley]]''
| p625 = {{Coord|50.2025|6.67778|display=inline}}
| p2044 = 617.6
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 485
| label = ''[[:d:Q6044027|Divlit Yanardağı]]''
| p625 = {{Coord|38.6204|28.43085|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q64831|Kula]]''
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 486
| label = ''[[:d:Q3033707|Dofan]]''
| p625 = {{Coord|9.34444444|40.13194444|display=inline}}
| p2044 = 1151
| p131 = ''[[:d:Q3444674|Gabi Rasu]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 487
| label = ''[[:d:Q23947663|Dola]]''
| p625 = {{Coord|15.072777777778|39.756388888889|display=inline}}
| p2044 = 105
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 488
| label = ''[[:d:Q1087336|Dolok Lubuk Raya]]''
| p625 = {{Coord|1.478|99.209|display=inline}}
| p2044 = 1862
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 489
| label = ''[[:d:Q1087355|Dolok Sibualbuali]]''
| p625 = {{Coord|1.556|99.255|display=inline}}
| p2044 = 1819
| p131 = [[Ipar Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 490
| label = ''[[:d:Q23925913|Doma Peaks]]''
| p625 = {{Coord|-5.9|143.15|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 491
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Domuyo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312770|Domuyo]]''
| p625 = {{Coord|-36.6397|-70.433|display=inline}}
| p2044 = 4709
| p131 = [[Neuquén probintzia|Neuquen probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 492
| p18 = [[Fitxategi:Bunowen castle - Doon hill- zoom.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17177343|Doon Hill]]''
| p625 = {{Coord|53.4149|-10.1152|display=inline}}
| p2044 = 63
| p131 = [[Galway konderria|Galwayko konderria]]
| p17 = [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 493
| label = ''[[:d:Q21013282|Dos Crateres]]''
| p625 = {{Coord|-25.6|-68.6|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 494
| p18 = [[Fitxategi:Dotsero LeeSiebert 081066.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5299483|Dotsero]]''
| p625 = {{Coord|39.6606|-107.035|display=inline}}
| p2044 = 6783
| p131 = [[Colorado]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 495
| label = ''[[:d:Q12764777|Doyō Seamount]]''
| p625 = {{Coord|27.683333|140.8|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 496
| p18 = [[Fitxategi:CV Dona Juana.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q26546|Doña Juana]]''
| p625 = {{Coord|1.47075|-76.924902777778|display=inline}}
| p2044 = 4150
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 497
| label = ''[[:d:Q31454647|Drakon]]''
| p625 = {{Coord|45.01936|147.88868|display=inline}}
| p2044 = 948
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 498
| label = ''[[:d:Q125745475|Drevskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.16431|4.99354|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 499
| label = ''[[:d:Q109021102|Dubleskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.8449|4.6411|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 500
| label = ''[[:d:Q23925914|Dugong]]''
| p625 = {{Coord|-15.431|-175.725|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 501
| p18 = [[Fitxategi:Mt Dukono.jpg|center|100px]]
| label = [[Dukono]]
| p625 = {{Coord|1.699505|127.878105|display=inline}}
| p2044 = 1335
| p131 = ''[[:d:Q19147|North Halmahera]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 502
| p18 = [[Fitxategi:Organ pipes columnar joints Dunedin.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5314996|Dunedin Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-45.848|170.636|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q32188005|Dunedin City]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 503
| p18 = [[Fitxategi:Durango volcanic field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12765003|Durango volcanic field]]''
| p625 = {{Coord|24.15|-104.45|display=inline}}
| p131 = [[Durango (udalerria)]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 504
| label = ''[[:d:Q12838703|Durovdağ palçıq vulkanı]]''
| p625 = {{Coord|39.51083333333333|49.10777777777778|display=inline}}
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 505
| label = ''[[:d:Q21544574|Dutton]]''
| p625 = {{Coord|55.183|-162.276|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 506
| p18 = [[Fitxategi:Кальдера вулкана Двор.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4155855|Dvor]]''
| p625 = {{Coord|54.05|159.43333333333|display=inline}}
| p2044 = 1401
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 507
| label = ''[[:d:Q113835288|Dysvikeholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.19606|5.96665|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 508
| p18 = [[Fitxategi:Dzenzursky.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1112255|Dzenzursky]]''
| p625 = {{Coord|53.637|158.922|display=inline}}
| p2044 = 2285<br/>896
| p131 = ''[[:d:Q1042558|Yelizovsky District]]''<br/>[[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 509
| label = ''[[:d:Q21587081|Dīrat at Tulūl]]''
| p625 = {{Coord|33.3358|37.0008|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 510
| label = ''[[:d:Q12687204|Eagle Lake Field]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 511
| label = ''[[:d:Q49026840|Earthquake Dome]]''
| p625 = {{Coord|37.666388888889|-118.99972222222|display=inline}}
| p131 = [[Mono konderria (Kalifornia)|Mono konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 512
| label = ''[[:d:Q23925930|East Blanco Depression]]''
| p625 = {{Coord|44.267|-129.879|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 513
| label = ''[[:d:Q49004614|East Crater]]''
| p625 = {{Coord|45.998333333333|-121.78777777778|display=inline}}
| p2044 = 1543
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]<br/>[[Skamania konderria (Washington)|Skamania konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 514
| p18 = [[Fitxategi:Diamante 3d hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12765122|East Diamante]]''
| p625 = {{Coord|15.93|145.67|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 515
| p18 = [[Fitxategi:ShadedmapEpi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q116205379|East Epi]]''
| p625 = {{Coord|-16.68|168.37|display=inline}}
| p2044 = -34
| p131 = ''[[:d:Q650617|Shefa]]''
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 516
| label = ''[[:d:Q23925948|East Gakkel Ridge at 85 E]]''
| p625 = {{Coord|85.608|85.25|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 517
| p18 = [[Fitxategi:Starr 050729-3021 Washingtonia sp..jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7960063|East Molokai Volcano]]''
| p625 = {{Coord|21.11|-156.84|display=inline}}
| p2044 = 1210
| p131 = [[Maui konderria (Hawaii)|Maui konderria]]<br/>[[Kalawao konderria (Hawaii)|Kalawao konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 518
| label = ''[[:d:Q4126603|Eastern Baraniy]]''
| p625 = {{Coord|54.333333333333|159.88333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 519
| p18 = [[Fitxategi:Ebeko2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2417680|Ebeko]]''
| p625 = {{Coord|50.688888888889|156.015|display=inline}}
| p2044 = 1156
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 520
| label = ''[[:d:Q4529521|Ebev-Bunanya]]''
| p625 = {{Coord|55.95|158.43333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 521
| p18 = [[Fitxategi:Eboshi-dake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11567236|Eboshi-dake]]''
| p625 = {{Coord|36.43333333|138.38722222|display=inline}}
| p2044 = 2066
| p131 = ''[[:d:Q840859|Tomi]]''<br/>''[[:d:Q844852|Ueda]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 522
| label = ''[[:d:Q31454772|Eboshiga Dake]]''
| p625 = {{Coord|36.48922|138.87456|display=inline}}
| p2044 = 1318
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 523
| label = ''[[:d:Q2666159|Eggella]]''
| p625 = {{Coord|56.572544444444|158.52319166667|display=inline}}
| p2044 = 1046
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 524
| label = ''[[:d:Q24031049|Egreri]]''
| p625 = {{Coord|12.5648|40.8151|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 525
| p18 = [[Fitxategi:Champagne vent white smokers.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12765198|Eifuku iparmendebaldeko itsas-mendia]]''
| p625 = {{Coord|21.484722|144.043056|display=inline}}
| p2044 = -297
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 526
| p18 = [[Fitxategi:Eiríksjökull 2008.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1310658|Eiríksjökull]]''
| p625 = {{Coord|64.773333333333|-20.409444444444|display=inline}}
| p2044 = 1672
| p131 = [[Borgarbyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 527
| p18 = [[Fitxategi:Ekarma (vulkan) ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4530140|Ekarma]]''
| p625 = {{Coord|48.9475|153.94194444444|display=inline}}
| p2044 = 1170
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 528
| label = ''[[:d:Q109021854|Ekreskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.8421|4.6405|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 529
| label = ''[[:d:Q109021874|Ekreskjeret (Fjell)]]''
| p625 = {{Coord|60.29395|5.04869|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 530
| p18 = [[Fitxategi:Volcán El Altar - Riobamba Ecuador.jpg|center|100px]]
| label = [[El Altar]]
| p625 = {{Coord|-1.6641666666667|-78.411111111111|display=inline}}
| p2044 = 5319
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 531
| p18 = [[Fitxategi:El Chichón.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q841189|El Chichón]]''
| p625 = {{Coord|17.36|-93.227777777778|display=inline}}
| p2044 = 1060
| p131 = [[Francisco León (udalerria)]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 532
| p18 = [[Fitxategi:El Ermitaño View.jpg|center|100px]]
| label = [[El Ermitaño sumendia]]
| p625 = {{Coord|-26.786944444444|-68.603333333333|display=inline}}
| p2044 = 6146
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 533
| label = ''[[:d:Q19360318|El Escondido volcano]]''
| p625 = {{Coord|5.514|-75.043|display=inline}}
| p2044 = 1700
| p131 = ''[[:d:Q726717|Samaná]]''
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 534
| p18 = [[Fitxategi:Peaceful scenery with volcano Misti in the background - Peru.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q572865|El Misti]]''
| p625 = {{Coord|-16.296388888888888|-71.41055555555556|display=inline}}
| p2044 = 5825
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 535
| p18 = [[Fitxategi:El Mónsul.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5822530|El Mónsul-Barronal-Morrón de Los Genoveses]]''
| p625 = {{Coord|36.7364378|-2.1365385|display=inline}}
| p131 = [[Níjar]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 536
| label = ''[[:d:Q11918538|El Rocàs]]''
| p625 = {{Coord|42.01146389|2.71924778|display=inline}}
| p2044 = 248.4
| p131 = [[Sant Gregori]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 537
| p18 = [[Fitxategi:El Tigre volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13408465|El Tigre]]''
| p625 = {{Coord|13.47|-88.43|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1122748|Usulután departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 538
| p18 = [[Fitxategi:Volcán del totumo002.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2360498|El Totumo]]''
| p625 = {{Coord|10.74447222|-75.24140278|display=inline}}
| p2044 = 15
| p131 = ''[[:d:Q1525304|Santa Catalina]]''
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 539
| label = ''[[:d:Q23735267|El Viejo Volcano]]''
| p625 = {{Coord|10.26|-84.328888888889|display=inline}}
| p2044 = 2101
| p131 = [[Alajuela probintzia]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 540
| p18 = [[Fitxategi:Eldborg.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2044399|Eldborg]]''
| p625 = {{Coord|64.796111111111|-22.320833333333|display=inline}}
| p2044 = 112
| p131 = [[Borgarbyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 541
| p18 = [[Fitxategi:Эльдгьяу.jpg|center|100px]]
| label = [[Eldgjá]]
| p625 = {{Coord|63.966666666667|-18.609166666667|display=inline}}<br/>{{Coord|63.96662397|-18.60912691|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 542
| p18 = [[Fitxategi:Mount elgon topo.jpg|center|100px]]
| label = [[Elgon mendia]]
| p625 = {{Coord|1.1185|34.5265|display=inline}}
| p2044 = 4321
| p131 = ''[[:d:Q258780|Bungoma District]]''
| p17 = [[Uganda]]<br/>[[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 543
| p18 = [[Fitxategi:Emi Koussi-Tibesti Mountains-Chad.jpg|center|100px]]
| label = [[Emi Koussi]]
| p625 = {{Coord|19.789444444444445|18.551111111111112|display=inline}}
| p2044 = 3415
| p17 = [[Txad]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 544
| label = ''[[:d:Q4175840|Emperor of China]]''
| p625 = {{Coord|-6.61666667|124.21666667|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 545
| label = ''[[:d:Q5374893|Emuruangogolak]]''
| p625 = {{Coord|1.5|36.33|display=inline}}
| p2044 = 1328
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 546
| label = ''[[:d:Q23925856|Endeavour Segment]]''
| p625 = {{Coord|47.95|-129.1|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 547
| label = ''[[:d:Q125848876|Englebogskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.20322|5.03355|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 548
| label = ''[[:d:Q40301542|Enmedio Volcano]]''
| p625 = {{Coord|28.09|-16.167055555556|display=inline}}
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 549
| p18 = [[Fitxategi:Mt erebus.jpg|center|100px]]
| label = [[Erebus mendia]]
| p625 = {{Coord|-77.533333333333|167.28333333333|display=inline}}
| p2044 = 3794
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 550
| p18 = [[Fitxategi:Erresberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1360982|Ernstberg]]''
| p625 = {{Coord|50.2304|6.7691|display=inline}}
| p2044 = 699.8
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 551
| p18 = [[Fitxategi:ET Afar asv2018-01 img98 way to Ertale.jpg|center|100px]]
| label = [[Erta Ale]]
| p625 = {{Coord|13.603|40.6634|display=inline}}
| p2044 = 613
| p131 = ''[[:d:Q3444683|Kilbet Rasu]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 552
| label = ''[[:d:Q109024011|Ertenskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.3406|4.8852|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 553
| label = ''[[:d:Q109024015|Ertenskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.34071|4.8854|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 554
| label = ''[[:d:Q125850152|Ertsenholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.2864929|4.9440983|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 555
| label = ''[[:d:Q125850157|Ertsenskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.28654|4.93969|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 556
| label = ''[[:d:Q23925932|Escanaba Segment]]''
| p625 = {{Coord|40.98|-127.5|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 557
| label = ''[[:d:Q21837215|Escorial de la Media Luna]]''
| p625 = {{Coord|-36.233333333333|-69.316666666667|display=inline}}
| p2044 = 1589
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 558
| p18 = [[Fitxategi:Jökulsarlon113.JPG|center|100px]]
| label = [[Esjufjöll]]
| p625 = {{Coord|64.25444444444445|-16.538055555555555|display=inline}}
| p2044 = 1760
| p131 = ''[[:d:Q933458|Sveitarfélagið Hornafjörður]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 559
| p18 = [[Fitxategi:Esmeralda 3d hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12765460|Esmeralda Bank]]''
| p625 = {{Coord|15|145.25|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 560
| p18 = [[Fitxategi:Galapagos-satellite-esislandnames.jpg|center|100px]]
| label = [[Española (Galapagoak)|Española uhartea]]
| p625 = {{Coord|-1.3666666666667|-89.683333333333|display=inline}}
| p2044 = 125
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 561
| p18 = [[Fitxategi:Espiritu Santo overlies Engorda volcano chile rm cajon de maipo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q15216923|Espíritu Santo (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|-33.76986667|-69.93048333|display=inline}}
| p2044 = 5692
| p131 = [[Santiagoko metropolitar eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 562
| p18 = [[Fitxategi:View of Mount Etna from Reggio Calabria - Italy - 10 Feb. 2017 - (1).jpg|center|100px]]
| label = [[Etna]]
| p625 = {{Coord|37.7508345148182|14.993220288812113|display=inline}}
| p2044 = 3357
| p131 = ''[[:d:Q20991246|Metropolitan City of Catania]]''<br/>[[Castiglione di Sicilia]]<br/>[[Sant'Alfio]]<br/>[[Zafferana Etnea]]<br/>[[Nicolosi]]<br/>[[Belpasso]]<br/>[[Biancavilla]]<br/>[[Adrano]]<br/>[[Bronte]]<br/>[[Maletto]]<br/>[[Randazzo]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 563
| label = ''[[:d:Q4533117|Etopan]]''
| p625 = {{Coord|55.975813888889|157.63953333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 564
| label = ''[[:d:Q23925869|Etorofu-Atosanupuri]]''
| p625 = {{Coord|44.808|147.131|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 565
| label = ''[[:d:Q19279357|Ettringer Bell-Berg]]''
| p625 = {{Coord|50.350245|7.2282361111111|display=inline}}
| p2044 = 427.5
| p131 = ''[[:d:Q8593|Mayen-Koblenz]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 566
| label = ''[[:d:Q111907461|Evlanov Seamount]]''
| p625 = {{Coord|49|-34.5|display=inline}}
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 567
| p18 = [[Fitxategi:Eruption2010eyja.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2723928|Eyjafjallajökull]]''
| p625 = {{Coord|63.63|-19.62|display=inline}}
| p2044 = 1666<br/>1651
| p131 = [[Rangárþing eystra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 568
| label = ''[[:d:Q23944150|Fafah Le]]''
| p625 = {{Coord|14.903333333333|39.903888888889|display=inline}}
| p2044 = 227
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 569
| label = ''[[:d:Q23944166|Fafah Le]]''
| p625 = {{Coord|14.993055555556|39.827222222222|display=inline}}
| p2044 = 110
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 570
| p18 = [[Fitxategi:Fagradalsfjall 194309.jpg|center|100px]]
| label = [[Fagradalsfjall]]
| p625 = {{Coord|63.905|-22.2725|display=inline}}
| p2044 = 385
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 571
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Verde (Chile).jpg|center|100px]]
| label = [[Falso Azufre]]
| p625 = {{Coord|-26.8|-68.37|display=inline}}<br/>{{Coord|-26.7997|-68.3629|display=inline}}
| p2044 = 5906
| p131 = ''[[:d:Q772414|Antofagasta de la Sierra Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 572
| label = ''[[:d:Q66811868|Fani Maoré]]''
| p625 = {{Coord|-12.848|45.4655|display=inline}}
| p2044 = -2700
| p131 = [[Mayotte]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 573
| label = ''[[:d:Q30597802|Farallon Negro]]''
| p625 = {{Coord|-27.25|-66.55|display=inline}}
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 574
| label = ''[[:d:Q2256488|Fedotych]]''
| p625 = {{Coord|57.133333333333|160.4|display=inline}}
| p2044 = 965
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 575
| label = ''[[:d:Q131395371|Fenyös]]''
| p625 = {{Coord|47.50416694444444|16.49444388888889|display=inline}}
| p2044 = 309
| p131 = ''[[:d:Q252982|Oberpullendorf]]''
| p17 = [[Austria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 576
| label = ''[[:d:Q111209034|Festningen]]''
| p625 = {{Coord|69.79974423|30.66375545|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 577
| label = ''[[:d:Q109037815|Fiskholmeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7763|4.6717|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 578
| label = ''[[:d:Q113835831|Fjæreflua]]''
| p625 = {{Coord|60.04115|5.9261|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 579
| label = ''[[:d:Q109037821|Flatholmeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7873|4.6803|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 580
| label = ''[[:d:Q125962700|Flatskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.73389|5.30807|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 581
| label = ''[[:d:Q111209053|Flatskjeret]]''
| p625 = {{Coord|69.78159|30.75286|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 582
| label = ''[[:d:Q125850705|Flatøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.18014|5.01943|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 583
| p18 = [[Fitxategi:Floreana4.jpg|center|100px]]
| label = [[Floreana uhartea]]
| p625 = {{Coord|-1.2975|-90.434166666667|display=inline}}
| p2044 = 444
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 584
| label = ''[[:d:Q109037819|Flåskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.8446|4.6327|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 585
| label = ''[[:d:Q108658513|Fontpobra volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.12777777777778|2.5364166666666668|display=inline}}
| p2044 = 899
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 586
| p18 = [[Fitxategi:Fonualei.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1427939|Fonualei]]''
| p625 = {{Coord|-18.024|-174.325|display=inline}}
| p2044 = 180
| p131 = ''[[:d:Q4102091|Vava'u]]''
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 587
| p18 = [[Fitxategi:Smnx frcast map hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925857|Forecast Seamount]]''
| p625 = {{Coord|13.4|143.92|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 588
| p18 = [[Fitxategi:Forstberg von Ueberau 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30747787|Forst Berg]]''
| p625 = {{Coord|49.80916666666667|8.837777777777777|display=inline}}
| p2044 = 235.4
| p131 = [[Hessen]]<br/>''[[:d:Q7916|Darmstadt-Dieburg]]''<br/>[[Reinheim]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 589
| label = ''[[:d:Q3077985|Fort Portal]]''
| p625 = {{Coord|0.7|30.25|display=inline}}
| p2044 = 1524
| p17 = [[Uganda]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 590
| p18 = [[Fitxategi:Fortrock.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3044297|Fort Rock]]''
| p625 = {{Coord|43.372083333333|-121.074|display=inline}}
| p2044 = 4699
| p131 = [[Lake konderria (Oregon)|Lake konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 591
| p18 = [[Fitxategi:Fourpeaked-fumaroles-cyrus-read1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1058950|Fourpeaked Mountain]]''
| p625 = {{Coord|58.77|-153.67194444444|display=inline}}
| p2044 = 6903<br/>1999
| p131 = ''[[:d:Q512713|Kenai Peninsula Borough]]''<br/>[[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 592
| label = [[Fremrinámur]]
| p625 = {{Coord|65.429733|-16.645963|display=inline}}
| p2044 = 3081
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 593
| p18 = [[Fitxategi:Frosty.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3468247|Frosty Volcano]]''
| p625 = {{Coord|55.082|-162.814|display=inline}}
| p2044 = 6601
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 594
| p18 = [[Fitxategi:Fuchskaute.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1472613|Fuchskaute]]''
| p625 = {{Coord|50.6595|8.10262|display=inline}}
| p2044 = 657.3
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 595
| label = ''[[:d:Q3090546|Fueguino]]''
| p625 = {{Coord|-54.95|-70.25|display=inline}}
| p2044 = 150
| p131 = [[Antártica Chilena probintzia|La Antártica Chilena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 596
| p18 = [[Fitxategi:33 - Ajuy.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12766129|Fuerteventura sumendi konplexua]]''
| p625 = {{Coord|28.358333333333|-15.016666666667|display=inline}}
| p2044 = 529
| p131 = [[Fuerteventura]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 597
| label = ''[[:d:Q109311691|Fuglaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.33876|5.1642|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 598
| p18 = [[Fitxategi:Kodaki fuji frm shojinko refurb.jpg|center|100px]]
| label = [[Fuji mendia]]
| p625 = {{Coord|35.36055555555556|138.7275|display=inline}}
| p2044 = 3777.24
| p131 = [[Shizuoka (prefektura)|Shizuoka]]<br/>[[Yamanashi (prefektura)|Yamanashi]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 599
| label = ''[[:d:Q11594395|Fukujin Seamount]]''
| p625 = {{Coord|21.933333|143.466667|display=inline}}
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 600
| p18 = [[Fitxategi:Submarine Volcano Fukutoku-Okanoba Erupts 2010-02-09.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3045211|Fukutoku-Okanoba]]''
| p625 = {{Coord|24.28|141.485|display=inline}}
| p2044 = -14
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 601
| p18 = [[Fitxategi:FumaroleButte USGS.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5508533|Fumarole Butte]]''
| p625 = {{Coord|39.61|-112.79|display=inline}}
| p2044 = 5259<br/>1603
| p131 = [[Juab konderria (Utah)|Juab konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 602
| label = ''[[:d:Q109038013|Fureholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.87778|5.33776|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 603
| label = ''[[:d:Q125962271|Fureholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.83279|5.60364|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 604
| label = ''[[:d:Q4493490|Furi]]''
| p625 = {{Coord|8.9|38.683333333333|display=inline}}
| p131 = [[Addis Abeba]]
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 605
| p18 = [[Fitxategi:Hot springs at Lake Furnas 3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q63378645|Furnas]]''
| p625 = {{Coord|37.762134|-25.321521|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q998510|Furnas]]''
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 606
| p18 = [[Fitxategi:Fussa ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q385882|Fuss Peak]]''
| p625 = {{Coord|50.269722222222|155.2475|display=inline}}
| p2044 = 1772
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 607
| label = ''[[:d:Q31454774|Futatsu Dake]]''
| p625 = {{Coord|36.48153|138.90403|display=inline}}
| p2044 = 1280
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 608
| label = ''[[:d:Q24030129|Gabuli]]''
| p625 = {{Coord|13.666666666667|40.266666666667|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 609
| label = ''[[:d:Q110584038|Gaja-jima]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 610
| p18 = [[Fitxategi:Pillow lavas, Galapagos Rift (Expl6415 9784031295).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925956|Galapagos Rift]]''
| p625 = {{Coord|0.792|-86.15|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 611
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Galeras (cropped).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q235062|Galeras]]''
| p625 = {{Coord|1.2166666666667|-77.366666666667|display=inline}}
| p2044 = 4276
| p131 = [[Nariño (departamendua)|Nariño]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 612
| label = ''[[:d:Q23925915|Gallego]]''
| p625 = {{Coord|-9.35|159.73|display=inline}}
| p17 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 613
| label = ''[[:d:Q109038041|Galtane]]''
| p625 = {{Coord|59.92458|5.22117|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 614
| p18 = [[Fitxategi:Galunggung.jpg|center|100px]]
| label = [[Galunggung]]
| p625 = {{Coord|-7.2567315|108.0770588|display=inline}}
| p2044 = 2168
| p131 = ''[[:d:Q10385|Tasikmalaya]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 615
| p18 = [[Fitxategi:Ternate, Maluku Islands, Indonesia 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1467910|Gamalama]]''
| p625 = {{Coord|0.80722222222222|127.33388888889|display=inline}}
| p2044 = 1715
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 616
| label = ''[[:d:Q125584570|Gangstøholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.16176|5.37142|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 617
| label = ''[[:d:Q5307516|Garbes]]''
| p625 = {{Coord|11.416666666667|42.2|display=inline}}
| p17 = [[Djibuti]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 618
| p18 = [[Fitxategi:Gareloi.jpg|center|100px]]
| label = [[Gareloi]]
| p625 = {{Coord|51.786666666667|-178.80305555556|display=inline}}
| p2044 = 1573
| p131 = ''[[:d:Q185533|Aleutians West Census Area]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 619
| label = ''[[:d:Q23925916|Garua Harbour]]''
| p625 = {{Coord|-5.3|150.07|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 620
| p18 = [[Fitxategi:Gassan (5693125340).jpg|center|100px]]
| label = [[Gassan mendia]]
| p625 = {{Coord|38.548888888889|140.02694444444|display=inline}}<br/>{{Coord|38.545555555556|140.02694444444|display=inline}}
| p2044 = 1984
| p131 = ''[[:d:Q734416|Tsuruoka]]''<br/>''[[:d:Q1348827|Shonai]]''<br/>''[[:d:Q1347371|Okura]]''<br/>''[[:d:Q1348988|Nishikawa]]''<br/>[[Yamagata (prefektura)|Yamagata]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 621
| p18 = [[Fitxategi:Gedamsa caldera.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3100052|Gedamsa]]''
| p625 = {{Coord|8.35554|39.18034|display=inline}}
| p2044 = 1984
| p131 = ''[[:d:Q202107|Oromia]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 622
| p18 = [[Fitxategi:Gede seen from Cilaku.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1145123|Gede mendia]]''
| p625 = {{Coord|-6.7883333333333|106.98166666667|display=inline}}
| p2044 = 2958
| p131 = ''[[:d:Q10367|Cianjur]]''<br/>''[[:d:Q10381|Sukabumi]]''<br/>''[[:d:Q10363|Bogor]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 623
| label = ''[[:d:Q1498870|Geiselstein (Vogelsberg)]]''
| p625 = {{Coord|50.5335|9.24294|display=inline}}
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 624
| label = ''[[:d:Q124728126|Gemündener Maar]]''
| p625 = {{Coord|50.17814|6.83612|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 625
| p18 = [[Fitxategi:Bur ni Telong.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q40981|Geureudong]]''
| p625 = {{Coord|4.8130555555556|96.816666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|4.8105|96.8169|display=inline}}
| p2044 = 2885
| p131 = [[Aceh]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 626
| p18 = [[Fitxategi:Great Geysir (1).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2948571|Geysir geothermal field]]''
| p625 = {{Coord|64.3167|-20.2999|display=inline}}
| p2044 = 727
| p131 = [[Bláskógabyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 627
| label = ''[[:d:Q21586480|Ghaylah]]''
| p625 = {{Coord|33.1858|37.0925|display=inline}}
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 628
| p18 = [[Fitxategi:Гиггенбах.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5307509|Giggenbach]]''
| p625 = {{Coord|-30.035833|-178.7125|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 629
| label = ''[[:d:Q126080975|Giljanes Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-34.775|178.579|display=inline}}
| p131 = No/unknown value
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 630
| label = ''[[:d:Q109312632|Giljholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.38188|4.96114|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 631
| label = ''[[:d:Q4707433|Girekol]]''
| p625 = {{Coord|39.1|43.416666666667|display=inline}}
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 632
| label = ''[[:d:Q17562196|Glabro]]''
| p625 = {{Coord|39.4991424|15.178151|display=inline}}
| p2044 = -100
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 633
| p18 = [[Fitxategi:Gleiberg NNW.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1289764|Gleiberg]]''
| p625 = {{Coord|50.6151|8.63465|display=inline}}
| p2044 = 308
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 634
| label = ''[[:d:Q109312643|Glåmsnesskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.2989|5.17695|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 635
| label = ''[[:d:Q31458290|Goat Mountain]]''
| p625 = {{Coord|29.1877|-103.40573|display=inline}}<br/>{{Coord|29.1877018|-103.4057342|display=inline}}
| p131 = [[Brewster konderria (Texas)|Brewster konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 636
| label = ''[[:d:Q23944160|Gobbay Garo]]''
| p625 = {{Coord|14.982777777778|39.886111111111|display=inline}}
| p2044 = 94
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 637
| p18 = [[Fitxategi:Golovnina (vulkan) ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2664586|Golovnin]]''
| p625 = {{Coord|43.843055555556|145.50555555556|display=inline}}
| p2044 = 543
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 638
| label = ''[[:d:Q4142403|Golubitskiy lokatz sumendia]]''
| p625 = {{Coord|45.334962|37.27775|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 639
| label = ''[[:d:Q31451458|Gora Shishel']]''
| p625 = {{Coord|57.4397|160.376|display=inline}}
| p2044 = 2520
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 640
| label = ''[[:d:Q4442785|Gora Stokap]]''
| p625 = {{Coord|44.8375|147.3425|display=inline}}<br/>{{Coord|44.8393|147.3441|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 641
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Горелый Камчатка.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1322653|Gorely]]''
| p625 = {{Coord|52.558333333333|158.03333333333|display=inline}}
| p2044 = 1829
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 642
| label = ''[[:d:Q4428920|Goryachaya]]''
| p625 = {{Coord|52.816666666667|158.15|display=inline}}
| p2044 = 135
| p131 = ''[[:d:Q1042558|Yelizovsky District]]''<br/>[[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 643
| label = ''[[:d:Q2080283|Goryashchaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|46.831666666667|151.75138888889|display=inline}}
| p2044 = 891
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 644
| p18 = [[Fitxategi:AucklandMapHochstetter1859 (cropped to Grafton Volcano).JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5592578|Grafton Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-36.862|174.77|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 645
| label = ''[[:d:Q31445586|Gran Cratere]]''
| p625 = {{Coord|38.40417|14.9657|display=inline}}
| p2044 = 154
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 646
| p18 = [[Fitxategi:Grand et Petit Sarcoui.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3114564|Grand Sarcoui]]''
| p625 = {{Coord|45.8145|2.9822|display=inline}}
| p2044 = 1147
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 647
| label = ''[[:d:Q113434779|Granollers de Rocacorba volcano]]''
| p2044 = 652
| p131 = [[Sant Martí de Llémena]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 648
| label = ''[[:d:Q3115940|Great Crack]]''
| p625 = {{Coord|19.1829|-155.434|display=inline}}
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 649
| p18 = [[Fitxategi:Closeup of large peak of Mount Ararat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20517059|Greater Ararat]]''
| p625 = {{Coord|39.702761111111|44.300380555556|display=inline}}
| p2044 = 5165
| p131 = [[Iğdır probintzia]]
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 650
| label = ''[[:d:Q4148786|Grechishkina (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|58.05|160.78333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 651
| label = ''[[:d:Q30666957|Grefenburg]]''
| p625 = {{Coord|51.55694|9.7579|display=inline}}
| p131 = [[Saxonia Beherea]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 652
| p18 = [[Fitxategi:Hveragerdi6.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1545699|Grensdalur]]''
| p625 = {{Coord|64.04649|-21.190626|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 653
| label = ''[[:d:Q109038424|Grisholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.797|4.7042|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 654
| p18 = [[Fitxategi:Grodczyn (Wzgorza Lewinskie).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q747135|Grodczyn]]''
| p625 = {{Coord|50.4142|16.333344444444|display=inline}}
| p17 = [[Polonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 655
| label = ''[[:d:Q24032606|Groppo (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|11.733|40.25|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 656
| p18 = [[Fitxategi:Grosser Beerberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q896523|Großer Beerberg]]''
| p625 = {{Coord|50.659444444444|10.746111111111|display=inline}}
| p2044 = 982.9
| p131 = [[Suhl]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 657
| label = ''[[:d:Q86674193|Gryta]]''
| p625 = {{Coord|59.8962|5.0481|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 658
| p18 = [[Fitxategi:Gbrok.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2633479|Grábrók]]''
| p625 = {{Coord|64.7817|-21.56226|display=inline}}
| p2044 = 170
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 659
| p18 = [[Fitxategi:Iceland2009-BradWeber-Kerid.jpg|center|100px]]
| label = [[Grímsnes]]
| p625 = {{Coord|64.036666666667|-20.889444444444|display=inline}}
| p131 = [[Grímsnes- og Grafningshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 660
| p18 = [[Fitxategi:Iceland Grimsvoetn 1972-B.jpg|center|100px]]
| label = [[Grímsvötn]]
| p625 = {{Coord|64.42|-17.33|display=inline}}
| p2044 = 1725
| p131 = ''[[:d:Q933458|Sveitarfélagið Hornafjörður]]''<br/>[[Þingeyjarsveit]]<br/>[[Skaftárhreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 661
| label = ''[[:d:Q125960918|Grøningen]]''
| p625 = {{Coord|60.77278|5.17083|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 662
| p18 = [[Fitxategi:Guallatiri.jpg|center|100px]]
| label = [[Guallatiri sumendia]]
| p625 = {{Coord|-18.42361111111111|-69.08972222222222|display=inline}}
| p2044 = 6071
| p131 = [[Parinacota probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 663
| label = ''[[:d:Q109038491|Gudmundskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7955|4.6715|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 664
| label = ''[[:d:Q125960738|Gulaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.1508|5.37057|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 665
| label = ''[[:d:Q125960910|Gulaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.68105|5.1164|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 666
| label = ''[[:d:Q109038528|Gulebleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.9041112|5.1776652|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 667
| label = ''[[:d:Q86674752|Gulo]]''
| p625 = {{Coord|59.7334|5.1143|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 668
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Guntur.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2735753|Guntur]]''
| p625 = {{Coord|-7.1433333333333|107.83972222222|display=inline}}
| p2044 = 2249
| p131 = ''[[:d:Q10371|Garut]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 669
| p18 = [[Fitxategi:Gunung-baru-jari.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q109017289|Gunung Barujari]]''
| p625 = {{Coord|-8.4112936|116.4221044|display=inline}}
| p2044 = 2376
| p131 = ''[[:d:Q14115|East Lombok]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 670
| p18 = [[Fitxategi:Malasari halimun.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13199282|Gunung Halimun]]''
| p625 = {{Coord|-6.710428|106.451239|display=inline}}
| p2044 = 1929
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 671
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM De Gunung Karang TMnr 60016534.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2344869|Gunung Karang]]''
| p625 = {{Coord|-6.2691666666667|106.05|display=inline}}
| p2044 = 1778
| p131 = [[Mendebaldeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 672
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM De Gunung Karang TMnr 60016534.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q675072|Gunung Kendang]]''
| p625 = {{Coord|-7.23|107.72|display=inline}}
| p2044 = 2608
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 673
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Landschap met gezicht op de Goenoeng Malabar TMnr 60011494.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q670643|Gunung Malabar]]''
| p625 = {{Coord|-7.13|107.65|display=inline}}
| p2044 = 2343
| p131 = ''[[:d:Q10332|Bandung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 674
| p18 = [[Fitxategi:Mt Masurai (201293087).jpeg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12484774|Gunung Masurai]]''
| p625 = {{Coord|-2.5025|101.85833333333332|display=inline}}
| p2044 = 2916
| p131 = [[Jambi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 675
| p18 = [[Fitxategi:Pemandangan Merbabu dari Kota Salatiga (1).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q598893|Gunung Merbabu]]''
| p625 = {{Coord|-7.455|110.44|display=inline}}
| p2044 = 3142
| p131 = ''[[:d:Q10609|Boyolali]]''<br/>[[Erdialdeko Java|Jawa Tengah]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 676
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Muria.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3217435|Gunung Muria]]''
| p625 = {{Coord|-6.61666667|110.88333333|display=inline}}
| p2044 = 1625
| p131 = [[Erdialdeko Java|Jawa Tengah]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 677
| label = ''[[:d:Q3492253|Gunung Patah]]''
| p625 = {{Coord|-4.27|103.3|display=inline}}
| p2044 = 2817
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 678
| p18 = [[Fitxategi:Gunung rajabasa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q42174|Gunung Rajabasa]]''
| p625 = {{Coord|-5.7833333333333|105.625|display=inline}}
| p2044 = 1281
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 679
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Slamet dari Kr Salam.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q580131|Gunung Slamet]]''
| p625 = {{Coord|-7.239|109.22|display=inline}}
| p2044 = 3428
| p131 = [[Erdialdeko Java|Jawa Tengah]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 680
| p18 = [[Fitxategi:Soputan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q781529|Gunung Soputanpatepangan]]''
| p625 = {{Coord|1.112|124.736|display=inline}}
| p2044 = 1952
| p131 = ''[[:d:Q15836|Minahasa]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 681
| p18 = [[Fitxategi:Ereveld Candi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2746639|Gunung Ungaran]]''
| p625 = {{Coord|-7.18|110.33|display=inline}}
| p2044 = 2050
| p131 = ''[[:d:Q10687|Semarang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 682
| p18 = [[Fitxategi:Wetarvolc.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1899342|Gunungapi Wetar]]''
| p625 = {{Coord|-6.6416666666667|126.65|display=inline}}
| p2044 = 239
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 683
| p18 = [[Fitxategi:Gutanasar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4152986|Gutanasar]]''
| p625 = {{Coord|40.36793|44.68386|display=inline}}
| p131 = [[Kotaik]]
| p17 = [[Armenia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 684
| p18 = [[Fitxategi:Gaensehals.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1424776|Gänsehals]]''
| p625 = {{Coord|50.3968|7.20464|display=inline}}
| p2044 = 575.3
| p131 = [[Bell (Mayen-Koblenz)|Bell]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 685
| p18 = [[Fitxategi:Hayama.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11620730|Ha Yama]]''
| p625 = {{Coord|38.52916667|140.21055556|display=inline}}<br/>{{Coord|38.52944|140.21|display=inline}}
| p2044 = 1461.7
| p131 = ''[[:d:Q858008|Murayama]]''<br/>''[[:d:Q823955|Sagae]]''<br/>''[[:d:Q1347371|Okura]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 686
| label = ''[[:d:Q31454763|Hachi Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.69047|138.51381|display=inline}}
| p2044 = 2012
| p131 = [[Nagano (prefektura)|Nagano]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 687
| p18 = [[Fitxategi:Hachimann numa 2008.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3075593|Hachimantai]]''
| p625 = {{Coord|39.957777777778|140.85416666667|display=inline}}
| p2044 = 1613
| p131 = ''[[:d:Q765884|Hachimantai]]''<br/>''[[:d:Q846877|Semboku]]''<br/>''[[:d:Q496499|Kazuno]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 688
| label = ''[[:d:Q1424033|Hagen mendia]]''
| p625 = {{Coord|-5.75|144.03333333|display=inline}}
| p2044 = 3778
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 689
| p18 = [[Fitxategi:Hakone Volcano 20120910.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1067417|Hakone mendia]]''
| p625 = {{Coord|35.23|139.02388888889|display=inline}}
| p2044 = 1438
| p131 = [[Hakone (Kanagawa)|Hakone]]<br/>''[[:d:Q847577|Susono]]''<br/>''[[:d:Q735175|Gotemba]]''<br/>''[[:d:Q653478|Mishima]]''<br/>''[[:d:Q532346|Yugawara]]''<br/>''[[:d:Q651742|Minamiashigara]]''<br/>[[Odawara]]<br/>''[[:d:Q726418|Oyama]]''<br/>''[[:d:Q1202786|Manazuru]]''<br/>''[[:d:Q1203533|Kannami]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 690
| p18 = [[Fitxategi:Mount Haku from Onanjimine 2011-07-17.jpg|center|100px]]
| label = [[Haku mendia]]
| p625 = {{Coord|36.1|136.5|display=inline}}
| p2044 = 2702
| p131 = [[Hakusan (Ishikawa)|Hakusan]]<br/>''[[:d:Q1203744|Shirakawa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 691
| p18 = [[Fitxategi:Haleakalā, Peak Shadow.jpg|center|100px]]
| label = [[Haleakalā]]
| p625 = {{Coord|20.713333333333|-156.2575|display=inline}}
| p2044 = 3055
| p131 = [[Maui konderria (Hawaii)|Maui konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 692
| p18 = [[Fitxategi:Hallasan 2.jpg|center|100px]]
| label = [[Hallasan]]
| p625 = {{Coord|33.35|126.51666666667|display=inline}}
| p2044 = 1947.06
| p131 = [[Jeju]]
| p17 = [[Hego Korea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 693
| p18 = [[Fitxategi:Hampton Park scoria cone Auckland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5646257|Hampton Park]]''
| p625 = {{Coord|-36.950925|174.89544|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 694
| label = ''[[:d:Q125960814|Hamsholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.6736|5.15788|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 695
| p18 = [[Fitxategi:Hanish.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1417843|Hanish Islands]]''
| p625 = {{Coord|13.75|42.75|display=inline}}
| p2044 = 78
| p131 = [[Al-Hudaida gobernantzia]]
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 696
| p18 = [[Fitxategi:MtBar-on.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327604|Har Bar'on]]''
| p625 = {{Coord|33.1580778|35.7790611|display=inline}}
| p2044 = 1056
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 697
| p18 = [[Fitxategi:BNEYRESSEN-MOUNT.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1584353|Har Bnei Rasan]]''
| p625 = {{Coord|33.081944444444|35.833888888889|display=inline}}
| p2044 = 1072
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 698
| p18 = [[Fitxategi:Hozek.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327730|Har Hozek]]''
| p625 = {{Coord|33.0537861|35.8505889|display=inline}}
| p2044 = 1158
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 699
| p18 = [[Fitxategi:Maar, Golan Heights.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327234|Har Ram]]''
| p625 = {{Coord|33.2456167|35.7852139|display=inline}}
| p2044 = 1185
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 700
| label = ''[[:d:Q125968781|Haradha]]''
| p625 = {{Coord|14.09118|44.67265|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q4117240|Damt District]]''
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 701
| label = ''[[:d:Q21544577|Hargy]]''
| p625 = {{Coord|-5.55|151.01666666666668|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 702
| label = ''[[:d:Q8536451|Harra es-Sawad]]''
| p625 = {{Coord|13.58|46.12|display=inline}}
| p2044 = 1737
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 703
| p18 = [[Fitxategi:Harrat Lunayyir.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q890128|Harrat Lunayyir]]''
| p625 = {{Coord|25.17|37.75|display=inline}}
| p17 = [[Saudi Arabia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 704
| p18 = [[Fitxategi:Mount Haruna view from Hokkitsu Onsen Tachibana no sato Shiroyama.jpg|center|100px]]
| label = [[Haruna mendia]]
| p625 = {{Coord|36.47694444444444|138.87805555555556|display=inline}}
| p2044 = 1449
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]<br/>[[Takasaki (Gunma)|Takasaki]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 705
| label = ''[[:d:Q11675233|Hatoma Knoll]]''
| p625 = {{Coord|24.86666667|123.85|display=inline}}
| p131 = [[Okinawa (prefektura)|Okinawa]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 706
| label = ''[[:d:Q23925858|Haut Dong Nai]]''
| p625 = {{Coord|11.6|108.2|display=inline}}
| p17 = [[Vietnam]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 707
| label = ''[[:d:Q58809955|Haut Song Be]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 708
| p18 = [[Fitxategi:Havre Seamount Eruption 19 July 2012 with labels.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3128717|Havre Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-31.125|-179.03|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 709
| label = ''[[:d:Q23925917|Haylan, Jabal]]''
| p625 = {{Coord|15.4|45.1|display=inline}}
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 710
| label = ''[[:d:Q113836278|Heiaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.0591094|5.923839|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 711
| label = ''[[:d:Q111907475|Heidarspordar]]''
| p625 = {{Coord|65.35|-16.49|display=inline}}
| p2044 = 490
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 712
| p18 = [[Fitxategi:2006-05-21-153901 Iceland Stórinúpur.jpg|center|100px]]
| label = [[Hekla]]
| p625 = {{Coord|63.992222222222225|-19.66583333333333|display=inline}}
| p2044 = 1491
| p131 = [[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 713
| p18 = [[Fitxategi:Helgafell, Heimaey, Islas Vestman, Suðurland, Islandia, 2014-08-17, DD 013.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1141849|Helgafell]]''
| p625 = {{Coord|63.4293|-20.2601|display=inline}}
| p2044 = 227
| p131 = [[Vestmannaeyjar]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 714
| p18 = [[Fitxategi:Grundarfjørdur 01 (1417674424).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1602444|Helgrindur]]''
| p625 = {{Coord|64.8876702451|-23.3284568109|display=inline}}
| p2044 = 988
| p131 = ''[[:d:Q120702787|Grundarfjarðarbær]]''<br/>[[Snæfellsbær]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 715
| label = ''[[:d:Q109038740|Hellesøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7557|4.7033|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 716
| p18 = [[Fitxategi:Hengill behind Hveragerdi.jpg|center|100px]]
| label = [[Hengill]]
| p625 = {{Coord|64.085555555556|-21.313611111111|display=inline}}
| p2044 = 803
| p131 = [[Grímsnes- og Grafningshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 717
| p18 = [[Fitxategi:Golan JAN10 028.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2903945|Hermonit Mountain]]''
| p625 = {{Coord|33.185277777778|35.793611111111|display=inline}}
| p2044 = 1211
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 718
| p18 = [[Fitxategi:Herðubreið-Iceland-2.jpg|center|100px]]
| label = [[Herðubreið]]
| p625 = {{Coord|65.183333333333|-16.35|display=inline}}
| p2044 = 1682
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 719
| label = ''[[:d:Q31443965|Hibochiboc Volcano]]''
| p625 = {{Coord|9.2041666666667|124.67027777778|display=inline}}
| p2044 = 607
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 720
| p18 = [[Fitxategi:Black Beach in Camiguin.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1319819|Hibok-Hibok mendia]]''
| p625 = {{Coord|9.2005555555556|124.66805555556|display=inline}}
| p2044 = 1332
| p131 = [[Iparraldeko Mindanao]]<br/>''[[:d:Q356518|Mambajao]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 721
| p18 = [[Fitxategi:東ヌプカウシヌプリ.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97763748|Higashinupukaushinupuri]]''
| p625 = {{Coord|43.24583333333333|143.10222222222222|display=inline}}
| p2044 = 1252
| p131 = ''[[:d:Q1357679|Shikaoi]]''<br/>''[[:d:Q1210187|Shihoro]]''<br/>''[[:d:Q1210152|Kamishihoro]]''<br/>''[[:d:Q1037393|Hokkaido]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 722
| label = ''[[:d:Q14943046|High Island Supervolcano]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 723
| label = ''[[:d:Q12766853|Hijiori]]''
| p625 = {{Coord|38.605833|140.178333|display=inline}}
| p2044 = 516
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 724
| label = ''[[:d:Q125550303|Hillandskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.56487|5.22457|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 725
| p18 = [[Fitxategi:Hiruzen 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8536691|Hiruzen]]''
| p625 = {{Coord|35.325|133.66361111|display=inline}}<br/>{{Coord|35.316666666667|133.68333333333|display=inline}}
| p2044 = 1202
| p131 = ''[[:d:Q861230|Maniwa]]''<br/>''[[:d:Q642006|Kurayoshi]]''<br/>''[[:d:Q1156182|Kofu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 726
| label = ''[[:d:Q3138897|Hobicha]]''
| p625 = {{Coord|6.78|37.83|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 727
| p18 = [[Fitxategi:Hochkelberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q830883|Hochkelberg]]''
| p625 = {{Coord|50.273908333333|6.9531472222222|display=inline}}
| p2044 = 674.9
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 728
| p18 = [[Fitxategi:Hochsimmer-Sommer-2010.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1622310|Hochsimmer]]''
| p625 = {{Coord|50.3603|7.19889|display=inline}}
| p2044 = 587.9
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 729
| p18 = [[Fitxategi:Hochstein (Eifel).JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1622342|Hochstein]]''
| p625 = {{Coord|50.3717|7.21917|display=inline}}
| p2044 = 563
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 730
| label = ''[[:d:Q124833091|Hodnelandsholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.73614|5.29013|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 731
| p18 = [[Fitxategi:Hofsjökull Icecap in the Distance - 2013.08 - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q106028265|Hofsjökull]]''
| p625 = {{Coord|64.8148|-18.766|display=inline}}
| p2044 = 1765
| p131 = [[Suðurland]]<br/>[[Norðurland vestra]]<br/>[[Akrahreppur]]<br/>[[Bláskógabyggð]]<br/>[[Húnavatnshreppur]]<br/>[[Skagafjörður (udalerria)|Skagafjörður]]<br/>[[Skeiða- og Gnúpverjahreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 732
| label = ''[[:d:Q125912980|Hofsjökull volcanic system]]''
| p625 = {{Coord|64.833|-18.766|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 733
| p18 = [[Fitxategi:Hohe Acht.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q315110|Hohe Acht]]''
| p625 = {{Coord|50.385833333333|7.0111111111111|display=inline}}
| p2044 = 746.9
| p131 = ''[[:d:Q183485|Adenau]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 734
| label = ''[[:d:Q1623797|Hohenseelbachs-Kopf]]''
| p625 = {{Coord|50.75909722|7.98652778|display=inline}}
| p2044 = 517.5
| p131 = [[Ipar Renania-Westfalia]]<br/>[[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 735
| p18 = [[Fitxategi:Hoher Hagen von Scheden aus.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1623902|Hoher Hagen]]''
| p625 = {{Coord|51.4752|9.76457|display=inline}}
| p2044 = 492.5
| p131 = [[Saxonia Beherea]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 736
| p18 = [[Fitxategi:Hoherlist.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q15115079|Hoher List]]''
| p625 = {{Coord|50.16166667|6.84861111|display=inline}}
| p2044 = 549.1
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 737
| p18 = [[Fitxategi:Hoherodskopf Vogelsberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1290651|Hoherodskopf]]''
| p625 = {{Coord|50.511|9.227|display=inline}}
| p2044 = 764
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 738
| p18 = [[Fitxategi:Ōnuma-Kōen01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q715491|Hokkaidō Koma-ga-take]]''
| p625 = {{Coord|42.063333333333|140.67722222222|display=inline}}
| p2044 = 1131
| p131 = ''[[:d:Q1354319|Mori]]''<br/>''[[:d:Q773727|Shikabe]]''<br/>''[[:d:Q1354276|Nanae]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 739
| label = ''[[:d:Q125751313|Horneflesa]]''
| p625 = {{Coord|60.18816|5.31286|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 740
| p18 = [[Fitxategi:Hornopiren.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1628555|Hornopirén]]''
| p625 = {{Coord|-41.874444444444|-72.431388888889|display=inline}}
| p2044 = 1572
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 741
| p18 = [[Fitxategi:Horns of Hattin.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1411801|Horns of Hattin]]''
| p625 = {{Coord|32.799722222222|35.459722222222|display=inline}}
| p2044 = 326
| p131 = [[Galilea]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 742
| label = ''[[:d:Q124713563|Horsøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.22734|5.20876|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 743
| p18 = [[Fitxategi:Cerro del Hoyazo (Níjar ).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2894595|Hoyazo de Níjar]]''
| p625 = {{Coord|36.9591|-2.1702|display=inline}}
| p2044 = 230
| p131 = [[Níjar]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 744
| p18 = [[Fitxategi:Þingvellir Iceland 005.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1632346|Hrafnabjörg]]''
| p625 = {{Coord|64.272593|-20.921597|display=inline}}
| p2044 = 763
| p131 = [[Bláskógabyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 745
| p18 = [[Fitxategi:Hengill behind Hveragerdi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1632630|Hrómundartindur]]''
| p625 = {{Coord|64.06666667|-21.21666667|display=inline}}
| p2044 = 561
| p131 = [[Grímsnes- og Grafningshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 746
| p18 = [[Fitxategi:Hualālai 1996.jpg|center|100px]]
| label = [[Hualālai|Hualalai]]
| p625 = {{Coord|19.692222222222|-155.86722222222|display=inline}}
| p2044 = 2521
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 747
| p18 = [[Fitxategi:Hualca Hualca.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2115281|Hualca Hualca]]''
| p625 = {{Coord|-15.816666666667|-71.883333333333|display=inline}}
| p2044 = 6025
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 748
| p18 = [[Fitxategi:Huambo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12767180|Huambo]]''
| p625 = {{Coord|-15.8333|-72.13333|display=inline}}
| p2044 = 4550
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 749
| label = ''[[:d:Q946750|Huaynaputina]]''
| p625 = {{Coord|-16.615555555555556|-70.84972222222223|display=inline}}
| p2044 = 4850
| p131 = ''[[:d:Q208182|Moquegua Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 750
| p18 = [[Fitxategi:Cerro hudson.jpg|center|100px]]
| label = [[Hudson sumendia|Hudson mendia]]
| p625 = {{Coord|-45.92|-72.95|display=inline}}
| p2044 = 1905
| p131 = [[Aysén probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 751
| label = ''[[:d:Q125550176|Hufteskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.26148|4.91735|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 752
| label = ''[[:d:Q111209426|Huldholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.2131|5.0586|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 753
| p18 = [[Fitxategi:Hummelsberg (Westerwald).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1637140|Hummelsberg]]''
| p625 = {{Coord|50.582067|7.324987|display=inline}}
| p2044 = 407.4
| p131 = [[Sankt Katharinen]]<br/>''[[:d:Q390125|Linz am Rhein]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 754
| label = ''[[:d:Q125549900|Hundeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.5773|5.22785|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 755
| p18 = [[Fitxategi:Hunga Tonga Hunga Ha’apai (NGA, 2017) 2.jpg|center|100px]]
| label = [[Hunga Tonga–Hunga Haʻapai]]
| p625 = {{Coord|-20.545|-175.3925|display=inline}}
| p2044 = 149
| p131 = ''[[:d:Q4494291|Haʻapai district]]''
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 756
| label = ''[[:d:Q125960843|Husøy]]''
| p625 = {{Coord|59.7820349|5.5239424|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 757
| label = ''[[:d:Q23925918|Hydrographers Range]]''
| p625 = {{Coord|-9|148.61666667|display=inline}}<br/>{{Coord|-8.96006|148.33521|display=inline}}
| p2044 = 1915<br/>1352
| p131 = [[Oro (Papua Ginea Berria)|Iparraldeko probintzia]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 758
| label = ''[[:d:Q125962945|Hånesholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.82125|5.19618|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 759
| label = ''[[:d:Q109038654|Håskjer]]''
| p625 = {{Coord|59.95837|5.26741|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 760
| label = ''[[:d:Q125921578|Høgholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.38028|5.03667|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 761
| label = ''[[:d:Q125960791|Høgholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.78722|5.23528|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 762
| label = ''[[:d:Q111209403|Høgøyskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.37217|4.92439|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 763
| label = ''[[:d:Q125550170|Høylandsskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.19031|5.15954|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 764
| label = ''[[:d:Q31663694|I Vancori]]''
| p625 = {{Coord|38.78874|15.21209|display=inline}}
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 765
| label = ''[[:d:Q21544582|Iamalele]]''
| p625 = {{Coord|-9.52|150.53|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 766
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Ичинская сопка.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1675325|Ichinsky]]''
| p625 = {{Coord|55.677777777778|157.72166666667|display=inline}}<br/>{{Coord|55.6786|157.718|display=inline}}
| p2044 = 3621<br/>3603
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 767
| label = ''[[:d:Q2091943|Iettunup]]''
| p625 = {{Coord|58.4|161.06666666667|display=inline}}
| p2044 = 1340
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 768
| p18 = [[Fitxategi:Ijen volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q548489|Ijen]]''
| p625 = {{Coord|-8.058|114.242|display=inline}}
| p2044 = 2769
| p131 = ''[[:d:Q11076|Bondowoso]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 769
| label = ''[[:d:Q11551830|Ikeda and Yamagawa]]''
| p625 = {{Coord|31.222222|130.605556|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q19712|Ibusuki]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 770
| label = ''[[:d:Q2401434|Iktunup]]''
| p625 = {{Coord|58.083333333333|160.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 771
| p18 = [[Fitxategi:Santa Ana Volcano.USAF.C-130.1.jpg|center|100px]]
| label = [[Ilamatepec]]
| p625 = {{Coord|13.852777777778|-89.63|display=inline}}
| p2044 = 2381
| p131 = ''[[:d:Q671158|Santa Ana departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 772
| p18 = [[Fitxategi:Mount Iliamna.jpg|center|100px]]
| label = [[Iliamna mendia]]
| p625 = {{Coord|60.0317271|-153.0911662|display=inline}}
| p2044 = 3053
| p131 = [[Alaska]]<br/>''[[:d:Q512713|Kenai Peninsula Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 773
| p18 = [[Fitxategi:Iliboleng.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2364075|Iliboleng]]''
| p625 = {{Coord|-8.344|123.252|display=inline}}
| p2044 = 1659
| p131 = [[Sondako uharte txikiak|Sondako Uharte Txikiak]]<br/>''[[:d:Q366088|Adonara Island]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 774
| label = ''[[:d:Q4175476|Ililabalekan]]''
| p625 = {{Coord|-8.55|123.38|display=inline}}
| p2044 = 1018
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 775
| p18 = [[Fitxategi:Ilimuda.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2597888|Ilimuda]]''
| p625 = {{Coord|-8.478|122.671|display=inline}}
| p2044 = 1100
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 776
| p18 = [[Fitxategi:Iliwerung lava dome.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2483640|Iliwerung]]''
| p625 = {{Coord|-8.5322222222222|123.57333333333|display=inline}}
| p2044 = 1018
| p131 = [[Ekialdeko Nusa Tenggara|Nusa Tenggara Timur]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 777
| p18 = [[Fitxategi:Illiniza Route-a 2012.jpg|center|100px]]
| label = [[Illiniza]]
| p625 = {{Coord|-0.65944444444444|-78.713611111111|display=inline}}
| p2044 = 5245
| p131 = ''[[:d:Q6723341|Machachi]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 778
| p18 = [[Fitxategi:SalvadorVolcanoEngraving.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q137953|Ilopango]]''
| p625 = {{Coord|13.66666667|-89.05|display=inline}}
| p2044 = 442
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 779
| p18 = [[Fitxategi:Ilyinsky volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2593019|Ilyinsky]]''
| p625 = {{Coord|51.49|157.2|display=inline}}
| p2044 = 1578<br/>427
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 780
| p18 = [[Fitxategi:Muelle del lago San Pablo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1659771|Imbabura sumendia]]''
| p625 = {{Coord|0.25805555555556|-78.179722222222|display=inline}}
| p2044 = 4610
| p131 = [[Imbabura probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 781
| label = ''[[:d:Q6013326|Inacaliri]]''
| p625 = {{Coord|-21.98|-68.07|display=inline}}
| p2044 = 5618
| p131 = [[Nor Lípez probintzia]]<br/>[[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 782
| label = ''[[:d:Q104831690|Inaritsji]]''
| p625 = {{Coord|56.17|117.531111|display=inline}}
| p131 = [[Zabaikalski kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 783
| p18 = [[Fitxategi:Incahuasi and el fraile plus laguna verde chile.jpg|center|100px]]
| label = [[Incahuasi sumendia|Incahuasi]]
| p625 = {{Coord|-27.033333333333|-68.3|display=inline}}
| p2044 = 6621
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 784
| label = ''[[:d:Q125921561|Indreskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.55683|5.01121|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 785
| label = ''[[:d:Q23925966|Infiernillo]]''
| p625 = {{Coord|-35.123|-69.9|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 786
| p18 = [[Fitxategi:Inierie.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4175389|Inierie]]''
| p625 = {{Coord|-8.875|120.95|display=inline}}
| p2044 = 2245
| p131 = ''[[:d:Q804109|Bajawa]]''<br/>[[Flores (uhartea)|Flores]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 787
| label = ''[[:d:Q123439426|Innri-Sandhóll]]''
| p625 = {{Coord|63.9016|-22.32451|display=inline}}
| p2044 = 88
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 788
| label = ''[[:d:Q109039586|Insta Mågøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7938|4.6634|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 789
| label = ''[[:d:Q111209489|Inste Kjeholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.36273|4.94509|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 790
| label = ''[[:d:Q111209490|Insteodden]]''
| p625 = {{Coord|60.30371|4.90664|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 791
| p18 = [[Fitxategi:Intihuasi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5919246|Inti Huasi]]''
| p625 = {{Coord|-32.83457519951632|-65.9633902993828|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1190436|Coronel Pringles Department, San Luis]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 792
| p18 = [[Fitxategi:Inyo craters.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925859|Inyo Craters]]''
| p625 = {{Coord|37.6916|-119.01666|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 793
| p18 = [[Fitxategi:Mount-Iraya.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1672421|Iraya mendia]]''
| p625 = {{Coord|20.466388888889|122.01166666667|display=inline}}
| p2044 = 1009
| p131 = ''[[:d:Q13740|Batanes]]''<br/>[[Cagayan Harana]]<br/>''[[:d:Q1437219|Batan Island]]''<br/>''[[:d:Q43180|Basco]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 794
| p18 = [[Fitxategi:Irazu Volcano.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1672472|Irazú Volcano]]''
| p625 = {{Coord|9.9791666666667|-83.8525|display=inline}}
| p2044 = 3432
| p131 = [[Costa Rica]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 795
| p18 = [[Fitxategi:Iriomote.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11629496|Iriomote Submarine Volcano]]''
| p625 = {{Coord|24.57|123.93|display=inline}}
| p131 = [[Okinawa (prefektura)|Okinawa]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 796
| p18 = [[Fitxategi:San Pedro volcano, Antofagasta, Chile.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q375398|Irruputuncu]]''
| p625 = {{Coord|-20.733333333333|-68.566666666667|display=inline}}
| p2044 = 5163
| p131 = [[Nor Lípez probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 797
| p18 = [[Fitxategi:ISAROG sa early morning by penny calara.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1673747|Isarog mendia]]''
| p625 = {{Coord|13.659166666667|123.37333333333|display=inline}}
| p2044 = 1966
| p131 = [[Bicolgo eskualdea]]<br/>[[Camarines Sur]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 798
| p18 = [[Fitxategi:Isla Zacate Grande.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q46067|Isla Zacate Grande]]''
| p625 = {{Coord|13.335833333333|-87.627777777778|display=inline}}
| p2044 = 640
| p131 = [[Valle (Hondurasko departamendua)|Valle]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 799
| label = ''[[:d:Q109040603|Islendingane]]''
| p625 = {{Coord|60.7679|4.6865|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 800
| label = ''[[:d:Q109040607|Islendingskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7679|4.6833|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 801
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Isluga.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3155409|Isluga]]''
| p625 = {{Coord|-19.15|-68.833333333333|display=inline}}
| p2044 = 5577<br/>5550<br/>5530
| p131 = [[El Tamarugal probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 802
| label = ''[[:d:Q2604945|Isolation Point]]''
| p625 = {{Coord|-78.1833|167.5|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 803
| p18 = [[Fitxategi:Itasy Volcanic Field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4176881|Itasyko sumendi zelaia]]''
| p625 = {{Coord|-19.066666666667|46.783333333333|display=inline}}
| p2044 = 1800
| p131 = ''[[:d:Q573931|Itasy]]''
| p17 = [[Madagaskar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 804
| label = ''[[:d:Q8524527|Itcha Mountain]]''
| p625 = {{Coord|52.7175|-124.83|display=inline}}
| p2044 = 2290
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 805
| p18 = [[Fitxategi:Harrat Ithnayn.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925919|Ithnayn, Harrat]]''
| p625 = {{Coord|26.58|40.2|display=inline}}
| p17 = [[Saudi Arabia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 806
| label = ''[[:d:Q100415792|Iulia Mud Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-75.953|165.353|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 807
| label = ''[[:d:Q4205381|Iult]]''
| p625 = {{Coord|55.233333333333|160.6|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 808
| p18 = [[Fitxategi:Iyang-Argapura.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2549314|Iyang-Argapura]]''
| p625 = {{Coord|-7.97|113.57|display=inline}}
| p2044 = 3088
| p131 = ''[[:d:Q11080|Jember]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 809
| p18 = [[Fitxategi:Green Izalco Volcano.JPG|center|100px]]
| label = [[Izalco (sumendia)]]
| p625 = {{Coord|13.813055555556|-89.633333333333|display=inline}}
| p2044 = 1952
| p131 = ''[[:d:Q212540|Sonsonate departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 810
| p18 = [[Fitxategi:MountainIztaccihuatlMexico01.jpg|center|100px]]
| label = [[Iztaccíhuatl]]
| p625 = {{Coord|19.179166666667|-98.643333333333|display=inline}}
| p2044 = 5230
| p131 = [[Mexikoko estatua]]<br/>[[Puebla]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 811
| p18 = [[Fitxategi:Jebel at Tair.jpg|center|100px]]
| label = [[Jabal al-Tair]]
| p625 = {{Coord|15.54|41.83|display=inline}}
| p2044 = 244
| p131 = ''[[:d:Q17067582|Kamaran District]]''
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 812
| p18 = [[Fitxategi:Otok Jabuka 2008.jpeg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1638935|Jabuka]]''
| p625 = {{Coord|43.091813888888886|15.460098888888888|display=inline}}
| p2044 = 97
| p131 = [[Split-Dalmazia eskualdea]]
| p17 = [[Kroazia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 813
| label = ''[[:d:Q23925933|Jackson Segment]]''
| p625 = {{Coord|42.15|-127.05|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 814
| label = ''[[:d:Q6117785|Jackson Volcano]]''
| p625 = {{Coord|32.3001|-90.1721|display=inline}}
| p2044 = 2900
| p131 = [[Mississippi]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 815
| label = ''[[:d:Q13419818|Jaraguay Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|29.33|-114.5|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 816
| label = ''[[:d:Q6164046|Jasper Seamount]]''
| p625 = {{Coord|30.44|-122.74|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 817
| label = ''[[:d:Q3273698|Jaude maar]]''
| p625 = {{Coord|45.7766|3.08175|display=inline}}
| p131 = [[Clermont-Ferrand]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 818
| p18 = [[Fitxategi:Altiplà d'Ifrane.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20726036|Jbel El Koudiate]]''
| p625 = {{Coord|33.531111|-5.156389|display=inline}}
| p2044 = 1780
| p131 = ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| p17 = [[Maroko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 819
| label = ''[[:d:Q20726037|Jbel Outgui]]''
| p625 = {{Coord|33.642778|-5.246944|display=inline}}
| p2044 = 1400
| p131 = ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| p17 = [[Maroko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 820
| label = ''[[:d:Q20726038|Jbel Tamarrakoit]]''
| p625 = {{Coord|33.0623|-5.0652|display=inline}}
| p2044 = 2345
| p131 = ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| p17 = [[Maroko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 821
| label = ''[[:d:Q6172532|Jebel e Ghurab]]''
| p625 = {{Coord|25.748384|66.133688|display=inline}}
| p17 = [[Pakistan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 822
| label = ''[[:d:Q125751322|Jektefløytet]]''
| p625 = {{Coord|60.1819676|5.1095088|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 823
| label = ''[[:d:Q125931289|Jektholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.82215|5.00753|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 824
| label = ''[[:d:Q30343221|Jibāl al Abyaḑ]]''
| p625 = {{Coord|25.661388888889|39.970555555556|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q236027|Medina Province]]''<br/>''[[:d:Q243656|Ḥaʼil Province]]''
| p17 = [[Saudi Arabia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 825
| label = ''[[:d:Q13377581|Jingbo]]''
| p625 = {{Coord|44.08|128.83|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 826
| p18 = [[Fitxategi:Jocotitlán.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6169317|Jocotitlán]]''
| p625 = {{Coord|19.7381|-99.7589|display=inline}}
| p2044 = 3910
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 827
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Juriques, Bolivia, 2016-02-02, DD 03.JPG|center|100px]]
| label = [[Juriques]]
| p625 = {{Coord|-22.845277777778|-67.824722222222|display=inline}}
| p2044 = 5704
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 828
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Kaba.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q150081|Kaba mendia]]''
| p625 = {{Coord|-3.52|102.62|display=inline}}
| p2044 = 1940
| p131 = ''[[:d:Q4257168|Pematang Danau]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 829
| p18 = [[Fitxategi:Kaena Point Aerial.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925934|Kaena]]''
| p625 = {{Coord|21.822|-158.772|display=inline}}
| p131 = [[Hawaii]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 830
| label = ''[[:d:Q111209635|Kaggen (Fjell)]]''
| p625 = {{Coord|60.33354|5.15434|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 831
| label = ''[[:d:Q12768774|Kaikata Seamount]]''
| p625 = {{Coord|26.666667|141|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 832
| label = ''[[:d:Q2317058|Kaileney]]''
| p625 = {{Coord|57.8|160.66666666667|display=inline}}
| p2044 = 1578
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 833
| p18 = [[Fitxategi:Wiki Kaiserstuhl.jpg|center|100px]]
| label = [[Kaiserstuhl]]
| p625 = {{Coord|48.083333333333|7.6666666666667|display=inline}}
| p2044 = 557
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 834
| p18 = [[Fitxategi:Kaitokutopo.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12768779|Kaitoku Seamount]]''
| p625 = {{Coord|26.121667|141.101667|display=inline}}
| p2044 = -95
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 835
| p18 = [[Fitxategi:Kalatungan mountain range lantapan view.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1646267|Kalatungan mendia]]''
| p625 = {{Coord|7.955|124.8025|display=inline}}
| p2044 = 2824
| p131 = [[Iparraldeko Mindanao]]<br/>''[[:d:Q13753|Bukidnon]]''<br/>''[[:d:Q357420|Talakag]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 836
| label = ''[[:d:Q31445536|Kalem]]''
| p625 = {{Coord|50.18587|6.61782|display=inline}}
| p2044 = 512
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 837
| label = ''[[:d:Q4209209|Kalgauch]]''
| p625 = {{Coord|56.933333333333|159.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 838
| label = ''[[:d:Q4209210|Kalgnitunup]]''
| p625 = {{Coord|57.05|159.9|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 839
| label = ''[[:d:Q111209637|Kallsøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.3871124|4.9104096|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 840
| p18 = [[Fitxategi:Loihi 3d.gif|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1133111|Kama‘ehuakanaloa Seamount]]''
| p625 = {{Coord|18.92|-155.27|display=inline}}
| p2044 = -975
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 841
| p18 = [[Fitxategi:Kambalny.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1112273|Kambalny]]''
| p625 = {{Coord|51.3|156.86666666667|display=inline}}
| p2044 = 2156<br/>2161
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 842
| p18 = [[Fitxategi:Kamen vom Tolpatschik aus.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q999585|Kamen]]''
| p625 = {{Coord|56.016666666667|160.59333333333|display=inline}}
| p2044 = 4579<br/>3283
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 843
| label = ''[[:d:Q4210886|Kamenisty (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|58.083333333333|160.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 844
| label = ''[[:d:Q114560904|Kamenná hora]]''
| p625 = {{Coord|49.9131764|17.8582442|display=inline}}
| p131 = [[Otice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 845
| p18 = [[Fitxategi:Mont Cameroun or Fako - Mount Cmaeroon National Park - Région du Sud-ouest.jpg|center|100px]]
| label = [[Kamerun mendia]]
| p625 = {{Coord|4.2166666666667|9.1725|display=inline}}
| p2044 = 4095
| p131 = ''[[:d:Q955885|Fako]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 846
| label = ''[[:d:Q48659098|Kamiarizuki Knoll]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 847
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Badhuizen bij zwavelbaden in een oude kraterbodem van Kawah Kamodjang op de vulkaan Goentoer West-Java TMnr 10007433.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2181214|Kamojang]]''
| p625 = {{Coord|-7.125|107.8|display=inline}}
| p2044 = 1730
| p131 = ''[[:d:Q10371|Garut]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 848
| label = ''[[:d:Q23925920|Kana Keoki]]''
| p625 = {{Coord|-8.75|157.03|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 849
| p18 = [[Fitxategi:Mount Canlaon.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1723814|Kanlaon]]''
| p625 = {{Coord|10.411944444444|123.13194444444|display=inline}}<br/>{{Coord|10.4318|123.1418|display=inline}}
| p2044 = 2435
| p131 = ''[[:d:Q13863|Negros Oriental]]''<br/>''[[:d:Q13862|Negros Occidental]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 850
| p18 = [[Fitxategi:Tofua and Kao islands, Tonga 1994-10-09.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1520405|Kao]]''
| p625 = {{Coord|-19.666666666666668|-175.01666666666668|display=inline}}
| p2044 = 1030
| p131 = ''[[:d:Q4494291|Haʻapai district]]''
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 851
| label = ''[[:d:Q23944165|Kara Allumta]]''
| p625 = {{Coord|14.965555555556|39.81|display=inline}}
| p2044 = 122
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 852
| p18 = [[Fitxategi:Nature stone wall.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q187946|Karaca Dağ]]''
| p625 = {{Coord|37.71142|39.82904|display=inline}}
| p2044 = 1957
| p131 = [[Şanlıurfa probintzia]]<br/>[[Diyarbakır probintzia|Diyarbakir probintzia]]
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 853
| label = ''[[:d:Q2643122|Karaha Crater]]''
| p625 = {{Coord|-7.12|108.08|display=inline}}
| p2044 = 1155
| p131 = [[Mendebaldeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 854
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Karangetang.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1053413|Karangetang]]''
| p625 = {{Coord|2.7777777777778|125.4075|display=inline}}<br/>{{Coord|2.7767|125.4055|display=inline}}
| p2044 = 1827<br/>1784
| p131 = ''[[:d:Q15840|Siau Tagulandang Biaro Islands]]''<br/>[[Ipar Sulawesi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 855
| p18 = [[Fitxategi:Karasugasen.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11567195|Karasugasen]]''
| p625 = {{Coord|35.355833|133.570556|display=inline}}
| p2044 = 1448
| p131 = [[Tottori (prefektura)|Tottori]]<br/>[[Okayama (prefektura)|Okayama]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 856
| label = ''[[:d:Q4214289|Karatag (mountain)]]''
| p625 = {{Coord|54.69|89.654|display=inline}}
| p131 = [[Khakasia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 857
| p18 = [[Fitxategi:Karmelenberg Gesamt.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1734040|Karmelenberg]]''
| p625 = {{Coord|50.3442|7.42333|display=inline}}
| p2044 = 372
| p131 = [[Bassenheim]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 858
| p18 = [[Fitxategi:Southern Paramushir Island, Kuril Chain, Russia.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13667738|Karpinsky taldea]]''
| p625 = {{Coord|50.140277777778|155.38138888889|display=inline}}<br/>{{Coord|50.141944444444|155.38083333333|display=inline}}<br/>{{Coord|50.13333333|155.36666667|display=inline}}
| p2044 = 1345<br/>1262
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 859
| p18 = [[Fitxategi:Karthala volcano-Comoros.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q527548|Karthala]]''
| p625 = {{Coord|-11.76028|43.35306|display=inline}}
| p2044 = 2361
| p131 = [[Komoreak]]
| p17 = [[Komoreak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 860
| label = ''[[:d:Q16662168|Karymshina]]''
| p625 = {{Coord|52.9|157.7666667|display=inline}}<br/>{{Coord|52.4|158|display=inline}}
| p2044 = 1300
| p131 = [[Kamtxatka]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 861
| p18 = [[Fitxategi:Kasuga2 3d hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12771742|Kasuga 2 Seamount]]''
| p625 = {{Coord|21.6|143.636667|display=inline}}
| p2044 = -274
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 862
| p18 = [[Fitxategi:Kasuga volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13421890|Kasuga Seamount]]''
| p625 = {{Coord|21.765|143.7|display=inline}}
| p2044 = -598
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 863
| p18 = [[Fitxategi:Katla 1918.jpg|center|100px]]
| label = [[Katla]]
| p625 = {{Coord|63.633333333333|-19.05|display=inline}}
| p2044 = 1450
| p131 = [[Mýrdalshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 864
| p18 = [[Fitxategi:Odenwald katzenbuckel wv ds 09 2007.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q896713|Katzenbuckel]]''
| p625 = {{Coord|49.470833333333|9.0411111111111|display=inline}}
| p2044 = 626
| p131 = [[Waldbrunn (Baden-Württemberg)|Waldbrunn]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 865
| p18 = [[Fitxategi:May 14 Kavachi eruption.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q987676|Kavachi]]''
| p625 = {{Coord|-8.993611111111111|157.9725|display=inline}}
| p2044 = -20
| p131 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
| p17 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 866
| p18 = [[Fitxategi:Kawi-Butak.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2746605|Kawi]]''
| p625 = {{Coord|-7.92|112.45|display=inline}}
| p2044 = 2551
| p131 = ''[[:d:Q11095|Malang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 867
| p18 = [[Fitxategi:RIMtButakMtKawi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11737565|Kawi-Butak]]''
| p625 = {{Coord|-7.92|112.45|display=inline}}
| p2044 = 2868
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 868
| p18 = [[Fitxategi:Kaala Plateau USGS.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1737629|Kaʻala]]''
| p625 = {{Coord|21.506944444444|-158.14277777778|display=inline}}
| p2044 = 1227
| p131 = [[Hawaii]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 869
| p18 = [[Fitxategi:Кэбеней в сентябре.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2670276|Kebeney]]''
| p625 = {{Coord|57.183333333333|160.55|display=inline}}
| p2044 = 1527
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 870
| label = ''[[:d:Q1888901|Kekurny]]''
| p625 = {{Coord|56.4|158.85|display=inline}}
| p2044 = 1377
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 871
| p18 = [[Fitxategi:Ebulobo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2382787|Keli Ebulobo]]''
| p625 = {{Coord|-8.82|121.18|display=inline}}
| p2044 = 2124
| p131 = [[Flores (uhartea)|Flores]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 872
| p18 = [[Fitxategi:Kelimutu 2007-07-21.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1738211|Kelimutu]]''
| p625 = {{Coord|-8.77|121.82|display=inline}}
| p2044 = 1639
| p131 = [[Ende (eskualdea)|Ende]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 873
| p18 = [[Fitxategi:Belenkaya.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1140054|Kell sumendia]]''
| p625 = {{Coord|51.65|157.35|display=inline}}
| p2044 = 900
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 874
| p18 = [[Fitxategi:Kelut.jpg|center|100px]]
| label = [[Kelud]]
| p625 = {{Coord|-7.9333333333333|112.30555555556|display=inline}}
| p2044 = 1731
| p131 = [[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 875
| label = ''[[:d:Q1738398|Keluo]]''
| p625 = {{Coord|49.38|125.90972222|display=inline}}<br/>{{Coord|49.37|125.92|display=inline}}
| p2044 = 542
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 876
| label = ''[[:d:Q28868801|Kerimasi volcano]]''
| p625 = {{Coord|-2.4316666666667|34.980555555556|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q329261|Arusha Region]]''
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 877
| p18 = [[Fitxategi:Kerlingarfjöll valley.JPG|center|100px]]
| label = [[Kerlingarfjöll]]
| p625 = {{Coord|64.65|-19.25|display=inline}}
| p2044 = 1477
| p131 = [[Hrunamannahreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 878
| label = ''[[:d:Q3195608|Ketildyngja]]''
| p625 = {{Coord|65.43076|-16.64561|display=inline}}
| p2044 = 939
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 879
| label = ''[[:d:Q4218811|Kevenateunup]]''
| p625 = {{Coord|57.9|160.61666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 880
| label = ''[[:d:Q4494785|Khailyulya]]''
| p625 = {{Coord|58.05|161.63333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 881
| p18 = [[Fitxategi:Khangar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2621082|Khangar]]''
| p625 = {{Coord|54.75|157.36666666667|display=inline}}
| p2044 = 2000
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 882
| label = ''[[:d:Q4496185|Kharchinsky]]''
| p625 = {{Coord|56.433333333333|160.81666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 883
| p18 = [[Fitxategi:Вид на вулкан Ходутка с Ксудача.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2670289|Khodutka]]''
| p625 = {{Coord|52.063|157.703|display=inline}}
| p2044 = 2090<br/>2089
| p131 = ''[[:d:Q1042558|Yelizovsky District]]''<br/>[[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 884
| label = ''[[:d:Q28155377|Khulugayshi]]''
| p625 = {{Coord|52|102.5|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 885
| label = ''[[:d:Q4271911|Kiaraberes-Gagak]]''
| p625 = {{Coord|-6.73|106.65|display=inline}}
| p2044 = 1511
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 886
| label = ''[[:d:Q125767395|Kibblewhite Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-34.576|179.262|display=inline}}
| p131 = No/unknown value
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 887
| p18 = [[Fitxategi:Glacier at summit of Mt Kilimanjaro 001.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1394606|Kibo]]''
| p625 = {{Coord|-3.06505278|37.35903056|display=inline}}
| p2044 = 5895
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 888
| p18 = [[Fitxategi:Kilauea - Landsat mosaic.jpg|center|100px]]
| label = [[Kīlauea|Kilauea]]
| p625 = {{Coord|19.421097|-155.286762|display=inline}}
| p2044 = 1247
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 889
| p18 = [[Fitxategi:Mt. Kilimanjaro 12.2006.JPG|center|100px]]
| label = [[Kilimanjaro]]
| p625 = {{Coord|-3.0666666666667|37.359166666667|display=inline}}
| p2044 = 5895
| p131 = ''[[:d:Q328922|Kilimanjaro Region]]''
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 890
| label = ''[[:d:Q4220676|Kimitina]]''
| p625 = {{Coord|55.266666666667|158.18333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 891
| label = ''[[:d:Q4220812|Kinenin]]''
| p625 = {{Coord|53.255555555556|158.83333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 892
| label = ''[[:d:Q21960103|Kinrara Crater]]''
| p625 = {{Coord|-18.4147|144.9135|display=inline}}
| p2044 = 725
| p131 = [[Queensland]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 893
| label = ''[[:d:Q4221257|Kireunsky]]''
| p625 = {{Coord|56.516666666667|161.36666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 894
| label = ''[[:d:Q12687214|Kiska]]''
| p625 = {{Coord|52.103|177.602|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 895
| label = ''[[:d:Q23925860|Kita-Bayonnaise]]''
| p625 = {{Coord|32.1|139.85|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 896
| label = ''[[:d:Q12769116|Kita-Fukutokutai]]''
| p625 = {{Coord|24.413889|141.418611|display=inline}}
| p2044 = -55
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 897
| p18 = [[Fitxategi:LengaiNatron.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3321902|Kitumbeine Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-2.8795|36.211|display=inline}}<br/>{{Coord|-2.8795|36.211000000000006|display=inline}}
| p2044 = 2865
| p131 = ''[[:d:Q2220726|Monduli District]]''<br/>''[[:d:Q6673918|Longido District]]''
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 898
| label = ''[[:d:Q125921637|Kjeholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.8386|5.18182|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 899
| label = ''[[:d:Q111209670|Kjerringholmen (Fjell)]]''
| p625 = {{Coord|60.3307|5.15468|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 900
| label = ''[[:d:Q125575888|Kjetteskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.79424|5.24765|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 901
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Klabat.jpg|center|100px]]
| label = [[Klabat mendia]]
| p625 = {{Coord|1.4533333333333|125.03083333333|display=inline}}
| p2044 = 1995
| p131 = ''[[:d:Q15838|North Minahasa]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 902
| label = ''[[:d:Q125565241|Klammersholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.70209|5.13516|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 903
| label = ''[[:d:Q125575886|Klammerskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.16475|5.32538|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 904
| label = ''[[:d:Q109041650|Klovane]]''
| p625 = {{Coord|60.7992|4.6599|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 905
| label = ''[[:d:Q125931625|Klubben]]''
| p625 = {{Coord|60.78111|5.11194|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 906
| label = ''[[:d:Q111209677|Klubben (Sør-Varanger)]]''
| p625 = {{Coord|69.7904|30.74313|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 907
| label = ''[[:d:Q125931629|Klungerholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.5662|5.43862|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 908
| label = ''[[:d:Q111209679|Kluvikskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.32399|4.95335|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 909
| label = ''[[:d:Q4224399|Klyuchevaya (mountain)]]''
| p625 = {{Coord|56.518611111111|161.39083333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 910
| p18 = [[Fitxategi:Ključevskaja za východu slunce.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q210252|Klyuchevskaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|56.066666666667|160.63333333333|display=inline}}
| p2044 = 4800
| p131 = ''[[:d:Q263933|Ust-Kamchatsky District]]''<br/>[[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 911
| label = ''[[:d:Q111209680|Knappaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.44818|4.89358|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 912
| p18 = [[Fitxategi:Knuell knuellkoepfchen.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1429816|Knüllköpfchen]]''
| p625 = {{Coord|50.916741666667|9.4222472222222|display=inline}}
| p2044 = 633.8
| p131 = [[Schwarzenborn (Hessen)|Schwarzenborn]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 913
| label = ''[[:d:Q31454848|Ko-Fuji]]''
| p625 = {{Coord|35.373333333333|138.77888888889|display=inline}}
| p2044 = 1966
| p131 = ''[[:d:Q647508|Fujiyoshida]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 914
| label = ''[[:d:Q4225045|Kobalan]]''
| p625 = {{Coord|56.283333333333|158.48333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 915
| label = ''[[:d:Q125931397|Kobbaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.5993|5.40755|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 916
| label = ''[[:d:Q124808536|Kobbeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.70014|5.33609|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 917
| label = ''[[:d:Q6425852|Koh-i-Sultan]]''
| p625 = {{Coord|29.11666667|62.83333333|display=inline}}
| p2044 = 2334
| p131 = [[Balutxistan (Pakistan)|Balutxistan]]
| p17 = [[Pakistan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 918
| p18 = [[Fitxategi:Kohala volcano.jpeg|center|100px]]
| label = [[Kohala]]
| p625 = {{Coord|20.086111111111|-155.71722222222|display=inline}}
| p2044 = 1670
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 919
| label = ''[[:d:Q49042284|Kohala]]''
| p625 = {{Coord|20.083333333333|-155.71666666667|display=inline}}
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 920
| label = ''[[:d:Q25161950|Kokkinópetra (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|36.36|25.3889|display=inline}}
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 921
| label = [[Kollóttadyngja]]
| p625 = {{Coord|65.216666666667|-16.55|display=inline}}
| p2044 = 1177
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 922
| label = ''[[:d:Q31454783|Komaga Take]]''
| p625 = {{Coord|36.551666666667|139.19388888889|display=inline}}
| p2044 = 1666
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 923
| label = ''[[:d:Q2151346|Komarov]]''
| p625 = {{Coord|55.032477777778|160.71639166667|display=inline}}
| p2044 = 2070<br/>1704
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 924
| label = ''[[:d:Q23817681|Komorní Hůrka]]''
| p625 = {{Coord|50.1008653|12.3367806|display=inline}}
| p2044 = 504
| p131 = [[Cheb]]<br/>''[[:d:Q259814|Slatina]]''
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 925
| p18 = [[Fitxategi:Kone volcanic complex.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3198640|Kone]]''
| p625 = {{Coord|8.8|39.692|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 926
| p18 = [[Fitxategi:Big Koniuji Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20446896|Koniuji]]''
| p625 = {{Coord|52.22|-175.13|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 927
| label = ''[[:d:Q4232339|Kopkan]]''
| p625 = {{Coord|56.466666666667|158.83333333333|display=inline}}
| p2044 = 1120
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 928
| label = ''[[:d:Q23925921|Koranga]]''
| p625 = {{Coord|-7.33|146.708|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 929
| label = ''[[:d:Q24032602|Korath]]''
| p625 = {{Coord|5.10028|35.88389|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 930
| p18 = [[Fitxategi:Korath Range.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13425225|Korath Range]]''
| p625 = {{Coord|5.1|35.883333|display=inline}}
| p2044 = 912
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 931
| p18 = [[Fitxategi:D0807I14-HarbourTour.jpg|center|100px]]
| label = [[Koriakski]]
| p625 = {{Coord|53.316666666667|158.68333333333|display=inline}}
| p2044 = 3456
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 932
| label = ''[[:d:Q8521766|Korosi]]''
| p625 = {{Coord|0.77|36.12|display=inline}}
| p2044 = 1446
| p131 = [[Baringo konderria]]
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 933
| label = ''[[:d:Q4237106|Koshkulak]]''
| p625 = {{Coord|54.45|89.685|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1043148|Shirinsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 934
| label = ''[[:d:Q30624234|Kozelka]]''
| p625 = {{Coord|49.99442|13.15796|display=inline}}
| p2044 = 660
| p131 = ''[[:d:Q11823459|Doubravice]]''<br/>''[[:d:Q12036599|Mezí]]''
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 935
| label = ''[[:d:Q2025111|Kozyrevka]]''
| p625 = {{Coord|55.583333333333|158.38333333333|display=inline}}
| p2044 = 2015
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 936
| p18 = [[Fitxategi:Kozakov pohled z klokocskeho pruchodu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q548797|Kozákov]]''
| p625 = {{Coord|50.593888888889|15.263333333333|display=inline}}
| p2044 = 745
| p131 = [[Chuchelna]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 937
| p18 = [[Fitxategi:Koolau Range.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2701927|Koʻolau Range]]''
| p625 = {{Coord|21.45|-157.9|display=inline}}
| p2044 = 946
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 938
| p18 = [[Fitxategi:KraflaViti.jpg|center|100px]]
| label = [[Krafla]]
| p625 = {{Coord|65.733333333333|-16.783333333333|display=inline}}
| p2044 = 818
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 939
| label = ''[[:d:Q1952854|Krajni]]''
| p625 = {{Coord|56.366666666667|159.03333333333|display=inline}}
| p2044 = 1567
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 940
| p18 = [[Fitxategi:Onekotan-Kurile-Islands.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1787964|Krenitsyn Volcano]]''
| p625 = {{Coord|49.353055555556|154.70527777778|display=inline}}
| p2044 = 1325
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 941
| label = ''[[:d:Q4240420|Krestovsky (Near Flat Hill)]]''
| p625 = {{Coord|56.066666666667|160.5|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 942
| p18 = [[Fitxategi:Kronotsky volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q862760|Kronotsky]]''
| p625 = {{Coord|54.75|160.51666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|54.75262|160.53201|display=inline}}
| p2044 = 3527<br/>3521
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 943
| label = ''[[:d:Q4241904|Kruglenky]]''
| p625 = {{Coord|56.566666666667|158.98333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 944
| label = ''[[:d:Q113497546|Kråkeneset (Kvinnherad)]]''
| p625 = {{Coord|59.97827|6.00537|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 945
| p18 = [[Fitxategi:Krisuvik.jpg|center|100px]]
| label = [[Krýsuvík]]
| p625 = {{Coord|63.875|-22.063|display=inline}}
| p131 = [[Hafnarfjörður]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 946
| p18 = [[Fitxategi:Búrfell 4 (7135836937).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q98078060|Krýsuvík]]''
| p625 = {{Coord|63.93|-22.1|display=inline}}
| p2044 = 360
| p131 = [[Grindavík]]<br/>[[Hafnarfjörður]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 947
| label = ''[[:d:Q12745719|Kršja Satuluj]]''
| p625 = {{Coord|44.0033|21.9724|display=inline}}
| p2044 = 432
| p131 = [[Bor barrutia]]
| p17 = [[Serbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 948
| label = ''[[:d:Q2229474|Kudriavy volcano]]''
| p625 = {{Coord|45.383888888889|148.81305555556|display=inline}}<br/>{{Coord|45.38494|148.81647|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Iturup]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 949
| p18 = [[Fitxategi:Kuju-san.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6921721|Kuju Mountains]]''
| p625 = {{Coord|33.08222222|131.24083333|display=inline}}
| p2044 = 1791
| p131 = [[Ōita (prefektura)|Ōita]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 950
| label = ''[[:d:Q49042538|Kukak Volcano]]''
| p625 = {{Coord|58.4531|-154.3583|display=inline}}
| p2044 = 1981
| p131 = [[Alaska]]<br/>''[[:d:Q511679|Lake and Peninsula Borough]]''<br/>''[[:d:Q514093|Kodiak Island Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 951
| p18 = [[Fitxategi:The scoria cone at the Kula Volcano.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4175805|Kula volcano]]''
| p625 = {{Coord|38.57621|28.54855|display=inline}}
| p2044 = 750
| p131 = ''[[:d:Q64831|Kula]]''
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 952
| label = ''[[:d:Q4177925|Kulka]]''
| p625 = {{Coord|56.37|159.03|display=inline}}
| p2044 = 915
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 953
| label = ''[[:d:Q3200334|Kulo Lasi]]''
| p131 = [[Wallis eta Futuna]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 954
| label = ''[[:d:Q4247298|Kunhilok (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.05|159.9|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 955
| p18 = [[Fitxategi:Kuntomintar ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2564984|Kuntomintar]]''
| p625 = {{Coord|48.758055555556|154.01444444444|display=inline}}
| p2044 = 828
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 956
| label = ''[[:d:Q6446390|Kurose Hole]]''
| p625 = {{Coord|33.4|139.68|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 957
| p18 = [[Fitxategi:Kusigamine.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11544661|Kushigamine]]''
| p625 = {{Coord|40.603167|140.842556|display=inline}}
| p2044 = 1517
| p131 = ''[[:d:Q695930|Hirakawa]]''<br/>''[[:d:Q496412|Kuroishi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 958
| label = ''[[:d:Q111209726|Kuskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.3269|5.18676|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 959
| label = ''[[:d:Q124808571|Kuskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.69399|5.09703|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 960
| label = ''[[:d:Q125921553|Kuskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.15271|5.31664|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 961
| label = ''[[:d:Q124808566|Kuskjæret]]''
| p625 = {{Coord|60.56922|5.44129|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 962
| label = ''[[:d:Q115715583|Kutangen]]''
| p625 = {{Coord|60.76688|5.04686|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 963
| p18 = [[Fitxategi:131102 Lake Kuttara Shiraoi Hokkaido Japan01s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13425731|Kuttara]]''
| p625 = {{Coord|42.488889|141.163333|display=inline}}
| p2044 = 581
| p131 = [[Iburi suprefetura]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 964
| label = ''[[:d:Q12769898|Kutum Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|14.57|25.85|display=inline}}
| p17 = [[Sudan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 965
| p18 = [[Fitxategi:ShepherdIslandsMap.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1783754|Kuwae]]''
| p625 = {{Coord|-16.829166666667|168.53611111111|display=inline}}
| p2044 = -2
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 966
| label = ''[[:d:Q4250394|Kuyul (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.133333333333|158.45|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 967
| label = ''[[:d:Q111209728|Kvalholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.29491|5.02017|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 968
| p18 = [[Fitxategi:Vatnajökull - Kverkfjöll.jpg|center|100px]]
| label = [[Kverkfjöll]]
| p625 = {{Coord|64.6611122478|-16.6654282588|display=inline}}
| p2044 = 1933
| p131 = [[Fljótsdalshérað]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 969
| label = ''[[:d:Q124808575|Kvernholmskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.17928|4.97551|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 970
| label = ''[[:d:Q124808589|Kvitarskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.18304|5.34312|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 971
| p18 = [[Fitxategi:Kyatwa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3200888|Kyatwa]]''
| p625 = {{Coord|0.45|30.25|display=inline}}
| p2044 = 1430<br/>4692
| p17 = [[Uganda]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 972
| label = ''[[:d:Q123411979|Kúddia Mída]]''
| p625 = {{Coord|36.78881|11.99392|display=inline}}
| p2044 = 592
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 973
| p18 = [[Fitxategi:L'Échelle (Guadeloupe).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31181899|L'Échelle]]''
| p625 = {{Coord|16.04|-61.656944444444|display=inline}}
| p2044 = 1397
| p131 = ''[[:d:Q996284|Gourbeyre]]''<br/>[[Capesterre-Belle-Eau]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 974
| p18 = [[Fitxategi:2010-12-24 Spain LaPalma Santa Cruz de La Palma LaCaldereta.jpeg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6109088|La Caldereta]]''
| p625 = {{Coord|28.673522222222|-17.771475|display=inline}}
| p2044 = 382
| p131 = [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 975
| label = ''[[:d:Q17481526|La Canya volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.21208333333333|2.4990277777777776|display=inline}}
| p2044 = 364
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 976
| p18 = [[Fitxategi:La Cumbre - ISS.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1190110|La Cumbre sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-0.37|-91.54333333333334|display=inline}}
| p2044 = 1476
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 977
| p18 = [[Fitxategi:WheelerGACO.jpg|center|100px]]
| label = [[La Garitako galdara]]
| p625 = {{Coord|37.756388888888885|-106.93416666666668|display=inline}}
| p131 = [[Mineral konderria (Colorado)|Mineral konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 978
| p18 = [[Fitxategi:Volcà de la Garrinada-Olot (Catalunya).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3562714|La Garrinada vulcano]]''
| p625 = {{Coord|42.191916666666664|2.4951666666666665|display=inline}}
| p2044 = 536
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 979
| p18 = [[Fitxategi:La Gloria volcanic field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12770076|La Gloria]]''
| p625 = {{Coord|19.33|-97.25|display=inline}}
| p131 = [[Chilchotla (udalerria)]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 980
| p18 = [[Fitxategi:Soufriere.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q26544|La Soufrière]]''
| p625 = {{Coord|13.333333333333|-61.183333333333|display=inline}}
| p2044 = 1220
| p131 = [[Charlotte parrokia]]<br/>[[Saint David parrokia (Saint Vincent eta Grenadinak)]]
| p17 = [[Saint Vincent eta Grenadinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 981
| p18 = [[Fitxategi:20160813 Laacher See 11.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q124635096|Laach volcano]]''
| p625 = {{Coord|50.41174|7.26924|display=inline}}
| p2044 = 275
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]<br/>''[[:d:Q8596|Ahrweiler]]''<br/>''[[:d:Q634710|Brohltal]]''<br/>[[Glees]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 982
| label = ''[[:d:Q15729532|Lac Asososca]]''
| p625 = {{Coord|12.434|-86.663|display=inline}}
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 983
| label = ''[[:d:Q4252361|Lagerny (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|58.416666666667|161.03333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 984
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Aramuaca.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1800511|Laguna Aramuaca]]''
| p625 = {{Coord|13.428055555556|-88.105|display=inline}}
| p2044 = 181
| p131 = ''[[:d:Q930804|San Miguel departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 985
| label = ''[[:d:Q21052591|Laguna Seca]]''
| p625 = {{Coord|12.378055555556|-86.653055555556|display=inline}}
| p2044 = 82
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 986
| p18 = [[Fitxategi:Cerro laguna verde atacama chile.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6472972|Laguna Verde]]''
| p625 = {{Coord|-23.254|-67.71266667|display=inline}}
| p2044 = 5464
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 987
| p18 = [[Fitxategi:Laki fissure (2).jpg|center|100px]]
| label = [[Laki]]
| p625 = {{Coord|64.0675|-18.23|display=inline}}
| p2044 = 812
| p131 = [[Skaftárhreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 988
| p18 = [[Fitxategi:Varmárdalur, Eldhraun, Laki.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16653094|Laki]]''
| p625 = {{Coord|64.0515|-18.2373|display=inline}}
| p2044 = 818
| p131 = [[Skaftárhreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 989
| label = ''[[:d:Q111210027|Laksaskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.40703|4.95022|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 990
| label = ''[[:d:Q4253468|Lamanon]]''
| p625 = {{Coord|48.7|142.1|display=inline}}
| p2044 = 507
| p131 = [[Sakhalin oblasta]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 991
| label = ''[[:d:Q124808546|Lamholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.76528|5.17667|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 992
| label = ''[[:d:Q125921278|Lamholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.73927|5.07719|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 993
| p18 = [[Fitxategi:Lamongan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q538300|Lamongan]]''
| p625 = {{Coord|-7.979|113.342|display=inline}}
| p2044 = 1651
| p131 = ''[[:d:Q11121|Probolinggo]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 994
| label = ''[[:d:Q4253681|Lamutsky]]''
| p625 = {{Coord|58.583333333333|161.25|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 995
| label = ''[[:d:Q109042594|Langa skjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7813|4.6775|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 996
| label = ''[[:d:Q125931634|Langaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.54806|4.79611|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 997
| label = ''[[:d:Q125936252|Langaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.82325|5.59829|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 998
| label = ''[[:d:Q129286978|Langebanen]]''
| p625 = {{Coord|59.59896|5.31568|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 999
| label = ''[[:d:Q118106178|Langelotet]]''
| p625 = {{Coord|60.83653|5.1887|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1000
| label = ''[[:d:Q113839232|Langskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.23431|5.59448|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1001
| label = ''[[:d:Q4253806|Langtutkin]]''
| p625 = {{Coord|58.18|160.82|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1002
| label = ''[[:d:Q58810045|Langtutkin]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1003
| label = ''[[:d:Q109042599|Langøya (Fitjar)]]''
| p625 = {{Coord|59.9097|5.20794|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1004
| label = ''[[:d:Q109042601|Langøybleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.90612|5.21271|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1005
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Huenfuica y Volcán Lanín.jpg|center|100px]]
| label = [[Lanín]]
| p625 = {{Coord|-39.632777777778|-71.499722222222|display=inline}}
| p2044 = 3776
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1006
| label = ''[[:d:Q951735|Lars Christensen Peak]]''
| p625 = {{Coord|-68.833333333333|-90.616666666667|display=inline}}
| p2044 = 1755
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1007
| label = ''[[:d:Q113839238|Larsaholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.25865|6.06207|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1008
| label = ''[[:d:Q113839240|Larsaskjeret (Kvinnherad)]]''
| p625 = {{Coord|59.81609|5.64566|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1009
| p18 = [[Fitxategi:Las Cumbres volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12770190|Las Cumbres]]''
| p625 = {{Coord|19.15|-97.27|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1010
| p18 = [[Fitxategi:Derrumbadas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q27682243|Las Derrumbadas]]''
| p625 = {{Coord|19.288055555556|-97.4575|display=inline}}
| p2044 = 3480
| p131 = [[Puebla]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1011
| p18 = [[Fitxategi:Las lajas 2009-2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4180329|Las Lajas]]''
| p625 = {{Coord|12.3|-85.73|display=inline}}
| p2044 = 926
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1012
| p18 = [[Fitxategi:Lascar 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48783|Lascar]]''
| p625 = {{Coord|-23.366666666667|-67.746388888889|display=inline}}
| p2044 = 5592
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1013
| p18 = [[Fitxategi:Lassen Peak in June 2020.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q859354|Lassen Peak]]''
| p625 = {{Coord|40.488055555555555|-121.505|display=inline}}
| p2044 = 3189
| p131 = [[Shasta konderria (Kalifornia)|Shasta konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1014
| p18 = [[Fitxategi:May 1915 Lassen eruption column.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925861|Lassen Volcanic Center]]''
| p625 = {{Coord|40.492|-121.508|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1015
| p18 = [[Fitxategi:Casualidad C 10.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q634065|Lastarria]]''
| p625 = {{Coord|-25.166666666667|-68.5|display=inline}}
| p2044 = 5697
| p131 = ''[[:d:Q772414|Antofagasta de la Sierra Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1016
| p18 = [[Fitxategi:Late Island.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1550157|Late]]''
| p625 = {{Coord|-18.8|-174.65|display=inline}}
| p2044 = 540
| p131 = ''[[:d:Q4102091|Vava'u]]''
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1017
| label = ''[[:d:Q25203970|Lauca]]''
| p625 = {{Coord|-18.33333333|-69.38333333|display=inline}}
| p2044 = 5140
| p131 = [[Putre (Txile)|Putre]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1018
| label = ''[[:d:Q4255259|Lauchachan]]''
| p625 = {{Coord|55.433333333333|157.08333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1019
| label = ''[[:d:Q4255261|Lauchan]]''
| p625 = {{Coord|55.466666666667|157.35|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1020
| label = ''[[:d:Q27002740|Laufafell]]''
| p625 = {{Coord|63.915555555556|-19.3425|display=inline}}
| p2044 = 1164
| p131 = [[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1021
| label = ''[[:d:Q113839260|Lauholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.16338|5.69323|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1022
| label = ''[[:d:Q113839263|Laukholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.14617|5.73761|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1023
| p18 = [[Fitxategi:Southern Patagonian Ice Field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3044652|Lautaro]]''
| p625 = {{Coord|-49.019|-73.504|display=inline}}
| p2044 = 3607
| p131 = [[Aysén eskualdea|Aisén eskualdea]]<br/>[[Magallanes y la Antártica Chilena eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1024
| p18 = [[Fitxategi:Lawu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3219949|Lawu Mountain]]''
| p625 = {{Coord|-7.625|111.19166666667|display=inline}}
| p2044 = 3265
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1025
| label = ''[[:d:Q118162878|Lazufre]]''
| p625 = {{Coord|-25.25|-68.5|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1026
| p18 = [[Fitxategi:Puy de come 2001-06-22.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3114585|Le Grand Suchet]]''
| p625 = {{Coord|45.7906|2.95528|display=inline}}
| p2044 = 1231
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1027
| p18 = [[Fitxategi:2020-11 Kerguelen Islands - Le Pouce 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q117308919|Le Pouce]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1028
| label = ''[[:d:Q125565109|Le rocher du loup]]''
| p625 = {{Coord|2.61718093|9.83316127|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1029
| label = ''[[:d:Q124809841|Leieskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.17737|5.31618|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1030
| label = ''[[:d:Q16420281|Leitin]]''
| p625 = {{Coord|64.00805555555556|-21.54361111111111|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1031
| label = ''[[:d:Q4257781|Lelyakina]]''
| p625 = {{Coord|58.033333333333|161.31666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1032
| label = ''[[:d:Q2396057|Leroboleng]]''
| p625 = {{Coord|-8.358|122.842|display=inline}}
| p2044 = 1095
| p131 = ''[[:d:Q14136|East Flores]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1033
| p18 = [[Fitxategi:Heart Peaks and Level Mountain.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6535048|Level Mountain]]''
| p625 = {{Coord|58.4167|-131.35|display=inline}}
| p2044 = 2166
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1034
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Gezicht op het eiland Konga en de dubbele vulkaan Lewotobi die bestaat uit de Perampuan en de Laki-Laki TMnr 60007249.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2729991|Lewotobi]]''
| p625 = {{Coord|-8.5333333333333|122.76666666667|display=inline}}
| p2044 = 1703
| p131 = ''[[:d:Q14136|East Flores]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1035
| p18 = [[Fitxategi:Sentinel-2 L1C image on 2020-11-29.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1911044|Lewotolo]]''
| p625 = {{Coord|-8.272|123.505|display=inline}}
| p2044 = 1423
| p131 = ''[[:d:Q14142|Lembata]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1036
| label = ''[[:d:Q28163213|Lexone]]''
| p625 = {{Coord|-17.87|-69.48|display=inline}}
| p2044 = 5340
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1037
| label = ''[[:d:Q3237604|Liado]]''
| p625 = {{Coord|9.57|40.28|display=inline}}
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1038
| label = ''[[:d:Q12770461|Liado Hayk]]''
| p625 = {{Coord|7.77|38.78|display=inline}}
| p2044 = 878
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1039
| label = ''[[:d:Q109043444|Liaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7781|4.6863|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1040
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Licancabur Bolivia.jpg|center|100px]]
| label = [[Licancabur sumendia|Licancabur]]
| p625 = {{Coord|-22.833611111111|-67.882777777778|display=inline}}
| p2044 = 5920<br/>5916
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1041
| label = ''[[:d:Q113560348|Lille Lauvøya]]''
| p625 = {{Coord|59.81376|5.74557|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1042
| p18 = [[Fitxategi:ElTatio8.jpg|center|100px]]
| label = [[Linzor]]
| p625 = {{Coord|-22.15|-67.966666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|-22.15|-67.96667|display=inline}}
| p2044 = 5680
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1043
| label = ''[[:d:Q109043604|Lisla Håfluskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.804|4.6796|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1044
| label = ''[[:d:Q109043608|Lisle Geitungen]]''
| p625 = {{Coord|60.8121|4.648|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1045
| label = ''[[:d:Q111210320|Litl-Stavøya]]''
| p625 = {{Coord|67.5121|12.1827|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1046
| label = ''[[:d:Q125572504|Litla Flatøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.1798599|5.0141398|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1047
| label = ''[[:d:Q125572510|Litla Lyrskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.60629|5.00087|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1048
| label = ''[[:d:Q123439394|Litla-Skógfell]]''
| p625 = {{Coord|63.92418|-22.36684|display=inline}}
| p2044 = 47
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1049
| label = ''[[:d:Q113839816|Litle Bleikje]]''
| p625 = {{Coord|59.87692|5.75449|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1050
| label = ''[[:d:Q125572497|Litle Havreholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.202616|5.3276266|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1051
| label = ''[[:d:Q125962950|Litle Hestholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.152595|5.3278065|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1052
| label = ''[[:d:Q109043614|Litle Sverslingane]]''
| p625 = {{Coord|60.8103845|4.6613042|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1053
| label = ''[[:d:Q109043616|Litleholmen (Fitjar)]]''
| p625 = {{Coord|59.93756|5.21076|display=inline}}
| p17 = [[Norvegia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1054
| p18 = [[Fitxategi:Litli-Hrútur - Volcanic Eruption in Iceland July 2023 (53062519222).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q120611881|Litli-Hrútur]]''
| p625 = {{Coord|63.916111111111114|-22.212222222222223|display=inline}}
| p2044 = 312
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1055
| label = ''[[:d:Q6649868|Little Eagle Cone]]''
| p625 = {{Coord|58.5202|-129.7126|display=inline}}
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1056
| label = ''[[:d:Q6580653|Little Matterhorn]]''
| p625 = {{Coord|-53.0667|73.5|display=inline}}
| p2044 = 1480
| p131 = [[Heard eta McDonald uharteak]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1057
| p18 = [[Fitxategi:Little Mount Cameroon (Etinde).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6651058|Little Mount Cameroon]]''
| p625 = {{Coord|4.07306|9.11583|display=inline}}<br/>{{Coord|4.0744|9.1157|display=inline}}
| p2044 = 1713<br/>1179
| p131 = ''[[:d:Q955885|Fako]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1058
| p18 = [[Fitxategi:Semisopochnoi EO.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q29024386|Little Sitkin volcano]]''
| p625 = {{Coord|51.95|178.543|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1059
| p18 = [[Fitxategi:Stykkishólmur, Iceland 20150504 133914.jpg|center|100px]]
| label = [[Ljósufjöll]]
| p625 = {{Coord|64.9143781024|-22.5859061356|display=inline}}
| p2044 = 1063
| p131 = [[Eyja- og Miklaholtshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1060
| label = ''[[:d:Q113486593|Llacunagra volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.10315|2.55405|display=inline}}
| p2044 = 807.6
| p131 = [[Sant Aniol de Finestres]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1061
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Llaima y Laguna Conguillío, desde Sierra Nevada.jpg|center|100px]]
| label = [[Llaima sumendia]]
| p625 = {{Coord|-38.697407|-71.730445|display=inline}}
| p2044 = 3125
| p131 = [[Cautín probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1062
| p18 = [[Fitxategi:Habitat du Chinchilla brevicaudata - Lllullaillaco.jpg|center|100px]]
| label = [[Llullaillaco sumendia]]
| p625 = {{Coord|-24.719863|-68.536852|display=inline}}
| p2044 = 6739
| p131 = ''[[:d:Q514500|Los Andes Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1063
| label = ''[[:d:Q23925922|Lobster]]''
| p625 = {{Coord|-15.333|-176.283|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1064
| label = ''[[:d:Q16665150|Lokobe mendia]]''
| p625 = {{Coord|-13.4078|48.3144|display=inline}}<br/>{{Coord|-13.4133|48.3175|display=inline}}
| p2044 = 455
| p131 = ''[[:d:Q1143947|Diana Region]]''
| p17 = [[Madagaskar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1065
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Lokon.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q265585|Lokon]]''
| p625 = {{Coord|1.3580555555556|124.79194444444|display=inline}}
| p2044 = 1580
| p131 = ''[[:d:Q15848|Tomohon]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1066
| label = ''[[:d:Q23925912|Lolo]]''
| p625 = {{Coord|-5.466|150.509|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1067
| p18 = [[Fitxategi:Lake Loloru.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6669030|Loloru]]''
| p625 = {{Coord|-6.5166666666667|155.61666666667|display=inline}}
| p2044 = 1887
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1068
| label = ''[[:d:Q6671264|Lone Butte]]''
| p625 = {{Coord|46.0544645|-121.8395579|display=inline}}
| p2044 = 1451
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]<br/>[[Skamania konderria (Washington)|Skamania konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1069
| label = ''[[:d:Q1869504|Longgang volcano group]]''
| p625 = {{Coord|42.33333333|126.5|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1070
| p18 = [[Fitxategi:Copy of IMG 1654.jpg|center|100px]]
| label = [[Longonot mendia]]
| p625 = {{Coord|-0.91527777777778|36.456944444444|display=inline}}
| p2044 = 2776
| p131 = [[Kenya]]
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1071
| p18 = [[Fitxategi:Volcan lonquimay.jpg|center|100px]]
| label = [[Lonquimay sumendia|Lonquimay]]
| p625 = {{Coord|-38.37894444|-71.59272222|display=inline}}
| p2044 = 2865
| p131 = [[Malleco probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1072
| label = ''[[:d:Q49046585|Lookout Mountain]]''
| p625 = {{Coord|37.728888888889|-118.94777777778|display=inline}}
| p131 = [[Mono konderria (Kalifornia)|Mono konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1073
| p18 = [[Fitxategi:Paamamap.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1869839|Lopevi]]''
| p625 = {{Coord|-16.833333333333|168.5|display=inline}}
| p2044 = 1413
| p131 = ''[[:d:Q740656|Malampa]]''
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1074
| label = ''[[:d:Q104972441|Lopévi (Gipfel)]]''
| p625 = {{Coord|15.3900583333333|167.830452777778|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1075
| p18 = [[Fitxategi:CostaPapagayo.jpg|center|100px]]
| label = [[Los Ajaches]]
| p625 = {{Coord|28.8984|-13.781958333333|display=inline}}
| p131 = [[Yaiza]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1076
| label = ''[[:d:Q2655929|Los Atlixcos]]''
| p625 = {{Coord|19.808888888889|-96.526388888889|display=inline}}
| p2044 = 800
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1077
| label = ''[[:d:Q48816114|Los Frailes ignimbrite plateau]]''
| p625 = {{Coord|-19.5|-66.3|display=inline}}
| p131 = [[Bolivia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1078
| p18 = [[Fitxategi:Los Humeros.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12770539|Los Humeros]]''
| p625 = {{Coord|19.68|-97.45|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1079
| p18 = [[Fitxategi:Tres Quebradas from the northwest.jpg|center|100px]]
| label = [[Los Patos sumendia]]
| p625 = {{Coord|-27.301111111111|-68.808888888889|display=inline}}
| p2044 = 6239
| p131 = ''[[:d:Q1080210|Tinogasta Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1080
| label = ''[[:d:Q21839237|Los Volcanes]]''
| p625 = {{Coord|-36.4285|-69.5175|display=inline}}
| p2044 = 2001
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1081
| label = ''[[:d:Q23944163|Lubak Garo]]''
| p625 = {{Coord|14.928611111111|39.887222222222|display=inline}}
| p2044 = 207
| p17 = [[Eritrea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1082
| label = ''[[:d:Q111210368|Lueskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.35521|4.91716|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1083
| p18 = [[Fitxategi:Lvinaya past 20070718011232.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2087307|Lvinaya Past]]''
| p625 = {{Coord|44.608333333333|146.99388888889|display=inline}}
| p2044 = 528
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1084
| label = ''[[:d:Q109043920|Lyngholmeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7889|4.6757|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1085
| p18 = [[Fitxategi:Iceland (3), Reykjanes peninsula.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q123439094|Lágafell]]''
| p625 = {{Coord|63.88057|-22.53873|display=inline}}
| p2044 = 91
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1086
| p18 = [[Fitxategi:Lávový suk Červená hora 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q107467286|Lávový suk Červená hora]]''
| p625 = {{Coord|49.7750233|17.5246697|display=inline}}
| p131 = [[Norberčany]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1087
| p18 = [[Fitxategi:Mud Volcano in Gobustan 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12841468|Lökbatan Mud Volcano]]''
| p625 = {{Coord|40.304444444444|49.709166666667|display=inline}}
| p2044 = 130
| p131 = ''[[:d:Q2027140|Lokbatan]]''
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1088
| label = ''[[:d:Q129261417|Lönnebjär]]''
| p2044 = 150
| p131 = [[Eskania]]
| p17 = [[Suedia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1089
| label = [[Lýsuhóll]]
| p625 = {{Coord|64.87361111|-23.24888889|display=inline}}
| p2044 = 540
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1090
| label = ''[[:d:Q108615301|L’Estany volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.19438888888889|2.5340833333333332|display=inline}}
| p2044 = 542
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1091
| label = ''[[:d:Q23925938|Macdonald]]''
| p625 = {{Coord|-28.98|-140.25|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1092
| p18 = [[Fitxategi:Finca de guergues.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q747584|Macizo de Teno]]''
| p625 = {{Coord|28.3|-16.85|display=inline}}
| p131 = [[Tenerife]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1093
| p18 = [[Fitxategi:Maderas seen from the South by ET.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1156943|Maderas]]''
| p625 = {{Coord|11.445833333333|-85.515|display=inline}}
| p2044 = 1394
| p131 = [[Rivasko departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1094
| label = ''[[:d:Q23925911|Madilogo]]''
| p625 = {{Coord|-9.2|147.57|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1095
| label = ''[[:d:Q111210402|Madlevikskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.31969|4.97634|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1096
| label = ''[[:d:Q31454782|Maekake Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.40382|138.51323|display=inline}}
| p2044 = 2455
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1097
| p18 = [[Fitxategi:20150901 ens.ch 5DM3 maelifell 147.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23754534|Maelifell]]''
| p625 = {{Coord|63.799|-18.938|display=inline}}
| p2044 = 791<br/>200
| p131 = [[Suðurland]]<br/>[[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1098
| p18 = [[Fitxategi:Makian volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q587915|Makian]]''
| p625 = {{Coord|0.33333333333333|127.36666666667|display=inline}}
| p2044 = 1357
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1099
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Maku 10.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31515897|Maku Yama]]''
| p625 = {{Coord|35.173611111111|139.09138888889|display=inline}}<br/>{{Coord|35.173611111111|139.09166666667|display=inline}}
| p2044 = 626
| p131 = ''[[:d:Q532346|Yugawara]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1100
| p18 = [[Fitxategi:Unalaska 0.02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1058508|Makushin Volcano]]''
| p625 = {{Coord|53.890833333333|-166.92277777778|display=inline}}
| p2044 = 1800
| p131 = ''[[:d:Q185533|Aleutians West Census Area]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1101
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Olieverfschilderij voorstellende rivierlandschap bij Malang TMnr H-3279.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2786660|Malang Plain]]''
| p625 = {{Coord|-8.02|112.68|display=inline}}
| p2044 = 680
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1102
| label = ''[[:d:Q4276911|Malaya Ipelka]]''
| p625 = {{Coord|52.283333333333|156.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1103
| label = ''[[:d:Q4277042|Malaya Ketepana]]''
| p625 = {{Coord|56.683333333333|158.4|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1104
| label = ''[[:d:Q4277438|Malaya Udina]]''
| p625 = {{Coord|55.75|160.61666666667|display=inline}}
| p2044 = 1320
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1105
| p18 = [[Fitxategi:Mount Malinao.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1529367|Malinao sumendia]]''
| p625 = {{Coord|13.416111111111|123.60833333333|display=inline}}
| p2044 = 1548
| p131 = [[Albay]]<br/>[[Camarines Sur]]<br/>[[Bicolgo eskualdea]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1106
| p18 = [[Fitxategi:La Malinche (volcán).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q578799|Malinche]]''
| p625 = {{Coord|19.23083333|-98.03194444|display=inline}}
| p2044 = 4420
| p131 = [[Tlaxcala]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1107
| label = ''[[:d:Q23925862|Malintang]]''
| p625 = {{Coord|0.47|99.67|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1108
| p18 = [[Fitxategi:Nabro and Mallahle Volcanoes-NASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q511443|Mallahle]]''
| p625 = {{Coord|13.277|41.655|display=inline}}
| p2044 = 1875
| p131 = ''[[:d:Q2825718|Afdera]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1109
| p18 = [[Fitxategi:Bolle della Malvizza vulcanetti.jpeg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48813492|Malvizza Bubbles]]''
| p625 = {{Coord|41.25889943|15.07075142|display=inline}}
| p2044 = 518
| p131 = [[Montecalvo Irpino]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1110
| label = ''[[:d:Q4278778|Maly Alney]]''
| p625 = {{Coord|56.466666666667|159.76666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1111
| p18 = [[Fitxategi:Velky a Maly Roudny02.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12035153|Malý Roudný]]''
| p625 = {{Coord|49.8803|17.5075|display=inline}}
| p2044 = 771
| p131 = [[Křišťanovice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1112
| p18 = [[Fitxategi:Ritter Range and Mammoth Mountain.jpg|center|100px]]
| label = [[Mammoth Mountain]]
| p625 = {{Coord|37.6306|-119.033|display=inline}}
| p2044 = 3371
| p131 = [[Kalifornia]]<br/>[[Mono konderria (Kalifornia)|Mono konderria]]<br/>[[Madera konderria (Kalifornia)|Madera konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1113
| label = ''[[:d:Q23925910|Managlase Plateau]]''
| p625 = {{Coord|-9.08|148.33|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1114
| label = ''[[:d:Q111210442|Mannsholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.4189|4.90104|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1115
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Marapi dalam sensasi Dua Warna (cropped).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1960702|Marapi mendia]]''
| p625 = {{Coord|-0.38055555555556|100.47333333333|display=inline}}
| p2044 = 2885
| p131 = ''[[:d:Q6093|Tanah Datar]]''<br/>''[[:d:Q6019|Agam]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1116
| p18 = [[Fitxategi:Marchena Island.jpg|center|100px]]
| label = [[Marchena uhartea]]
| p625 = {{Coord|0.35|-90.5|display=inline}}
| p2044 = 343
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1117
| label = ''[[:d:Q23925909|Marha, Jabal el-]]''
| p625 = {{Coord|15.245|44.236|display=inline}}
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1118
| p18 = [[Fitxategi:Marion Island, South Africa, EO-1 ALI satellite image, 5 May 2009.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2116298|Marion Island]]''
| p625 = {{Coord|-46.90611111|37.73694444|display=inline}}<br/>{{Coord|-46.90337|37.75452|display=inline}}
| p2044 = 1230<br/>925
| p131 = [[Lurmutur Mendebaldea]]
| p17 = [[Hegoafrika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1119
| p18 = [[Fitxategi:Marmolejo and San Jose.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1535333|Marmolejo]]''
| p625 = {{Coord|-33.717129|-69.864514|display=inline}}
| p2044 = 6108
| p131 = ''[[:d:Q1191226|Tunuyán Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1120
| label = ''[[:d:Q12771097|Maroa]]''
| p625 = {{Coord|-38.42|176.08|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1121
| p18 = [[Fitxategi:Aeolian Arc.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1572574|Marsili]]''
| p625 = {{Coord|39.284|14.399|display=inline}}
| p2044 = -779
| p131 = [[Messinako probintzia]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1122
| label = ''[[:d:Q31454784|Maru Yama]]''
| p625 = {{Coord|32.453055555556|139.76777777778|display=inline}}
| p2044 = 166
| p131 = [[Tokio]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1123
| label = ''[[:d:Q124713297|Maråsskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.71553|5.17502|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1124
| label = ''[[:d:Q21586153|Marātī]]''
| p625 = {{Coord|33.05|37.199722222222|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1125
| p18 = [[Fitxategi:MarionIsland Map.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4281547|Mascarin]]''
| p625 = {{Coord|-46.9045564|37.6890358|display=inline}}
| p2044 = 1230
| p131 = [[Lurmutur Mendebaldea]]
| p17 = [[Hegoafrika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1126
| p18 = [[Fitxategi:Mascota volcanic field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12771180|Mascota Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|20.62|-104.83|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1127
| label = ''[[:d:Q106396119|Mate Grande]]''
| p625 = {{Coord|-45.591111|-73.130833|display=inline}}
| p131 = [[Aysén eskualdea|Aisén eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1128
| p18 = [[Fitxategi:Mount Matutum.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1910848|Matutum mendia]]''
| p625 = {{Coord|6.4333333333333|125.10833333333|display=inline}}
| p2044 = 2286
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1129
| p18 = [[Fitxategi:Mauna Kea10.jpg|center|100px]]
| label = [[Mauna Kea]]
| p625 = {{Coord|19.82055555555555|-155.46805555555557|display=inline}}
| p2044 = 4207.3
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1130
| p18 = [[Fitxategi:Mauna Loa.jpg|center|100px]]
| label = [[Mauna Loa]]
| p625 = {{Coord|19.483333333333|-155.6|display=inline}}
| p2044 = 4169.4<br/>13679
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1131
| p18 = [[Fitxategi:Mauna Ulu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3300188|Mauna Ulu]]''
| p625 = {{Coord|19.3668|-155.201|display=inline}}
| p2044 = 1024
| p131 = [[Hawaii konderria (Hawaii)|Hawaii konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1132
| p18 = [[Fitxategi:MtWellington.1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q19875407|Maungarei / Mount Wellington]]''
| p625 = {{Coord|-36.891909|174.846554|display=inline}}
| p2044 = 135
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1133
| p18 = [[Fitxategi:Elletts Mountain, Mangere, Auckland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6792560|Maungataketake]]''
| p625 = {{Coord|-36.994635|174.747548|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1134
| label = ''[[:d:Q6792572|Maungaturoto]]''
| p625 = {{Coord|-35.370225|173.881884|display=inline}}
| p2044 = 215
| p131 = [[Northland eskualdea]]<br/>''[[:d:Q1365839|Far North District]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1135
| p18 = [[Fitxategi:Mount Eden.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q19875408|Maungawhau / Mount Eden]]''
| p625 = {{Coord|-36.878167|174.764528|display=inline}}
| p2044 = 196
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1136
| p18 = [[Fitxategi:Mawenzi-from-Kibohut 800600.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1283494|Mawenzi]]''
| p625 = {{Coord|-3.09543611|37.45506111|display=inline}}
| p2044 = 5148
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1137
| label = [[Mawson Peak]]
| p625 = {{Coord|-53.104166666667|73.516944444444|display=inline}}
| p2044 = 2745
| p131 = [[Heard eta McDonald uharteak]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1138
| label = ''[[:d:Q2746400|May-Ya-Moto]]''
| p625 = {{Coord|-0.93333333333333|29.333333333333|display=inline}}
| p2044 = 950
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1139
| p18 = [[Fitxategi:MayonVolcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Mayon|Mayon mendia]]
| p625 = {{Coord|13.256666666667|123.685|display=inline}}
| p2044 = 2462
| p131 = [[Albay]]<br/>[[Bicolgo eskualdea]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1140
| p18 = [[Fitxategi:Maʻunga Terevaka.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q538601|Maʻunga Terevaka]]''
| p625 = {{Coord|-27.084444444444|-109.37944444444|display=inline}}
| p2044 = 507
| p131 = [[Isla de Pascua]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1141
| p18 = [[Fitxategi:Le volcan M'Bapit.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23671133|Mbetpit]]''
| p625 = {{Coord|5.5177777777778|10.713055555556|display=inline}}
| p2044 = 1988
| p131 = [[Mendebaldea (Kamerun)]]<br/>''[[:d:Q2445359|Noun]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1142
| p18 = [[Fitxategi:Medicine Lake Volcano from Captain Jack's Stronghold in Lava Beds NM.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8553599|Medicine Lake Volcano]]''
| p625 = {{Coord|41.582525|-121.59953055555556|display=inline}}
| p2044 = 7921
| p131 = [[Siskiyou konderria (Kalifornia)|Siskiyou konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1143
| p18 = [[Fitxategi:Panoramica delle Mefite.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q56682799|Mefite di Rocca San Felice]]''
| p625 = {{Coord|40.97469|15.14612|display=inline}}
| p131 = [[Rocca San Felice]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1144
| p18 = [[Fitxategi:Megata Volcano & Toga Volcano Relief Map, SRTM-1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12771351|Megata]]''
| p625 = {{Coord|39.95|139.733333|display=inline}}<br/>{{Coord|39.955681|139.7386|display=inline}}
| p2044 = 291
| p131 = ''[[:d:Q633935|Oga]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1145
| p18 = [[Fitxategi:Mehetia NASA 2000.jpg|center|100px]]
| label = [[Mehetia]]
| p625 = {{Coord|-17.866666666667|-148.06666666667|display=inline}}
| p2044 = 435
| p131 = [[Polinesia Frantsesa]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1146
| label = ''[[:d:Q113839990|Mekjersholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.01491|5.72168|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1147
| label = ''[[:d:Q54834352|Melimoyu Volcano]]''
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1148
| label = ''[[:d:Q107358530|Melsteinen]]''
| p625 = {{Coord|65.18488|11.84361|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1149
| p18 = [[Fitxategi:KunashirISS005-E-9401.PNG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2651559|Mendeleyeva]]''
| p625 = {{Coord|43.976388888889|145.73611111111|display=inline}}
| p2044 = 888
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1150
| p18 = [[Fitxategi:Menengai crater,Nakuru kenya.jpg|center|100px]]
| label = [[Menengai]]
| p625 = {{Coord|-0.2|36.066666666667|display=inline}}
| p2044 = 2278
| p131 = [[Kenya]]
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1151
| label = ''[[:d:Q4290644|Menshoy Brat]]''
| p625 = {{Coord|45.383611111111|148.78333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|45.38329|148.78764|display=inline}}
| p2044 = 529
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1152
| p18 = [[Fitxategi:Mentolat-volcano-from-nw chile-aysen-region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q937424|Mentolat]]''
| p625 = {{Coord|-44.696666666667|-73.075833333333|display=inline}}
| p2044 = 1620
| p131 = [[Aysén probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1153
| p18 = [[Fitxategi:Mount Merapi Not Just a Legend and Mythology.jpg|center|100px]]
| label = [[Merapi]]
| p625 = {{Coord|-7.541388888888889|110.44611111111112|display=inline}}
| p2044 = 2910
| p131 = [[Erdialdeko Java|Jawa Tengah]]<br/>[[Yogyakarta Eskualde Berezia|Daérah Istiméwa Yogyakarta]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1154
| p18 = [[Fitxategi:Mere Lava Landsat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1347484|Merelava]]''
| p625 = {{Coord|-14.463936111111|168.03829166667|display=inline}}
| p2044 = 1028
| p131 = ''[[:d:Q822514|Torba]]''
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1155
| label = ''[[:d:Q22496955|Merewether Crater]]''
| p625 = {{Coord|58.0267|-64.0082|display=inline}}
| p131 = [[Ternua eta Labrador]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1156
| p18 = [[Fitxategi:Vulkandom.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4180518|Methana sumendia]]''
| p625 = {{Coord|37.615|23.336|display=inline}}
| p2044 = 760
| p131 = ''[[:d:Q1536340|Troizinia-Methana Municipality]]''
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1157
| label = ''[[:d:Q23925965|Meullin]]''
| p625 = {{Coord|-45.22|-73.05|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1158
| label = ''[[:d:Q25022|Michincha]]''
| p625 = {{Coord|-20|-68|display=inline}}
| p2044 = 5305
| p131 = [[Nor Lípez probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1159
| p18 = [[Fitxategi:Michinmahuida.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2553917|Michinmahuida]]''
| p625 = {{Coord|-42.799166666667|-72.445833333333|display=inline}}
| p2044 = 2404
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1160
| p18 = [[Fitxategi:Paricutín volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6837962|Michoacán-Guanajuato volcanic field]]''
| p625 = {{Coord|19.85|-101.75|display=inline}}
| p2044 = 3860
| p131 = [[Michoacán]]<br/>[[Guanajuato]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1161
| p18 = [[Fitxategi:Gambela, Gobi, and Dembi Dolo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925864|Middle Gobi]]''
| p625 = {{Coord|45.28|106.7|display=inline}}
| p17 = [[Mongolia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1162
| label = ''[[:d:Q49050026|Middle Sister]]''
| p625 = {{Coord|44.14817|-121.78393|display=inline}}
| p2044 = 10052
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1163
| label = ''[[:d:Q125931896|Midtholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.77546|5.35875|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1164
| label = ''[[:d:Q109045014|Midtre Storevikholmen nordre]]''
| p625 = {{Coord|59.84670709|5.30546818|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1165
| label = ''[[:d:Q111210582|Miennaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|69.79819135|30.73441296|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1166
| p18 = [[Fitxategi:Bukima Patrol Post.jpg|center|100px]]
| label = [[Mikeno mendia]]
| p625 = {{Coord|-1.46276833|29.41681722|display=inline}}
| p2044 = 4437
| p131 = [[Ipar Kivu]]
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1167
| p18 = [[Fitxategi:Milbanke Sound Group.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6850826|Milbanke Sound Group]]''
| p625 = {{Coord|52.35472222|-128.35027778|display=inline}}
| p2044 = 335
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1168
| p18 = [[Fitxategi:National nature reserve Milešovka in summer 2014 (1).JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q50482382|Milešovka]]''
| p625 = {{Coord|50.554905|13.931091111111|display=inline}}
| p2044 = 836.6
| p131 = [[Velemín]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1169
| p18 = [[Fitxategi:Eruption of Minami-Hiyoshi Seamount 19770110.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11407890|Minami-Hiyoshi Seamount]]''
| p625 = {{Coord|23.497972222222224|141.92908333333332|display=inline}}
| p2044 = -97
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1170
| label = ''[[:d:Q31444321|Minokol]]''
| p625 = {{Coord|9.2166666666667|124.65|display=inline}}
| p2044 = 358
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1171
| label = ''[[:d:Q31454778|Mitsumine San]]''
| p625 = {{Coord|36.46092|138.88061|display=inline}}
| p2044 = 1243
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1172
| label = ''[[:d:Q19945735|Miyake]]''
| p625 = {{Coord|34.090833333333|139.52611111111|display=inline}}<br/>{{Coord|34.0934|139.5236|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1154797|Miyake]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1173
| label = ''[[:d:Q123400040|Miðahóll]]''
| p625 = {{Coord|63.8447|-22.6835|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1174
| p18 = [[Fitxategi:Miñiques.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3131278|Miñiques Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-23.816666666667|-67.766666666667|display=inline}}
| p2044 = 5910
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1175
| label = [[Miño sumendia]]
| p625 = {{Coord|-21.183333333333|-68.6|display=inline}}
| p2044 = 5661
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1176
| p18 = [[Fitxategi:Mocho-Choshuenco desde Enco.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3132346|Mocho-Choshuenco]]''
| p625 = {{Coord|-39.909722222222|-72.0375|display=inline}}<br/>{{Coord|-39.91816|-72.02808|display=inline}}
| p2044 = 2422
| p131 = [[Ranco probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1177
| label = ''[[:d:Q4274142|Mohabi]]''
| p625 = {{Coord|44.464444444444|34.101944444444|display=inline}}
| p2044 = 804
| p131 = [[Krimeako Errepublika Autonomoa]]
| p17 = [[Ukraina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1178
| p18 = [[Fitxategi:Mojanda2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3046481|Mojanda]]''
| p625 = {{Coord|0.13|-78.27|display=inline}}
| p2044 = 4263
| p131 = [[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1179
| label = ''[[:d:Q12771895|Mokuyō Seamount]]''
| p625 = {{Coord|28.316667|140.566667|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1180
| label = ''[[:d:Q111210646|Molltveitholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.31322|5.14886|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1181
| label = ''[[:d:Q49050939|Monache Mountain]]''
| p625 = {{Coord|36.205277777778|-118.1975|display=inline}}
| p131 = [[Tulare konderria (Kalifornia)|Tulare konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1182
| label = ''[[:d:Q6897775|Monaco Bank]]''
| p625 = {{Coord|36.6|-25.88|display=inline}}
| p2044 = -197
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1183
| p18 = [[Fitxategi:Mono Lake Sunset (15949993563).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925891|Mono Lake Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|38|-119.03|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1184
| p18 = [[Fitxategi:FR-43-Espaly-Saint-Marcel.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3321807|Mont Denise]]''
| p625 = {{Coord|45.0584|3.85482|display=inline}}
| p2044 = 890
| p131 = ''[[:d:Q1152|Auvernia]]''<br/>[[Loira Garaia]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1185
| p18 = [[Fitxategi:CrozetMapEst.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1781665|Mont Marion-Dufresne]]''
| p625 = {{Coord|-46.41638888888889|52.25694444444444|display=inline}}
| p2044 = 1090
| p131 = [[Crozet uharteak]]<br/>[[Frantziaren Lurralde Austral eta Antartikoak|Frantziaren lurralde austral eta antartikoak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1186
| p18 = [[Fitxategi:Ile aux Cochons.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31602539|Mont Richard-Foy]]''
| p625 = {{Coord|-46.0962|50.2166|display=inline}}<br/>{{Coord|-46.098|50.21|display=inline}}
| p2044 = 853
| p131 = [[Crozet uharteak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1187
| p18 = [[Fitxategi:Mont Ross - Archipel des Kerguelen.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1945447|Mont Ross]]''
| p625 = {{Coord|-49.6|69.5|display=inline}}
| p2044 = 1850
| p131 = [[Frantziaren Lurralde Austral eta Antartikoak|Frantziaren lurralde austral eta antartikoak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1188
| p18 = [[Fitxategi:Les Estables - Vue générale depuis la RD36.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17173414|Mont d'Alambre]]''
| p625 = {{Coord|44.9175|4.15333|display=inline}}
| p2044 = 1691
| p131 = [[Loira Garaia]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1189
| p18 = [[Fitxategi:AmsterdamIsl Map.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322217|Mont de la Dives]]''
| p625 = {{Coord|-37.848|77.55|display=inline}}<br/>{{Coord|-37.849444444444|77.549444444444|display=inline}}<br/>{{Coord|-37.838104692864896|77.5526445643599|display=inline}}
| p2044 = 867
| p131 = [[Frantziaren Lurralde Austral eta Antartikoak|Frantziaren lurralde austral eta antartikoak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1190
| p18 = [[Fitxategi:Ile des pingouins.svg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322220|Mont des Manchots]]''
| p625 = {{Coord|-46.4195|50.402|display=inline}}
| p2044 = 340
| p131 = [[Crozet uharteak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1191
| p18 = [[Fitxategi:La Palma - El Paso - Montana Quemada (Ermita de la Virgen del Pino) 01 ies.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2788686|Montaña Quemada]]''
| p625 = {{Coord|28.62497|-17.84042|display=inline}}
| p2044 = 1362
| p131 = [[La Palma]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1192
| label = ''[[:d:Q23983099|Montaña Rajada]]''
| p625 = {{Coord|28.612222222222|-17.877777777778|display=inline}}
| p131 = [[Kanariak]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1193
| p18 = [[Fitxategi:Montaña Timbaiba.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q28493656|Montaña Timbaiba]]''
| p625 = {{Coord|29.06017|-13.643|display=inline}}
| p2044 = 340
| p131 = [[Las Palmasko probintzia|Las Palmas]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1194
| p18 = [[Fitxategi:Montaña Tinache depuis Mancha Blanca.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q28032178|Montaña Tinache]]''
| p625 = {{Coord|29.05142|-13.67358|display=inline}}
| p2044 = 448
| p131 = [[Las Palmasko probintzia|Las Palmas]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1195
| p18 = [[Fitxategi:Montaña de Ajódar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23986019|Montaña de Ajódar]]''
| p625 = {{Coord|28.1517|-15.64058|display=inline}}
| p131 = [[Las Palmasko probintzia|Las Palmas]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1196
| p18 = [[Fitxategi:Montaña de Guaza, Tenerife, España, 2022-01-07, DD 53.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6022944|Montaña de Guaza]]''
| p625 = {{Coord|28.0501968|-16.6931024|display=inline}}
| p131 = [[Tenerife]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1197
| p18 = [[Fitxategi:Montañon negro 2 - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q24024354|Montañón Negro]]''
| p625 = {{Coord|28.02994|-15.61114|display=inline}}
| p131 = [[Moya (Las Palmas)|Moya]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1198
| label = ''[[:d:Q31445595|Monte Barbaro]]''
| p625 = {{Coord|40.85|14.116666666667|display=inline}}
| p2044 = 70
| p131 = [[Campania]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1199
| p18 = [[Fitxategi:Socorro Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1945827|Monte Evermann]]''
| p625 = {{Coord|18.78|-110.95|display=inline}}
| p2044 = 1050
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1200
| label = ''[[:d:Q30144976|Monte Gauro]]''
| p625 = {{Coord|40.849575|14.107504|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q30029127|Pozzuoli]]''
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1201
| label = ''[[:d:Q31639874|Monte Gibele]]''
| p625 = {{Coord|36.77667|12.01332|display=inline}}
| p2044 = 566
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1202
| p18 = [[Fitxategi:Sao-nicolau route.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1778115|Monte Gordo]]''
| p625 = {{Coord|16.620833333333|-24.354166666667|display=inline}}
| p2044 = 1312
| p17 = [[Cabo Verde]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1203
| label = ''[[:d:Q6904839|Monte Muambe]]''
| p625 = {{Coord|-16.323055555556|34.094166666667|display=inline}}
| p2044 = 780
| p131 = [[Mozambike]]
| p17 = [[Mozambike]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1204
| p18 = [[Fitxategi:Montaña Roja depuis la Crabela.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q123759189|Monte Roja]]''
| p625 = {{Coord|28.868333333333|-13.856666666667|display=inline}}
| p2044 = 194
| p131 = [[Yaiza]]<br/>[[Las Palmasko probintzia|Las Palmas]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1205
| p18 = [[Fitxategi:Volcà Montsacopa-Grederes-Olot-Catalunya.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3562719|Montsacopa volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.18792|2.48849|display=inline}}
| p2044 = 531
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1206
| label = ''[[:d:Q16665277|Morne Anglais]]''
| p625 = {{Coord|15.286167|-61.332222|display=inline}}
| p2044 = 1122
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1207
| p18 = [[Fitxategi:Morne Diablotins.jpg|center|100px]]
| label = [[Morne Diablotin]]
| p625 = {{Coord|15.503333333333|-61.397222222222|display=inline}}
| p2044 = 1447
| p131 = [[Dominika]]
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1208
| p18 = [[Fitxategi:Rainforest at Trafalgar Falls (Dominica).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16665288|Morne Macaque]]''
| p625 = {{Coord|15.3425|-61.319|display=inline}}
| p2044 = 1170
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1209
| p18 = [[Fitxategi:Morne Plat Pays.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13388092|Morne Plat Pays]]''
| p625 = {{Coord|15.2495|-61.3465|display=inline}}<br/>{{Coord|15.25|-61.366666666667|display=inline}}
| p2044 = 960
| p131 = ''[[:d:Q1431099|Saint Luke Parish]]''
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1210
| p18 = [[Fitxategi:Morne Watt.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1535776|Morne Watt]]''
| p625 = {{Coord|15.307|-61.305|display=inline}}
| p2044 = 1224
| p131 = [[Dominika]]
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1211
| p18 = [[Fitxategi:Morne aux Diables.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12771972|Morne aux Diables]]''
| p625 = {{Coord|15.6125|-61.436|display=inline}}<br/>{{Coord|15.61667|-61.45|display=inline}}
| p2044 = 861
| p17 = [[Dominika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1212
| p18 = [[Fitxategi:Ponta de São Lourenço, Madeira, Portugal, 2019-05-28, DD 10.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q108259849|Morro da Piedade]]''
| p625 = {{Coord|32.74225|-16.712333333333333|display=inline}}
| p2044 = 109
| p131 = ''[[:d:Q857987|Caniçal]]''
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1213
| label = ''[[:d:Q21832487|Morro de los Volcanes]]''
| p625 = {{Coord|-25.3833|-65.0408|display=inline}}
| p2044 = 1249
| p131 = [[Salta probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1214
| label = ''[[:d:Q109045481|Mortveitskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.7282|5.8594|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1215
| label = ''[[:d:Q12287281|Mosonic]]''
| p625 = {{Coord|-2.566667|35.85|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1216
| p18 = [[Fitxategi:Pulau Moti.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13149153|Moti Island]]''
| p625 = {{Coord|0.456942|127.410831|display=inline}}
| p2044 = 950
| p131 = ''[[:d:Q19151|Ternate]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1217
| label = ''[[:d:Q3325375|Moua Pihaa]]''
| p625 = {{Coord|-18.32|-148.67|display=inline}}<br/>{{Coord|-18.325|-148.525|display=inline}}
| p2044 = -180
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1218
| p18 = [[Fitxategi:Monte Spina (Agnano)-3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30143153|Mount Spina]]''
| p625 = {{Coord|40.829323|14.163581|display=inline}}
| p131 = [[Napoli]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1219
| p18 = [[Fitxategi:Mount Adatara.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q352675|Mount Adatara]]''
| p625 = {{Coord|37.633333333333|140.28333333333|display=inline}}
| p2044 = 1728
| p131 = [[Fukushima (prefektura)|Fukushima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1220
| p18 = [[Fitxategi:Mount Akandana.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11282733|Mount Akandana]]''
| p625 = {{Coord|36.2|137.57222222222222|display=inline}}
| p2044 = 2109
| p131 = [[Takayama (Gifu)|Takayama]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1221
| p18 = [[Fitxategi:Mount Akanfuji seen from the WNW.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11657379|Mount Akanfuji]]''
| p625 = {{Coord|43.37416666666667|144.0063888888889|display=inline}}
| p2044 = 1476
| p131 = ''[[:d:Q1186253|Ashoro]]''<br/>''[[:d:Q1186129|Shiranuka]]''<br/>[[Kushiro (Hokkaido)|Kushiro]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1222
| p18 = [[Fitxategi:Alayta shield volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1814846|Mount Alayta]]''
| p625 = {{Coord|12.888055555556|40.571944444444|display=inline}}
| p2044 = 1496
| p131 = ''[[:d:Q3444683|Kilbet Rasu]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1223
| p18 = [[Fitxategi:Monte Peschio - Monte Artemisio - Maschio d'Ariano.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q989650|Mount Algidus]]''
| p625 = {{Coord|41.7267|12.7786|display=inline}}
| p2044 = 950
| p131 = [[Velletri]]<br/>''[[:d:Q754314|Tusculum]]''
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1224
| p18 = [[Fitxategi:Mount Amagi 20120218.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3276672|Mount Amagi]]''
| p625 = {{Coord|34.862777777778|139.00166666667|display=inline}}
| p2044 = 1406
| p131 = ''[[:d:Q696840|Izu]]''<br/>''[[:d:Q1203861|Kawazu]]''<br/>''[[:d:Q304491|Higashiizu]]''<br/>''[[:d:Q721163|Ito]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1225
| label = ''[[:d:Q30936458|Mount Aono]]''
| p625 = {{Coord|34.4625|131.79805555555555|display=inline}}
| p2044 = 907
| p131 = ''[[:d:Q640586|Tsuwano]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1226
| p18 = [[Fitxategi:Ara Mountain from aircraft - July 2020.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4068356|Mount Ara]]''
| p625 = {{Coord|40.405555555556|44.452222222222|display=inline}}
| p2044 = 2577
| p131 = [[Kotaik]]<br/>[[Aragatsotn]]
| p17 = [[Armenia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1227
| p18 = [[Fitxategi:浅草岳と田子倉湖.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11557224|Mount Asakuksa]]''
| p625 = {{Coord|37.34365|139.23351|display=inline}}
| p131 = [[Niigata (prefektura)|Niigata]]<br/>[[Fukushima (prefektura)|Fukushima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1228
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Asama (From saku city).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q242730|Mount Asama]]''
| p625 = {{Coord|36.4|138.51666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|36.40655|138.52295|display=inline}}<br/>{{Coord|36.4070864|138.5197806|display=inline}}
| p2044 = 2568
| p131 = ''[[:d:Q1012064|Karuizawa]]''<br/>''[[:d:Q1204123|Miyota]]''<br/>''[[:d:Q1203321|Tsumagoi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1229
| p18 = [[Fitxategi:Mount Ashitaka 20120203.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3247941|Mount Ashitaka]]''
| p625 = {{Coord|35.21666666666667|138.8|display=inline}}
| p2044 = 1504.2
| p131 = [[Shizuoka (prefektura)|Shizuoka]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1230
| p18 = [[Fitxategi:Mount Awu Crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q791817|Mount Awu]]''
| p625 = {{Coord|3.68128|125.45387|display=inline}}
| p2044 = 1320
| p131 = ''[[:d:Q15839|Sangihe Islands]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1231
| p18 = [[Fitxategi:Ayelu volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q792922|Mount Ayalu]]''
| p625 = {{Coord|10.082222222222|40.701666666667|display=inline}}
| p2044 = 2145
| p131 = ''[[:d:Q3444674|Gabi Rasu]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1232
| p18 = [[Fitxategi:Mount Azuma-kofuji-1, May 2007.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q718441|Mount Azuma-kofuji]]''
| p625 = {{Coord|37.73|140.25|display=inline}}
| p2044 = 1707
| p131 = [[Fukushima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1233
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Azumaya.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3695435|Mount Azumaya]]''
| p625 = {{Coord|36.541666666667|138.41305555556|display=inline}}
| p2044 = 2354
| p131 = ''[[:d:Q844852|Ueda]]''<br/>''[[:d:Q850461|Suzaka]]''<br/>''[[:d:Q1203321|Tsumagoi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1234
| p18 = [[Fitxategi:Mount Bachelor closeup.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q766490|Mount Bachelor]]''
| p625 = {{Coord|43.979166666667|-121.68833333333|display=inline}}
| p2044 = 2764
| p131 = [[Deschutes konderria (Oregon)|Deschutes konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1235
| p18 = [[Fitxategi:MtBalbiToreNASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1298202|Mount Balbi]]''
| p625 = {{Coord|-5.916666666666667|154.9825|display=inline}}
| p2044 = 2715
| p131 = [[Bougainvilleko Eskualde Autonomoa]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1236
| label = ''[[:d:Q26857904|Mount Balut]]''
| p625 = {{Coord|5.3986111111111|125.37444444444|display=inline}}
| p2044 = 862
| p131 = ''[[:d:Q314999|Sarangani]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1237
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Bandai 10.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q714605|Mount Bandai]]''
| p625 = {{Coord|37.600833333333|140.07222222222|display=inline}}
| p2044 = 1819
| p131 = ''[[:d:Q1205581|Kitashiobara]]''<br/>''[[:d:Q143208|Bandai]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1238
| p18 = [[Fitxategi:Mount Batur2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q43876|Mount Batur]]''
| p625 = {{Coord|-8.2419444444444|115.375|display=inline}}<br/>{{Coord|-8.2372222222222|115.37694444444|display=inline}}
| p2044 = 1717
| p131 = ''[[:d:Q3125978|Bali]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1239
| label = ''[[:d:Q829440|Mount Besar]]''
| p625 = {{Coord|-4.4372222222222|103.67138888889|display=inline}}
| p2044 = 1899
| p131 = [[Hego Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1240
| label = ''[[:d:Q131193391|Mount Biega]]''
| p2044 = 2790
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1241
| p18 = [[Fitxategi:Visoke.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q804039|Mount Bisoke]]''
| p625 = {{Coord|-1.5111111111111|29.448333333333|display=inline}}
| p2044 = 3711
| p131 = ''[[:d:Q2360921|Musanze District]]''
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1242
| p18 = [[Fitxategi:Mount Bosavi pad pan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1297541|Mount Bosavi]]''
| p625 = {{Coord|-6.6141666666667|142.82666666667|display=inline}}
| p2044 = 2507
| p131 = [[Hegoaldeko Lur Garaiak]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1243
| p18 = [[Fitxategi:Mount Boucherie north face.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6919794|Mount Boucherie]]''
| p625 = {{Coord|49.8539|-119.581|display=inline}}
| p2044 = 758
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1244
| p18 = [[Fitxategi:Mount Bromo at sunrise, showing its volcanoes and Mount Semeru (background).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q679590|Mount Bromo]]''
| p625 = {{Coord|-7.9430555555556|112.95388888889|display=inline}}
| p2044 = 2329
| p131 = [[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1245
| p18 = [[Fitxategi:Mount Canobolas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1691036|Mount Canobolas]]''
| p625 = {{Coord|-33.3442|148.982|display=inline}}
| p2044 = 1397
| p131 = [[Hegoaldeko Gales Berria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1246
| label = ''[[:d:Q31444368|Mount Carling]]''
| p625 = {{Coord|9.2161111111111|124.66916666667|display=inline}}
| p2044 = 785
| p131 = ''[[:d:Q13769|Camiguin]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1247
| p18 = [[Fitxategi:MountCayleyPyroclasticVulcan'sThumb.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3246591|Mount Cayley]]''
| p625 = {{Coord|50.1203|-123.291|display=inline}}
| p2044 = 2385
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1248
| p18 = [[Fitxategi:Chiginagak.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q851232|Mount Chiginagak]]''
| p625 = {{Coord|57.133611111111|-156.99138888889|display=inline}}
| p2044 = 2134
| p131 = ''[[:d:Q511679|Lake and Peninsula Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1249
| p18 = [[Fitxategi:Mt CHISE 2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11317930|Mount Chisenupuri]]''
| p625 = {{Coord|42.888056|140.596667|display=inline}}<br/>{{Coord|42.8883|140.5958|display=inline}}
| p2044 = 1134.2
| p131 = ''[[:d:Q1354347|Kyowa]]''<br/>''[[:d:Q1355416|Rankoshi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1250
| p18 = [[Fitxategi:MtChurchill-KlutlanGlacier.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48689|Mount Churchill]]''
| p625 = {{Coord|61.41916666666667|-141.71527777777777|display=inline}}
| p2044 = 4744
| p131 = ''[[:d:Q91481796|Copper River Census Area]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1251
| p18 = [[Fitxategi:Mount Chōkai (2017-05-19) - Flickr.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q713826|Mount Chōkai]]''
| p625 = {{Coord|39.099166666667|140.04888888889|display=inline}}
| p2044 = 2236
| p131 = ''[[:d:Q602903|Yurihonjo]]''<br/>''[[:d:Q847550|Nikaho]]''<br/>''[[:d:Q504690|Sakata]]''<br/>''[[:d:Q1347481|Yuza]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1252
| p18 = [[Fitxategi:Mount Chubetsu and Chubetsu-numa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6920162|Mount Chūbetsu]]''
| p625 = {{Coord|43.59111111111111|142.89444444444445|display=inline}}
| p2044 = 1962.75
| p131 = [[Biei (Hokkaido)|Biei]]<br/>''[[:d:Q1348798|Kamikawa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1253
| p18 = [[Fitxategi:Mount Dai (Hakone volcano).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11411878|Mount Daigatake]]''
| p625 = {{Coord|35.238056|139.011944|display=inline}}<br/>{{Coord|35.25491|139.01207|display=inline}}
| p131 = [[Hakone (Kanagawa)|Hakone]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1254
| p18 = [[Fitxategi:Mount Dainichi from Mount Hoonji.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11435625|Mount Dainichi]]''
| p625 = {{Coord|36.161944|136.493056|display=inline}}<br/>{{Coord|36.1635|136.4925|display=inline}}
| p2044 = 1368
| p131 = ''[[:d:Q847543|Katsuyama]]''<br/>''[[:d:Q120103|Kaga]]''<br/>[[Komatsu (Ishikawa)|Komatsu]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1255
| label = ''[[:d:Q6920365|Mount Darnley]]''
| p625 = {{Coord|-59.05|-26.5|display=inline}}
| p2044 = 1100
| p131 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]
| p17 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1256
| p18 = [[Fitxategi:Mount Daruma from Satta Pass.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11641900|Mount Daruma]]''
| p625 = {{Coord|34.955555555555556|138.8388888888889|display=inline}}
| p2044 = 981.83
| p131 = ''[[:d:Q241037|Numazu]]''<br/>''[[:d:Q696840|Izu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1257
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Egon volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q385596|Mount Egon]]''
| p625 = {{Coord|-8.6666666666667|122.45|display=inline}}
| p2044 = 1703
| p131 = ''[[:d:Q14150|Sikka]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1258
| p18 = [[Fitxategi:EmmonsLake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3468513|Mount Emmons]]''
| p625 = {{Coord|55.3409|-162.073|display=inline}}
| p2044 = 4711
| p131 = ''[[:d:Q504371|Aleutians East Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1259
| p18 = [[Fitxategi:Erupting gunung lokon.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3046998|Mount Empung]]''
| p625 = {{Coord|1.37423|124.80324|display=inline}}
| p2044 = 1340
| p131 = ''[[:d:Q15848|Tomohon]]''<br/>[[Ipar Sulawesi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1260
| p18 = [[Fitxategi:Mt Eniwa(200703).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6920651|Mount Eniwa]]''
| p625 = {{Coord|42.79333333|141.28555556|display=inline}}
| p2044 = 1320
| p131 = ''[[:d:Q693237|Chitose]]''<br/>''[[:d:Q733979|Eniwa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1261
| p18 = [[Fitxategi:Turkey.Mount Erciyes01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q126804|Mount Erciyes]]''
| p625 = {{Coord|38.531666666666666|35.45|display=inline}}
| p2044 = 3916
| p131 = [[Kayseri probintzia]]
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1262
| p18 = [[Fitxategi:Fentale aerial.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2336503|Mount Fentale]]''
| p625 = {{Coord|8.9666666666667|39.933333333333|display=inline}}
| p2044 = 2007
| p131 = ''[[:d:Q1109846|Misraq Shewa Zone]]''<br/>''[[:d:Q202107|Oromia]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1263
| label = ''[[:d:Q31454883|Mount Fiamoe]]''
| p625 = {{Coord|-13.923611111111|-171.79888888889|display=inline}}
| p2044 = 585
| p131 = [[Samoa]]
| p17 = [[Samoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1264
| p18 = [[Fitxategi:Mount Fuppushi seen from the NNE - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6920840|Mount Fuppushi]]''
| p625 = {{Coord|42.71694444|141.35888889|display=inline}}
| p2044 = 1102.5
| p131 = ''[[:d:Q693237|Chitose]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1265
| p18 = [[Fitxategi:Furanodake1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8526591|Mount Furano]]''
| p625 = {{Coord|43.393611111111|142.63472222222|display=inline}}
| p2044 = 1912.1
| p131 = ''[[:d:Q1037393|Hokkaido]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1266
| p18 = [[Fitxategi:Mount Futago 20101204.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11371447|Mount Futago]]''
| p625 = {{Coord|35.21388889|139.04361111|display=inline}}<br/>{{Coord|35.20937|139.0458|display=inline}}
| p2044 = 1099
| p131 = [[Hakone (Kanagawa)|Hakone]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1267
| p18 = [[Fitxategi:Gamkonora.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1493157|Mount Gamkonora]]''
| p625 = {{Coord|1.38|127.53|display=inline}}
| p2044 = 1635
| p131 = ''[[:d:Q19150|West Halmahera]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1268
| p18 = [[Fitxategi:Mount Ganseki 2010-11-07 - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q98104210|Mount Ganseki]]''
| p625 = {{Coord|43.25527777777778|143.1175|display=inline}}
| p2044 = 1088
| p131 = ''[[:d:Q1210152|Kamishihoro]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1269
| p18 = [[Fitxategi:Tsukahara-spa-volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11381590|Mount Garan]]''
| p625 = {{Coord|33.3175|131.42777777777778|display=inline}}
| p2044 = 1045.3
| p131 = ''[[:d:Q990455|Yufu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1270
| p18 = [[Fitxategi:Mount Garibaldi West Face.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q183027|Mount Garibaldi]]''
| p625 = {{Coord|49.850555555556|-123.00472222222|display=inline}}
| p2044 = 2678
| p131 = ''[[:d:Q132115|Squamish-Lillooet Regional District]]''
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1271
| p18 = [[Fitxategi:Mount Gharat and Lake Letas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1189723|Mount Gharat]]''
| p625 = {{Coord|-14.283055555556|167.51638888889|display=inline}}<br/>{{Coord|-14.2839|167.517|display=inline}}
| p2044 = 797
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1272
| p18 = [[Fitxategi:MountGriggs.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q826942|Mount Griggs]]''
| p625 = {{Coord|58.353888888889|-155.09166666667|display=inline}}
| p2044 = 2317<br/>2334
| p131 = [[Alaska]]<br/>''[[:d:Q511679|Lake and Peninsula Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1273
| label = ''[[:d:Q98045772|Mount Hakuun (Kamishihoro)]]''
| p625 = {{Coord|43.25888888888889|143.11527777777778|display=inline}}
| p2044 = 1186
| p131 = ''[[:d:Q1210152|Kamishihoro]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1274
| p18 = [[Fitxategi:160730 Mt Hanare Karuizawa Nagano pref Japan01s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11659487|Mount Hanare]]''
| p625 = {{Coord|36.35388889|138.61202778|display=inline}}
| p2044 = 1255.9
| p131 = ''[[:d:Q1012064|Karuizawa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1275
| p18 = [[Fitxategi:逆さ榛名富士 - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454633|Mount Haruna Fuji]]''
| p625 = {{Coord|36.4775|138.87805555556|display=inline}}
| p2044 = 1346
| p131 = ''[[:d:Q42633809|Harunako-machi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1276
| p18 = [[Fitxategi:Hiuchigatake 080923 4.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3695505|Mount Hiuchigatake]]''
| p625 = {{Coord|36.95298|139.28716|display=inline}}
| p2044 = 2356
| p131 = ''[[:d:Q1205602|Hinoemata]]''<br/>[[Fukushima (prefektura)|Fukushima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1277
| p18 = [[Fitxategi:Visokoi Island ISS016.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6921213|Mount Hodson]]''
| p625 = {{Coord|-56.7|-27.15|display=inline}}
| p2044 = 1005
| p131 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]
| p17 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1278
| p18 = [[Fitxategi:Mount Hood reflected in Mirror Lake, Oregon.jpg|center|100px]]
| label = [[Mount Hood]]
| p625 = {{Coord|45.37361111111111|-121.69583333333334|display=inline}}
| p2044 = 3425<br/>11237
| p131 = [[Hood River konderria (Oregon)|Hood River konderria]]<br/>[[Clackamas konderria (Oregon)|Clackamas konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1279
| p18 = [[Fitxategi:Hotaka01.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11545926|Mount Hotaka]]''
| p625 = {{Coord|36.805277777777775|139.1325|display=inline}}
| p2044 = 2157.96
| p131 = ''[[:d:Q1345518|Minakami]]''<br/>''[[:d:Q1203661|Katashina]]''<br/>''[[:d:Q1345636|Kawaba]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1280
| label = ''[[:d:Q4176217|Mount Hutapanjang]]''
| p625 = {{Coord|-2.33|101.6|display=inline}}
| p2044 = 2021
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1281
| p18 = [[Fitxategi:Mount Hoei.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q19900675|Mount Hōei]]''
| p625 = {{Coord|35.343888888889|138.75222222222|display=inline}}<br/>{{Coord|35.343611111111|138.7525|display=inline}}
| p2044 = 2693<br/>2655
| p131 = ''[[:d:Q735175|Gotemba]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1282
| p18 = [[Fitxategi:Hohonjiyama from Kyogatake 2010-11-7.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11555159|Mount Hōonji]]''
| p625 = {{Coord|36.063333|136.5975|display=inline}}<br/>{{Coord|36.063333333333|136.5975|display=inline}}
| p2044 = 1356.62
| p131 = ''[[:d:Q847543|Katsuyama]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1283
| p18 = [[Fitxategi:Mount Iiji 01.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11666252|Mount Iiji]]''
| p625 = {{Coord|36.956111111111|138.83305555556|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1204269|Yuzawa]]''<br/>''[[:d:Q850524|Minamiuonuma]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1284
| p18 = [[Fitxategi:160430 Daizahoushi-ike Nagano Japan03s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11666652|Mount Iizuna]]''
| p625 = {{Coord|36.733333333333|138.13333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|36.739166666667|138.13361111111|display=inline}}
| p2044 = 1917
| p131 = [[Nagano]]<br/>''[[:d:Q1349050|Shinano]]''<br/>''[[:d:Q772034|Iizuna]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1285
| p18 = [[Fitxategi:Io-yama 2012-11-18.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21652398|Mount Io]]''
| p625 = {{Coord|31.94667|130.85333|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q374701|Ebino]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1286
| p18 = [[Fitxategi:やまなみハイウェイ 長者原より硫黄山 - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q112131429|Mount Io]]''
| p625 = {{Coord|33.09444444444444|131.23888888888888|display=inline}}
| p2044 = 1580
| p131 = ''[[:d:Q1184672|Kokonoe]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1287
| p18 = [[Fitxategi:Iwakisan 02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q713857|Mount Iwaki]]''
| p625 = {{Coord|40.653333|140.306667|display=inline}}
| p2044 = 1624.7
| p131 = [[Hirosaki (Aomori)|Hirosaki]]<br/>''[[:d:Q1347560|Ajigasawa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1288
| p18 = [[Fitxategi:Mt. Iwate and Morioka.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q713836|Mount Iwate]]''
| p625 = {{Coord|39.8525|141.00111111|display=inline}}
| p2044 = 2038.2
| p131 = ''[[:d:Q765884|Hachimantai]]''<br/>''[[:d:Q1205932|Takizawa]]''<br/>''[[:d:Q1348478|Shizukuishi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1289
| p18 = [[Fitxategi:140828 Kamuiwakka Falls and Mount Io Shiretoko Hokkaido Japan02sbs13.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4202646|Mount Iō]]''
| p625 = {{Coord|44.133333333333|145.16111111111|display=inline}}
| p2044 = 1562
| p131 = ''[[:d:Q1365478|Shari]]''<br/>''[[:d:Q1208391|Rausu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1290
| p18 = [[Fitxategi:2015 Satsuma-Iojima Iodake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8528919|Mount Iō]]''
| p625 = {{Coord|30.79305556|130.30527778|display=inline}}<br/>{{Coord|30.7928|130.3049|display=inline}}
| p2044 = 704
| p131 = ''[[:d:Q702628|Mishima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1291
| p18 = [[Fitxategi:Kaimondake 2005 3 19.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q713847|Mount Kaimon]]''
| p625 = {{Coord|31.18|130.52833333333|display=inline}}
| p2044 = 924
| p131 = ''[[:d:Q19712|Ibusuki]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1292
| p18 = [[Fitxategi:護衛艦と釜臥山.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11648144|Mount Kamafuse]]''
| p625 = {{Coord|41.278611|141.12|display=inline}}
| p2044 = 878.6
| p131 = ''[[:d:Q641992|Mutsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1293
| p18 = [[Fitxategi:Haruna02.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454769|Mount Kamon]]''
| p625 = {{Coord|36.4774|138.85088|display=inline}}
| p2044 = 681
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1294
| p18 = [[Fitxategi:Mount Kampu seen from Futto, Wakami, Oga.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11457452|Mount Kampu]]''
| p625 = {{Coord|39.930833|139.878611|display=inline}}
| p2044 = 355
| p131 = ''[[:d:Q633935|Oga]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1295
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Kanmurigatake from Owakudani 02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11395033|Mount Kanmuri]]''
| p625 = {{Coord|35.235278|139.020278|display=inline}}<br/>{{Coord|35.236666666667|139.01916666667|display=inline}}
| p2044 = 1409
| p131 = [[Hakone (Kanagawa)|Hakone]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1296
| p18 = [[Fitxategi:Kirishima Karakunidake 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3321904|Mount Karakuni]]''
| p625 = {{Coord|31.93416667|130.86166667|display=inline}}
| p2044 = 1700
| p131 = ''[[:d:Q858352|Kirishima]]''<br/>''[[:d:Q374701|Ebino]]''<br/>''[[:d:Q861283|Kobayashi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1297
| p18 = [[Fitxategi:Katmai Crater 1980.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1053435|Mount Katmai]]''
| p625 = {{Coord|58.278611111111|-154.95691666667|display=inline}}
| p2044 = 2047
| p131 = ''[[:d:Q514093|Kodiak Island Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1298
| p18 = [[Fitxategi:Mkinvarcveri.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q207680|Mount Kazbek]]''
| p625 = {{Coord|42.69694444444445|44.51888888888889|display=inline}}
| p2044 = 5033
| p131 = [[Mtskheta-Mtianeti]]<br/>[[Ipar Osetia-Alania]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1299
| p18 = [[Fitxategi:Maar, Golan Heights.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327352|Mount Keramim]]''
| p625 = {{Coord|33.2190306|35.7786889|display=inline}}
| p2044 = 1190
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1300
| p18 = [[Fitxategi:Uprising-mount kerinci.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q827728|Mount Kerinci]]''
| p625 = {{Coord|-1.696944|101.264444|display=inline}}
| p2044 = 3805
| p131 = ''[[:d:Q7376|Kerinci]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1301
| p18 = [[Fitxategi:Mount Kinbou-zan (Kumamoto) 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11647034|Mount Kinbō]]''
| p625 = {{Coord|32.814055555556|130.63911111111|display=inline}}<br/>{{Coord|32.813888888889|130.63861111111|display=inline}}
| p2044 = 665.2
| p131 = ''[[:d:Q877003|Nishi-ku]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1302
| p18 = [[Fitxategi:Kirigamine seen from the east 2018-03-04.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3695499|Mount Kirigamine]]''
| p625 = {{Coord|36.1|138.167|display=inline}}
| p2044 = 1925
| p131 = [[Nagano (prefektura)|Nagano]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1303
| p18 = [[Fitxategi:Kirishima volcano 20111125.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1319361|Mount Kirishima]]''
| p625 = {{Coord|31.916666666666668|130.86666666666667|display=inline}}<br/>No/unknown value
| p2044 = 1700
| p131 = [[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]<br/>[[Miyazaki (prefektura)|Miyazaki]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1304
| p18 = [[Fitxategi:Hakone-jinja torii - Hakone, Japan - DSC05478.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454757|Mount Koma]]''
| p625 = {{Coord|35.22445|139.0252|display=inline}}
| p2044 = 1356
| p131 = ''[[:d:Q11388028|Moto-Hakone]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1305
| p18 = [[Fitxategi:Komochiyama-gunma-1200.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11447912|Mount Komochi]]''
| p625 = {{Coord|36.591944|138.997778|display=inline}}
| p2044 = 1296.1
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]<br/>''[[:d:Q851492|Shibukawa]]''<br/>''[[:d:Q666317|Numata]]''<br/>''[[:d:Q1203891|Takayama]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1306
| p18 = [[Fitxategi:Koreisan seen from the southeast.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11448038|Mount Korei]]''
| p625 = {{Coord|35.437777777777775|133.47916666666666|display=inline}}<br/>{{Coord|35.437777777778|133.47916666667|display=inline}}
| p2044 = 751.4
| p131 = ''[[:d:Q1204975|Daisen]]''<br/>[[Yonago (Tottori)|Yonago]]<br/>[[Tottori (prefektura)|Tottori]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1307
| p18 = [[Fitxategi:Koshikidake Rokkannonmiike.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11574215|Mount Koshiki]]''
| p625 = {{Coord|31.965|130.859167|display=inline}}
| p2044 = 1301
| p131 = ''[[:d:Q374701|Ebino]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1308
| p18 = [[Fitxategi:Tumbuhan Cantigi di Gunung Kunyit, Lempur, Kerinci.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2580533|Mount Kunyit]]''
| p625 = {{Coord|-2.2741666666667|101.4825|display=inline}}
| p2044 = 2151
| p131 = [[Jambi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1309
| p18 = [[Fitxategi:Mungo valley, Cameroon.svg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3321906|Mount Kupe]]''
| p625 = {{Coord|4.801|9.707|display=inline}}<br/>{{Coord|4.80944444|9.71222222|display=inline}}
| p2044 = 2064
| p131 = ''[[:d:Q2444337|Koupé-Manengouba]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1310
| p18 = [[Fitxategi:名残ヶ原からの須川岳（栗駒山） Peak Sukawa(Mt. Kurikoma) from Nagoriga-hara marsh - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11536102|Mount Kurikoma]]''
| p625 = {{Coord|38.96111111111111|140.7888888888889|display=inline}}<br/>{{Coord|38.961944444444|140.78888888889|display=inline}}
| p2044 = 1628
| p131 = ''[[:d:Q390817|Ichinoseki]]''<br/>''[[:d:Q469189|Kurihara]]''<br/>''[[:d:Q633272|Yuzawa]]''<br/>''[[:d:Q1205512|Higashinaruse]]''<br/>[[Japonia]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1311
| p18 = [[Fitxategi:Kurinodake Kagoshima.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11536092|Mount Kurino]]''
| p625 = {{Coord|31.954639|130.791694|display=inline}}<br/>{{Coord|31.9475|130.7958|display=inline}}
| p2044 = 1102
| p131 = ''[[:d:Q1350873|Yūsui]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1312
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Kurobi 08.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454626|Mount Kurobi]]''
| p625 = {{Coord|36.560833333333|139.19333333333|display=inline}}
| p2044 = 866
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1313
| p18 = [[Fitxategi:Mount Kurofu from Mount Asama 1996-09-01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11678280|Mount Kurofu]]''
| p625 = {{Coord|36.405278|138.488611|display=inline}}<br/>{{Coord|36.405833333333|138.48861111111|display=inline}}
| p2044 = 2404<br/>2135
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]<br/>[[Nagano (prefektura)|Nagano]]<br/>''[[:d:Q1203321|Tsumagoi]]''<br/>''[[:d:Q838657|Komoro]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1314
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Kurohime yama.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11678078|Mount Kurohime]]''
| p625 = {{Coord|36.81333333333333|138.12722222222223|display=inline}}<br/>{{Coord|36.8175|138.1283|display=inline}}
| p2044 = 2053
| p131 = ''[[:d:Q1349050|Shinano]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1315
| p18 = [[Fitxategi:Kusatsu-Shiranesan03s5s4272.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q279915|Mount Kusatsu-Shirane]]''
| p625 = {{Coord|36.645277777778|138.52833333333|display=inline}}
| p2044 = 2160
| p131 = ''[[:d:Q1358949|Kusatsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1316
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Kosha.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11672655|Mount Kōsha]]''
| p625 = {{Coord|36.8|138.4|display=inline}}
| p2044 = 1351.5
| p131 = [[Nagano (prefektura)|Nagano]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1317
| p18 = [[Fitxategi:庚申山.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q109358524|Mount Kōshin]]''
| p625 = {{Coord|36.673129|139.361285|display=inline}}
| p2044 = 1892
| p131 = [[Nikkō]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1318
| p18 = [[Fitxategi:ISS022-E-39042 - View of the Lesser Antilles.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1269774|Mount Liamuiga]]''
| p625 = {{Coord|17.366666666667|-62.8|display=inline}}
| p2044 = 1156
| p131 = [[Saint Kitts]]
| p17 = [[Saint Kitts eta Nevis]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1319
| p18 = [[Fitxategi:Bamus, Ulawun, and Lolobau from space.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31747824|Mount Likuruanga]]''
| p625 = {{Coord|-4.9497222222222|151.3725|display=inline}}
| p131 = [[Mendebaldeko Britainia Berria]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1320
| label = ''[[:d:Q31450842|Mount Lolobau]]''
| p625 = {{Coord|-4.9146|151.1577|display=inline}}
| p2044 = 883
| p131 = [[Mendebaldeko Britainia Berria]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1321
| label = ''[[:d:Q383862|Mount Lurus]]''
| p625 = {{Coord|-7.7391666666667|113.58027777778|display=inline}}
| p2044 = 539
| p131 = [[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1322
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Madarao yama.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11500721|Mount Madarao]]''
| p625 = {{Coord|36.8375|138.27444444444444|display=inline}}<br/>{{Coord|36.837222222222|138.27444444444|display=inline}}
| p2044 = 1382
| p131 = ''[[:d:Q851097|Iiyama]]''<br/>''[[:d:Q1349050|Shinano]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1323
| label = ''[[:d:Q30588263|Mount Madia-as]]''
| p625 = {{Coord|11.3892|122.1629|display=inline}}
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1324
| p18 = [[Fitxategi:Mount Maemori with Mount Nishimori - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q119120523|Mount Maemori]]''
| p625 = {{Coord|39.977777777777774|140.95833333333334|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q765884|Hachimantai]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1325
| p18 = [[Fitxategi:Mahawu Mountain Crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3043015|Mount Mahawu]]''
| p625 = {{Coord|1.358|124.858|display=inline}}
| p2044 = 1324
| p131 = [[Ipar Sulawesi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1326
| label = ''[[:d:Q31450826|Mount Malala]]''
| p625 = {{Coord|-5.0514|150.1016|display=inline}}
| p2044 = 328
| p131 = [[Mendebaldeko Britainia Berria]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1327
| p18 = [[Fitxategi:Mt Manaia.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11115874|Mount Manaia]]''
| p625 = {{Coord|-35.818309|174.516985|display=inline}}
| p2044 = 420
| p131 = ''[[:d:Q3696415|Whangarei District]]''<br/>[[Northland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1328
| p18 = [[Fitxategi:Manengouba 2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3290107|Mount Manengouba]]''
| p625 = {{Coord|5.03|9.83|display=inline}}<br/>{{Coord|5.022|9.842|display=inline}}
| p2044 = 2411
| p131 = ''[[:d:Q2445609|Moungo]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1329
| p18 = [[Fitxategi:Manuk20041221014348.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1847015|Mount Manuk]]''
| p625 = {{Coord|-5.5439|130.3054|display=inline}}
| p2044 = 282
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1330
| label = ''[[:d:Q61082784|Mount Maria, Malaysia]]''
| p625 = {{Coord|4.42|117.96|display=inline}}
| p2044 = 1067
| p131 = [[Sabah]]
| p17 = [[Malaysia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1331
| p18 = [[Fitxategi:MountMartin.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1574045|Mount Martin]]''
| p625 = {{Coord|58.172222222222|-155.36111111111|display=inline}}<br/>{{Coord|58.1683|-152.3556|display=inline}}
| p2044 = 1863<br/>1859
| p131 = [[Alaska]]<br/>''[[:d:Q514093|Kodiak Island Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1332
| p18 = [[Fitxategi:Masaraga.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1162021|Mount Masaraga]]''
| p625 = {{Coord|13.310277777778|123.6|display=inline}}
| p2044 = 1328
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1333
| label = ''[[:d:Q31454887|Mount Mata o le Afi]]''
| p625 = {{Coord|-13.608888888889|-172.50722222222|display=inline}}
| p2044 = 1649
| p131 = [[Samoa]]
| p17 = [[Samoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1334
| p18 = [[Fitxategi:140321 A view from Shimabara Castle Shimabara Nagasaki pref Japan01s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11582573|Mount Mayu]]''
| p625 = {{Coord|32.76833333|130.33944444|display=inline}}
| p2044 = 818.7
| p131 = [[Shimabara (Nagasaki)|Shimabara]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1335
| p18 = [[Fitxategi:Mount Meakan02s10.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q472705|Mount Meakan]]''
| p625 = {{Coord|43.386111111111|144.00888888889|display=inline}}
| p2044 = 1499
| p131 = ''[[:d:Q1186253|Ashoro]]''<br/>[[Kushiro (Hokkaido)|Kushiro]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1336
| p18 = [[Fitxategi:Mt MEKUNNAI.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11581553|Mount Mekunnai]]''
| p625 = {{Coord|42.903611111111|140.46944444444|display=inline}}
| p2044 = 1220
| p131 = [[Shiribeshi suprefetura]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1337
| p18 = [[Fitxategi:Onna sambe2015.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21654947|Mount Mesanbe]]''
| p625 = {{Coord|35.13480556|132.63269444|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q660516|Iinan]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1338
| p18 = [[Fitxategi:Izu-Oshima-IMG 4759.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1138683|Mount Mihara]]''
| p625 = {{Coord|34.724444444444|139.39472222222|display=inline}}<br/>{{Coord|34.7276|139.3988|display=inline}}
| p2044 = 764
| p131 = ''[[:d:Q1204507|Oshima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1339
| p18 = [[Fitxategi:Mitokusan 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6922220|Mount Mitoku]]''
| p625 = {{Coord|35.39931944|133.95576111|display=inline}}
| p2044 = 900
| p131 = ''[[:d:Q1156186|Misasa]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1340
| p18 = [[Fitxategi:Mount Moffett.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q653780|Mount Moffett]]''
| p625 = {{Coord|51.9333|-176.742|display=inline}}
| p2044 = 1196
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1341
| label = ''[[:d:Q31482326|Mount Mokoto]]''
| p625 = {{Coord|43.70433333333333|144.331|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1037393|Hokkaido]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1342
| p18 = [[Fitxategi:Moriyoshizan viewing from Takanosu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11539369|Mount Moriyoshi]]''
| p625 = {{Coord|39.983333333333334|140.55|display=inline}}
| p2044 = 1454.2
| p131 = [[Akita]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1343
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Kusatsu-Shirane.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11520725|Mount Motoshirane]]''
| p625 = {{Coord|36.622939|138.531667|display=inline}}<br/>{{Coord|36.62494|138.53772|display=inline}}
| p2044 = 2171<br/>2104
| p131 = ''[[:d:Q1358949|Kusatsu]]''<br/>''[[:d:Q1203321|Tsumagoi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1344
| label = ''[[:d:Q31454886|Mount Mu]]''
| p625 = {{Coord|-13.608611111111|-172.51638888889|display=inline}}
| p2044 = 1606
| p131 = [[Samoa]]
| p17 = [[Samoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1345
| p18 = [[Fitxategi:Mt Myoko - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q717458|Mount Myōkō]]''
| p625 = {{Coord|36.89138|138.11339|display=inline}}
| p2044 = 2454
| p131 = ''[[:d:Q279642|Myoko]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1346
| p18 = [[Fitxategi:Mont Mézenc - France.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1267547|Mount Mézenc]]''
| p625 = {{Coord|44.91111111|4.195|display=inline}}
| p2044 = 1753
| p131 = [[Ardèche]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1347
| p18 = [[Fitxategi:山頂付近にて.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2345178|Mount Naeba]]''
| p625 = {{Coord|36.845833333333|138.69027777778|display=inline}}
| p2044 = 2145
| p131 = ''[[:d:Q1204269|Yuzawa]]''<br/>''[[:d:Q1204292|Tsunan]]''<br/>''[[:d:Q1204286|Sakae]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1348
| label = ''[[:d:Q11555664|Mount Nakitsura]]''
| p625 = {{Coord|41.952722|140.876556|display=inline}}<br/>{{Coord|41.9533|140.8758|display=inline}}
| p2044 = 834.9
| p131 = ''[[:d:Q1037393|Hokkaido]]''<br/>[[Hakodate (Hokkaido)|Hakodate]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1349
| p18 = [[Fitxategi:Nekodake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11536251|Mount Neko]]''
| p625 = {{Coord|32.8835|131.14438889|display=inline}}<br/>{{Coord|32.885|131.15055555556|display=inline}}
| p2044 = 1433<br/>981
| p131 = ''[[:d:Q1184676|Takamori]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1350
| p18 = [[Fitxategi:2017 0603 1031 dsc03401.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2360542|Mount Nikkō-Shirane]]''
| p625 = {{Coord|36.798333333333|139.37416666667|display=inline}}
| p2044 = 2578
| p131 = [[Nikkō]]<br/>''[[:d:Q1203661|Katashina]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1351
| p18 = [[Fitxategi:Nila Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2432393|Mount Nila]]''
| p625 = {{Coord|-6.73|129.5|display=inline}}
| p2044 = 781
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1352
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Nishiazuma-yama2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11627417|Mount Nishiazuma]]''
| p625 = {{Coord|37.738056|140.140833|display=inline}}<br/>{{Coord|37.738055555556|140.14055555556|display=inline}}
| p2044 = 2035
| p131 = ''[[:d:Q734378|Yonezawa]]''<br/>''[[:d:Q1205581|Kitashiobara]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1353
| p18 = [[Fitxategi:西別岳.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97657513|Mount Nishibetsu]]''
| p625 = {{Coord|43.55361111111111|144.58166666666668|display=inline}}
| p2044 = 799.5
| p131 = ''[[:d:Q1208741|Shibecha]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1354
| p18 = [[Fitxategi:Mt NITO 1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11324564|Mount Nitonupuri]]''
| p625 = {{Coord|42.885278|140.618056|display=inline}}
| p2044 = 1080
| p131 = ''[[:d:Q1204596|Kutchan]]''<br/>''[[:d:Q1355416|Rankoshi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1355
| p18 = [[Fitxategi:Japan- Tochigi, Nikko, Nyohosan 2009.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11446413|Mount Nyohō]]''
| p625 = {{Coord|36.811388888889|139.53694444444|display=inline}}
| p2044 = 2483
| p131 = [[Nikkō]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1356
| p18 = [[Fitxategi:Oakan and Akanko DSCN2497 20060805.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8528084|Mount Oakan]]''
| p625 = {{Coord|43.452777777778|144.16083333333|display=inline}}
| p2044 = 1370.5
| p131 = [[Kushiro (Hokkaido)|Kushiro]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1357
| p18 = [[Fitxategi:Mount Odem from the north.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327496|Mount Odem]]''
| p625 = {{Coord|33.1964861|35.7555472|display=inline}}
| p2044 = 1187
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1358
| p18 = [[Fitxategi:OkmokCaldera.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1790072|Mount Okmok]]''
| p625 = {{Coord|53.396944444444|-168.16611111111|display=inline}}<br/>{{Coord|53.43|-168.13|display=inline}}
| p2044 = 1073
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1359
| p18 = [[Fitxategi:Lake Oku Cameroon.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322001|Mount Oku]]''
| p625 = {{Coord|6.1997222222222|10.518888888889|display=inline}}
| p2044 = 3011
| p131 = ''[[:d:Q702284|Bui]]''
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1360
| p18 = [[Fitxategi:Ondake 2015-12-13.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20043581|Mount Ondake]]''
| p625 = {{Coord|32.656625|128.84888056|display=inline}}
| p2044 = 315
| p131 = ''[[:d:Q201659|Gotō]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1361
| p18 = [[Fitxategi:Mt Onnebetsu.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6922592|Mount Onnebetsu]]''
| p625 = {{Coord|43.99333333|145.01333333|display=inline}}<br/>{{Coord|43.99306|145.01232|display=inline}}
| p2044 = 1330.2
| p131 = ''[[:d:Q1365478|Shari]]''<br/>''[[:d:Q1208391|Rausu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1362
| label = ''[[:d:Q11463980|Mount Onoko]]''
| p625 = {{Coord|36.580833|138.936944|display=inline}}<br/>{{Coord|36.581111111111|138.9375|display=inline}}
| p2044 = 1208.3
| p131 = ''[[:d:Q851492|Shibukawa]]''<br/>''[[:d:Q1203891|Takayama]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1363
| p18 = [[Fitxategi:1228 of 'Géographie générale; physique, politique et économique. ... Avec ... cartes ... gravures, etc' (11112135594).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q113372328|Mount Ophir]]''
| p625 = {{Coord|0.07916666666666666|99.98333333333332|display=inline}}
| p131 = [[Mendebaldeko Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1364
| p18 = [[Fitxategi:Mt osore-beach.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1377333|Mount Osore]]''
| p625 = {{Coord|41.279|141.12|display=inline}}
| p2044 = 879
| p131 = ''[[:d:Q641992|Mutsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1365
| p18 = [[Fitxategi:Suwanosejima20080205.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454619|Mount Otake]]''
| p625 = {{Coord|29.6385|129.7131|display=inline}}
| p2044 = 773
| p131 = ''[[:d:Q701079|Toshima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1366
| p18 = [[Fitxategi:MountOverlord.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q380300|Mount Overlord]]''
| p625 = {{Coord|-73.166666666667|164.6|display=inline}}
| p2044 = 3395
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1367
| p18 = [[Fitxategi:Mount Ozukushi seen from the NNE.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97924370|Mount Ozukushi]]''
| p625 = {{Coord|41.293055555555554|141.06833333333333|display=inline}}
| p2044 = 827
| p131 = ''[[:d:Q641992|Mutsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1368
| label = ''[[:d:Q31443908|Mount Pangasun]]''
| p625 = {{Coord|19.5251|121.9515|display=inline}}
| p2044 = 636
| p131 = ''[[:d:Q13759|Cagayan]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1369
| p18 = [[Fitxategi:Pangrango, West Java.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11222863|Mount Pangrango]]''
| p625 = {{Coord|-6.7666666666667|106.95|display=inline}}
| p2044 = 3019
| p131 = ''[[:d:Q10363|Bogor]]''<br/>''[[:d:Q10367|Cianjur]]''<br/>''[[:d:Q10381|Sukabumi]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1370
| p18 = [[Fitxategi:Penanggungan from Arjuno-Welirang 2018-12-30.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2171115|Mount Penanggungan]]''
| p625 = {{Coord|-7.62|112.63|display=inline}}<br/>{{Coord|-7.6155555555556|112.62111111111|display=inline}}
| p2044 = 1653
| p131 = ''[[:d:Q11115|Pasuruan]]''<br/>[[Ekialdeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1371
| p18 = [[Fitxategi:Îlots des Apôtres.svg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322034|Mount Pierre]]''
| p625 = {{Coord|-45.952|50.432|display=inline}}
| p2044 = 292
| p131 = [[Crozet uharteak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1372
| p18 = [[Fitxategi:Ragang, Philippines (2023-11-28-14-11-21 UMBRA-06).tiff|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1514920|Mount Ragang]]''
| p625 = {{Coord|7.6944444444444|124.5075|display=inline}}
| p2044 = 2815
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1373
| p18 = [[Fitxategi:Mt RAIDEN 1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6923124|Mount Raiden]]''
| p625 = {{Coord|42.903611111111|140.46944444444|display=inline}}<br/>{{Coord|42.9042|140.4683|display=inline}}
| p2044 = 1211.3
| p131 = [[Shiribeshi suprefetura]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1374
| p18 = [[Fitxategi:Rausu-dake 02.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q714555|Mount Rausu]]''
| p625 = {{Coord|44.075833333333|145.1225|display=inline}}
| p2044 = 1660
| p131 = ''[[:d:Q1208391|Rausu]]''<br/>''[[:d:Q1365478|Shari]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1375
| p18 = [[Fitxategi:Mont redon.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322052|Mount Redon]]''
| p625 = {{Coord|45.6681|3.0338|display=inline}}
| p2044 = 872
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1376
| p18 = [[Fitxategi:Mt Rishiri.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2154758|Mount Rishiri]]''
| p625 = {{Coord|45.17865|141.24192222222|display=inline}}
| p2044 = 1721
| p131 = ''[[:d:Q1355370|Rishiri]]''<br/>''[[:d:Q1355406|Rishirifuji]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1377
| label = ''[[:d:Q3322058|Mount Rittmann]]''
| p625 = {{Coord|-73.45|165.5|display=inline}}
| p2044 = 2600
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1378
| p18 = [[Fitxategi:Mount Roundtop.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3861932|Mount Roundtop]]''
| p625 = {{Coord|54.7992|-163.591|display=inline}}
| p2044 = 1871
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1379
| p18 = [[Fitxategi:Mount Rowan1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12859119|Mount Rowan]]''
| p625 = {{Coord|-37.50166667|143.83944444|display=inline}}
| p131 = [[Victoria (Australia)|Victoria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1380
| p18 = [[Fitxategi:Ruang volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2094734|Mount Ruang]]''
| p625 = {{Coord|2.305|125.365|display=inline}}
| p2044 = 725
| p131 = [[Ipar Sulawesi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1381
| p18 = [[Fitxategi:Musanze's Volcano (46355800961).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q511779|Mount Sabyinyo]]''
| p625 = {{Coord|-1.4|29.6|display=inline}}
| p2044 = 3645
| p131 = ''[[:d:Q2360921|Musanze District]]''
| p17 = [[Ruanda]]<br/>[[Uganda]]<br/>[[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1382
| p18 = [[Fitxategi:Mount Saint Catherine Summit.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q525281|Mount Saint Catherine]]''
| p625 = {{Coord|12.162222222222|-61.675277777778|display=inline}}
| p2044 = 840
| p17 = [[Grenada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1383
| p18 = [[Fitxategi:Agde - le mont Saint-Loup et la rocade D 612.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q61983315|Mount Saint-Loup]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1384
| p18 = [[Fitxategi:Mount Salak.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q669559|Mount Salak]]''
| p625 = {{Coord|-6.715833333333333|106.73361111111112|display=inline}}
| p2044 = 2211
| p131 = ''[[:d:Q10363|Bogor]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1385
| p18 = [[Fitxategi:Mount Sanbe seen from the west .jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4179256|Mount Sanbe]]''
| p625 = {{Coord|35.13205|132.626611|display=inline}}
| p2044 = 1126
| p131 = ''[[:d:Q660516|Iinan]]''<br/>[[Ōda (Shimane)|Ōda]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1386
| label = ''[[:d:Q31454885|Mount Savai'i]]''
| p625 = {{Coord|-13.998055555556|-171.53305555556|display=inline}}
| p2044 = 426
| p131 = [[Samoa]]
| p17 = [[Samoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1387
| label = ''[[:d:Q2162588|Mount Sempu]]''
| p625 = {{Coord|1.13|124.758|display=inline}}
| p2044 = 1549
| p131 = ''[[:d:Q15836|Minahasa]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1388
| p18 = [[Fitxategi:140828 Mount Shari Hokkaido Japan01b6s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q714564|Mount Shari]]''
| p625 = {{Coord|43.765555555556|144.71805555556|display=inline}}
| p2044 = 1547
| p131 = ''[[:d:Q1365478|Shari]]''<br/>''[[:d:Q1365488|Kiyosato]]''<br/>''[[:d:Q1186204|Shibetsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1389
| p18 = [[Fitxategi:North face of Mount Shasta at sunset-2175.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q748355|Mount Shasta]]''
| p625 = {{Coord|41.409197222222|-122.19488888889|display=inline}}
| p2044 = 4322
| p131 = [[Siskiyou konderria (Kalifornia)|Siskiyou konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1390
| label = ''[[:d:Q4327787|Mount Shifon]]''
| p625 = {{Coord|33.0695361|35.7696806|display=inline}}
| p2044 = 971
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1391
| p18 = [[Fitxategi:Hoppo-onsen and Shigayama01n3200.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3742394|Mount Shiga]]''
| p625 = {{Coord|36.699427777778|138.510725|display=inline}}<br/>{{Coord|36.69999|138.51273|display=inline}}
| p2044 = 2041<br/>1986
| p131 = ''[[:d:Q1204468|Yamanouchi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1392
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Shirataka.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11580627|Mount Shirataka]]''
| p625 = {{Coord|38.22277777777778|140.17305555555555|display=inline}}<br/>{{Coord|38.22276|140.17293|display=inline}}
| p2044 = 994
| p131 = ''[[:d:Q1354787|Shirataka]]''<br/>''[[:d:Q1347748|Yamanobe]]''<br/>''[[:d:Q850496|Nanyo]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1393
| p18 = [[Fitxategi:Mt Shiretoko.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8528441|Mount Shiretoko]]''
| p625 = {{Coord|44.235833333333|145.27388888889|display=inline}}<br/>{{Coord|44.23647|145.27308|display=inline}}
| p2044 = 1253.9
| p131 = ''[[:d:Q1365478|Shari]]''<br/>''[[:d:Q1208391|Rausu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1394
| p18 = [[Fitxategi:130922 Mount Shiribetsu-dake Hokkaido Japan01s5.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11464876|Mount Shiribetsu]]''
| p625 = {{Coord|42.772572|140.910348|display=inline}}<br/>{{Coord|42.773|140.9108|display=inline}}
| p2044 = 1107.27
| p131 = ''[[:d:Q1355478|Kimobetsu]]''<br/>''[[:d:Q1354413|Rusutsu]]''<br/>''[[:d:Q1354496|Makkari]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1395
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Sibayak 2009 (5502394580).jpeg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2302908|Mount Sibayak]]''
| p625 = {{Coord|3.2391666666667|98.505555555556|display=inline}}
| p2044 = 2212
| p131 = [[Ipar Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1396
| p18 = [[Fitxategi:Sinabung.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q207678|Mount Sinabung]]''
| p625 = {{Coord|3.17|98.391944444444|display=inline}}
| p2044 = 2460
| p131 = [[Ipar Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1397
| p18 = [[Fitxategi:Monte Vesubio (desde satélite).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q729873|Mount Somma]]''
| p625 = {{Coord|40.821666666667|14.426111111111|display=inline}}
| p2044 = 1132
| p131 = ''[[:d:Q18241891|Metropolitan City of Naples]]''
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1398
| label = ''[[:d:Q6923757|Mount Sourabaya]]''
| p625 = {{Coord|-59.05|-26.6|display=inline}}
| p131 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]
| p17 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1399
| p18 = [[Fitxategi:Mount Denison and Mount Steller.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3467894|Mount Steller]]''
| p625 = {{Coord|58.4297|-154.391|display=inline}}
| p2044 = 7454
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1400
| p18 = [[Fitxategi:The eruption of Stromboli Volcano (Copernicus).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31445600|Mount Stromboli]]''
| p625 = {{Coord|38.79|15.21|display=inline}}
| p2044 = 926
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1401
| p18 = [[Fitxategi:Sukai-01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3695420|Mount Sukai]]''
| p625 = {{Coord|36.69|139.33694444444|display=inline}}
| p2044 = 2144
| p131 = [[Nikkō]]<br/>''[[:d:Q666317|Numata]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1402
| label = ''[[:d:Q2105492|Mount Sukaria]]''
| p625 = {{Coord|-8.792|121.77|display=inline}}
| p2044 = 1500
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1403
| p18 = [[Fitxategi:Mount Sukumo 20120127.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11479422|Mount Sukumo]]''
| p625 = {{Coord|35.005|139.03722222222223|display=inline}}
| p2044 = 581
| p131 = ''[[:d:Q696840|Izu]]''<br/>''[[:d:Q721163|Ito]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1404
| p18 = [[Fitxategi:Mount Sumbing 2013-09-18 (15854172378).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1087196|Mount Sumbing]]''
| p625 = {{Coord|-2.414|101.728|display=inline}}<br/>{{Coord|-2.4099|101.7247|display=inline}}
| p2044 = 2507
| p131 = [[Jambi]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1405
| p18 = [[Fitxategi:Suswa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3622751|Mount Suswa]]''
| p625 = {{Coord|-1.04948|36.33352|display=inline}}
| p2044 = 2356
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1406
| label = ''[[:d:Q6923984|Mount Tabor]]''
| p625 = {{Coord|45.510833|-122.595556|display=inline}}
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1407
| p18 = [[Fitxategi:Miyazaki Miike.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3514128|Mount Takachiho]]''
| p625 = {{Coord|31.886388888888888|130.9188888888889|display=inline}}
| p2044 = 1573
| p131 = [[Miyazaki (prefektura)|Miyazaki]]<br/>[[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1408
| p18 = [[Fitxategi:TakaharaSan.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11668908|Mount Takahara]]''
| p625 = {{Coord|36.9|139.77666666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|36.904722222222|139.77083333333|display=inline}}
| p2044 = 1794.9<br/>1599
| p131 = [[Nikkō]]<br/>''[[:d:Q1203439|Shioya]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1409
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Takasaki 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11669749|Mount Takasaki]]''
| p625 = {{Coord|33.251944|131.524167|display=inline}}<br/>{{Coord|33.2522|131.5235|display=inline}}
| p2044 = 628.4
| p131 = [[Ōita (prefektura)|Ōita]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1410
| p18 = [[Fitxategi:Takawangha.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q104846435|Mount Takawangha]]''
| p625 = {{Coord|51.869167|-178.014167|display=inline}}
| p2044 = 1449
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1411
| p18 = [[Fitxategi:Tandikat-Singgalang.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q40692|Mount Tandikat]]''
| p625 = {{Coord|-0.43258333333333|100.31713611111|display=inline}}
| p2044 = 2438
| p131 = [[Mendebaldeko Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1412
| p18 = [[Fitxategi:Mount Taranaki or Mount Egmont, New Zealand.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q850051|Mount Taranaki]]''
| p625 = {{Coord|-39.296388888889|174.06472222222|display=inline}}
| p2044 = 2518
| p131 = [[Taranaki eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1413
| p18 = [[Fitxategi:Mount Tarumae seen from the SSE.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1057979|Mount Tarumae]]''
| p625 = {{Coord|42.69|141.37805555556|display=inline}}
| p2044 = 1041
| p131 = [[Tomakomai (Hokkaido)|Tomakomai]]<br/>''[[:d:Q693237|Chitose]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1414
| p18 = [[Fitxategi:Mt.Taro 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11444525|Mount Tarō]]''
| p625 = {{Coord|36.816666666667|139.48333333333|display=inline}}
| p2044 = 2367.5
| p131 = [[Nikkō]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1415
| p18 = [[Fitxategi:Tashiro dake 2021.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11576151|Mount Tashiro]]''
| p625 = {{Coord|40.428611|140.408889|display=inline}}<br/>{{Coord|40.42907|140.40902|display=inline}}
| p2044 = 1178
| p131 = ''[[:d:Q329996|Ōdate]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1416
| p18 = [[Fitxategi:Tateshina07.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q717453|Mount Tateshina]]''
| p625 = {{Coord|36.103611111111|138.295|display=inline}}<br/>{{Coord|36.10421|138.29586|display=inline}}
| p2044 = 2530
| p131 = ''[[:d:Q838660|Chino]]''<br/>''[[:d:Q1346895|Tateshina]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1417
| p18 = [[Fitxategi:MountTaylorNM.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q497912|Mount Taylor]]''
| p625 = {{Coord|35.238694444444|-107.60852777778|display=inline}}
| p2044 = 3440
| p131 = [[Cibola konderria (Mexiko Berria)|Cibola konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1418
| p18 = [[Fitxategi:Brokeoff Mtn in winter.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2065108|Mount Tehama]]''
| p625 = {{Coord|40.445436111111|-121.55942777778|display=inline}}
| p2044 = 9239
| p131 = [[Shasta konderria (Kalifornia)|Shasta konderria]]<br/>[[Tehama konderria (Kalifornia)|Tehama konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1419
| p18 = [[Fitxategi:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322136|Mount Temehani]]''
| p625 = {{Coord|-16.828|-151.452|display=inline}}
| p2044 = 1017
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1420
| p18 = [[Fitxategi:Lake Shikaribetsu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97823981|Mount Tenbo]]''
| p625 = {{Coord|43.26416666666667|143.12527777777777|display=inline}}
| p2044 = 1174
| p131 = ''[[:d:Q1210152|Kamishihoro]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1421
| p18 = [[Fitxategi:140829 Ichiko of Shiretoko Goko Lakes Hokkaido Japan05s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11443769|Mount Tenchō]]''
| p625 = {{Coord|44.044389|145.085778|display=inline}}
| p2044 = 1046
| p131 = ''[[:d:Q1208391|Rausu]]''<br/>''[[:d:Q1365478|Shari]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1422
| p18 = [[Fitxategi:The Structure Claimed to be the Noah's Ark near the Mount Ararat in Turkey.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1125445|Mount Tendürek]]''
| p625 = {{Coord|39.356|43.8741|display=inline}}
| p2044 = 3533
| p131 = [[Agri probintzia]]<br/>[[Van probintzia]]
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1423
| p18 = [[Fitxategi:Mount Tenjo.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q10871808|Mount Tenjō]]''
| p625 = {{Coord|34.21919444|139.15294444|display=inline}}
| p2044 = 571.8
| p131 = ''[[:d:Q1346527|Kozushima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1424
| label = ''[[:d:Q2190351|Mount Teon]]''
| p625 = {{Coord|-6.92|129.125|display=inline}}
| p2044 = 728
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1425
| p18 = [[Fitxategi:Paras mount.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2904267|Mount Teon]]''
| p625 = {{Coord|32.959444444444|35.863888888889|display=inline}}<br/>{{Coord|32.95944444444444|35.86388888888889|display=inline}}
| p2044 = 929
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1426
| label = ''[[:d:Q4178015|Mount Tigalalu]]''
| p625 = {{Coord|0.07|127.42|display=inline}}
| p2044 = 422
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1427
| p18 = [[Fitxategi:Mount Tomuraushi from Kaundaira.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3139453|Mount Tomuraushi]]''
| p625 = {{Coord|43.52722222|142.84861111|display=inline}}
| p2044 = 2141.2
| p131 = [[Biei (Hokkaido)|Biei]]<br/>''[[:d:Q1210175|Shintoku]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1428
| p18 = [[Fitxategi:070317 tomuro from kodatsuno.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31687056|Mount Tomuro]]''
| p625 = {{Coord|36.535|136.74833333333|display=inline}}<br/>{{Coord|36.53111111111111|136.74694444444444|display=inline}}
| p2044 = 548
| p131 = [[Kanazawa]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1429
| p18 = [[Fitxategi:Tangkoko National Park, North Sulawesi, Indonesia.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3120328|Mount Tongkoko]]''
| p625 = {{Coord|1.52|125.2|display=inline}}
| p2044 = 1149
| p131 = ''[[:d:Q15845|Bitung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1430
| p18 = [[Fitxategi:Beppu Tsurumidake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6924219|Mount Tsurumi]]''
| p625 = {{Coord|33.286666666667|131.42972222222|display=inline}}<br/>{{Coord|33.2872|131.4296|display=inline}}
| p2044 = 1374
| p131 = [[Beppu (Ōita)|Beppu]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1431
| p18 = [[Fitxategi:Mt Tonoshikenupuri.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11322387|Mount Tōnoshike Nupuri]]''
| p625 = {{Coord|42.603611|140.843056|display=inline}}
| p2044 = 454.9
| p131 = ''[[:d:Q1022930|Tōyako]]''<br/>''[[:d:Q670712|Sobetsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1432
| label = ''[[:d:Q31450781|Mount Uluman]]''
| p625 = {{Coord|-4.6528|145.9717|display=inline}}
| p2044 = 1114
| p131 = [[Madang]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1433
| p18 = [[Fitxategi:Mt Unabetsu.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8530431|Mount Unabetsu]]''
| p625 = {{Coord|43.87361111|144.86555556|display=inline}}<br/>{{Coord|43.8772|144.8763|display=inline}}
| p2044 = 1419.3
| p131 = ''[[:d:Q1365478|Shari]]''<br/>''[[:d:Q1208391|Rausu]]''<br/>''[[:d:Q1186204|Shibetsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1434
| p18 = [[Fitxategi:130922 Mount Usu Sobetsu Hokkaido Japan09bs5.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q589825|Mount Usu]]''
| p625 = {{Coord|42.543375|140.83896944444|display=inline}}
| p2044 = 733
| p131 = ''[[:d:Q670712|Sobetsu]]''<br/>''[[:d:Q1022930|Tōyako]]''<br/>''[[:d:Q693178|Date]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1435
| p18 = [[Fitxategi:Mount Warning.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3322184|Mount Warning]]''
| p625 = {{Coord|-28.397222222222|153.27083333333|display=inline}}
| p2044 = 1156
| p131 = [[Hegoaldeko Gales Berria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1436
| p18 = [[Fitxategi:Wilis.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q956331|Mount Wilis]]''
| p625 = {{Coord|-7.808|111.758|display=inline}}
| p2044 = 2563
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1437
| p18 = [[Fitxategi:MountWrangell.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q185847|Mount Wrangell]]''
| p625 = {{Coord|62.006944444444|-144.01583333333|display=inline}}
| p2044 = 4317
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1438
| p18 = [[Fitxategi:Yakedake from Kamikochi 1999-5-22.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3276924|Mount Yake]]''
| p625 = {{Coord|36.22887|137.58824|display=inline}}
| p2044 = 2455
| p131 = [[Matsumoto (Nagano)|Matsumoto]]<br/>[[Takayama (Gifu)|Takayama]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1439
| p18 = [[Fitxategi:Yakiisidake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11567673|Mount Yakeishi]]''
| p625 = {{Coord|39.16361111111111|140.82888888888888|display=inline}}
| p2044 = 1547.7
| p131 = ''[[:d:Q386052|Ōshū]]''<br/>''[[:d:Q1205938|Nishiwaga]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1440
| p18 = [[Fitxategi:MtYosifun.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327829|Mount Yosifon]]''
| p625 = {{Coord|33.0571528|35.7974222|display=inline}}
| p2044 = 981
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1441
| p18 = [[Fitxategi:View of Tōyako-onsen town.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11419623|Mount Yosomi]]''
| p625 = {{Coord|42.560556|140.835833|display=inline}}
| p2044 = 252
| p131 = ''[[:d:Q1185976|Usu district]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1442
| p18 = [[Fitxategi:Yuhudake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q705288|Mount Yufu]]''
| p625 = {{Coord|33.282777777778|131.39027777778|display=inline}}
| p2044 = 1584
| p131 = ''[[:d:Q990455|Yufu]]''<br/>[[Beppu (Ōita)|Beppu]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1443
| p18 = [[Fitxategi:Yunomaru's Japanese azalea plant community and Mt Yunomaru. C.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17173823|Mount Yunomaru]]''
| p625 = {{Coord|36.433333|138.4|display=inline}}
| p2044 = 2101
| p131 = ''[[:d:Q840859|Tomi]]''<br/>''[[:d:Q844852|Ueda]]''<br/>''[[:d:Q1203321|Tsumagoi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1444
| p18 = [[Fitxategi:Yotei-zan-from-hirafu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q713619|Mount Yōtei]]''
| p625 = {{Coord|42.827222222222|140.80638888889|display=inline}}
| p2044 = 1898
| p131 = ''[[:d:Q1204586|Niseko]]''<br/>''[[:d:Q1204596|Kutchan]]''<br/>''[[:d:Q1355478|Kimobetsu]]''<br/>''[[:d:Q1354496|Makkari]]''<br/>''[[:d:Q1354396|Kyogoku]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1445
| p18 = [[Fitxategi:Mount Obora Tsu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11437235|Mount Ōbora]]''
| p625 = {{Coord|34.53863889|136.21486111|display=inline}}<br/>{{Coord|34.534444444444|136.21861111111|display=inline}}
| p131 = [[Tsu (Mie)|Tsu]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1446
| p18 = [[Fitxategi:Ôbukadake.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17223273|Mount Ōbuka]]''
| p625 = {{Coord|39.881111|140.879722|display=inline}}<br/>{{Coord|39.881388888889|140.87972222222|display=inline}}
| p2044 = 1541.4
| p131 = ''[[:d:Q846877|Semboku]]''<br/>''[[:d:Q765884|Hachimantai]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1447
| p18 = [[Fitxategi:風の広場展望台から見た扇ノ山.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11496825|Mount Ōgi]]''
| p625 = {{Coord|35.43972222222222|134.44083333333333|display=inline}}
| p2044 = 1309.9
| p131 = [[Hyōgo (prefektura)|Hyōgo]]<br/>[[Tottori (prefektura)|Tottori]]<br/>''[[:d:Q1154955|Shin'onsen]]''<br/>[[Tottori]]<br/>''[[:d:Q1156136|Yazu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1448
| p18 = [[Fitxategi:Mount Omuro from Lake Motosu.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11434369|Mount Ōmuro]]''
| p625 = {{Coord|35.440833055556|138.65361111111|display=inline}}<br/>{{Coord|35.440833333333|138.65333333333|display=inline}}
| p2044 = 1468<br/>1271
| p131 = ''[[:d:Q1004231|Fujikawaguchiko]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1449
| p18 = [[Fitxategi:Mount Ōmuro (Izu Peninsula) & Mt.Fuji.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11434371|Mount Ōmuro]]''
| p625 = {{Coord|34.90416666666667|139.09444444444443|display=inline}}
| p2044 = 580
| p131 = ''[[:d:Q721163|Ito]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1450
| p18 = [[Fitxategi:Hachijo-Kojima Island Toriuchi district Mountain-direction 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454785|Mount Ōtaira]]''
| p625 = {{Coord|33.12554|139.6883|display=inline}}
| p2044 = 616
| p131 = [[Hachijō subprefetura]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1451
| p18 = [[Fitxategi:Lassen Volcano (~29 ka dacitic volcanic dome) (Lassen Volcanic National Park, California, USA) 17 (36852367774).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q50235612|Mt. Lassen]]''
| p131 = [[Lassen Parke Nazional Bolkanikoa]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1452
| label = ''[[:d:Q58810200|Mukaimachi]]''
| p17 = [[Japonia]]<br/>[[Taiwan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1453
| label = ''[[:d:Q93723144|Mulciber]]''
| p625 = {{Coord|54.06055555555555|4.281944444444444|display=inline}}
| p2044 = -3340
| p131 = [[Herbehereak]]
| p17 = [[Herbehereak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1454
| label = ''[[:d:Q109045582|Mulen]]''
| p625 = {{Coord|60.7855|4.7062|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1455
| label = ''[[:d:Q125847290|Musholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.68577401|5.0968883|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1456
| label = ''[[:d:Q21591902|Mutayrīk]]''
| p625 = {{Coord|33.6189|36.9965|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1457
| p18 = [[Fitxategi:Mutnovka2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q889637|Mutnovsky]]''
| p625 = {{Coord|52.453|158.195|display=inline}}
| p2044 = 2322<br/>2293
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1458
| label = ''[[:d:Q4308670|Mutny]]''
| p625 = {{Coord|57.883333333333|160.38333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1459
| label = ''[[:d:Q12772039|Mutsu-Hiuchi-dake]]''
| p625 = {{Coord|41.436389|141.056389|display=inline}}
| p2044 = 781
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1460
| p18 = [[Fitxategi:Vrch Mužský.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12039068|Mužský]]''
| p625 = {{Coord|50.5275|15.0462|display=inline}}
| p2044 = 463
| p131 = [[Boseň]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1461
| label = ''[[:d:Q126872779|Myken]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1462
| p18 = [[Fitxategi:Myojin-sho.jpg|center|100px]]
| label = [[Myōjin-shō]]
| p625 = {{Coord|31.883333333333|139.91666666667|display=inline}}
| p2044 = -50
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1463
| label = ''[[:d:Q113839876|Mælesskjera]]''
| p625 = {{Coord|59.70514|5.72869|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1464
| p18 = [[Fitxategi:Mælifellshnjúkur.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3332046|Mælifellshnjúkur]]''
| p625 = {{Coord|65.40001388888889|-19.36611111111111|display=inline}}
| p2044 = 1138
| p131 = [[Skagafjörður (udalerria)|Skagafjörður]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1465
| label = ''[[:d:Q111210643|Møkalasset]]''
| p625 = {{Coord|60.29422|4.92751|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1466
| label = ''[[:d:Q6950602|Māhukona]]''
| p625 = {{Coord|20.01666667|-156.01666667|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1467
| p18 = [[Fitxategi:Nweifuku 3d hires.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925890|NW Eifuku]]''
| p625 = {{Coord|21.485|144.043|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1468
| p18 = [[Fitxategi:Nabukelevu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6957032|Nabukelevu]]''
| p625 = {{Coord|-19.12|177.98|display=inline}}
| p2044 = 805
| p131 = [[Fiji]]
| p17 = [[Fiji]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1469
| p18 = [[Fitxategi:Nachikinskiy 2003 Maar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4315181|Nachikinskaya]]''
| p625 = {{Coord|57.85|162.68333333333|display=inline}}
| p2044 = 1174
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1470
| p18 = [[Fitxategi:View from Saint Nicholas Church in Eger, 2016 Hungary.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q26072143|Nagy-Eged Hill]]''
| p625 = {{Coord|47.93333|20.41667|display=inline}}
| p131 = [[Heves (konderria)|Heves]]
| p17 = [[Hungaria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1471
| label = ''[[:d:Q111210733|Nakkeskjæret]]''
| p625 = {{Coord|69.825474|30.4745537|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1472
| p18 = [[Fitxategi:Suguta ali 2011010 lrg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6961318|Namarunu]]''
| p625 = {{Coord|1.98|36.43|display=inline}}
| p2044 = 817
| p131 = ''[[:d:Q1633078|Turkana County]]''
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1473
| label = ''[[:d:Q16939264|Nanook Dome]]''
| p625 = {{Coord|57.71636|-130.62064|display=inline}}
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1474
| p18 = [[Fitxategi:Mount nantai and lake chuzenji.jpg|center|100px]]
| label = [[Nantai mendia]]
| p625 = {{Coord|36.761944444444|139.49388888889|display=inline}}
| p2044 = 2484
| p131 = [[Nikkō]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1475
| p18 = [[Fitxategi:Naolinco Volcanic Field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12772309|Naolinco Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|19.67|-96.75|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1476
| label = ''[[:d:Q19296984|Nast-Berg]]''
| p625 = {{Coord|50.428323888889|7.3448188888889|display=inline}}
| p2044 = 317.4
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1477
| label = ''[[:d:Q109039834|Nautaskjer]]''
| p625 = {{Coord|59.7142|5.8458|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1478
| label = ''[[:d:Q109039839|Navarskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7839642|4.6696596|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1479
| label = ''[[:d:Q1872082|Ndete Napu]]''
| p625 = {{Coord|-8.72|121.78|display=inline}}
| p2044 = 750
| p131 = [[Flores (uhartea)|Flores]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1480
| label = ''[[:d:Q26702889|Nenezi Dağ]]''
| p131 = ''[[:d:Q1559343|Göllü Dağ]]''
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1481
| p18 = [[Fitxategi:Nerother Kopf.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1308814|Nerother Kopf]]''
| p625 = {{Coord|50.1944|6.76083|display=inline}}
| p2044 = 651.7
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1482
| p18 = [[Fitxategi:Neuerburger Kopf.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1980276|Neuerburger Kopf]]''
| p625 = {{Coord|49.9967|6.945|display=inline}}
| p2044 = 286
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1483
| p18 = [[Fitxategi:Nevado Mismi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q578777|Nevado Mismi]]''
| p625 = {{Coord|-15.525277777778|-71.690833333333|display=inline}}
| p2044 = 5597
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1484
| p18 = [[Fitxategi:Nevado Tres Cruces Central, vu depuis Ojos del Salado (1381348543) (cropped).jpg|center|100px]]
| label = [[Nevado Tres Cruces Central]]
| p625 = {{Coord|-27.068638888889|-68.786472222222|display=inline}}
| p2044 = 6629
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1485
| label = ''[[:d:Q13189104|Nevado de Ananea]]''
| p625 = {{Coord|-14.613485|-69.380035|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q205104|Puno Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1486
| p18 = [[Fitxategi:Nevado del Ruiz by Edgar.png|center|100px]]
| label = [[Nevado del Ruiz]]
| p625 = {{Coord|4.8925|-75.323611111111|display=inline}}
| p2044 = 5389
| p131 = [[Caldas (departamendua)|Caldas]]<br/>[[Risaralda (departamendua)|Risaralda]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1487
| p18 = [[Fitxategi:Newberry caldera.jpg|center|100px]]
| label = [[Newberry]]
| p625 = {{Coord|43.689195264|-121.25488985|display=inline}}
| p2044 = 2434
| p131 = [[Deschutes konderria (Oregon)|Deschutes konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1488
| label = ''[[:d:Q7022658|Ngualla]]''
| p625 = {{Coord|-7.7086222|32.83932176|display=inline}}
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1489
| label = ''[[:d:Q2237908|Nieuwerkerk]]''
| p625 = {{Coord|-6.6|124.675|display=inline}}
| p2044 = -2285
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1490
| p18 = [[Fitxategi:Nigorikawa caldera.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11566097|Nigorikawa]]''
| p625 = {{Coord|42.116667|140.433333|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1491
| p18 = [[Fitxategi:Yakeyama from Hiuchidake 1999-9-5.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4179173|Niigata-Yake-Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.92083333|138.03583333|display=inline}}<br/>{{Coord|36.921388888889|138.03666666667|display=inline}}
| p2044 = 2400
| p131 = ''[[:d:Q857208|Itoigawa]]''<br/>''[[:d:Q279642|Myoko]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1492
| p18 = [[Fitxategi:Niikappu dorokazan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11501419|Niikappu mud volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.3745|142.310139|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1355583|Niikappu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1493
| p18 = [[Fitxategi:Nikko volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12772527|Nikkō Seamount]]''
| p625 = {{Coord|23.075|142.308333|display=inline}}<br/>{{Coord|23.07777777777778|142.32583333333332|display=inline}}
| p2044 = -392
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1494
| label = ''[[:d:Q4320720|Nikolka]]''
| p625 = {{Coord|55.35|159.85|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1495
| p18 = [[Fitxategi:20190910-mudpotweb-01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q106966873|Niland Geyser]]''
| p625 = {{Coord|33.284992|-115.576916|display=inline}}
| p131 = [[Imperial konderria (Kalifornia)|Imperial konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1496
| p18 = [[Fitxategi:6220 Kraterlandschaft Nisiros.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2168190|Nisyros]]''
| p625 = {{Coord|36.586|27.16|display=inline}}
| p2044 = 698
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1497
| label = ''[[:d:Q23925908|Niuatahi]]''
| p625 = {{Coord|-15.379|-174.003|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1498
| label = ''[[:d:Q23925907|Nonda]]''
| p625 = {{Coord|-7.67|156.6|display=inline}}
| p17 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1499
| label = ''[[:d:Q65040477|Nonda]]''
| p625 = {{Coord|-7.67|156.6|display=inline}}
| p2044 = 760
| p131 = ''[[:d:Q1139193|Vella Lavella]]''
| p17 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1500
| label = ''[[:d:Q109040163|Nordra Eggholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.93398|5.13521|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1501
| label = ''[[:d:Q111210806|Nordra Høgeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.38591|4.92981|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1502
| label = ''[[:d:Q109040165|Nordra Leieskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7778|4.686|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1503
| label = ''[[:d:Q109040166|Nordra Terneskjer]]''
| p625 = {{Coord|59.7999|5.0422|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1504
| label = ''[[:d:Q113840156|Nordra Vikaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.31561|5.18875|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1505
| label = ''[[:d:Q126871765|Nordre Brattholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.5205759|5.242324|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1506
| label = ''[[:d:Q109040168|Nordre Flotten]]''
| p625 = {{Coord|60.7961|4.6878|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1507
| label = ''[[:d:Q109040171|Nordre Hellandsholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.87854|5.28401|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1508
| label = ''[[:d:Q125550438|Nordre Hånesholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.75074|5.23717|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1509
| label = ''[[:d:Q109040172|Nordre Sigleskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.93474|5.18461|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1510
| label = ''[[:d:Q109040176|Nordre Skipsholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.90321|5.14136|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1511
| label = ''[[:d:Q109040160|Nordøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.799|4.7024|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1512
| p18 = [[Fitxategi:Norikuradake from Kisokomagatake 7th 2007-4-29.JPG|center|100px]]
| label = [[Norikura mendia]]
| p625 = {{Coord|36.10638889|137.55361111|display=inline}}
| p2044 = 3026
| p131 = [[Matsumoto (Nagano)|Matsumoto]]<br/>[[Takayama (Gifu)|Takayama]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1513
| label = ''[[:d:Q23925937|North Gorda Ridge Segment]]''
| p625 = {{Coord|42.67|-126.78|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1514
| p18 = [[Fitxategi:North Head, New Zealand in 2009.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1544338|North Head]]''
| p625 = {{Coord|-36.827752777778|174.81205|display=inline}}
| p2044 = 50
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1515
| label = ''[[:d:Q12772596|North Island]]''
| p625 = {{Coord|4.059|36.049|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1516
| label = ''[[:d:Q23925889|North Norfolk Plateau]]''
| p625 = {{Coord|-25.78333|168.63333|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1517
| label = ''[[:d:Q49057531|North Sister]]''
| p625 = {{Coord|44.16623|-121.77254|display=inline}}
| p2044 = 10090<br/>3074
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1518
| label = ''[[:d:Q23925906|North Vate]]''
| p625 = {{Coord|-17.47|168.353|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1519
| label = ''[[:d:Q23925936|Northern EPR-Segment RO2]]''
| p625 = {{Coord|16.55|-105.32|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1520
| label = ''[[:d:Q23925964|Northern EPR-Segment RO3]]''
| p625 = {{Coord|15.83|-105.43|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1521
| label = ''[[:d:Q111907476|Northern Lake Abaya Volcanic Field]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1522
| p18 = [[Fitxategi:Nw rota.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3056587|Northwest Rota]]''
| p625 = {{Coord|14.60111111|144.775|display=inline}}<br/>{{Coord|14.6|144.775|display=inline}}
| p2044 = -517
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1523
| label = ''[[:d:Q4327553|Nosichan]]''
| p625 = {{Coord|55.916666666667|157.93333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1524
| label = ''[[:d:Q106453192|Notaklubben]]''
| p625 = {{Coord|59.91094|5.28557|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1525
| label = ''[[:d:Q125962973|Notholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.79389|4.99639|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1526
| label = ''[[:d:Q7064057|Nova Iguaçu Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-22.76694444|-43.46638889|display=inline}}
| p131 = [[Rio de Janeiro]]
| p17 = [[Brasil]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1527
| p18 = [[Fitxategi:Novarupta.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q692922|Novarupta]]''
| p625 = {{Coord|58.266666666667|-155.15666666667|display=inline}}
| p2044 = 841
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1528
| label = ''[[:d:Q4323465|Novograblenova (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.916666666667|160.61666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1529
| label = ''[[:d:Q4327897|Nubalykich]]''
| p625 = {{Coord|56.266666666667|158.41666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1530
| label = ''[[:d:Q1896903|Nuevo Mundo volcano]]''
| p625 = {{Coord|-19.774166666667|-66.478333333333|display=inline}}
| p2044 = 5462
| p131 = [[Antonio Quijarro probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1531
| p18 = [[Fitxategi:Lake Numazawa, Kanayamatown, Fukushima Prefecture.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12772650|Numazawa]]''
| p625 = {{Coord|37.450278|139.578889|display=inline}}
| p2044 = 1100
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1532
| label = ''[[:d:Q13537597|Nyambeni Hills]]''
| p625 = {{Coord|0.23|37.87|display=inline}}<br/>{{Coord|0.25|37.916666666667|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1499046|Isiolo County]]''
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1533
| p18 = [[Fitxategi:Nyamulagira volcano (20439939664).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q695846|Nyamuragira]]''
| p625 = {{Coord|-1.4083333333333|29.2|display=inline}}
| p2044 = 3058
| p131 = [[Ipar Kivu]]
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1534
| label = ''[[:d:Q111210819|Nyingane]]''
| p625 = {{Coord|60.31501|4.90036|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1535
| p18 = [[Fitxategi:Lava Lake Nyiragongo 2.jpg|center|100px]]
| label = [[Nyiragongo]]
| p625 = {{Coord|-1.5166666666667|29.25|display=inline}}
| p2044 = 3470
| p131 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1536
| label = ''[[:d:Q4328517|Nyulkandya]]''
| p625 = {{Coord|55.883333333333|157.9|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1537
| label = ''[[:d:Q109039748|Nåla]]''
| p625 = {{Coord|60.7965147|4.6808845|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1538
| label = ''[[:d:Q49058167|Obsidian Dome]]''
| p625 = {{Coord|37.759166666667|-119.02055555556|display=inline}}
| p131 = [[Mono konderria (Kalifornia)|Mono konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1539
| label = ''[[:d:Q4340749|Ochchamo]]''
| p625 = {{Coord|55.616666666667|158.16666666667|display=inline}}
| p2044 = 2175
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1540
| label = ''[[:d:Q23925887|Odamoisan]]''
| p625 = {{Coord|45.028|147.918|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1541
| label = ''[[:d:Q111210842|Oddane]]''
| p625 = {{Coord|60.30207|4.8968|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1542
| label = ''[[:d:Q119918257|Odden]]''
| p625 = {{Coord|60.54667|5.0425|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1543
| label = ''[[:d:Q113840182|Oddnýjarhnjúkur-Langjökull]]''
| p625 = {{Coord|64.51|-19.47|display=inline}}
| p131 = [[Borgarbyggð]]<br/>[[Bláskógabyggð]]<br/>[[Grímsnes- og Grafningshreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1544
| p18 = [[Fitxategi:Ofu-OlosegaFromSpace.jpg|center|100px]]
| label = [[Ofu-Olosega]]
| p625 = {{Coord|-14.166666666667|-169.61666666667|display=inline}}
| p2044 = 639
| p131 = ''[[:d:Q1247537|Manuʻa District]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1545
| p18 = [[Fitxategi:Takachihonomine & Ohachi (4890702082).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11489346|Ohachi]]''
| p625 = {{Coord|31.885277777777777|130.91|display=inline}}
| p2044 = 1408
| p131 = ''[[:d:Q858352|Kirishima]]''<br/>''[[:d:Q861283|Kobayashi]]''<br/>''[[:d:Q638301|Miyakonojō]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1546
| p18 = [[Fitxategi:Ok glacier 2003.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2017022|Ok sumendia]]''
| p625 = {{Coord|64.6023|-20.8795|display=inline}}
| p2044 = 1198
| p131 = [[Borgarbyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1547
| p18 = [[Fitxategi:Okataina.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12772948|Okataina]]''
| p625 = {{Coord|-38.12|176.5|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1548
| label = ''[[:d:Q109040405|Oksen]]''
| p625 = {{Coord|60.7718|4.6863|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1549
| label = ''[[:d:Q7082706|Oku Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|6.33333333|10.66666667|display=inline}}
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1550
| label = ''[[:d:Q12772978|Ol Kokwe]]''
| p625 = {{Coord|0.62|36.075|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1551
| label = ''[[:d:Q1223860|Olca-Paruma]]''
| p625 = {{Coord|-20.933333|-68.483333|display=inline}}
| p2044 = 5762<br/>5705
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1552
| label = ''[[:d:Q27728773|Old South Volcano Caldera Rim NorthEast]]''
| p625 = {{Coord|18.079722222222|145.74277777778|display=inline}}
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1553
| p18 = [[Fitxategi:Mt Kilimambogo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q27192100|Oldoinyo Sapuk]]''
| p625 = {{Coord|-1.13958|37.25708|display=inline}}
| p2044 = 2146
| p131 = ''[[:d:Q6791978|Matungulu]]''
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1554
| label = ''[[:d:Q4333566|Oleniy (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.855194444444|160.045725|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1555
| label = ''[[:d:Q4334163|Olka (volcano in Kamchatka)]]''
| p625 = {{Coord|56.6|158.66666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1556
| p18 = [[Fitxategi:Ollagüe from Bolivia(Jan2012).jpg|center|100px]]
| label = [[Ollagüe sumendia|Ollagüe]]
| p625 = {{Coord|-21.3025|-68.17916666666666|display=inline}}
| p2044 = 5870<br/>5868
| p131 = [[Nor Lípez probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1557
| label = ''[[:d:Q48839593|Olokui]]''
| p625 = {{Coord|21.1325|-156.84972222|display=inline}}<br/>{{Coord|21.1325|-156.84972222222|display=inline}}
| p2044 = 4602
| p131 = [[Maui konderria (Hawaii)|Maui konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1558
| p18 = [[Fitxategi:Kiso Ontake.jpg|center|100px]]
| label = [[Ontake]]
| p625 = {{Coord|35.892777777778|137.48027777778|display=inline}}
| p2044 = 3067
| p131 = ''[[:d:Q1347536|Kiso]]''<br/>[[Takayama (Gifu)|Takayama]]<br/>''[[:d:Q819639|Gero]]''<br/>''[[:d:Q1204275|Otaki]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1559
| p18 = [[Fitxategi:OPALA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2580453|Opala]]''
| p625 = {{Coord|52.543055555556|157.335|display=inline}}
| p2044 = 2475<br/>2460
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1560
| label = ''[[:d:Q4309874|Opuahau]]''
| p625 = {{Coord|-37.280678|176.24064|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1561
| label = ''[[:d:Q109040577|Osableikja]]''
| p625 = {{Coord|59.91231|5.15373|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1562
| p18 = [[Fitxategi:Petrohué, 2019 (10).jpg|center|100px]]
| label = [[Osorno sumendia]]
| p625 = {{Coord|-41.1|-72.493055555556|display=inline}}
| p2044 = 2652
| p131 = [[Osorno probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1563
| label = ''[[:d:Q109040583|Ospene]]''
| p625 = {{Coord|59.91798|5.15522|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1564
| p18 = [[Fitxategi:Pidkamin Ostanets RB.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4338469|Ostanets]]''
| p625 = {{Coord|52.146111111111|157.32194444444|display=inline}}
| p2044 = 719
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1565
| p18 = [[Fitxategi:Nakanoshima kakou.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7108404|Otake]]''
| p625 = {{Coord|29.85916667|129.85694444|display=inline}}
| p2044 = 979
| p131 = ''[[:d:Q701079|Toshima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1566
| label = ''[[:d:Q12843731|Otman Bozdağı palçıq vulkanı]]''
| p625 = {{Coord|40.20805555555555|49.5025|display=inline}}
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1567
| p18 = [[Fitxategi:Otzberg panoramo 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1245729|Otzberg]]''
| p625 = {{Coord|49.8199|8.91096|display=inline}}
| p2044 = 367.9
| p131 = ''[[:d:Q7916|Darmstadt-Dieburg]]''<br/>[[Otzberg]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1568
| label = ''[[:d:Q4330618|Oval (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.99265|158.96844722222|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1569
| p18 = [[Fitxategi:Ovčácký vrch 2.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12043371|Ovčácký vrch]]''
| p625 = {{Coord|50.795833333333334|14.501111111111111|display=inline}}
| p2044 = 622
| p131 = [[Prysk]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1570
| p18 = [[Fitxategi:Pacaya erupting in 1976.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q753924|Pacaya]]''
| p625 = {{Coord|14.380833333333|-90.601111111111|display=inline}}
| p2044 = 2552
| p131 = [[Escuintla (departamendua)|Escuintla]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1571
| p18 = [[Fitxategi:Блэк Рок Десерт.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7155534|Pahvant Butte]]''
| p625 = {{Coord|39.1317|-112.552|display=inline}}
| p2044 = 5741<br/>1750
| p131 = [[Millard konderria (Utah)|Millard konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1572
| p18 = [[Fitxategi:ISS018-E-35720 - View of Chile.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13538040|Palena Volcanic Group]]''
| p625 = {{Coord|-43.78|-72.47|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1573
| label = ''[[:d:Q12647181|Palinuro sumendia]]''
| p625 = {{Coord|39.48444444444444|14.828888888888889|display=inline}}
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1574
| p18 = [[Fitxategi:Ketoj.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4128312|Pallas sumendia]]''
| p625 = {{Coord|47.343055555556|152.47888888889|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1575
| p18 = [[Fitxategi:Ollagüe Summit(Jan2012).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7128689|Palpana]]''
| p625 = {{Coord|-21.546666666667|-68.5225|display=inline}}<br/>{{Coord|-21.5464|-68.5227|display=inline}}
| p2044 = 6023
| p131 = [[Txile]]<br/>[[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1576
| label = ''[[:d:Q4216914|Pan (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.895|160.02444444444|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1577
| p18 = [[Fitxategi:Cerro paniri and volcan san pablo chile ii region.jpg|center|100px]]
| label = [[Paniri sumendia]]
| p625 = {{Coord|-22.059166666667|-68.228333333333|display=inline}}
| p2044 = 5946
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1578
| p18 = [[Fitxategi:Ortofoto-piccola.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1249309|Pantelleria Island]]''
| p625 = {{Coord|36.783333333333|12|display=inline}}
| p131 = [[Pantelleria]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1579
| p18 = [[Fitxategi:Indonesia - papandayan 5.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1073134|Papandayan mendia]]''
| p625 = {{Coord|-7.3289694444444|107.71570277778|display=inline}}
| p2044 = 2665
| p131 = ''[[:d:Q10371|Garut]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1580
| p18 = [[Fitxategi:Papayo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12773376|Papayo]]''
| p625 = {{Coord|19.308|-98.7|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1581
| p18 = [[Fitxategi:Parinacota.jpg|center|100px]]
| label = [[Parinacota (sumendia)]]
| p625 = {{Coord|-18.165752777778|-69.141611111111|display=inline}}
| p2044 = 6348
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]<br/>[[Parinacota probintzia]]<br/>[[Putre (Txile)|Putre]]<br/>[[La Paz]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1582
| label = ''[[:d:Q31443841|Parker Volcano]]''
| p625 = {{Coord|6.1144|124.8897|display=inline}}
| p2044 = 1431
| p131 = ''[[:d:Q13882|South Cotabato]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1583
| p18 = [[Fitxategi:Lake Holon.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1582571|Parker mendia]]''
| p625 = {{Coord|6.11416667|124.88972222|display=inline}}
| p2044 = 1784
| p131 = ''[[:d:Q174003|T'boli]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1584
| p18 = [[Fitxategi:Paricutín volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q231620|Parícutin]]''
| p625 = {{Coord|19.493|-102.251|display=inline}}
| p2044 = 317
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1585
| p18 = [[Fitxategi:Laguna Pastos Grandes Bolivia Satellite map 67.80112W 21.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30624023|Pastos Grandes]]''
| p625 = {{Coord|-21.75|-67.83333333333333|display=inline}}
| p2044 = 5802
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1586
| p18 = [[Fitxategi:Patomsky crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1630952|Patomskiy kraterra]]''
| p625 = {{Coord|59.28472222|116.58944444|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1587
| label = ''[[:d:Q1373835|Patuha mendia]]''
| p625 = {{Coord|-7.1602777777778|107.4|display=inline}}
| p2044 = 2434
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1588
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Паулет (Антарктида).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4347176|Paulet]]''
| p625 = {{Coord|-63.5813|-55.791763888889|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1589
| p18 = [[Fitxategi:Kameno Vouno 06.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q25382534|Pausanias volcano]]''
| p625 = {{Coord|37.6452777777778|23.2969444444444|display=inline}}
| p2044 = -143
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1590
| label = ''[[:d:Q4347144|Pauzhetka (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|51.716666666667|157.55|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1591
| p18 = [[Fitxategi:Pavlof Volcano Alaska Peninsula NWR.jpg|center|100px]]
| label = [[Pavlof mendia]]
| p625 = {{Coord|55.419444444444|-161.895|display=inline}}
| p2044 = 2519
| p131 = ''[[:d:Q504371|Aleutians East Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1592
| label = ''[[:d:Q4347712|Payalpan]]''
| p625 = {{Coord|55.816666666667|157.98333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1593
| p18 = [[Fitxategi:Payunmatru.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2749256|Payun Matru]]''
| p625 = {{Coord|-36.42|-69.2|display=inline}}
| p2044 = 3680
| p131 = ''[[:d:Q1190790|Malargüe Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1594
| label = ''[[:d:Q4362536|Peak MNR]]''
| p625 = {{Coord|43.2495|42.7171452|display=inline}}
| p131 = [[Kabardino-Balkaria]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1595
| p18 = [[Fitxategi:La Pelée vue du Carbet.jpg|center|100px]]
| label = [[Pelée mendia]]
| p625 = {{Coord|14.813055555556|-61.165555555556|display=inline}}
| p2044 = 1397
| p131 = [[Martinika]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1596
| label = ''[[:d:Q1087270|Perbakti]]''
| p625 = {{Coord|-6.75|106.68|display=inline}}
| p2044 = 1699
| p131 = [[Mendebaldeko Java]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1597
| label = ''[[:d:Q12773636|Perbakti-Gagak]]''
| p625 = {{Coord|-6.75|106.7|display=inline}}
| p2044 = 1699
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1598
| p18 = [[Fitxategi:В долине вулканов.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2854860|Peretolchin]]''
| p625 = {{Coord|52.719166666667|99.034722222222|display=inline}}
| p2044 = 2050<br/>2044
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1599
| label = ''[[:d:Q4349988|Perevalovy]]''
| p625 = {{Coord|56.783627777778|159.44405|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1600
| label = ''[[:d:Q32158686|Petit Puy de Dôme]]''
| p625 = {{Coord|45.77819|2.96883|display=inline}}
| p2044 = 1265
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1601
| p18 = [[Fitxategi:Le Petit Suchet.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3377210|Petit Suchet]]''
| p625 = {{Coord|45.789786|2.961171|display=inline}}
| p2044 = 1198
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1602
| label = [[Peña Blanca sumendia]]
| p625 = {{Coord|-26.825555555556|-68.649444444444|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1603
| label = ''[[:d:Q31454585|Phu Khao Fai Doi Pha Khok Hin Fu]]''
| p625 = {{Coord|18.247777777778|99.627222222222|display=inline}}
| p2044 = 437
| p131 = ''[[:d:Q240495|Lampang]]''
| p17 = [[Thailandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1604
| p18 = [[Fitxategi:Pic du Mascarin (vu du col 390).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3382428|Pic du Mascarin]]''
| p625 = {{Coord|-46.4378|51.7457|display=inline}}<br/>{{Coord|-46.4381|51.7446|display=inline}}
| p131 = [[Crozet uharteak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1605
| p18 = [[Fitxategi:Rucu Pichincha and Trail.jpg|center|100px]]
| label = [[Pichincha (sumendia)]]
| p625 = {{Coord|-0.17722222222222|-78.598888888889|display=inline}}
| p2044 = 4776
| p131 = ''[[:d:Q2466472|Quito Metro]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1606
| p18 = [[Fitxategi:Pichu-pichu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1641313|Pichu Pichu]]''
| p625 = {{Coord|-16.441138888889|-71.240388888889|display=inline}}
| p2044 = 5665
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1607
| p18 = [[Fitxategi:Pico Basilé.jpg|center|100px]]
| label = [[Pico Basilé]]
| p625 = {{Coord|3.5833333333333|8.7666666666667|display=inline}}
| p2044 = 3011
| p131 = [[Iparraldeko Bioko]]
| p17 = [[Ekuatore Ginea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1608
| p18 = [[Fitxategi:Pico Birigoyo 001.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2656048|Pico Birigoyo]]''
| p625 = {{Coord|28.6049295|-17.8408747|display=inline}}<br/>{{Coord|28.605|-17.841111111111|display=inline}}
| p2044 = 1807
| p131 = [[La Palma]]<br/>[[Kanariak]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1609
| label = ''[[:d:Q21841265|Pico Cónico Truncado]]''
| p625 = {{Coord|-48.75|-69.3|display=inline}}
| p2044 = 312
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1610
| p18 = [[Fitxategi:Azorestriple3d.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925949|Pico Fracture Zone]]''
| p625 = {{Coord|38.75|-38.08|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1611
| label = ''[[:d:Q23649179|Pico Nambroque]]''
| p625 = {{Coord|28.58277777777778|-17.833333333333332|display=inline}}
| p2044 = 1922
| p131 = [[La Palma]]<br/>[[Kanariak]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1612
| label = ''[[:d:Q109910836|Pico Teyotl]]''
| p625 = {{Coord|19.18722222222222|-98.6463888888889|display=inline}}
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1613
| p18 = [[Fitxategi:Teide - pico viejo.jpg|center|100px]]
| label = [[Pico Viejo]]
| p625 = {{Coord|28.263888888889|-16.664722222222|display=inline}}
| p2044 = 3135
| p131 = [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1614
| label = ''[[:d:Q112032642|Pico das Romeiras]]''
| p625 = {{Coord|32.66377988407254|-16.946826589205056|display=inline}}
| p2044 = 436
| p131 = ''[[:d:Q2580794|Santo António]]''
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1615
| label = ''[[:d:Q10349522|Pico das Éguas]]''
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1616
| p18 = [[Fitxategi:Otok sv. Tome -E-8383.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1471391|Pico de São Tomé]]''
| p625 = {{Coord|0.26666666666667|6.5333333333333|display=inline}}
| p2044 = 2024
| p131 = ''[[:d:Q785367|Lembá]]''
| p17 = [[Sao Tome eta Principe|São Tomé eta Príncipe]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1617
| p18 = [[Fitxategi:Pico-do-Cabugi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3327565|Pico do Cabugi]]''
| p625 = {{Coord|-5.70611111|-36.32083333|display=inline}}
| p2044 = 590
| p131 = [[Iparraldeko Rio Grande|Rio Grande do Norte]]
| p17 = [[Brasil]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1618
| label = ''[[:d:Q112107185|Pico do Cardo]]''
| p625 = {{Coord|32.66629|-16.95179|display=inline}}
| p2044 = 430
| p131 = ''[[:d:Q2580794|Santo António]]''
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1619
| label = ''[[:d:Q2562232|Piip]]''
| p625 = {{Coord|55.416666666667|167.33333333333|display=inline}}
| p2044 = -300
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1620
| p18 = [[Fitxategi:PilotButteBend.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2095166|Pilot Butte]]''
| p625 = {{Coord|44.0605|-121.283|display=inline}}
| p2044 = 4142
| p131 = [[Bend (Oregon)|Bend]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1621
| p18 = [[Fitxategi:Pinatubo Crater Lake (052005).jpg|center|100px]]
| label = [[Pinatubo]]
| p625 = {{Coord|15.13|120.35|display=inline}}
| p2044 = 1486
| p131 = ''[[:d:Q13895|Zambales]]''<br/>''[[:d:Q13892|Tarlac]]''<br/>''[[:d:Q13870|Pampanga]]''<br/>[[Erdialdeko Luzon]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1622
| p18 = [[Fitxategi:Pinta Island.tif|center|100px]]
| label = [[Pinta uhartea]]
| p625 = {{Coord|0.5833|-90.753588888889|display=inline}}
| p2044 = 780
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1623
| p18 = [[Fitxategi:Galapagos Island Names.svg|center|100px]]
| label = [[Pinzón uhartea]]
| p625 = {{Coord|-0.6|-90.65|display=inline}}
| p2044 = 458
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1624
| label = ''[[:d:Q53565991|Pipkin]]''
| p625 = {{Coord|34.68666667|-116.62|display=inline}}
| p131 = [[San Bernardino konderria (Kalifornia)|San Bernardino konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1625
| label = ''[[:d:Q4363278|Piratkovsky]]''
| p625 = {{Coord|52.116666666667|157.85|display=inline}}
| p2044 = 1322<br/>549
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1626
| p18 = [[Fitxategi:Pirgel Mud Volcano 13960604 08.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30130392|Pirgel Mud Volcano]]''
| p625 = {{Coord|27.988611111111112|60.48388888888889|display=inline}}
| p2044 = 1667
| p131 = ''[[:d:Q17069113|Karvandar Rural District]]''
| p17 = [[Iran]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1627
| label = ''[[:d:Q4363429|Pirozhnikova (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.529972222222|160.33823611111|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1628
| label = ''[[:d:Q47781442|Pisseogan Knoll]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1629
| p18 = [[Fitxategi:Piton de la Fournaise - 2022-10-03.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q114985164|Piton Iris]]''
| p625 = {{Coord|-21.2561897|55.7055965|display=inline}}
| p2044 = 2236
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1630
| p18 = [[Fitxategi:Piton des neiges reunion.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q18415062|Piton de Bébour]]''
| p625 = {{Coord|-21.1278|55.56167|display=inline}}<br/>{{Coord|-21.12769|55.56202|display=inline}}
| p2044 = 1473<br/>1460
| p131 = ''[[:d:Q478215|Saint-Benoît]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1631
| p18 = [[Fitxategi:Piton de La Fournaise - Paysage de l'île de La Réunion.jpg|center|100px]]
| label = [[Piton de la Fournaise]]
| p625 = {{Coord|-21.2425|55.708888888889|display=inline}}
| p2044 = 2632
| p131 = ''[[:d:Q1014731|Sainte-Rose]]''<br/>''[[:d:Q652100|Saint-Philippe]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1632
| p18 = [[Fitxategi:Ptdelasource.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q18415063|Piton de la Source]]''
| p625 = {{Coord|-21.17306|55.59111|display=inline}}
| p2044 = 1834
| p131 = ''[[:d:Q579430|La Plaine-des-Palmistes]]''<br/>''[[:d:Q13648|Le Tampon]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1633
| p18 = [[Fitxategi:Piton des Neiges1.JPG|center|100px]]
| label = [[Piton des Neiges]]
| p625 = {{Coord|-21.098888888889|55.478888888889|display=inline}}
| p2044 = 3070
| p131 = ''[[:d:Q1014746|Cilaos]]''<br/>[[Salazie]]<br/>[[Réunion]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1634
| label = ''[[:d:Q113487310|Pla del Torn]]''
| p625 = {{Coord|42.15695|2.54384|display=inline}}
| p2044 = 608
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1635
| label = ''[[:d:Q108658381|Pla sa Ribera volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.130916666666664|2.571888888888889|display=inline}}
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1636
| p18 = [[Fitxategi:Planchon Peteroa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3099455|Planchón-Peteroa]]''
| p625 = {{Coord|-35.24|-70.57|display=inline}}<br/>{{Coord|-35.2728|-70.5817|display=inline}}<br/>{{Coord|-35.2542|-70.5717|display=inline}}
| p2044 = 4107
| p131 = ''[[:d:Q1190790|Malargüe Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1637
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Platanar, AA 2009.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3372707|Platanar]]''
| p625 = {{Coord|10.3000174|-84.3660879|display=inline}}
| p2044 = 2267
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1638
| p18 = [[Fitxategi:Kamchatka Crater of Plosky Tolbachik (21677878558).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4365213|Plosky]]''
| p625 = {{Coord|55.189111111111|158.47751111111|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1639
| label = ''[[:d:Q2328794|Poco Leok]]''
| p625 = {{Coord|-8.68|120.48|display=inline}}
| p2044 = 1675
| p131 = [[Flores (uhartea)|Flores]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1640
| p18 = [[Fitxategi:Anak Ranakah.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2901375|Poco Ranaka]]''
| p625 = {{Coord|-8.63664|120.53095|display=inline}}
| p2044 = 2350
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1641
| p18 = [[Fitxategi:Vulkaneosterinsel.jpg|center|100px]]
| label = [[Poike]]
| p625 = {{Coord|-27.105322222222|-109.25505|display=inline}}
| p2044 = 412
| p131 = [[Isla de Pascua]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1642
| label = ''[[:d:Q4370461|Polovinny (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|56.466666666667|159.86666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1643
| p18 = [[Fitxategi:SajamaPark.jpg|center|100px]]
| label = [[Pomerape]]
| p625 = {{Coord|-18.126275|-69.126719444444|display=inline}}
| p2044 = 6282
| p131 = [[Sajama probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1644
| label = ''[[:d:Q113486690|Pomereda volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.15729|2.53002|display=inline}}
| p2044 = 621
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1645
| p18 = [[Fitxategi:Ilha do Pico vista da Fajã Grande, Calheta, ilha de São Jorge, Açores, Portugal.JPG|center|100px]]
| label = [[Ponta do Pico]]
| p625 = {{Coord|38.468611111111|-28.399166666667|display=inline}}
| p2044 = 2351
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1646
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Popocatepetl.jpg|center|100px]]
| label = [[Popocatépetl]]
| p625 = {{Coord|19.02222|-98.62778|display=inline}}
| p2044 = 5452
| p131 = [[Mexikoko estatua]]<br/>[[Puebla]]<br/>[[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1647
| label = [[Popomanaseu]]
| p625 = {{Coord|-9.7036111111111|160.06194444444|display=inline}}
| p2044 = 2335
| p17 = [[Salomon Uharteak|Salomon uharteak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1648
| label = ''[[:d:Q49063762|Potato Hill]]''
| p625 = {{Coord|46.333055555556|-121.50111111111|display=inline}}
| p2044 = 1642
| p131 = [[Yakima konderria (Washington)|Yakima konderria]]<br/>[[Washington (estatua)|Washington]]<br/>''[[:d:Q3457242|Yakama Indian Reservation]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1649
| p18 = [[Fitxategi:Poas crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1969482|Poás Volcano]]''
| p625 = {{Coord|10.1978153|-84.2302979|display=inline}}
| p2044 = 2708
| p131 = [[Costa Rica]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1650
| p18 = [[Fitxategi:Prackovský vulkán - kráter.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16515948|Prackovský vulkán]]''
| p625 = {{Coord|50.6059|15.2456|display=inline}}
| p2044 = 472
| p131 = [[Mírová pod Kozákovem]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1651
| p18 = [[Fitxategi:Geitlandsjökull 1.JPG|center|100px]]
| label = [[Prestahnúkur]]
| p625 = {{Coord|64.6|-20.58|display=inline}}
| p2044 = 1223
| p131 = [[Borgarbyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1652
| p18 = [[Fitxategi:Prevo ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2080294|Prevo Peak]]''
| p625 = {{Coord|47.011111111111|152.115|display=inline}}
| p2044 = 1360
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1653
| label = ''[[:d:Q4379957|Prodolny]]''
| p625 = {{Coord|55.433333333333|157.21666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1654
| label = ''[[:d:Q22693540|Prümscheid]]''
| p625 = {{Coord|50.16733|6.70179|display=inline}}
| p2044 = 674.7
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1655
| label = ''[[:d:Q12886278|Psaronas]]''
| p625 = {{Coord|38.18444444|26.02333333|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1690590|Chios Municipality]]''
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1656
| label = ''[[:d:Q111907462|Puesto Cortaderas]]''
| p625 = {{Coord|-37.549997222222224|-69.6166638888889|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q1190930|Pehuenches Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1657
| label = ''[[:d:Q11954946|Puig Astrol volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.16213888888889|2.5270833333333336|display=inline}}
| p2044 = 651
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1658
| p18 = [[Fitxategi:Jorda (11497443465).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11954943|Puig Jordà volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.14702777777778|2.5076944444444447|display=inline}}
| p2044 = 607
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1659
| label = ''[[:d:Q113434562|Puig Montner volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.08512|2.65529|display=inline}}
| p2044 = 837
| p131 = [[Sant Miquel de Campmajor]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1660
| label = ''[[:d:Q113486487|Puig Rodó volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.104899|2.552612|display=inline}}
| p2044 = 843<br/>856.6
| p131 = [[Sant Aniol de Finestres]]<br/>[[Les Planes d'Hostoles]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1661
| label = ''[[:d:Q108667031|Puig Roig volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.06272222222222|2.5178611111111113|display=inline}}
| p2044 = 585
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1662
| label = ''[[:d:Q113487284|Puig Safont volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.16085|2.54446|display=inline}}
| p2044 = 672
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1663
| label = ''[[:d:Q11954947|Puig Subià volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.135333333333335|2.557861111111111|display=inline}}
| p2044 = 713
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1664
| label = ''[[:d:Q54819693|Puig de Bellaire volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.18588888888889|2.5326666666666666|display=inline}}
| p2044 = 566
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1665
| label = ''[[:d:Q11954950|Puig de Martinyà volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.155722222222224|2.546972222222222|display=inline}}
| p2044 = 648
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1666
| label = ''[[:d:Q17483122|Puig de l'Ós volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.19002777777778|2.552888888888889|display=inline}}
| p2044 = 560
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1667
| label = ''[[:d:Q113434872|Puig de la Banya del Boch volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.0327|2.67948|display=inline}}
| p2044 = 451.4
| p131 = [[Sant Martí de Llémena]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1668
| label = ''[[:d:Q11954949|Puig de la Costa volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.14416667|2.52771944|display=inline}}
| p2044 = 721
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1669
| label = ''[[:d:Q108667146|Puig de les Medes volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.10308333333333|2.5540555555555553|display=inline}}
| p2044 = 830
| p131 = [[Sant Aniol de Finestres]]<br/>[[Les Planes d'Hostoles]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1670
| label = ''[[:d:Q113485274|Puig del Roser volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.184554|2.485392|display=inline}}
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1671
| label = ''[[:d:Q113487265|Puig s'Agonia volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.15858|2.53947|display=inline}}
| p2044 = 623
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1672
| p18 = [[Fitxategi:View from the Sky Tower, Auckland - panoramio (24).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1752422|Pukekawa]]''
| p625 = {{Coord|-36.857|174.775|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1673
| label = ''[[:d:Q114342879|Pukekiwiriki]]''
| p625 = {{Coord|-37.064002|175.000366|display=inline}}
| p2044 = 210
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1674
| p18 = [[Fitxategi:Pular Volcano Chile 015b.jpg|center|100px]]
| label = [[Pular sumendia]]
| p625 = {{Coord|-24.2005|-68.0665|display=inline}}
| p2044 = 6233
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1675
| p18 = [[Fitxategi:Gunung-pulosari-1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q42118|Pulosari]]''
| p625 = {{Coord|-6.3416666666667|105.97833333333|display=inline}}
| p2044 = 1346
| p131 = [[Banten]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1676
| label = ''[[:d:Q1436026|Pulu-Vulkan]]''
| p625 = {{Coord|35.70111111|81.64972222|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1677
| label = ''[[:d:Q12774893|Punta Púlpito]]''
| p625 = {{Coord|26.517|-111.444|display=inline}}
| p131 = [[Hego Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1678
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Puntiagudo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1139840|Puntiagudo]]''
| p625 = {{Coord|-40.969444444444|-72.263888888889|display=inline}}
| p2044 = 2493
| p131 = [[Llanquihue probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1679
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Puracé from Popayán - 2006.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1330927|Puracé]]''
| p625 = {{Coord|2.3141666666667|-76.394166666667|display=inline}}
| p2044 = 4756
| p131 = [[Cauca (departamendua)|Cauca]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1680
| p18 = [[Fitxategi:Purchas Hill remnant.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2118760|Purchas Hill]]''
| p625 = {{Coord|-36.8871|174.847|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1681
| p18 = [[Fitxategi:Vrch Pusty zamek, Doupovske hory, z Loustina.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12047652|Pustý Zámek]]''
| p625 = {{Coord|50.2397|13.0997|display=inline}}
| p2044 = 933
| p131 = [[Hradiště Military Area]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1682
| p18 = [[Fitxategi:Putana volcano atacama cl.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411049|Putana]]''
| p625 = {{Coord|-22.557302|-67.852834|display=inline}}
| p2044 = 5890<br/>5884
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]<br/>[[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1683
| p18 = [[Fitxategi:Putauaki02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1950449|Putauaki]]''
| p625 = {{Coord|-38.1|176.8|display=inline}}
| p2044 = 821
| p131 = ''[[:d:Q26269088|Whakatāne District]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1684
| p18 = [[Fitxategi:Puy Chopine1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31647632|Puy Chopine]]''
| p625 = {{Coord|45.827964|2.955119|display=inline}}
| p2044 = 1181
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1685
| p18 = [[Fitxategi:Puy Giroux.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q26252980|Puy Giroux]]''
| p625 = {{Coord|45.704722222222|3.0763888888889|display=inline}}
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1686
| p18 = [[Fitxategi:PuyGriou.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q568090|Puy Griou]]''
| p625 = {{Coord|45.0803|2.70611|display=inline}}
| p2044 = 1694
| p131 = [[Cantal]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1687
| label = ''[[:d:Q31394962|Puy Pelat]]''
| p625 = {{Coord|45.72508|2.94884|display=inline}}
| p2044 = 1204
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1688
| label = ''[[:d:Q31394961|Puy de Beaune]]''
| p625 = {{Coord|45.7298|2.94895|display=inline}}
| p2044 = 1205
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1689
| p18 = [[Fitxategi:PUY DE CHALARD 9493.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411084|Puy de Chalard]]''
| p625 = {{Coord|45.9589|2.97427|display=inline}}
| p2044 = 840
| p131 = [[Manzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1690
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - Puy de Charmont 20220716.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31669916|Puy de Charmont]]''
| p625 = {{Coord|45.67722|2.9612|display=inline}}
| p2044 = 1137
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1691
| p18 = [[Fitxategi:Une vue depuis le Puy des Gouttes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21532096|Puy de Chaumont]]''
| p625 = {{Coord|45.82444|2.96972|display=inline}}
| p2044 = 1108
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1692
| p18 = [[Fitxategi:Puy de come 2001-05-20.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411087|Puy de Côme]]''
| p625 = {{Coord|45.7965|2.94332|display=inline}}
| p2044 = 1252
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1693
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Dôme - 136.jpg|center|100px]]
| label = [[Puy de Dôme sumendia]]
| p625 = {{Coord|45.772|2.9624|display=inline}}
| p2044 = 1465
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1694
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Gravenoire.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411089|Puy de Gravenoire]]''
| p625 = {{Coord|45.75153|3.04974|display=inline}}
| p2044 = 821
| p131 = [[Royat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1695
| p18 = [[Fitxategi:Puy Lassolas 1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411095|Puy de Lassolas]]''
| p625 = {{Coord|45.71166|2.95828|display=inline}}
| p2044 = 1187
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1696
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Lemptegy 02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3229393|Puy de Lemptégy]]''
| p625 = {{Coord|45.8181|2.947|display=inline}}
| p2044 = 1019
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1697
| p18 = [[Fitxategi:Puy de la Louchadière.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411091|Puy de Louchadière]]''
| p625 = {{Coord|45.8531|2.95083|display=inline}}
| p2044 = 1198
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1698
| p18 = [[Fitxategi:Puy de mercoeur dome.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411093|Puy de Mercœur]]''
| p625 = {{Coord|45.7164|2.95583|display=inline}}
| p2044 = 1249
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1699
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - Puy de Montchal 20210814.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31669898|Puy de Montchal, Aydat]]''
| p625 = {{Coord|45.6925|2.943888888888889|display=inline}}
| p2044 = 1094
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1700
| p18 = [[Fitxategi:Besse Puy de Montchal1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97190114|Puy de Montchal, Besse-et-Saint-Anastaise]]''
| p625 = {{Coord|45.48777777777778|2.8833333333333333|display=inline}}
| p2044 = 1407
| p131 = [[Bessa e Sant Anastasía|Besse-et-Saint-Anastaise]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1701
| label = ''[[:d:Q31394963|Puy de Montchar]]''
| p625 = {{Coord|45.73336|2.94429|display=inline}}
| p2044 = 1184
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1702
| label = ''[[:d:Q28764273|Puy de Montcineyre]]''
| p625 = {{Coord|45.45861|2.90639|display=inline}}
| p2044 = 1360
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1703
| label = ''[[:d:Q113111989|Puy de Monteillet]]''
| p625 = {{Coord|45.71335|2.9454|display=inline}}
| p2044 = 1086
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1704
| p18 = [[Fitxategi:Montiroir.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411094|Puy de Montiroir]]''
| p625 = {{Coord|45.9702|2.92648|display=inline}}
| p2044 = 698
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1705
| p18 = [[Fitxategi:Puy Montjuger Pourcharet 2A.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31682156|Puy de Montjuger]]''
| p625 = {{Coord|45.70532|2.9421|display=inline}}
| p2044 = 1142
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1706
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Paugnat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411096|Puy de Paugnat]]''
| p625 = {{Coord|45.8803|2.9778|display=inline}}
| p2044 = 898
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1707
| p18 = [[Fitxategi:Blick vom Puy de la Vache zum Puy de Pourcharet.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31669881|Puy de Pourcharet]]''
| p625 = {{Coord|45.70915|2.93153|display=inline}}
| p2044 = 1164
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1708
| p18 = [[Fitxategi:Pulvérières - puy de Tressous 20220823.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31394849|Puy de Tressous]]''
| p625 = {{Coord|45.86299|2.951|display=inline}}
| p2044 = 985
| p131 = [[Pulvérières]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1709
| p18 = [[Fitxategi:Puy de la Bannière.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411101|Puy de la Bannière]]''
| p625 = {{Coord|45.8789|3.03361|display=inline}}
| p2044 = 733
| p131 = [[Volvic]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1710
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - puy de la Combegrasse 20220825-05.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q92096639|Puy de la Combregrasse]]''
| p625 = {{Coord|45.668055555555554|2.948055555555555|display=inline}}
| p2044 = 1121
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1711
| p18 = [[Fitxategi:Saint-Genès-Champanelle - Puy de la Mey 20210814.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97188481|Puy de la Mey]]''
| p625 = {{Coord|45.71055555555556|2.963611111111111|display=inline}}
| p2044 = 1136
| p131 = [[Saint-Genès-Champanelle]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1712
| label = ''[[:d:Q32161590|Puy de la Moréno]]''
| p625 = {{Coord|45.73748|2.94513|display=inline}}
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1713
| p18 = [[Fitxategi:Puy de la Nugère, flanc est (carrière de pouzzolane).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411100|Puy de la Nugère]]''
| p625 = {{Coord|45.8601|2.9837|display=inline}}
| p2044 = 994
| p131 = [[Volvic]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1714
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - Puy de la Rodde 20220716.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97292947|Puy de la Rodde]]''
| p625 = {{Coord|45.6625|2.955|display=inline}}
| p2044 = 1131
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1715
| p18 = [[Fitxategi:Puy de la vache 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411102|Puy de la Vache]]''
| p625 = {{Coord|45.7054|2.96335|display=inline}}
| p2044 = 1167
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1716
| p18 = [[Fitxategi:Le Puy des Gouttes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31394854|Puy des Gouttes]]''
| p625 = {{Coord|45.824078|2.950231|display=inline}}
| p2044 = 1110
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1717
| p18 = [[Fitxategi:Puyehue Lake with Puyehue volcano in the background.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q577700|Puyehue-Cordón Caulle]]''
| p625 = {{Coord|-40.59027777777778|-72.11722222222222|display=inline}}
| p2044 = 2236
| p131 = [[Ranco probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1718
| p18 = [[Fitxategi:South Face of Pyroclastic Peak.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6852247|Pyroclastic Peak]]''
| p625 = {{Coord|50.1144|-123.293|display=inline}}
| p2044 = 2349
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1719
| label = ''[[:d:Q49065877|Pānīʻau]]''
| p625 = {{Coord|21.938611111111|-160.08333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|21.9363983|-160.0855559|display=inline}}
| p131 = [[Kauai konderria (Hawaii)|Kauai konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1720
| label = ''[[:d:Q4217795|Qakhtana]]''
| p625 = {{Coord|58.633333333333|160.83333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1721
| p18 = [[Fitxategi:View north from Gros Piton.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3412754|Qualibou]]''
| p625 = {{Coord|13.83|-61.05|display=inline}}<br/>{{Coord|13.838|-61.046|display=inline}}
| p2044 = 777
| p17 = [[Santa Luzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1722
| p18 = [[Fitxategi:Quetena Chico panorámica.jpg|center|100px]]
| label = [[Quetena sumendia]]
| p625 = {{Coord|-22.260833333333|-67.415555555556|display=inline}}
| p2044 = 5730
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1723
| p18 = [[Fitxategi:Volcanoes Quetrupillan and Lanin.jpg|center|100px]]
| label = [[Quetrupillán sumendia|Quetrupillán]]
| p625 = {{Coord|-39.5|-71.7|display=inline}}
| p2044 = 2360
| p131 = [[Cautín probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1724
| p18 = [[Fitxategi:Quill dormant vulcano.jpg|center|100px]]
| label = [[The Quill (sumendia)|Quill]]
| p625 = {{Coord|17.477777777778|-62.959722222222|display=inline}}
| p2044 = 601
| p131 = [[San Eustakio|Sint Eustatius]]
| p17 = [[Herbehereak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1725
| p18 = [[Fitxategi:QuilotoaPanorama1.jpg|center|100px]]
| label = [[Quilotoa]]
| p625 = {{Coord|-0.86119444444444|-78.897286111111|display=inline}}
| p2044 = 3800
| p131 = ''[[:d:Q385955|Pujilí Canton]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1726
| p18 = [[Fitxategi:Nevados de Quimsachata and Guallatiri, 1990-00-00 SCN 0378.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12617235|Quimsachata]]''
| p625 = {{Coord|-14.16555556|-71.35583333|display=inline}}
| p2044 = 3923
| p131 = ''[[:d:Q205057|Cuscoko eskualdea]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1727
| label = ''[[:d:Q24019662|Racó volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.14896|2.47334|display=inline}}
| p2044 = 603
| p131 = [[Les Preses]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1728
| p18 = [[Fitxategi:Harrat ar-Rahah.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925905|Rahah, Harrat ar]]''
| p625 = {{Coord|27.8|36.17|display=inline}}
| p17 = [[Saudi Arabia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1729
| label = ''[[:d:Q4388970|Raikoke]]''
| p625 = {{Coord|48.293055555556|153.25|display=inline}}
| p2044 = 515
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1730
| p18 = [[Fitxategi:Rainbow Mountain 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48810210|Rainbow Mountain]]''
| p625 = {{Coord|41.4734888|-121.9561147|display=inline}}
| p2044 = 7619
| p131 = [[Siskiyou konderria (Kalifornia)|Siskiyou konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1731
| p18 = [[Fitxategi:Mount Rainier 5917s.JPG|center|100px]]
| label = [[Rainier mendia]]
| p625 = {{Coord|46.85166666666667|-121.76027777777776|display=inline}}
| p2044 = 4389
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1732
| label = ''[[:d:Q65963983|Raitahu]]''
| p131 = ''[[:d:Q22044663|suco of East Timor]]''
| p17 = [[Ekialdeko Timor]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1733
| p18 = [[Fitxategi:Rakata-1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1245622|Rakata]]''
| p625 = {{Coord|-6.1525|105.444269|display=inline}}
| p2044 = 820
| p131 = ''[[:d:Q8147|South Lampung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1734
| p18 = [[Fitxategi:2016-06-22-Randecker-Maar-3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1730511|Randecker Maar]]''
| p625 = {{Coord|48.5742|9.523|display=inline}}
| p2044 = 783
| p131 = ''[[:d:Q8533|Esslingen]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1735
| p18 = [[Fitxategi:Rangitoto02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1422715|Rangitoto]]''
| p625 = {{Coord|-36.786742|174.860115|display=inline}}
| p2044 = 260
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1736
| p18 = [[Fitxategi:Pano Rano Kao.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1340624|Rano Kau]]''
| p625 = {{Coord|-27.18|-109.43|display=inline}}
| p2044 = 320<br/>54
| p131 = [[Isla de Pascua]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1737
| p18 = [[Fitxategi:Rano-Raraku-from-South.jpg|center|100px]]
| label = [[Rano Raraku]]
| p625 = {{Coord|-27.123888888889|-109.28611111111|display=inline}}<br/>{{Coord|-27.18632|-109.43524|display=inline}}
| p2044 = 180<br/>107
| p131 = [[Isla de Pascua]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1738
| label = ''[[:d:Q100326649|Ranuc]]''
| p17 = [[Ekialdeko Timor]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1739
| p18 = [[Fitxategi:Onehunga Mt Smart cropped.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1950728|Rarotonga / Mount Smart]]''
| p625 = {{Coord|-36.918333333333|174.8125|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1740
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Расшуа (Курилы).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4390689|Rasshua]]''
| p625 = {{Coord|47.758055555556|153.02472222222|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1741
| label = ''[[:d:Q4390475|Rassoshina (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.410941666667|159.99250833333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1742
| p18 = [[Fitxategi:Mount Raung.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2033748|Raung]]''
| p625 = {{Coord|-8.125|114.04166666667|display=inline}}
| p2044 = 3260
| p131 = ''[[:d:Q11076|Bondowoso]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1743
| label = ''[[:d:Q123400108|Rauðhóll]]''
| p625 = {{Coord|63.84342|-22.69064|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1744
| p18 = [[Fitxategi:Ravensberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2133643|Ravensberg]]''
| p625 = {{Coord|51.6214|10.5269|display=inline}}
| p2044 = 659
| p131 = [[Bad Sachsa]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1745
| label = ''[[:d:Q49067128|Red Butte]]''
| p625 = {{Coord|46.245833333333|-121.45833333333|display=inline}}
| p2044 = 2196
| p131 = [[Yakima konderria (Washington)|Yakima konderria]]<br/>[[Washington (estatua)|Washington]]<br/>''[[:d:Q3457242|Yakama Indian Reservation]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1746
| label = ''[[:d:Q49067310|Red Hill]]''
| p625 = {{Coord|36.354722222222|-118.28083333333|display=inline}}
| p131 = [[Tulare konderria (Kalifornia)|Tulare konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1747
| label = ''[[:d:Q49067626|Red Mountain]]''
| p625 = {{Coord|37.028888888889|-118.29027777778|display=inline}}
| p131 = [[Inyo konderria (Kalifornia)|Inyo konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1748
| p18 = [[Fitxategi:Red rock panorama.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48784937|Red Rock]]''
| p625 = {{Coord|-38.26666667|143.5|display=inline}}
| p2044 = 215
| p131 = [[Victoria (Australia)|Victoria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1749
| p18 = [[Fitxategi:Reventador volcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Reventador]]
| p625 = {{Coord|-0.076944444444444|-77.656111111111|display=inline}}
| p2044 = 3562
| p131 = ''[[:d:Q5351001|El Chaco]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1750
| label = ''[[:d:Q125551949|Revnabergskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.20821|5.02155|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1751
| label = ''[[:d:Q123438836|Reykjanes]]''
| p625 = {{Coord|63.7735|-22.80902|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1752
| p18 = [[Fitxategi:Gunnuhver 4.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925963|Reykjanes (volcanic system)]]''
| p625 = {{Coord|63.8373|-22.6579|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''<br/>[[Reykjanesbær]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1753
| label = ''[[:d:Q2381562|Riang Kotang]]''
| p625 = {{Coord|-8.3|122.892|display=inline}}
| p2044 = 200
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1754
| label = ''[[:d:Q4367182|Rikorda underwater volcano]]''
| p625 = {{Coord|47.416666666667|152.68333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1755
| p18 = [[Fitxategi:Guanacaste National Park.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1122340|Rincón de la Vieja Volcano]]''
| p625 = {{Coord|10.83|-85.323888888889|display=inline}}
| p2044 = 1916
| p131 = [[Guanacaste probintzia]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1756
| label = ''[[:d:Q111211414|Ringaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.32528|5.18916|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1757
| label = ''[[:d:Q109043386|Ringeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7903|4.7059|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1758
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Rinjani dari Jalur Sembalun.jpg|center|100px]]
| label = [[Rinjani mendia]]
| p625 = {{Coord|-8.4166666666667|116.46666666667|display=inline}}
| p2044 = 3726
| p131 = ''[[:d:Q14115|East Lombok]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1759
| label = ''[[:d:Q125564625|Risøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.20017|5.00992|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1760
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Blanco volcano (AVA Granule L1B 20000916145757).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q422774|Robledo]]''
| p625 = {{Coord|-26.77|-67.72|display=inline}}
| p2044 = 4400
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1761
| p18 = [[Fitxategi:Roc d'Hozières face est.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3437336|Roc d'Hozières]]''
| p625 = {{Coord|45.1144|2.64361|display=inline}}
| p2044 = 1614
| p131 = [[Cantal]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1762
| p18 = [[Fitxategi:Roca Negra (11497569035).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11954941|Rocanegra volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.14|2.5563611111111113|display=inline}}
| p2044 = 653
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1763
| label = ''[[:d:Q3322063|Rocard]]''
| p625 = {{Coord|-17.642|-148.6|display=inline}}
| p2044 = -2100
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1764
| p18 = [[Fitxategi:Rockeskyller Kopf 1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2160644|Rockeskyllerkopf]]''
| p625 = {{Coord|50.2536|6.68111|display=inline}}
| p2044 = 554.6
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1765
| p18 = [[Fitxategi:Totale vom Rodderberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2160928|Rodderberg]]''
| p625 = {{Coord|50.6425|7.1983333333333|display=inline}}
| p2044 = 195.3
| p131 = ''[[:d:Q486548|Remagen]]''<br/>[[Wachtberg]]<br/>[[Bonn]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1766
| p18 = [[Fitxategi:Paluweh.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1328417|Rokatenda]]''
| p625 = {{Coord|-8.3166666666667|121.70833333333|display=inline}}
| p2044 = 875
| p131 = ''[[:d:Q14150|Sikka]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1767
| p18 = [[Fitxategi:Romanche Trench.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925950|Romanche Fracture Zone]]''
| p625 = {{Coord|-0.433|-19.596|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1768
| label = ''[[:d:Q1112302|Romanovka stratovolcano]]''
| p625 = {{Coord|55.643305555556|158.81080555556|display=inline}}
| p2044 = 1442
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1769
| label = ''[[:d:Q26271087|Roque Haute]]''
| p625 = {{Coord|43.304444444444|3.3680555555556|display=inline}}
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1770
| label = ''[[:d:Q112664035|Rotomā volcanic complex]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1771
| p18 = [[Fitxategi:Roßberg und Roßdorf vom Rehberg 2020.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16856396|Roß-Berg]]''
| p625 = {{Coord|49.84955556|8.77022222|display=inline}}
| p2044 = 284.6
| p131 = [[Hessen]]<br/>[[Roßdorf]]<br/>''[[:d:Q7916|Darmstadt-Dieburg]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1772
| p18 = [[Fitxategi:00 1100 Ruapehu volcano.jpg|center|100px]]
| label = [[Ruapehu]]
| p625 = {{Coord|-39.281666666666666|175.56861111111112|display=inline}}
| p2044 = 2797
| p131 = ''[[:d:Q586428|Ruapehu District]]''<br/>''[[:d:Q2644349|Taupō District]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1773
| label = ''[[:d:Q23925885|Ruby]]''
| p625 = {{Coord|15.62|145.57|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1774
| label = ''[[:d:Q118106114|Rumble II East Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-35.425833|178.646|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1775
| label = ''[[:d:Q12775571|Rumble II West Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-35.353833|178.525167|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1776
| label = ''[[:d:Q12775570|Rumble III Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-35.741167|178.496667|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1777
| label = ''[[:d:Q12775569|Rumble IV Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-36.13|178.05|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1778
| label = ''[[:d:Q12775573|Rumble V Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-36.142|178.196|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1779
| p18 = [[Fitxategi:Rumiñahui volcano Limpiopungo Lagoon ec.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1759338|Rumiñahui]]''
| p625 = {{Coord|-0.58972222|-78.50888889|display=inline}}
| p2044 = 4721
| p131 = ''[[:d:Q1990505|Rumiñahui Canton]]''
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1780
| label = ''[[:d:Q110757508|Rumpetangen]]''
| p625 = {{Coord|60.33974|5.16192|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1781
| label = ''[[:d:Q109043560|Rundeholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.90126|5.22859|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1782
| label = ''[[:d:Q96403122|Rungapapa Knoll]]''
| p625 = {{Coord|-37.551|176.983|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1783
| label = ''[[:d:Q111212304|Ruo]]''
| p625 = {{Coord|60.31764|4.89746|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1784
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Руруй (с Южно-Курильска).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4400196|Ruruidake]]''
| p625 = {{Coord|44.454|146.139|display=inline}}
| p2044 = 1486
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1785
| label = ''[[:d:Q125961234|Russholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.19387|5.07951|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1786
| label = ''[[:d:Q97179522|Ryggen]]''
| p625 = {{Coord|59.5748|5.1283|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1787
| p18 = [[Fitxategi:Rábida Island.jpg|center|100px]]
| label = [[Rábida uhartea]]
| p625 = {{Coord|-0.413|-90.709|display=inline}}
| p2044 = 367
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1788
| label = ''[[:d:Q111211297|Råskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.37024|5.07583|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1789
| label = ''[[:d:Q13403925|Río Murta]]''
| p625 = {{Coord|-46.17|-72.708|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1790
| p18 = [[Fitxategi:SP Crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7395365|S P Crater]]''
| p625 = {{Coord|35.582225|-111.62932222222|display=inline}}
| p2044 = 7021
| p131 = [[Arizona]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1791
| p18 = [[Fitxategi:Erupción en el volcán Sabancaya, Perú.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q337974|Sabancaya]]''
| p625 = {{Coord|-15.7925|-71.85|display=inline}}
| p2044 = 5976
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1792
| label = ''[[:d:Q3019898|Sacabaya]]''
| p625 = {{Coord|-18.616666666667|-68.75|display=inline}}
| p2044 = 4215
| p131 = [[Sabaya probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1793
| label = ''[[:d:Q24072981|Sacrofano caldera]]''
| p131 = [[Erromako probintzia]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1794
| p18 = [[Fitxategi:MSH82 st helens plume from harrys ridge 05-19-82.jpg|center|100px]]
| label = [[Saint Helens]]
| p625 = {{Coord|46.200277777778|-122.18944444444|display=inline}}
| p2044 = 2549
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1795
| p18 = [[Fitxategi:2020-11 Saint-Paul Island 03.jpg|center|100px]]
| label = [[Saint-Paul uhartea]]
| p625 = {{Coord|-38.73|77.522222222222|display=inline}}
| p2044 = 270
| p131 = ''[[:d:Q1681727|Saint Paul and Amsterdam]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1796
| label = ''[[:d:Q21472659|Sainte-Blanche]]''
| p625 = {{Coord|-66.68056|139.89444|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1797
| p18 = [[Fitxategi:Sairecabur Westen Chile.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q995640|Sairecabur]]''
| p625 = {{Coord|-22.716666666667|-67.891666666667|display=inline}}
| p2044 = 5980<br/>5961
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1798
| p18 = [[Fitxategi:Kagoshima and Sakurajima.jpg|center|100px]]
| label = [[Sakurajima]]
| p625 = {{Coord|31.580555555556|130.65805555556|display=inline}}
| p2044 = 1117
| p131 = [[Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1799
| label = ''[[:d:Q106614402|Salsa di Montegibbio]]''
| p625 = {{Coord|44.51868|10.77995|display=inline}}
| p2044 = 275
| p131 = [[Sassuolo]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1800
| p18 = [[Fitxategi:Salse di Puianello - Emissione fangosa ricca di sostanze bituminose.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q106602561|Salse di Puianello]]''
| p625 = {{Coord|44.4693|10.8657|display=inline}}
| p131 = [[Maranello]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1801
| label = ''[[:d:Q2895004|Salín]]''
| p625 = {{Coord|-24.3317|-68.0639|display=inline}}
| p2044 = 6022
| p131 = ''[[:d:Q514500|Los Andes Department]]''
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1802
| label = ''[[:d:Q29598119|Samalas]]''
| p625 = {{Coord|-8.415|116.414|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1803
| label = ''[[:d:Q23925903|Samsari Volcanic Center]]''
| p625 = {{Coord|41.542|43.7|display=inline}}
| p17 = [[Georgia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1804
| p18 = [[Fitxategi:San Antonio volcano on La Palma - 2007-01-04 A.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q955177|San Antonio]]''
| p625 = {{Coord|28.485919444444445|-17.848244444444443|display=inline}}
| p2044 = 631
| p131 = [[Fuencaliente de La Palma]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1805
| label = ''[[:d:Q12775837|San Borja Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|28.5|-113.75|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1806
| p18 = [[Fitxategi:San Carlos volcado.jpg|center|100px]]
| label = [[San Carlos (sumendia)|San Carlos]]
| p625 = {{Coord|3.3608333333333|8.5391666666667|display=inline}}
| p2044 = 2261
| p131 = ''[[:d:Q3040071|Insular Region]]''
| p17 = [[Ekuatore Ginea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1807
| p18 = [[Fitxategi:Mount San Cristobal.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1786080|San Cristobal]]''
| p625 = {{Coord|14.062222222222|121.42305555556|display=inline}}
| p2044 = 1470
| p131 = [[Laguna probintzia|Laguna]]
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1808
| p18 = [[Fitxategi:VolcanSanCristobal1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q607196|San Cristóbal Volcano]]''
| p625 = {{Coord|12.7|-87|display=inline}}
| p2044 = 1745
| p131 = [[Chinandegako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1809
| label = ''[[:d:Q20022257|San Diego]]''
| p625 = {{Coord|5.65|-74.961|display=inline}}
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1810
| p18 = [[Fitxategi:San Francisco - panoramio (11).jpg|center|100px]]
| label = [[San Francisco sumendia]]
| p625 = {{Coord|-26.918333333333|-68.263055555556|display=inline}}
| p2044 = 6016
| p131 = ''[[:d:Q1080210|Tinogasta Department]]''<br/>[[Copiapó probintzia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1811
| p18 = [[Fitxategi:Desventuradas.png|center|100px]]
| label = [[San Félix uhartea]]
| p625 = {{Coord|-26.2986|-80.0833|display=inline}}
| p2044 = 193
| p131 = [[Juan Fernández (Txile)|Juan Fernández]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1812
| label = ''[[:d:Q38250852|San Jerónimo volcano]]''
| p625 = {{Coord|-24.233333333333334|-66.5|display=inline}}
| p131 = [[Salta probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1813
| label = ''[[:d:Q85799456|San Joaquin]]''
| p625 = {{Coord|3.35|8.63|display=inline}}
| p2044 = 2009
| p131 = [[Bioko]]
| p17 = [[Ekuatore Ginea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1814
| p18 = [[Fitxategi:Valle del río Azufre y volcán San José, Región Metropolitana.JPG|center|100px]]
| label = [[San José (sumendia)]]
| p625 = {{Coord|-33.781666666667|-69.897222222222|display=inline}}
| p2044 = 5856
| p131 = ''[[:d:Q1191226|Tunuyán Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1815
| label = ''[[:d:Q15733327|San Marcelino]]''
| p625 = {{Coord|13.805281|-89.594169|display=inline}}<br/>{{Coord|13.805277777778|-89.594166666667|display=inline}}
| p2044 = 1314
| p131 = ''[[:d:Q212540|Sonsonate departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1816
| p18 = [[Fitxategi:Volcansanmartin.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4407286|San Martín Tuxtla]]''
| p625 = {{Coord|18.557455555556|-95.200402777778|display=inline}}<br/>{{Coord|18.55772|-95.20079|display=inline}}
| p2044 = 1650
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1817
| p18 = [[Fitxategi:Cerro paniri and volcan san pablo chile ii region.jpg|center|100px]]
| label = [[San Pablo sumendia]]
| p625 = {{Coord|-21.88388888888889|-68.3425|display=inline}}
| p2044 = 6092
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1818
| p18 = [[Fitxategi:San-pedro-pellado-volcano-from-the-west chile-maule-region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3471590|San Pedro de Tarara]]''
| p625 = {{Coord|-35.9948665|-70.8863297|display=inline}}
| p2044 = 3621
| p131 = [[Maule eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1819
| p18 = [[Fitxategi:Atitlan-Volcan-San-Pedro.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1575468|San Pedro sumendia]]''
| p625 = {{Coord|14.655833333333|-91.265833333333|display=inline}}<br/>{{Coord|14.6559|-91.2659|display=inline}}
| p2044 = 3018
| p131 = [[Sololá (departamendua)|Sololá]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1820
| p18 = [[Fitxategi:San Pedro volcano, Antofagasta, Chile.jpg|center|100px]]
| label = [[San Pedro sumendia (Txile)|San Pedro sumendia]]
| p625 = {{Coord|-21.887777777777774|-68.39138888888888|display=inline}}
| p2044 = 6145
| p131 = [[El Loa probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1821
| p18 = [[Fitxategi:Mandelieu-la-Napoule.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3471599|San Peyre]]''
| p625 = {{Coord|43.525|6.93722|display=inline}}
| p2044 = 131
| p131 = [[Mandelieu-la-Napoule]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1822
| p18 = [[Fitxategi:San Quintín Volcanic Field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16899725|San Quintín Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|30.47|-116|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1823
| p18 = [[Fitxategi:Sanbangsan (5983281424).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12600001|Sanbangsan]]''
| p625 = {{Coord|33.24055555555555|126.31361111111111|display=inline}}
| p2044 = 395
| p131 = ''[[:d:Q42103|Seogwipo]]''<br/>[[Jeju]]
| p17 = [[Hego Korea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1824
| p18 = [[Fitxategi:Sand Mountain volcanic field.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925884|Sand Mountain Field]]''
| p625 = {{Coord|44.38|-121.93|display=inline}}
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1825
| label = ''[[:d:Q124838054|Sandebecker Vulkan]]''
| p625 = {{Coord|51.81549|8.98469|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1826
| label = ''[[:d:Q123438964|Sandfellshæð]]''
| p625 = {{Coord|63.86074|-22.57548|display=inline}}
| p2044 = 68
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1827
| label = ''[[:d:Q111211525|Sandholmen (Røst)]]''
| p625 = {{Coord|67.52881|12.15865|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1828
| label = ''[[:d:Q111211532|Sandskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.400554|4.8916571|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1829
| label = ''[[:d:Q125945218|Sandskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.30456|4.95074|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1830
| label = ''[[:d:Q116774740|Sandsundholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.6729|5.15766|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1831
| label = ''[[:d:Q111211528|Sandøyskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.44659|4.87069|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1832
| p18 = [[Fitxategi:Volcan-Sangay-Ecuador.jpg|center|100px]]
| label = [[Sangay]]
| p625 = {{Coord|-2.0025|-78.340833333333|display=inline}}
| p2044 = 5230
| p131 = [[Morona Santiago probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1833
| p18 = [[Fitxategi:Indonesia - Sangeang Api.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2573663|Sangeang Api]]''
| p625 = {{Coord|-8.18|119.05|display=inline}}
| p2044 = 1949
| p131 = ''[[:d:Q14114|Bima]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1834
| label = ''[[:d:Q108658427|Sant Jordi volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.13783333333333|2.586888888888889|display=inline}}
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1835
| p18 = [[Fitxategi:Terceira.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12775851|Santa Barbara]]''
| p625 = {{Coord|38.733333333333|-27.316666666667|display=inline}}
| p2044 = 1023
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1836
| p18 = [[Fitxategi:Santaclaravolcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7419347|Santa Clara Volcano]]''
| p625 = {{Coord|37.256944444444|-113.625|display=inline}}
| p131 = [[Washington konderria (Utah)|Washington konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1837
| label = ''[[:d:Q15729122|Santa Clara sumendia]]''
| p625 = {{Coord|12.578|-86.81|display=inline}}
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1838
| p18 = [[Fitxategi:Nevado santa isabel!.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2956713|Santa Isabel]]''
| p625 = {{Coord|4.81666667|-75.36666667|display=inline}}
| p2044 = 4950
| p131 = [[Tolima (departamendua)|Tolima]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1839
| p18 = [[Fitxategi:Santiaguito from Santamaria.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q204657|Santa María]]''
| p625 = {{Coord|14.755833333333|-91.551944444444|display=inline}}
| p2044 = 3772
| p131 = [[Quetzaltenango (departamendua)|Quetzaltenango]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1840
| p18 = [[Fitxategi:Santiagofromsea.jpg|center|100px]]
| label = [[Santiago uhartea (Galapagoak)]]
| p625 = {{Coord|-0.25|-90.7|display=inline}}
| p2044 = 920
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1841
| p18 = [[Fitxategi:Volcan-Santiaguito-Quetzaltenango-Guatemala.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6164654|Santiaguito]]''
| p625 = {{Coord|14.7394|-91.5681|display=inline}}
| p131 = [[Quetzaltenango (departamendua)|Quetzaltenango]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1842
| p18 = [[Fitxategi:Sara Sara Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2652409|Sara Sara]]''
| p625 = {{Coord|-15.323527777778|-73.449361111111|display=inline}}
| p2044 = 5505
| p131 = [[Ayacucho departamendua|Ayacucho]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1843
| p18 = [[Fitxategi:Sorikmarapi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q29559|Sarik Merapi]]''
| p625 = {{Coord|0.686|99.539|display=inline}}
| p2044 = 2145
| p131 = [[Ipar Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1844
| label = ''[[:d:Q7424073|Sarik-Gajah]]''
| p625 = {{Coord|0.08|100.2|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1845
| p18 = [[Fitxategi:Matua.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q288403|Sarychev Peak]]''
| p625 = {{Coord|48.090555555556|153.20138888889|display=inline}}
| p2044 = 1496<br/>1446
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1846
| label = ''[[:d:Q109044001|Sauholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.89758|5.153|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1847
| p18 = [[Fitxategi:Saba with cloud cover.jpg|center|100px]]
| label = [[Mount Scenery|Scenery mendia]]
| p625 = {{Coord|17.635|-63.239166666667|display=inline}}
| p2044 = 870
| p131 = [[Saba (uhartea)|Saba]]
| p17 = [[Herbehereak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1848
| p18 = [[Fitxategi:Scharteberg.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1362432|Scharteberg]]''
| p625 = {{Coord|50.2179|6.7528|display=inline}}<br/>{{Coord|50.21797|6.75299|display=inline}}
| p2044 = 691.4
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1849
| p18 = [[Fitxategi:Schmidt volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2073703|Schmidt]]''
| p625 = {{Coord|54.92|160.63|display=inline}}
| p2044 = 2020
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1850
| label = ''[[:d:Q21470828|Seahorse]]''
| p625 = {{Coord|-78.01667|163.3|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1851
| label = ''[[:d:Q23925883|Seamount X]]''
| p625 = {{Coord|13.25|144.02|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1852
| p18 = [[Fitxategi:Kharimkotan - ISS005.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4128314|Sebergina sumendia]]''
| p625 = {{Coord|49.118055555556|154.51944444444|display=inline}}
| p2044 = 1145<br/>1157
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1853
| label = ''[[:d:Q4412857|Sedankinsky]]''
| p625 = {{Coord|57.266666666667|160.08333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1854
| p18 = [[Fitxategi:Segererua Plateau.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q13538916|Segererua Plateau]]''
| p625 = {{Coord|1.57|37.9|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1855
| label = ''[[:d:Q21834347|Segundo Cono Truncado]]''
| p625 = {{Coord|-48.5658|-69.3433|display=inline}}
| p2044 = 545
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1856
| label = ''[[:d:Q125961384|Seiskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.1596|5.01631|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1857
| label = ''[[:d:Q111211585|Seiskjeret (Fjell)]]''
| p625 = {{Coord|60.32032|4.94548|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1858
| label = ''[[:d:Q111211586|Selapiu]]''
| p625 = {{Coord|-2.6761|150.583|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1859
| label = ''[[:d:Q109044166|Selevikskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.81528|5.32418|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1860
| p18 = [[Fitxategi:Mount Semeru.jpg|center|100px]]
| label = [[Semeru]]
| p625 = {{Coord|-8.1|112.91666666667|display=inline}}
| p2044 = 3676
| p131 = ''[[:d:Q11095|Malang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1861
| p18 = [[Fitxategi:Ulleung island from above.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7451593|Seonginbong]]''
| p625 = {{Coord|37.495|130.86333333333334|display=inline}}
| p2044 = 984
| p131 = [[Ipar Gyeongsang]]<br/>''[[:d:Q485570|Ulleung County]]''
| p17 = [[Hego Korea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1862
| p18 = [[Fitxategi:Serdán-Oriental.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12775978|Serdán-Oriental]]''
| p625 = {{Coord|19.27|-97.47|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1863
| label = ''[[:d:Q4416865|Sergeeva (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.766666666667|160.55|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1864
| p18 = [[Fitxategi:Contrafortes da Serra de Santa Bárbara, ilha Terceira, Açores, Portugal.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7455229|Serra de Santa Bárbara]]''
| p625 = {{Coord|38.73333333|-27.31666667|display=inline}}
| p2044 = 1021
| p131 = [[Terceira uhartea|Terceira]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1865
| label = ''[[:d:Q1083948|Serua mendia]]''
| p625 = {{Coord|-6.3|130|display=inline}}
| p2044 = 608
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1866
| label = ''[[:d:Q23925902|Sessagara]]''
| p625 = {{Coord|-9.48|149.13|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1867
| p18 = [[Fitxategi:Sete cidades twin lakes.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1515751|Sete Cidades Massif]]''
| p625 = {{Coord|37.855194444444|-25.786166666667|display=inline}}<br/>{{Coord|37.87|-25.78|display=inline}}
| p2044 = 856
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1868
| label = ''[[:d:Q4179246|Severny]]''
| p625 = {{Coord|58.282777777778|160.87138888889|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1869
| label = ''[[:d:Q56711358|Shadil-Khokh volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.5425|44.2975|display=inline}}
| p131 = [[Hego Osetia]]
| p17 = [[Georgia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1870
| label = ''[[:d:Q7490670|Shatsky Rise]]''
| p625 = {{Coord|32.03333333|158.0666667|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1871
| p18 = [[Fitxategi:Guduari (4).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20623526|Sherkhota]]''
| p625 = {{Coord|42.528888888888886|44.37777777777778|display=inline}}
| p2044 = 3694.8
| p131 = ''[[:d:Q2475628|Kazbegi Municipality]]''
| p17 = [[Georgia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1872
| label = ''[[:d:Q48759653|Shichiyō Seamount Chain]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1873
| p18 = [[Fitxategi:Kuchino-erabu island (volcano).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q19960459|Shindake]]''
| p625 = {{Coord|30.446944444444|130.21583333333|display=inline}}<br/>{{Coord|30.438888888889|130.21583333333|display=inline}}
| p2044 = 626
| p131 = ''[[:d:Q1350724|Yakushima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1874
| p18 = [[Fitxategi:Kirishima Shin-moedake.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q514392|Shinmoedake]]''
| p625 = {{Coord|31.9096|130.88642|display=inline}}
| p2044 = 1420.8
| p131 = ''[[:d:Q858352|Kirishima]]''<br/>''[[:d:Q861283|Kobayashi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1875
| label = ''[[:d:Q1516876|Shira sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-3.03822222|37.21040833|display=inline}}
| p2044 = 3962
| p17 = [[Tanzania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1876
| p18 = [[Fitxategi:Shiratoriyama Miyazaki.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11580561|Shiratori Yama]]''
| p625 = {{Coord|31.956583|130.838083|display=inline}}<br/>{{Coord|31.96|130.83305555556|display=inline}}
| p2044 = 1363
| p131 = ''[[:d:Q374701|Ebino]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1877
| label = ''[[:d:Q4524683|Shish]]''
| p625 = {{Coord|55.75|161.16666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1878
| label = ''[[:d:Q4524701|Shisheika]]''
| p625 = {{Coord|57.15|161.08333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1879
| label = ''[[:d:Q2008889|Shishel]]''
| p625 = {{Coord|57.45|160.36666666667|display=inline}}
| p2044 = 2525
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1880
| p18 = [[Fitxategi:Shiveluch.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q48877|Shiveluch]]''
| p625 = {{Coord|56.653633333333|161.36296666667|display=inline}}
| p2044 = 3283
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1881
| label = ''[[:d:Q4525411|Shlen]]''
| p625 = {{Coord|57.466666666667|159.55|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1882
| p18 = [[Fitxategi:130922 Showa-shinzan Sobetsu Hokkaido Japan01s3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1138090|Shōwa-shinzan]]''
| p625 = {{Coord|42.5425|140.86444444444|display=inline}}
| p2044 = 398
| p131 = ''[[:d:Q670712|Sobetsu]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1883
| p18 = [[Fitxategi:Sierra Negra Galapagos.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1189579|Sierra Negra]]''
| p625 = {{Coord|-0.83|-91.17|display=inline}}
| p2044 = 1124
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1884
| p18 = [[Fitxategi:Lago Conguillio.jpg|center|100px]]
| label = [[Sierra Nevada sumendia]]
| p625 = {{Coord|-38.58333333|-71.58333333|display=inline}}
| p2044 = 2554
| p131 = [[Araucanía eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1885
| p18 = [[Fitxategi:Sierra Velluda.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7511611|Sierra Velluda]]''
| p625 = {{Coord|-37.466666666667|-71.433333333333|display=inline}}
| p2044 = 3585
| p131 = [[Biobío eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1886
| label = ''[[:d:Q13538976|Sierra la Primavera]]''
| p625 = {{Coord|20.62|-103.52|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1887
| label = ''[[:d:Q113244691|Siete Luminarias]]''
| p131 = [[Guanajuato]]<br/>[[Valle de Santiago (udalerria)]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1888
| label = ''[[:d:Q969968|Silay]]''
| p625 = {{Coord|10.76666667|123.23333333|display=inline}}
| p2044 = 1510
| p131 = ''[[:d:Q13862|Negros Occidental]]''
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1889
| label = ''[[:d:Q106636303|Silkebærbleikja]]''
| p625 = {{Coord|59.92572|5.22261|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1890
| p18 = [[Fitxategi:Silver Lake Mammoth September 2016 001.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925882|Silver Lake]]''
| p625 = {{Coord|40.731|-121.841|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1891
| label = ''[[:d:Q24019667|Simon volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.13858333333334|2.5669444444444443|display=inline}}
| p2044 = 561
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1892
| p18 = [[Fitxategi:Sinarka ISS cut.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2186376|Sinarka]]''
| p625 = {{Coord|48.873888888889|154.18083333333|display=inline}}
| p2044 = 934
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1893
| p18 = [[Fitxategi:Sincholagua volcano cotopaxi national park ecuador.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q15277853|Sincholagua]]''
| p625 = {{Coord|-0.54579444|-78.36658056|display=inline}}
| p2044 = 4899
| p131 = [[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1894
| p18 = [[Fitxategi:Singgalang.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2188825|Singgalang]]''
| p625 = {{Coord|-0.39138888888889|100.33111111111|display=inline}}
| p2044 = 2877
| p131 = [[Mendebaldeko Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1895
| label = ''[[:d:Q6620789|Singu Plateau]]''
| p625 = {{Coord|22.68333333|95.96666667|display=inline}}
| p2044 = 493
| p17 = [[Myanmar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1896
| label = ''[[:d:Q109044549|Siriholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.785|4.6822|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1897
| p18 = [[Fitxategi:Gunung Sirung caldera.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1322666|Sirung]]''
| p625 = {{Coord|-8.5166666666667|124.13333333333|display=inline}}
| p2044 = 862
| p131 = ''[[:d:Q14131|Alor]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1898
| label = ''[[:d:Q97172662|Skarvaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.7281|5.1191|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1899
| label = ''[[:d:Q113840952|Skarvaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.19401|5.59914|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1900
| label = ''[[:d:Q113840953|Skarvaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.78974|5.60633|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1901
| label = ''[[:d:Q109044610|Skarvaskjeret (Fitjar)]]''
| p625 = {{Coord|59.92409|5.14603|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1902
| label = ''[[:d:Q125963161|Skarveskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.70311|4.7489|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1903
| label = ''[[:d:Q125920047|Skarvøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.72333|5.08028|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1904
| label = ''[[:d:Q111211666|Skipsholmen]]''
| p625 = {{Coord|69.81931861|30.6172393|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1905
| p18 = [[Fitxategi:Thingvellir 009.jpg|center|100px]]
| label = [[Skjaldbreiður sumendia|Skjaldbreiður]]
| p625 = {{Coord|64.41|-20.762222|display=inline}}
| p2044 = 1060
| p131 = [[Bláskógabyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1906
| label = ''[[:d:Q125876445|Skjegget]]''
| p625 = {{Coord|60.15798|5.00494|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1907
| label = ''[[:d:Q125876447|Skjenkjarane]]''
| p625 = {{Coord|60.252|4.96078|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1908
| label = ''[[:d:Q125945396|Skjerholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.24616|5.17637|display=inline}}
| p17 = [[Norvegia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1909
| label = ''[[:d:Q111211669|Skolpen]]''
| p625 = {{Coord|60.36931|5.08318|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1910
| label = ''[[:d:Q113794640|Skorpo (Kvinnherad)]]''
| p625 = {{Coord|59.94308|5.82258|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1911
| label = ''[[:d:Q113840955|Skotaholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.16339|5.57244|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1912
| label = ''[[:d:Q113823617|Skotaholmen (Kvinnherad)]]''
| p625 = {{Coord|59.75453|5.84168|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1913
| label = ''[[:d:Q111211670|Skotakylleren]]''
| p625 = {{Coord|60.37865|4.93322|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1914
| label = ''[[:d:Q125963007|Skottholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.02528|5.72104|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1915
| label = ''[[:d:Q122739946|Skotøy]]''
| p625 = {{Coord|60.1891|5.33044|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1916
| label = ''[[:d:Q125945403|Skrubbholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.81583|5.20333|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1917
| label = ''[[:d:Q109044635|Skvetten]]''
| p625 = {{Coord|59.918|5.13669|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1918
| label = ''[[:d:Q111211672|Skvetteskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.36419|4.9449|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1919
| label = ''[[:d:Q109044647|Slotteskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.87972|5.22434|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1920
| label = ''[[:d:Q125961430|Slottet]]''
| p625 = {{Coord|59.74428|5.40203|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1921
| label = ''[[:d:Q4424142|Slyunina (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|57.983333333333|160.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1922
| label = ''[[:d:Q23811926|Slánská hora]]''
| p625 = {{Coord|50.232|14.0948|display=inline}}
| p2044 = 330
| p131 = [[Slaný]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1923
| label = ''[[:d:Q109044645|Slåttholmen (Fitjar)]]''
| p625 = {{Coord|59.91986|5.20489|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1924
| label = ''[[:d:Q4279195|Small Chekchebonai]]''
| p625 = {{Coord|56.8|159.06666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1925
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Руруй (с Южно-Курильска).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2601582|Smirnov]]''
| p625 = {{Coord|44.422222222222224|146.1266666666667|display=inline}}
| p2044 = 1189<br/>1486
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1926
| label = ''[[:d:Q111211675|Småholmane (Fjell)]]''
| p625 = {{Coord|60.39556|5.12194|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1927
| label = ''[[:d:Q111159054|Småholmane (Øygarden)]]''
| p625 = {{Coord|60.39075|4.98161|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1928
| label = ''[[:d:Q125919962|Småholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.79184|4.9911|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1929
| label = ''[[:d:Q109044651|Småklovningane]]''
| p625 = {{Coord|60.7831215|4.663934|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1930
| label = ''[[:d:Q116865366|Smørslikka]]''
| p625 = {{Coord|60.67981|5.12378|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1931
| label = ''[[:d:Q16677138|Snegovoï]]''
| p625 = {{Coord|58.19968|160.963717|display=inline}}
| p2044 = 2169
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1932
| label = ''[[:d:Q4425558|Snezhniy]]''
| p625 = {{Coord|58.020277777778|160.81194444444|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1933
| label = ''[[:d:Q11220960|Snilstveitøy]]''
| p625 = {{Coord|59.9714|5.9285|display=inline}}
| p131 = [[Kvinnherad]]
| p17 = [[Norvegia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1934
| label = ''[[:d:Q4128316|Snou]]''
| p625 = {{Coord|46.510833333333|150.86861111111|display=inline}}
| p2044 = 301
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1935
| p18 = [[Fitxategi:SnaefellFromKarahnjukar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1483537|Snæfell]]''
| p625 = {{Coord|64.79716667|-15.5755|display=inline}}
| p2044 = 1833
| p131 = [[Fljótsdalshreppur]]<br/>''[[:d:Q96776922|Múlaþing]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1936
| p18 = [[Fitxategi:Snæfellsjökull in the Morning (7622876302) (cropped).jpg|center|100px]]
| label = [[Snæfellsjökull]]
| p625 = {{Coord|64.8071204861|-23.7762279203|display=inline}}
| p2044 = 1446
| p131 = [[Snæfellsbær]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1937
| label = ''[[:d:Q4425889|Soboliny (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|54.147758333333|159.43923055556|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1938
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Socompa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q422765|Socompa]]''
| p625 = {{Coord|-24.393333333333|-68.256111111111|display=inline}}
| p2044 = 6051
| p131 = [[Salta probintzia]]<br/>''[[:d:Q514500|Los Andes Department]]''
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1939
| p18 = [[Fitxategi:Socorro Island.jpg|center|100px]]
| label = [[Socorro uhartea]]
| p625 = {{Coord|18.784444444444|-110.975|display=inline}}
| p2044 = 920
| p131 = [[Colima]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1940
| label = ''[[:d:Q4428426|Solontsovsky (paleovolcano)]]''
| p625 = {{Coord|45.439722222222|136.56527777778|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1941
| label = ''[[:d:Q31451155|Solyanaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|74|111.5|display=inline}}
| p2044 = 122
| p131 = [[Krasnoiarsk kraia]]<br/>''[[:d:Q302113|Taymyrsky Dolgano-Nenetsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1942
| label = ''[[:d:Q31454296|Sopka Alban]]''
| p625 = {{Coord|46.678333333333|134.16083333333|display=inline}}
| p2044 = 555
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1943
| label = ''[[:d:Q31454229|Sopka Aligey]]''
| p625 = {{Coord|57.966666666667|160.53333333333|display=inline}}
| p2044 = 486
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1944
| label = ''[[:d:Q31627425|Sopka Baba]]''
| p625 = {{Coord|51.3017|156.5967|display=inline}}
| p2044 = 458
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1945
| label = ''[[:d:Q31454222|Sopka Baydara]]''
| p625 = {{Coord|59.305|161.5883|display=inline}}
| p2044 = 1094
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1946
| label = ''[[:d:Q31454370|Sopka Bol'shaya]]''
| p625 = {{Coord|46.563055555556|133.90944444444|display=inline}}
| p2044 = 124
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1947
| label = ''[[:d:Q31454321|Sopka Bol'shaya Griva]]''
| p625 = {{Coord|46.928611111111|134.21388888889|display=inline}}
| p2044 = 179
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1948
| label = ''[[:d:Q31454284|Sopka Bol'shoy Solntsepek]]''
| p625 = {{Coord|46.952222222222|134.37833333333|display=inline}}
| p2044 = 126
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1949
| label = ''[[:d:Q31450013|Sopka Boran]]''
| p625 = {{Coord|44.121388888889|132.89416666667|display=inline}}
| p2044 = 238
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1950
| label = ''[[:d:Q31454213|Sopka Ded]]''
| p625 = {{Coord|51.316666666667|156.58333333333|display=inline}}
| p2044 = 659
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1951
| label = ''[[:d:Q31451329|Sopka Dlinnaya]]''
| p625 = {{Coord|52.561944444444|158.22916666667|display=inline}}
| p2044 = 1105
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1952
| label = ''[[:d:Q31454357|Sopka Dom]]''
| p625 = {{Coord|46.890833333333|134.48083333333|display=inline}}
| p2044 = 332
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1953
| label = ''[[:d:Q31451161|Sopka Dondur]]''
| p625 = {{Coord|52.4108|108.3683|display=inline}}
| p2044 = 1135
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1954
| label = ''[[:d:Q31451316|Sopka Dvugorbaya]]''
| p625 = {{Coord|52.5154|158.1455|display=inline}}
| p2044 = 1144
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1955
| label = ''[[:d:Q31454251|Sopka Figurnaya]]''
| p625 = {{Coord|43.4478|131.6424|display=inline}}
| p2044 = 326
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1956
| label = ''[[:d:Q31454270|Sopka Golaya]]''
| p625 = {{Coord|43.474444444444|131.75972222222|display=inline}}
| p2044 = 115
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1957
| label = ''[[:d:Q31454308|Sopka Granichnaya]]''
| p625 = {{Coord|46.748611111111|134.44916666667|display=inline}}
| p2044 = 67
| p131 = [[Errusia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1958
| label = ''[[:d:Q31454343|Sopka Kamenistaya]]''
| p625 = {{Coord|46.8325|134.38611111111|display=inline}}
| p2044 = 545
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1959
| label = ''[[:d:Q31454361|Sopka Kamenistaya]]''
| p625 = {{Coord|46.17554|133.82656|display=inline}}
| p2044 = 98
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1960
| label = ''[[:d:Q31454324|Sopka Kamenistaya Griva]]''
| p625 = {{Coord|46.985|134.26|display=inline}}
| p2044 = 375
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1961
| label = ''[[:d:Q31451338|Sopka Kamennaya]]''
| p625 = {{Coord|52.596944444444|158.19|display=inline}}
| p2044 = 980
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1962
| label = ''[[:d:Q31454282|Sopka Kamennaya]]''
| p625 = {{Coord|46.951111111111|134.44277777778|display=inline}}
| p2044 = 369
| p131 = [[Errusia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1963
| label = ''[[:d:Q31454381|Sopka Karasukskaya]]''
| p625 = {{Coord|52.294722222222|85.661666666667|display=inline}}
| p2044 = 240
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1964
| label = ''[[:d:Q31454267|Sopka Khar'kovka]]''
| p625 = {{Coord|43.4836|131.6799|display=inline}}
| p2044 = 239
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1965
| label = ''[[:d:Q31454384|Sopka Khutorskaya]]''
| p625 = {{Coord|52.26|85.730833333333|display=inline}}
| p2044 = 272
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1966
| label = ''[[:d:Q31454195|Sopka Kinchoklok]]''
| p625 = {{Coord|55.3658|159.7825|display=inline}}
| p2044 = 1130
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1967
| label = ''[[:d:Q31454274|Sopka Klepochnaya]]''
| p625 = {{Coord|43.562222222222|131.87111111111|display=inline}}
| p2044 = 49
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1968
| label = ''[[:d:Q31454374|Sopka Koftuna]]''
| p625 = {{Coord|45.848055555556|134.03305555556|display=inline}}
| p2044 = 134
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1969
| label = ''[[:d:Q31454298|Sopka Koz'ya]]''
| p625 = {{Coord|46.698055555556|134.34027777778|display=inline}}
| p2044 = 188
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1970
| label = ''[[:d:Q31450001|Sopka Krasnaya]]''
| p625 = {{Coord|44.150277777778|132.95916666667|display=inline}}
| p2044 = 256
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1971
| label = ''[[:d:Q31451351|Sopka Krasnaya]]''
| p625 = {{Coord|52.611666666667|158.05|display=inline}}
| p2044 = 1097
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1972
| label = ''[[:d:Q31451547|Sopka Krasnaya]]''
| p625 = {{Coord|57.144166666667|160.025|display=inline}}
| p2044 = 940
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1973
| label = ''[[:d:Q31454257|Sopka Kyamenistaya]]''
| p625 = {{Coord|43.379722222222|131.71888888889|display=inline}}
| p2044 = 219
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1974
| label = ''[[:d:Q31454316|Sopka Lysaya]]''
| p625 = {{Coord|46.857777777778|134.35916666667|display=inline}}
| p2044 = 699
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1975
| label = ''[[:d:Q31454350|Sopka Maloguminskaya]]''
| p625 = {{Coord|46.789444444444|134.37777777778|display=inline}}
| p2044 = 326
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1976
| label = ''[[:d:Q31454301|Sopka Mayachnaya]]''
| p625 = {{Coord|46.693611111111|134.41027777778|display=inline}}
| p2044 = 189
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1977
| label = ''[[:d:Q31454339|Sopka Mayachnaya]]''
| p625 = {{Coord|46.901111111111|134.42111111111|display=inline}}
| p2044 = 305
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1978
| label = ''[[:d:Q31454373|Sopka Mayachnaya]]''
| p625 = {{Coord|45.891111111111|134.31527777778|display=inline}}
| p2044 = 167
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1979
| label = ''[[:d:Q31450007|Sopka Mayak]]''
| p625 = {{Coord|44.117222222222|132.97555555556|display=inline}}
| p2044 = 368
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1980
| label = ''[[:d:Q31454272|Sopka Merkur'yevskaya]]''
| p625 = {{Coord|43.6235|131.8569|display=inline}}
| p2044 = 154
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1981
| label = ''[[:d:Q31451358|Sopka Mezhdurech'ye]]''
| p625 = {{Coord|52.631944444444|158.12333333333|display=inline}}
| p2044 = 901
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1982
| label = ''[[:d:Q31450031|Sopka Mit'kina]]''
| p625 = {{Coord|43.669166666667|131.25555555556|display=inline}}
| p2044 = 652
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1983
| label = ''[[:d:Q31449987|Sopka Obor]]''
| p625 = {{Coord|47.415555555556|134.79472222222|display=inline}}
| p2044 = 253
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1984
| label = ''[[:d:Q31450019|Sopka Obrublennaya]]''
| p625 = {{Coord|44.085277777778|132.80972222222|display=inline}}
| p2044 = 330
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1985
| label = ''[[:d:Q31451496|Sopka Ostraya]]''
| p625 = {{Coord|53.119722222222|158.19861111111|display=inline}}
| p2044 = 764
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1986
| label = ''[[:d:Q31454368|Sopka Ostraya]]''
| p625 = {{Coord|46.418333333333|133.99694444444|display=inline}}
| p2044 = 98
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1987
| label = ''[[:d:Q31451364|Sopka Paratunka]]''
| p625 = {{Coord|52.6575|158.03972222222|display=inline}}
| p2044 = 827
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1988
| label = ''[[:d:Q31454294|Sopka Pasechnaya]]''
| p625 = {{Coord|46.728055555556|134.07333333333|display=inline}}
| p2044 = 189
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1989
| label = ''[[:d:Q31449994|Sopka Ryadaya]]''
| p625 = {{Coord|44.331|132.8773|display=inline}}
| p2044 = 397
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1990
| label = ''[[:d:Q31450026|Sopka Ryzhaya]]''
| p625 = {{Coord|44.141111111111|132.82638888889|display=inline}}
| p2044 = 254
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1991
| label = ''[[:d:Q31454279|Sopka Sarovskiye Dachi]]''
| p625 = {{Coord|46.0925|134.3539|display=inline}}
| p2044 = 80
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1992
| label = ''[[:d:Q31451167|Sopka Shagayevskaya]]''
| p625 = {{Coord|57.5449|162.5851|display=inline}}
| p2044 = 161
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1993
| label = ''[[:d:Q31454263|Sopka Shapka]]''
| p625 = {{Coord|43.431111111111|131.72138888889|display=inline}}
| p2044 = 175
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1994
| label = ''[[:d:Q31454418|Sopka Sinyaya]]''
| p625 = {{Coord|43.8779|133.8044|display=inline}}
| p2044 = 681
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1995
| label = ''[[:d:Q31451323|Sopka Skalistaya]]''
| p625 = {{Coord|52.541666666667|158.16888888889|display=inline}}
| p2044 = 1001
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1996
| label = ''[[:d:Q31454412|Sopka Skalistaya]]''
| p625 = {{Coord|53.146111111111|158.035|display=inline}}
| p2044 = 1020
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1997
| label = ''[[:d:Q31454377|Sopka Talitskaya]]''
| p625 = {{Coord|52.291388888889|85.676388888889|display=inline}}
| p2044 = 212
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1998
| label = ''[[:d:Q31454287|Sopka Uglevaya]]''
| p625 = {{Coord|46.702777777778|134.10888888889|display=inline}}
| p2044 = 557
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 1999
| label = ''[[:d:Q31454305|Sopka Uglovaya]]''
| p625 = {{Coord|46.7275|134.39138888889|display=inline}}
| p2044 = 127
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2000
| label = ''[[:d:Q31454332|Sopka Vasil'yeva]]''
| p625 = {{Coord|46.899444444444|134.28833333333|display=inline}}
| p2044 = 151
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2001
| label = ''[[:d:Q31454335|Sopka Vidnaya]]''
| p625 = {{Coord|46.899166666667|134.35305555556|display=inline}}
| p2044 = 162
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2002
| label = ''[[:d:Q31454311|Sopka Vostrushna]]''
| p625 = {{Coord|46.841388888889|134.16416666667|display=inline}}
| p2044 = 67
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2003
| label = ''[[:d:Q31454329|Sopka Vostryaki]]''
| p625 = {{Coord|46.881944444444|134.17416666667|display=inline}}
| p2044 = 139
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2004
| label = ''[[:d:Q31454290|Sopka Vysokaya]]''
| p625 = {{Coord|46.670833333333|134.10333333333|display=inline}}
| p2044 = 772
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2005
| label = ''[[:d:Q31454365|Sopka Yerëmina]]''
| p625 = {{Coord|46.186666666667|133.89305555556|display=inline}}
| p2044 = 53<br/>106
| p131 = [[Primorski kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2006
| label = ''[[:d:Q31454325|Sopka Zaikina]]''
| p625 = {{Coord|46.985555555556|134.34805555556|display=inline}}
| p2044 = 140
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2007
| p18 = [[Fitxategi:Vocan sotara.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2108921|Sotará]]''
| p625 = {{Coord|2.1080555555556|-76.591944444444|display=inline}}
| p2044 = 4400
| p131 = [[Cauca (departamendua)|Cauca]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2008
| label = ''[[:d:Q111211706|Sotskjær]]''
| p625 = {{Coord|69.79052|30.73523|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2009
| p18 = [[Fitxategi:Guadeloupe 114 - Sommet de la Soufrière 1467m - Guadeloupe.jpg|center|100px]]
| label = [[Soufrière (Guadalupe)|Soufrière]]
| p625 = {{Coord|16.0438|-61.6634|display=inline}}
| p2044 = 1467
| p131 = ''[[:d:Q996400|Saint-Claude]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2010
| p18 = [[Fitxategi:Soufriere Hills.jpg|center|100px]]
| label = [[Soufrière Hills]]
| p625 = {{Coord|16.716666666667|-62.183333333333|display=inline}}
| p2044 = 1050
| p131 = [[Montserrat (uhartea)|Montserrat]]
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2011
| p18 = [[Fitxategi:Φαράγγι Θειοχώματος 2322.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7565236|Sousaki volcano]]''
| p625 = {{Coord|37.9367981|23.08720016|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2634125|Loutraki-Perachora-Agioi Theodoroi Municipality]]''
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2012
| label = ''[[:d:Q58233439|South Harghita Mountains]]''
| p625 = {{Coord|46.216666666667|26.466666666667|display=inline}}
| p2044 = 1289
| p17 = [[Errumania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2013
| p18 = [[Fitxategi:LakeTurkanaSouthIsland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12776486|South Island]]''
| p625 = {{Coord|2.63|36.6|display=inline}}<br/>{{Coord|2.6347222222222|36.594444444444|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2014
| label = ''[[:d:Q23925881|South Sarigan Seamount]]''
| p625 = {{Coord|16.58|145.78|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2015
| label = ''[[:d:Q32999754|South Sister]]''
| p625 = {{Coord|44.103888888889|-121.76972222222|display=inline}}
| p2044 = 10363
| p131 = [[Lane konderria (Oregon)|Lane konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2016
| label = ''[[:d:Q23925962|Southern EPR-Segment I]]''
| p625 = {{Coord|-18.53|-113.42|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2017
| label = ''[[:d:Q23925961|Southern EPR-Segment J]]''
| p625 = {{Coord|-18.175|-113.35|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2018
| label = ''[[:d:Q23925959|Southern EPR-Segment K]]''
| p625 = {{Coord|-17.436|-113.206|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2019
| label = ''[[:d:Q7575289|Spectrum Dome]]''
| p131 = [[Columbia Britainiarra]]
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2020
| label = ''[[:d:Q111211721|Spjeldsøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.39556|5.04915|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2021
| p18 = [[Fitxategi:Острая сопка (Камчатка).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4438004|Spokoyny]]''
| p625 = {{Coord|58.133333333333|160.81666666667|display=inline}}<br/>{{Coord|58.13333333|160.81666667|display=inline}}
| p2044 = 2171
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2022
| label = ''[[:d:Q23925877|Srednii]]''
| p625 = {{Coord|47.6|152.92|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2023
| label = ''[[:d:Q4438597|Sredny]]''
| p625 = {{Coord|57.326847222222|160.03739722222|display=inline}}
| p2044 = 2668
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2024
| label = ''[[:d:Q4438741|Srednyaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|56.110916666667|160.57838888889|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2025
| label = ''[[:d:Q123400086|Stampar Crater]]''
| p625 = {{Coord|63.84547|-22.6817|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2026
| label = ''[[:d:Q118613815|Staurøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.82469|5.18516|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2027
| label = ''[[:d:Q111211752|Stavøya]]''
| p625 = {{Coord|67.5105|12.1849|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2028
| label = ''[[:d:Q23925878|Stepovak Bay 2]]''
| p625 = {{Coord|55.913|-160.041|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2029
| label = ''[[:d:Q23925879|Stepovak Bay 3]]''
| p625 = {{Coord|55.929|-160.002|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2030
| label = ''[[:d:Q23925880|Stepovak Bay 4]]''
| p625 = {{Coord|55.954|-159.954|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2031
| label = ''[[:d:Q111907477|Stepovak Bay Group]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2032
| label = ''[[:d:Q4442861|Stolbovoy (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|55.43|158.65|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2033
| label = ''[[:d:Q109045130|Stora Håfluskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.802|4.6817|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2034
| label = ''[[:d:Q125588741|Stora Storsøya]]''
| p625 = {{Coord|59.88113093|5.57503005|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2035
| label = ''[[:d:Q123745246|Stora Tveitøy]]''
| p625 = {{Coord|59.83929|5.61937|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2036
| label = ''[[:d:Q125945433|Storaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.21889|4.98889|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2037
| label = ''[[:d:Q125962540|Storaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.81827|5.57628|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2038
| label = ''[[:d:Q113841049|Store Arholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.9799451|5.7424143|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2039
| label = ''[[:d:Q113841050|Store Bleikje]]''
| p625 = {{Coord|59.87799|5.75072|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2040
| label = ''[[:d:Q109045134|Store Fiskholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.7774|4.6738|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2041
| label = ''[[:d:Q113156835|Store Galten]]''
| p625 = {{Coord|59.71017|5.67718|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2042
| label = ''[[:d:Q109045137|Store Geitungen]]''
| p625 = {{Coord|60.8012|4.6674|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2043
| label = ''[[:d:Q109045141|Store Klovningane]]''
| p625 = {{Coord|60.7844985|4.6597445|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2044
| label = ''[[:d:Q113568644|Store Lauvøya]]''
| p625 = {{Coord|59.81735|5.75388|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2045
| label = ''[[:d:Q125576515|Store Longkjølsholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.74341|5.4057|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2046
| label = ''[[:d:Q125552341|Store Måsholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.35282|5.072|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2047
| label = ''[[:d:Q109045143|Store Sverslingane]]''
| p625 = {{Coord|60.809|4.6611|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2048
| label = ''[[:d:Q125830429|Storefugløyna]]''
| p625 = {{Coord|60.16385|5.00161|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2049
| label = ''[[:d:Q111211754|Storfjellet]]''
| p625 = {{Coord|67.4615|11.9375|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2050
| label = ''[[:d:Q125945623|Storholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.87289|5.56092|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2051
| label = ''[[:d:Q125919915|Storskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.60528|4.94833|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2052
| label = ''[[:d:Q125962502|Storøya]]''
| p625 = {{Coord|59.83929|5.61937|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2053
| label = ''[[:d:Q106812649|Straumøybleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.88621|5.25533|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2054
| label = ''[[:d:Q122820142|Strøno]]''
| p625 = {{Coord|60.14958|5.36154|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2055
| label = ''[[:d:Q97957440|Stóra-Eldborg undir Geitahlíð]]''
| p625 = {{Coord|63.85583333333334|-21.998333333333335|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2056
| label = ''[[:d:Q7631570|Submarine 1922]]''
| p625 = {{Coord|3.96667|124.167|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2057
| p18 = [[Fitxategi:Suchitán.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3065113|Suchitan]]''
| p625 = {{Coord|14.333333333333|-89.78|display=inline}}
| p2044 = 2042
| p131 = [[Jutiapa (departamendua)|Jutiapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2058
| label = ''[[:d:Q25240816|Sugarloaf]]''
| p625 = {{Coord|35.3633415|-111.6148814|display=inline}}
| p2044 = 9287
| p131 = [[Arizona]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2059
| label = ''[[:d:Q7635601|Suiyō Seamount]]''
| p625 = {{Coord|28.6|140.633|display=inline}}<br/>{{Coord|28.6|140.633333|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2060
| label = ''[[:d:Q109045210|Suleskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.769|4.6787|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2061
| p18 = [[Fitxategi:Solimana volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2812161|Sulimana]]''
| p625 = {{Coord|-15.41|-72.893111111111|display=inline}}
| p2044 = 6093
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2062
| label = ''[[:d:Q21583441|Sulţānīyah]]''
| p625 = {{Coord|33.2|36.016666666667|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2063
| p18 = [[Fitxategi:Sumaco.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3125067|Sumaco]]''
| p625 = {{Coord|-0.5404|-77.6266|display=inline}}
| p2044 = 3990<br/>3778
| p131 = [[Napo probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2064
| p18 = [[Fitxategi:Mount sumbing.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1677690|Suming mendia]]''
| p625 = {{Coord|-7.385|110.0725|display=inline}}
| p2044 = 3371
| p131 = ''[[:d:Q10979|Temanggung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2065
| p18 = [[Fitxategi:Sundoro.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2038462|Sundoro]]''
| p625 = {{Coord|-7.3011111111111|109.99666666667|display=inline}}
| p2044 = 3136
| p131 = ''[[:d:Q10979|Temanggung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2066
| label = ''[[:d:Q4178062|Supply Reef]]''
| p625 = {{Coord|20.13815|145.09678|display=inline}}
| p131 = [[Ipar Marianak]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2067
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Вануа-Лава (Вануату).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3466925|Suretamatai]]''
| p625 = {{Coord|-13.8|167.46666666667|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2068
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Вануа-Лава (Вануату).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925901|Suretamatai]]''
| p625 = {{Coord|-13.8|167.47|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2069
| p18 = [[Fitxategi:Iwo Jima Suribachi DN-SD-03-11845.JPEG|center|100px]]
| label = [[Suribachi mendia]]
| p625 = {{Coord|24.749030555556|141.28778333333|display=inline}}
| p2044 = 169
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2070
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Геодезистов (НАСА).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2595055|Surveyors volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.333888888889|158.68|display=inline}}
| p2044 = 1170
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2071
| p18 = [[Fitxategi:Sutter Buttes Bird's eye view.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2369956|Sutter Buttes]]''
| p625 = {{Coord|39.22638888888889|-121.81055555555557|display=inline}}
| p2044 = 647
| p131 = [[Sutter konderria (Kalifornia)|Sutter konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2072
| label = ''[[:d:Q31454612|Suzuga Take]]''
| p625 = {{Coord|36.555|139.15222222222|display=inline}}
| p2044 = 1405
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2073
| label = ''[[:d:Q113841081|Svartaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.3789|4.9239|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2074
| label = ''[[:d:Q125962492|Svartaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.18031|4.97517|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2075
| label = ''[[:d:Q109045287|Svartaskjeret (Fitjar)]]''
| p625 = {{Coord|59.95112|5.25384|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2076
| label = ''[[:d:Q125962557|Svarteskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.80441|5.18889|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2077
| label = ''[[:d:Q125961973|Svartholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.27175|4.93555|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2078
| p18 = [[Fitxategi:17-08-04-Arnarseturshraun-RalfR-DSC 2394.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1288839|Svartsengi]]''
| p625 = {{Coord|63.87766|-22.44816|display=inline}}
| p2044 = 243
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''<br/>[[Sveitarfélagið Vogar]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2079
| label = ''[[:d:Q109045289|Svartskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.8275|4.6556|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2080
| label = ''[[:d:Q113841082|Svartskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.37806|4.9325|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2081
| label = ''[[:d:Q109045294|Svinsundskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.92343|5.14571|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2082
| label = ''[[:d:Q113992302|Svinøyklubben]]''
| p625 = {{Coord|59.82417|5.66236|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2083
| label = ''[[:d:Q85476201|Syni]]''
| p625 = {{Coord|56.1971|117.3384|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2084
| label = ''[[:d:Q109044812|Søra Barmesundet]]''
| p625 = {{Coord|60.34551|4.93619|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2085
| label = ''[[:d:Q109044813|Søra Eggholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.92846|5.12893|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2086
| label = ''[[:d:Q109984151|Søra Lambøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.37573|4.93048|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2087
| label = ''[[:d:Q109044816|Søra Leieskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7767|4.6883|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2088
| label = ''[[:d:Q109044822|Søre Hellandsholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.87502|5.28163|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2089
| label = ''[[:d:Q125591316|Søre Hånesholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.74837|5.2441|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2090
| label = ''[[:d:Q125591247|Søre Høgholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.2415|5.19723|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2091
| label = ''[[:d:Q109044824|Søre Sigleskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.92887|5.18852|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2092
| label = ''[[:d:Q125740394|Søre Spytøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.25606|4.95497|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2093
| label = ''[[:d:Q109044830|Sørøya]]''
| p625 = {{Coord|59.698|5.3196|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2094
| label = ''[[:d:Q125591238|Søskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.65263|5.43789|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2095
| label = ''[[:d:Q31454613|Sōma Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.475833333333|138.90027777778|display=inline}}
| p2044 = 1288
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2096
| p18 = [[Fitxategi:Arica023.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q931485|Taapaca]]''
| p625 = {{Coord|-18.11277777777778|-69.5075|display=inline}}
| p2044 = 5860
| p131 = [[Parinacota probintzia]]<br/>[[Arica eta Parinacota eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2097
| p18 = [[Fitxategi:TabureteVolcanoSW.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3132195|Taburete]]''
| p625 = {{Coord|13.435|-88.532|display=inline}}
| p2044 = 1172
| p131 = ''[[:d:Q1122748|Usulután departamendua]]''
| p17 = [[El Salvador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2098
| p18 = [[Fitxategi:Tacora.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1552026|Tacora]]''
| p625 = {{Coord|-17.716666666667|-69.766666666667|display=inline}}
| p2044 = 5980<br/>5988<br/>5960
| p131 = [[Arica eta Parinacota eskualdea]]<br/>[[Parinacota probintzia]]<br/>[[General Lagos]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2099
| p18 = [[Fitxategi:Taftan Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q524954|Taftan]]''
| p625 = {{Coord|28.6|61.133333333333|display=inline}}
| p2044 = 3940
| p131 = [[Sistan eta Balutxistan]]
| p17 = [[Iran]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2100
| p18 = [[Fitxategi:Tafu-Maka.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3513806|Tafu-Maka]]''
| p625 = {{Coord|-15.37|-174.23|display=inline}}
| p2044 = -1400
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2101
| p18 = [[Fitxategi:El Hierro Submarine Volcano Eruption - NASA Earth Observatory.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q98097148|Tagoro]]''
| p625 = {{Coord|27.615277777777777|-18.02638888888889|display=inline}}
| p2044 = -88
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2102
| p18 = [[Fitxategi:Tahalra.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12777213|Tahalra Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|22.67|5|display=inline}}
| p17 = [[Aljeria]]<br/>[[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2103
| p18 = [[Fitxategi:Tahual.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3116485|Tahual]]''
| p625 = {{Coord|14.43|-89.9|display=inline}}
| p2044 = 1716
| p131 = [[Jalapa (departamendua)|Jalapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2104
| label = ''[[:d:Q113156606|Tajogaite volcano]]''
| p625 = {{Coord|28.61277777777778|-17.866111111111113|display=inline}}
| p131 = [[La Palma]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2105
| label = ''[[:d:Q31454776|Takanosu Yama]]''
| p625 = {{Coord|36.46113|138.90567|display=inline}}
| p2044 = 888
| p131 = [[Gunma (prefektura)|Gunma]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2106
| p18 = [[Fitxategi:Mount Victoria North Shore Sailing.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1950774|Takarunga / Mount Victoria]]''
| p625 = {{Coord|-36.8266|174.799|display=inline}}
| p2044 = 87
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2107
| p18 = [[Fitxategi:Takawangha.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20446939|Takawangha]]''
| p625 = {{Coord|51.873|-178.006|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2108
| label = ''[[:d:Q30937665|Takurayama]]''
| p625 = {{Coord|35.34583333333333|134.91805555555555|display=inline}}
| p2044 = 350
| p131 = [[Hyōgo (prefektura)|Hyōgo]]<br/>[[Kyoto (prefektura)|Kyoto]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2109
| p18 = [[Fitxategi:Tel Saki.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327908|Tal Saki]]''
| p625 = {{Coord|32.8664|35.8306|display=inline}}
| p2044 = 494
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2110
| p18 = [[Fitxategi:Talagabodas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q126717|Talagabodas]]''
| p625 = {{Coord|-7.208|108.07|display=inline}}
| p2044 = 2201
| p131 = ''[[:d:Q10371|Garut]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2111
| p18 = [[Fitxategi:Talakmau.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2740999|Talamau Mount]]''
| p625 = {{Coord|0.079166666666667|99.983333333333|display=inline}}
| p2044 = 2919
| p131 = [[Mendebaldeko Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2112
| p18 = [[Fitxategi:Mount Talang.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2155367|Talang]]''
| p625 = {{Coord|-0.986|100.6925|display=inline}}
| p2044 = 2597
| p131 = [[Mendebaldeko Sumatra]]
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2113
| label = ''[[:d:Q21586882|Tall al Jaynah]]''
| p625 = {{Coord|32.7|36.783333333333|display=inline}}
| p131 = [[Sweida eskualdea|As Suwayda eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2114
| p18 = [[Fitxategi:Gunungtampomas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2020545|Tampomas]]''
| p625 = {{Coord|-6.77|107.95|display=inline}}
| p2044 = 1684
| p131 = ''[[:d:Q10382|Sumedang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2115
| p18 = [[Fitxategi:Tamu Massif, the Earth's largest volcano, about 1,000 Miles east of Japan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q14831565|Tamu mendigunea]]''
| p625 = {{Coord|33|158|display=inline}}
| p2044 = -1980
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2116
| p18 = [[Fitxategi:TanaVolcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1601043|Tana]]''
| p625 = {{Coord|52.839|-169.75867|display=inline}}
| p2044 = 1170
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2117
| label = ''[[:d:Q23925875|Tana]]''
| p625 = {{Coord|52.83|-169.77|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2118
| p18 = [[Fitxategi:Caldera Mt Tambora Sumbawa Indonesia.jpg|center|100px]]
| label = [[Tambora|Tanbora]]
| p625 = {{Coord|-8.2452777777778|117.99277777778|display=inline}}
| p2044 = 2850
| p131 = ''[[:d:Q14114|Bima]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2119
| p18 = [[Fitxategi:Tanganasoga.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7682801|Tanganasoga]]''
| p625 = {{Coord|27.730574|-18.059021|display=inline}}
| p2044 = 1384
| p131 = [[La Frontera (Hierro)|La Frontera]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2120
| label = ''[[:d:Q12777250|Tangaroa Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-36.321|178.028|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2121
| p18 = [[Fitxategi:Vulkaan Tangkuban Perahu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1190569|Tangkuban Perahu]]''
| p625 = {{Coord|-6.77|107.6|display=inline}}
| p2044 = 2084
| p131 = ''[[:d:Q10388|West Bandung]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2122
| label = ''[[:d:Q7685308|Tarahi]]''
| p625 = {{Coord|-35.361644|173.851927|display=inline}}
| p131 = [[Northland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2123
| label = ''[[:d:Q1316997|Tarpai-Nagyhegy]]''
| p625 = {{Coord|48.12931|22.55002|display=inline}}
| p17 = [[Errumania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2124
| p18 = [[Fitxategi:Tarso Yéga ASTER.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3515817|Tarso Yega]]''
| p625 = {{Coord|20.66|17.42|display=inline}}<br/>{{Coord|20.6475|17.4625|display=inline}}
| p2044 = 2972
| p17 = [[Txad]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2125
| label = ''[[:d:Q4128315|Tarya mendia]]''
| p625 = {{Coord|52.906054|158.5479473|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2126
| p18 = [[Fitxategi:Volcanoes in Mongolia 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12777261|Taryatu-Chulutu]]''
| p625 = {{Coord|48.133|99.95|display=inline}}
| p17 = [[Mongolia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2127
| label = ''[[:d:Q2045381|Tatarinov]]''
| p625 = {{Coord|50.3|155.45|display=inline}}
| p2044 = 1530<br/>1459
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2128
| p18 = [[Fitxategi:Jigoku-dani 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11597839|Tatejama]]''
| p625 = {{Coord|36.572222222222|137.62083333333|display=inline}}<br/>{{Coord|36.571|137.59|display=inline}}
| p2044 = 2621
| p131 = ''[[:d:Q670189|Tateyama]]''<br/>[[Toyama]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2129
| p18 = [[Fitxategi:Mount Qixing under clear sky on 13th February 2016.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q575665|Tatun Volcano Group]]''
| p625 = {{Coord|25.17139|121.555|display=inline}}
| p17 = [[Taiwan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2130
| p18 = [[Fitxategi:TauIslandSamoa.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1573932|Tau]]''
| p625 = {{Coord|-14.31778|-170.72806|display=inline}}
| p2044 = 931
| p131 = ''[[:d:Q1247537|Manuʻa District]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2131
| p18 = [[Fitxategi:Taufstein - Horst.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q895530|Taufstein]]''
| p625 = {{Coord|50.5172|9.23889|display=inline}}
| p2044 = 773
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2132
| p18 = [[Fitxategi:Mount Tauhara Taupo-2548.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6924053|Tauhara]]''
| p625 = {{Coord|-38.694444444444|176.16277777778|display=inline}}
| p2044 = 1088
| p131 = [[Waikato eskualdea]]<br/>''[[:d:Q2644349|Taupō District]]''
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2133
| p18 = [[Fitxategi:Taunshits.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2589906|Taunshits]]''
| p625 = {{Coord|54.533333333333|159.8|display=inline}}
| p2044 = 2353
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2134
| p18 = [[Fitxategi:Mount Tauhara from Lake Taupo.jpg|center|100px]]
| label = [[Taupō (sumendia)]]
| p625 = {{Coord|-38.805555555556|175.90083333333|display=inline}}
| p2044 = 760
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2135
| p18 = [[Fitxategi:Taylors Hill volcano Auckland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7690242|Taurere / Taylor Hill]]''
| p625 = {{Coord|-36.8642|174.87|display=inline}}
| p2044 = 57
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2136
| p18 = [[Fitxategi:Mt Tavkvetili (view from Tabatskuri) 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7689143|Tavkvetili]]''
| p625 = {{Coord|41.680555555556|43.721388888889|display=inline}}
| p2044 = 2583
| p131 = [[Samtskhe-Javakheti]]<br/>[[Kvemo Kartli]]
| p17 = [[Georgia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2137
| p18 = [[Fitxategi:Tavui caldera.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925900|Tavui]]''
| p625 = {{Coord|-4.12|152.2|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2138
| p18 = [[Fitxategi:Auckland - panorama from Mount Eden (C.011129) (Te Pou Hawaiki).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7690913|Te Pou Hawaiki]]''
| p625 = {{Coord|-36.8825|174.767|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2139
| label = ''[[:d:Q7690917|Te Puke]]''
| p625 = {{Coord|-35.252083|174.030528|display=inline}}
| p2044 = 136
| p131 = [[Northland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2140
| label = ''[[:d:Q3516685|Teahitia]]''
| p625 = {{Coord|-17.57|-148.85|display=inline}}
| p2044 = -1450
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2141
| label = ''[[:d:Q31454653|Tebenkova]]''
| p625 = {{Coord|45.02931|147.91708|display=inline}}
| p2044 = 1154
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Japonia]]<br/>[[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2142
| p18 = [[Fitxategi:Tecuamburro.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2661998|Tecuamburro]]''
| p625 = {{Coord|14.156111111111|-90.406944444444|display=inline}}
| p2044 = 1845
| p131 = [[Santa Rosa (departamendua)|Santa Rosa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2143
| p18 = [[Fitxategi:Teide von Nordosten (Zuschnitt 2).jpg|center|100px]]
| label = [[Teide]]
| p625 = {{Coord|28.27263888888889|-16.64361111111111|display=inline}}
| p2044 = 3715
| p131 = [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2144
| p18 = [[Fitxategi:Teishi Knoll 4th eruption 02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11497088|Teishi Knoll]]''
| p131 = ''[[:d:Q721163|Ito]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2145
| label = ''[[:d:Q4453832|Tekletunup]]''
| p625 = {{Coord|57.707083333333|160.3224|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2146
| p18 = [[Fitxategi:Juhader.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4327893|Tel Juhader]]''
| p625 = {{Coord|32.9272577|35.8524057|display=inline}}
| p2044 = 646
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2147
| label = ''[[:d:Q4454020|Teleki]]''
| p625 = {{Coord|2.3782|36.599579|display=inline}}
| p17 = [[Kenya]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2148
| p18 = [[Fitxategi:Road to the summit of Mount Telomoyo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q123157|Telomoyo mendia]]''
| p625 = {{Coord|-7.37|110.4|display=inline}}
| p2044 = 1894
| p131 = ''[[:d:Q10687|Semarang]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2149
| label = ''[[:d:Q106907143|Teløyna]]''
| p625 = {{Coord|59.93135|5.25417|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2150
| label = ''[[:d:Q49081857|Templeton Mountain]]''
| p625 = {{Coord|36.313888888889|-118.20722222222|display=inline}}
| p131 = [[Tulare konderria (Kalifornia)|Tulare konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2151
| p18 = [[Fitxategi:Teneguía, Geografía de Fuentecaliente, La Palma, España, 2015.jpg|center|100px]]
| label = [[Teneguía]]
| p625 = {{Coord|28.47333333|-17.85166667|display=inline}}
| p2044 = 430.7
| p131 = [[La Palma]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2152
| label = ''[[:d:Q85288719|Tergeste Mud Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-75.947|165.416|display=inline}}
| p2044 = -634
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2153
| label = ''[[:d:Q109045674|Ternebleikja]]''
| p625 = {{Coord|59.8396|5.0825|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2154
| label = ''[[:d:Q113841205|Terneskjer]]''
| p625 = {{Coord|60.15659|5.69073|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2155
| label = ''[[:d:Q109045679|Terneskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.8004|4.6895|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2156
| label = ''[[:d:Q113841206|Terneskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.68004|4.76776|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2157
| label = ''[[:d:Q125921719|Terneskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.66167|5.11361|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2158
| label = ''[[:d:Q125945225|Terneskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.80028|5.18861|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2159
| label = ''[[:d:Q109045677|Terneskjær]]''
| p625 = {{Coord|59.7394|6.0202|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2160
| label = ''[[:d:Q113841207|Ternskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.14467|5.58873|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2161
| p18 = [[Fitxategi:Terpuk.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4456140|Terpuk]]''
| p625 = {{Coord|57.2|159.83611111111|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2162
| p18 = [[Fitxategi:ErebusTerror.jpg|center|100px]]
| label = [[Terror mendia]]
| p625 = {{Coord|-77.516666666667|168.53333333333|display=inline}}
| p2044 = 3230
| p131 = ''[[:d:Q21590062|Itun Antartikoko eskualde]]''
| p17 = No/unknown value
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2163
| p18 = [[Fitxategi:Tlaltenco-Tecuauhtzin y Guadalupe.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6164632|Tetlalmanche Volcano]]''
| p625 = {{Coord|19.3251|-99.0015|display=inline}}
| p2044 = 2246
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2164
| label = ''[[:d:Q1238157|The Devil's Swamp]]''
| p625 = {{Coord|45.84549722|26.17060278|display=inline}}
| p131 = [[Covasna]]
| p17 = [[Errumania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2165
| p18 = [[Fitxategi:Maria S. Merian vor Tristan da Cunha.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31454505|The Peak]]''
| p625 = {{Coord|-37.1|-12.283333333333|display=inline}}
| p2044 = 1578
| p131 = [[Tristan da Cunha]]
| p17 = [[Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha|Santa Helena]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2166
| label = ''[[:d:Q49083074|The Wart]]''
| p625 = {{Coord|45.914444444444|-121.83138888889|display=inline}}
| p2044 = 1125
| p131 = [[Washington (estatua)|Washington]]<br/>[[Skamania konderria (Washington)|Skamania konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2167
| p18 = [[Fitxategi:Prästens badkar juli 2015.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q10641342|The priest's Bath]]''
| p625 = {{Coord|55.6128|14.2976|display=inline}}
| p17 = [[Suedia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2168
| label = ''[[:d:Q116017879|Thera]]''
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2169
| label = ''[[:d:Q7796177|Thordarhyrna]]''
| p625 = {{Coord|64.2725|-17.528611111111|display=inline}}<br/>{{Coord|64.2714002164|-17.5346777053|display=inline}}
| p2044 = 1650
| p131 = [[Skaftárhreppur]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2170
| p18 = [[Fitxategi:Three sisters.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1566089|Three Sisters]]''
| p625 = {{Coord|44.1035|-121.769|display=inline}}
| p2044 = 3159
| p131 = [[Oregon]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2171
| p18 = [[Fitxategi:Ticsani.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2855273|Ticsani]]''
| p625 = {{Coord|-16.7675|-70.5997|display=inline}}
| p2044 = 5408
| p131 = ''[[:d:Q208182|Moquegua Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2172
| p18 = [[Fitxategi:Isla del Tigre vista desde Coyolito.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1324660|Tiger Island]]''
| p625 = {{Coord|13.265555555556|-87.637777777778|display=inline}}
| p2044 = 783
| p131 = [[Valle (Hondurasko departamendua)|Valle]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2173
| label = ''[[:d:Q4457089|Tigilsky]]''
| p625 = {{Coord|56.566666666667|159.6|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2174
| label = ''[[:d:Q4457294|Tilmyg]]''
| p625 = {{Coord|58.284363888889|160.59684166667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2175
| p18 = [[Fitxategi:Tousside, Tibesti Mountains, Chad.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3528990|Timi]]''
| p625 = {{Coord|21.154|16.5793|display=inline}}
| p2044 = 3012
| p17 = [[Txad]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2176
| label = ''[[:d:Q12777936|Tin Zaouatene volcanic field]]''
| p625 = {{Coord|19.83|2.83|display=inline}}
| p2044 = 700
| p17 = [[Mali]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2177
| p18 = [[Fitxategi:Tindfjallajökull from aeroplane.jpg|center|100px]]
| label = [[Tindfjallajökull]]
| p625 = {{Coord|63.79277777777778|-19.580555555555556|display=inline}}
| p2044 = 1462
| p131 = [[Suðurland]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2178
| p18 = [[Fitxategi:The tinguiririca volcano seen from the tinguiririca river valley chile vi region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3116456|Tinguiririca Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-34.813611111111|-70.351944444444|display=inline}}
| p2044 = 4280
| p131 = [[Colchagua probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2179
| label = ''[[:d:Q4458318|Titovskaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|52.008611111111|113.45888888889|display=inline}}<br/>{{Coord|52.018611111111|113.46194444444|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2180
| p18 = [[Fitxategi:Mud volcano Tizdar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4457157|Tizdar]]''
| p625 = {{Coord|45.357036|37.099263833333|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q390040|Temryuksky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2181
| label = ''[[:d:Q23925951|Tjornes Fracture Zone]]''
| p625 = {{Coord|66.309|-17.118|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2182
| label = ''[[:d:Q125961313|Tjuvholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.55833|5.22694|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2183
| label = ''[[:d:Q109045940|Tjørnholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.5993|5.1258|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2184
| p18 = [[Fitxategi:Tlevak Strait-Suemez Island.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925874|Tlevak Strait-Suemez Is.]]''
| p625 = {{Coord|55.25|-133.3|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2185
| p18 = [[Fitxategi:Toba zoom.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17191410|Toba]]''
| p625 = {{Coord|2.616667|98.816667|display=inline}}
| p2044 = 905
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2186
| label = ''[[:d:Q10699146|Toba (vulkan)]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2187
| label = ''[[:d:Q4459093|Tobeltsen]]''
| p625 = {{Coord|58.263783333333|160.73477222222|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2188
| p18 = [[Fitxategi:Tocorpuri Cerro La Torta Chile 173.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3241635|Tocorpuri]]''
| p625 = {{Coord|-22.438888888889|-67.8875|display=inline}}
| p2044 = 5808
| p131 = [[Bolivia]]
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2189
| label = ''[[:d:Q114082362|Toftekalven]]''
| p625 = {{Coord|59.75238|5.83514|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2190
| p18 = [[Fitxategi:Tolbatschik aus Südwesten.jpg|center|100px]]
| label = [[Tolbatxik]]
| p625 = {{Coord|55.83|160.33|display=inline}}<br/>{{Coord|55.8225|160.39194444444|display=inline}}
| p2044 = 3682
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2191
| p18 = [[Fitxategi:Tolhuaca Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3530589|Tolhuaca]]''
| p625 = {{Coord|-38.31|-71.645|display=inline}}
| p2044 = 2806
| p131 = [[Malleco probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2192
| label = ''[[:d:Q4128318|Tolmachev Volcano]]''
| p625 = {{Coord|52.551827777778|157.73291666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2193
| label = ''[[:d:Q12777597|Tombel Graben]]''
| p625 = {{Coord|4.758|9.717|display=inline}}
| p17 = [[Kamerun]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2194
| p18 = [[Fitxategi:Torağay palçıq vulkanı.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20584944|Torağay palçıq vulkanı]]''
| p625 = {{Coord|40.16527778|49.29611111|display=inline}}
| p2044 = 402
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2195
| p18 = [[Fitxategi:MtBalbiToreNASA.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7825615|Tore]]''
| p625 = {{Coord|-5.835|154.935|display=inline}}
| p131 = [[Bougainville uhartea|Bougainville Uhartea]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2196
| p18 = [[Fitxategi:Landmannalaugar 1 Iceland zoom.jpg|center|100px]]
| label = [[Torfajökull]]
| p625 = {{Coord|63.89416666666666|-19.010277777777777|display=inline}}
| p2044 = 1190
| p131 = [[Rangárþing ytra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2197
| label = ''[[:d:Q23925873|Toroeng Prong]]''
| p625 = {{Coord|14.93|108|display=inline}}
| p17 = [[Vietnam]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2198
| label = ''[[:d:Q109046953|Torolvskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.8202|5.0468|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2199
| label = ''[[:d:Q16417649|Torpaqlı Axtarma]]''
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2200
| p18 = [[Fitxategi:Tortuguero Nationalpark.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q90364506|Tortuguero Volcano]]''
| p625 = {{Coord|10.584327|-83.527759|display=inline}}
| p2044 = 119
| p131 = [[Limón probintzia]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2201
| label = ''[[:d:Q106940270|Torvbleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.90922|5.14542|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2202
| label = ''[[:d:Q98458520|Toska]]''
| p625 = {{Coord|59.7104|5.1218|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2203
| label = ''[[:d:Q109046954|Toskebleikjene]]''
| p625 = {{Coord|59.7155|5.1238|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2204
| label = ''[[:d:Q7829689|Tower Hill]]''
| p625 = {{Coord|-38.3|142.35|display=inline}}
| p131 = [[Victoria (Australia)|Victoria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2205
| label = ''[[:d:Q23925899|Traitor's Head]]''
| p625 = {{Coord|-18.754|169.238|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2206
| label = ''[[:d:Q106963218|Trehaugsbleikja]]''
| p625 = {{Coord|59.92377|5.21993|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2207
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Las Tres Vírgenes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2344525|Tres Vírgenes]]''
| p625 = {{Coord|27.4697|-112.591|display=inline}}
| p2044 = 1940
| p131 = [[Hego Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2208
| label = ''[[:d:Q109047022|Trettebleikja]]''
| p625 = {{Coord|59.6424|5.122|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2209
| label = ''[[:d:Q113841359|Tretteskjera]]''
| p625 = {{Coord|60.07583|5.80493|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2210
| label = ''[[:d:Q125961233|Trettholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.63842|5.00061|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2211
| label = ''[[:d:Q109047023|Trettholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|59.8348|5.0626|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2212
| label = ''[[:d:Q3367232|Tri Sestry]]''
| p625 = {{Coord|45.93|149.92|display=inline}}
| p2044 = 998
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2213
| label = ''[[:d:Q4462341|Trident]]''
| p625 = {{Coord|46.116666666667|150.2|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2214
| p18 = [[Fitxategi:Trident Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3467815|Trident Volcano]]''
| p625 = {{Coord|58.235|-155.104|display=inline}}
| p2044 = 1864
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2215
| p18 = [[Fitxategi:Tristan da Cunha ASTER.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2454241|Tristan da Cunha]]''
| p625 = {{Coord|-37.115|-12.285|display=inline}}
| p131 = [[Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha|Santa Helena]]
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2216
| label = ''[[:d:Q125945436|Trollholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.15212|5.42505|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2217
| label = ''[[:d:Q109046129|Trollholmen (Bømlo)]]''
| p625 = {{Coord|59.7151|5.3832|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2218
| p18 = [[Fitxategi:VolcanTromen05.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q422965|Tromen]]''
| p625 = {{Coord|-37.142|-70.03|display=inline}}
| p2044 = 4114
| p131 = [[Neuquén probintzia|Neuquen probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2219
| label = ''[[:d:Q113841380|Trosavikskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.44783|4.90311|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2220
| p18 = [[Fitxategi:Věže hradu Trosky Baba a Panna.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q102047454|Trosky]]''
| p625 = {{Coord|50.5165461|15.2311553|display=inline}}
| p2044 = 514
| p131 = [[Troskovice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2221
| label = ''[[:d:Q125176575|Tråvikskjer]]''
| p625 = {{Coord|60.00016|5.80043|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2222
| p18 = [[Fitxategi:Shield-volcano-iceland (cropped).JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2035435|Trölladyngja]]''
| p625 = {{Coord|64.893055555556|-17.254722222222|display=inline}}<br/>{{Coord|64.89444|-17.24981|display=inline}}
| p2044 = 1468
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2223
| p18 = [[Fitxategi:Trölladyngja0071.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2457173|Trölladyngja]]''
| p625 = {{Coord|63.93305556|-22.09972222|display=inline}}<br/>{{Coord|63.942222222222|-22.094166666667|display=inline}}
| p2044 = 378
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2224
| label = ''[[:d:Q109046131|Trønskenesfluno]]''
| p625 = {{Coord|59.7443|5.9263|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2225
| label = ''[[:d:Q86089653|Tshepe]]''
| p625 = {{Coord|56.23|118.77|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2226
| label = ''[[:d:Q2332726|Tshibinda]]''
| p625 = {{Coord|-2.3166666666667|28.75|display=inline}}<br/>{{Coord|-2.3083|28.7442|display=inline}}
| p2044 = 1460
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2227
| p18 = [[Fitxategi:-Tsghuk mountain S-N 08.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4175726|Tskhouk-Karckar]]''
| p625 = {{Coord|39.73|46.02|display=inline}}
| p131 = [[Siunik]]
| p17 = [[Armenia]]<br/>[[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2228
| label = ''[[:d:Q47781417|Tsubouchi Knolls]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2229
| label = ''[[:d:Q12687223|Tumble Buttes]]''
| p625 = {{Coord|40.671944444444|-121.55|display=inline}}
| p131 = [[Shasta konderria (Kalifornia)|Shasta konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2230
| label = ''[[:d:Q4465422|Tumrok]]''
| p625 = {{Coord|55.383333333333|160.88333333333|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2231
| label = ''[[:d:Q4465503|Tundra (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|52.543217|157.339425|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2232
| label = ''[[:d:Q109046165|Tungnafellsjökull]]''
| p625 = {{Coord|64.45|-17.55|display=inline}}
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2233
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Tungurahua Riobamba - Ecuador.jpg|center|100px]]
| label = [[Tungurahua]]
| p625 = {{Coord|-1.4669444444444|-78.441666666667|display=inline}}
| p2044 = 5016
| p131 = [[Baños de Agua Santa]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2234
| p18 = [[Fitxategi:Республика Бурятия.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2669883|Tunka valley]]''
| p625 = {{Coord|51.5|102.5|display=inline}}<br/>{{Coord|51.5|103.5|display=inline}}
| p131 = [[Buriatia]]<br/>[[Errusia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2235
| p18 = [[Fitxategi:Coquesa Tunupa 2013.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q849364|Tunupa volcano]]''
| p625 = {{Coord|-19.83|-67.64|display=inline}}
| p2044 = 5432
| p131 = [[Potosí (departamendua)|Potosiko departamendua]]<br/>[[Oruro (departamendua)|Oruroko departamendua]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2236
| label = ''[[:d:Q4465553|Tunupilyanum]]''
| p625 = {{Coord|58.089311111111|160.66592222222|display=inline}}
| p2044 = 1228
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2237
| p18 = [[Fitxategi:Tupungato tupungatito volcanoes areal chile argentina.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q943045|Tupungatito]]''
| p625 = {{Coord|-33.423888888889|-69.798055555556|display=inline}}
| p2044 = 5650
| p131 = ''[[:d:Q1191226|Tunuyán Department]]''
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2238
| p18 = [[Fitxategi:2019-10-31 13-49-02 Tupungato.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q756244|Tupungato Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-33.358555555555554|-69.77041666666666|display=inline}}
| p2044 = 6635<br/>6570
| p131 = ''[[:d:Q1191226|Tunuyán Department]]''
| p17 = [[Txile]]<br/>[[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2239
| p18 = [[Fitxategi:Turrialba Volcano cone Sept 2005 .jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q546876|Turrialba]]''
| p625 = {{Coord|10.033333333333|-83.766666666667|display=inline}}
| p2044 = 3325
| p131 = ''[[:d:Q25406629|Santa Cruz]]''
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2240
| p18 = [[Fitxategi:Turó d'en Guilana, a Sant Julià de Ramis.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q110390506|Turó d'en Guilana]]''
| p625 = {{Coord|42.02546|2.806233|display=inline}}
| p2044 = 184
| p131 = [[Sant Julià de Ramis]]<br/>[[Sarrià de Ter]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2241
| label = ''[[:d:Q108666990|Tuta de Colltort volcano]]''
| p625 = {{Coord|42.123777777777775|2.5410555555555554|display=inline}}
| p2044 = 757
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2242
| p18 = [[Fitxategi:Tutupaca2.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1427739|Tutupaca]]''
| p625 = {{Coord|-17.02638889|-70.37166667|display=inline}}
| p2044 = 5815
| p131 = ''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2243
| label = ''[[:d:Q7857291|Tuzo Wilson Seamounts]]''
| p625 = {{Coord|51.4|-130.9|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q55182671|undersea landform]]''
| p17 = [[Kanada]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2244
| p18 = [[Fitxategi:MT warning.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2462118|Tweed Volcano]]''
| p625 = {{Coord|-28.3958|153.267|display=inline}}
| p131 = [[Hegoaldeko Gales Berria]]
| p17 = [[Australia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2245
| label = ''[[:d:Q4453317|Twitunup]]''
| p625 = {{Coord|57.344541666667|159.97259722222|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2246
| label = ''[[:d:Q19916419|Txerpuk taldea - Hegoaldea]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2247
| p18 = [[Fitxategi:KunashirISS005-E-9401.PNG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q547770|Tyatya]]''
| p625 = {{Coord|44.353888888889|146.25083333333|display=inline}}<br/>{{Coord|44.35408|146.25099|display=inline}}
| p2044 = 1819
| p131 = ''[[:d:Q2090115|Yuzhno-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2248
| label = ''[[:d:Q4467084|Tynua]]''
| p625 = {{Coord|55.85|157.86666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2249
| label = ''[[:d:Q113841270|Tøkeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.43594|4.91392|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2250
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Ubinas y Laguna de Salinas, Arequipa, Perú, 2015-08-02, DD 48.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1075162|Ubinas]]''
| p625 = {{Coord|-16.34861111111111|-70.90222222222222|display=inline}}
| p2044 = 5672
| p131 = ''[[:d:Q208182|Moquegua Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2251
| p18 = [[Fitxategi:Большая Удина 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2501946|Udina]]''
| p625 = {{Coord|55.758333333333|160.52666666667|display=inline}}
| p2044 = 2920
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2252
| label = ''[[:d:Q23925958|Udintsev Transform]]''
| p625 = {{Coord|-56.153|-143.373|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2253
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Аку, Каларский район.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2425296|Udokan Plateau]]''
| p625 = {{Coord|56.28|117.77|display=inline}}
| p2044 = 2180
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2254
| p18 = [[Fitxategi:Inaccessible Island ASTER.jpg|center|100px]]
| label = [[Uharte Helezina]]
| p625 = {{Coord|-37.3025|-12.674444444444|display=inline}}
| p2044 = 0<br/>511
| p131 = [[Tristan da Cunha]]
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2255
| p18 = [[Fitxategi:Uhlířský vrch.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q101855847|Uhlířský vrch]]''
| p625 = {{Coord|49.9727872|17.4396003|display=inline}}
| p2044 = 672
| p131 = [[Bruntál]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2256
| p18 = [[Fitxategi:Uxichan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1908139|Uksitxan]]''
| p625 = {{Coord|56.078933333333|158.36412777778|display=inline}}
| p2044 = 1692
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2257
| p18 = [[Fitxategi:Ulawun.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q74158|Ulawun]]''
| p625 = {{Coord|-5.05|151.33333333333|display=inline}}
| p2044 = 2334
| p131 = [[Mendebaldeko Britainia Berria]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2258
| label = ''[[:d:Q113841400|Ullkoneholmane]]''
| p625 = {{Coord|60.45089|4.97306|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2259
| label = ''[[:d:Q4474910|Ulvaney]]''
| p625 = {{Coord|57.771175|160.54045277778|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2260
| p18 = [[Fitxategi:Unana.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4475610|Unana]]''
| p625 = {{Coord|54.643097222222|159.71793611111|display=inline}}
| p2044 = 2115
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2261
| label = ''[[:d:Q23925945|Unnamed]]''
| p131 = [[Hawaii]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2262
| label = ''[[:d:Q24067933|Unnamed]]''
| p625 = {{Coord|52.88|158.3|display=inline}}
| p2044 = 700
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2263
| label = ''[[:d:Q24070575|Unnamed lava dome]]''
| p625 = {{Coord|57.87|-155.411|display=inline}}
| p2044 = 402
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2264
| label = ''[[:d:Q24067947|Unnamed pyroclastic cone]]''
| p625 = {{Coord|5.65|37.67|display=inline}}
| p2044 = 1200
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2265
| label = ''[[:d:Q24067919|Unnamed submarine volcano]]''
| p625 = {{Coord|-8.92|158.03|display=inline}}
| p2044 = -240
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2266
| label = ''[[:d:Q24067922|Unnamed submarine volcano]]''
| p625 = {{Coord|20.33|121.75|display=inline}}
| p2044 = -24
| p17 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2267
| label = ''[[:d:Q24070565|Unnamed submarine volcano]]''
| p625 = {{Coord|-8.27|-107.95|display=inline}}
| p2044 = -2800
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2268
| label = ''[[:d:Q24070573|Unnamed submarine volcano]]''
| p625 = {{Coord|-18.325|-174.365|display=inline}}
| p2044 = -40
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2269
| label = ''[[:d:Q24070579|Unnamed submarine volcano]]''
| p625 = {{Coord|-21.15|-175.75|display=inline}}
| p2044 = -65
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2270
| label = ''[[:d:Q24070574|Unnamed submarine volcano in the Pacific Ocean]]''
| p625 = {{Coord|10.73|-103.58|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2271
| label = ''[[:d:Q24070581|Unnamed submarine volcano in the eastern Pacific Ocean]]''
| p625 = {{Coord|9.83|-104.3|display=inline}}
| p2044 = -2500
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2272
| label = ''[[:d:Q24067930|Unnamed volcanic shield]]''
| p625 = {{Coord|52.92|158.52|display=inline}}
| p2044 = 450
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2273
| label = ''[[:d:Q24044811|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|-3.03|147.78|display=inline}}
| p2044 = -1300
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2274
| label = ''[[:d:Q24044817|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|-21.38|-175.65|display=inline}}
| p2044 = -500
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2275
| label = ''[[:d:Q24044818|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|24|121.83|display=inline}}
| p17 = [[Taiwan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2276
| label = ''[[:d:Q24044819|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|-16.992|168.592|display=inline}}
| p2044 = 216
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2277
| label = ''[[:d:Q24044824|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|-73.45|164.58|display=inline}}
| p2044 = 2987
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2278
| label = ''[[:d:Q24070564|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|-25.1|-68.27|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]<br/>[[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2279
| label = ''[[:d:Q24070567|Unnamed volcano]]''
| p625 = {{Coord|55.92|161.75|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2280
| p18 = [[Fitxategi:Unzen pyroclastic and lahar deposits.jpg|center|100px]]
| label = [[Unzen (mendia)|Unzen]]
| p625 = {{Coord|32.761342|130.298694|display=inline}}
| p2044 = 1486
| p131 = [[Shimabara (Nagasaki)|Shimabara]]<br/>''[[:d:Q990376|Minamishimabara]]''<br/>''[[:d:Q999453|Unzen]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2281
| label = ''[[:d:Q23925944|Uratman]]''
| p625 = {{Coord|47.12|152.25|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2282
| p18 = [[Fitxategi:Ureparapara Landsat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4476967|Ureparapara]]''
| p625 = {{Coord|-13.46666667|167.3166667|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2283
| p18 = [[Fitxategi:Urzelina 1808 eruptive center.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q8524971|Urzelina (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|38.6675|-28.1219|display=inline}}
| p2044 = 767
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2284
| label = ''[[:d:Q26997253|Urðarháls]]''
| p625 = {{Coord|64.8299|-17.1456|display=inline}}
| p2044 = 827
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2285
| label = ''[[:d:Q4479644|Ushishir]]''
| p625 = {{Coord|47.512222222222|152.81444444444|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2286
| label = ''[[:d:Q109046285|Utsletteøya]]''
| p625 = {{Coord|59.6076|5.1|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2287
| label = ''[[:d:Q109046284|Utslættøya]]''
| p625 = {{Coord|59.8695|5.0805|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2288
| p18 = [[Fitxategi:Ushibuseyama observatory.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11608718|Utsukushigahara]]''
| p625 = {{Coord|36.225797|138.107442|display=inline}}
| p2044 = 2034
| p131 = [[Nagano (prefektura)|Nagano]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2289
| p18 = [[Fitxategi:Uturuncu.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q639727|Uturuncu]]''
| p625 = {{Coord|-22.264488888888888|-67.18691944444444|display=inline}}
| p2044 = 6008
| p131 = [[Sud Lípez probintzia]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2290
| p18 = [[Fitxategi:Harrat 'Uwayrid.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925897|Uwayrid, Harrat]]''
| p625 = {{Coord|27.08|37.25|display=inline}}
| p17 = [[Saudi Arabia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2291
| p18 = [[Fitxategi:Uzon caldera.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1374401|Uzon]]''
| p625 = {{Coord|54.5|159.91666666667|display=inline}}
| p2044 = 1617<br/>1550
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2292
| label = ''[[:d:Q109046302|Vadholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.7665|5.115|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2293
| p18 = [[Fitxategi:Valle Caldera, New Mexico.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2509327|Valles Caldera]]''
| p625 = {{Coord|35.866666666667|-106.56666666667|display=inline}}
| p2044 = 3441
| p131 = [[Mexiko Berria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2294
| p18 = [[Fitxategi:Valy (Bílé Karpaty).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11876652|Valy]]''
| p625 = {{Coord|49.0066|17.7835|display=inline}}
| p2044 = 469
| p131 = [[Bojkovice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2295
| label = ''[[:d:Q124963273|Valøy]]''
| p625 = {{Coord|59.78467|5.53912|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2296
| label = ''[[:d:Q126477194|Valøyna]]''
| p625 = {{Coord|60.24052|4.97052|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2297
| label = ''[[:d:Q7914055|Vance Seamounts]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2298
| label = ''[[:d:Q109046351|Vardableikja]]''
| p625 = {{Coord|59.8593|5.0727|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2299
| label = ''[[:d:Q109046352|Vardeskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.784616|4.727822|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2300
| label = ''[[:d:Q109046369|Veaholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.6455|5.8846|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2301
| label = ''[[:d:Q4105871|Veer]]''
| p625 = {{Coord|56.7|159.65|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2302
| p18 = [[Fitxategi:Veitskopf.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2512172|Veitskopf]]''
| p625 = {{Coord|50.43|7.26417|display=inline}}
| p2044 = 428
| p131 = [[Renania-Palatinatua]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2303
| p18 = [[Fitxategi:Velký Roudný.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q10856843|Velký Roudný]]''
| p625 = {{Coord|49.8911|17.5225|display=inline}}
| p2044 = 781
| p131 = [[Roudno]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2304
| p18 = [[Fitxategi:Venusina sopka03.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11879335|Venušina sopka]]''
| p625 = {{Coord|49.9506|17.4789|display=inline}}
| p2044 = 643
| p131 = [[Mezina]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2305
| label = ''[[:d:Q4108292|Verkhne-Paratunsky thermal springs]]''
| p625 = {{Coord|52.816666666667|158.15|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2306
| p18 = [[Fitxategi:Vestmannaeyjar, Eldfell, Helgafell and the cemetery.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925952|Vestmannaeyjar]]''
| p625 = {{Coord|63.416|-20.266|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2307
| label = ''[[:d:Q124833265|Vestra Lauvholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.24934|5.20746|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2308
| label = ''[[:d:Q130226232|Vestre Naustholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.59783|5.31811|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2309
| p18 = [[Fitxategi:Il cratere del Vulcano - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = [[Vesuvio]]
| p625 = {{Coord|40.821388888889|14.425555555556|display=inline}}
| p2044 = 1281
| p131 = ''[[:d:Q18241891|Metropolitan City of Naples]]''
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2310
| label = ''[[:d:Q23925943|Veteran]]''
| p625 = {{Coord|9.83|109.05|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2311
| label = ''[[:d:Q113841485|Vetlaskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.26214|5.63861|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2312
| label = ''[[:d:Q113841486|Vetleholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.23544|5.59805|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2313
| label = ''[[:d:Q4110079|Vetrovyi Volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.566666666667|158.8|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2314
| p18 = [[Fitxategi:Vetzberg (Vulkan).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1798916|Vetzberg]]''
| p625 = {{Coord|50.6204|8.61697|display=inline}}
| p2044 = 310
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2315
| label = ''[[:d:Q4167476|Victory sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-9.2|149.06666666667|display=inline}}
| p2044 = 1925
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2316
| p18 = [[Fitxategi:Viedma volcanic complex.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q312929|Viedma]]''
| p625 = {{Coord|-49.358333333333|-73.283333333333|display=inline}}
| p2044 = 1500
| p131 = ''[[:d:Q1190713|Lago Argentino Department]]''<br/>[[Natales]]
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2317
| label = ''[[:d:Q109046477|Vikaholmen]]''
| p625 = {{Coord|59.6499|5.8078|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2318
| label = ''[[:d:Q124809242|Vikaholmskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.69664|5.59471|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2319
| label = ''[[:d:Q113841502|Vikholmen]]''
| p625 = {{Coord|60.35835|5.09407|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2320
| p18 = [[Fitxategi:Pucon-y-su-Volcan.jpg|center|100px]]
| label = [[Villarrica sumendia]]
| p625 = {{Coord|-39.42|-71.939166666667|display=inline}}
| p2044 = 2850
| p131 = [[Araucanía eskualdea]]<br/>[[Cautín probintzia]]<br/>[[Villarrica (Txile)|Villarrica]]<br/>[[Pucón]]<br/>[[Panguipulli]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2321
| p18 = [[Fitxategi:Vinaricka hora.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30653222|Vinařická hora Vinařice u Kladna]]''
| p625 = {{Coord|50.184975|14.0869014|display=inline}}
| p2044 = 413
| p131 = [[Vinařice (Kladno barrutia)|Vinařice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2322
| label = ''[[:d:Q124809222|Vindøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.44103|4.93749|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2323
| p18 = [[Fitxategi:Vladař 2017-10-14 Od Bohuslavi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1591405|Vladař]]''
| p625 = {{Coord|50.079902777778|13.215419444444|display=inline}}
| p2044 = 693
| p131 = [[Žlutice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2324
| label = ''[[:d:Q4114152|Vodorazdelny Volcano]]''
| p625 = {{Coord|56.15|160.65|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2325
| p18 = [[Fitxategi:Location Vogelsberg.PNG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q317074|Vogelsberg]]''
| p625 = {{Coord|50.533333333333|9.2333333333333|display=inline}}
| p2044 = 773
| p131 = [[Hessen]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2326
| label = ''[[:d:Q31450471|Volacn Cohuazalo]]''
| p625 = {{Coord|19.10435|-98.91587|display=inline}}
| p2044 = 2782
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2327
| label = ''[[:d:Q27806494|Volcan Ceniza]]''
| p625 = {{Coord|30.445555555556|-115.97361111111|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2328
| label = ''[[:d:Q27778422|Volcan Cerro Blanco]]''
| p625 = {{Coord|29.603055555556|-109.52583333333|display=inline}}
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2329
| label = ''[[:d:Q27846612|Volcan Jalapasquillo (bolkan sa Mehiko, lat 19,22, long -97,43)]]''
| p625 = {{Coord|19.223611111111|-97.43|display=inline}}
| p131 = [[Puebla]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2330
| label = ''[[:d:Q27846615|Volcan Jalapasquillo (bolkan sa Mehiko, lat 19,22, long -97,55)]]''
| p625 = {{Coord|19.221388888889|-97.545833333333|display=inline}}
| p131 = [[Puebla]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2331
| label = ''[[:d:Q22428592|Volcan Karibumba]]''
| p625 = {{Coord|0.35722222222222|29.366666666667|display=inline}}
| p131 = [[Ipar Kivu]]
| p17 = [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2332
| label = ''[[:d:Q27851271|Volcan La Breña]]''
| p625 = {{Coord|24.416388888889|-104.5375|display=inline}}
| p131 = [[Durango (estatua)|Durango]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2333
| label = ''[[:d:Q27807348|Volcan Prieto]]''
| p625 = {{Coord|30.224722222222|-114.65555555556|display=inline}}
| p131 = [[Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2334
| label = ''[[:d:Q22428713|Volcan Puntas Negras]]''
| p625 = {{Coord|-23.7455|-67.5401|display=inline}}
| p2044 = 5884
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2335
| label = ''[[:d:Q3562709|Volcan d'Agde]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2336
| p18 = [[Fitxategi:Kerguelen VolcanDuDiable.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3562713|Volcan du Diable]]''
| p625 = {{Coord|-49.493581|69.724474|display=inline}}<br/>{{Coord|-49.4915|69.723|display=inline}}
| p131 = [[Kerguelen uharteak]]<br/>[[Frantziaren Lurralde Austral eta Antartikoak|Frantziaren lurralde austral eta antartikoak]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2337
| label = ''[[:d:Q31450748|Volcanes Chilcayoc]]''
| p625 = {{Coord|-15.523333333333|-72.312777777778|display=inline}}
| p2044 = 3275
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2338
| label = ''[[:d:Q21839037|Volcanes Los Callos]]''
| p625 = {{Coord|-36.645555555556|-69.613888888889|display=inline}}
| p2044 = 1829
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2339
| label = ''[[:d:Q31450248|Volcanes los Otates]]''
| p625 = {{Coord|19.064444444444|-99.118611111111|display=inline}}
| p2044 = 3144
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2340
| label = ''[[:d:Q110654963|Volcano F]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2341
| label = ''[[:d:Q25736|Volcano Kropotkin]]''
| p625 = {{Coord|52.704077777778|99.000027777778|display=inline}}
| p2044 = 2077
| p131 = [[Buriatia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2342
| label = ''[[:d:Q4293695|Volcano of Milos]]''
| p625 = {{Coord|36.699|24.439|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q20379354|Milos Municipality]]''
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2343
| p18 = [[Fitxategi:Volcán de San Juan.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17500415|Volcano of San Juan]]''
| p625 = {{Coord|28.602630555555557|-17.85766388888889|display=inline}}
| p2044 = 1809
| p131 = [[La Palma]]<br/>[[Kanariak]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2344
| label = ''[[:d:Q7940099|Volcanoes in the Philippines]]''
| p131 = [[Filipinak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2345
| label = ''[[:d:Q11954936|Volcans de Cabrioler]]''
| p625 = {{Coord|42.1545|2.49671111|display=inline}}
| p2044 = 580
| p131 = [[Olot]]<br/>[[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2346
| label = ''[[:d:Q11954937|Volcà de Claperols]]''
| p625 = {{Coord|42.20136111111111|2.5281666666666665|display=inline}}
| p2044 = 447
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2347
| label = ''[[:d:Q108655598|Volcà de Gengí]]''
| p625 = {{Coord|42.19211111111111|2.5283611111111113|display=inline}}
| p2044 = 527
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2348
| p18 = [[Fitxategi:Volcà Montolivet-Olot-Catalunya.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3562715|Volcà de Montolivet]]''
| p625 = {{Coord|42.17888888888889|2.477027777777778|display=inline}}
| p2044 = 466
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2349
| p18 = [[Fitxategi:Volcan de Pujalós 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11954938|Volcà de Pujalós]]''
| p625 = {{Coord|42.17161667|2.53496694|display=inline}}
| p2044 = 780
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2350
| label = ''[[:d:Q17483270|Volcà de Repassot]]''
| p625 = {{Coord|42.20858333333334|2.526222222222222|display=inline}}
| p2044 = 468.6
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2351
| label = ''[[:d:Q11954942|Volcà de Repàs]]''
| p625 = {{Coord|42.209472222222225|2.5233055555555555|display=inline}}
| p2044 = 460
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2352
| label = ''[[:d:Q17483491|Volcà de Sant Marc]]''
| p625 = {{Coord|42.0674|2.51338|display=inline}}
| p2044 = 583
| p131 = [[Sant Feliu de Pallerols]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2353
| p18 = [[Fitxategi:Volcà de Santa Margarida.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1859850|Volcà de Santa Margarida]]''
| p625 = {{Coord|42.14197|2.541405|display=inline}}
| p2044 = 766
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2354
| label = ''[[:d:Q110453122|Volcà de la Banya del Boc]]''
| p625 = {{Coord|42.031891|2.684011|display=inline}}
| p131 = [[Sant Martí de Llémena]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2355
| p18 = [[Fitxategi:Volcà de la Crosa - cràter - 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2877324|Volcà de la Crosa]]''
| p625 = {{Coord|41.92418889|2.73965|display=inline}}
| p2044 = 155.5
| p131 = [[Vilobí d'Onyar]]<br/>[[Bescanó]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2356
| label = ''[[:d:Q11954945|Volcà del Cairat]]''
| p625 = {{Coord|42.205222222222226|2.526361111111111|display=inline}}
| p2044 = 550
| p131 = [[Sant Joan les Fonts]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2357
| label = ''[[:d:Q17483127|Volcà del Puig de Mar]]''
| p625 = {{Coord|42.14925|2.553611111111111|display=inline}}
| p2044 = 662
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2358
| label = ''[[:d:Q11954948|Volcà del Puig de la Garsa]]''
| p625 = {{Coord|42.16838888888889|2.540611111111111|display=inline}}
| p2044 = 745
| p131 = [[Olot]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2359
| p18 = [[Fitxategi:Volcà del Traiter a les Planes d'Hostoles.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q17483745|Volcà del Traiter]]''
| p625 = {{Coord|42.1081|2.53152|display=inline}}
| p2044 = 679
| p131 = [[Les Planes d'Hostoles]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2360
| label = ''[[:d:Q6164630|Volcán Evermakk]]''
| p625 = {{Coord|18.7833|-110.95|display=inline}}
| p131 = [[Tlaxcala]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2361
| label = ''[[:d:Q31450550|Volcán Aholo]]''
| p625 = {{Coord|19.09221|-98.85452|display=inline}}
| p2044 = 2712
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2362
| label = ''[[:d:Q31450483|Volcán Ahuazatepel]]''
| p625 = {{Coord|19.09752|-98.91987|display=inline}}
| p2044 = 2920
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2363
| label = ''[[:d:Q25181918|Volcán Alzatate]]''
| p625 = {{Coord|14.4753|-90.0364|display=inline}}
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2364
| label = ''[[:d:Q5492444|Volcán Amayo]]''
| p625 = {{Coord|14.3|-89.98333|display=inline}}
| p131 = [[Jutiapa (departamendua)|Jutiapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2365
| label = ''[[:d:Q31450557|Volcán Amoloc]]''
| p625 = {{Coord|19.10727|-98.87549|display=inline}}
| p2044 = 2650
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2366
| label = ''[[:d:Q25283004|Volcán Asang-Busna]]''
| p625 = {{Coord|14.9792|-84.9342|display=inline}}
| p131 = [[Gracias a Dios]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2367
| label = ''[[:d:Q31450491|Volcán Atlalcorra]]''
| p625 = {{Coord|19.10917|-98.89399|display=inline}}
| p2044 = 2697
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2368
| label = ''[[:d:Q21845966|Volcán Auvernia]]''
| p625 = {{Coord|-48.4494|-68.18|display=inline}}
| p2044 = 225
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2369
| p18 = [[Fitxategi:Azufral.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q794264|Volcán Azufral]]''
| p625 = {{Coord|1.0852638888889|-77.718758333333|display=inline}}
| p2044 = 4070
| p131 = [[Nariño (departamendua)|Nariño]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2370
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан Азул.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2530709|Volcán Azul]]''
| p625 = {{Coord|12.55305556|-83.95888889|display=inline}}
| p2044 = 201
| p131 = [[Hego Karibe Kostako Eskualde Autonomoa]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2371
| p18 = [[Fitxategi:Volcan baru.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q594726|Volcán Barú]]''
| p625 = {{Coord|8.808|-82.543|display=inline}}
| p2044 = 3475
| p131 = [[Chiriqui]]
| p17 = [[Panama]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2372
| label = ''[[:d:Q27767584|Volcán Cacadeperro]]''
| p625 = {{Coord|19.3198|-99.0306|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2373
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Cacho Negro.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q9184203|Volcán Cacho Negro]]''
| p625 = {{Coord|10.195833333333|-84.046111111111|display=inline}}
| p131 = [[San José probintzia]]
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2374
| label = ''[[:d:Q31450111|Volcán Cajete]]''
| p625 = {{Coord|19.1063|-99.246|display=inline}}
| p2044 = 3051
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2375
| label = ''[[:d:Q23688014|Volcán Cerro Machín]]''
| p625 = {{Coord|4.4666666666667|-75.4|display=inline}}
| p131 = [[Tolima (departamendua)|Tolima]]
| p17 = [[Kolonbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2376
| p18 = [[Fitxategi:Cerro Negro Volcano Crater Nicaragua August 2011.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q607078|Volcán Cerro Negro]]''
| p625 = {{Coord|12.5078224|-86.7032877|display=inline}}
| p2044 = 728
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2377
| label = ''[[:d:Q25182146|Volcán Cerro Quemado]]''
| p625 = {{Coord|14.8|-91.516666666667|display=inline}}
| p131 = [[Quetzaltenango (departamendua)|Quetzaltenango]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2378
| label = ''[[:d:Q31450101|Volcán Chalchihuites]]''
| p625 = {{Coord|19.106944444444|-99.302777777778|display=inline}}
| p2044 = 3159
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2379
| label = ''[[:d:Q31450731|Volcán Challhue Mauras]]''
| p625 = {{Coord|-15.372222222222|-72.3375|display=inline}}
| p2044 = 4194
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2380
| label = ''[[:d:Q21805655|Volcán Chico]]''
| p625 = {{Coord|-22.0389|-67.7583|display=inline}}
| p131 = [[Potosí (departamendua)|Potosiko departamendua]]
| p17 = [[Bolivia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2381
| label = ''[[:d:Q31450762|Volcán Chilcayoc Grande]]''
| p625 = {{Coord|-15.536388888889|-72.288333333333|display=inline}}
| p2044 = 3105
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2382
| label = ''[[:d:Q21054839|Volcán Chiltepe]]''
| p625 = {{Coord|12.233055555556|-86.295277777778|display=inline}}
| p2044 = 206
| p131 = [[Managuako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2383
| label = ''[[:d:Q25182256|Volcán Chiquibal]]''
| p625 = {{Coord|14.79|-91.655|display=inline}}
| p131 = [[Quetzaltenango (departamendua)|Quetzaltenango]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2384
| p18 = [[Fitxategi:Volcan Congo Alajuela.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q20858065|Volcán Congo]]''
| p625 = {{Coord|10.25|-84.233333333333|display=inline}}
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2385
| label = ''[[:d:Q25182350|Volcán Cruz Quemada]]''
| p625 = {{Coord|14.1661|-90.2803|display=inline}}
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2386
| label = ''[[:d:Q31450542|Volcán Cuatepel]]''
| p625 = {{Coord|19.0937|-98.86|display=inline}}
| p2044 = 2531
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2387
| label = ''[[:d:Q31450134|Volcán Cuatzontle]]''
| p625 = {{Coord|19.24089|-99.21235|display=inline}}
| p2044 = 2928
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2388
| label = ''[[:d:Q31450042|Volcán Cuautl]]''
| p625 = {{Coord|19.165833333333|-99.421388888889|display=inline}}
| p2044 = 2811
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2389
| label = ''[[:d:Q25179632|Volcán Culma]]''
| p625 = {{Coord|14.3167|-89.8842|display=inline}}
| p131 = [[Jutiapa (departamendua)|Jutiapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2390
| label = ''[[:d:Q21841864|Volcán Dolo]]''
| p625 = {{Coord|-36.316666666667|-68.733333333333|display=inline}}
| p2044 = 1410
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2391
| p18 = [[Fitxategi:Ecuador volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4530142|Volcán Ecuador]]''
| p625 = {{Coord|0.02|-91.546|display=inline}}<br/>{{Coord|-0.0333333|-91.9|display=inline}}<br/>{{Coord|-0.016667|-91.545833|display=inline}}
| p2044 = 790
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2392
| label = ''[[:d:Q31450147|Volcán El Caballito]]''
| p625 = {{Coord|19.089166666667|-99.1825|display=inline}}
| p2044 = 3209
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2393
| label = ''[[:d:Q31450357|Volcán El Comal Chico]]''
| p625 = {{Coord|19.74|-103.79611111111|display=inline}}
| p2044 = 1388
| p131 = [[Jalisco]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2394
| label = ''[[:d:Q31450418|Volcán El Comalito]]''
| p625 = {{Coord|19.77722|-102.5546|display=inline}}
| p2044 = 1807
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2395
| label = ''[[:d:Q27800866|Volcán El Elegante]]''
| p625 = {{Coord|31.846666666667|-113.39027777778|display=inline}}
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2396
| label = ''[[:d:Q31450432|Volcán El Estribo]]''
| p625 = {{Coord|19.51|-101.64361111111|display=inline}}
| p2044 = 2418
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2397
| label = ''[[:d:Q31450170|Volcán El Hoyo]]''
| p625 = {{Coord|19.08969|-99.1688|display=inline}}
| p2044 = 3107
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2398
| label = ''[[:d:Q21842105|Volcán El Jinete]]''
| p625 = {{Coord|-36.5985|-69.6032|display=inline}}
| p2044 = 1607
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2399
| label = ''[[:d:Q31450295|Volcán El Jorullo]]''
| p625 = {{Coord|18.972|-101.7169|display=inline}}
| p2044 = 1014
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2400
| label = ''[[:d:Q31450465|Volcán El Malacate]]''
| p625 = {{Coord|19.7358|-101.36817|display=inline}}
| p2044 = 2179
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2401
| label = ''[[:d:Q31445627|Volcán El Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|21.4766|-104.7818|display=inline}}
| p2044 = 1220
| p131 = [[Nayarit]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2402
| label = ''[[:d:Q31450327|Volcán El Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|18.92846|-99.9465|display=inline}}
| p2044 = 2539
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2403
| label = ''[[:d:Q31450458|Volcán El Molcajete]]''
| p625 = {{Coord|19.74565|-101.36332|display=inline}}
| p2044 = 2280
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2404
| label = ''[[:d:Q25280963|Volcán El Nuco]]''
| p625 = {{Coord|14.2567|-88.7892|display=inline}}
| p131 = [[Lempira (Hondurasko departamendua)|Lempira]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2405
| label = ''[[:d:Q21835816|Volcán El Planchon]]''
| p625 = {{Coord|-35.22|-70.5717|display=inline}}
| p2044 = 3900
| p131 = [[Argentina]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2406
| label = ''[[:d:Q31450053|Volcán El Quilotzi]]''
| p625 = {{Coord|19.217222222222|-99.445277777778|display=inline}}
| p2044 = 2732
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2407
| label = ''[[:d:Q31445632|Volcán El Tepalcate]]''
| p625 = {{Coord|24.050277777778|-104.29083333333|display=inline}}
| p2044 = 1899
| p131 = [[Durango (estatua)|Durango]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2408
| label = ''[[:d:Q31445638|Volcán El Tezontle]]''
| p625 = {{Coord|24.130555555556|-104.08444444444|display=inline}}
| p2044 = 2103
| p131 = [[Durango (estatua)|Durango]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2409
| label = ''[[:d:Q27778587|Volcán El Tezontle (bolkan sa Mehiko, Estado de México)]]''
| p625 = {{Coord|19.0353|-99.4622|display=inline}}
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2410
| label = ''[[:d:Q21842100|Volcán Elisabeth]]''
| p625 = {{Coord|-48.31|-69.7683|display=inline}}
| p2044 = 744
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2411
| label = ''[[:d:Q31450064|Volcán Emerenciano]]''
| p625 = {{Coord|19.24718|-99.38012|display=inline}}
| p2044 = 3074
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2412
| label = ''[[:d:Q25276004|Volcán Gacho]]''
| p625 = {{Coord|15.1658|-86.7058|display=inline}}
| p131 = [[Olancho]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2413
| label = ''[[:d:Q31450309|Volcán Gordo]]''
| p625 = {{Coord|18.8525|-100.12777777778|display=inline}}
| p2044 = 1529
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2414
| label = ''[[:d:Q31450509|Volcán Huehuel]]''
| p625 = {{Coord|19.08305|-98.94704|display=inline}}
| p2044 = 2946
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2415
| label = ''[[:d:Q31450502|Volcán Huehuelcon]]''
| p625 = {{Coord|19.08387|-98.93765|display=inline}}
| p2044 = 2955
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2416
| p18 = [[Fitxategi:Huequi.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3066185|Volcán Huequi]]''
| p625 = {{Coord|-42.376666666667|-72.578055555556|display=inline}}<br/>{{Coord|-42.36333|-72.57472|display=inline}}
| p2044 = 1318
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2417
| label = ''[[:d:Q31450529|Volcán Huipilo]]''
| p625 = {{Coord|19.04995|-98.8843|display=inline}}
| p2044 = 2608
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2418
| label = ''[[:d:Q31450754|Volcán Jechapita]]''
| p625 = {{Coord|-15.534444444444|-72.311111111111|display=inline}}
| p2044 = 3254
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2419
| label = ''[[:d:Q31450743|Volcán Jenchaña]]''
| p625 = {{Coord|-15.52|-72.3475|display=inline}}
| p2044 = 3629
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2420
| label = ''[[:d:Q25277046|Volcán Joconal]]''
| p625 = {{Coord|14.833333333333|-88.383333333333|display=inline}}
| p131 = [[Santa Bárbara (Hondurasko departamendua)|Santa Bárbara]]
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2421
| label = ''[[:d:Q31450096|Volcán Jumento]]''
| p625 = {{Coord|19.209444444444|-99.313611111111|display=inline}}
| p2044 = 3738
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2422
| label = ''[[:d:Q21840766|Volcán Juncal]]''
| p625 = {{Coord|-24.7675|-66.805|display=inline}}
| p2044 = 4177
| p131 = [[Salta probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2423
| label = ''[[:d:Q31450563|Volcán La Caldera]]''
| p625 = {{Coord|19.3384|-98.9706|display=inline}}
| p2044 = 2437
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2424
| label = ''[[:d:Q31450236|Volcán La Comalera]]''
| p625 = {{Coord|19.1092|-99.1074|display=inline}}
| p2044 = 3102
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2425
| label = ''[[:d:Q23878791|Volcán La Cumbre]]''
| p625 = {{Coord|-0.37138888888889|-91.539444444444|display=inline}}
| p2044 = 582
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2426
| label = ''[[:d:Q31450362|Volcán La Erita]]''
| p625 = {{Coord|19.65145|-103.75707|display=inline}}
| p2044 = 1493
| p131 = [[Jalisco]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2427
| label = ''[[:d:Q27800864|Volcán La Jarapeña]]''
| p625 = {{Coord|31.987777777778|-113.77083333333|display=inline}}
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2428
| label = ''[[:d:Q31450082|Volcán La Silva]]''
| p625 = {{Coord|19.180555555556|-99.375833333333|display=inline}}
| p2044 = 3107
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2429
| label = ''[[:d:Q31450315|Volcán La Tinaja]]''
| p625 = {{Coord|18.8516|-100.1002|display=inline}}
| p2044 = 1361
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2430
| label = ''[[:d:Q25177350|Volcán Lacandón]]''
| p625 = {{Coord|14.816666666667|-91.7|display=inline}}
| p131 = [[Quetzaltenango (departamendua)|Quetzaltenango]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2431
| p18 = [[Fitxategi:Peru - Lares Trek 019 - sunset on the mountains (7584262108).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q107539090|Volcán Lares]]''
| p625 = {{Coord|-13.2097206|-72.1336019|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q3312892|Lares District]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2432
| label = ''[[:d:Q21054848|Volcán Las Pilas]]''
| p625 = {{Coord|12.496111111111|-86.688333333333|display=inline}}
| p2044 = 971
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2433
| label = ''[[:d:Q25177591|Volcán Las Víboras]]''
| p625 = {{Coord|14.211944444444|-89.726666666667|display=inline}}
| p131 = [[Jutiapa (departamendua)|Jutiapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2434
| label = ''[[:d:Q27800868|Volcán Los Vidrios]]''
| p625 = {{Coord|31.983611111111|-113.44833333333|display=inline}}
| p131 = [[Sonora]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2435
| p18 = [[Fitxategi:MaipoSat.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q906358|Volcán Maipo]]''
| p625 = {{Coord|-34.163916666666665|-69.83216666666667|display=inline}}
| p2044 = 5264
| p131 = [[San José de Maipo]]<br/>[[Santiagoko metropolitar eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2436
| label = ''[[:d:Q31450288|Volcán Malacatepetl]]''
| p625 = {{Coord|19.164444444444|-99.256388888889|display=inline}}
| p2044 = 3235
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2437
| label = ''[[:d:Q31450140|Volcán Man Nal]]''
| p625 = {{Coord|19.2232|-99.2199|display=inline}}
| p2044 = 3071
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2438
| label = ''[[:d:Q31450154|Volcán Manteca]]''
| p625 = {{Coord|19.089722222222|-99.177777777778|display=inline}}
| p2044 = 3231
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2439
| label = ''[[:d:Q31450700|Volcán Marhuas]]''
| p625 = {{Coord|-15.480555555556|-72.016944444444|display=inline}}
| p2044 = 4478
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2440
| label = ''[[:d:Q31450424|Volcán Mazcuta]]''
| p625 = {{Coord|19.74753|-101.66199|display=inline}}
| p2044 = 2121
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2441
| label = ''[[:d:Q22428651|Volcán Minchinmávida]]''
| p625 = {{Coord|-42.799166666667|-72.445555555556|display=inline}}
| p131 = [[Los Lagos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2442
| label = ''[[:d:Q31450712|Volcán Misahuana Mauras]]''
| p625 = {{Coord|-15.260555555556|-72.484722222222|display=inline}}
| p2044 = 4561
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2443
| label = ''[[:d:Q6021154|Volcán Momotombito]]''
| p625 = {{Coord|12.351|-86.474|display=inline}}
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2444
| p18 = [[Fitxategi:Momotombo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q575891|Volcán Momotombo]]''
| p625 = {{Coord|12.424312|-86.538577|display=inline}}
| p2044 = 1297
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2445
| label = ''[[:d:Q21054850|Volcán Momotombo]]''
| p625 = {{Coord|12.424722222222|-86.538611111111|display=inline}}
| p2044 = 1204
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2446
| label = ''[[:d:Q25177859|Volcán Monterrico]]''
| p625 = {{Coord|14.55|-89.75|display=inline}}
| p131 = [[Jalapa (departamendua)|Jalapa]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2447
| label = ''[[:d:Q31450497|Volcán Moyocalco]]''
| p625 = {{Coord|19.0834|-98.93107|display=inline}}
| p2044 = 2830
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2448
| label = ''[[:d:Q21836518|Volcán Negro]]''
| p625 = {{Coord|-27.099722222222|-68.38|display=inline}}
| p2044 = 5411
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2449
| p18 = [[Fitxategi:Vista desde la cima.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5674083|Volcán Nuevo]]''
| p625 = {{Coord|-36.8667|-71.3667|display=inline}}
| p2044 = 3186
| p131 = [[Diguillín probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2450
| label = ''[[:d:Q31450517|Volcán Ocoxusco]]''
| p625 = {{Coord|19.07149|-98.90795|display=inline}}
| p2044 = 2784
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2451
| label = ''[[:d:Q31450261|Volcán Ocusacayo]]''
| p625 = {{Coord|19.1433|-99.0691|display=inline}}
| p2044 = 3080
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2452
| label = ''[[:d:Q31450719|Volcán Pabellón Mauras]]''
| p625 = {{Coord|-15.29|-72.461388888889|display=inline}}
| p2044 = 4437
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2453
| label = ''[[:d:Q31450255|Volcán Pajonal]]''
| p625 = {{Coord|19.07822|-99.04183|display=inline}}
| p2044 = 3225
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2454
| label = ''[[:d:Q21835677|Volcán Pihuel]]''
| p625 = {{Coord|-36.1042|-69.405|display=inline}}
| p2044 = 2082
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2455
| label = ''[[:d:Q31450216|Volcán Piripitillo]]''
| p625 = {{Coord|19.1182|-99.11933|display=inline}}
| p2044 = 3105
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2456
| p18 = [[Fitxategi:Peteroa crater lake fumarole chile VII region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6164646|Volcán Planchón]]''
| p625 = {{Coord|-35.244583333333|-70.574166666667|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]<br/>[[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2457
| label = ''[[:d:Q18749564|Volcán Porvenir]]''
| p625 = {{Coord|10.271723502723995|-84.36096672534944|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q931244|San Carlos Canton]]''
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2458
| label = ''[[:d:Q9094725|Volcán Qualibou]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2459
| p18 = [[Fitxategi:Volcán Quehuar.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6164647|Volcán Quehuar]]''
| p625 = {{Coord|-24.3086|-66.7306|display=inline}}
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2460
| label = ''[[:d:Q31450162|Volcán Quimixtepec]]''
| p625 = {{Coord|19.06159|-99.12615|display=inline}}
| p2044 = 3155
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2461
| label = ''[[:d:Q31450737|Volcán Quinsachata]]''
| p625 = {{Coord|-14.1626|-71.3566|display=inline}}
| p2044 = 3626
| p131 = ''[[:d:Q205057|Cuscoko eskualdea]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2462
| label = ''[[:d:Q22701066|Volcán Quizapú]]''
| p625 = {{Coord|-35.637222222222|-70.757222222222|display=inline}}
| p131 = [[Maule eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2463
| label = ''[[:d:Q23659778|Volcán Rana Roi]]''
| p625 = {{Coord|-27.083333333333|-109.38333333333|display=inline}}
| p131 = [[Valparaíso eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2464
| label = ''[[:d:Q31450446|Volcán Rancho Seco]]''
| p625 = {{Coord|19.617777777778|-101.47333333333|display=inline}}
| p2044 = 2501
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2465
| label = ''[[:d:Q23873558|Volcán Reventador]]''
| p625 = {{Coord|-0.67555555555556|-77.67|display=inline}}
| p2044 = 3562
| p131 = [[Napo probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2466
| label = ''[[:d:Q22428732|Volcán Riñanahue]]''
| p625 = {{Coord|-40.3609|-72.0599|display=inline}}
| p131 = [[Los Ríos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2467
| label = ''[[:d:Q21833526|Volcán Rojo]]''
| p625 = {{Coord|-27.1498|-68.3237|display=inline}}
| p2044 = 4687
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2468
| label = ''[[:d:Q31450452|Volcán Sajo]]''
| p625 = {{Coord|19.74686|-101.43138|display=inline}}
| p2044 = 2276
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2469
| label = ''[[:d:Q31718917|Volcán San Bartolo]]''
| p625 = {{Coord|19.11209|-99.09193|display=inline}}
| p2044 = 3145
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2470
| label = ''[[:d:Q31450368|Volcán San Isidro]]''
| p625 = {{Coord|19.62724|-103.74956|display=inline}}
| p2044 = 1573
| p131 = [[Jalisco]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2471
| label = ''[[:d:Q31450438|Volcán San Isidro]]''
| p625 = {{Coord|19.519444444444|-101.43111111111|display=inline}}
| p2044 = 2318
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2472
| label = ''[[:d:Q21054853|Volcán San Jacinto]]''
| p625 = {{Coord|12.6|-86.816666666667|display=inline}}
| p2044 = 823
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2473
| p18 = [[Fitxategi:Cerro de San Juan - Tepic, Nayarit, MEXICO.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q27780103|Volcán San Juan]]''
| p625 = {{Coord|21.47287|-104.97382|display=inline}}<br/>{{Coord|21.494713|-104.93169|display=inline}}
| p131 = [[Nayarit]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2474
| label = ''[[:d:Q31450280|Volcán San Miguel]]''
| p625 = {{Coord|19.1625|-99.004444444444|display=inline}}
| p2044 = 2868
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2475
| label = ''[[:d:Q21054993|Volcán Santa Clara]]''
| p625 = {{Coord|12.58133984|-86.81488037|display=inline}}
| p2044 = 757
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2476
| p18 = [[Fitxategi:NicaraguaSantaClara 04.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q56305637|Volcán Santa Clara]]''
| p625 = {{Coord|12.581|-86.816|display=inline}}
| p2044 = 844
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2477
| label = ''[[:d:Q21834087|Volcán Santa María]]''
| p625 = {{Coord|-36.3017|-69.3242|display=inline}}
| p2044 = 1929
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2478
| label = ''[[:d:Q31450092|Volcán Santa de Mezapa]]''
| p625 = {{Coord|19.165555555556|-99.447222222222|display=inline}}
| p2044 = 2756
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2479
| label = ''[[:d:Q21054856|Volcán Santiago]]''
| p625 = {{Coord|11.984722222222|-86.1675|display=inline}}
| p2044 = 492
| p131 = [[Masayako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2480
| label = ''[[:d:Q2672141|Volcán Santo Tomás]]''
| p625 = {{Coord|14.710277777778|-91.478611111111|display=inline}}
| p2044 = 3542
| p131 = [[Sololá (departamendua)|Sololá]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2481
| label = ''[[:d:Q23871495|Volcán Santo Tomás]]''
| p625 = {{Coord|-0.82166666666667|-91.1325|display=inline}}
| p2044 = 972
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2482
| label = ''[[:d:Q31445644|Volcán Sapicho]]''
| p625 = {{Coord|19.495833333333|-102.24833333333|display=inline}}
| p2044 = 2677
| p131 = [[Michoacán]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2483
| label = ''[[:d:Q27840820|Volcán Seco]]''
| p625 = {{Coord|19.971111111111|-98.405|display=inline}}
| p131 = [[Hidalgo (Mexiko)|Hidalgo]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2484
| label = ''[[:d:Q22428754|Volcán Simba]]''
| p625 = {{Coord|-23.363055555556|-67.682777777778|display=inline}}
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2485
| p18 = [[Fitxategi:Volcal-tucan.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1752870|Volcán Tacaná]]''
| p625 = {{Coord|15.1334|-92.1058|display=inline}}
| p2044 = 4064
| p131 = [[San Marcos (departamendua)|San Marcos]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2486
| p18 = [[Fitxategi:Tajumulco volcano 01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q818467|Volcán Tajumulco]]''
| p625 = {{Coord|15.033333333333|-91.9|display=inline}}
| p2044 = 4203
| p131 = [[San Marcos (departamendua)|San Marcos]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2487
| label = ''[[:d:Q22428774|Volcán Tatio]]''
| p625 = {{Coord|-22.431944444444|-68.011944444444|display=inline}}
| p131 = [[Antofagasta eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2488
| label = ''[[:d:Q31450075|Volcán Teconto]]''
| p625 = {{Coord|19.1966|-99.37651|display=inline}}
| p2044 = 3121
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2489
| label = ''[[:d:Q31450069|Volcán Tehualtepec]]''
| p625 = {{Coord|19.2186|-99.4001|display=inline}}
| p2044 = 2880
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2490
| p18 = [[Fitxategi:Tenorio volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2091698|Volcán Tenorio]]''
| p625 = {{Coord|10.672777777778|-85.015|display=inline}}
| p2044 = 1916
| p17 = [[Costa Rica]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2491
| label = ''[[:d:Q31450012|Volcán Tepetzingo]]''
| p625 = {{Coord|19.0596|-99.4419|display=inline}}
| p2044 = 2813
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2492
| label = ''[[:d:Q31450183|Volcán Tetzacoatl]]''
| p625 = {{Coord|19.138888888889|-99.128055555556|display=inline}}
| p2044 = 3209
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2493
| label = ''[[:d:Q31450059|Volcán Texontepec]]''
| p625 = {{Coord|19.243611111111|-99.414444444444|display=inline}}
| p2044 = 2960
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2494
| label = ''[[:d:Q31450116|Volcán Texoxocol]]''
| p625 = {{Coord|19.152777777778|-99.230833333333|display=inline}}
| p2044 = 3385
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2495
| label = ''[[:d:Q31450106|Volcán Tezontle]]''
| p625 = {{Coord|19.0554|-99.2607|display=inline}}
| p2044 = 2820
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2496
| label = ''[[:d:Q31450268|Volcán Tioca]]''
| p625 = {{Coord|19.20447|-99.09374|display=inline}}
| p2044 = 2711
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2497
| label = ''[[:d:Q31450477|Volcán Tlapexcua]]''
| p625 = {{Coord|19.09934|-98.90651|display=inline}}
| p2044 = 2803
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2498
| p18 = [[Fitxategi:Toliman Volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1880965|Volcán Tolimán]]''
| p625 = {{Coord|14.6125|-91.189166666667|display=inline}}
| p2044 = 3158
| p131 = [[Sololá (departamendua)|Sololá]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2499
| label = ''[[:d:Q31450087|Volcán Tomasquillo]]''
| p625 = {{Coord|19.169722222222|-99.388888888889|display=inline}}
| p2044 = 3017
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2500
| label = ''[[:d:Q31450190|Volcán Toxtepec]]''
| p625 = {{Coord|19.16211|-99.15032|display=inline}}
| p2044 = 2909
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2501
| label = ''[[:d:Q31450017|Volcán Tres Cruces]]''
| p625 = {{Coord|19.09476|-99.47784|display=inline}}
| p2044 = 2915
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2502
| label = ''[[:d:Q21831894|Volcán Tres Picos]]''
| p625 = {{Coord|-48.4362|-69.3584|display=inline}}
| p2044 = 667
| p131 = [[Santa Cruz probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2503
| label = ''[[:d:Q22428792|Volcán Trolguaca]]''
| p625 = {{Coord|-38.31458|-71.64875|display=inline}}
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2504
| label = ''[[:d:Q31450208|Volcán Tulmiac]]''
| p625 = {{Coord|19.135277777778|-99.116666666667|display=inline}}
| p2044 = 3316
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2505
| label = ''[[:d:Q23886072|Volcán Tungurahua]]''
| p625 = {{Coord|-1.46667|-78.42444|display=inline}}
| p2044 = 3687
| p131 = [[Tungurahua probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2506
| label = ''[[:d:Q35723395|Volcán Tutupaca]]''
| p625 = {{Coord|-17.025555555556|-70.372222222222|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2507
| label = ''[[:d:Q31450023|Volcán Tuxtepec]]''
| p625 = {{Coord|19.09894|-99.45736|display=inline}}
| p2044 = 2809
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2508
| label = ''[[:d:Q31450225|Volcán Tuxtepec]]''
| p625 = {{Coord|19.12153|-99.10068|display=inline}}
| p2044 = 3081
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2509
| label = ''[[:d:Q27817805|Volcán Viejo (bolkan)]]''
| p625 = {{Coord|27.514166666667|-112.57277777778|display=inline}}
| p131 = [[Hego Kalifornia Beherea]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2510
| label = ''[[:d:Q31450128|Volcán Xictle]]''
| p625 = {{Coord|19.2475|-99.221944444444|display=inline}}
| p2044 = 3049
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2511
| label = ''[[:d:Q31450121|Volcán Xictontle]]''
| p625 = {{Coord|19.24503|-99.22742|display=inline}}
| p2044 = 3030
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2512
| label = ''[[:d:Q31450273|Volcán Xistune]]''
| p625 = {{Coord|19.145833333333|-99.006944444444|display=inline}}
| p2044 = 3089
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2513
| label = ''[[:d:Q31450706|Volcán Yana Mauras]]''
| p625 = {{Coord|-15.318333333333|-72.433333333333|display=inline}}
| p2044 = 4465
| p131 = [[Arequipa departamendua]]
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2514
| label = ''[[:d:Q31450242|Volcán Yecahuazac]]''
| p625 = {{Coord|19.076111111111|-99.097777777778|display=inline}}
| p2044 = 3131
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2515
| label = ''[[:d:Q22428829|Volcán Yelcho]]''
| p625 = {{Coord|-43.1132|-72.6126|display=inline}}
| p131 = [[Los Lagos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2516
| label = ''[[:d:Q31450196|Volcán Yololica]]''
| p625 = {{Coord|19.2203|-99.1802|display=inline}}
| p2044 = 3029
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2517
| label = ''[[:d:Q35723403|Volcán Yucamane]]''
| p625 = {{Coord|-17.1825|-70.198888888889|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2518
| label = ''[[:d:Q31450202|Volcán Zompole]]''
| p625 = {{Coord|19.204444444444|-99.115555555556|display=inline}}
| p2044 = 2637
| p131 = [[Mexiko Hiria]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2519
| label = ''[[:d:Q31450523|Volcán Zoyazal]]''
| p625 = {{Coord|19.05746|-98.88958|display=inline}}
| p2044 = 2636
| p131 = [[Mexikoko estatua]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2520
| label = ''[[:d:Q10392610|Volcán da Serreta]]''
| p625 = {{Coord|38.7514|-27.4493|display=inline}}
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2521
| p18 = [[Fitxategi:VolcanAguaPascuas.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1327687|Volcán de Agua]]''
| p625 = {{Coord|14.465|-90.742777777778|display=inline}}
| p2044 = 3760
| p131 = [[Sacatepéquez]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2522
| label = ''[[:d:Q21842861|Volcán de Cochiquito]]''
| p625 = {{Coord|-36.738333333333|-69.834722222222|display=inline}}
| p2044 = 1268
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2523
| p18 = [[Fitxategi:Volcán de Fuego and Acatenango.jpg|center|100px]]
| label = [[Volcán de Fuego]]
| p625 = {{Coord|14.474722222222|-90.880833333333|display=inline}}
| p2044 = 3765
| p131 = [[Guatemala]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2524
| p18 = [[Fitxategi:Vistas desde Calatrava la Nueva.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97495941|Volcán de La Atalaya]]''
| p625 = {{Coord|38.647222222222226|-3.798888888888889|display=inline}}
| p2044 = 1118
| p131 = [[Ciudad Realgo probintzia]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2525
| p18 = [[Fitxategi:La mesnera-siles.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q56168257|Volcán de La Mesnera]]''
| p625 = {{Coord|38.849063888889|-3.5210805555556|display=inline}}
| p2044 = 920
| p131 = [[Moral de Calatrava]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2526
| label = ''[[:d:Q25175554|Volcán de Quezaltepeque (bolkan sa Guatemala)]]''
| p625 = {{Coord|14.633333333333|-89.366666666667|display=inline}}
| p131 = [[Chiquimula (departamendua)|Chiquimula]]
| p17 = [[Guatemala]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2527
| p18 = [[Fitxategi:Lomas de Cubiro. Lara Venezuela.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q25407011|Volcán de Sanaré]]''
| p625 = {{Coord|9.76|-69.587222222222|display=inline}}
| p2044 = 1987
| p17 = [[Venezuela]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2528
| p18 = [[Fitxategi:Volcansietefuentes05.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q96260282|Volcán de Siete Fuentes]]''
| p625 = {{Coord|28.282444444444444|-16.512916666666666|display=inline}}
| p131 = [[Tenerife]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2529
| label = ''[[:d:Q6164666|Volcán de Yagrumito]]''
| p17 = [[Venezuela]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2530
| label = ''[[:d:Q6164668|Volcán de la Arzollosa]]''
| p625 = {{Coord|39.06140555555555|-4.138227777777778|display=inline}}
| p2044 = 750
| p131 = [[Piedrabuena]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2531
| p18 = [[Fitxategi:RK1112 9062 Ruta de los Volcanes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q22084497|Volcán de la Deseada]]''
| p625 = {{Coord|28.569166666667|-17.836944444444|display=inline}}
| p2044 = 1944
| p131 = [[El Paso (La Palma)|El Paso]]<br/>[[Villa de Mazo]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2532
| label = ''[[:d:Q31450536|Volcán del Aire]]''
| p625 = {{Coord|19.02337|-98.91265|display=inline}}
| p2044 = 2356
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2533
| p18 = [[Fitxategi:MTN25-0836c3-2004-Mestanza (cropped) Volcán del Alhorín.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q64494813|Volcán del Alhorín]]''
| p625 = {{Coord|38.523788888889|-4.1174083333333|display=inline}}
| p131 = [[Solana del Pino]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2534
| label = ''[[:d:Q21054845|Volcán del Hoyo]]''
| p625 = {{Coord|12.489444444444|-86.6675|display=inline}}
| p2044 = 974
| p131 = [[Leongo departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2535
| label = ''[[:d:Q21840453|Volcán del Hoyo]]''
| p625 = {{Coord|-36.15|-69.1|display=inline}}
| p2044 = 1424
| p131 = [[Mendoza probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2536
| label = ''[[:d:Q21839453|Volcán del Manantial]]''
| p625 = {{Coord|-26.7167|-67.9967|display=inline}}
| p2044 = 4740
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2537
| label = ''[[:d:Q31450047|Volcánes Cuates]]''
| p625 = {{Coord|19.193611111111|-99.443333333333|display=inline}}
| p2044 = 2841
| p131 = [[Morelos]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2538
| label = ''[[:d:Q113841517|Vonflua]]''
| p625 = {{Coord|60.33622|5.16958|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2539
| p18 = [[Fitxategi:Přírodní rezervace Vrabinec, okres Děčín.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1740648|Vrabinec]]''
| p625 = {{Coord|50.710555555556|14.211666666667|display=inline}}
| p2044 = 350
| p131 = [[Těchlovice (Děčíngo barrutia)|Těchlovice]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2540
| label = ''[[:d:Q31451208|Vulcan Neozhidannyy]]''
| p625 = {{Coord|50.679166666667|156.02777777778|display=inline}}
| p2044 = 1039
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2541
| p18 = [[Fitxategi:Vulcano With Vulcanello.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1321161|Vulcanello]]''
| p625 = {{Coord|38.425|14.95833333|display=inline}}<br/>{{Coord|38.42708|14.96374|display=inline}}
| p2044 = 123
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2542
| p18 = [[Fitxategi:Aerial image of Vulcano (view from the east).jpg|center|100px]]
| label = [[Vulcano]]
| p625 = {{Coord|38.4042|14.9658|display=inline}}
| p2044 = 500
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2543
| p18 = [[Fitxategi:Aerial image of the La Fossa crater (Vulcano).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1648022|Vulcano sumendia]]''
| p625 = {{Coord|38.404|14.962|display=inline}}
| p2044 = 386
| p131 = [[Lipari (udalerria)|Lipari]]
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2544
| label = ''[[:d:Q31451147|Vulkan Blesaka]]''
| p625 = {{Coord|45.352777777778|36.714166666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2545
| label = ''[[:d:Q124728096|Vulkan Dreisborn]]''
| p625 = {{Coord|50.06769|6.79362|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2546
| label = ''[[:d:Q31454198|Vulkan Ketoy]]''
| p625 = {{Coord|47.3415|152.4388|display=inline}}
| p2044 = 1136
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2547
| label = ''[[:d:Q124728059|Vulkan Lühwald]]''
| p625 = {{Coord|50.28153|6.61779|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2548
| label = ''[[:d:Q31451519|Vulkan Massa]]''
| p625 = {{Coord|59.0883|161.2292|display=inline}}
| p2044 = 1031
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2549
| label = ''[[:d:Q124728041|Vulkan Mühlenberg]]''
| p625 = {{Coord|50.2885|6.60569|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2550
| label = ''[[:d:Q31454390|Vulkan Novo-Bakening]]''
| p625 = {{Coord|53.943888888889|158.09805555556|display=inline}}
| p2044 = 1369
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2551
| label = ''[[:d:Q31451477|Vulkan Poputnyy]]''
| p625 = {{Coord|55.0775|160.0783|display=inline}}
| p2044 = 1089
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2552
| label = ''[[:d:Q124728033|Vulkan Rossbuesch]]''
| p625 = {{Coord|50.2704|6.61924|display=inline}}
| p2044 = 538
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2553
| label = ''[[:d:Q124728047|Vulkan Ruderbüsch]]''
| p625 = {{Coord|50.29268|6.62358|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2554
| p18 = [[Fitxategi:阿頼度島武富島.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31449916|Vulkan Taketomi]]''
| p625 = {{Coord|50.845|155.6744|display=inline}}
| p2044 = 129
| p131 = ''[[:d:Q2109294|Severo-Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2555
| label = ''[[:d:Q31451439|Vulkan Trezubets]]''
| p625 = {{Coord|46.066666666667|150.10333333333|display=inline}}
| p2044 = 742
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2556
| label = ''[[:d:Q31451483|Vulkan Ushkovskiy]]''
| p625 = {{Coord|56.06943|160.47049|display=inline}}
| p2044 = 3358
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2557
| label = ''[[:d:Q124728044|Vulkan Wetschberg]]''
| p625 = {{Coord|50.2864|6.61006|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2558
| label = ''[[:d:Q31454646|Vulkan Yermak]]''
| p625 = {{Coord|45.009722222222|147.85972222222|display=inline}}
| p2044 = 982
| p131 = ''[[:d:Q1037393|Hokkaido]]''<br/>''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2559
| label = ''[[:d:Q31451396|Vulkan Zhupanovskaya Sopka]]''
| p625 = {{Coord|53.590277777778|159.11166666667|display=inline}}
| p2044 = 2718
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2560
| label = ''[[:d:Q124868228|Vulkan des Hellenbach-Steinbruchs]]''
| p625 = {{Coord|49.44031|8.68871|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2561
| label = ''[[:d:Q109046304|Vågholmen (Bømlo)]]''
| p625 = {{Coord|59.8642|5.0857|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2562
| label = ''[[:d:Q109046362|Våtahove]]''
| p625 = {{Coord|59.6456|5.1105|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2563
| label = ''[[:d:Q31560235|Wachenberg]]''
| p625 = {{Coord|49.55027|8.69383|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2564
| label = ''[[:d:Q2433163|Wai Sano]]''
| p625 = {{Coord|-8.71666667|120.0166667|display=inline}}
| p2044 = 903
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2565
| p18 = [[Fitxategi:Waiowa.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7960255|Waiowa]]''
| p625 = {{Coord|-9.56667|149.075|display=inline}}
| p2044 = 640
| p131 = [[Oro (Papua Ginea Berria)|Iparraldeko probintzia]]
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2566
| p18 = [[Fitxategi:Waitomokia 2018.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1322291|Waitomokia]]''
| p625 = {{Coord|-36.976981|174.770336|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2567
| label = ''[[:d:Q11616288|Wakamiko]]''
| p131 = ''[[:d:Q858352|Kirishima]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2568
| p18 = [[Fitxategi:Cazadero.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q422807|Walther Penck sumendia]]''
| p625 = {{Coord|-27.2|-68.55|display=inline}}
| p2044 = 6658
| p131 = [[Catamarca probintzia|Catamarca]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2569
| label = ''[[:d:Q2144882|Wangga Meti]]''
| p625 = {{Coord|-10.121667|120.225|display=inline}}
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2570
| p18 = [[Fitxategi:Wapi Lava Flow - panoramio.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925941|Wapi Lava Field]]''
| p625 = {{Coord|42.88|-113.22|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2571
| p18 = [[Fitxategi:View from Mount Mitsumatarenge panoramic.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q12779170|Washiba-Kumonotaira]]''
| p625 = {{Coord|36.408056|137.594167|display=inline}}
| p2044 = 2924
| p131 = [[Toyama]]<br/>''[[:d:Q385375|Ōmachi]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2572
| p18 = [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Gezicht op de Gunung Wayang en de Gunung Windu vanaf kina- en theeplantage Lodaja TMnr 60016822.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2854575|Wayang-Windu]]''
| p625 = {{Coord|-7.208|107.63|display=inline}}
| p2044 = 2182
| p131 = ''[[:d:Q10332|Bandung]]''<br/>''[[:d:Q212325|Pangalengan]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2573
| p18 = [[Fitxategi:Vista aérea del Monte Wechecha y el Parque Suba Menagesha 1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q24025325|Wechecha]]''
| p625 = {{Coord|8.98333|38.58333|display=inline}}<br/>{{Coord|8.98|38.59361111111111|display=inline}}
| p2044 = 3.114
| p131 = ''[[:d:Q1109833|West Shewa Zone]]''
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2574
| label = ''[[:d:Q23925898|West Eifel Volcanic Field]]''
| p625 = {{Coord|50.17|6.85|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2575
| p18 = [[Fitxategi:Explosion near summit of West Mata submarine volcano.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q872954|West Mata]]''
| p625 = {{Coord|-15.101|-173.759|display=inline}}
| p2044 = -1000
| p17 = [[Tonga]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2576
| p18 = [[Fitxategi:Iao Needle.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2225973|West Maui Mountains]]''
| p625 = {{Coord|20.8936|-156.589|display=inline}}
| p2044 = 5788<br/>1764
| p131 = [[Maui konderria (Hawaii)|Maui konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2577
| label = ''[[:d:Q6792514|West Molokai Volcano]]''
| p625 = {{Coord|21.13|-157.2|display=inline}}
| p2044 = 421
| p131 = [[Maui konderria (Hawaii)|Maui konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2578
| label = ''[[:d:Q23925942|West Valley Segment]]''
| p625 = {{Coord|48.78|-128.64|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2579
| label = ''[[:d:Q4186559|Western Baraniy]]''
| p625 = {{Coord|54.333333333333|159.86666666667|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2580
| label = ''[[:d:Q109283883|Whakatāne Seamount]]''
| p625 = {{Coord|-36.811167|177.465667|display=inline}}
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2581
| label = ''[[:d:Q30506392|Wilsberg]]''
| p625 = {{Coord|50.9056947|9.4103721|display=inline}}
| p2044 = 598
| p131 = [[Schwarzenborn (Hessen)|Schwarzenborn]]
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2582
| label = ''[[:d:Q124728141|Wispelter Maar]]''
| p625 = {{Coord|50.04665|6.98099|display=inline}}
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2583
| label = ''[[:d:Q23925896|Witori]]''
| p625 = {{Coord|-5.576|150.516|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2584
| p18 = [[Fitxategi:Wolf volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1376373|Wolf sumendia]]''
| p625 = {{Coord|0.033333333333333|-91.333333333333|display=inline}}
| p2044 = 1707
| p131 = [[Galapagoak probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2585
| p18 = [[Fitxategi:Flores Bajawa red lakes.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2352524|Wolo Inelika]]''
| p625 = {{Coord|-8.73|120.98|display=inline}}
| p2044 = 1559
| p131 = ''[[:d:Q14145|Ngada]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2586
| p18 = [[Fitxategi:Lake wenchi crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q30610871|Wonchi]]''
| p625 = {{Coord|8.8|37.9|display=inline}}
| p2044 = 3450
| p17 = [[Etiopia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2587
| p18 = [[Fitxategi:Вулкан W3.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2530684|Wright Seamounts]]''
| p625 = {{Coord|-31.85|-179.183333|display=inline}}
| p2044 = -900
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2588
| label = ''[[:d:Q2594712|Wudalianchi]]''
| p625 = {{Coord|48.71666667|126.12|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2589
| p18 = [[Fitxategi:Wurlali.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2025875|Wurlali]]''
| p625 = {{Coord|-7.125|128.675|display=inline}}
| p2044 = 868
| p131 = ''[[:d:Q1453389|Damer]]''
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2590
| label = ''[[:d:Q12776030|Xianjindao]]''
| p625 = {{Coord|41.33|128|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]<br/>[[Ipar Korea]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2591
| label = ''[[:d:Q3156114|Yakeyama]]''
| p625 = {{Coord|45.0282|147.917|display=inline}}<br/>{{Coord|45.0125|147.87361111111|display=inline}}
| p2044 = 1158
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2592
| label = ''[[:d:Q4538233|Yanpat]]''
| p625 = {{Coord|56.533333333333|158.8|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2593
| p18 = [[Fitxategi:MountYantarni.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3468506|Yantarni Volcano]]''
| p625 = {{Coord|57.0181|-157.183|display=inline}}
| p2044 = 4383
| p131 = ''[[:d:Q511679|Lake and Peninsula Borough]]''
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2594
| p18 = [[Fitxategi:Yanteles volcano summit aerial chile x region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3571838|Yanteles]]''
| p625 = {{Coord|-43.5|-72.8|display=inline}}
| p2044 = 2042
| p131 = [[Palena probintzia]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2595
| label = [[Yasur mendia]]
| p625 = {{Coord|-19.533333333333|169.44166666667|display=inline}}
| p2044 = 361
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2596
| p18 = [[Fitxategi:Yate volcano seen from huar island chile x region.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1586649|Yate]]''
| p625 = {{Coord|-41.754722222222|-72.396388888889|display=inline}}<br/>{{Coord|-41.758888888889|-72.400277777778|display=inline}}
| p2044 = 2187
| p131 = [[Llanquihue probintzia]]<br/>[[Los Lagos eskualdea]]
| p17 = [[Txile]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2597
| label = ''[[:d:Q23925940|Yavinsky]]''
| p625 = {{Coord|51.533|156.629|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2598
| label = ''[[:d:Q4536015|Yavinsky ridge]]''
| p625 = {{Coord|51.55|156.6|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2599
| label = ''[[:d:Q23925895|Yelia]]''
| p625 = {{Coord|-7.05|145.858|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2600
| label = ''[[:d:Q4182084|Yellow (volcano)]]''
| p625 = {{Coord|52.339325|157.90457777778|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2601
| p18 = [[Fitxategi:Yellowstone River in Hayden Valley.jpg|center|100px]]
| label = [[Yellowstoneko galdara]]
| p625 = {{Coord|44.4|-110.7|display=inline}}
| p2044 = 9203<br/>2805
| p131 = [[Wyoming]]<br/>[[Idaho]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2602
| label = ''[[:d:Q2666898|Yelovsky]]''
| p625 = {{Coord|57.55|160.53333333333|display=inline}}
| p2044 = 1381
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2603
| label = ''[[:d:Q2470142|Yersey]]''
| p625 = {{Coord|-7.53|123.95|display=inline}}
| p2044 = -3800
| p17 = [[Indonesia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2604
| label = ''[[:d:Q23925894|Yomba]]''
| p625 = {{Coord|-4.883|146.717|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2605
| p18 = [[Fitxategi:Yonemaru Maar & Sumiyoshi Ike Maar, Relief Map, SRTM, Unmarked.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925957|Yonemaru-Sumiyoshiike]]''
| p625 = {{Coord|31.771|130.592|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2606
| label = ''[[:d:Q109046753|Ytsta Mågøyskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.792|4.6594|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2607
| p18 = [[Fitxategi:Yucamane5.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2382014|Yucamane]]''
| p625 = {{Coord|-17.18|-70.2|display=inline}}
| p2044 = 5550
| p131 = ''[[:d:Q207413|Tacna Department]]''
| p17 = [[Peru]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2608
| p18 = [[Fitxategi:Mount Yufu 2017-02-19 (33842094041).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q23925939|Yufu-Tsurumi]]''
| p625 = {{Coord|33.282|131.39|display=inline}}
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2609
| label = ''[[:d:Q65166425|Yuhualixqui]]''
| p625 = {{Coord|19.316216666666666|-99.05273611111112|display=inline}}
| p2044 = 2420
| p131 = [[Iztapalapa]]
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2610
| label = ''[[:d:Q21583870|Zanātah]]''
| p625 = {{Coord|33.035|37.1967|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2611
| label = ''[[:d:Q4186342|Zaoziornyj]]''
| p625 = {{Coord|56.883333333333|159.95|display=inline}}
| p2044 = 1349
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2612
| p18 = [[Fitxategi:Ometepemap.png|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q147245|Zapatera]]''
| p625 = {{Coord|11.73|-85.82|display=inline}}
| p2044 = 639
| p131 = [[Granadako departamendua]]
| p17 = [[Nikaragua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2613
| label = ''[[:d:Q7270076|Zarechny]]''
| p625 = {{Coord|56.366666666667|160.83333333333|display=inline}}
| p2044 = 754
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2614
| p18 = [[Fitxategi:Simushir ISS006-E-24468.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2072520|Zavaritski Caldera]]''
| p625 = {{Coord|46.916666666667|151.95|display=inline}}
| p2044 = 624<br/>614
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Sakhalin oblasta]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2615
| label = ''[[:d:Q4182925|Zavaritsky]]''
| p625 = {{Coord|56.7|159.65|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2616
| p18 = [[Fitxategi:Zavodovski Island oblique.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q166972|Zavodovski Island]]''
| p625 = {{Coord|-56.3|-27.58|display=inline}}
| p2044 = 551
| p131 = [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwich uharteak]]
| p17 = [[Erresuma Batua]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2617
| p18 = [[Fitxategi:Zendan soleiman.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q5901248|Zendan-e Soleyman]]''
| p625 = {{Coord|36.614444444444|47.201666666667|display=inline}}
| p2044 = 2254
| p131 = ''[[:d:Q15095040|Chaman Rural District]]''
| p17 = [[Iran]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2618
| p18 = [[Fitxategi:ISS039-E-14786 - View of Russia.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1112372|Zheltovsky]]''
| p625 = {{Coord|51.583333333333|157.33333333333|display=inline}}<br/>{{Coord|51.5771|157.3281|display=inline}}
| p2044 = 1953<br/>1930
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2619
| label = ''[[:d:Q4180583|Zhirovskoy]]''
| p625 = {{Coord|52.616666666667|158.25|display=inline}}
| p2044 = 748
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2620
| p18 = [[Fitxategi:Zhupanovsky volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q1112205|Zhupanovsky]]''
| p625 = {{Coord|53.59|159.3147|display=inline}}
| p2044 = 2923
| p131 = [[Kamtxatka kraia]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2621
| p18 = [[Fitxategi:Mount Zhuzi 20060630.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q16926723|Zhuzi Mountain]]''
| p625 = {{Coord|25.21388889|121.5625|display=inline}}<br/>{{Coord|25.210555555556|121.55916666667|display=inline}}
| p2044 = 1103<br/>1008
| p131 = [[Taipei Berria|Taipei konderria]]
| p17 = [[Taiwan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2622
| label = ''[[:d:Q13381617|Zitácuaro-Valle de Bravo]]''
| p625 = {{Coord|19.4|-100.25|display=inline}}
| p17 = [[Mexiko]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2623
| label = ''[[:d:Q227496|Zubair Group]]''
| p625 = {{Coord|15.05|42.16666667|display=inline}}
| p2044 = 191
| p131 = [[Al-Hudaida gobernantzia]]
| p17 = [[Yemen]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2624
| label = ''[[:d:Q2586153|Zuidwal volcano]]''
| p625 = {{Coord|53.212612|5.17765|display=inline}}
| p17 = [[Herbehereak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2625
| p18 = [[Fitxategi:Caldera del Agrio.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2933737|caldeira de l'Agrio]]''
| p625 = {{Coord|-37.85|-71|display=inline}}
| p2044 = 2300
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2626
| p18 = [[Fitxategi:Volcà del puig.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11918481|el Puig]]''
| p625 = {{Coord|42.04416667|2.73866667|display=inline}}
| p2044 = 412
| p131 = [[Canet d'Adri]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2627
| label = ''[[:d:Q24038201|mont Gémini Est]]''
| p625 = {{Coord|-21.0945767|170.2751643|display=inline}}
| p2044 = -80
| p131 = [[Kaledonia Berria]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2628
| label = ''[[:d:Q24038267|mont Gémini Ouest]]''
| p625 = {{Coord|-21.0945767|170.2751643|display=inline}}
| p2044 = -40
| p131 = [[Kaledonia Berria]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2629
| p18 = [[Fitxategi:Golan 1.JPG|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2905170|mount Avital]]''
| p625 = {{Coord|33.115|35.788888888889|display=inline}}
| p2044 = 1204
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2630
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Pariou 2001-07-30.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411078|puy Pariou]]''
| p625 = {{Coord|45.796824|2.971484|display=inline}}
| p2044 = 1209
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2631
| p18 = [[Fitxategi:Nébouzat - puy de Barme 20220825.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31394965|puy de Barme]]''
| p625 = {{Coord|45.73806|2.93116|display=inline}}
| p2044 = 1101
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2632
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - puy de Boursoux 20220825.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q113622569|puy de Boursoux]]''
| p625 = {{Coord|45.6717|2.94629|display=inline}}
| p2044 = 1057
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2633
| p18 = [[Fitxategi:Le Puy de Cliersou.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q28493689|puy de Clierzou]]''
| p625 = {{Coord|45.79472222222222|2.959722222222222|display=inline}}
| p2044 = 1199
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2634
| p18 = [[Fitxategi:Orcines - puy de Fraisse 20210810.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31394856|puy de Fraisse]]''
| p625 = {{Coord|45.80463|2.96252|display=inline}}
| p2044 = 1120
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2635
| p18 = [[Fitxategi:Pulvérières - Puy du Jume 20220823.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21532108|puy de Jume]]''
| p625 = {{Coord|45.84667|2.96556|display=inline}}
| p2044 = 1163
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2636
| p18 = [[Fitxategi:Col de la Moréno - Puy de Laschamps 20220825-02.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31393929|puy de Laschamps]]''
| p625 = {{Coord|45.73417|2.95182|display=inline}}
| p2044 = 1256
| p131 = [[Saint-Genès-Champanelle]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2637
| p18 = [[Fitxategi:Col de la Moréno - Puy de Monchier 20220825.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q29422025|puy de Monchier]]''
| p625 = {{Coord|45.74724|2.94871|display=inline}}
| p2044 = 1211
| p131 = [[Saint-Genès-Champanelle]]<br/>[[Ceissac e Alanhac|Ceyssat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2638
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - puy de Montgy 20220825.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31682172|puy de Montgy]]''
| p625 = {{Coord|45.7|2.932777777777778|display=inline}}
| p2044 = 1133
| p131 = [[Nébouzat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2639
| p18 = [[Fitxategi:Orcines - puy de Montrodeix 20220819-01.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q113707610|puy de Montrodeix]]''
| p625 = {{Coord|45.761538|3.000826|display=inline}}
| p2044 = 915
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2640
| p18 = [[Fitxategi:Puy de Vichatel.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q31669935|puy de Vichatel]]''
| p625 = {{Coord|45.68652|2.96082|display=inline}}
| p2044 = 1095
| p131 = [[Aydat]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2641
| p18 = [[Fitxategi:Chaîne des Puys - 139.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q21532074|puy de la Coquille]]''
| p625 = {{Coord|45.84194|2.96222|display=inline}}
| p2044 = 1153
| p131 = [[Saint-Ours (Puy-de-Dôme)|Saint-Ours]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2642
| p18 = [[Fitxategi:Aydat - puy de la Toupe 20220825-03.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q97188487|puy de la Toupe]]''
| p625 = {{Coord|45.6825|2.943888888888889|display=inline}}
| p2044 = 1074
| p131 = [[Aydat]]<br/>[[Aurières]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2643
| p18 = [[Fitxategi:Orcines - puy des Goules 20210810-07.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q3411104|puy des Goules]]''
| p625 = {{Coord|45.8095|2.98059|display=inline}}
| p2044 = 1146
| p131 = [[Orcines]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2644
| label = ''[[:d:Q97188494|puy des Grosmanaux]]''
| p625 = {{Coord|45.7575|2.953888888888889|display=inline}}
| p2044 = 1131
| p131 = [[Puy-de-Dôme]]
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2645
| label = ''[[:d:Q3945772|salsa]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2646
| label = ''[[:d:Q117924724|the mountain Rudnik]]''
| p625 = {{Coord|44.016666666666666|20.45|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q714668|Gornji Milanovac]]''
| p17 = [[Serbia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2647
| label = ''[[:d:Q3562710|volcan des Alizés]]''
| p17 = [[Frantzia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2648
| p18 = [[Fitxategi:Atacazo volcano.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q753140|volcano Atacazo]]''
| p625 = {{Coord|-0.35722222222222|-78.619166666667|display=inline}}
| p2044 = 4463
| p131 = [[Pichincha probintzia]]
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2649
| label = ''[[:d:Q2535356|volcanoes of the Leizhou Peninsula]]''
| p625 = {{Coord|20.5|110.16666667|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2650
| label = ''[[:d:Q113487303|volcán de Can Xel]]''
| p2044 = 621
| p131 = [[Santa Pau]]
| p17 = [[Espainia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2651
| p18 = [[Fitxategi:Lagoa do Fogo.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2301875|Água de Pau]]''
| p625 = {{Coord|37.760333333333|-25.491558333333|display=inline}}
| p2044 = 947
| p131 = [[Azoreak]]
| p17 = [[Portugal]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2652
| p18 = [[Fitxategi:Þingvellir (3766518292).jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q252213|Ármannsfell]]''
| p625 = {{Coord|64.31666667|-21.05|display=inline}}
| p2044 = 768
| p131 = [[Bláskógabyggð]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2653
| label = ''[[:d:Q109035993|Ådnesøya]]''
| p625 = {{Coord|59.5892|5.1616|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2654
| label = ''[[:d:Q109036046|Æskjeret]]''
| p625 = {{Coord|60.7556277|4.7352076|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2655
| label = ''[[:d:Q125552030|Île el Afia]]''
| p625 = {{Coord|36.81843901|5.68849317|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2656
| label = ''[[:d:Q125550332|Îlot Madagh]]''
| p625 = {{Coord|35.6391852|-1.07148106|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2657
| label = ''[[:d:Q124960018|Îlot Tekedid]]''
| p625 = {{Coord|37.07984596|7.17140715|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2658
| label = ''[[:d:Q125851038|Îlot du Fort Génois]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2659
| p18 = [[Fitxategi:WAK Badelachen 03.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q293896|Öchsen]]''
| p625 = {{Coord|50.8004|10.0276|display=inline}}
| p2044 = 627.2
| p131 = ''[[:d:Q7866|Wartburgkreis]]''
| p17 = [[Alemania]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2660
| p18 = [[Fitxategi:Öræfajökull - Mapillary (520905752282052).jpg|center|100px]]
| label = [[Öræfajökull]]
| p625 = {{Coord|64.025436111111|-16.642063888889|display=inline}}
| p2044 = 2110
| p131 = ''[[:d:Q933458|Sveitarfélagið Hornafjörður]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2661
| label = ''[[:d:Q335279|Þeistareykir]]''
| p625 = {{Coord|65.88|-16.84|display=inline}}
| p2044 = 564
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2662
| label = [[Þeistareykjarbunga]]
| p625 = {{Coord|65.88|-16.84|display=inline}}
| p2044 = 564
| p131 = [[Þingeyjarsveit]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2663
| p18 = [[Fitxategi:Grindavík05.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q335498|Þorbjörn]]''
| p625 = {{Coord|63.8658108209|-22.4366166804|display=inline}}
| p2044 = 243
| p131 = ''[[:d:Q2796543|Grindavíkurbær]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2664
| label = ''[[:d:Q115622543|Þráinsskjöldur]]''
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2665
| p18 = [[Fitxategi:Iceland thrihnukagigur-volcano crater.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q335699|Þríhnúkagígur]]''
| p625 = {{Coord|63.99833333|-21.69888889|display=inline}}
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2666
| p18 = [[Fitxategi:Markarfljót.jpg|center|100px]]
| label = [[Þórólfsfell]]
| p625 = {{Coord|63.7176|-19.6654|display=inline}}
| p2044 = 574
| p131 = [[Rangárþing eystra]]
| p17 = [[Islandia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2667
| label = ''[[:d:Q109039299|île Bijoutier]]''
| p625 = {{Coord|-7.067867|52.73475|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2668
| label = ''[[:d:Q109039301|île Bouchard]]''
| p625 = {{Coord|45.4325804|-73.7340379|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2669
| label = ''[[:d:Q109039310|île Moe]]''
| p625 = {{Coord|-60.44|-45.41|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2670
| label = ''[[:d:Q111209458|île de Ponthière]]''
| p625 = {{Coord|50.54035104|5.32613633|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2671
| label = ''[[:d:Q111209455|île de la Sucrerie]]''
| p625 = {{Coord|50.5272953|5.20841002|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2672
| label = ''[[:d:Q111209456|île de la Venne]]''
| p625 = {{Coord|50.52507801|5.56940076|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2673
| label = ''[[:d:Q113838584|île des Béguines]]''
| p625 = {{Coord|50.5067759|5.14433|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2674
| label = ''[[:d:Q113838586|île des Chanoines]]''
| p625 = {{Coord|50.5066693|5.1461676|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2675
| label = ''[[:d:Q111209459|île du Bosquet]]''
| p625 = {{Coord|50.52603601|5.20320361|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2676
| label = ''[[:d:Q118180793|Āliamanu Crater]]''
| p625 = {{Coord|21.3596942|-157.9120302|display=inline}}
| p131 = [[Honolulu konderria]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2677
| label = ''[[:d:Q16765414|Čertí kopeček]]''
| p625 = {{Coord|50.6181|15.2303|display=inline}}
| p2044 = 433
| p131 = [[Koberovy]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2678
| p18 = [[Fitxategi:Červená hora.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11175988|Červená hora]]''
| p625 = {{Coord|49.7767|17.5411|display=inline}}
| p2044 = 749
| p131 = [[Budišov nad Budišovkou]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2679
| label = ''[[:d:Q130739302|İşıqlı]]''
| p625 = {{Coord|39.584722222222226|46.17638888888889|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q301832|Lachin District]]''
| p17 = [[Azerbaijan]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2680
| label = ''[[:d:Q11434362|Ōmurodashi]]''
| p625 = {{Coord|34.54666666666667|139.44166666666666|display=inline}}
| p2044 = -150
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2681
| p18 = [[Fitxategi:Ōnodake Kagoshima.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q11439588|Ōno Dake]]''
| p625 = {{Coord|31.256|130.51680556|display=inline}}<br/>{{Coord|31.256111111111|130.51666666667|display=inline}}
| p2044 = 465.9
| p131 = ''[[:d:Q19701|Minamikyūshū]]''<br/>[[Kagoshima (prefektura)|Kagoshima]]
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2682
| p18 = [[Fitxategi:Orakei Basin panorama.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q7099345|Ōrākei Basin]]''
| p625 = {{Coord|-36.8671|174.813|display=inline}}
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2683
| p18 = [[Fitxategi:Mt Richmond crater panorama Auckland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q6923216|Ōtāhuhu / Mount Richmond]]''
| p625 = {{Coord|-36.9326|174.839|display=inline}}
| p2044 = 48
| p131 = [[Auckland eskualdea]]
| p17 = [[Zeelanda Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2684
| p18 = [[Fitxategi:Ctiněves, Říp a obec.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q102079702|Říp Mountain]]''
| p625 = {{Coord|50.38653|14.2896344|display=inline}}
| p2044 = 461
| p131 = [[Mnetěš]]
| p17 = [[Txekia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2685
| label = ''[[:d:Q21593951|Şīrat al Ḩamāmirī]]''
| p625 = {{Coord|33.540555555556|36.737777777778|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2686
| label = ''[[:d:Q12781801|Štiavnický stratovulkán]]''
| p625 = {{Coord|48.443977777778|18.849105555556|display=inline}}
| p17 = [[Eslovakia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2687
| label = ''[[:d:Q25164419|Θόλος Ναυτίλος]]''
| p625 = {{Coord|36.404444444444|25.396111111111|display=inline}}
| p17 = [[Grezia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2688
| label = ''[[:d:Q101425846|Σαρτόρι]]''
| p625 = {{Coord|38.12277777777778|17.385833333333334|display=inline}}
| p17 = [[Italia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2689
| label = ''[[:d:Q4071824|Асунсьон (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|19.6925|145.40361111111|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2690
| label = ''[[:d:Q4075861|Баканови]]''
| p625 = {{Coord|-6.15|155.35|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2691
| label = ''[[:d:Q4077147|Бам (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|-3.6130555555556|144.81916666667|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2692
| label = ''[[:d:Q4083643|Бем-Канал – Радиерд-Бэй]]''
| p625 = {{Coord|55.316666666667|-131.05|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2693
| p18 = [[Fitxategi:BogoslofIsland.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4089752|Богослов (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|51.91|-177.43833333333|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2694
| label = ''[[:d:Q4090471|Бойса]]''
| p625 = {{Coord|-3.9944444444444|144.96333333333|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2695
| label = ''[[:d:Q4109966|Ветеран (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|9.8333333333333|109.05|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2696
| label = ''[[:d:Q25422827|Вілліямс]]''
| p625 = {{Coord|52.1|178.81666666667|display=inline}}
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2697
| label = ''[[:d:Q18408664|Йохоа]]''
| p17 = [[Honduras]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2698
| label = ''[[:d:Q25422826|Кей Зеа Кон]]''
| p625 = {{Coord|52.95|178.86666666667|display=inline}}
| p131 = [[Alaska]]
| p17 = [[Ameriketako Estatu Batuak]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2699
| label = ''[[:d:Q21044900|Кутиноэрабу (вулкан)]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2700
| label = ''[[:d:Q4252438|Лагуна-Бланка (вулканическое поле)]]''
| p625 = {{Coord|-39.0725|-70.299722222222|display=inline}}
| p131 = [[Neuquén probintzia|Neuquen probintzia]]
| p17 = [[Argentina]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2701
| label = ''[[:d:Q13667744|Лаохесан]]''
| p625 = {{Coord|49.133333333333|126.55|display=inline}}
| p17 = [[Txinako Herri Errepublika]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2702
| label = ''[[:d:Q110259441|Лах]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2703
| label = ''[[:d:Q4266730|Лопеви (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|-16.506944444444|168.34611111111|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2704
| label = ''[[:d:Q4280140|Манам (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|-4.08|145.03722222222|display=inline}}
| p17 = [[Papua Ginea Berria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2705
| label = ''[[:d:Q4283133|Марчена (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|0.33333333333333|-90.466666666667|display=inline}}
| p17 = [[Ekuador]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2706
| label = ''[[:d:Q4285556|Маунт-макдоналд]]''
| p625 = {{Coord|-17.66666667|168.4166667|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2707
| p18 = [[Fitxategi:Mountain "Miska".jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4296385|Миска (гора)]]''
| p625 = {{Coord|45.279465|37.384672|display=inline}}
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2708
| label = ''[[:d:Q4304777|Мота (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|-14.2|167.5|display=inline}}
| p17 = [[Vanuatu]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2709
| p18 = [[Fitxategi:Nosy Be.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q4328180|Нуси-Бе (вулкан)]]''
| p625 = {{Coord|-13.316666666667|48.483333333333|display=inline}}
| p2044 = 214
| p131 = ''[[:d:Q55826509|Nosy Be]]''
| p17 = [[Madagaskar]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2710
| label = ''[[:d:Q21697326|Էրլիդաղ]]''
| p17 = [[Turkia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2711
| label = ''[[:d:Q6942101|גבעת טליה]]''
| p625 = {{Coord|32.9793|35.8113|display=inline}}
| p2044 = 748
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2712
| label = ''[[:d:Q6638133|קו התלים הישראלי]]''
| p625 = {{Coord|33.081932|35.8338309|display=inline}}
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2713
| label = ''[[:d:Q12411374|רכס בשנית]]''
| p625 = {{Coord|33.06523333|35.84440833|display=inline}}
| p2044 = 1156
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2714
| label = ''[[:d:Q6587022|רכס הבוסטר]]''
| p625 = {{Coord|33.15952778|35.82650278|display=inline}}
| p2044 = 1056
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2715
| label = ''[[:d:Q21596961|أراضي النورية]]''
| p625 = {{Coord|33.178055555556|37.417777777778|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2716
| label = ''[[:d:Q21596971|أرض أم رحيل]]''
| p625 = {{Coord|33.259444444444|37.388333333333|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2717
| label = ''[[:d:Q21591868|أرض بنت سمرا]]''
| p625 = {{Coord|33.1231|37.2953|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2718
| label = ''[[:d:Q21583690|أم الجنبريس]]''
| p625 = {{Coord|33.229444444444|37.141666666667|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2719
| label = ''[[:d:Q21583709|أم حوار]]''
| p625 = {{Coord|33.31|37.0557|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2720
| label = ''[[:d:Q21596979|ارض أم القذقاذ]]''
| p625 = {{Coord|33.4477|37.2559|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2721
| label = ''[[:d:Q21596966|الجفاجف]]''
| p625 = {{Coord|33.0699|37.2209|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2722
| label = ''[[:d:Q21597044|الحرات]]''
| p625 = {{Coord|33.5|37.2|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2723
| label = ''[[:d:Q21591900|الشليل]]''
| p625 = {{Coord|33.532777777778|36.73|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2724
| label = ''[[:d:Q21589724|الصفا]]''
| p625 = {{Coord|33.11738|37.14788|display=inline}}
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2725
| label = ''[[:d:Q21594940|الهايف]]''
| p625 = {{Coord|33.5025|36.721388888889|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2726
| label = ''[[:d:Q21586903|تل ابو جحاش]]''
| p625 = {{Coord|33.5317|37.2272|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2727
| label = ''[[:d:Q21591914|تل الثليثوات الأوسط]]''
| p625 = {{Coord|33.385833333333|37.150277777778|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2728
| label = ''[[:d:Q21596969|تل الثليثوات الشمالي]]''
| p625 = {{Coord|33.390833333333|37.140277777778|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2729
| label = ''[[:d:Q21591913|تل الثليثوات القبلي]]''
| p625 = {{Coord|33.3689|37.1573|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2730
| label = ''[[:d:Q21589492|تل الكواير]]''
| p625 = {{Coord|33.075|37.167777777778|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2731
| label = ''[[:d:Q21584543|تل سلمان]]''
| p625 = {{Coord|33.5203|37.2917|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2732
| label = ''[[:d:Q21585183|تل قليب حمة الجزيرة]]''
| p625 = {{Coord|35.6939|40.0084|display=inline}}
| p131 = [[Deir ez-Zor eskualdea|Dayr az Zawr eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2733
| p18 = [[Fitxategi:Buqata entry road.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q2903912|تل وردة]]''
| p625 = {{Coord|33.211111111111|35.788888888889|display=inline}}
| p2044 = 1226
| p131 = [[Golan]]
| p17 = [[Israel]]<br/>[[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2734
| label = ''[[:d:Q21584453|تلول الصفا]]''
| p625 = {{Coord|33.2425|36.983611111111|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2735
| label = ''[[:d:Q21591028|جبل ابو غانم]]''
| p625 = {{Coord|33.100833333333|37.175555555556|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2736
| label = ''[[:d:Q21591865|حرة الابل]]''
| p625 = {{Coord|33.197222222222|37.286111111111|display=inline}}
| p2044 = 641
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2737
| label = ''[[:d:Q21591882|حرة سدريشة]]''
| p625 = {{Coord|33.469444444444|37.325|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2738
| label = ''[[:d:Q21593515|حمة أبو رجوم]]''
| p625 = {{Coord|35.6709|40.5648|display=inline}}
| p131 = [[Deir ez-Zor eskualdea|Dayr az Zawr eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2739
| label = ''[[:d:Q21594935|صيرة أبو رميح]]''
| p625 = {{Coord|33.5075|36.7425|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2740
| label = ''[[:d:Q21594936|صيرة الشليل]]''
| p625 = {{Coord|33.525277777778|36.731111111111|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2741
| label = ''[[:d:Q21594939|صيرة قنبر]]''
| p625 = {{Coord|33.5075|36.725833333333|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2742
| label = ''[[:d:Q21593949|صيرة محي الدين]]''
| p625 = {{Coord|33.550277777778|36.732222222222|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2743
| label = ''[[:d:Q21596965|مذابح ولد ابو قروش]]''
| p625 = {{Coord|33.183888888889|37.3425|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2744
| label = ''[[:d:Q21593950|مصيرة الشليل]]''
| p625 = {{Coord|33.541388888889|36.730833333333|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2745
| label = ''[[:d:Q21594934|مصيرة هكر الدرب]]''
| p625 = {{Coord|33.506111111111|36.733888888889|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2746
| label = ''[[:d:Q21584843|مفردة رغيلة]]''
| p625 = {{Coord|33.162222222222|37.098333333333|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2747
| label = ''[[:d:Q130746546|ქილაკუპრა]]''
| p625 = {{Coord|41.333888888888886|45.76972222222222|display=inline}}
| p2044 = 450
| p131 = ''[[:d:Q1490703|Dedoplis Tsqaro Municipality]]''
| p17 = [[Georgia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2748
| label = ''[[:d:Q21586973|Ḑahīr]]''
| p625 = {{Coord|33.250555555556|37.074722222222|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2749
| label = ''[[:d:Q21586598|Ḩammat al Jazrah]]''
| p625 = {{Coord|35.7027|39.9737|display=inline}}
| p131 = [[Deir ez-Zor eskualdea|Dayr az Zawr eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2750
| label = ''[[:d:Q21586602|Ḩammat as Sahl]]''
| p625 = {{Coord|35.4975|39.4333|display=inline}}
| p131 = [[Deir ez-Zor eskualdea|Dayr az Zawr eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2751
| label = ''[[:d:Q21586599|Ḩammat ash Shāmīyah]]''
| p625 = {{Coord|35.643333333333|39.773611111111|display=inline}}
| p131 = [[Deir ez-Zor eskualdea|Dayr az Zawr eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2752
| label = ''[[:d:Q21591864|Ḩarrat Umm Raḩīl]]''
| p625 = {{Coord|33.20025|37.35303|display=inline}}
| p131 = [[Rif Dimashq eskualdea]]
| p17 = [[Siria]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2753
| label = ''[[:d:Q11381843|住吉池]]''
| p625 = {{Coord|31.77166667|130.59166667|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q407947|Aira]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2754
| label = ''[[:d:Q130244903|小田萌山]]''
| p625 = {{Coord|45.028|147.918|display=inline}}
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2755
| label = ''[[:d:Q109606269|松代泥火山]]''
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2756
| label = ''[[:d:Q86736653|海形海山]]''
| p625 = {{Coord|26.666667|140.929167|display=inline}}
| p2044 = -165
| p131 = ''[[:d:Q1022925|Ogasawara Village]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2757
| p18 = [[Fitxategi:Mount Demon (Mount Kamuidake) Relief Map, SRTM-1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q130262269|神威岳 (択捉島)]]''
| p625 = {{Coord|45.5014|148.8603|display=inline}}
| p2044 = 1330
| p131 = ''[[:d:Q2213976|Kurilsky District]]''<br/>[[Nemuro suprefetura]]
| p17 = [[Errusia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2758
| label = ''[[:d:Q11603968|米丸]]''
| p625 = {{Coord|31.775556|130.564444|display=inline}}
| p131 = ''[[:d:Q407947|Aira]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|-
{{Zutabe_formatoa/Sumendiak
| number = style='text-align:right'| 2759
| p18 = [[Fitxategi:Takadaôdake1.jpg|center|100px]]
| label = ''[[:d:Q114672292|高田大岳]]''
| p625 = {{Coord|40.653106|140.907103|display=inline}}
| p2044 = 1559
| p131 = [[Aomori]]<br/>''[[:d:Q646818|Towada]]''
| p17 = [[Japonia]]
}}
|}
{{wikidata list end}}
[[Kategoria:Sumendiak]]
niyxwxaln9vdjqyeat83n7fl9hur6ud
Urazurrutiako sehaska-etxea
0
653114
9993985
9223730
2024-12-08T21:43:57Z
TxabiSF
161013
Informazio eta erreferentziak gehitu
9993985
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula
| izena = Urazurrutiako sehaska-etxea
| irudia = Bilbao - Casa cuna de Urazurrutia 7.jpg
| irudi-oina = Eraikinaren ikuspegi orokorra.
| herria = [[Bilbo]]
| helbidea = [[Urazurrutia kaia]], z/g</br>[[Bilbo Zaharra]]
| herrialdea = Euskal Herria
| lurraldea = {{bandera|Bizkaia}}
| lekua = Bilbo erdigunea
| dn = 43
| mn = 15
| sn = 14.56
| de = 02
| me = 55
| se = 22.83
| garaia = [[1914]]
| arkitektoa = [[Ricardo Bastida]]
| webgunea =
}}
'''Urazurrutiako Sehaska Etxea''' izenarekin ezagutzen da [[Bilbo|Bilboko]] San Antonioko Sehaska Etxea izan zena. [[Bilbo Zaharra]] auzoko Urazurrutia kalean dagoen estilo modernistako eraikin bat da, [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Foru lurralde|lurralde historikoan]].
== Testuingurua ==
1881ean, ideiaren sustatzailea izan zen [[Fernando Luis Ibarra|Fernando Luis Ibarra Aranbarri]] zinegotzia buru zuen batzorde bati eskatu zitzaion Bilboko udal-[[Karitate (ongintza)|ongintzaren]] erreformarako proiektu bat idazteko. Udalak onartu ondoren, bi sehaska etxe jarri ziren martxan, bata [[Zazpikaleak|Zazpikaletako]] Erribera kalea eta kale Barriaren kantoian zegoen eraikinean eta bestea Urazurrutia kalean, Federico Victoria de Leceari alokatutako eraikin batean. Eraikin hau [[Joaquín Rucoba]] arkitektoak egokitu zuen eta 1884ko urtarrilaren 7an inauguratu zen Karitateko ahizpek kudeaturik. Sehaska Etxearen helburua emakume langileen hiru urtetik beherako haurrak egunean zehar zaintzea zen, emakume horiek lanean jarraitzen zuten bitartean, eta erabilera hori xx. mendearen amaierara arte mantendu zen. Udalak 1929ra arte izan zuen sehaska aretoen ardura, eta urte horretan Bilboko Aurrezki Kutxa Munizipalaren esku geratu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bilboko Sehaska-Gelak - Archivo Foral - Bizkaia.eus|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.bizkaia.eus/eu/web/archivo/xehetasuna/-/asset_publisher/z9xpmJ4vesQ2/content/bilboko-sehaska-gelak/7171139|aldizkaria=Archivo Foral|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Kokalekua ==
Sehaska Etxea [[Bilbo Zaharra]] auzoan dago, Urazurrutia kalearen 3. zenbakian.
[[Fitxategi:Bilbao - Casa cuna de Urazurrutia 4.jpg|thumb|Etxearen aurrekaldea]]
== Eraikuntza ==
Denboraren poderioz sortutako akatsen ondorioz, San Antonioko Sehaska Etxearen eraikinak arazoak izan zituen, eta horrek zaildu egin zuen bere zeregina betetzea. Hori dela eta, 1913an, Sehaska Etxearen batzordeak erabateko eraberritzea eskatu zuen, eta, horren aurrean, udalak eraikina eraitsi eta berri bat egitea erabaki zuen. Horretarako, 1914ko abenduaren 4an eraikina erosi zuen. Urte bereko azaroan, [[Ricardo Bastida]] arkitektoak hormigoi armatuzko egitura duen lau solairuko eraikinaren proiektua aurkeztu zuen. 1914 eta 1916 urteen artean eraiki zen. Eraikina 1939an zaharberritu zen, eta solairu berri bat erantsi zitzaion terrazari, jatorrian eraikinaren estalkia zena, eta teilatu berri bat, zeinaren teilatu-hegalak lau fatxadetan nabarmentzen baitira. Erreforma hau Ricardo Bastidak berak diseinatu zuen. Estilo modernistako obra da, arkitektura mudejarraren ukituak dituena, eta [[Burjassot|Burjassoteko]] "Valencia Industrial" konpainiak ekoitzitako azulejuen, adreiluen eta harriaren konbinazioa nabarmentzen da. Eraikin berria 1916ko Santiago egunean, hau da, uztailaren 25ean, inauguratu zen.<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Bilboko Sehaska-Gelak|url=https://www.bizkaia.eus/documents/7171139/7264113/Euskera+-+LAS+SALAS+CUNAS+DE+BILBAO.pdf/f05c1a5b-1ad5-ab54-b21d-679c7c9e3a3d?t=1605874094987}}</ref>
<gallery mode="packed" heights="170">
Fitxategi:Bilbao - Casa cuna de Urazurrutia 2.jpg|Lehioa.
Fitxategi:Bilbao - Casa cuna de Urazurrutia 3.jpg|Xehetasuna.
</gallery>
[[Fitxategi:Bilbao - Casa cuna de Urazurrutia 6.jpg|thumb|Federico Saenz Venturini-ren Karitatea]]
== Karitatea eskultura ==
Oso ongi artikulatutako eraikina da. Egitura dotorea eta ongi zaindutakoa du, eta bere aurrealdean, atariaren gainean [[Federico Sáenz Venturini]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Federico Sáenz Venturini - Pintor - Escultor - Arquitectura Modernista|hizkuntza=ca|url=https://www.arquitecturamodernista.cat/autors/federico-saenz-venturini|aldizkaria=www.arquitecturamodernista.cat|sartze-data=2024-12-08}}</ref>eskultore bilbotarraren eskultura multzoa gehitu zitzaion. ''Karitatea'' izeneko eskultura da, seme-alabeekin eserita dagoen ama bat irudikatzen duena, bietako bati bularra ematen dion bitartean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bilbo zaharra, San Frantzisko eta Zabala auzoak Egitamu Komunitario - SAN ANTONIO SEHASKAETXEA|hizkuntza=es|url=https://www.bilbao.eus/cs/Satellite/bilbaoLaVieja/SAN-ANTONIO-SEHASKAETXEA/eu/100257180/Contenido|aldizkaria=www.bilbao.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref name=":0" />
== 2021 aldaketa ==
Eraikina zaharberritu egin zuten eta 2021az geroztik [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]]-k eraldatu egin zuen berrikuntza proiektuak bultzatzeko zentro bihurtzeko: ''Kuna''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Home|hizkuntza=eu-ES|data=2024-12-10|url=https://kuna.bbk.eus/eu/|aldizkaria=BBK Kuna {{!}} Gizarte Berrikuntzaren gunea Bizkaian|sartze-data=2024-12-08}}</ref> egitasmoa, eraikina gaur egun kudeatzen duena. BBK Kuna, haien hitzetan, gizarte-berrikuntzarako gune bat da, eta Garapen Jasangarrirako Helburuekin lotutako hainbat eragilek parte hartzen dute bertan, etorkizuneko erronkei erantzungo dieten era askotako irtenbideak eskaintzeko Bizkaiko gizarteari.<ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=BBK Kuna|hizkuntza=eu|data=2023-05-04|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/ekipamendua/2023050407555680/bbk-kuna/webkklik00-detalle/eu/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBK Kuna, Garapen Jasangarrirako Helburuen etxea, inauguratu du BBKk Bilbon|hizkuntza=eu-es|data=2021-10-25|url=https://www.hamaika.eus/saioak/gurean-gaur/sakonean/bbk-kuna-garapen-jasangarrirako-helburuen-etxea-inauguratu-du-bbkk-bilbon.html?cpnb_method=cpnbCookiesAccepted&dt=1707436800180|aldizkaria=hamaika telebista|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Kanpo estekak ==
{{Atari|Bilbo|Bilbo}}
* [http://www.bilbaoturismo.net/BilbaoTurismo/eu/edificios-emblematicos/sehaska-etxea Urazurrutiako sehaska-etxea. Bilboko Turismo Bulegoa] {{eu}}
* [http://www.bilbaoarquitectura.com/casa-cuna/2 Urazurrutiako sehaska-etxea. Bilbaoarquitectura.com] {{es}}
{{autoritate kontrola}}
{{Bilboko leku interesgarriak}}
[[Kategoria:Bilbo Zaharreko eraikinak]]
[[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko arkitektura modernista]]
[[Kategoria:1914an amaitutako eraikinak]]
c3cnqyelez3lhr2asvb4zvs1989uh9e
Lankide:Jane023/TED speakers
2
654133
9993551
9990953
2024-12-08T14:42:05Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993551
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P2611 ?sub1 }
|section=
|sort=label
|columns=P18,label:Title,description,P106,P569,P21,P27,P2611,item
|thumb=128
|min_section=
|freq=30
}}
{| class='wikitable sortable'
! irudia
! Title
! description
! jarduera
! jaiotza data
! sexua edo generoa
! herritartasuneko herrialdea
! TED speaker ID
! item
|-
| [[Fitxategi:Ajjacobs.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q278801|A. J. Jacobs]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1968-03-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/a_j_jacobs a_j_jacobs]
| [[:d:Q278801|Q278801]]
|-
| [[Fitxategi:AR Rahman At The ‘Marvel Anthem’ Launch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q108560|A. R. Rahman]]''
|
| [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1327329|multi-instrumentalist]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1198887|musika-zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1966-01-06<br/>1967-01-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/ar_rahman ar_rahman]
| [[:d:Q108560|Q108560]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759591|Aakash Odedra]]''
|
| [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| 1984-07-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/aakash_odedra aakash_odedra]
| [[:d:Q23759591|Q23759591]]
|-
| [[Fitxategi:Aaron OConnell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2895013|Aaron D. O'Connell]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1981-03-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aaron_o_connell aaron_o_connell]
| [[:d:Q2895013|Q2895013]]
|-
| [[Fitxategi:Aaron Huey, 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q302103|Aaron Huey]]''
|
| ''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]
| 1975-12-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aaron_huey aaron_huey]
| [[:d:Q302103|Q302103]]
|-
| [[Fitxategi:Aaron Koblin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4662151|Aaron Koblin]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]
| 1982-01-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aaron_koblin aaron_koblin]
| [[:d:Q4662151|Q4662151]]
|-
|
| ''[[:d:Q82925462|Aaswath Raman]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q21329070|materials scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/aaswath_raman aaswath_raman]
| [[:d:Q82925462|Q82925462]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769266|Abe Davis]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/abe_davis abe_davis]
| [[:d:Q23769266|Q23769266]]
|-
|
| ''[[:d:Q320497|Abha Dawesar]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]
| 1974-01-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/abha_dawesar abha_dawesar]
| [[:d:Q320497|Q320497]]
|-
|
| ''[[:d:Q76490837|Abigail Marsh]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/abigail_marsh abigail_marsh]
| [[:d:Q76490837|Q76490837]]
|-
| [[Fitxategi:Abigail Washburn (6001364251).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3603703|Abigail Washburn]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q9648008|banjo-jotzaile]]''
| 1977-11-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/abigail_washburn abigail_washburn]
| [[:d:Q3603703|Q3603703]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Abraham Verghese in 2023 06.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1446797|Abraham Verghese]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/abraham_verghese abraham_verghese]
| [[:d:Q1446797|Q1446797]]
|-
|
| ''[[:d:Q22976267|Achenyo Idachaba]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/achenyo_idachaba achenyo_idachaba]
| [[:d:Q22976267|Q22976267]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Davidson (NPR) May 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4678940|Adam Davidson]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_davidson adam_davidson]
| [[:d:Q4678940|Q4678940]]
|-
| [[Fitxategi:Star Wars- The Last Jedi Japan Premiere Red Carpet- Adam Driver (27163437599) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Adam Driver]]
| aktore estatubatuarra
| ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1983-11-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_driver adam_driver]
| [[:d:Q4678990|Q4678990]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Galinsky.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q19873437|Adam Galinsky]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_galinsky adam_galinsky]
| [[:d:Q19873437|Q19873437]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662644|Adam Garone]]''
| aktibista australiarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_garone adam_garone]
| [[:d:Q23662644|Q23662644]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Grant.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14712273|Adam Grant]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q122759479|organizational psychologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1981-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_grant adam_grant]
| [[:d:Q14712273|Q14712273]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759997|Adam Grosser]]''
|
| ''[[:d:Q5532381|general partner]]''<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/adam_grosser adam_grosser]
| [[:d:Q23759997|Q23759997]]
|-
|
| ''[[:d:Q87666320|Adam Kucharski]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| 1986
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_kucharski adam_kucharski]
| [[:d:Q87666320|Q87666320]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Ockelford.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23712711|Adam Ockelford]]''
|
| ''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/adam_ockelford adam_ockelford]
| [[:d:Q23712711|Q23712711]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Ostrow at The Future of Social Media in Higher Education - Hosted by McGraw-Hill (4333514730) (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4679571|Adam Ostrow]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/adam_ostrow adam_ostrow]
| [[:d:Q4679571|Q4679571]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Sadowsky presenting at the Cusp Conference, Chicago IL September 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4679718|Adam Sadowsky]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]
| 1970-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_sadowsky adam_sadowsky]
| [[:d:Q4679718|Q4679718]]
|-
| [[Fitxategi:AdamSavageJul2011 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q297618|Adam Savage]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q21560152|special effects artist]]''
| 1967-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_savage adam_savage]
| [[:d:Q297618|Q297618]]
|-
| [[Fitxategi:Adam Spencer 255.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4679827|Adam Spencer]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[Disk jockey|discjockey]]<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| 1969-01-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/adam_spencer adam_spencer]
| [[:d:Q4679827|Q4679827]]
|-
|
| ''[[:d:Q28421819|Aditi Gupta]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/aditi_gupta aditi_gupta]
| [[:d:Q28421819|Q28421819]]
|-
|
| ''[[:d:Q4683041|Aditi Shankardass]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/aditi_shankardass aditi_shankardass]
| [[:d:Q4683041|Q4683041]]
|-
| [[Fitxategi:AdoraSvitakOct10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4684605|Adora Svitak]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[hizlari]]
| 1997-10-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adora_svitak adora_svitak]
| [[:d:Q4684605|Q4684605]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728757|Adrianne Haslet-Davis]]''
|
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q15472169|mezenas]]''<br/>[[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/adrianne_haslet_davis adrianne_haslet_davis]
| [[:d:Q23728757|Q23728757]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671006|Afra Raymond]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/afra_raymond afra_raymond]
| [[:d:Q23671006|Q23671006]]
|-
| [[Fitxategi:Ahn Trio (anyjazz65).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q845628|Ahn Trio]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/ahn_trio ahn_trio]<br/>[https://www.ted.com/speakers/812 812]
| [[:d:Q845628|Q845628]]
|-
| [[Fitxategi:Ai Jen Poo 2012 Shankbone 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4696468|Ai-jen Poo]]''
| sindikalista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ai_jen_poo ai_jen_poo]
| [[:d:Q4696468|Q4696468]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809255|Aicha el-Wafi and Phyllis Rodriguez]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/aicha_el_wafi_phyllis_rodriguez aicha_el_wafi_phyllis_rodriguez]
| [[:d:Q23809255|Q23809255]]
|-
| [[Fitxategi:Aimee Mullins portrait 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q261056|Aimee Mullins]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q11513337|atleta]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aimee_mullins aimee_mullins]
| [[:d:Q261056|Q261056]]
|-
| [[Fitxategi:Aja Monet 2017.jpg|center|128px]]
| [[Aja Monet]]
| poeta estatubatuarra
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''
| 1987-08-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aja_monet aja_monet]
| [[:d:Q16157106|Q16157106]]
|-
|
| ''[[:d:Q16221463|Ajit Narayanan]]''
|
| [[asmatzaile]]
| 1981-08-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/ajit_narayanan ajit_narayanan]
| [[:d:Q16221463|Q16221463]]
|-
| [[Fitxategi:Akash with the President of India.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56249786|Akash Manoj]]''
|
| [[asmatzaile]]
| 2001-12-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/akash_manoj akash_manoj]
| [[:d:Q56249786|Q56249786]]
|-
| [[Fitxategi:Al Gore, Vice President of the United States, official portrait 1994.jpg|center|128px]]
| [[Al Gore]]
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1948-03-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/al_gore al_gore]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2 2]
| [[:d:Q19673|Q19673]]
|-
| [[Fitxategi:Al Seckel in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2023240|Al Seckel]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1958-09-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/al_seckel al_seckel]
| [[:d:Q2023240|Q2023240]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657171|Al Vernacchio]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/al_vernacchio al_vernacchio]
| [[:d:Q23657171|Q23657171]]
|-
|
| ''[[:d:Q2891977|Al-Mayassa bint Hamad Al-Thani]]''
|
| ''[[:d:Q140686|lehendakari]]''
| 1983
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Qatar]]
| [https://www.ted.com/speakers/sheikha_al_mayassa sheikha_al_mayassa]
| [[:d:Q2891977|Q2891977]]
|-
| [[Fitxategi:Babagana Monguno und Alaa Murabit MSC 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20684900|Alaa Murabit]]''
|
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1989-10-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/alaa_murabit alaa_murabit]
| [[:d:Q20684900|Q20684900]]
|-
| [[Fitxategi:Alain de Botton.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q123273|Alain de Botton]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1969-12-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/alain_de_botton alain_de_botton]
| [[:d:Q123273|Q123273]]
|-
| [[Fitxategi:Alan Eustace in 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18340990|Alan Eustace]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q6060450|jauskari]]''
| 1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alan_eustace alan_eustace]
| [[:d:Q18340990|Q18340990]]
|-
| [[Fitxategi:Alan Kay (3097597186) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92742|Alan Kay]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]''
| 1940-05-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alan_kay alan_kay]
| [[:d:Q92742|Q92742]]
|-
| [[Fitxategi:Alanlightman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2664403|Alan Lightman]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''
| 1948-11-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alan_lightman alan_lightman]
| [[:d:Q2664403|Q2664403]]
|-
|
| ''[[:d:Q4707679|Alan Russell]]''
| eleberrigile estatubatuarra
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]
| 1956-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alan_russell alan_russell]
| [[:d:Q4707679|Q4707679]]
|-
| [[Fitxategi:AlanSiegel2010TED.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4707764|Alan Siegel]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1938-08-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alan_siegel alan_siegel]
| [[:d:Q4707764|Q4707764]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663053|Alanna Shaikh]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alanna_shaikh alanna_shaikh]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1383 1383]
| [[:d:Q23663053|Q23663053]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712851|Alastair Parvin]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1983-10-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/alastair_parvin alastair_parvin]
| [[:d:Q23712851|Q23712851]]
|-
| [[Fitxategi:Albert-Laszlo Barabasi - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q725467|Albert-László Barabási]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q93173891|network scientist]]''
| 1967-03-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hungaria]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/albert_laszlo_barabasi albert_laszlo_barabasi]
| [[:d:Q725467|Q725467]]
|-
| [[Fitxategi:Alberto Cairo - veDrò 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3608178|Alberto Cairo]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q694748|fisioterapeuta]]''<br/>[[abokatu]]
| 1952-05-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/alberto_cairo alberto_cairo]
| [[:d:Q3608178|Q3608178]]
|-
| [[Fitxategi:Alec Soth Headshot.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q979236|Alec Soth]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alec_soth alec_soth]
| [[:d:Q979236|Q979236]]
|-
| [[Fitxategi:Premio Abdón Cifuentes 2015 - Alejandro Aravena 01.jpg|center|128px]]
| [[Alejandro Aravena]]
| arkitekto txiletarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1967-06-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txile]]
| [https://www.ted.com/speakers/alejandro_aravena alejandro_aravena]
| [[:d:Q3609433|Q3609433]]
|-
| [[Fitxategi:Photo A. Sanchez Alvarado Si'an Kaan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27916228|Alejandro Sánchez Alvarado]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1964-02-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alejandro_sanchez_alvarado alejandro_sanchez_alvarado]
| [[:d:Q27916228|Q27916228]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661662|Aleph Molinari]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/aleph_molinari aleph_molinari]
| [[:d:Q23661662|Q23661662]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759674|Alessandra Orofino]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alessandra_orofino alessandra_orofino]
| [[:d:Q23759674|Q23759674]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712668|Alessandro Acquisti]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alessandro_acquisti alessandro_acquisti]
| [[:d:Q23712668|Q23712668]]
|-
|
| ''[[:d:Q41804368|Alex Edmans]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alex_edmans alex_edmans]
| [[:d:Q41804368|Q41804368]]
|-
| [[Fitxategi:Alex Honnold in 2023 in Antarctica.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q979249|Alex Honnold]]''
|
| ''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1985-08-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alex_honnold alex_honnold]
| [[:d:Q979249|Q979249]]
|-
| [[Fitxategi:Alex Kipman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18237257|Alex Kipman]]''
|
|
| 1979
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alex_kipman alex_kipman]
| [[:d:Q18237257|Q18237257]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671474|Alex Laskey]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alex_laskey alex_laskey]
| [[:d:Q23671474|Q23671474]]
|-
| [[Fitxategi:Alex Steffen, 2008 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4717834|Alex Steffen]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alex_steffen alex_steffen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/74 74]
| [[:d:Q4717834|Q4717834]]
|-
| [[Fitxategi:Alex Tabarrok speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4717865|Alex Tabarrok]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/alex_tabarrok alex_tabarrok]
| [[:d:Q4717865|Q4717865]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727955|Alex Wissner-Gross]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alex_wissner_gross alex_wissner_gross]
| [[:d:Q23727955|Q23727955]]
|-
| [[Fitxategi:Double Take-Alexa Meade.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q621627|Alexa Meade]]''
|
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''
| 1986-09-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alexa_meade alexa_meade]
| [[:d:Q621627|Q621627]]
|-
|
| ''[[:d:Q16185639|Alexander Tsiaras]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| 1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alexander_tsiaras alexander_tsiaras]
| [[:d:Q16185639|Q16185639]]
|-
|
| ''[[:d:Q107342867|Alexey Karpenkov]]''
| fisikari errusiarra
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1987-01-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]<br/>[[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/alexeykarpenkov alexeykarpenkov]
| [[:d:Q107342867|Q107342867]]
|-
| [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt NY 2015 - Day 3 (17205541529).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4721504|Alexis Ohanian]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''
| 1985-04-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alexis_ohanian alexis_ohanian]
| [[:d:Q4721504|Q4721504]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784887|Ali Carr-Chellman]]''
|
| ''[[:d:Q723682|dekano]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ali_carr_chellman ali_carr_chellman]
| [[:d:Q23784887|Q23784887]]
|-
| [[Fitxategi:Alice Bows-Larkin at Elevate Festival 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23760514|Alice Bows-Larkin]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alice_bows_larkin alice_bows_larkin]
| [[:d:Q23760514|Q23760514]]
|-
| [[Fitxategi:Alice Dreger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15430564|Alice Dreger]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alice_dreger alice_dreger]
| [[:d:Q15430564|Q15430564]]
|-
|
| ''[[:d:Q20017747|Alice Goffman]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1982
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alice_goffman alice_goffman]
| [[:d:Q20017747|Q20017747]]
|-
|
| ''[[:d:Q111986830|Alicia Eggert]]''
|
| [[artista]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alicia_eggert alicia_eggert]
| [[:d:Q111986830|Q111986830]]
|-
| [[Fitxategi:Alicia Garza.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19609542|Alicia Garza]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1981-01-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alicia_garza alicia_garza]
| [[:d:Q19609542|Q19609542]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759747|Alisa Miller]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/alisa_miller alisa_miller]
| [[:d:Q23759747|Q23759747]]
|-
| [[Fitxategi:Alison Gopnik Photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2647225|Alison Gopnik]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]]
| 1955-06-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alison_gopnik alison_gopnik]<br/>[https://www.ted.com/speakers/998 998]
| [[:d:Q2647225|Q2647225]]
|-
| [[Fitxategi:Alison Jackson at Haifa Museum of Art (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q431375|Alison Jackson]]''
| argazkilari britainiarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1960-05-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/alison_jackson alison_jackson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/186 186]
| [[:d:Q431375|Q431375]]
|-
| [[Fitxategi:MJK39380 Alison Killing (See-Conference 2017).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769251|Alison Killing]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/alison_killing alison_killing]
| [[:d:Q23769251|Q23769251]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782666|Alix Generous]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/alix_generous alix_generous]
| [[:d:Q23782666|Q23782666]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727980|Allan Adams]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/allan_adams allan_adams]
| [[:d:Q23727980|Q23727980]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784267|Allan Jones]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/allan_jones allan_jones]
| [[:d:Q23784267|Q23784267]]
|-
| [[Fitxategi:Allan Savory (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4730957|Allan Savory]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''
| 1935-09-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Zimbabwe]]
| [https://www.ted.com/speakers/allan_savory allan_savory]
| [[:d:Q4730957|Q4730957]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662577|Allison Hunt]]''
|
| ''[[:d:Q2296674|social media manager]]''<br/>''[[:d:Q1900657|marketer]]''<br/>''[[:d:Q61911662|marketing consultant]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/allison_hunt allison_hunt]
| [[:d:Q23662577|Q23662577]]
|-
| [[Fitxategi:Bala portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4647578|Alwar Balasubramaniam]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]''
| 1971-06-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/a_balasubramaniam a_balasubramaniam]
| [[:d:Q4647578|Q4647578]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782900|Alyson McGregor]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alyson_mcgregor alyson_mcgregor]
| [[:d:Q23782900|Q23782900]]
|-
|
| [[Alyssa Monks]]
| margolari estatubatuarra
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| 1977-11-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/alyssa_monks alyssa_monks]
| [[:d:Q450477|Q450477]]
|-
| [[Fitxategi:Amanda Bennett, USAGM CEO.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16151611|Amanda Bennett]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1952-07-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amanda_bennett amanda_bennett]
| [[:d:Q16151611|Q16151611]]
|-
| [[Fitxategi:Amanda-Burden (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4739580|Amanda Burden]]''
|
| ''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>[[politikari]]
| 1944-01-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amanda_burden amanda_burden]
| [[:d:Q4739580|Q4739580]]
|-
| [[Fitxategi:Amanda Gorman 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Amanda Gorman]]
|
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1998-03-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amanda_gorman amanda_gorman]
| [[:d:Q52369134|Q52369134]]
|-
| [[Fitxategi:Amanda serious.jpg|center|128px]]
| [[Amanda Palmer]]
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q2914170|kale-artista]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1976-04-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amanda_palmer amanda_palmer]
| [[:d:Q240377|Q240377]]
|-
|
| ''[[:d:Q47554100|Amanda Williams]]''
|
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amanda_williams amanda_williams]
| [[:d:Q47554100|Q47554100]]
|-
| [[Fitxategi:Re-publica Portland 2019 - d1 (48935550272).jpg|center|128px]]
| [[Amber Case]]
| ziborg antropologoa
| [[antropologo]]
| 1987
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amber_case amber_case]
| [[:d:Q23797155|Q23797155]]
|-
| [[Fitxategi:Amber Galloway.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27902885|Amber Galloway Gallego]]''
|
| ''[[:d:Q10691728|sign language interpreter]]''
| 1977-03-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amber_galloway_gallego amber_galloway_gallego]
| [[:d:Q27902885|Q27902885]]
|-
| [[Fitxategi:Ameenah Gurib-Fakim.jpg|center|128px]]
| [[Ameenah Gurib-Fakim]]
|
| [[politikari]]<br/>[[kimikari]]
| 1959-10-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Maurizio]]
| [https://www.ted.com/speakers/ameenah_gurib_fakim ameenah_gurib_fakim]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2073 2073]
| [[:d:Q20022984|Q20022984]]
|-
| [[Fitxategi:AmelKarboul20160204London.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15703367|Amel Karboul]]''
| politikari tunisiarra
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1973-04-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Tunisia]]
| [https://www.ted.com/speakers/dr_amel_karboul dr_amel_karboul]
| [[:d:Q15703367|Q15703367]]
|-
|
| ''[[:d:Q4746085|Ami Klin]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ami_klin ami_klin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1370 1370]
| [[:d:Q4746085|Q4746085]]
|-
| [[Fitxategi:Amishi Jha.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16211585|Amishi Jha]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1970-12-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amishi_jha amishi_jha]
| [[:d:Q16211585|Q16211585]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784357|Amit Sood]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/amit_sood amit_sood]
| [[:d:Q23784357|Q23784357]]
|-
| [[Fitxategi:Amory Lovins, 2011 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q474194|Amory Lovins]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q11295636|car designer]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1947-11-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amory_lovins amory_lovins]
| [[:d:Q474194|Q474194]]
|-
| [[Fitxategi:Amos Winter - MIT Mobility Lab.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21550740|Amos Winter]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amos_winter amos_winter]
| [[:d:Q21550740|Q21550740]]
|-
|
| ''[[:d:Q4749093|Amy B. Smith]]''
|
| [[asmatzaile]]
| 1962-11-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_smith amy_smith]<br/>[https://www.ted.com/speakers/3 3]
| [[:d:Q4749093|Q4749093]]
|-
| [[Fitxategi:Acuddy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4749151|Amy Cuddy]]''
| unibertsitateko irakasle estatubatuarra
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1972-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_cuddy amy_cuddy]
| [[:d:Q4749151|Q4749151]]
|-
| [[Fitxategi:Photo Credit- Evgenia Eliseeva.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30069746|Amy Edmondson]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1959-03-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_edmondson amy_edmondson]
| [[:d:Q30069746|Q30069746]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656175|Amy Lockwood]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/amy_lockwood amy_lockwood]
| [[:d:Q23656175|Q23656175]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798804|Amy O'Toole]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/amy_o_toole amy_o_toole]
| [[:d:Q23798804|Q23798804]]
|-
| [[Fitxategi:2024 - Amy Purdy - 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4749355|Amy Purdy]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q15709642|snowboarder]]''
| 1979-11-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_purdy amy_purdy]
| [[:d:Q4749355|Q4749355]]
|-
| [[Fitxategi:Amy Tan.jpg|center|128px]]
| [[Amy Tan]]
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1952-02-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_tan amy_tan]
| [[:d:Q234989|Q234989]]
|-
| [[Fitxategi:AmyWebb.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4749439|Amy Webb]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>[[kazetari]]
| 1974-10-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/amy_webb amy_webb]
| [[:d:Q4749439|Q4749439]]
|-
| [[Fitxategi:Anab Jain (3331817244).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q125746197|Anab Jain]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/anab_jain anab_jain]
| [[:d:Q125746197|Q125746197]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661617|Anand Agarawala]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anand_agarawala anand_agarawala]
| [[:d:Q23661617|Q23661617]]
|-
| [[Fitxategi:Anand Giridharadas - PopTech 2011 - Camden Maine USA.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4751249|Anand Giridharadas]]''
|
| ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1981-09-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anand_giridharadas anand_giridharadas]
| [[:d:Q4751249|Q4751249]]
|-
|
| ''[[:d:Q18398176|Anand Varma]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anand_varma anand_varma]
| [[:d:Q18398176|Q18398176]]
|-
| [[Fitxategi:Ananda Shankar Jayant for her outstanding contribution to Bharatanatyam (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19898324|Ananda Shankar Jayant]]''
|
| [[koreografo]]
| 1961-09-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/ananda_shankar_jayant ananda_shankar_jayant]
| [[:d:Q19898324|Q19898324]]
|-
| [[Fitxategi:Anant Agarwal in 2015 New America panel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92736|Anant Agarwal]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]
| 1959<br/>1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anant_agarwal anant_agarwal]
| [[:d:Q92736|Q92736]]
|-
| [[Fitxategi:Anas Aremeyaw Anas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4751775|Anas Aremeyaw Anas]]''
| kazetari ghanatarra
| [[kazetari]]
| 1970s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/anas_aremeyaw_anas anas_aremeyaw_anas]
| [[:d:Q4751775|Q4751775]]
|-
|
| ''[[:d:Q16199723|Anastasia Taylor-Lind]]''
| argazkilari britainiarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/anastasia_taylor_lind anastasia_taylor_lind]
| [[:d:Q16199723|Q16199723]]
|-
|
| ''[[:d:Q23772818|Anders Fjellberg]]''
| kazetari norvegiarra
| [[kazetari]]
| 1988-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/anders_fjellberg anders_fjellberg]
| [[:d:Q23772818|Q23772818]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784626|Anders Ynnerman]]''
| akademikoa suediarra
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1963-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/anders_ynnerman anders_ynnerman]
| [[:d:Q23784626|Q23784626]]
|-
| [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt NY 2016 - Day 3 (26682587010).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23712695|Andras Forgacs]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/andras_forgacs andras_forgacs]
| [[:d:Q23712695|Q23712695]]
|-
| [[Fitxategi:Andrea Ghez (cropped1).jpg|center|128px]]
| [[Andrea M. Ghez]]
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[matematikari]]<br/>[[zientzialari]]
| 1965-06-16<br/>1965
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrea_ghez andrea_ghez]
| [[:d:Q493956|Q493956]]
|-
| [[Fitxategi:Andreas Ekström.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5707482|Andreas Ekström]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1975-10-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/andreas_ekstrom andreas_ekstrom]
| [[:d:Q5707482|Q5707482]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670498|Andreas Raptopoulos]]''
|
| ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/andreas_raptopoulos andreas_raptopoulos]
| [[:d:Q23670498|Q23670498]]
|-
| [[Fitxategi:Andreas Schleicher 2013 (8721296410).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q71557|Andreas Schleicher]]''
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1964-07-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/andreas_schleicker andreas_schleicker]
| [[:d:Q71557|Q71557]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713628|Andres Lozano]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[mediku]]
| 20th century<br/>1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/andres_lozano andres_lozano]
| [[:d:Q23713628|Q23713628]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728849|Andrew Bastawrous]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_bastawrous andrew_bastawrous]
| [[:d:Q23728849|Q23728849]]
|-
| [[Fitxategi:Andrew Bird (52413565996) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q503783|Andrew Bird]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q3560496|fiddler]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1792566|whistle artist]]''
| 1973-07-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_bird andrew_bird]
| [[:d:Q503783|Q503783]]
|-
| [[Fitxategi:Kiosk Copyright, Design, and Digital Culture (15461376932) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662266|Andrew Blum]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1977-03-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_blum andrew_blum]
| [[:d:Q23662266|Q23662266]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713796|Andrew Fitzgerald]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_fitzgerald andrew_fitzgerald]
| [[:d:Q23713796|Q23713796]]
|-
|
| ''[[:d:Q23073107|Andrew J. Connolly]]''
| astronomo britainiarra
| ''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_connolly andrew_connolly]
| [[:d:Q23073107|Q23073107]]
|-
| [[Fitxategi:Andrew McAfee FT-McKinsey BBYA 2014(LowerContrast).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15109666|Andrew McAfee]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_mcafee andrew_mcafee]
| [[:d:Q15109666|Q15109666]]
|-
| [[Fitxategi:Andrew Mwenda.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4591759|Andrew Mwenda]]''
| kazetari ugandarra
| [[kazetari]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Uganda]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_mwenda andrew_mwenda]
| [[:d:Q4591759|Q4591759]]
|-
| [[Fitxategi:Andrew Solomon 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q645362|Andrew Solomon]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]''
| 1963-10-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_solomon andrew_solomon]
| [[:d:Q645362|Q645362]]
|-
| [[Fitxategi:Andrew Stanton cropped 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q328723|Andrew Stanton]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1965-12-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_stanton andrew_stanton]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1134 1134]
| [[:d:Q328723|Q328723]]
|-
|
| ''[[:d:Q20020931|Andrew Youn]]''
|
| ''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andrew_youn andrew_youn]
| [[:d:Q20020931|Q20020931]]
|-
|
| ''[[:d:Q23840135|Andrés Ruzo]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/andres_ruzo andres_ruzo]
| [[:d:Q23840135|Q23840135]]
|-
|
| ''[[:d:Q4760818|Andy Hobsbawm]]''
|
| [[musikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1963-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/andy_hobsbawm andy_hobsbawm]
| [[:d:Q4760818|Q4760818]]
|-
| [[Fitxategi:Andy Puddicombe (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16214139|Andy Puddicombe]]''
|
| ''[[:d:Q854997|bhikkhu]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1972-09-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/andy_puddicombe andy_puddicombe]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1519 1519]
| [[:d:Q16214139|Q16214139]]
|-
| [[Fitxategi:Andy Yen - Is Privacy Supporting Cybercrime.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759707|Andy Yen]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/andy_yen andy_yen]
| [[:d:Q23759707|Q23759707]]
|-
| [[Fitxategi:Angel Hsu headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59348689|Angel Hsu]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1983-02-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/angel_hsu angel_hsu]
| [[:d:Q59348689|Q59348689]]
|-
|
| ''[[:d:Q4762378|Angela Belcher]]''
| biokimikari amerikarra
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| 1968
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/angela_belcher angela_belcher]
| [[:d:Q4762378|Q4762378]]
|-
| [[Fitxategi:Angela Duckworth, 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16198258|Angela Duckworth]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/angela_lee_duckworth angela_lee_duckworth]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1648 1648]
| [[:d:Q16198258|Q16198258]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797730|Angela Patton]]''
|
| ''[[:d:Q2462658|manager]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/angela_patton angela_patton]
| [[:d:Q23797730|Q23797730]]
|-
| [[Fitxategi:Angelo Vermeulen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q13429632|Angelo Vermeulen]]''
|
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[astronauta]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Belgika]]
| [https://www.ted.com/speakers/angelo_vermeulen angelo_vermeulen]
| [[:d:Q13429632|Q13429632]]
|-
| [[Fitxategi:Angélica Dass retratos.jpg|center|128px]]
| [[Angélica Dass]]
| argazkilari brasildarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1979
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/angelica_dass angelica_dass]
| [[:d:Q51882246|Q51882246]]
|-
| [[Fitxategi:Anil Ananthaswamy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23783480|Anil Ananthaswamy]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/anil_ananthaswamy anil_ananthaswamy]
| [[:d:Q23783480|Q23783480]]
|-
| [[Fitxategi:Congreso Futuro - 2019-01-14 - 09.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22087352|Anil K Seth]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1972-06-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/anil_seth anil_seth]
| [[:d:Q22087352|Q22087352]]
|-
| [[Fitxategi:Anil K gupta Erudite Conclave Medical College, Thiruvananthapuram.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4764657|Anil Kumar Gupta]]''
|
| ''[[:d:Q1900657|marketer]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1949
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/anil_gupta anil_gupta]
| [[:d:Q4764657|Q4764657]]
|-
|
| ''[[:d:Q83274545|Anirudh Sharma]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/anirudh_sharma anirudh_sharma]
| [[:d:Q83274545|Q83274545]]
|-
|
| ''[[:d:Q60195513|Anjali Tripathi]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/anjali_tripathi anjali_tripathi]
| [[:d:Q60195513|Q60195513]]
|-
| [[Fitxategi:Anjan Chatterjee-neuroscientist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4765748|Anjan Chatterjee]]''
|
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1958-10-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anjan_chatterjee anjan_chatterjee]
| [[:d:Q4765748|Q4765748]]
|-
|
| ''[[:d:Q16981606|Anjan Sundaram]]''
| kazetari indiarra
| [[kazetari]]
| 1983
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/anjan_sundaram anjan_sundaram]
| [[:d:Q16981606|Q16981606]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782708|Ann Cooper]]''
|
| ''[[:d:Q2576499|nutrizionista]]''<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q1495660|gastronomia-kritikari]]''
| 1934
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ann_cooper ann_cooper]
| [[:d:Q23782708|Q23782708]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783053|Ann Morgan]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ann_morgan ann_morgan]
| [[:d:Q23783053|Q23783053]]
|-
| [[Fitxategi:AnnMarie Thomas (17598060293) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22073671|AnnMarie Thomas]]''
|
| ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/annmarie_thomas annmarie_thomas]
| [[:d:Q22073671|Q22073671]]
|-
| [[Fitxategi:Anna Deavere Smith.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q286777|Anna Deavere Smith]]''
|
| ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1950-09-18<br/>1950
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anna_deavere_smith anna_deavere_smith]
| [[:d:Q286777|Q286777]]
|-
|
| ''[[:d:Q4767076|Anna Heringer]]''
| arkitekto alemaniarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1977-10-13<br/>1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/anna_heringer anna_heringer]
| [[:d:Q4767076|Q4767076]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656753|Anna Mracek Dietrich]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anna_mracek_dietrichs anna_mracek_dietrichs]
| [[:d:Q23656753|Q23656753]]
|-
| [[Fitxategi:Anna Rosling Rönnlund on "Factfulness".jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24680868|Anna Rosling Rönnlund]]''
|
| [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1975-04-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/anna_rosling_ronnlund anna_rosling_ronnlund]
| [[:d:Q24680868|Q24680868]]
|-
|
| ''[[:d:Q58754610|Anna Rothschild]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anna_rothschild anna_rothschild]
| [[:d:Q58754610|Q58754610]]
|-
| [[Fitxategi:Anne Curzan - Anatol Rodgers Lecture.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19364739|Anne Curzan]]''
| hizkuntzalari estatubatuarra
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anne_curzan anne_curzan]
| [[:d:Q19364739|Q19364739]]
|-
| [[Fitxategi:Anne-Lamott-2013-San-Francisco (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2838773|Anne Lamott]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]
| 1954-04-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anne_lamott anne_lamott]
| [[:d:Q2838773|Q2838773]]
|-
|
| ''[[:d:Q56722014|Anne Madden]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anne_madden anne_madden]
| [[:d:Q56722014|Q56722014]]
|-
| [[Fitxategi:Anne Milgram official DEA photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4768651|Anne Milgram]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1970-12-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anne_milgram anne_milgram]
| [[:d:Q4768651|Q4768651]]
|-
| [[Fitxategi:Special Operations Policy Forum 2018 (45000180525).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q465477|Anne-Marie Slaughter]]''
|
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q21281706|academic administrator]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1958-09-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anne_marie_slaughter anne_marie_slaughter]
| [[:d:Q465477|Q465477]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670515|Annette Heuser]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/annette_heuser annette_heuser]
| [[:d:Q23670515|Q23670515]]
|-
| [[Fitxategi:Annie Lennox March 2023.jpg|center|128px]]
| [[Annie Lennox]]
| eskoziar abeslaria
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>''[[:d:Q2340668|music video director]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q96034777|HIV/AIDS activist]]''
| 1954-12-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/annie_lennox annie_lennox]
| [[:d:Q151231|Q151231]]
|-
| [[Fitxategi:Annie Murphy Paul & Alice Wilder (7747958128).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657111|Annie Murphy Paul]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/annie_murphy_paul annie_murphy_paul]
| [[:d:Q23657111|Q23657111]]
|-
| [[Fitxategi:Anote Tong (1) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q57456|Anote Tong]]''
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| 1952-06-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kiribati]]
| [https://www.ted.com/speakers/anote_tong anote_tong]
| [[:d:Q57456|Q57456]]
|-
| [[Fitxategi:Anthony Atala, Printing a Human Kidney on Stage (5507356887).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4772039|Anthony Atala]]''
|
| [[mediku]]
| 1958-07-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anthony_atala anthony_atala]
| [[:d:Q4772039|Q4772039]]
|-
| [[Fitxategi:Anthony Goldbloom Kaggle founder and CEO (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4772605|Anthony Goldbloom]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1983-06-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/anthony_goldbloom anthony_goldbloom]
| [[:d:Q4772605|Q4772605]]
|-
| [[Fitxategi:ACLU Anthony D Romero.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1568107|Anthony Romero]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1965-07-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anthony_d_romero anthony_d_romero]
| [[:d:Q1568107|Q1568107]]
|-
|
| ''[[:d:Q97585702|Anthony Veneziale]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/anthony_veneziale anthony_veneziale]
| [[:d:Q97585702|Q97585702]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759553|Antonio Donato Nobre]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/antonio_donato_nobre antonio_donato_nobre]
| [[:d:Q23759553|Q23759553]]
|-
| [[Fitxategi:AntonyGarrettLisi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2600403|Antony Garrett Lisi]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q13561328|surflari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''
| 1968-01-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/garrett_lisi garrett_lisi]
| [[:d:Q2600403|Q2600403]]
|-
| [[Fitxategi:Antony Gormley Встреча с Гормли на выставке crop.jpg|center|128px]]
| [[Antony Gormley]]
| eskultorea
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''
| 1950-08-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/antony_gormley antony_gormley]
| [[:d:Q360371|Q360371]]
|-
| [[Fitxategi:António Damásio no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre 2013 cropped.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q380207|António Damásio]]''
|
| ''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]]
| 1944-02-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Portugal]]
| [https://www.ted.com/speakers/antonio_damasio antonio_damasio]
| [[:d:Q380207|Q380207]]
|-
| [[Fitxategi:António Guterres, 23.03.23.jpg|center|128px]]
| [[António Guterres]]
| politikari portugesra
| [[politikari]]
| 1949-04-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Portugal]]
| [https://www.ted.com/speakers/antonio_guterres antonio_guterres]
| [[:d:Q311440|Q311440]]
|-
| [[Fitxategi:Anupam Mishra.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4777823|Anupam Mishra]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1947-06-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]
| [https://www.ted.com/speakers/anupam_mishra anupam_mishra]
| [[:d:Q4777823|Q4777823]]
|-
|
| ''[[:d:Q58813001|Anushka Naiknaware]]''
|
| [[asmatzaile]]
| 2003
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/anushka_naiknaware anushka_naiknaware]
| [[:d:Q58813001|Q58813001]]
|-
|
| ''[[:d:Q24051923|Aomawa Shields]]''
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/aomawa_shields aomawa_shields]
| [[:d:Q24051923|Q24051923]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657177|Aparna Rao]]''
|
| [[artista]]
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/aparna_rao aparna_rao]
| [[:d:Q23657177|Q23657177]]
|-
|
| ''[[:d:Q4780347|Apollo Robbins]]''
|
| ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1974-05-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/apollo_robbins apollo_robbins]
| [[:d:Q4780347|Q4780347]]
|-
| [[Fitxategi:Picture of Ari Wallach.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4790131|Ari Wallach]]''
|
| ''[[:d:Q846430|futurist]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ari_wallach ari_wallach]
| [[:d:Q4790131|Q4790131]]
|-
|
| ''[[:d:Q93523410|Ariana Curtis]]''
|
| [[historialari]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q47090899|museum professional]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/ariana_curtis ariana_curtis]
| [[:d:Q93523410|Q93523410]]
|-
| [[Fitxategi:Arianna Huffington 2011 Shankbone 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q233397|Arianna Huffington]]''
|
| ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]<br/>[[ahots-aktore]]
| 1950-07-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Grezia]]
| [https://www.ted.com/speakers/arianna_huffington arianna_huffington]
| [[:d:Q233397|Q233397]]
|-
| [[Fitxategi:Ariel Garten Playing Quintephone at ICMC2007imgp7900cpq.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4790411|Ariel Garten]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''
| 1979-09-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/ariel_garten ariel_garten]
| [[:d:Q4790411|Q4790411]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662627|Aris Venetikidis]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/aris_venetikidis aris_venetikidis]
| [[:d:Q23662627|Q23662627]]
|-
|
| ''[[:d:Q59428262|Armando Azua-Bustos]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/armando_azua_bustos armando_azua_bustos]
| [[:d:Q59428262|Q59428262]]
|-
|
| ''[[:d:Q709449|Arthur Ganson]]''
|
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q713223|artista egoiliar]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/arthur_ganson arthur_ganson]
| [[:d:Q709449|Q709449]]
|-
|
| ''[[:d:Q4800011|Arthur Potts Dawson]]''
|
|
| 1971-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/arthur_potts_dawson arthur_potts_dawson]
| [[:d:Q4800011|Q4800011]]
|-
| [[Fitxategi:Arthur T. Benjamin in 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2865351|Arthur T. Benjamin]]''
| matematikari estatubatuarra
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1961-03-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/arthur_benjamin arthur_benjamin]
| [[:d:Q2865351|Q2865351]]
|-
| [[Fitxategi:Arunachalam Muruganantham in California.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q235553|Arunachalam Muruganantham]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1962-10-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/arunachalam_muruganantham arunachalam_muruganantham]
| [[:d:Q235553|Q235553]]
|-
| [[Fitxategi:Arvind Gupta Oct 2010 IUCAA.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3633965|Arvind Gupta]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1345-12-05<br/>1953-12-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/arvind_gupta arvind_gupta]
| [[:d:Q3633965|Q3633965]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727967|Ash Beckham]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ash_beckham ash_beckham]
| [[:d:Q23727967|Q23727967]]
|-
| [[Fitxategi:Asha de Vos cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23768737|Asha de Vos]]''
| biologo srilankarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1979
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Sri Lanka]]
| [https://www.ted.com/speakers/asha_de_vos asha_de_vos]
| [[:d:Q23768737|Q23768737]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783386|Asher Hasan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/asher_hasan asher_hasan]
| [[:d:Q23783386|Q23783386]]
|-
| [[Fitxategi:Ashley Judd SXSW 2024.jpg|center|128px]]
| [[Ashley Judd]]
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1968-04-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ashley_judd ashley_judd]
| [[:d:Q228645|Q228645]]
|-
|
| ''[[:d:Q87237972|Ashley V. Whillans]]''
| aktore kanadarra
| ''[[:d:Q99193996|behavioral scientist]]''<br/>''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[autore]]
| 1988-05-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/ashley_whillans_1 ashley_whillans_1]
| [[:d:Q87237972|Q87237972]]
|-
| [[Fitxategi:Aschraf Ghani MSC 2017 2 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Axraf Ghani|Ashraf Ghani]]
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[antropologo]]
| 1949-05-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Afganistango Errepublika Islamikoa|Afganistango Islamiar Errepublika]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ashraf_ghani ashraf_ghani]
| [[:d:Q172388|Q172388]]
|-
|
| ''[[:d:Q4806016|Ashton Applewhite]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1952-06-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ashton_applewhite ashton_applewhite]
| [[:d:Q4806016|Q4806016]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782514|Aspen Baker]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/aspen_baker aspen_baker]
| [[:d:Q23782514|Q23782514]]
|-
| [[Fitxategi:Astro Teller candid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4811519|Astro Teller]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
| 1970-05-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/astro_teller astro_teller]
| [[:d:Q4811519|Q4811519]]
|-
| [[Fitxategi:Atul Gawande, USAID Assistant Administrator.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2751383|Atul Gawande]]''
|
| ''[[:d:Q18533509|medikuntza-idazlea]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[zirujau]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1965-11-05<br/>1965-05-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/atul_gawande_1 atul_gawande_1]
| [[:d:Q2751383|Q2751383]]
|-
| [[Fitxategi:Aubrey de Grey - How We Will Beat Aging.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q175969|Aubrey de Grey]]''
|
| ''[[:d:Q20107384|gerontologist]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]
| 1963-04-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/aubrey_de_grey aubrey_de_grey]
| [[:d:Q175969|Q175969]]
|-
| [[Fitxategi:EPFL 2020 Auke Ijspeert Portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24040710|Auke Jan Ijspeert]]''
| idazle suitzarra
| [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/auke_ijspeert auke_ijspeert]
| [[:d:Q24040710|Q24040710]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795350|Auret van Heerden]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/auret_van_heerden auret_van_heerden]
| [[:d:Q23795350|Q23795350]]
|-
|
| ''[[:d:Q22279966|Avi Reichental]]''
|
| [[asmatzaile]]
| 1957-01-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/avi_reichental avi_reichental]
| [[:d:Q22279966|Q22279966]]
|-
| [[Fitxategi:Avi rubin kimball brace cfp2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4828480|Avi Rubin]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1967-11-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/avi_rubin avi_rubin]
| [[:d:Q4828480|Q4828480]]
|-
|
| ''[[:d:Q33199187|Axel Reinaud]]''
|
| ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1967-10-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/axel_reinaud axel_reinaud]
| [[:d:Q33199187|Q33199187]]
|-
| [[Fitxategi:Ayah Bdeir.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4830820|Ayah Bdeir]]''
|
| [[artista]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[diseinatzaile]]
| 1982
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Libano]]
| [https://www.ted.com/speakers/ayah_bdeir ayah_bdeir]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1267 1267]
| [[:d:Q4830820|Q4830820]]
|-
| [[Fitxategi:Ayana Johnson, profile of a marine biologist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50074170|Ayana Elizabeth Johnson]]''
|
| ''[[:d:Q16185210|policy advisor]]''
| 1980-08-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ayana_elizabeth_johnson ayana_elizabeth_johnson]
| [[:d:Q50074170|Q50074170]]
|-
| [[Fitxategi:Ayọ Tometi - 2021 (51648565860) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19885291|Ayọ Tometi]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1984-08-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/opal_tometi opal_tometi]
| [[:d:Q19885291|Q19885291]]
|-
|
| ''[[:d:Q4832583|Azim Khamisa]]''
|
| [[idazle]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/azim_n_khamisa azim_n_khamisa]
| [[:d:Q4832583|Q4832583]]
|-
| [[Fitxategi:Aziz Abu Sarah.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q65030161|Aziz Abu Sarah]]''
|
| ''[[:d:Q1039099|turista-gidari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/aziz_abu_sarah aziz_abu_sarah]
| [[:d:Q65030161|Q65030161]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728292|Aziza Chaouni]]''
| arkitekto marokoarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1977-06-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Maroko]]
| [https://www.ted.com/speakers/aziza_chaouni aziza_chaouni]
| [[:d:Q23728292|Q23728292]]
|-
|
| ''[[:d:Q4834072|B. Joseph Pine II]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_pine joseph_pine]
| [[:d:Q4834072|Q4834072]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769545|BJ Miller]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1971-10-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bj_miller bj_miller]
| [[:d:Q23769545|Q23769545]]
|-
|
| ''[[:d:Q16245994|Baba Shiv]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q84506120|business administration scholar]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/baba_shiv baba_shiv]
| [[:d:Q16245994|Q16245994]]
|-
| [[Fitxategi:Bahia Shehab.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662610|Bahia Shehab]]''
|
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Libano]]
| [https://www.ted.com/speakers/bahia_shehab bahia_shehab]
| [[:d:Q23662610|Q23662610]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662600|Bandi Mbubi]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bandi_mbubi bandi_mbubi]
| [[:d:Q23662600|Q23662600]]
|-
|
| ''[[:d:Q4858477|Barat Ali Batoor]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1983
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/barat_ali_batoor barat_ali_batoor]
| [[:d:Q4858477|Q4858477]]
|-
|
| ''[[:d:Q4858754|Barbara Block]]''
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/barbara_block barbara_block]<br/>[https://www.ted.com/speakers/801 801]
| [[:d:Q4858754|Q4858754]]
|-
|
| ''[[:d:Q29871142|Barbara J. King]]''
| antropologo estatubatuarra
| [[antropologo]]<br/>[[idazle]]
| 1956-08-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/barbara_j_king barbara_j_king]
| [[:d:Q29871142|Q29871142]]
|-
|
| ''[[:d:Q23016646|Barbara Natterson-Horowitz]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/barbara_natterson_horowitz barbara_natterson_horowitz]
| [[:d:Q23016646|Q23016646]]
|-
|
| ''[[:d:Q4864717|Barry Schuler]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1953-09-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/barry_schuler barry_schuler]
| [[:d:Q4864717|Q4864717]]
|-
| [[Fitxategi:Barry Schwartz.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3500411|Barry Schwartz]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1946-08-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/barry_schwartz barry_schwartz]
| [[:d:Q3500411|Q3500411]]
|-
| [[Fitxategi:BartKnols2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662325|Bart Knols]]''
|
| [[katedradun]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bart_knols bart_knols]
| [[:d:Q23662325|Q23662325]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795783|Bart Weetjens]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bart_weetjens bart_weetjens]
| [[:d:Q23795783|Q23795783]]
|-
|
| ''[[:d:Q4865683|Barton Seaver]]''
|
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| 1979-04-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/barton_seaver barton_seaver]
| [[:d:Q4865683|Q4865683]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769533|Bassam Tariq]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1986-10-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bassam_tariq bassam_tariq]
| [[:d:Q23769533|Q23769533]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671506|Bastian Schaefer]]''
|
| [[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bastian_schaefer bastian_schaefer]
| [[:d:Q23671506|Q23671506]]
|-
| [[Fitxategi:Beardyman at Camp Bestival 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2573649|Beardyman]]''
|
| ''[[:d:Q59958430|beatboxer]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>[[youtuber]]
| 1982-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/beardyman beardyman]
| [[:d:Q2573649|Q2573649]]
|-
| [[Fitxategi:Beau Lotto.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795352|Beau Lotto]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/beau_lotto beau_lotto]
| [[:d:Q23795352|Q23795352]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662243|Becci Manson]]''
|
| ''[[:d:Q33383789|retoucher]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/becci_manson becci_manson]
| [[:d:Q23662243|Q23662243]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795670|Becky Blanton]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/becky_blanton becky_blanton]
| [[:d:Q23795670|Q23795670]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness Kidron crop 2, 2024.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q335605|Beeban Kidron]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1961-05-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/beeban_kidron beeban_kidron]
| [[:d:Q335605|Q335605]]
|-
| [[Fitxategi:Bel Pesce - 12285922333.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769253|Bel Pesce]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1988-02-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/bel_pesce bel_pesce]
| [[:d:Q23769253|Q23769253]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760173|Ben Ambridge]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ben_ambridge ben_ambridge]
| [[:d:Q23760173|Q23760173]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796181|Ben Cameron]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ben_cameron ben_cameron]
| [[:d:Q23796181|Q23796181]]
|-
| [[Fitxategi:Ben Goldacre TAM London 2009.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q816499|Ben Goldacre]]''
|
| ''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[idazle]]
| 1974-05-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ben_goldacre ben_goldacre]
| [[:d:Q816499|Q816499]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656758|Ben Kacyra]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ben_kacyra ben_kacyra]
| [[:d:Q23656758|Q23656758]]
|-
| [[Fitxategi:Loz-katchor.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q464432|Ben Katchor]]''
|
| [[komikigile]]<br/>''[[:d:Q8178443|libretista]]''<br/>''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''
| 1951-11-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ben_katchor ben_katchor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/438 438]
| [[:d:Q464432|Q464432]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657093|Ben Roche]]''
|
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ben_roche ben_roche]
| [[:d:Q23657093|Q23657093]]
|-
|
| ''[[:d:Q4886414|Ben Saunders]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1977-08-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ben_saunders ben_saunders]
| [[:d:Q4886414|Q4886414]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760188|Ben Wellington]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ben_wellington ben_wellington]
| [[:d:Q23760188|Q23760188]]
|-
| [[Fitxategi:Benedetta Berti (2019), FORUM 2000, Prague.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769525|Benedetta Berti]]''
| ikertzaile italiarra
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/benedetta_berti benedetta_berti]
| [[:d:Q23769525|Q23769525]]
|-
|
| ''[[:d:Q4888224|Benjamin B. Dunlap]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1937-12-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ben_dunlap ben_dunlap]
| [[:d:Q4888224|Q4888224]]
|-
| [[Fitxategi:Benjamin R Barber in 2010 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q817665|Benjamin Barber]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1939-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/benjamin_barber benjamin_barber]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1565 1565]
| [[:d:Q817665|Q817665]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782723|Benjamin Wallace]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1968-09-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/benjamin_wallace benjamin_wallace]
| [[:d:Q23782723|Q23782723]]
|-
| [[Fitxategi:Benjamin Zander 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q817758|Benjamin Zander]]''
|
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''
| 1939-03-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/benjamin_zander benjamin_zander]<br/>[https://www.ted.com/speakers/247 247]
| [[:d:Q817758|Q817758]]
|-
| [[Fitxategi:Benoit Mandelbrot mg 1804-d.jpg|center|128px]]
| [[Benoît Mandelbrot]]
|
| [[matematikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1924-11-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Polonia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/benoit_mandelbrot benoit_mandelbrot]
| [[:d:Q101740|Q101740]]
|-
| [[Fitxategi:Bernie Krause (8734312024).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2899063|Bernie Krause]]''
|
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q19850998|soinu artista]]''
| 1938-12-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bernie_kraus bernie_kraus]
| [[:d:Q2899063|Q2899063]]
|-
| [[Fitxategi:Bertrand Piccard 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q366255|Bertrand Piccard]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q728425|aeronauta]]''
| 1958-03-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]<br/>[[Belgika]]
| [https://www.ted.com/speakers/bertrand_piccard bertrand_piccard]
| [[:d:Q366255|Q366255]]
|-
| [[Fitxategi:BethNoveckJI1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3661885|Beth Simone Noveck]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/beth_noveck beth_noveck]
| [[:d:Q3661885|Q3661885]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661644|Bilal Bomani]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bilal_bomani bilal_bomani]
| [[:d:Q23661644|Q23661644]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Clinton.jpg|center|128px]]
| [[Bill Clinton]]
| Ameriketako Estatu Batuetako 42. presidentea
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q372436|estatu-politikari]]''<br/>''[[:d:Q12800682|saxofoi-jotzaile]]''<br/>[[gobernadore]]<br/>[[legelari]]
| 1946-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_clinton bill_clinton]
| [[:d:Q1124|Q1124]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784989|Bill Davenhall]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bill_davenhall bill_davenhall]
| [[:d:Q23784989|Q23784989]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662933|Bill Doyle]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bill_doyle bill_doyle]
| [[:d:Q23662933|Q23662933]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Gates - 2023 - P062021-967902 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Bill Gates]]
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''
| 1955-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_gates bill_gates]
| [[:d:Q5284|Q5284]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Gross.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16192727|Bill Gross]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_gross bill_gross]
| [[:d:Q16192727|Q16192727]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Joy at World Economic Forum (Davos), 2003-01 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q335047|Bill Joy]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1954-11-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_joy bill_joy]
| [[:d:Q335047|Q335047]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Strickland in 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4911032|Bill Strickland]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1947-08-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_strickland bill_strickland]
| [[:d:Q4911032|Q4911032]]
|-
| [[Fitxategi:Bill T. Jones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2903368|Bill T. Jones]]''
|
| [[koreografo]]
| 1952-02-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_t_jones bill_t_jones]
| [[:d:Q2903368|Q2903368]]
|-
| [[Fitxategi:BJK headshot 2011 5x7 300dpi.jpg|center|128px]]
| [[Billie Jean King]]
|
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q13219424|tenis entrenatzaile]]''<br/>[[kirol esatari]]<br/>[[idazle]]
| 1943-11-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/billie_jean_king billie_jean_king]
| [[:d:Q54527|Q54527]]
|-
| [[Fitxategi:Billy Collins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q863057|Billy Collins]]''
| poeta estatubatuarra
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16308156|scholar of English]]''
| 1941-03-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/billy_collins billy_collins]
| [[:d:Q863057|Q863057]]
|-
| [[Fitxategi:Billy Graham bw photo, April 11, 1966.jpg|center|128px]]
| [[Billy Graham]]
|
| [[Artzain (kristautasuna)|artzain]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q432386|predikari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q1423891|ministro]]''
| 1918-11-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/billy_graham billy_graham]
| [[:d:Q213550|Q213550]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798780|Birke Baehr]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/birke_baehr birke_baehr]
| [[:d:Q23798780|Q23798780]]
|-
| [[Fitxategi:Bjarke Ingels in Frankfurt.20150617.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q429817|Bjarke Ingels]]''
| arkitekto danimarkarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1974-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/bjarke_ingels bjarke_ingels]
| [[:d:Q429817|Q429817]]
|-
| [[Fitxategi:Bjørn Lomborg 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q318511|Bjørn Lomborg]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| 1965-01-06<br/>1924-01-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/bjorn_lomborg bjorn_lomborg]
| [[:d:Q318511|Q318511]]
|-
| [[Fitxategi:Black Yoyo 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17214011|Black]]''
|
|
| 1982-12-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/black black]
| [[:d:Q17214011|Q17214011]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797800|Black Label Movement]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/black_label_movement black_label_movement]
| [[:d:Q23797800|Q23797800]]
|-
| [[Fitxategi:PhotonQ-Demis Hassabis on Artificial Playful Intelligence (15366514658) (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4924259|Blaise Agüera y Arcas]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1975-08-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/blaise_aguera_y_arcas blaise_aguera_y_arcas]
| [[:d:Q4924259|Q4924259]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662240|Boaz Almog]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/boaz_almog boaz_almog]
| [[:d:Q23662240|Q23662240]]
|-
| [[Fitxategi:Bob Inglis congressional portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q888008|Bob Inglis]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| 1959-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bob_inglis bob_inglis]
| [[:d:Q888008|Q888008]]
|-
| [[Fitxategi:DIG13846-061.jpg|center|128px]]
| [[Bob Woodward]]
| kazetari estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1943-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bob_woodward bob_woodward]
| [[:d:Q312782|Q312782]]
|-
| [[Fitxategi:Bobby Ghosh - 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4935035|Bobby Ghosh]]''
|
| ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/bobby_ghosh bobby_ghosh]
| [[:d:Q4935035|Q4935035]]
|-
| [[Fitxategi:Bobby McFerrin 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q310894|Bobby McFerrin]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q59958430|beatboxer]]''<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[animatzaile]]
| 1950-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bobby_mcferrin bobby_mcferrin]
| [[:d:Q310894|Q310894]]
|-
| [[Fitxategi:Boghuma Kabisen Titanji 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670967|Boghuma Kabisen Titanji]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kamerun]]
| [https://www.ted.com/speakers/boghuma_kabisen_titanji boghuma_kabisen_titanji]
| [[:d:Q23670967|Q23670967]]
|-
| [[Fitxategi:Re publica Accra 18 – Day 2 (44534526750) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2411298|Boniface Mwangi]]''
| argazkilari kenyarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1983-07-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/boniface_mwangi boniface_mwangi]
| [[:d:Q2411298|Q2411298]]
|-
| [[Fitxategi:Bassler.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60545293|Bonnie Bassler]]''
|
| ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bonnie_bassler bonnie_bassler]
| [[:d:Q60545293|Q60545293]]
|-
| [[Fitxategi:Bono singing in Indianapolis on Joshua Tree Tour 2017 9-10-17.jpg|center|128px]]
| [[Bono (abeslaria)]]
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1960-05-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/bono bono]
| [[:d:Q834621|Q834621]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713817|Boyd Varty]]''
| idazle hegoafrikarra
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/boyd_varty boyd_varty]
| [[:d:Q23713817|Q23713817]]
|-
| [[Fitxategi:Etech05 Bran1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4956294|Bran Ferren]]''
| diseinatzaile estatubatuarra
| [[diseinatzaile]]
| 1953-01-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bran_ferren bran_ferren]
| [[:d:Q4956294|Q4956294]]
|-
| [[Fitxategi:Brenda-laurel-sxsw.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4960717|Brenda Laurel]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[informatikari]]
| 1950-11-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brenda_laurel brenda_laurel]
| [[:d:Q4960717|Q4960717]]
|-
| [[Fitxategi:Brenda Romero at 2015 IGF Awards-GDCA (16102142533) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q521361|Brenda Romero]]''
|
| ''[[:d:Q58287519|video game developer]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1966-10-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brenda_brathwaite brenda_brathwaite]
| [[:d:Q521361|Q521361]]
|-
| [[Fitxategi:Dr. Brene Brown at Texas Conference for Women (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4961808|Brené Brown]]''
|
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[idazle]]
| 1965-11-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brene_brown brene_brown]
| [[:d:Q4961808|Q4961808]]
|-
| [[Fitxategi:Brewster Kahle (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92945|Brewster Kahle]]''
|
| ''[[:d:Q20013489|digital librarian]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q635734|artxibozain]]''<br/>[[liburuzain]]
| 1960-10-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brewster_kahle brewster_kahle]
| [[:d:Q92945|Q92945]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Brian Cox OBE FRS.jpg|center|128px]]
| [[Brian Cox (fisikaria)|Brian Cox]]
| fisikari ingelesa
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]
| 1968-03-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/brian_cox brian_cox]
| [[:d:Q463581|Q463581]]
|-
|
| ''[[:d:Q4963566|Brian Dettmer]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brian_dettmer brian_dettmer]
| [[:d:Q4963566|Q4963566]]
|-
| [[Fitxategi:Brian Goldman - EMWF 2018 - DanH-0278 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4963859|Brian Goldman]]''
|
| [[mediku]]
| 1956-06-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/brian_goldman brian_goldman]
| [[:d:Q4963859|Q4963859]]
|-
| [[Fitxategi:Brian Greene, February 28, 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60815|Brian Greene]]''
| Estatubatuar fisikaria
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[autore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[matematikari]]
| 1963-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brian_greene brian_greene]<br/>[https://www.ted.com/speakers/227 227]
| [[:d:Q60815|Q60815]]
|-
|
| ''[[:d:Q68215808|Brian Little]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>[[idazle]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/brian_little brian_little]
| [[:d:Q68215808|Q68215808]]
|-
| [[Fitxategi:Brian Skerry.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q4965308|Brian Skerry]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>[[kazetari]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brian_skerry brian_skerry]<br/>[https://www.ted.com/speakers/717 717]
| [[:d:Q4965308|Q4965308]]
|-
|
| ''[[:d:Q4970590|British Paraorchestra]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/british_paraorchestra british_paraorchestra]
| [[:d:Q4970590|Q4970590]]
|-
| [[Fitxategi:Britta Riley (6993163852).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23656783|Britta Riley]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/britta_riley britta_riley]
| [[:d:Q23656783|Q23656783]]
|-
| [[Fitxategi:Brittney Cooper.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52187077|Brittney C. Cooper]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1980-12-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/brittney_cooper brittney_cooper]
| [[:d:Q52187077|Q52187077]]
|-
|
| ''[[:d:Q75732840|Bronwyn King]]''
|
| [[mediku]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bronwyn_king bronwyn_king]
| [[:d:Q75732840|Q75732840]]
|-
| [[Fitxategi:Bruce Aylward at NetHope Global Summit (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q87914789|Bruce Aylward]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[mediku]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruce_aylward bruce_aylward]
| [[:d:Q87914789|Q87914789]]
|-
| [[Fitxategi:Bruce Bueno de Mesquita.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2926412|Bruce Bueno de Mesquita]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1946-11-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruce_bueno_de_mesquita bruce_bueno_de_mesquita]<br/>[https://www.ted.com/speakers/344 344]
| [[:d:Q2926412|Q2926412]]
|-
| [[Fitxategi:Bruce Feiler.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4977459|Bruce Feiler]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1964-10-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruce_feiler bruce_feiler]
| [[:d:Q4977459|Q4977459]]
|-
|
| ''[[:d:Q4977974|Bruce McCall]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q12406482|umorista]]''
| 1935<br/>1935-05-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruce_mccall bruce_mccall]
| [[:d:Q4977974|Q4977974]]
|-
| [[Fitxategi:Bruce Schneier 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q368328|Bruce Schneier]]''
|
| [[kriptografo]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1963-01-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruce_schneier bruce_schneier]
| [[:d:Q368328|Q368328]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759795|Bruno Bowden]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bruno_bowden bruno_bowden]
| [[:d:Q23759795|Q23759795]]
|-
|
| ''[[:d:Q5395568|Bruno Maisonnier]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1958-08-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/bruno_maisonnier bruno_maisonnier]
| [[:d:Q5395568|Q5395568]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759670|Bruno Torturra]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/bruno_torturra bruno_torturra]
| [[:d:Q23759670|Q23759670]]
|-
| [[Fitxategi:Bryan Stevenson in 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2698978|Bryan Stevenson]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1959-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bryan_stevenson bryan_stevenson]
| [[:d:Q2698978|Q2698978]]
|-
| [[Fitxategi:Sanjit Bunker Roy at Time 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2654764|Bunker Roy]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16278103|squash player]]''<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q662729|public figure]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]''
| 1945-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]
| [https://www.ted.com/speakers/bunker_roy bunker_roy]
| [[:d:Q2654764|Q2654764]]
|-
| [[Fitxategi:Burt Rutan - Cropped.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q453046|Burt Rutan]]''
|
| ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]]
| 1943-06-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/burt_rutan burt_rutan]
| [[:d:Q453046|Q453046]]
|-
| [[Fitxategi:Dr.BurcinMP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54871429|Burçin Mutlu-Pakdil]]''
| astronomo turkiarra
| [[astronomo]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Turkia]]
| [https://www.ted.com/speakers/burcin_mutlu_pakdil burcin_mutlu_pakdil]
| [[:d:Q54871429|Q54871429]]
|-
|
| ''[[:d:Q23691925|Béatrice Coron]]''
| artista frantziarra
| [[artista]]
| 1956-07-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/beatrice_coron beatrice_coron]
| [[:d:Q23691925|Q23691925]]
|-
| [[Fitxategi:CKWilliams.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2930440|C. K. Williams]]''
|
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1936-11-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/c_k_williams c_k_williams]
| [[:d:Q2930440|Q2930440]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662175|C. Noel Bairey Merz]]''
| ikertzailea
| [[mediku]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/c_noel_bairey_merz c_noel_bairey_merz]
| [[:d:Q23662175|Q23662175]]
|-
| [[Fitxategi:Caitlin Doughty in red evergreen background.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18149464|Caitlin Doughty]]''
|
| [[youtuber]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Ehorztetxe]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1984-08-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/caitlin_doughty caitlin_doughty]
| [[:d:Q18149464|Q18149464]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662822|Caitria O'Neill]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/caitria_o_neill caitria_o_neill]
| [[:d:Q23662822|Q23662822]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782397|Caleb Chung]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/caleb_chung caleb_chung]
| [[:d:Q23782397|Q23782397]]
|-
|
| ''[[:d:Q18921892|Cameron Herold]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cameron_herold cameron_herold]
| [[:d:Q18921892|Q18921892]]
|-
| [[Fitxategi:Cameron Russell upstate New York 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5026365|Cameron Russell]]''
| modelo estatubatuarra
| ''[[:d:Q865851|supermodelo]]''<br/>[[idazle]]
| 1987-06-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cameron_russell cameron_russell]
| [[:d:Q5026365|Q5026365]]
|-
| [[Fitxategi:Architecture for Humanity - Design like you give a damn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1916995|Cameron Sinclair]]''
| arkitekto britainiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1973-11-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/cameron_sinclair cameron_sinclair]
| [[:d:Q1916995|Q1916995]]
|-
| [[Fitxategi:Camille A. Brown.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q5026614|Camille A. Brown]]''
|
| [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| 1979
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/camille_brown camille_brown]
| [[:d:Q5026614|Q5026614]]
|-
| [[Fitxategi:Camille Seaman (16574061918).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657188|Camille Seaman]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/camille_seaman camille_seaman]
| [[:d:Q23657188|Q23657188]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662781|Candy Chang]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/candy_chang candy_chang]
| [[:d:Q23662781|Q23662781]]
|-
| [[Fitxategi:Carin Bondar 1 (22826880310).jpg|center|128px]]
| [[Carin Bondar]]
| kanadar biologoa, idazlea, zinemagilea, hizlaria eta telebistako pertsonalitatea. Animalien bizitza sexualean aditua
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[hizlari]]
| 1975-05-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/carin_bondar carin_bondar]
| [[:d:Q23670521|Q23670521]]
|-
| [[Fitxategi:Carl Honoré.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4355090|Carl Honoré]]''
| kazetari kanadarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1967-12-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/carl_honore carl_honore]
| [[:d:Q4355090|Q4355090]]
|-
| [[Fitxategi:Carl Safina.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5040752|Carl Safina]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carl_safina carl_safina]
| [[:d:Q5040752|Q5040752]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662330|Carl Schoonover]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/carl_schoonover carl_schoonover]
| [[:d:Q23662330|Q23662330]]
|-
| [[Fitxategi:Carlo Ratti (3330956571).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q552294|Carlo Ratti]]''
| arkitekto italiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1971-01-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/carlo_ratti carlo_ratti]<br/>[https://www.ted.com/speakers/887 887]
| [[:d:Q552294|Q552294]]
|-
| [[Fitxategi:Carlos Orsi IQC 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q9697265|Carlos Orsi]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/carlos_orsi_tres_perguntas_contra_fake_news carlos_orsi_tres_perguntas_contra_fake_news]
| [[:d:Q9697265|Q9697265]]
|-
|
| ''[[:d:Q5043415|Carmen Agra Deedy]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1960
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carmen_agra_deedy carmen_agra_deedy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/280 280]
| [[:d:Q5043415|Q5043415]]
|-
| [[Fitxategi:Carne Ross (Independent Diplomat).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2682141|Carne Ross]]''
| diplomazialari britainiarra
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/carne_ross carne_ross]<br/>[https://www.ted.com/speakers/793 793]
| [[:d:Q2682141|Q2682141]]
|-
|
| ''[[:d:Q28697869|Carol Fishman Cohen]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/carol_f_cohen carol_f_cohen]
| [[:d:Q28697869|Q28697869]]
|-
| [[Fitxategi:Carol Dweck for Innovation documentary.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2939829|Carol S. Dweck]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1946-10-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carol_dweck carol_dweck]
| [[:d:Q2939829|Q2939829]]
|-
| [[Fitxategi:Carole Cadwalladr 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5044664|Carole Cadwalladr]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]
| 1969-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/carole_cadwalladr carole_cadwalladr]
| [[:d:Q5044664|Q5044664]]
|-
| [[Fitxategi:Caroline Casey (born 1971) at World Economic Forum Davos 2021.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797152|Caroline Casey]]''
|
|
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/caroline_casey caroline_casey]
| [[:d:Q23797152|Q23797152]]
|-
| [[Fitxategi:Photo - Festival de Cornouaille 2012 - Loreena McKennitt en concert le 26 juillet - 006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q450712|Caroline Lavelle]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/caroline_lavelle caroline_lavelle]
| [[:d:Q450712|Q450712]]
|-
| [[Fitxategi:Caroline Paul.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3660607|Caroline Paul]]''
|
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[suhiltzaile]]
| 1963-07-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/caroline_paul caroline_paul]
| [[:d:Q3660607|Q3660607]]
|-
| [[Fitxategi:Caroline Phillips (Baiona) (Portrait mode).jpg|center|128px]]
| [[Caroline Phillips]]
| musikari estatubatuarra
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/caroline_phillips caroline_phillips]
| [[:d:Q23797623|Q23797623]]
|-
| [[Fitxategi:Carolyn Bertozzi IMG 9384.jpg|center|128px]]
| [[Carolyn Bertozzi]]
|
| [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1966-10-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carolyn_bertozzi carolyn_bertozzi]
| [[:d:Q7442|Q7442]]
|-
| [[Fitxategi:Carolyn Jones by Jaka Vinsek 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21781554|Carolyn Jones]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1957
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carolyn_jones carolyn_jones]
| [[:d:Q21781554|Q21781554]]
|-
| [[Fitxategi:Carolyn-porco-2016.jpg|center|128px]]
| [[Carolyn Porco]]
| estatubatuar astronomoa, planeta zientzialaria
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]''
| 1953-03-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carolyn_porco carolyn_porco]
| [[:d:Q257420|Q257420]]
|-
| [[Fitxategi:Carolyn Steel - Hungry City.jpg|center|128px]]
| [[Carolyn Steel]]
| arkitekto, idazle eta ikertzailea
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/carolyn_steel carolyn_steel]
| [[:d:Q23783079|Q23783079]]
|-
|
| ''[[:d:Q64436737|Carrie Nugent]]''
|
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1984
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carrie_nugent carrie_nugent]
| [[:d:Q64436737|Q64436737]]
|-
| [[Fitxategi:Carrie Poppy at Skepticon 2018 (30766946987).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61719716|Carrie Poppy]]''
|
| [[aurkezle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/carrie_poppy carrie_poppy]
| [[:d:Q61719716|Q61719716]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797359|Carter Emmart]]''
|
| [[artista]]<br/>[[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/carter_emmart carter_emmart]
| [[:d:Q23797359|Q23797359]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662237|Carvens Lissaint]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/carvens_lissaint carvens_lissaint]
| [[:d:Q23662237|Q23662237]]
|-
| [[Fitxategi:Cary Fowler Department of State official photograph.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2940713|Cary Fowler]]''
|
| ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1781198|agronomo]]''
| 1949-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cary_fowler cary_fowler]
| [[:d:Q2940713|Q2940713]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783406|Cat Laine]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cat_laine cat_laine]
| [[:d:Q23783406|Q23783406]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662763|Catarina Mota]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/catarina_mota catarina_mota]
| [[:d:Q23662763|Q23662763]]
|-
| [[Fitxategi:Catherine Bracy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16727624|Catherine Bracy]]''
|
| [[hizlari]]<br/>''[[:d:Q12376667|technologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/catherine_bracy catherine_bracy]
| [[:d:Q16727624|Q16727624]]
|-
|
| ''[[:d:Q20035599|Catherine Crump]]''
|
| [[abokatu]]
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/catherine_crump catherine_crump]
| [[:d:Q20035599|Q20035599]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782401|Catherine Mohr]]''
|
| ''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1968-11-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/catherine_mohr catherine_mohr]
| [[:d:Q23782401|Q23782401]]
|-
|
| ''[[:d:Q123700709|Catherine Price]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/catherine_price catherine_price]
| [[:d:Q123700709|Q123700709]]
|-
| [[Fitxategi:Cathy O'Neil at Google Cambridge.jpg|center|128px]]
| [[Cathy O'Neil|Cathy O´Neil]]
| Amerikar matematikaria
| [[matematikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[idazle]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cathy_o_neil cathy_o_neil]
| [[:d:Q16499729|Q16499729]]
|-
| [[Fitxategi:Cecile Richards, former president of Planned Parenthood, after receiving the Presidential Medal of Freedom on November 20, 2024 in the White House (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5056393|Cecile Richards]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]
| 1958-07-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cecile_richards cecile_richards]
| [[:d:Q5056393|Q5056393]]
|-
|
| ''[[:d:Q9931|Cecilia R. Aragon]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q6075971|aerobatics pilot]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1960
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cecilia_aragon cecilia_aragon]
| [[:d:Q9931|Q9931]]
|-
| [[Fitxategi:Celeste Headlee, co-host of The Takeaway, April, 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5057852|Celeste Headlee]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1969-12-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/celeste_headlee celeste_headlee]
| [[:d:Q5057852|Q5057852]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663116|Cesar Harada]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cesar_harada cesar_harada]
| [[:d:Q23663116|Q23663116]]
|-
| [[Fitxategi:Cesar Kuriyama Picture.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q22088262|Cesar Kuriyama]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cesar_kuriyama cesar_kuriyama]
| [[:d:Q22088262|Q22088262]]
|-
| [[Fitxategi:Re-publica Portland 2019 - d1 (48934812908).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q81911422|Chad Frischmann]]''
|
| ''[[:d:Q18121578|directeur de recherche]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chad_frischmann chad_frischmann]
| [[:d:Q81911422|Q81911422]]
|-
| [[Fitxategi:TanChadeMeng-20170715-BuddhistFellowship-Singapore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5066429|Chade-Meng Tan]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chade_meng_tan chade_meng_tan]
| [[:d:Q5066429|Q5066429]]
|-
|
| ''[[:d:Q5074528|Charity Sunshine Tillemann-Dick]]''
|
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''<br/>[[musikagile]]
| 1983-07-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charity_tilleman_dick charity_tilleman_dick]
| [[:d:Q5074528|Q5074528]]
|-
|
| ''[[:d:Q59166742|Charity Wayua]]''
| ikertzailea
| [[kimikari]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1985
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/charity_wayua charity_wayua]
| [[:d:Q59166742|Q59166742]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783383|Charles Anderson]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/charles_anderson charles_anderson]
| [[:d:Q23783383|Q23783383]]
|-
| [[Fitxategi:Charles C. Mann at the Miller Center.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1749059|Charles C. Mann]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]''
| 1955-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_c_mann charles_c_mann]
| [[:d:Q1749059|Q1749059]]
|-
| [[Fitxategi:CharlesElachi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1950678|Charles Elachi]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[astronomo]]
| 1947-04-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_elachi charles_elachi]
| [[:d:Q1950678|Q1950678]]
|-
| [[Fitxategi:Charles Fleischer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q658690|Charles Fleischer]]''
|
| ''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]
| 1950-08-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_fleischer charles_fleischer]
| [[:d:Q658690|Q658690]]
|-
| [[Fitxategi:Charles Hazlewood conducts the Paraorchestra at Southbank Centre (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5078872|Charles Hazlewood]]''
|
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''
| 1966-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_hazlewood charles_hazlewood]
| [[:d:Q5078872|Q5078872]]
|-
| [[Fitxategi:Charles J. Moore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5079370|Charles J. Moore]]''
|
| ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_moore charles_moore]
| [[:d:Q5079370|Q5079370]]
|-
| [[Fitxategi:Charles Limb3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23783472|Charles Limb]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_limb charles_limb]
| [[:d:Q23783472|Q23783472]]
|-
| [[Fitxategi:Charles Leadbeater author of WeThink 2008-09-17.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q354448|Charles R. Leadbeater]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8125919|aholkulari politiko]]''
| 1959-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/charles_leadbeater charles_leadbeater]
| [[:d:Q354448|Q354448]]
|-
|
| ''[[:d:Q23714138|Charles Robertson]]''
|
| [[ekonomialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/charles_robertson charles_robertson]
| [[:d:Q23714138|Q23714138]]
|-
| [[Fitxategi:Charlie Todd (Improw Everywhere) (8704860056) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657205|Charlie Todd]]''
| komediante estatubatuarra
| [[komediante]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/charlie_todd charlie_todd]
| [[:d:Q23657205|Q23657205]]
|-
|
| ''[[:d:Q18057048|Charmian Gooch]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1965-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/charmian_gooch charmian_gooch]
| [[:d:Q18057048|Q18057048]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657121|Chee Pearlman]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chee_pearlman chee_pearlman]
| [[:d:Q23657121|Q23657121]]
|-
| [[Fitxategi:ChelseaShields2.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q21285550|Chelsea Shields]]''
| antropologo estatubatuarra
| [[antropologo]]
| 1981-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chelsea_shields chelsea_shields]
| [[:d:Q21285550|Q21285550]]
|-
|
| ''[[:d:Q5092736|Cheryl Y. Hayashi]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q17344952|arachnologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cheryl_hayashi cheryl_hayashi]
| [[:d:Q5092736|Q5092736]]
|-
| [[Fitxategi:India's Role in the World (39195651954).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5094180|Chetna Gala Sinha]]''
| aktibista indiarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[nekazari]]
| 1959-03-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/chetana_gala_sinha chetana_gala_sinha]
| [[:d:Q5094180|Q5094180]]
|-
| [[Fitxategi:Field experiment in Nihonbashi, Tokyo (Feb 2017) 1-19 screenshot.png|center|128px]]
| [[Chieko Asakawa]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q60985281|館長]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/chieko_asakawa chieko_asakawa]
| [[:d:Q11557098|Q11557098]]
|-
|
| ''[[:d:Q99432535|Chika Ezeanya Esiobu]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chika_ezeanya_esiobu chika_ezeanya_esiobu]
| [[:d:Q99432535|Q99432535]]
|-
|
| ''[[:d:Q15647582|Chiki Sarkar]]''
|
| ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chiki_sarkar chiki_sarkar]
| [[:d:Q15647582|Q15647582]]
|-
| [[Fitxategi:Chimamanda Ngozi Adichie (2015).png|center|128px]]
| [[Chimamanda Ngozi Adichie]]
|
| [[irakasle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1977-09-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/chimamanda_ngozi_adichie chimamanda_ngozi_adichie]
| [[:d:Q230141|Q230141]]
|-
| [[Fitxategi:Chinaka Hodge 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21593044|Chinaka Hodge]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chinaka_hodge chinaka_hodge]
| [[:d:Q21593044|Q21593044]]
|-
|
| ''[[:d:Q64597330|Chip Colwell-Chanthaphonh]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q589298|erredaktoreburu]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]
| 1975-09-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chip_colwell chip_colwell]
| [[:d:Q64597330|Q64597330]]
|-
| [[Fitxategi:ChipConley Google.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15452491|Chip Conley]]''
|
| ''[[:d:Q1631120|hotel manager]]''<br/>[[idazle]]
| 1960-10-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chip_conley chip_conley]
| [[:d:Q15452491|Q15452491]]
|-
| [[Fitxategi:6.28.12ChipKiddByLuigiNovi1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3675120|Chip Kidd]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]
| 1964-09-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chip_kidd chip_kidd]
| [[:d:Q3675120|Q3675120]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Abani (32683010407).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1076935|Chris Abani]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1966-12-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_abani chris_abani]<br/>[https://www.ted.com/speakers/137 137]
| [[:d:Q1076935|Q1076935]]
|-
|
| ''[[:d:Q5105677|Chris Adami]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1962-08-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christoph_adami christoph_adami]
| [[:d:Q5105677|Q5105677]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Anderson (16209935970).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q706222|Chris Anderson]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1961-07-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_anderson_wired chris_anderson_wired]
| [[:d:Q706222|Q706222]]
|-
| [[Fitxategi:TED Curator Chris Anderson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2536856|Chris Anderson]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_anderson_ted chris_anderson_ted]
| [[:d:Q2536856|Q2536856]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Bangle in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q702921|Chris Bangle]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q11295636|car designer]]''
| 1956-10-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_bangle chris_bangle]<br/>[https://www.ted.com/speakers/6 6]
| [[:d:Q702921|Q702921]]
|-
|
| ''[[:d:Q5105920|Chris Bliss]]''
|
| ''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q10540773|malabarista]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_bliss chris_bliss]
| [[:d:Q5105920|Q5105920]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Burkard.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q16200974|Chris Burkard]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1986-03-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_burkard chris_burkard]
| [[:d:Q16200974|Q16200974]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759541|Chris Domas]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_domas chris_domas]
| [[:d:Q23759541|Q23759541]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712280|Chris Downey]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_downey chris_downey]
| [[:d:Q23712280|Q23712280]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662509|Chris Gerdes]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_gerdes chris_gerdes]
| [[:d:Q23662509|Q23662509]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Hadfield 2011.jpg|center|128px]]
| [[Chris Hadfield]]
|
| [[astronauta]]<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[hegazkinlari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1208175|kamerari]]''
| 1959-08-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_hadfield chris_hadfield]
| [[:d:Q1076962|Q1076962]]
|-
|
| ''[[:d:Q2895170|Chris Jordan]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q69320328|environmental artist]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1963
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_jordan chris_jordan]
| [[:d:Q2895170|Q2895170]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Kluwe postgame 2010-11-28.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1077409|Chris Kluwe]]''
|
| ''[[:d:Q19204627|amerikar futboleko jokalari]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1981-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_kluwe chris_kluwe]
| [[:d:Q1077409|Q1077409]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727966|Chris McKnett]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_mcknett chris_mcknett]
| [[:d:Q23727966|Q23727966]]
|-
| [[Fitxategi:Chris Milk - Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1077562|Chris Milk]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_milk chris_milk]
| [[:d:Q1077562|Q1077562]]
|-
|
| ''[[:d:Q46993874|Chris Sheldrick]]''
|
|
| 1981-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_sheldrick chris_sheldrick]
| [[:d:Q46993874|Q46993874]]
|-
| [[Fitxategi:ChrisUrmson2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23760309|Chris Urmson]]''
|
| ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/chris_urmson chris_urmson]
| [[:d:Q23760309|Q23760309]]
|-
| [[Fitxategi:Christian Picciolini.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5110031|Christian Picciolini]]''
|
| ''[[:d:Q1344174|talent agent]]''<br/>[[Ordezkari artistiko]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1973-11-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christian_picciolini christian_picciolini]
| [[:d:Q5110031|Q5110031]]
|-
| [[Fitxategi:Christiana Figueres in London - 2018 (39536174340) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Christiana Figueres]]
| antropologoa eta ekonomialaria
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1956-08-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Costa Rica]]
| [https://www.ted.com/speakers/christiana_figueres christiana_figueres]
| [[:d:Q518828|Q518828]]
|-
| [[Fitxategi:Rafael Mariano Grossi & Christiane Amanpour (cop26 0474) (51649883934) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Christiane Amanpour]]
| britaniar albiste-aurkezlea eta nazioarteko korrespontsala
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Berriemaile|korrespontsal]]<br/>''[[:d:Q94498772|program host]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| 1958-01-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/christiane_amanpour christiane_amanpour]
| [[:d:Q236939|Q236939]]
|-
| [[Fitxategi:Christien Meindertsma (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12270277|Christien Meindertsma]]''
| artista nederlandarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/christien_meindertsma christien_meindertsma]
| [[:d:Q12270277|Q12270277]]
|-
| [[Fitxategi:TNW USA 2015 (23184168653) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q64853888|Christina Wallace]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[idazle]]
| 1983
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christina_wallace christina_wallace]
| [[:d:Q64853888|Q64853888]]
|-
| [[Fitxategi:Warinner-headshot-3.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662209|Christina Warinner]]''
|
| [[antropologo]]<br/>[[arkeologo]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christina_warinner christina_warinner]
| [[:d:Q23662209|Q23662209]]
|-
|
| ''[[:d:Q56647253|Christine L. Porath]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/christine_porath christine_porath]
| [[:d:Q56647253|Q56647253]]
|-
| [[Fitxategi:Christine Sun Kim.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19664324|Christine Sun Kim]]''
|
| ''[[:d:Q19850998|soinu artista]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christine_sun_kim christine_sun_kim]
| [[:d:Q19664324|Q19664324]]
|-
|
| ''[[:d:Q61820616|Christoph Keplinger]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/christoph_keplinger christoph_keplinger]
| [[:d:Q61820616|Q61820616]]
|-
| [[Fitxategi:Christoph Niemann (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110841|Christoph Niemann]]''
|
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2000124|posta zigilu diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[animatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/christoph_niemann christoph_niemann]
| [[:d:Q110841|Q110841]]
|-
| [[Fitxategi:Wiki ategeka.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17411054|Christopher Ategeka]]''
|
| ''[[:d:Q623279|chief operating officer]]''
| 1984-07-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Uganda]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_ategeka christopher_ategeka]
| [[:d:Q17411054|Q17411054]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797209|Christopher C. Deam]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_deam christopher_deam]
| [[:d:Q23797209|Q23797209]]
|-
|
| ''[[:d:Q16728823|Christopher Emdin]]''
|
| ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1978
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_emdin chris_emdin]
| [[:d:Q16728823|Q16728823]]
|-
|
| ''[[:d:Q5112847|Christopher McDougall]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1962-01-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_mcdougall christopher_mcdougall]
| [[:d:Q5112847|Q5112847]]
|-
| [[Fitxategi:Chris nowinski.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1140002|Christopher Nowinski]]''
|
| ''[[:d:Q13474373|borrokalari profesionala]]''<br/>[[idazle]]
| 1978-09-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chris_nowinski chris_nowinski]
| [[:d:Q1140002|Q1140002]]
|-
| [[Fitxategi:Christopher Poole at XOXO Festival September 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3135308|Christopher Poole]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]
| 1988
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_moot_poole christopher_moot_poole]
| [[:d:Q3135308|Q3135308]]
|-
|
| ''[[:d:Q5113183|Christopher Ryan]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1962-02-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_ryan christopher_ryan]
| [[:d:Q5113183|Q5113183]]
|-
| [[Fitxategi:2013-12-29 30C3 - Christopher Soghoian 3145.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q652791|Christopher Soghoian]]''
|
| [[informatikari]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_soghoian christopher_soghoian]
| [[:d:Q652791|Q652791]]
|-
| [[Fitxategi:Leweb 2014 - conference - leweb trends - the future of the mind - christopher decharms.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5113488|Christopher deCharms]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/christopher_decharms christopher_decharms]
| [[:d:Q5113488|Q5113488]]
|-
| [[Fitxategi:Chrystia Freeland in 2023 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4492815|Chrystia Freeland]]''
|
| ''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1968-08-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/chrystia_freeland chrystia_freeland]
| [[:d:Q4492815|Q4492815]]
|-
| [[Fitxategi:Chuck Nice at Caroline's.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5115638|Chuck Nice]]''
|
| ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1966-07-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/chuck_nice chuck_nice]
| [[:d:Q5115638|Q5115638]]
|-
| [[Fitxategi:Disrupt SF TechCrunch Disrupt San Francisco 2019 - Day 2 Cindy Gallop Cropped.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5120529|Cindy Gallop]]''
|
| ''[[:d:Q21507004|sexu-hezitzaile]]''<br/>''[[:d:Q816432|project manager]]''<br/>''[[:d:Q1900657|marketer]]''
| 1960-02-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/cindy_gallop cindy_gallop]
| [[:d:Q5120529|Q5120529]]
|-
| [[Fitxategi:Claron Mc Faddon 01 (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q454090|Claron McFadden]]''
|
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/claron_mcfadden claron_mcfadden]
| [[:d:Q454090|Q454090]]
|-
| [[Fitxategi:Clay Shirky (6723907001).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q930425|Clay Shirky]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/clay_shirky clay_shirky]
| [[:d:Q930425|Q930425]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728708|Clayton Cameron]]''
|
| [[musikari]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/clayton_cameron clayton_cameron]
| [[:d:Q23728708|Q23728708]]
|-
| [[Fitxategi:-rp17 - Tag 3 (33728174294).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61483352|Clemantine Wamariya]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1988
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ruanda]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/clemantine_wamariya clemantine_wamariya]
| [[:d:Q61483352|Q61483352]]
|-
| [[Fitxategi:2010-05-08 Cleo Wade (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26865869|Cleo Wade]]''
| poeta estatubatuarra
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q110990999|Instagrammer]]''<br/>[[artista]]
| 1989-09-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cleo_wade cleo_wade]
| [[:d:Q26865869|Q26865869]]
|-
|
| ''[[:d:Q556998|Clifford Stoll]]''
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]
| 1950-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/clifford_stoll clifford_stoll]
| [[:d:Q556998|Q556998]]
|-
| [[Fitxategi:Clint Smith - 2019 (48915241016) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759721|Clint Smith]]''
|
| [[poeta]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>[[youtuber]]
| 1988-08-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/clint_smith clint_smith]
| [[:d:Q23759721|Q23759721]]
|-
| [[Fitxategi:Coleman Hughes on Rebel Wisdom.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q62977947|Coleman Hughes]]''
| idazle estatubatuarra
| ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1996
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/coleman_hughes coleman_hughes]
| [[:d:Q62977947|Q62977947]]
|-
| [[Fitxategi:Colette Pichon Battle.webp|center|128px]]
| ''[[:d:Q99439559|Colette Pichon Battle]]''
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/colette_pichon_battle colette_pichon_battle]
| [[:d:Q99439559|Q99439559]]
|-
|
| ''[[:d:Q1108379|Colin Camerer]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-12-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/colin_camerer colin_camerer]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1566 1566]
| [[:d:Q1108379|Q1108379]]
|-
|
| ''[[:d:Q5145149|Colin Grant]]''
|
| ''[[:d:Q3406651|radio producer]]''<br/>[[idazle]]
| 1961-04-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/colin_grant colin_grant]
| [[:d:Q5145149|Q5145149]]
|-
| [[Fitxategi:Colin Powell official Secretary of State photo.jpg|center|128px]]
| [[Colin Powell]]
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q38239859|army officer]]''<br/>''[[:d:Q7330070|Kanpo Harremanetarako ministro]]''
| 1937-04-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/colin_powell colin_powell]
| [[:d:Q150851|Q150851]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662150|Colin Robertson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/colin_robertson colin_robertson]
| [[:d:Q23662150|Q23662150]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670969|Colin Stokes]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/colin_stokes colin_stokes]
| [[:d:Q23670969|Q23670969]]
|-
| [[Fitxategi:Transmediale-2010-Conrad Wolfram.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5162640|Conrad Wolfram]]''
|
| [[matematikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1970-06-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/conrad_wolfram conrad_wolfram]
| [[:d:Q5162640|Q5162640]]
|-
|
| ''[[:d:Q2997459|Corneille Ewango]]''
|
| [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]]
| [https://www.ted.com/speakers/corneille_ewango corneille_ewango]
| [[:d:Q2997459|Q2997459]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760253|Cosmin Mihaiu]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cosmin_mihaiu cosmin_mihaiu]
| [[:d:Q23760253|Q23760253]]
|-
| [[Fitxategi:Courtney Martin at PopTech 2014 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21062672|Courtney E. Martin]]''
| autore estatubatuarra
| [[autore]]
| 1979-12-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/courtney_e_martin courtney_e_martin]
| [[:d:Q21062672|Q21062672]]
|-
| [[Fitxategi:Craigventer2.jpg|center|128px]]
| [[Craig Venter]]
| ikertzailea
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1946-10-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/craig_venter craig_venter]<br/>[https://www.ted.com/speakers/7 7]
| [[:d:Q311003|Q311003]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769089|Cristina Domenech]]''
|
|
| 1954
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/cristina_domenech cristina_domenech]
| [[:d:Q23769089|Q23769089]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728751|Curtis Wong]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/curtis_wong curtis_wong]
| [[:d:Q23728751|Q23728751]]
|-
| [[Fitxategi:2010 Cynthia Breazeal 4641804653.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q21585|Cynthia Breazeal]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1967-11-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cynthia_breazeal cynthia_breazeal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/817 817]
| [[:d:Q21585|Q21585]]
|-
| [[Fitxategi:Cynthia Erivo (Wicked Premiere in Sydney).jpg|center|128px]]
| [[Cynthia Erivo]]
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[kantugile]]
| 1987-01-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/cynthia_erivo cynthia_erivo]
| [[:d:Q21592474|Q21592474]]
|-
| [[Fitxategi:Cyntia Kenyon 01.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q437333|Cynthia Kenyon]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| 1954-02-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cynthia_kenyon cynthia_kenyon]
| [[:d:Q437333|Q437333]]
|-
|
| ''[[:d:Q5200139|Cynthia P. Schneider]]''
| diplomazialari estatubatuarra
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| 1953-08-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cynthia_schneider cynthia_schneider]
| [[:d:Q5200139|Q5200139]]
|-
| [[Fitxategi:Cedric Villani at his office 2015 n3.jpg|center|128px]]
| [[Cédric Villani]]
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q97768158|professors, scientific professions]]''
| 1973-10-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/cedric_villani cedric_villani]
| [[:d:Q334065|Q334065]]
|-
| [[Fitxategi:Cesar Hidalgo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22004920|César A. Hidalgo]]''
| ikertzailea
| [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1979-12-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txile]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/cesar_hidalgo cesar_hidalgo]
| [[:d:Q22004920|Q22004920]]
|-
|
| ''[[:d:Q114338974|DK Osseo-Asare]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dk_osseo_asare dk_osseo_asare]
| [[:d:Q114338974|Q114338974]]
|-
| [[Fitxategi:Chairman Alexander Rinnooy Kan, Daan Roosegaarde en Aldith Hunkar at DeLaMar, Amsterdam NL.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5207373|Daan Roosegaarde]]''
|
| ''[[:d:Q3492227|berritzaile]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q106208189|computer artist]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q108818918|light artist]]''<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]''<br/>[[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1979-07-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/daan_roosegaarde daan_roosegaarde]
| [[:d:Q5207373|Q5207373]]
|-
| [[Fitxategi:Dale-Dougherty-2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4819967|Dale Dougherty]]''
|
| [[informatikari]]
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dale_dougherty dale_dougherty]<br/>[https://www.ted.com/speakers/940 940]
| [[:d:Q4819967|Q4819967]]
|-
| [[Fitxategi:Dalia Mogahed.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3012376|Dalia Mogahed]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Egipto]]
| [https://www.ted.com/speakers/dalia_mogahed dalia_mogahed]
| [[:d:Q3012376|Q3012376]]
|-
| [[Fitxategi:Dambisa Moyo.jpg|center|128px]]
| [[Dambisa Moyo]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]
| 1969-02-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Zambia]]
| [https://www.ted.com/speakers/dambisa_moyo dambisa_moyo]
| [[:d:Q466993|Q466993]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662494|Damian Palin]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/damian_palin damian_palin]
| [[:d:Q23662494|Q23662494]]
|-
| [[Fitxategi:Whose Streets? A Social Cinema Screening (35731793401).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28086150|Damon Davis]]''
|
| ''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[artista]]
| 1985-03-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/damon_davis damon_davis]
| [[:d:Q28086150|Q28086150]]
|-
| [[Fitxategi:DamonH.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23656822|Damon Horowitz]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/damon_horowitz damon_horowitz]
| [[:d:Q23656822|Q23656822]]
|-
| [[Fitxategi:Dan Ariely January 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q731905|Dan Ariely]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1967-04-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_ariely dan_ariely]
| [[:d:Q731905|Q731905]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759547|Dan Barasch]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_barasch daniel_barasch]
| [[:d:Q23759547|Q23759547]]
|-
| [[Fitxategi:Dan Barber of Blue Hill.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5213116|Dan Barber]]''
| sukaldariburu estatubatuarra
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| 1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_barber dan_barber]
| [[:d:Q5213116|Q5213116]]
|-
|
| ''[[:d:Q60770645|Dan Bell]]''
|
| ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[youtuber]]
| 1977-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_bell dan_bell]
| [[:d:Q60770645|Q60770645]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727949|Dan Berkenstock]]''
|
|
| 1980-06-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_berkenstock dan_berkenstock]
| [[:d:Q23727949|Q23727949]]
|-
| [[Fitxategi:Dan Bricklin.jpg|center|128px]]
| [[Dan Bricklin]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[ingeniari]]
| 1951-07-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_bricklin dan_bricklin]
| [[:d:Q92624|Q92624]]
|-
| [[Fitxategi:DanBuettnerOct10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5213207|Dan Buettner]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[hizlari]]
| 1960
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_buettner dan_buettner]
| [[:d:Q5213207|Q5213207]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796178|Dan Cobley]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_cobley dan_cobley]
| [[:d:Q23796178|Q23796178]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759538|Dan Ellsey]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_ellsey dan_ellsey]
| [[:d:Q23759538|Q23759538]]
|-
|
| ''[[:d:Q16224737|Dan Gross]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_gross dan_gross]
| [[:d:Q16224737|Q16224737]]
|-
|
| ''[[:d:Q90630014|Dan Knights]]''
|
| ''[[:d:Q3779582|mikrobiologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q43548373|speedcuber]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_knights dan_knights]
| [[:d:Q90630014|Q90630014]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785279|Dan Meyer]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_meyer dan_meyer]
| [[:d:Q23785279|Q23785279]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759543|Dan Pacholke]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_pacholke dan_pacholke]
| [[:d:Q23759543|Q23759543]]
|-
| [[Fitxategi:Curing the Charitable Curse.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5214160|Dan Pallotta]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1961-01-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_pallotta dan_pallotta]
| [[:d:Q5214160|Q5214160]]
|-
|
| ''[[:d:Q5214203|Dan Phillips]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_phillips dan_phillips]
| [[:d:Q5214203|Q5214203]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Dennett 2.jpg|center|128px]]
| [[Daniel Dennett]]
| filosofo estatubatuarra
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1942-03-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_dennett dan_dennett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/92 92]
| [[:d:Q215263|Q215263]]
|-
|
| ''[[:d:Q109822743|Daniel Engber]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_engber daniel_engber]
| [[:d:Q109822743|Q109822743]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Todd Gilbert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449564|Daniel Gilbert]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1957-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_gilbert dan_gilbert]
| [[:d:Q449564|Q449564]]
|-
|
| ''[[:d:Q3701617|Daniel Goldstein]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1969-04-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dan_goldstein dan_goldstein]
| [[:d:Q3701617|Q3701617]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Goleman - World Economic Forum Annual Meeting 2011.jpg|center|128px]]
| [[Daniel Goleman]]
|
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1946-03-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_goleman daniel_goleman]
| [[:d:Q351701|Q351701]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712794|Daniel H. Cohen]]''
|
|
| 1953-11-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dan_cohen dan_cohen]
| [[:d:Q23712794|Q23712794]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel H. Pink (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q978171|Daniel H. Pink]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1964-07-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_pink daniel_pink]
| [[:d:Q978171|Q978171]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Kahneman (3283955327) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Daniel Kahneman]]
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[autore]]
| 1934-03-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_kahneman daniel_kahneman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/607 607]
| [[:d:Q233950|Q233950]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Kish - PopTech 2011 - Camden Maine USA 3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5217808|Daniel Kish]]''
|
|
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_kish daniel_kish]
| [[:d:Q5217808|Q5217808]]
|-
| [[Fitxategi:Kraft-PicColor.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5217831|Daniel Kraft]]''
|
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_kraft daniel_kraft]
| [[:d:Q5217831|Q5217831]]
|-
| [[Fitxategi:Levitin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1981608|Daniel Levitin]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q20669622|musika kazetaria]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''
| 1957-12-27<br/>1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_levitin daniel_levitin]
| [[:d:Q1981608|Q1981608]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Libeskind.jpg|center|128px]]
| [[Daniel Libeskind]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1946-05-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_libeskind daniel_libeskind]
| [[:d:Q154538|Q154538]]
|-
|
| ''[[:d:Q27881272|Daniel Lismore]]''
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''
| 1984-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_lismore daniel_lismore]
| [[:d:Q27881272|Q27881272]]
|-
| [[Fitxategi:DanielWolpert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15990373|Daniel M. Wolpert]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q2055046|fisiologo]]''
| 1963-09-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_wolpert daniel_wolpert]
| [[:d:Q15990373|Q15990373]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Pauly Pauly Symposium.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q581515|Daniel Pauly]]''
| biologo frantziarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1946-05-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_pauly daniel_pauly]
| [[:d:Q581515|Q581515]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670526|Daniel Reisel]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_reisel daniel_reisel]
| [[:d:Q23670526|Q23670526]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662187|Daniel Schnitzer]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_schnitzer daniel_schnitzer]
| [[:d:Q23662187|Q23662187]]
|-
| [[Fitxategi:DanielSuarezJI.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1162833|Daniel Suarez]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]
| 1964-12-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_suarez daniel_suarez]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1571 1571]
| [[:d:Q1162833|Q1162833]]
|-
| [[Fitxategi:Daniel Tammet Paris portrait.jpg|center|128px]]
| [[Daniel Tammet]]
| entsegugile, itzultzaile, informatikari, irakasle, savant
| [[idazle]]<br/>[[esperantista]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[poeta]]
| 1979-01-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/daniel_tammet daniel_tammet]
| [[:d:Q12857|Q12857]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768726|Daniele Quercia]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daniele_quercia daniele_quercia]
| [[:d:Q23768726|Q23768726]]
|-
|
| ''[[:d:Q28366283|Danielle Feinberg]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[argazki-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/danielle_feinberg danielle_feinberg]
| [[:d:Q28366283|Q28366283]]
|-
| [[Fitxategi:Danielle Citron 110748.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19867132|Danielle K. Citron]]''
|
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1968-12-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/danielle_citron danielle_citron]
| [[:d:Q19867132|Q19867132]]
|-
| [[Fitxategi:Danielle Wood (48278825827) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63304349|Danielle Wood]]''
|
| [[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/danielle_wood danielle_wood]
| [[:d:Q63304349|Q63304349]]
|-
| [[Fitxategi:Danielle de Niese.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q271031|Danielle de Niese]]''
|
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''<br/>[[musikari]]
| 1979-04-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/danielle_de_niese danielle_de_niese]
| [[:d:Q271031|Q271031]]
|-
|
| ''[[:d:Q24040721|Danit Peleg]]''
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''
| 1989
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/danit_peleg danit_peleg]
| [[:d:Q24040721|Q24040721]]
|-
|
| ''[[:d:Q112551695|Dannagal G. Young]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dannagal_young dannagal_young]
| [[:d:Q112551695|Q112551695]]
|-
| [[Fitxategi:Danny Dorling at Bookmarks bookshop, Bloomsbury in 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5220292|Danny Dorling]]''
| geografo britainiarra
| [[geografo]]
| 1968-01-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/danny_dorling danny_dorling]
| [[:d:Q5220292|Q5220292]]
|-
| [[Fitxategi:Daphné Bavelier.tif|center|128px]]
| ''[[:d:Q19956013|Daphne Bavelier]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q16328995|député de l'Université]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/daphne_bavelier daphne_bavelier]
| [[:d:Q19956013|Q19956013]]
|-
| [[Fitxategi:The Future of Higher Education Daphne Koller (8411917358).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11755|Daphne Koller]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1968-08-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/daphne_koller daphne_koller]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1309 1309]
| [[:d:Q11755|Q11755]]
|-
|
| ''[[:d:Q1165874|Daria van den Bercken]]''
| piano-jotzaile nederlandarra
| [[piano-jotzaile]]
| 1979-08-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/daria_van_den_bercken daria_van_den_bercken]
| [[:d:Q1165874|Q1165874]]
|-
| [[Fitxategi:Making Education Work (29872410888) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q43396457|Darrick Hamilton]]''
|
| [[ekonomialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/darrick_hamilton darrick_hamilton]
| [[:d:Q43396457|Q43396457]]
|-
| [[Fitxategi:Dave Eggers (11483).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q589497|Dave Eggers]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2823717|activist shareholder]]''
| 1970-03-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dave_eggers dave_eggers]
| [[:d:Q589497|Q589497]]
|-
| [[Fitxategi:Dave Meslin, at ELN Studio 2010 IMG 9800 (5266909950).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23783490|Dave Meslin]]''
|
| [[artista]]<br/>[[koreografo]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dave_meslin dave_meslin]
| [[:d:Q23783490|Q23783490]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768720|Dave Troy]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dave_troy dave_troy]
| [[:d:Q23768720|Q23768720]]
|-
| [[Fitxategi:Dave deBronkart-20091229.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5230186|Dave deBronkart]]''
|
|
| 1950-02-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dave_debronkart dave_debronkart]
| [[:d:Q5230186|Q5230186]]
|-
| [[Fitxategi:David B. Agus World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5230638|David Agus]]''
| ikertzailea
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1965-01-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_agus david_agus]
| [[:d:Q5230638|Q5230638]]
|-
| [[Fitxategi:David Autor - Festival Economia 2015.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q19609648|David Autor]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_autor david_autor]
| [[:d:Q19609648|Q19609648]]
|-
|
| ''[[:d:Q5231412|David Binder]]''
|
|
| 1967-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_binder david_binder]
| [[:d:Q5231412|Q5231412]]
|-
| [[Fitxategi:David Birch (6777171896).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23663105|David Birch]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_birch david_birch]
| [[:d:Q23663105|Q23663105]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795339|David Bismark]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q816432|project manager]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_bismark david_bismark]
| [[:d:Q23795339|Q23795339]]
|-
| [[Fitxategi:David Blaine by David Shankbone.jpg|center|128px]]
| [[David Blaine]]
|
| ''[[:d:Q2914170|kale-artista]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>''[[:d:Q1658894|ilusionista]]''<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]''<br/>''[[:d:Q107986049|escape artist]]''<br/>''[[:d:Q111844534|regurgitation performer]]''
| 1973-04-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_blaine david_blaine]
| [[:d:Q353983|Q353983]]
|-
| [[Fitxategi:David Bolinsky 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16151626|David Bolinsky]]''
|
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q19507792|zientzia ilustratzailea]]''<br/>[[animatzaile]]
| 1952-05-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_bolinsky david_bolinsky]
| [[:d:Q16151626|Q16151626]]
|-
| [[Fitxategi:David Brooks - National Book Festival 2019 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q938475|David Brooks]]''
|
| [[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1961-08-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_brooks david_brooks]
| [[:d:Q938475|Q938475]]
|-
| [[Fitxategi:David Byrne San Diego.jpg|center|128px]]
| [[David Byrne]]
|
| [[zinema ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q20669622|musika kazetaria]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1952-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_byrne david_byrne]
| [[:d:Q336640|Q336640]]
|-
| [[Fitxategi:David Cage 20080927 Festival du jeu video 05.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q218686|David Cage]]''
|
| ''[[:d:Q2702296|bideo-joko produktore]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''
| 1969-06-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_cage david_cage]
| [[:d:Q218686|Q218686]]
|-
| [[Fitxategi:David Cameron Official Portrait 2023 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[David Cameron]]
| politikari britainiarra
| [[politikari]]
| 1966-10-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_cameron david_cameron]
| [[:d:Q192|Q192]]
|-
| [[Fitxategi:TYPO Berlin 2014 – Day Two (14178868916).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q562699|David Carson]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]
| 1955-09-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_carson david_carson]
| [[:d:Q562699|Q562699]]
|-
| [[Fitxategi:David chalmers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q366123|David Chalmers]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1966-04-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_chalmers david_chalmers]
| [[:d:Q366123|Q366123]]
|-
|
| ''[[:d:Q1909499|David Christian]]''
| historialari estatubatuarra
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1946-06-30<br/>1946-12-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_christian david_christian]
| [[:d:Q1909499|Q1909499]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657118|David Damberger]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_damberger david_damberger]
| [[:d:Q23657118|Q23657118]]
|-
| [[Fitxategi:David Deutsch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q543682|David Deutsch]]''
| fisikari britainiarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''
| 1953-05-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_deutsch david_deutsch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/48 48]
| [[:d:Q543682|Q543682]]
|-
| [[Fitxategi:David Eagleman (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q999577|David Eagleman]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1971-04-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_eagleman david_eagleman]
| [[:d:Q999577|Q999577]]
|-
|
| ''[[:d:Q5233407|David Epstein]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_epstein david_epstein]
| [[:d:Q5233407|Q5233407]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759665|David Gallo]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_gallo david_gallo]
| [[:d:Q23759665|Q23759665]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768708|David Grady]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_grady david_grady]
| [[:d:Q23768708|Q23768708]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769550|David Griffin]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_griffin david_griffin]
| [[:d:Q23769550|Q23769550]]
|-
| [[Fitxategi:Davidgruber.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24054769|David Gruber]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_gruber david_gruber]
| [[:d:Q24054769|Q24054769]]
|-
| [[Fitxategi:Sophia with her creator David Hanson at Digital World 2017 conference, Dhaka, Bangladesh in December 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5234712|David Hanson]]''
|
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1969-12-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_hanson david_hanson]
| [[:d:Q5234712|Q5234712]]
|-
|
| ''[[:d:Q5235077|David Hoffman]]''
| zinema zuzendari estatubatuarra
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]''
| 1941
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_hoffman david_hoffman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/218 218]
| [[:d:Q5235077|Q5235077]]
|-
| [[Fitxategi:David Holt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235117|David Holt]]''
|
| ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>''[[:d:Q101084010|folk musician]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>[[farmazialari]]
| 1946-10-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_holt david_holt]
| [[:d:Q5235117|Q5235117]]
|-
|
| ''[[:d:Q82775159|David Ikard]]''
|
| ''[[:d:Q17167049|literaturan aditu]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_ikard david_ikard]
| [[:d:Q82775159|Q82775159]]
|-
|
| ''[[:d:Q15437070|David Isay]]''
|
| ''[[:d:Q3406651|radio producer]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1966-12-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dave_isay dave_isay]
| [[:d:Q15437070|Q15437070]]
|-
| [[Fitxategi:David J. Anderson speaking at Keystone in Korea.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5235389|David J. Anderson]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_anderson david_anderson]
| [[:d:Q5235389|Q5235389]]
|-
|
| ''[[:d:Q5235397|David J. Brenner]]''
|
| ''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_brenner david_brenner]
| [[:d:Q5235397|Q5235397]]
|-
|
| ''[[:d:Q61657085|David J. Wright]]''
| ikertzaile estatubatuarra
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q41674|webmaster]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q7621877|estratega]]''<br/>[[idazle]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/2004326 2004326]
| [[:d:Q61657085|Q61657085]]
|-
|
| ''[[:d:Q5235901|David Keith]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1963
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_keith david_keith]
| [[:d:Q5235901|Q5235901]]
|-
|
| ''[[:d:Q24570636|David Korins]]''
|
| ''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>''[[:d:Q51085009|scenic designer]]''
| 1976-08-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_korins david_korins]
| [[:d:Q24570636|Q24570636]]
|-
| [[Fitxategi:David Kwong at NYSM (cropped).gif|center|128px]]
| ''[[:d:Q16204183|David Kwong]]''
|
| ''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q25493168|crossword creator]]''
| 1980-08-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_kwong david_kwong]
| [[:d:Q16204183|Q16204183]]
|-
| [[Fitxategi:David Lammy, 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q534727|David Lammy]]''
| politikari britainiarra
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]
| 1972-07-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Guyana]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_lammy david_lammy]
| [[:d:Q534727|Q534727]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727546|David Lang]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_lang david_lang]
| [[:d:Q23727546|Q23727546]]
|-
|
| ''[[:d:Q16731592|David Logan]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1968-03-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_logan david_logan]
| [[:d:Q16731592|Q16731592]]
|-
| [[Fitxategi:David M Kelley (9375796736) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1174951|David M. Kelley]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''
| 1951-02-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_kelley david_kelley]
| [[:d:Q1174951|Q1174951]]
|-
| [[Fitxategi:David John Cameron MacKay by David Stern.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q446862|David MacKay]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[katedradun]]
| 1967-04-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_mackay david_mackay]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1360 1360]
| [[:d:Q446862|Q446862]]
|-
| [[Fitxategi:David Macaulay.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1134356|David Macaulay]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1946-12-02<br/>1942-12-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_macaulay david_macaulay]
| [[:d:Q1134356|Q1134356]]
|-
|
| ''[[:d:Q5237283|David McCandless]]''
|
| [[kazetari]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_mccandless david_mccandless]
| [[:d:Q5237283|Q5237283]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782406|David Merrill]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_merrill david_merrill]
| [[:d:Q23782406|Q23782406]]
|-
| [[Fitxategi:David Miliband 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272670|David Miliband]]''
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''
| 1965-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_miliband david_miliband]
| [[:d:Q272670|Q272670]]
|-
| [[Fitxategi:David Perry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1643588|David Perry]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1967-04-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_perry david_perry]
| [[:d:Q1643588|Q1643588]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662636|David Pizarro]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_pizarro david_pizarro]
| [[:d:Q23662636|Q23662636]]
|-
| [[Fitxategi:DavidPogueOct10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3018632|David Pogue]]''
|
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1963-03-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_pogue david_pogue]
| [[:d:Q3018632|Q3018632]]
|-
| [[Fitxategi:DavidPuttnamBAFTA07b.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q335507|David Puttnam]]''
|
| [[zinema ekoizle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]''
| 1941-02-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_puttnam david_puttnam]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1798 1798]
| [[:d:Q335507|Q335507]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663083|David R. Dow]]''
|
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_r_dow david_r_dow]
| [[:d:Q23663083|Q23663083]]
|-
|
| ''[[:d:Q25189761|David R. Williams]]''
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1954-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_r_williams david_r_williams]
| [[:d:Q25189761|Q25189761]]
|-
|
| ''[[:d:Q3018716|David Rockwell]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_rockwell david_rockwell]<br/>[https://www.ted.com/speakers/9 9]
| [[:d:Q3018716|Q3018716]]
|-
| [[Fitxategi:David Rothkopf Bio Photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1176391|David Rothkopf]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1955-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_rothkopf david_rothkopf]
| [[:d:Q1176391|Q1176391]]
|-
| [[Fitxategi:David S. Rose.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5239392|David S. Rose]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1957-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_s_rose david_s_rose]
| [[:d:Q5239392|Q5239392]]
|-
|
| ''[[:d:Q24054786|David Sedlak]]''
|
| ''[[:d:Q19377727|environmental engineer]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_sedlak david_sedlak]
| [[:d:Q24054786|Q24054786]]
|-
| [[Fitxategi:David Moinina Sengeh in Boston in 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23728768|David Sengeh]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>[[politikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/david_sengeh david_sengeh]
| [[:d:Q23728768|Q23728768]]
|-
| [[Fitxategi:Br.David St.Gerold.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q324330|David Steindl-Rast]]''
|
| [[monje]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1926-07-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/br_david_steindl_rast br_david_steindl_rast]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1617 1617]
| [[:d:Q324330|Q324330]]
|-
| [[Fitxategi:David W. Titley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17385810|David Titley]]''
|
| ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''
| 1958-10-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_titley david_titley]
| [[:d:Q17385810|Q17385810]]
|-
| [[Fitxategi:David Whyte 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4352814|David Whyte]]''
| poeta britainiarra
| [[poeta]]
| 1955-11-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/david_whyte david_whyte]
| [[:d:Q4352814|Q4352814]]
|-
| [[Fitxategi:Dawn Landes at the Chicago Winery 2015-02-03 21.39.45 (16255005127).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2803858|Dawn Landes]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q128124|soinu-ingeniari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[disko-ekoizle]]
| 1980-12-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dawn_landes dawn_landes]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2448 2448]
| [[:d:Q2803858|Q2803858]]
|-
| [[Fitxategi:Swami Dayananda Saraswati.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5243052|Dayananda Saraswati]]''
|
| [[filosofo]]
| 1930-08-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Britainiar Raj]]<br/>[[India]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]
| [https://www.ted.com/speakers/swami_dayananda_saraswati swami_dayananda_saraswati]
| [[:d:Q5243052|Q5243052]]
|-
| [[Fitxategi:Sen. DeAndrea Salvador.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55759657|DeAndrea Salvador]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deandrea_salvador deandrea_salvador]
| [[:d:Q55759657|Q55759657]]
|-
| [[Fitxategi:Dean Kamen visits Team Whiteman 160426-F-TQ704-039 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Dean Kamen]]
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1951-04-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dean_kamen dean_kamen]
| [[:d:Q720457|Q720457]]
|-
| [[Fitxategi:DeanOrnishJI1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1181109|Dean Ornish]]''
|
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q2576499|nutrizionista]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1953-07-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dr_dean_ornish dr_dean_ornish]
| [[:d:Q1181109|Q1181109]]
|-
| [[Fitxategi:Deb Roy (11881280833).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16875165|Deb Roy]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/deb_roy deb_roy]
| [[:d:Q16875165|Q16875165]]
|-
| [[Fitxategi:Deborah Lipstadt, U.S. Special Envoy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q254798|Deborah Lipstadtqp]]''
| historialari estatubatuarra
| ''[[:d:Q17489339|Aro Modernoko historialari]]''<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1947-03-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deborah_lipstadt deborah_lipstadt]
| [[:d:Q254798|Q254798]]
|-
| [[Fitxategi:Deborah Gordon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2310251|Deborah M. Gordon]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q20650437|myrmecologist]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1955-12-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deborah_gordon deborah_gordon]
| [[:d:Q2310251|Q2310251]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797192|Deborah Rhodes]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/deborah_rhodes deborah_rhodes]
| [[:d:Q23797192|Q23797192]]
|-
| [[Fitxategi:Deborah Scranton 2010 Tribeca Shankbone.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5248376|Deborah Scranton]]''
| zinema zuzendari estatubatuarra
| [[film-zuzendari]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deborah_scranton deborah_scranton]<br/>[https://www.ted.com/speakers/150 150]
| [[:d:Q5248376|Q5248376]]
|-
| [[Fitxategi:Deborah Willis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5248410|Deborah Willis]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''
| 1948-02-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deborah_willis deborah_willis]
| [[:d:Q5248410|Q5248410]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759731|Debra Jarvis]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/debra_jarvis debra_jarvis]
| [[:d:Q23759731|Q23759731]]
|-
|
| ''[[:d:Q114466073|Deepak Shukla]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[autore]]
| 1986-08-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/deepak-shukla deepak-shukla]
| [[:d:Q114466073|Q114466073]]
|-
| [[Fitxategi:Deepika Kurup White House Science Fair.png|center|128px]]
| [[Deepika Kurup]]
| zientifikoa eta asmatzailea (edateko ura)
| [[zientzialari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikasle]]
| 1996-04-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/deepika_kurup deepika_kurup]
| [[:d:Q17466359|Q17466359]]
|-
| [[Fitxategi:Deeyah Khan 2017 (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2741760|Deeyah Khan]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[musikari]]
| 1977-08-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/deeyah_khan deeyah_khan]
| [[:d:Q2741760|Q2741760]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727975|Del Harvey]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/del_harvey del_harvey]
| [[:d:Q23727975|Q23727975]]
|-
| [[Fitxategi:Dutton HandAxe Steve Jurvetson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1187362|Denis Dutton]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1944-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/denis_dutton denis_dutton]
| [[:d:Q1187362|Q1187362]]
|-
|
| ''[[:d:Q20090899|Denise L. Herzing]]''
|
| ''[[:d:Q15450044|cetologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/denise_herzing denise_herzing]
| [[:d:Q20090899|Q20090899]]
|-
| [[Fitxategi:2017 02월 22일 MBN Y Forum 2017 (22).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795342|Dennis Hong]]''
|
| ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1971-01-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dennis_hong dennis_hong]
| [[:d:Q23795342|Q23795342]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782382|Dennis vanEngelsdorp]]''
|
| ''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q852389|erlezain]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1969-10-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dennis_vanengelsdorp dennis_vanengelsdorp]
| [[:d:Q23782382|Q23782382]]
|-
|
| ''[[:d:Q3023696|Dereck and Beverly Joubert]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/beverly_dereck_joubert beverly_dereck_joubert]<br/>[https://www.ted.com/speakers/856 856]
| [[:d:Q3023696|Q3023696]]
|-
| [[Fitxategi:Derek Paravicini 20apr08 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3023778|Derek Paravicini]]''
|
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]
| 1979-07-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/derek_paravicini derek_paravicini]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1674 1674]
| [[:d:Q3023778|Q3023778]]
|-
| [[Fitxategi:Derek Sivers, November 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5262357|Derek Sivers]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[musikari]]
| 1969-09-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/derek_sivers derek_sivers]
| [[:d:Q5262357|Q5262357]]
|-
| [[Fitxategi:Devdutt Pattanaik 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5266636|Devdutt Pattanaik]]''
|
| ''[[:d:Q24387326|mythographer]]''<br/>[[idazle]]
| 1970-12-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/devdutt_pattanaik devdutt_pattanaik]
| [[:d:Q5266636|Q5266636]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796030|Diana Laufenberg]]''
| maistra estatubatuarra
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/diana_laufenberg diana_laufenberg]
| [[:d:Q23796030|Q23796030]]
|-
| [[Fitxategi:Diana Nyad by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| [[Diana Nyad]]
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q11313148|sportswriter]]''<br/>''[[:d:Q10843402|igerilari]]''<br/>''[[:d:Q16278103|squash player]]''<br/>''[[:d:Q107932010|long-distance swimmer]]''
| 1949-08-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/diana_nyad diana_nyad]
| [[:d:Q5271254|Q5271254]]
|-
|
| ''[[:d:Q5271279|Diana Reiss]]''
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1948
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/diana_reiss diana_reiss]
| [[:d:Q5271279|Q5271279]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797204|Diane Benscoter]]''
|
| ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/diane_benscoter diane_benscoter]
| [[:d:Q23797204|Q23797204]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662554|Diane Kelly]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/diane_kelly diane_kelly]
| [[:d:Q23662554|Q23662554]]
|-
| [[Fitxategi:NLN Diane Savino.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5271567|Diane Savino]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]
| 1963-09-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/diane_j_savino diane_j_savino]
| [[:d:Q5271567|Q5271567]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796688|Dianna Cohen]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dianna_cohen dianna_cohen]
| [[:d:Q23796688|Q23796688]]
|-
| [[Fitxategi:Didier Sornette.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1210578|Didier Sornette]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1957-06-25<br/>1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/didier_sornette didier_sornette]
| [[:d:Q1210578|Q1210578]]
|-
|
| ''[[:d:Q17155900|Dilip Ratha]]''
|
| [[filosofo]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dilip_ratha dilip_ratha]
| [[:d:Q17155900|Q17155900]]
|-
|
| ''[[:d:Q5277447|Dimitar Sasselov]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]]
| 1961-08-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bulgaria]]
| [https://www.ted.com/speakers/dimitar_sasselov dimitar_sasselov]
| [[:d:Q5277447|Q5277447]]
|-
| [[Fitxategi:Dina Katabi.png|center|128px]]
| [[Dina Katabi]]
|
| [[informatikari]]
| 1970
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dina_katabi dina_katabi]
| [[:d:Q15995234|Q15995234]]
|-
|
| ''[[:d:Q28976249|Dina Zielinski]]''
|
| [[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dina_zielinski dina_zielinski]
| [[:d:Q28976249|Q28976249]]
|-
|
| ''[[:d:Q80843138|Dixon Chibanda]]''
|
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dixon_chibanda dixon_chibanda]
| [[:d:Q80843138|Q80843138]]
|-
| [[Fitxategi:Francis Kere, 2019.jpg|center|128px]]
| [[Diébédo Francis Kéré]]
| Burkina Fasoko arkitektoa
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1965-04-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]<br/>[[Burkina Faso]]
| [https://www.ted.com/speakers/diebedo_francis_kere diebedo_francis_kere]
| [[:d:Q99416|Q99416]]
|-
| [[Fitxategi:Dolores Huerta (33552046043) (1).jpg|center|128px]]
| [[Dolores Huerta]]
|
| ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1930-04-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dolores_huerta dolores_huerta]
| [[:d:Q468843|Q468843]]
|-
|
| ''[[:d:Q5293005|Don Levy]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[gidoilari]]
| 1932
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/don_levy don_levy]
| [[:d:Q5293005|Q5293005]]
|-
| [[Fitxategi:Don Tapscott BW.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q984369|Don Tapscott]]''
|
| ''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1947-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/don_tapscott don_tapscott]
| [[:d:Q984369|Q984369]]
|-
| [[Fitxategi:DonaldHoffman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769269|Donald Hoffman]]''
|
| ''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>''[[:d:Q112972705|popular science author]]''
| 1955-12-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/donald_hoffman donald_hoffman]
| [[:d:Q23769269|Q23769269]]
|-
| [[Fitxategi:Donald Norman at AWF05.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92804|Donald Norman]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''
| 1935-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/don_norman don_norman]
| [[:d:Q92804|Q92804]]
|-
| [[Fitxategi:Donald Sadoway at NTNU (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5295111|Donald Sadoway]]''
| ikertzailea
| [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1950-03-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/donald_sadoway donald_sadoway]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1143 1143]
| [[:d:Q5295111|Q5295111]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712628|Dong Woo Jang]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/dong_woo_jang dong_woo_jang]
| [[:d:Q23712628|Q23712628]]
|-
| [[Fitxategi:NBF2024-doris-kearns-goodwin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q442008|Doris Kearns Goodwin]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1943-01-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/doris_kearns_goodwin doris_kearns_goodwin]
| [[:d:Q442008|Q442008]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662639|Doris Kim Sung]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/doris_kim_sung doris_kim_sung]
| [[:d:Q23662639|Q23662639]]
|-
| [[Fitxategi:Dorothy Roberts.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5298611|Dorothy Roberts]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1956-03-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dorothy_roberts dorothy_roberts]
| [[:d:Q5298611|Q5298611]]
|-
| [[Fitxategi:Sxsw-20230311-rushkoff-PORTRAIT.jpg|center|128px]]
| [[Douglas Rushkoff]]
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1961-02-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/douglas_rushkoff douglas_rushkoff]
| [[:d:Q717884|Q717884]]
|-
| [[Fitxategi:Dr. Srikumar Rao.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5304404|Dr. Srikumar Rao]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''
| 1951-04-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/srikumar_rao srikumar_rao]
| [[:d:Q5304404|Q5304404]]
|-
| [[Fitxategi:Dread Scott.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26899216|Dread Scott]]''
|
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dread_scott dread_scott]
| [[:d:Q26899216|Q26899216]]
|-
|
| ''[[:d:Q5307132|Drew Berry]]''
|
| [[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q4915128|biomediku]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/drew_berry drew_berry]
| [[:d:Q5307132|Q5307132]]
|-
| [[Fitxategi:Drew Curtis 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5307157|Drew Curtis]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]
| 1973-02-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/drew_curtis drew_curtis]
| [[:d:Q5307157|Q5307157]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661672|Drew Dudley]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/drew_dudley drew_dudley]
| [[:d:Q23661672|Q23661672]]
|-
|
| ''[[:d:Q56964152|Dustin M Schroeder]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12094958|geophysicist]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/dustin_schroeder dustin_schroeder]
| [[:d:Q56964152|Q56964152]]
|-
| [[Fitxategi:DY portrait edit.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5317151|Dustin Yellin]]''
|
| ''[[:d:Q21477194|contemporary artist]]''
| 1975-07-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dustin_yellin_1 dustin_yellin_1]
| [[:d:Q5317151|Q5317151]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656142|Dyan deNapoli]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dyan_denapoli dyan_denapoli]
| [[:d:Q23656142|Q23656142]]
|-
| [[Fitxategi:Welcome to Night Vale in Atlanta (17860741530) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50874748|Dylan Marron]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1988-05-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/dylan_marron dylan_marron]
| [[:d:Q50874748|Q50874748]]
|-
|
| ''[[:d:Q5403061|ETHEL]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/ethel ethel]
| [[:d:Q5403061|Q5403061]]
|-
| [[Fitxategi:Eames Demetrios Keynote - Industrial Designers Society of America Western Conference Keynote.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795632|Eames Demetrios]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eames_demetrios eames_demetrios]
| [[:d:Q23795632|Q23795632]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795453|Eben Bayer]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eben_bayer eben_bayer]
| [[:d:Q23795453|Q23795453]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662606|Ed Gavagan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ed_gavagan ed_gavagan]
| [[:d:Q23662606|Q23662606]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797198|Ed Ulbrich]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ed_ulbrich ed_ulbrich]
| [[:d:Q23797198|Q23797198]]
|-
| [[Fitxategi:Ed Yong (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3047215|Ed Yong]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1981-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ed_yong ed_yong]
| [[:d:Q3047215|Q3047215]]
|-
| [[Fitxategi:Eddi Reader2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q443837|Eddi Reader]]''
|
| [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]
| 1959-08-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Eskozia]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/eddi_reader eddi_reader]
| [[:d:Q443837|Q443837]]
|-
| [[Fitxategi:Eddie Obeng on ball.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5336369|Eddie Obeng]]''
|
| ''[[:d:Q48072011|business theorist]]''
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/eddie_obeng eddie_obeng]
| [[:d:Q5336369|Q5336369]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727579|Eddy Cartaya]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eddy_cartaya eddy_cartaya]
| [[:d:Q23727579|Q23727579]]
|-
| [[Fitxategi:Edi Rama (2024-02-29).jpg|center|128px]]
| [[Edi Rama]]
| politikari albaniarra
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1964-07-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Albania]]
| [https://www.ted.com/speakers/edi_rama edi_rama]
| [[:d:Q316901|Q316901]]
|-
| [[Fitxategi:Edie thumb 33 ft.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5338692|Edith Widder]]''
|
| ''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''
| 1951-06-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/edith_widder edith_widder]
| [[:d:Q5338692|Q5338692]]
|-
| [[Fitxategi:Foto oficial de Eduardo Paes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q972007|Eduardo Paes]]''
| politikari brasildarra
| [[politikari]]
| 1969-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/mayor_eduardo_paes mayor_eduardo_paes]
| [[:d:Q972007|Q972007]]
|-
| [[Fitxategi:Cómo piensa un matemático, Eduardo Sáenz de Cabezón 3 (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769256|Eduardo Sáenz de Cabezón]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1972-06-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bartzelona]]<br/>[[Espainia]]
| [https://www.ted.com/speakers/eduardo_saenz_de_cabezon eduardo_saenz_de_cabezon]
| [[:d:Q23769256|Q23769256]]
|-
| [[Fitxategi:Edward Boyden World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5341974|Edward Boyden]]''
|
| ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1979-08-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ed_boyden ed_boyden]
| [[:d:Q5341974|Q5341974]]
|-
| [[Fitxategi:Ed Burtynsky (38148537).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q967163|Edward Burtynsky]]''
| argazkilari kanadarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1955-02-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/edward_burtynsky edward_burtynsky]
| [[:d:Q967163|Q967163]]
|-
| [[Fitxategi:Edward O. Wilson, 2003 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Edward Osborne Wilson|Edward O. Wilson]]
|
| ''[[:d:Q3055126|entomologo]]''<br/>''[[:d:Q19356916|sociobiologist]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[naturalista]]<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q20650437|myrmecologist]]''
| 1929-06-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/e_o_wilson e_o_wilson]
| [[:d:Q211029|Q211029]]
|-
| [[Fitxategi:Edward Snowden-2.jpg|center|128px]]
| [[Edward Snowden]]
|
| [[Sistema administratzaile]]<br/>''[[:d:Q5121444|intelligence officer]]''<br/>[[Segurtasun-zaintzaile|segurtasuneko jagole]]<br/>[[Barneko salatzaile]]<br/>''[[:d:Q181043|Disidentzia]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q56027752|intelligence analyst]]''
| 1983-06-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/edward_snowden edward_snowden]
| [[:d:Q13424289|Q13424289]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795681|Edward Tenner]]''
|
| [[idazle]]
| 1944
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/edward_tenner edward_tenner]
| [[:d:Q23795681|Q23795681]]
|-
| [[Fitxategi:Edwidge Danticat by David Shankbone.jpg|center|128px]]
| [[Edwidge Danticat]]
| haitiar-estatubatuar idazlea, eleberrigilea eta ipuingilea
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1969-01-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Haiti]]
| [https://www.ted.com/speakers/edwidge_danticat edwidge_danticat]
| [[:d:Q450346|Q450346]]
|-
|
| ''[[:d:Q23691666|Einstein]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/einstein_the_parrot einstein_the_parrot]
| [[:d:Q23691666|Q23691666]]
|-
| [[Fitxategi:Elaine Morgan in 1998.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q449734|Elaine Morgan]]''
|
| [[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1920-11-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/elaine_morgan elaine_morgan]
| [[:d:Q449734|Q449734]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Eleanor Longden.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23712765|Eleanor Longden]]''
| ikertzailea
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/eleanor_longden eleanor_longden]
| [[:d:Q23712765|Q23712765]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Eleni Gabre-Madhin.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q3050741|Eleni Zaude Gabre-Madhin]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Etiopia]]
| [https://www.ted.com/speakers/eleni_gabre_madhin eleni_gabre_madhin]
| [[:d:Q3050741|Q3050741]]
|-
| [[Fitxategi:אלי ביר איחוד הצלה.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16214344|Eli Beer]]''
| aktibista israeldarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1973-09-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/eli_beer eli_beer]
| [[:d:Q16214344|Q16214344]]
|-
| [[Fitxategi:Eli Pariser - Flickr - Knight Foundation.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1328841|Eli Pariser]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1980-12-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eli_pariser eli_pariser]
| [[:d:Q1328841|Q1328841]]
|-
| [[Fitxategi:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg|center|128px]]
| [[Elif Shafak]]
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]]
| 1971-10-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Turkia]]
| [https://www.ted.com/speakers/elif_shafak elif_shafak]<br/>[https://www.ted.com/speakers/752 752]
| [[:d:Q270739|Q270739]]
|-
| [[Fitxategi:Elise LeGrow at Roy Thomson Hall - 2017 (36530356835).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5361673|Elise LeGrow]]''
| abeslari kanadarra
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]
| 1987-06-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/elise_legrow elise_legrow]
| [[:d:Q5361673|Q5361673]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Blackburn CHF Heritage Day 2012 Rush 001.JPG|center|128px]]
| [[Elizabeth Blackburn]]
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1948-11-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_blackburn elizabeth_blackburn]
| [[:d:Q26321|Q26321]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Wayne at Sci Foo camp, 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q48720234|Elizabeth C. Wayne]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_wayne elizabeth_wayne]
| [[:d:Q48720234|Q48720234]]
|-
|
| ''[[:d:Q5362609|Elizabeth Coleman]]''
|
| ''[[:d:Q21281706|academic administrator]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1937
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/liz_coleman liz_coleman]
| [[:d:Q5362609|Q5362609]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Diller.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1225543|Elizabeth Diller]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
| 1954
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/liz_diller liz_diller]<br/>[https://www.ted.com/speakers/290 290]
| [[:d:Q1225543|Q1225543]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Gilbert at TED.jpg|center|128px]]
| [[Elizabeth Gilbert]]
|
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''
| 1969-07-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_gilbert elizabeth_gilbert]
| [[:d:Q231424|Q231424]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Kapuʻuwailani Lindsey.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5363053|Elizabeth Kapu'uwailani Lindsey]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[antropologo]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1956-04-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lindsey elizabeth_lindsey]
| [[:d:Q5363053|Q5363053]]
|-
|
| ''[[:d:Q18155703|Elizabeth Lesser]]''
|
| [[emagin]]
| 1953
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lesser elizabeth_lesser]
| [[:d:Q18155703|Q18155703]]
|-
|
| ''[[:d:Q24040890|Elizabeth Lev]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_lev elizabeth_lev]
| [[:d:Q24040890|Q24040890]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Loftus.jpg|center|128px]]
| [[Elizabeth Loftus]]
| psikologo kognitibo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q93068487|forensic psychologist]]''
| 1944-10-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_loftus elizabeth_loftus]
| [[:d:Q262154|Q262154]]
|-
|
| ''[[:d:Q18913035|Elizabeth Murchison]]''
|
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_murchison elizabeth_murchison]
| [[:d:Q18913035|Q18913035]]
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Nyamayaro (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23782690|Elizabeth Nyamayaro]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| 1975-08-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Zimbabwe]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_nyamayaro elizabeth_nyamayaro]
| [[:d:Q23782690|Q23782690]]
|-
| [[Fitxategi:ElizabethPisaniAtQEDcon2014-2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5363352|Elizabeth Pisani]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[kazetari]]
| 1964
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elizabeth_pisani elizabeth_pisani]
| [[:d:Q5363352|Q5363352]]
|-
| [[Fitxategi:Ellen 't Hoen, at UNITAID Market Forum, April 7, 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5364710|Ellen 't Hoen]]''
| abokatu nederlandarra
| [[abokatu]]
| 1960
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_t_hoen ellen_t_hoen]
| [[:d:Q5364710|Q5364710]]
|-
| [[Fitxategi:Ellen Dunham-Jones (6931479086) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23796172|Ellen Dunham-Jones]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1959-01-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_dunham_jones ellen_dunham_jones]
| [[:d:Q23796172|Q23796172]]
|-
|
| ''[[:d:Q5364858|Ellen Gustafson]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_gustafson ellen_gustafson]
| [[:d:Q5364858|Q5364858]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662797|Ellen Jorgensen]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1955-06-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_jorgensen ellen_jorgensen]
| [[:d:Q23662797|Q23662797]]
|-
| [[Fitxategi:Ellen McArthur, 2010 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Ellen MacArthur]]
| britainiar distantzia luzeko nabigatzailea
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q254651|itsasturi]]''<br/>[[geografo]]<br/>''[[:d:Q476246|estropadalari]]''
| 1976-07-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_macarthur ellen_macarthur]
| [[:d:Q262259|Q262259]]
|-
|
| ''[[:d:Q78906351|Ellen Støkken Dahl]]''
|
| [[mediku]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1991
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/ellen_stokken_dahl ellen_stokken_dahl]
| [[:d:Q78906351|Q78906351]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784323|Elliot Krane]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/elliot_krane elliot_krane]
| [[:d:Q23784323|Q23784323]]
|-
| [[Fitxategi:Elon Musk Colorado 2022 (cropped2).jpg|center|128px]]
| [[Elon Musk]]
| ingeniari, enpresari, asmatzailea.
| [[programatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]
| 1971-06-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]<br/>[[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elon_musk elon_musk]
| [[:d:Q317521|Q317521]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760249|Elora Hardy]]''
| arkitekto indonesiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Indonesia]]
| [https://www.ted.com/speakers/elora_hardy elora_hardy]
| [[:d:Q23760249|Q23760249]]
|-
|
| ''[[:d:Q5368497|Elyn Saks]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1955-11-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/elyn_saks elyn_saks]
| [[:d:Q5368497|Q5368497]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759555|Eman Mohammed]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Palestina]]
| [https://www.ted.com/speakers/eman_mohammed eman_mohammed]
| [[:d:Q23759555|Q23759555]]
|-
| [[Fitxategi:Emeli Sandé September 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q470429|Emeli Sandé]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''
| 1987-03-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/emeli_sande emeli_sande]
| [[:d:Q470429|Q470429]]
|-
| [[Fitxategi:Emiliano Salinas.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q8263870|Emiliano Salinas]]''
|
| ''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]''<br/>[[ekonomialari]]
| 1976-02-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/emiliano_salinas emiliano_salinas]
| [[:d:Q8263870|Q8263870]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782719|Emilie Wapnick]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/emilie_wapnick emilie_wapnick]
| [[:d:Q23782719|Q23782719]]
|-
| [[Fitxategi:Emily Balcetis in 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23768714|Emily Balcetis]]''
|
| ''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/emily_balcetis emily_balcetis]
| [[:d:Q23768714|Q23768714]]
|-
|
| ''[[:d:Q106452648|Emily Esfahani Smith]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/emily_esfahani_smith emily_esfahani_smith]
| [[:d:Q106452648|Q106452648]]
|-
|
| ''[[:d:Q4260929|Emily Levine]]''
|
| ''[[:d:Q12406482|umorista]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]]
| 1944-10-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/emily_levine emily_levine]
| [[:d:Q4260929|Q4260929]]
|-
|
| ''[[:d:Q106860592|Emily Nagoski]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/emily_nagoski emily_nagoski]
| [[:d:Q106860592|Q106860592]]
|-
| [[Fitxategi:ECB COVID-19 Webinar Series Emily Oster 54m40s.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5372306|Emily Oster]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1980-02-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/emily_oster emily_oster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/126 126]
| [[:d:Q5372306|Q5372306]]
|-
| [[Fitxategi:Emily Pilloton - PopTech 2009 - Camden, ME.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795673|Emily Pilloton]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q16515647|mentor]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/emily_pilloton emily_pilloton]
| [[:d:Q23795673|Q23795673]]
|-
| [[Fitxategi:Emma Teeling for The Story of Your Stuff.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21392291|Emma C. Teeling]]''
| zoologo irlandarra
| ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/emma_teeling emma_teeling]
| [[:d:Q21392291|Q21392291]]
|-
|
| ''[[:d:Q19662329|Emma Marris]]''
|
| ''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''
| 1979-01-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/emma_marris emma_marris]
| [[:d:Q19662329|Q19662329]]
|-
| [[Fitxategi:Emmanuel Jal (152417).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1338331|Emmanuel Jal]]''
|
| ''[[:d:Q2252262|rapero]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1980-01-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Sudan]]
| [https://www.ted.com/speakers/emmanuel_jal emmanuel_jal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/492 492]
| [[:d:Q1338331|Q1338331]]
|-
| [[Fitxategi:Emi Mahmoud Islamic Poet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26702742|Emtithal Mahmoud]]''
|
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
| 1993
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Sudan]]
| [https://www.ted.com/speakers/emtithal_mahmoud emtithal_mahmoud]
| [[:d:Q26702742|Q26702742]]
|-
|
| ''[[:d:Q5379508|Enric Sala]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1968-11-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Espainia]]
| [https://www.ted.com/speakers/enric_sala enric_sala]
| [[:d:Q5379508|Q5379508]]
|-
|
| ''[[:d:Q89654407|Enrico Ramirez-Ruiz]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/enrico_ramirez_ruiz enrico_ramirez_ruiz]
| [[:d:Q89654407|Q89654407]]
|-
| [[Fitxategi:Enrique Peñalosa no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre (7417396154).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q989831|Enrique Peñalosa]]''
| politikari kolonbiarra
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''
| 1954-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kolonbia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/enrique_penalosa enrique_penalosa]
| [[:d:Q989831|Q989831]]
|-
| [[Fitxategi:Erez Lieberman Aiden.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5385746|Erez Lieberman Aiden]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[filosofo]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/erez_lieberman_aiden erez_lieberman_aiden]
| [[:d:Q5385746|Q5385746]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795686|Eric Berlow]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_berlow eric_berlow]
| [[:d:Q23795686|Q23795686]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797191|Eric Dishman]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eric_dishman eric_dishman]
| [[:d:Q23797191|Q23797191]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783074|Eric Giler]]''
|
|
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eric_giler eric_giler]
| [[:d:Q23783074|Q23783074]]
|-
|
| ''[[:d:Q976346|Eric Haseltine]]''
|
| ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q56027752|intelligence analyst]]''<br/>[[asmatzaile]]
| 1951-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_haseltine eric_haseltine]
| [[:d:Q976346|Q976346]]
|-
|
| ''[[:d:Q107663251|Eric Hirshberg]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eric_hirshberg eric_hirshberg]
| [[:d:Q107663251|Q107663251]]
|-
| [[Fitxategi:Eric J Topol.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5387640|Eric J. Topol]]''
|
| ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
| 1954-06-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_topol eric_topol]
| [[:d:Q5387640|Q5387640]]
|-
| [[Fitxategi:Eric Lewis-33.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5386963|Eric Lewis]]''
|
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]
| 1973-05-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_lewis eric_lewis]
| [[:d:Q5386963|Q5386963]]
|-
| [[Fitxategi:Eric Liu.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5386981|Eric Liu]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_liu eric_liu]
| [[:d:Q5386981|Q5386981]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785222|Eric Mead]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eric_mead eric_mead]
| [[:d:Q23785222|Q23785222]]
|-
| [[Fitxategi:Manhatta author at NYBG 2022 jeh (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5387689|Eric W. Sanderson]]''
| ekologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_sanderson eric_sanderson]
| [[:d:Q5387689|Q5387689]]
|-
| [[Fitxategi:Eric Whitacre.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q726206|Eric Whitacre]]''
| musikagile estatubatuarra
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[abesbatza-zuzendari]]
| 1970-01-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eric_whitacre eric_whitacre]
| [[:d:Q726206|Q726206]]
|-
| [[Fitxategi:EricXunLi2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18653772|Eric X. Li]]''
|
| [[idazle]]
| 1968-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eric_x_li eric_x_li]
| [[:d:Q18653772|Q18653772]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662179|Erica Frenkel]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/erica_frenkel erica_frenkel]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1216 1216]
| [[:d:Q23662179|Q23662179]]
|-
| [[Fitxategi:Erik Brynjolfsson at MIT Sloan CIO Symposium 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5388515|Erik Brynjolfsson]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/erik_brynjolfsson erik_brynjolfsson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1486 1486]
| [[:d:Q5388515|Q5388515]]
|-
| [[Fitxategi:Erik Hersman PopTech 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5388622|Erik Hersman]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/erik_hersman erik_hersman]
| [[:d:Q5388622|Q5388622]]
|-
| [[Fitxategi:Erik Johansson portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18353878|Erik Johansson]]''
| argazkilari suediarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1985
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/erik_johannson erik_johannson]
| [[:d:Q18353878|Q18353878]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671001|Erik Schlangen]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q13582652|ingeniari zibil]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/erik_schlangen erik_schlangen]
| [[:d:Q23671001|Q23671001]]
|-
| [[Fitxategi:Erin McKean.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2559665|Erin McKean]]''
|
| ''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/erin_mckean erin_mckean]
| [[:d:Q2559665|Q2559665]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760623|Ernest Madu]]''
|
| ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ernest_madu ernest_madu]
| [[:d:Q23760623|Q23760623]]
|-
| [[Fitxategi:Ernesto Sirolli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662694|Ernesto Sirolli]]''
|
|
| 1950-09-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/ernesto_sirolli ernesto_sirolli]
| [[:d:Q23662694|Q23662694]]
|-
| [[Fitxategi:Erricka Bridgeford 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q47003561|Erricka Bridgeford]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1972-10-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/erricka_bridgeford erricka_bridgeford]
| [[:d:Q47003561|Q47003561]]
|-
| [[Fitxategi:Esta Soler Headshot North Porch.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22703937|Esta Soler]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1947
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/esta_soler esta_soler]
| [[:d:Q22703937|Q22703937]]
|-
| [[Fitxategi:Esther Duflo - Pop!Tech 2009 - 001 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Esther Duflo]]
| ikertzailea
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1972-10-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/esther_duflo esther_duflo]
| [[:d:Q434509|Q434509]]
|-
| [[Fitxategi:Esther Perel 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17388335|Esther Perel]]''
| psikologo belgikarra
| ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>''[[:d:Q16614000|sexu-terapeuta]]''<br/>''[[:d:Q6001194|marriage counselor]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Belgika]]
| [https://www.ted.com/speakers/esther_perel esther_perel]
| [[:d:Q17388335|Q17388335]]
|-
|
| ''[[:d:Q61980065|Ethan Lindenberger]]''
|
|
| 2001
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ethan_lindenberger ethan_lindenberger]
| [[:d:Q61980065|Q61980065]]
|-
| [[Fitxategi:Ethan A. Nadelmann - World Economic Forum on Latin America.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5402967|Ethan Nadelmann]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1957-03-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ethan_nadelmann ethan_nadelmann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2032 2032]
| [[:d:Q5402967|Q5402967]]
|-
| [[Fitxategi:Ethan Zuckerman (48278826342) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4451591|Ethan Zuckerman]]''
|
| ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
| 1973-01-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ethan_zuckerman ethan_zuckerman]
| [[:d:Q4451591|Q4451591]]
|-
| [[Fitxategi:EugeniaCheng PhiBetaKappa EnLightningTalksChicago2016 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20831455|Eugenia Cheng]]''
| matematikari britainiarra
| [[matematikari]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[irakasle]]
| 1976-08-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/eugenia_cheng eugenia_cheng]
| [[:d:Q20831455|Q20831455]]
|-
|
| ''[[:d:Q433087|Euna Lee]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/euna_lee euna_lee]
| [[:d:Q433087|Q433087]]
|-
| [[Fitxategi:Euvin Naidoo - World Economic Forum on Africa 2012 crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5414626|Euvin Naidoo]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/euvin_naidoo euvin_naidoo]
| [[:d:Q5414626|Q5414626]]
|-
| [[Fitxategi:Eva Galperin 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q35746033|Eva Galperin]]''
|
| [[Sistema administratzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eva_galperin eva_galperin]
| [[:d:Q35746033|Q35746033]]
|-
| [[Fitxategi:Eva Vertes in 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5415201|Eva Vertes George]]''
|
|
| 1985
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eva_vertes eva_vertes]
| [[:d:Q5415201|Q5415201]]
|-
| [[Fitxategi:Eva Zeisel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q216141|Eva Zeisel]]''
|
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[artista]]
| 1906-11-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hungaria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eva_zeisel eva_zeisel]
| [[:d:Q216141|Q216141]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783431|Evan Grant]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/evan_grant evan_grant]
| [[:d:Q23783431|Q23783431]]
|-
| [[Fitxategi:Ev Williams (15527604887).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q561960|Evan Williams]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]
| 1972-03-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/evan_williams evan_williams]
| [[:d:Q561960|Q561960]]
|-
| [[Fitxategi:Eve Ensler at a Hudson Union Society event in March 2011.jpg|center|128px]]
| [[Eve Ensler]]
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1953-05-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/eve_ensler eve_ensler]
| [[:d:Q2086841|Q2086841]]
|-
| [[Fitxategi:Evelyn-glennie.jpg|center|128px]]
| [[Evelyn Glennie]]
| eskoziar perkusionista birtuoso gorra
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q12795793|marimba player]]''<br/>''[[:d:Q66370835|xylophonist]]''
| 1965-07-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/evelyn_glennie evelyn_glennie]
| [[:d:Q239275|Q239275]]
|-
| [[Fitxategi:Wer kann die neue Zukunft machen? (17333061348).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q93054|Evgeny Morozov]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[informatikari]]
| 1984
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bielorrusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/evgeny_morozov evgeny_morozov]
| [[:d:Q93054|Q93054]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784493|Eythor Bender]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/eythor_bender eythor_bender]
| [[:d:Q23784493|Q23784493]]
|-
| [[Fitxategi:NEXT14 Day 2 - Image by Dan Taylor - dan@heisenbergmedia.com-140 (13935053809).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23796639|Fabian Hemmert]]''
|
| ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/fabian_hemmert fabian_hemmert]
| [[:d:Q23796639|Q23796639]]
|-
|
| ''[[:d:Q16223327|Fabian Oefner]]''
| artista suitzarra
| [[artista]]
| 1984
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/fabian_oefner fabian_oefner]
| [[:d:Q16223327|Q16223327]]
|-
| [[Fitxategi:TEDxBrooklyn - Fabien Cousteau (5173719132).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5427748|Fabien Cousteau]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''
| 1967-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/fabien_cousteau fabien_cousteau]
| [[:d:Q5427748|Q5427748]]
|-
| [[Fitxategi:Fadi-chehade-toronto.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q536854|Fadi Chehadé]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Libano]]<br/>[[Egipto]]
| [https://www.ted.com/speakers/fadi_chehade fadi_chehade]
| [[:d:Q536854|Q536854]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670985|Fahad Al-Attiya]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Qatar]]
| [https://www.ted.com/speakers/fahad_al_attiya fahad_al_attiya]
| [[:d:Q23670985|Q23670985]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662658|Faith Jegede]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/faith_jegede faith_jegede]
| [[:d:Q23662658|Q23662658]]
|-
|
| ''[[:d:Q21259711|Faith Osier]]''
| ikertzaile kenyarra
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q12119633|immunologo]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/faith_osier faith_osier]
| [[:d:Q21259711|Q21259711]]
|-
| [[Fitxategi:Farida Nabourema (103909).jpg|center|128px]]
| [[Farida Nabourema]]
|
| ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1990-04-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Togo]]
| [https://www.ted.com/speakers/farida_nabourema farida_nabourema]
| [[:d:Q54362908|Q54362908]]
|-
|
| ''[[:d:Q42791593|Fatima AlZahra'a Alatraktchi]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>[[ingeniari]]
| 1989-04-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/fatima_alzahra_a_alatraktchi fatima_alzahra_a_alatraktchi]
| [[:d:Q42791593|Q42791593]]
|-
| [[Fitxategi:Fei-Fei Li at AI for Good 2017.jpg|center|128px]]
| [[Fei-fei Li]]
| Stanford Unibertsitateko informatikaria
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1976-07-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/fei_fei_li fei_fei_li]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2454 2454]
| [[:d:Q18686107|Q18686107]]
|-
| [[Fitxategi:Imam Feisal Abdul Rauf (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5441577|Feisal Abdul Rauf]]''
|
| [[Imam]]
| 1948-10-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/imam_feisal_abdul_rauf imam_feisal_abdul_rauf]
| [[:d:Q5441577|Q5441577]]
|-
|
| ''[[:d:Q5442186|Felix Dennis]]''
|
| ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1947-05-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/felix_dennis felix_dennis]
| [[:d:Q5442186|Q5442186]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783216|Fields Wicker-Miurin]]''
|
|
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/fields_wicker_miurin fields_wicker_miurin]
| [[:d:Q23783216|Q23783216]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784380|Fiorenzo Omenetto]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/fiorenzo_omenetto fiorenzo_omenetto]
| [[:d:Q23784380|Q23784380]]
|-
|
| ''[[:d:Q42562201|Floyd E Romesberg]]''
|
| ''[[:d:Q864835|bioteknologo]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/floyd_romesberg floyd_romesberg]
| [[:d:Q42562201|Q42562201]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782707|Frances Larson]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q15985128|medical historian]]''
| 1976-08-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/frances_larson frances_larson]
| [[:d:Q23782707|Q23782707]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783036|Francesco Sauro]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/francesco_sauro francesco_sauro]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2667 2667]
| [[:d:Q23783036|Q23783036]]
|-
| [[Fitxategi:Francis Collins official portrait.jpg|center|128px]]
| [[Francis Collins]]
|
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[kimikari]]
| 1950-04-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/francis_collins francis_collins]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1556 1556]
| [[:d:Q336658|Q336658]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759562|Francis de los Reyes]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/francis_de_los_reyes francis_de_los_reyes]
| [[:d:Q23759562|Q23759562]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769571|Franco Sacchi]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/franco_sacchi franco_sacchi]
| [[:d:Q23769571|Q23769571]]
|-
| [[Fitxategi:Frank O. Gehry - Parc des Ateliers (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Frank Gehry]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1929-02-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/frank_gehry frank_gehry]
| [[:d:Q180374|Q180374]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657144|Frank Warren]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/frank_warren frank_warren]
| [[:d:Q23657144|Q23657144]]
|-
| [[Fitxategi:Franklin Leonard for Mercer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16499779|Franklin Leonard]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/franklin_leonard franklin_leonard]
| [[:d:Q16499779|Q16499779]]
|-
| [[Fitxategi:Frans Lanting; September 13, 2006; Ittoqqortoormiit, Greenland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q722227|Frans Lanting]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1951-07-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/frans_lanting frans_lanting]
| [[:d:Q722227|Q722227]]
|-
| [[Fitxategi:Frans de Waal.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q303350|Frans de Waal]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[autore]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1948-10-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/frans_de_waal frans_de_waal]
| [[:d:Q303350|Q303350]]
|-
| [[Fitxategi:Pope Francis, June 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko]]
| Elizaren 266. Aita Santua
| ''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''<br/>[[kimikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q432386|predikari]]''<br/>''[[:d:Q16827718|confessor]]''<br/>''[[:d:Q352507|pastor]]''<br/>''[[:d:Q102039658|apezpiku katoliko latindar]]''<br/>''[[:d:Q611644|apezpiku katoliko]]''<br/>[[politikari]]
| 1936-12-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Argentina]]
| [https://www.ted.com/speakers/pope_francis pope_francis]
| [[:d:Q450675|Q450675]]
|-
|
| ''[[:d:Q19787217|Franz Freudenthal]]''
|
| [[mediku]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bolivia]]
| [https://www.ted.com/speakers/franz_freudenthal franz_freudenthal]
| [[:d:Q19787217|Q19787217]]
|-
| [[Fitxategi:Françoise Mouly.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q941550|Françoise Mouly]]''
|
| ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q1111648|colorist]]''<br/>[[Arte zuzendaritza|zuzendari artistiko]]<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''
| 1955-10-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/francoise_mouly francoise_mouly]
| [[:d:Q941550|Q941550]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769264|Fred Jansen]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/fred_jansen fred_jansen]
| [[:d:Q23769264|Q23769264]]
|-
| [[Fitxategi:The Global Energy Context Fred Krupp talks (8417459670).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5495700|Fred Krupp]]''
|
| [[abokatu]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1954
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/fred_krupp fred_krupp]
| [[:d:Q5495700|Q5495700]]
|-
| [[Fitxategi:Fred Swaniker - PopTech 2015 - Camden, Maine.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16216114|Fred Swaniker]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/fred_swaniker fred_swaniker]
| [[:d:Q16216114|Q16216114]]
|-
| [[Fitxategi:Frédéric Kaplan (3330993703).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23714153|Frederic Kaplan]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>[[zientzialari]]
| 1974-06-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/frederic_kaplan frederic_kaplan]
| [[:d:Q23714153|Q23714153]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785270|Frederick Balagadde]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/frederick_balagadde frederick_balagadde]
| [[:d:Q23785270|Q23785270]]
|-
| [[Fitxategi:Fredros Okumu.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q49675220|Fredros O Okumu]]''
|
| ''[[:d:Q12773412|parasitologist]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/fredros_okumu fredros_okumu]
| [[:d:Q49675220|Q49675220]]
|-
|
| ''[[:d:Q5499597|Fredy Peccerelli]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Guatemala]]
| [https://www.ted.com/speakers/fredy_peccerelli fredy_peccerelli]
| [[:d:Q5499597|Q5499597]]
|-
| [[Fitxategi:Freeman Hrabowski 2012 Shankbone.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5500990|Freeman A. Hrabowski III]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q4376769|university president]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| 1950-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/freeman_hrabowski freeman_hrabowski]
| [[:d:Q5500990|Q5500990]]
|-
| [[Fitxategi:Freeman Dyson.jpg|center|128px]]
| [[Freeman Dyson]]
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q16742096|fisikari nuklear]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1923-12-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/freeman_dyson freeman_dyson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/259 259]
| [[:d:Q153717|Q153717]]
|-
| [[Fitxategi:GT Bynum.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25040837|G. T. Bynum]]''
| politikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q11986654|lobbyist]]''
| 1977-08-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/g_t_bynum g_t_bynum]
| [[:d:Q25040837|Q25040837]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797774|Gabby Giffords and Mark Kelly]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/mark_kelly_and_gabby_giffords mark_kelly_and_gabby_giffords]
| [[:d:Q23797774|Q23797774]]
|-
|
| ''[[:d:Q52106895|Gabby Rivera]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gabby_rivera gabby_rivera]
| [[:d:Q52106895|Q52106895]]
|-
|
| ''[[:d:Q16727388|Gabe Barcia-Colombo]]''
| zinema zuzendari estatubatuarra
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gabriel_barcia_colombo gabriel_barcia_colombo]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1388 1388]
| [[:d:Q16727388|Q16727388]]
|-
| [[Fitxategi:TNW Con EU15- Gabe Zichermann -1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16214845|Gabe Zichermann]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1974-05-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gabe_zichermann gabe_zichermann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1107 1107]
| [[:d:Q16214845|Q16214845]]
|-
| [[Fitxategi:“Astronomía con ondas Gravitacionales” (43603989761).jpg|center|128px]]
| [[Gabriela González]]
| fisikari argentinarra
| [[astronomo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1965-02-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Argentina]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gabriela_gonzalez gabriela_gonzalez]
| [[:d:Q16843449|Q16843449]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759565|Gail Reed]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gail_reed gail_reed]
| [[:d:Q23759565|Q23759565]]
|-
| [[Fitxategi:Garry Kasparov European Union 2023 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Gari Kasparov]]
|
| ''[[:d:Q10873124|xakelari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]''
| 1963-04-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Errusia]]<br/>[[Kroazia]]
| [https://www.ted.com/speakers/garry_kasparov garry_kasparov]
| [[:d:Q28614|Q28614]]
|-
| [[Fitxategi:Garik Israelian.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5523322|Garik Israelyan]]''
|
| ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''
| 1963
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]<br/>[[Armenia]]
| [https://www.ted.com/speakers/garik_israelian garik_israelian]
| [[:d:Q5523322|Q5523322]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661679|Garth Lenz]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/garth_lenz garth_lenz]
| [[:d:Q23661679|Q23661679]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662677|Gary Greenberg]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gary_greenberg gary_greenberg]
| [[:d:Q23662677|Q23662677]]
|-
| [[Fitxategi:The hidden root of global poverty, according to Gary Haugen? It's broken law enforcement.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5525220|Gary Haugen]]''
|
| ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1963<br/>1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_haugen gary_haugen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2420 2420]
| [[:d:Q5525220|Q5525220]]
|-
| [[Fitxategi:Gary Kovacs at the World Economic Forum Annual Meeting of the New Champions in Tianjin, China, 2012..jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3916015|Gary Kovacs]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1963<br/>1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_kovacs gary_kovacs]
| [[:d:Q3916015|Q3916015]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785051|Gary Lauder]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gary_lauder gary_lauder]
| [[:d:Q23785051|Q23785051]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712673|Gary Slutkin]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_slutkin gary_slutkin]
| [[:d:Q23712673|Q23712673]]
|-
| [[Fitxategi:Gary Vaynerchuk public domain.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3098629|Gary Vaynerchuk]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q897317|mahastizaina]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1975-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_vaynerchuk gary_vaynerchuk]
| [[:d:Q3098629|Q3098629]]
|-
| [[Fitxategi:Gary William Flake FLoC 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5526162|Gary William Flake]]''
| ikertzailea
| [[enpresaburu]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1960s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_flake gary_flake]<br/>[https://www.ted.com/speakers/672 672]
| [[:d:Q5526162|Q5526162]]
|-
| [[Fitxategi:Gary Wolf (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17090269|Gary Wolf]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gary_wolf gary_wolf]
| [[:d:Q17090269|Q17090269]]
|-
| [[Fitxategi:Gastón Acurio realizó conversatorio en la ADP sobre la proyección externa de la gastronomía peruana.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q142216|Gastón Acurio]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
| 1967-10-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Peru]]
| [https://www.ted.com/speakers/gaston_acurio gaston_acurio]
| [[:d:Q142216|Q142216]]
|-
|
| ''[[:d:Q27663103|Gautam Bhan]]''
|
| ''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gautam_bhan gautam_bhan]
| [[:d:Q27663103|Q27663103]]
|-
|
| ''[[:d:Q5528244|Gavin Pretor-Pinney]]''
| idazle britainiarra
| [[idazle]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/gavin_pretor_pinney gavin_pretor_pinney]
| [[:d:Q5528244|Q5528244]]
|-
| [[Fitxategi:Gavin Schmidt - climate scientist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1496443|Gavin Schmidt]]''
|
| ''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gavin_schmidt gavin_schmidt]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1782 1782]
| [[:d:Q1496443|Q1496443]]
|-
| [[Fitxategi:Gayle King of CBS 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5528805|Gayle King]]''
|
| ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q106568011|magazine editor]]''
| 1954-12-28<br/>1956
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gayle_king gayle_king]
| [[:d:Q5528805|Q5528805]]
|-
| [[Fitxategi:2015-10-06 WDC 0045 Gayle Tzemach Lemmon (22009448265).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5528818|Gayle Tzemach Lemmon]]''
|
| [[idazle]]
| 1973-09-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gayle_tzemach_lemmon gayle_tzemach_lemmon]
| [[:d:Q5528818|Q5528818]]
|-
| [[Fitxategi:GeWang.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5529428|Ge Wang]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]]
| 1977-11-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ge_wang ge_wang]
| [[:d:Q5529428|Q5529428]]
|-
| [[Fitxategi:Geena Rocero for Chromat.jpg|center|128px]]
| [[Geena Rocero]]
|
| [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[playmate]]
| 1983-10-24
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Filipinak]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/geena_rocero geena_rocero]
| [[:d:Q16205705|Q16205705]]
|-
| [[Fitxategi:Geert Chatrou 2005.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3759206|Geert Chatrou]]''
|
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q713200|artista eszeniko]]''
| 1969-02-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/geert_chatrou geert_chatrou]
| [[:d:Q3759206|Q3759206]]
|-
| [[Fitxategi:NBF2024-gene-luen-yang.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5531537|Gene Luen Yang]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q107436166|graphic novelist]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''<br/>[[komikigile]]
| 1973-08-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/gene_yang gene_yang]
| [[:d:Q5531537|Q5531537]]
|-
| [[Fitxategi:Genevieve Bell by Tegan Osborne (ABC RN).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5533059|Genevieve Bell]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1968
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/genevieve_bell genevieve_bell]
| [[:d:Q5533059|Q5533059]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760544|Genevieve von Petzinger]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/genevieve_von_petzinger genevieve_von_petzinger]
| [[:d:Q23760544|Q23760544]]
|-
| [[Fitxategi:Geoff Mulgan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4993665|Geoff Mulgan]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/geoff_mulgan geoff_mulgan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/517 517]
| [[:d:Q4993665|Q4993665]]
|-
| [[Fitxategi:GeoffreyCanada.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5534498|Geoffrey Canada]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1952-01-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/geoffrey_canada geoffrey_canada]
| [[:d:Q5534498|Q5534498]]
|-
| [[Fitxategi:Geoffrey West by Augustas Didzgalvis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q964122|Geoffrey West]]''
| fisikari britainiarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1940-12-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/geoffrey_west geoffrey_west]
| [[:d:Q964122|Q964122]]
|-
| [[Fitxategi:George Ayittey detail.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3101406|George Ayittey]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]
| 1945-10-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_ayittey george_ayittey]
| [[:d:Q3101406|Q3101406]]
|-
| [[Fitxategi:George Dyson, portrait 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q447285|George Dyson]]''
| historialari estatubatuarra
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q17486338|teknologiaren historialaria]]''
| 1953-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_dyson george_dyson]
| [[:d:Q447285|Q447285]]
|-
| [[Fitxategi:George M. Whitesides HD2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q701501|George M. Whitesides]]''
|
| [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1939-08-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_whitesides george_whitesides]<br/>[https://www.ted.com/speakers/609 609]
| [[:d:Q701501|Q701501]]
|-
| [[Fitxategi:George beach crop4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q390147|George Monbiot]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q106638245|documentary participant]]''
| 1963-01-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_monbiot george_monbiot]
| [[:d:Q390147|Q390147]]
|-
| [[Fitxategi:Papandreou handover cropped.jpg|center|128px]]
| [[Georgios Papandreu (1952)|George Papandreou]]
| politikari greziarra
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1952-06-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Grezia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_papandreou george_papandreou]
| [[:d:Q151917|Q151917]]
|-
| [[Fitxategi:George smoot 06N7133a.jpg|center|128px]]
| [[George Smoot]]
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1945-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_smoot george_smoot]
| [[:d:Q179572|Q179572]]
|-
|
| ''[[:d:Q1508284|George Steinmetz]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]
| 1957-10-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_steinmetz george_steinmetz]
| [[:d:Q1508284|Q1508284]]
|-
| [[Fitxategi:George Takei in 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[George Takei]]
|
| [[komediante]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]]
| 1937-04-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/george_takei george_takei]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2018 2018]
| [[:d:Q110154|Q110154]]
|-
|
| ''[[:d:Q70058501|George Tulevski]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/george_tulevski george_tulevski]
| [[:d:Q70058501|Q70058501]]
|-
|
| ''[[:d:Q21600083|Georgette Mulheir]]''
|
| ''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/georgette_mulheir georgette_mulheir]
| [[:d:Q21600083|Q21600083]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727544|Geraldine Hamilton]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/geraldine_hamilton geraldine_hamilton]
| [[:d:Q23727544|Q23727544]]
|-
|
| ''[[:d:Q15442598|Gerard Ryle]]''
| kazetari australiarra
| [[kazetari]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gerard_ryle gerard_ryle]
| [[:d:Q15442598|Q15442598]]
|-
| [[Fitxategi:Gero Miesenböck FRS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5552368|Gero Miesenböck]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1965-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Austria]]
| [https://www.ted.com/speakers/gero_miesenboeck gero_miesenboeck]
| [[:d:Q5552368|Q5552368]]
|-
| [[Fitxategi:Gever Tulley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5554907|Gever Tulley]]''
|
| [[informatikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gever_tulley gever_tulley]
| [[:d:Q5554907|Q5554907]]
|-
|
| ''[[:d:Q88420518|Giada Gerboni]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/giada_gerboni giada_gerboni]
| [[:d:Q88420518|Q88420518]]
|-
| [[Fitxategi:Gian Francesco Giudice.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3762636|Gian Francesco Giudice]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1961-01-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/gian_giudice gian_giudice]
| [[:d:Q3762636|Q3762636]]
|-
| [[Fitxategi:2019-04-13 Yanis Varoufakis by Olaf Kosinsky-0658 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Gianis Varufakis]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[autore]]
| 1961-03-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Grezia]]<br/>[[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/yanis_varoufakis yanis_varoufakis]
| [[:d:Q40688|Q40688]]
|-
| [[Fitxategi:Giles Duley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5561638|Giles Duley]]''
| argazkilari britainiarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
| 1971-09-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/giles_duley giles_duley]
| [[:d:Q5561638|Q5561638]]
|-
| [[Fitxategi:Gill Hicks.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5561888|Gill Hicks]]''
|
|
| 1968
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gill_hicks gill_hicks]
| [[:d:Q5561888|Q5561888]]
|-
| [[Fitxategi:Giorgia Lupi, 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50345179|Giorgia Lupi]]''
|
| [[diseinatzaile]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/giorgia_lupi giorgia_lupi]
| [[:d:Q50345179|Q50345179]]
|-
| [[Fitxategi:Giulia Enders 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16937497|Giulia Enders]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[mediku]]
| 1990
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/giulia_enders giulia_enders]
| [[:d:Q16937497|Q16937497]]
|-
| [[Fitxategi:Glenn Greenwald 2014-01-20 001.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5568842|Glenn Greenwald]]''
|
| [[abokatu]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[legelari]]
| 1967-03-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/2081 2081]<br/>[https://www.ted.com/speakers/glenn_greenwald glenn_greenwald]
| [[:d:Q5568842|Q5568842]]
|-
| [[Fitxategi:Golan levin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5578394|Golan Levin]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q6934789|artista multimedia]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/golan_levin golan_levin]
| [[:d:Q5578394|Q5578394]]
|-
| [[Fitxategi:Gordon Brown (2008).jpg|center|128px]]
| [[Gordon Brown]]
|
| [[politikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[historialari]]
| 1951-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/gordon_brown gordon_brown]
| [[:d:Q10648|Q10648]]
|-
| [[Fitxategi:Grady Booch, CHM 2011 2 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92803|Grady Booch]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[software garatzaile]]
| 1955-02-27<br/>1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/grady_booch grady_booch]
| [[:d:Q92803|Q92803]]
|-
|
| ''[[:d:Q5592891|Graham Hawkes]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1947-12-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/graham_hawkes graham_hawkes]
| [[:d:Q5592891|Q5592891]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795659|Graham Hill]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/graham_hill graham_hill]
| [[:d:Q23795659|Q23795659]]
|-
| [[Fitxategi:Graham T. Allison, Jr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2663882|Graham T. Allison]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1940-03-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/graham_allison graham_allison]
| [[:d:Q2663882|Q2663882]]
|-
| [[Fitxategi:Disrupt SF TechCrunch Disrupt San Francisco 2019 - Day 2 (48838200316) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q100604534|Greg Brockman]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[programatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1987-11-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/greg_brockman greg_brockman]
| [[:d:Q100604534|Q100604534]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663036|Greg Gage]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/greg_gage greg_gage]
| [[:d:Q23663036|Q23663036]]
|-
| [[Fitxategi:Greg Lynn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q513374|Greg Lynn]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/greg_lynn greg_lynn]<br/>[https://www.ted.com/speakers/387 387]
| [[:d:Q513374|Q513374]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796887|Greg Stone]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/greg_stone greg_stone]
| [[:d:Q23796887|Q23796887]]
|-
| [[Fitxategi:Greg Asner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670497|Gregory Asner]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/greg_asner greg_asner]
| [[:d:Q23670497|Q23670497]]
|-
| [[Fitxategi:Image copy.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q5607114|Gregory Petsko]]''
|
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1948-08-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gregory_petsko gregory_petsko]
| [[:d:Q5607114|Q5607114]]
|-
|
| ''[[:d:Q372400|Gregory Stock]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1949
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gregory_stock gregory_stock]<br/>[https://www.ted.com/speakers/432 432]
| [[:d:Q372400|Q372400]]
|-
| [[Fitxategi:Greta Thunberg in Stckholm (cropped5).jpg|center|128px]]
| [[Greta Thunberg]]
| Klimaren aldeko aktibista suediarra
| [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 2003-01-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/greta_thunberg greta_thunberg]
| [[:d:Q56434717|Q56434717]]
|-
| [[Fitxategi:Photo of Gretchen Carlson in 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q465597|Gretchen Carlson]]''
|
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''
| 1966-06-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gretchen_carlson gretchen_carlson]
| [[:d:Q465597|Q465597]]
|-
| [[Fitxategi:Grégoire Courtine in 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670337|Grégoire Courtine]]''
| ikertzailea
| [[zientzialari]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/gregoire_courtine gregoire_courtine]
| [[:d:Q23670337|Q23670337]]
|-
| [[Fitxategi:Guillaume Nery.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3120107|Guillaume Néry]]''
|
| ''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q1866686|urpekari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[aurkezle]]
| 1982-07-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/guillaume_nery guillaume_nery]
| [[:d:Q3120107|Q3120107]]
|-
| [[Fitxategi:Casely-Hayford2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5620629|Gus Casely-Hayford]]''
|
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[historialari]]
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/gus_casely_hayford gus_casely_hayford]
| [[:d:Q5620629|Q5620629]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809293|Gustavo Dudamel & Teresa Carreño Youth Orchestra]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/the_teresa_carreno_youth_orchestra the_teresa_carreno_youth_orchestra]
| [[:d:Q23809293|Q23809293]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728362|Guy Hoffman]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/guy_hoffman guy_hoffman]
| [[:d:Q23728362|Q23728362]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769541|Guy Winch]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/guy_winch guy_winch]
| [[:d:Q23769541|Q23769541]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657222|Guy-Philippe Goldstein]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/guy_philippe_goldstein guy_philippe_goldstein]
| [[:d:Q23657222|Q23657222]]
|-
| [[Fitxategi:Gwynne Shotwell at pre-launch briefing for CRS-2 mission (KSC-2013-1704).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1557944|Gwynne Shotwell]]''
|
| ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1963-11-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/gwynne_shotwell gwynne_shotwell]
| [[:d:Q1557944|Q1557944]]
|-
| [[Fitxategi:Haas&Hahn Dutch Artists.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17097956|Haas&Hahn]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/haas_hahn haas_hahn]
| [[:d:Q17097956|Q17097956]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662747|Hadyn Parry]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/hadyn_parry hadyn_parry]
| [[:d:Q23662747|Q23662747]]
|-
| [[Fitxategi:Halima-Aden.jpg|center|128px]]
| [[Halima Aden]]
| modelo estatubatuarra
| [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]''
| 1997-09-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/halima_aden halima_aden]
| [[:d:Q28859847|Q28859847]]
|-
| [[Fitxategi:Halla Tómasdóttir at Arctic Circle 2024 cropped.jpg|center|128px]]
| [[Halla Tómasdóttir]]
| politikari islandiarra
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1968-10-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Islandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/halla_tomasdottir halla_tomasdottir]
| [[:d:Q24494577|Q24494577]]
|-
|
| ''[[:d:Q23748667|Hamish Jolly]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/hamish_jolly hamish_jolly]
| [[:d:Q23748667|Q23748667]]
|-
|
| ''[[:d:Q5647664|Handspring Puppet Company]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/handspring_puppet_company handspring_puppet_company]
| [[:d:Q5647664|Q5647664]]
|-
| [[Fitxategi:Hank Willis Thomas at the unveiling of the "The Embrace" (FmcSzEoXoAAQCdX) (1) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5648502|Hank Willis Thomas]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q21550489|conceptual artist]]''
| 1976-03-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/hank_willis_thomas hank_willis_thomas]
| [[:d:Q5648502|Q5648502]]
|-
| [[Fitxategi:Hanna Rosin 216714.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3126824|Hanna Rosin]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/hanna_rosin hanna_rosin]
| [[:d:Q3126824|Q3126824]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662784|Hannah Brencher]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/hannah_brencher hannah_brencher]
| [[:d:Q23662784|Q23662784]]
|-
| [[Fitxategi:Hannah Fry at the Data of Tomorrow Conference 2017 (36638999274) (cropped 2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657278|Hannah Fry]]''
|
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[matematikari]]<br/>''[[:d:Q20856740|audio-liburu kontalari]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[autore]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1984-02-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/hannah_fry hannah_fry]
| [[:d:Q23657278|Q23657278]]
|-
| [[Fitxategi:Hannah-Gadsby-at-the-2024-Edinburgh-Festival-Fringe-2 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5648835|Hannah Gadsby]]''
| komediante australiarra
| [[komediante]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1978-01-12
| [[Genero ez bitar|ez-bitar]]
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/hannah_gadsby hannah_gadsby]
| [[:d:Q5648835|Q5648835]]
|-
| [[Fitxategi:Hans Rosling, 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q588259|Hans Rosling]]''
|
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1948-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/hans_rosling hans_rosling]
| [[:d:Q588259|Q588259]]
|-
|
| ''[[:d:Q5653782|Harald Haas]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/harald_haas harald_haas]
| [[:d:Q5653782|Q5653782]]
|-
|
| ''[[:d:Q22278084|Harald Haas]]''
| Wikimediako argipen orri
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/harald_haas harald_haas]
| [[:d:Q22278084|Q22278084]]
|-
| [[Fitxategi:Flickr - World Economic Forum - Harish Manwani - Annual Meeting of the New Champions Tianjin 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5657894|Harish Manwani]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1954<br/>1953<br/>1953-06-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/harish_manwani harish_manwani]
| [[:d:Q5657894|Q5657894]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769245|Harry Baker]]''
|
| [[poeta]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/harry_baker harry_baker]
| [[:d:Q23769245|Q23769245]]
|-
|
| ''[[:d:Q23840678|Harry Cliff]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/harry_cliff harry_cliff]
| [[:d:Q23840678|Q23840678]]
|-
| [[Fitxategi:Harsha Bhogle walks for Manish Malhotra & Shaina NC's show for CPAA 21.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12053146|Harsha Bhogle]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q7888586|kimika-ingeniari]]''
| 1961-07-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/harsha_bhogle harsha_bhogle]
| [[:d:Q12053146|Q12053146]]
|-
| [[Fitxategi:Harvey V Fineberg 2021 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5677639|Harvey V. Fineberg]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| 1945-09-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/harvey_fineberg harvey_fineberg]
| [[:d:Q5677639|Q5677639]]
|-
| [[Fitxategi:Hasan Elahi 20110204.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5678224|Hasan M. Elahi]]''
| eskultore estatubatuarra
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/hasan_elahi hasan_elahi]
| [[:d:Q5678224|Q5678224]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809276|Hawa Abdi & Deqo Mohamed]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/dr_hawa_abdi_dr_deqo_mohamed dr_hawa_abdi_dr_deqo_mohamed]
| [[:d:Q23809276|Q23809276]]
|-
|
| ''[[:d:Q20740945|Heather Barnett]]''
| artista britainiarra
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/heather_barnett_1 heather_barnett_1]
| [[:d:Q20740945|Q20740945]]
|-
| [[Fitxategi:Heather Brooke, 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2367689|Heather Brooke]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1970
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/heather_brooke heather_brooke]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1317 1317]
| [[:d:Q2367689|Q2367689]]
|-
| [[Fitxategi:Heather Knight, College of Engineering (41832666920).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797061|Heather Knight]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/heather_knight heather_knight]
| [[:d:Q23797061|Q23797061]]
|-
| [[Fitxategi:HectorRuiz.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q563211|Hector Ruiz]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1945-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/hector_ruiz hector_ruiz]
| [[:d:Q563211|Q563211]]
|-
|
| ''[[:d:Q56697413|Heidi M Sosik]]''
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/heidi_m_sosik heidi_m_sosik]
| [[:d:Q56697413|Q56697413]]
|-
| [[Fitxategi:Helen Czerski 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4509588|Helen Czerski]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1978-11-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/helen_czerski helen_czerski]
| [[:d:Q4509588|Q4509588]]
|-
| [[Fitxategi:Helen Fisher at LaWeb 2008 in Paris.jpg|center|128px]]
| [[Helen Fisher]]
| estatubatuar antropologoa eta biologoa
| [[antropologo]]
| 1945-05-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/helen_fisher helen_fisher]
| [[:d:Q457262|Q457262]]
|-
|
| ''[[:d:Q65383021|Helen Pearson]]''
| idazle britainiarra
| [[idazle]]
| 1973
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/helen_pearson helen_pearson]
| [[:d:Q65383021|Q65383021]]
|-
|
| ''[[:d:Q1605088|Hendrik N. Poinar]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1969-05-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/hendrik hendrik]
| [[:d:Q1605088|Q1605088]]
|-
|
| ''[[:d:Q78849966|Henna-Maria Uusitupa]]''
| ikertzaile finlandiarra
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/henna_maria_uusitupa henna_maria_uusitupa]
| [[:d:Q78849966|Q78849966]]
|-
| [[Fitxategi:Henrietta Fore UNICEF (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Henrietta H. Fore]]
| estatubatuar diplomazialaria, UNICEFeko zuzendari exekutiboa
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q4115780|environmental health officer]]''
| 1948-12-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/henrietta_fore henrietta_fore]
| [[:d:Q12057924|Q12057924]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712262|Henry Evans]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/henry_evans henry_evans]
| [[:d:Q23712262|Q23712262]]
|-
|
| ''[[:d:Q18044616|Henry Lin]]''
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]
| 1995
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/henry_lin henry_lin]
| [[:d:Q18044616|Q18044616]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait of Henry Markram.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2000022|Henry Markram]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''
| 1962-03-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]<br/>[[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/henry_markram henry_markram]
| [[:d:Q2000022|Q2000022]]
|-
| [[Fitxategi:Herbie Hancock.jpg|center|128px]]
| [[Herbie Hancock]]
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q806349|musika-talde gidaria]]''<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''
| 1940-04-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/herbie_hancock herbie_hancock]
| [[:d:Q105875|Q105875]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795333|Heribert Watzke]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/heribert_watzke heribert_watzke]
| [[:d:Q23795333|Q23795333]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712659|Hetain Patel]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/hetain_patel hetain_patel]
| [[:d:Q23712659|Q23712659]]
|-
| [[Fitxategi:Radically Reinventing Social Systems (45933060145) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5760932|Hilary Cottam]]''
|
| ''[[:d:Q978044|executive]]''
| 1965
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/hilary_cottam hilary_cottam]
| [[:d:Q5760932|Q5760932]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796161|Hillel Cooperman]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/hillel_cooperman hillel_cooperman]
| [[:d:Q23796161|Q23796161]]
|-
| [[Fitxategi:Orgyen Trinley Dorje, 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q465033|His Holiness the 17th Gyalwang Karmapa Orgyen Trinley Dorje|]]''
|
| [[poeta]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q29514511|compiler]]''<br/>''[[:d:Q854997|bhikkhu]]''
| 1985-06-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]<br/>[[Dominika]]
| [https://www.ted.com/speakers/his_holiness_the_17th_karmapa his_holiness_the_17th_karmapa]<br/>[https://www.ted.com/speakers/539 539]
| [[:d:Q465033|Q465033]]
|-
| [[Fitxategi:Waiter- The New World of 3D Printing and Computation (9972110315).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12406466|Hod Lipson]]''
|
| ''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/hod_lipson hod_lipson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/151 151]
| [[:d:Q12406466|Q12406466]]
|-
|
| ''[[:d:Q5882187|Holly Morris]]''
| telebista aurkezle estatubatuarra
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1965-09-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/holly_morris holly_morris]
| [[:d:Q5882187|Q5882187]]
|-
| [[Fitxategi:Homaro Cantu Cusp Conference 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5887763|Homaro Cantu]]''
|
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>[[asmatzaile]]
| 1976-09-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/homaro_cantu homaro_cantu]
| [[:d:Q5887763|Q5887763]]
|-
| [[Fitxategi:Honor Harger (5417653795).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5896804|Honor Harger]]''
|
| [[artista]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[diseinatzaile]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Zeelanda Berria]]<br/>[[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/honor_harger honor_harger]
| [[:d:Q5896804|Q5896804]]
|-
| [[Fitxategi:HowardRheingoldJI4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q962698|Howard Rheingold]]''
| kazetari estatubatuarra
| ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]]
| 1947-07-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/howard_rheingold howard_rheingold]<br/>[https://www.ted.com/speakers/192 192]
| [[:d:Q962698|Q962698]]
|-
| [[Fitxategi:Hubertus Knabe auf dem Blauen Sofa (6318869369) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q74348|Hubertus Knabe]]''
| historialari alemaniarra
| ''[[:d:Q17489339|Aro Modernoko historialari]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1959-07-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/hubertus_knabe hubertus_knabe]
| [[:d:Q74348|Q74348]]
|-
| [[Fitxategi:Hugh Herr, 2013-crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3738041|Hugh Herr]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]''
| 1964-10-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/hugh_herr hugh_herr]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1779 1779]
| [[:d:Q3738041|Q3738041]]
|-
| [[Fitxategi:HELDER (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17280334|Hélder Guimarães]]''
|
|
| 1982-11-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Portugal]]
| [https://www.ted.com/speakers/helder_guimaraes helder_guimaraes]
| [[:d:Q17280334|Q17280334]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797233|Iain Hutchison]]''
|
| [[zirujau]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/iain_hutchison iain_hutchison]
| [[:d:Q23797233|Q23797233]]
|-
| [[Fitxategi:Iain McGilchrist.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16732304|Iain McGilchrist]]''
| psikiatra britainiarra
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''
| 1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/iain_mcgilchrist iain_mcgilchrist]
| [[:d:Q16732304|Q16732304]]
|-
| [[Fitxategi:Ian Bremmer headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5980992|Ian Bremmer]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1969-11-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ian_bremmer ian_bremmer]
| [[:d:Q5980992|Q5980992]]
|-
|
| ''[[:d:Q39202|Ian Dunbar]]''
|
| ''[[:d:Q202883|albaitari]]''
| 1947-04-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ian_dunbar ian_dunbar]
| [[:d:Q39202|Q39202]]
|-
|
| ''[[:d:Q55314755|Ian Firth]]''
|
| ''[[:d:Q2305987|egitura ingeniari]]''
| 1956-02-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ian_firth ian_firth]
| [[:d:Q55314755|Q55314755]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Ian Goldin, Director, Oxford Martin School, University of Oxford.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5981666|Ian Goldin]]''
|
| ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[ekonomialari]]
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/ian_goldin ian_goldin]
| [[:d:Q5981666|Q5981666]]
|-
|
| ''[[:d:Q5982726|Ian Ritchie]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ian_ritchie ian_ritchie]
| [[:d:Q5982726|Q5982726]]
|-
| [[Fitxategi:Ibeyi by Maya Dagnino 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16800947|Ibeyi]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/ibeyi ibeyi]
| [[:d:Q16800947|Q16800947]]
|-
| [[Fitxategi:Ibram Kendi 2019 Texas Book Festival.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q31213305|Ibram X. Kendi]]''
| historialari estatubatuarra
| [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1982-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ibram_kendi ibram_kendi]
| [[:d:Q31213305|Q31213305]]
|-
| [[Fitxategi:Iké Udé - 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18217444|Iké Udé]]''
| argazkilari nigeriarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/ike_ude ike_ude]
| [[:d:Q18217444|Q18217444]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759716|Ilona Szabó de Carvalho]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1978-05-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/ilona_szabo_de_carvalho ilona_szabo_de_carvalho]
| [[:d:Q23759716|Q23759716]]
|-
| [[Fitxategi:Web Summit 2018 - Centre Stage - Day 2, November 7 DSC 5287 (44853624505) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q230484|Imogen Heap]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1294626|music artist]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1977-12-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/imogen_heap imogen_heap]<br/>[https://www.ted.com/speakers/487 487]
| [[:d:Q230484|Q230484]]
|-
|
| ''[[:d:Q1139870|Improv Everywhere]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/improv_everywhere improv_everywhere]
| [[:d:Q1139870|Q1139870]]
|-
| [[Fitxategi:InaraGeorge2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q274117|Inara George]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikagile]]
| 1974-07-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/inara_george inara_george]
| [[:d:Q274117|Q274117]]
|-
| [[Fitxategi:Ines Pedras Architekten und Planer Albretch in Denmark Hall Exhibition.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104034316|Ines J. Pedras]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[artista]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Espainia]]
| [https://www.ted.com/speakers/imported imported]
| [[:d:Q104034316|Q104034316]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795297|Inge Missmahl]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/inge_missmahl inge_missmahl]
| [[:d:Q23795297|Q23795297]]
|-
| [[Fitxategi:Íngrid Betancourt (2014) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Ingrid Betancourt]]
|
| [[politikari]]
| 1961-12-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]<br/>[[Kolonbia]]<br/>[[Seychelleak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ingrid_betancourt ingrid_betancourt]
| [[:d:Q152472|Q152472]]
|-
| [[Fitxategi:Iqbal Quadir.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3347269|Iqbal Quadir]]''
|
| ''[[:d:Q11960402|propriétaire d'entreprise]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1958-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/iqbal_quadir iqbal_quadir]
| [[:d:Q3347269|Q3347269]]
|-
|
| ''[[:d:Q89307223|Irina Kareva]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/irina_kareva irina_kareva]
| [[:d:Q89307223|Q89307223]]
|-
| [[Fitxategi:Iredlener-photo small.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6075109|Irwin Redlener]]''
|
| [[mediku]]
| 1944-08-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/irwin_redlener irwin_redlener]
| [[:d:Q6075109|Q6075109]]
|-
|
| ''[[:d:Q4578334|Isaac Lidsky]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[abokatu]]
| 1979-07-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/isaac_lidsky isaac_lidsky]
| [[:d:Q4578334|Q4578334]]
|-
| [[Fitxategi:Isaac Mizrahi (12852).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1673431|Isaac Mizrahi]]''
|
| ''[[:d:Q667982|creative director]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1961-10-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/isaac_mizrahi isaac_mizrahi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/312 312]
| [[:d:Q1673431|Q1673431]]
|-
| [[Fitxategi:Isabel Allende Frankfurter Buchmesse 2015 (cropped).JPG|center|128px]]
| [[Isabel Allende]]
| Chileko idazlaria
| [[eleberrigile]]
| 1942-08-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Txile]]
| [https://www.ted.com/speakers/isabel_allende isabel_allende]<br/>[https://www.ted.com/speakers/181 181]
| [[:d:Q83566|Q83566]]
|-
| [[Fitxategi:Isabel B Congo Bonobo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18684694|Isabel Behncke]]''
|
| ''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''
| 1976-11-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Txile]]
| [https://www.ted.com/speakers/isabel_behncke_izquierdo isabel_behncke_izquierdo]
| [[:d:Q18684694|Q18684694]]
|-
| [[Fitxategi:Isabel wilkerson 2010.jpg|center|128px]]
| [[Isabel Wilkerson]]
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/isabel_wilkerson isabel_wilkerson]
| [[:d:Q6077806|Q6077806]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760196|Ismael Nazario]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ismael_nazario ismael_nazario]
| [[:d:Q23760196|Q23760196]]
|-
| [[Fitxategi:Itay Talgam02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6094174|Itay Talgam]]''
|
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/itay_talgam itay_talgam]
| [[:d:Q6094174|Q6094174]]
|-
| [[Fitxategi:Ivan Coyote.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6096094|Ivan Coyote]]''
|
| ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]]
| 1969-08-11
| [[Genero ez bitar|ez-bitar]]
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/ivan_coyote ivan_coyote]
| [[:d:Q6096094|Q6096094]]
|-
| [[Fitxategi:Ivan Krastev (48049273052) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2340462|Ivan Krastev]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1965-01-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bulgaria]]
| [https://www.ted.com/speakers/ivan_krastev ivan_krastev]
| [[:d:Q2340462|Q2340462]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662491|Ivan Oransky]]''
| ikertzaile errusiarra
| [[ikertzaile]]<br/>[[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/ivan_oransky ivan_oransky]
| [[:d:Q23662491|Q23662491]]
|-
| [[Fitxategi:NEXT Conference 2024 (54023049561).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q130418516|Ivan Poupyrev]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]
| [https://www.ted.com/speakers/ivan_poupyrev ivan_poupyrev]
| [[:d:Q130418516|Q130418516]]
|-
| [[Fitxategi:Iwan at Rock Garden.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3156399|Iwan Baan]]''
| argazkilari nederlandarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3381574|architectural photographer]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1975-02-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/iwan_baan iwan_baan]
| [[:d:Q3156399|Q3156399]]
|-
| [[Fitxategi:Iyad Rahwan (24346536449).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29453267|Iyad Rahwan]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1978
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Siria]]<br/>[[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/iyad_rahwan iyad_rahwan]
| [[:d:Q29453267|Q29453267]]
|-
| [[Fitxategi:J. J. Abrams (23175170706) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[J. J. Abrams]]
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[showrunner]]
| 1966-06-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/j_j_abrams j_j_abrams]
| [[:d:Q188137|Q188137]]
|-
| [[Fitxategi:J. K. Rowling 2010.jpg|center|128px]]
| [[J. K. Rowling]]
|
| [[zinema ekoizle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q111597957|transgeneroen eskubideen aurkako ekintzaile]]''
| 1965-07-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jk_rowling jk_rowling]<br/>[https://www.ted.com/speakers/661 661]
| [[:d:Q34660|Q34660]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Marshall Shepherd (2332653215).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16205502|J. Marshall Shepherd]]''
|
| ''[[:d:Q2310145|meteorologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/j_marshall_shepherd j_marshall_shepherd]
| [[:d:Q16205502|Q16205502]]
|-
| [[Fitxategi:Senator Vance official portrait. 118th Congress.jpg|center|128px]]
| [[J.D. Vance]]
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q5172469|corporate lawyer]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''
| 1984-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jd_vance jd_vance]
| [[:d:Q28935729|Q28935729]]
|-
| [[Fitxategi:-rpTEN - Tag 1 (26171481963).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12318774|J.P. Rangaswami]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1957-11-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/jp_rangaswami jp_rangaswami]
| [[:d:Q12318774|Q12318774]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657167|JD Schramm]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jd_schramm jd_schramm]
| [[:d:Q23657167|Q23657167]]
|-
| [[Fitxategi:JR (artist) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1312565|JR]]''
|
| ''[[:d:Q19890761|artibista]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15095148|grafiti artista]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q21477194|contemporary artist]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1983-02-22<br/>1986
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jr jr]
| [[:d:Q1312565|Q1312565]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769228|Jaap de Roode]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jaap_de_roode jaap_de_roode]
| [[:d:Q23769228|Q23769228]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782383|Jacek Utko]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jacek_utko jacek_utko]
| [[:d:Q23782383|Q23782383]]
|-
| [[Fitxategi:Jack Andraka 2013.jpg|center|128px]]
| [[Jack Andraka]]
|
| [[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q30086937|cancer researcher]]''
| 1997-01-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jack_andraka jack_andraka]
| [[:d:Q2626989|Q2626989]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657134|Jack Choi]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jack_choi jack_choi]
| [[:d:Q23657134|Q23657134]]
|-
| [[Fitxategi:Jack Conte 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14648645|Jack Conte]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[youtuber]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1984-07-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jack_conte jack_conte]
| [[:d:Q14648645|Q14648645]]
|-
| [[Fitxategi:Remarks by Mr. Jack Dangermond at the Geographic Information Systems Conference (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3157158|Jack Dangermond]]''
|
| [[geografo]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1945
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jack_dangermond jack_dangermond]
| [[:d:Q3157158|Q3157158]]
|-
| [[Fitxategi:Jack Horner.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q247264|Jack Horner]]''
|
| [[geologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q16271064|herpetologoa]]''
| 1946-06-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jack_horner jack_horner]
| [[:d:Q247264|Q247264]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729170|Jackie Savitz]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jackie_savitz jackie_savitz]
| [[:d:Q23729170|Q23729170]]
|-
| [[Fitxategi:RabbiJackieTabick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6116680|Jackie Tabick]]''
|
| [[errabino]]
| 1948
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jackie_tabick jackie_tabick]
| [[:d:Q6116680|Q6116680]]
|-
| [[Fitxategi:JacksonBrowne3.jpg|center|128px]]
| [[Jackson Browne]]
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[teklatu-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1948-10-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jackson_brown jackson_brown]
| [[:d:Q355009|Q355009]]
|-
|
| ''[[:d:Q6117187|Jackson Katz]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| 1960-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jackson_katz jackson_katz]
| [[:d:Q6117187|Q6117187]]
|-
| [[Fitxategi:Jake Barton in Local Projects, Aug 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17386582|Jacob Barton]]''
| diseinatzaile estatubatuarra
| [[diseinatzaile]]
| 1972-11-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jake_barton jake_barton]
| [[:d:Q17386582|Q17386582]]
|-
| [[Fitxategi:Jacob Collier -1180632.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24900882|Jacob Collier]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikari]]
| 1994-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jacob_collier jacob_collier]
| [[:d:Q24900882|Q24900882]]
|-
| [[Fitxategi:Jacqueline Novogratz DJO2709.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q924979|Jacqueline Novogratz]]''
|
| ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]''<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''
| 1961-03-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jacqueline_novogratz jacqueline_novogratz]
| [[:d:Q924979|Q924979]]
|-
| [[Fitxategi:2018-us-nationalbookfestival-jacqueline-woodson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6120237|Jacqueline Woodson]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1963-02-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jacqueline_woodson jacqueline_woodson]
| [[:d:Q6120237|Q6120237]]
|-
| [[Fitxategi:Jad Abumrad.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2856132|Jad Abumrad]]''
|
| ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1973-04-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jad_abumrad jad_abumrad]
| [[:d:Q2856132|Q2856132]]
|-
|
| ''[[:d:Q19663314|Jae Rhim Lee]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jae_rhim_lee jae_rhim_lee]
| [[:d:Q19663314|Q19663314]]
|-
| [[Fitxategi:Фото Игорь Катаев 1-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q923927|Jaime Lerner]]''
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1937-12-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/jaime_lerner jaime_lerner]
| [[:d:Q923927|Q923927]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662959|Jake Wood]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jake_wood jake_wood]
| [[:d:Q23662959|Q23662959]]
|-
|
| ''[[:d:Q89526310|Jakob Magolan]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/jakob_magolan jakob_magolan]
| [[:d:Q89526310|Q89526310]]
|-
| [[Fitxategi:Jakob Trollbäck.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6215569|Jakob Trollbäck]]''
| diseinatzaile suediarra
| [[diseinatzaile]]
| 1959-10-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jakob_trollback jakob_trollback]
| [[:d:Q6215569|Q6215569]]
|-
| [[Fitxategi:Jamais Cascio 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22277279|Jamais Cascio]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamais_cascio jamais_cascio]
| [[:d:Q22277279|Q22277279]]
|-
| [[Fitxategi:Rev James A Forbes speaking 2006.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6128099|James A. Forbes]]''
|
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''
| 1935-09-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_forbes james_forbes]
| [[:d:Q6128099|Q6128099]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760213|James A. White Sr.]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/james_a_white_sr james_a_white_sr]
| [[:d:Q23760213|Q23760213]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671470|James B. Glattfelder]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/james_b_glattfelder james_b_glattfelder]
| [[:d:Q23671470|Q23671470]]
|-
| [[Fitxategi:James Balog Iceland.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6129316|James Balog]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1952-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_balog james_balog]
| [[:d:Q6129316|Q6129316]]
|-
| [[Fitxategi:James Beacham - Kolkata 2023-12-19 9686.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67466997|James Beacham]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_beacham james_beacham]
| [[:d:Q67466997|Q67466997]]
|-
| [[Fitxategi:Re publica 2015 - Tag 1 (17379378221).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20683898|James Bridle]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>[[artista]]
| 1980-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_bridle james_bridle]
| [[:d:Q20683898|Q20683898]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769563|James Burchfield]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/james_burchfield james_burchfield]
| [[:d:Q23769563|Q23769563]]
|-
| [[Fitxategi:James Cameron October 2012.jpg|center|128px]]
| [[James Cameron]]
|
| [[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]''
| 1954-08-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_cameron james_cameron]
| [[:d:Q42574|Q42574]]
|-
| [[Fitxategi:James D Watson.jpg|center|128px]]
| [[James Dewey Watson]]
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''
| 1928-04-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_watson james_watson]
| [[:d:Q83333|Q83333]]
|-
| [[Fitxategi:James Hansen profile (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q724095|James E. Hansen]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
| 1941-03-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_hansen james_hansen]
| [[:d:Q724095|Q724095]]
|-
| [[Fitxategi:Jim Flynn Political Studies University of Otago.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1383120|James Flynn]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]
| 1934-04-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Zeelanda Berria]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_flynn jim_flynn]
| [[:d:Q1383120|Q1383120]]
|-
| [[Fitxategi:James Geary 1051144.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6134546|James Geary]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_geary james_geary]<br/>[https://www.ted.com/speakers/478 478]
| [[:d:Q6134546|Q6134546]]
|-
|
| ''[[:d:Q9010694|James H. Fallon]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1947-10-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_fallon jim_fallon]
| [[:d:Q9010694|Q9010694]]
|-
|
| ''[[:d:Q6136003|James Heywood]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1966-10-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamie_heywood jamie_heywood]
| [[:d:Q6136003|Q6136003]]
|-
| [[Fitxategi:Jim w mustache.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q962004|James Howard Kunstler]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1948-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_howard_kunstler james_howard_kunstler]
| [[:d:Q962004|Q962004]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712699|James Lyne]]''
|
| ''[[:d:Q123577390|cybersecurity specialist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/james_lyne james_lyne]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1472 1472]
| [[:d:Q23712699|Q23712699]]
|-
| [[Fitxategi:Nachtwey MSK2011.jpg|center|128px]]
| [[James Nachtwey]]
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q11496048|gerra argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>[[kazetari]]
| 1948-03-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_nachtwey james_nachtwey]<br/>[https://www.ted.com/speakers/84 84]
| [[:d:Q437013|Q437013]]
|-
| [[Fitxategi:James Patten (24375372394).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23748686|James Patten]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/james_patten james_patten]
| [[:d:Q23748686|Q23748686]]
|-
| [[Fitxategi:Preferred official head-shot from James Randi Educational Foundation.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q294918|James Randi]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1658894|ilusionista]]''
| 1928-08-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_randi james_randi]
| [[:d:Q294918|Q294918]]
|-
| [[Fitxategi:Admiral Stavridis in the remote studio at The Fletcher School.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q116464|James Stavridis]]''
|
| ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[Itsastar|marinel]]<br/>[[soldadu]]
| 1955-02-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_stavridis james_stavridis]
| [[:d:Q116464|Q116464]]
|-
| [[Fitxategi:JamesSurowieckiMUleft.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1496028|James Surowiecki]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1967-04-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_surowiecki james_surowiecki]
| [[:d:Q1496028|Q1496028]]
|-
|
| ''[[:d:Q6144629|James Veitch]]''
|
| [[komediante]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| 1980-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/james_veitch james_veitch]
| [[:d:Q6144629|Q6144629]]
|-
| [[Fitxategi:Jamie Bartlett in conversation with Inotai Edit at CASM 14.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20675953|Jamie Bartlett]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1979
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamie_bartlett jamie_bartlett]
| [[:d:Q20675953|Q20675953]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662542|Jamie Drummond]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamie_drummond jamie_drummond]
| [[:d:Q23662542|Q23662542]]
|-
| [[Fitxategi:Jamie Oliver (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jamie Oliver]]
|
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q27431213|cookbook writer]]''<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1975-05-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jamie_oliver jamie_oliver]
| [[:d:Q190051|Q190051]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795294|Jamil Abu-Wardeh]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamil_abu_wardeh jamil_abu_wardeh]
| [[:d:Q23795294|Q23795294]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait de Jamila Gordon2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q106919199|Jamila Gordon]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]<br/>[[Somalia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jamila_gordon jamila_gordon]
| [[:d:Q106919199|Q106919199]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759680|Jamila Lyiscott]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jamila_lyiscott jamila_lyiscott]
| [[:d:Q23759680|Q23759680]]
|-
|
| ''[[:d:Q6148692|Jan Chipchase]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jan_chipchase jan_chipchase]
| [[:d:Q6148692|Q6148692]]
|-
| [[Fitxategi:Jane Marie Chen, 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6151247|Jane Chen]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1978-12-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jane_chen jane_chen]
| [[:d:Q6151247|Q6151247]]
|-
| [[Fitxategi:Jane Fonda Cannes 2014.jpg|center|128px]]
| [[Jane Fonda]]
|
| ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[ahots-aktore]]
| 1937-12-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jane_fonda jane_fonda]
| [[:d:Q41142|Q41142]]
|-
| [[Fitxategi:Johanna lohr jane-goodall.jpg|center|128px]]
| [[Jane Goodall]]
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''
| 1934-04-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jane_goodall jane_goodall]
| [[:d:Q184746|Q184746]]
|-
| [[Fitxategi:Jane McGonigal Meet the Media Guru 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2699296|Jane McGonigal]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]''
| 1977-10-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jane_mcgonigal jane_mcgonigal]<br/>[https://www.ted.com/speakers/600 600]
| [[:d:Q2699296|Q2699296]]
|-
| [[Fitxategi:Champions for Change photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6152636|Jane Poynter]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jane_poynter jane_poynter]
| [[:d:Q6152636|Q6152636]]
|-
| [[Fitxategi:Janet Echelman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2346435|Janet Echelman]]''
| eskultore estatubatuarra
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1966-02-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/janet_echelman janet_echelman]
| [[:d:Q2346435|Q2346435]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729136|Janet Iwasa]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>[[animatzaile]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/janet_iwasa janet_iwasa]
| [[:d:Q23729136|Q23729136]]
|-
| [[Fitxategi:Janette Sadik-Khan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6153709|Janette Sadik-Khan]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]
| 1961-04-28<br/>1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/janette_sadik_khan janette_sadik_khan]
| [[:d:Q6153709|Q6153709]]
|-
|
| [[Janine Benyus]]
| idazle amerikarra
| [[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[naturalista]]
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/janine_benyus janine_benyus]
| [[:d:Q3161983|Q3161983]]
|-
| [[Fitxategi:Janine Shepherd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6154579|Janine Shepherd]]''
|
| ''[[:d:Q4270517|eskiatzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1962-01-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/janine_shepherd janine_shepherd]
| [[:d:Q6154579|Q6154579]]
|-
| [[Fitxategi:Janine di Giovanni at the International Journalism Festival 2024 in Perugia, Italy (cropped2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1304314|Janine di Giovanni]]''
| kazetari estatubatuarra
| ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/janine_di_giovanni janine_di_giovanni]
| [[:d:Q1304314|Q1304314]]
|-
| [[Fitxategi:Beyond the Cradle 2019 Janna Levin (47422163091).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6155075|Janna Levin]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[matematikari]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/janna_levin janna_levin]
| [[:d:Q6155075|Q6155075]]
|-
| [[Fitxategi:Jared diamond.jpg|center|128px]]
| [[Jared Diamond]]
| zientzia dibulgatzailea, idazlea
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2055046|fisiologo]]''<br/>[[geografo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1937-09-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jared_diamond jared_diamond]
| [[:d:Q205772|Q205772]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657161|Jared Ficklin]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jared_ficklin jared_ficklin]
| [[:d:Q23657161|Q23657161]]
|-
| [[Fitxategi:Jaron Lanier 1.jpg|center|128px]]
| [[Jaron Lanier]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1960-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jaron_lanier jaron_lanier]
| [[:d:Q92862|Q92862]]
|-
| [[Fitxategi:Jarreth Merz 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1683706|Jarreth Merz]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| 1970-05-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]<br/>[[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/jarreth_merz jarreth_merz]
| [[:d:Q1683706|Q1683706]]
|-
| [[Fitxategi:Jarrett Krosoczka (10747).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6161021|Jarrett J. Krosoczka]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1977-12-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jarrett_j_krosoczka jarrett_j_krosoczka]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1511 1511]
| [[:d:Q6161021|Q6161021]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795288|Jason Clay]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jason_clay jason_clay]
| [[:d:Q23795288|Q23795288]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795888|Jason Fried]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jason_fried jason_fried]
| [[:d:Q23795888|Q23795888]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662557|Jason McCue]]''
|
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jason_mccue jason_mccue]
| [[:d:Q23662557|Q23662557]]
|-
| [[Fitxategi:Jason Pontin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6163277|Jason Pontin]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''
| 1967-05-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jason_pontin jason_pontin]
| [[:d:Q6163277|Q6163277]]
|-
|
| ''[[:d:Q1684006|Jason deCaires Taylor]]''
| eskultore britainiarra
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1974-08-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jason_decaires_taylor jason_decaires_taylor]
| [[:d:Q1684006|Q1684006]]
|-
| [[Fitxategi:Javed Aktar 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2319562|Javed Akhtar]]''
|
| [[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q822146|kanta-idazle]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[politikari]]
| 1945-01-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Britainiar Raj]]<br/>[[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/javed_akhtar javed_akhtar]
| [[:d:Q2319562|Q2319562]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656752|Jay Bradner]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jay_bradner jay_bradner]
| [[:d:Q23656752|Q23656752]]
|-
| [[Fitxategi:Jay Walker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6167147|Jay S. Walker]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1955-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jay_walker jay_walker]
| [[:d:Q6167147|Q6167147]]
|-
|
| ''[[:d:Q19667282|Jay Silver]]''
|
|
| 1979-09-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jay_silver jay_silver]
| [[:d:Q19667282|Q19667282]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657155|Jean-Baptiste Michel]]''
|
| [[matematikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jean_baptiste_michel jean_baptiste_michel]
| [[:d:Q23657155|Q23657155]]
|-
| [[Fitxategi:Jean-Paul Mari.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3168596|Jean-Paul Mari]]''
| idazle frantziarra
| ''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1950-10-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jean_paul_mari jean_paul_mari]
| [[:d:Q3168596|Q3168596]]
|-
| [[Fitxategi:Jeanne Gang.jpg|center|128px]]
| [[Jeanne Gang]]
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1964-03-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeanne_gang jeanne_gang]
| [[:d:Q444257|Q444257]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760219|Jedidah Isler]]''
|
| ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jedidah_isler jedidah_isler]
| [[:d:Q23760219|Q23760219]]
|-
| [[Fitxategi:Jeff Bezos at Amazon Spheres Grand Opening in Seattle - 2018 (39074799225) (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jeff Bezos]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2868586|commercial astronaut]]''
| 1964-01-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_bezos jeff_bezos]
| [[:d:Q312556|Q312556]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662685|Jeff Hancock]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26759595|communication scholar]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_hancock jeff_hancock]
| [[:d:Q23662685|Q23662685]]
|-
| [[Fitxategi:Jeff Hawkins by Jeff Kubina.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92993|Jeff Hawkins]]''
| ikertzailea
| [[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1957-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_hawkins jeff_hawkins]
| [[:d:Q92993|Q92993]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768700|Jeff Iliff]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_iliff jeff_iliff]
| [[:d:Q23768700|Q23768700]]
|-
| [[Fitxategi:Jeff Skoll 2013 (5576999744).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q710924|Jeff Skoll]]''
|
| [[zinema ekoizle]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''
| 1965-01-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_skoll jeff_skoll]
| [[:d:Q710924|Q710924]]
|-
| [[Fitxategi:Jeffsmithedited-400x600.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15498191|Jeff Smith]]''
| politikari estatubatuarra (1973-)
| [[politikari]]
| 1973-12-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_smith jeff_smith]
| [[:d:Q15498191|Q15498191]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713807|Jeff Speck]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''
| 1963-08-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_speck jeff_speck]
| [[:d:Q23713807|Q23713807]]
|-
| [[Fitxategi:Table-cum-touch display.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6175484|Jefferson Han]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jeff_han jeff_han]
| [[:d:Q6175484|Q6175484]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760258|Jeffrey Brown]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rev_jeffrey_brown rev_jeffrey_brown]
| [[:d:Q23760258|Q23760258]]
|-
| [[Fitxategi:Jeffrey Kluger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1686458|Jeffrey Kluger]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1954-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeffrey_kluger jeffrey_kluger]
| [[:d:Q1686458|Q1686458]]
|-
| [[Fitxategi:Jehane Noujaim.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2264148|Jehane Noujaim]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[gidoilari]]
| 1974-05-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jehane_noujaim jehane_noujaim]
| [[:d:Q2264148|Q2264148]]
|-
| [[Fitxategi:Jen Golbeck 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15429153|Jen Golbeck]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1976-12-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_golbeck jennifer_golbeck]
| [[:d:Q15429153|Q15429153]]
|-
| [[Fitxategi:Jenna McCarthy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6177767|Jenna McCarthy]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jenna_mccarthy jenna_mccarthy]
| [[:d:Q6177767|Q6177767]]
|-
| [[Fitxategi:WorldPride 2017 - Madrid Summit - 170626 182102.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23809207|Jenni Chang & Lisa Dazols]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/jenni_chang_and_lisa_dazols jenni_chang_and_lisa_dazols]
| [[:d:Q23809207|Q23809207]]
|-
| [[Fitxategi:Wikiconference NA DSC 6441.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q702510|Jennifer 8. Lee]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1976-03-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_8_lee jennifer_8_lee]
| [[:d:Q702510|Q702510]]
|-
|
| ''[[:d:Q24578998|Jennifer Brea]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jen_brea jen_brea]
| [[:d:Q24578998|Q24578998]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Jennifer Doudna ForMemRS (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jennifer Doudna]]
| Amerikar biokimikaria
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q15142825|kristalografo]]''
| 1964-02-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_doudna jennifer_doudna]
| [[:d:Q56068|Q56068]]
|-
| [[Fitxategi:Secretary Jennifer Granholm (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jennifer Granholm]]
| politikari estatubatuarra
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>[[epaile]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1959-02-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_granholm jennifer_granholm]
| [[:d:Q234994|Q234994]]
|-
| [[Fitxategi:Jennifer Granick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6178367|Jennifer Granick]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1969-06-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_granick jennifer_granick]
| [[:d:Q6178367|Q6178367]]
|-
| [[Fitxategi:TNW Conference 2014 - Jennifer Healey (14014859332) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23713350|Jennifer Healey]]''
|
| ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_healey jennifer_healey]
| [[:d:Q23713350|Q23713350]]
|-
|
| ''[[:d:Q61138464|Jennifer Kahn]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[hizlari]]
| 1986
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_kahn jennifer_kahn]
| [[:d:Q61138464|Q61138464]]
|-
|
| ''[[:d:Q6178542|Jennifer Lin]]''
| piano-jotzaile estatubatuarra
| [[piano-jotzaile]]
| 1990
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_lin jennifer_lin]
| [[:d:Q6178542|Q6178542]]
|-
| [[Fitxategi:Jennifer Pahlka of Code for America, speaking at the opening of Open Up!.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6178697|Jennifer Pahlka]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1969-12-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jen_pahlka jen_pahlka]
| [[:d:Q6178697|Q6178697]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728486|Jennifer Senior]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jennifer_senior jennifer_senior]
| [[:d:Q23728486|Q23728486]]
|-
| [[Fitxategi:Jennifer Wilcox .jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60197318|Jennifer Wilcox]]''
|
| [[kimikari]]
| 1974-07-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jen_wilcox jen_wilcox]
| [[:d:Q60197318|Q60197318]]
|-
| [[Fitxategi:Jer Thorp - PopTech 2012 - Camden Maine USA (8102975934) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662183|Jer Thorp]]''
| artista kanadarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/jer_thorp jer_thorp]
| [[:d:Q23662183|Q23662183]]
|-
| [[Fitxategi:JeremyJackson1243.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15485171|Jeremy B. C. Jackson]]''
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q16037036|paleobiologist]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[idazle]]
| 1942-11-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_jackson jeremy_jackson]
| [[:d:Q15485171|Q15485171]]
|-
| [[Fitxategi:Jeremy Gilley (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1653797|Jeremy Gilley]]''
| aktore britainiarra
| [[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_gilley jeremy_gilley]
| [[:d:Q1653797|Q1653797]]
|-
| [[Fitxategi:Jeremy Heimans Purpose Co-founder CEO.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16729741|Jeremy Heimans]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_heimans jeremy_heimans]
| [[:d:Q16729741|Q16729741]]
|-
| [[Fitxategi:Jeremy Howard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6181501|Jeremy Howard]]''
|
| ''[[:d:Q29169143|data scientist]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| 1973-11-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_howard jeremy_howard]
| [[:d:Q6181501|Q6181501]]
|-
| [[Fitxategi:Jeremy Rifkin, 2009 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jeremy Rifkin]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12047093|prognostician]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[filosofo]]
| 1945-01-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_rifkin jeremy_rifkin]
| [[:d:Q505154|Q505154]]
|-
|
| ''[[:d:Q6186043|Jessa Gamble]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1979-04-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jessa_gamble jessa_gamble]
| [[:d:Q6186043|Q6186043]]
|-
|
| ''[[:d:Q20966512|Jesse J. Perez]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[koreografo]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jesse_j_perez jesse_j_perez]
| [[:d:Q20966512|Q20966512]]
|-
| [[Fitxategi:Jesse Schell (4670646737).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6186836|Jesse Schell]]''
|
| [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]
| 1970-06-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jesse_schell jesse_schell]
| [[:d:Q6186836|Q6186836]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656726|Jessi Arrington]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jessi_arrington jessi_arrington]
| [[:d:Q23656726|Q23656726]]
|-
| [[Fitxategi:Jessica Green visits the Center for Total Health 39089 (13428328504).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21062122|Jessica Green]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jessica_green jessica_green]
| [[:d:Q21062122|Q21062122]]
|-
| [[Fitxategi:Jessica Jackley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6187288|Jessica Jackley]]''
|
| ''[[:d:Q2462658|manager]]''
| 1977-10-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jessica_jackley jessica_jackley]
| [[:d:Q6187288|Q6187288]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783057|Jessica Shortall]]''
|
| [[idazle]]
| 1900
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jessica_shortall jessica_shortall]
| [[:d:Q23783057|Q23783057]]
|-
| [[Fitxategi:Jherek Bischoff Roxy Theater 18 July 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16199394|Jherek Bischoff]]''
| musikari estatubatuarra
| [[musikari]]
| 1979-09-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jherek_bischoff jherek_bischoff]
| [[:d:Q16199394|Q16199394]]
|-
| [[Fitxategi:증명사진 jiha.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16887739|Ji-hae Park]]''
| biolin-jotzaile korearra
| ''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]''
| 1985
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/ji_hae_park ji_hae_park]
| [[:d:Q16887739|Q16887739]]
|-
| [[Fitxategi:Jill Bolte Taylor - observing a stroke from within.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2550602|Jill Bolte Taylor]]''
|
| ''[[:d:Q10872101|anatomista]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1959-05-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jill_bolte_taylor jill_bolte_taylor]
| [[:d:Q2550602|Q2550602]]
|-
|
| [[Jill Farrant]]
|
| ''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/jill_farrant jill_farrant]
| [[:d:Q15839341|Q15839341]]
|-
| [[Fitxategi:JillHeinerth.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17484182|Jill Heinerth]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q55383113|cave diver]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''
| 1965
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/jill_heinerth jill_heinerth]
| [[:d:Q17484182|Q17484182]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759545|Jill Shargaa]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jill_shargaa jill_shargaa]
| [[:d:Q23759545|Q23759545]]
|-
| [[Fitxategi:Jill Sobule in 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q520324|Jill Sobule]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]
| 1965-01-16<br/>1959-01-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jill_sobule jill_sobule]<br/>[https://www.ted.com/speakers/105 105]
| [[:d:Q520324|Q520324]]
|-
| [[Fitxategi:Jill Tarter at TED in 2009.jpg|center|128px]]
| [[Jill Tarter]]
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''
| 1944-01-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jill_cornell_tarter jill_cornell_tarter]
| [[:d:Q445596|Q445596]]
|-
| [[Fitxategi:Jim Al-Khalili (cropped and shadow enhanced).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q259054|Jim Al-Khalili]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[idazle]]
| 1962-09-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_al_khalili jim_al_khalili]
| [[:d:Q259054|Q259054]]
|-
|
| ''[[:d:Q13566451|Jim Holt]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1954-10-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_holt jim_holt]
| [[:d:Q13566451|Q13566451]]
|-
| [[Fitxategi:Jim Simons at MSRI.jpg|center|128px]]
| [[Jim Simons]]
| matematikari estatubatuarra
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[kriptografo]]<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q683476|finantza-aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''
| 1938-04-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_simons jim_simons]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2417 2417]
| [[:d:Q560847|Q560847]]
|-
|
| ''[[:d:Q6198539|Jim Toomey]]''
|
| ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''
| 1960-12-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_toomey jim_toomey]
| [[:d:Q6198539|Q6198539]]
|-
| [[Fitxategi:Jim Yong Kim (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q313297|Jim Yong Kim]]''
|
| [[mediku]]<br/>[[antropologo]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-12-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jim_yong_kim jim_yong_kim]
| [[:d:Q313297|Q313297]]
|-
| [[Fitxategi:JimmyCarterPortrait2.jpg|center|128px]]
| [[Jimmy Carter]]
|
| ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[politikari]]<br/>[[nekazari]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q3492027|submariner]]''<br/>''[[:d:Q372436|estatu-politikari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]''
| 1924-10-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jimmy_carter jimmy_carter]
| [[:d:Q23685|Q23685]]
|-
| [[Fitxategi:Jimmy Nelson (photographer) - TEDxAMS 2014-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17198658|Jimmy Nelson]]''
| argazkilari britainiarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jimmy_nelson jimmy_nelson]
| [[:d:Q17198658|Q17198658]]
|-
| [[Fitxategi:Jimmy Wales in New York City March 2023 blurred cropped.jpg|center|128px]]
| [[Jimmy Wales]]
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q41546637|wikimedialaria]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''
| 1966-08-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jimmy_wales jimmy_wales]
| [[:d:Q181|Q181]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670510|Jinsop Lee]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jinsop_lee jinsop_lee]
| [[:d:Q23670510|Q23670510]]
|-
|
| ''[[:d:Q18208314|JoAnn Kuchera-Morin]]''
|
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1951
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joann_kuchera_morin joann_kuchera_morin]
| [[:d:Q18208314|Q18208314]]
|-
|
| ''[[:d:Q6204680|Joachim de Posada]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''
| 1948
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joachim_de_posada joachim_de_posada]
| [[:d:Q6204680|Q6204680]]
|-
| [[Fitxategi:Joan Blades (2011).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6204866|Joan Blades]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1956-03-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joan_blades joan_blades]
| [[:d:Q6204866|Q6204866]]
|-
| [[Fitxategi:Joan Halifax and the Dalai Lama.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3179589|Joan Halifax]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q24262594|idazle erlijioso]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]
| 1942-07-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joan_halifax joan_halifax]
| [[:d:Q3179589|Q3179589]]
|-
| [[Fitxategi:Joanne Chory at Salk in 2022 11 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Joanne Chory]]
|
| ''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
| 1955-03-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joanne_chory joanne_chory]
| [[:d:Q15994359|Q15994359]]
|-
| [[Fitxategi:EPFL Jocelyne Bloch Portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q38548794|Jocelyne Bloch]]''
|
| ''[[:d:Q9385011|neurosurgeon]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/jocelyne_bloch jocelyne_bloch]
| [[:d:Q38548794|Q38548794]]
|-
| [[Fitxategi:JodyWilliamsMay2010 headcrop.jpg|center|128px]]
| [[Jody Williams]]
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''
| 1950-10-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jody_williams jody_williams]
| [[:d:Q211239|Q211239]]
|-
| [[Fitxategi:Joe Gebbia, 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19560551|Joe Gebbia]]''
|
| [[informatikari]]
| 1981-08-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joe_gebbia joe_gebbia]
| [[:d:Q19560551|Q19560551]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727954|Joe Kowan]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joe_kowan joe_kowan]
| [[:d:Q23727954|Q23727954]]
|-
|
| ''[[:d:Q18714137|Joe Landolina]]''
|
| ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''
| 1993-01-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joe_landolina joe_landolina]
| [[:d:Q18714137|Q18714137]]
|-
| [[Fitxategi:Joe Madiath, Skoll Foundation.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6211071|Joe Madiath]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1950-12-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/joe_madiath joe_madiath]
| [[:d:Q6211071|Q6211071]]
|-
| [[Fitxategi:Joe Sabia.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6212143|Joe Sabia]]''
|
| [[artista]]
| 1924
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joe_sabia joe_sabia]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1110 1110]
| [[:d:Q6212143|Q6212143]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662319|Joe Smith]]''
|
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joe_smith joe_smith]
| [[:d:Q23662319|Q23662319]]
|-
|
| ''[[:d:Q6213282|Joel Burns]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]
| 1969-02-04<br/>1965-02-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joel_burns joel_burns]
| [[:d:Q6213282|Q6213282]]
|-
|
| ''[[:d:Q47784150|Joel Jackson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joel_jackson joel_jackson]
| [[:d:Q47784150|Q47784150]]
|-
| [[Fitxategi:Joel S. Levine NASA headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23785260|Joel Levine]]''
|
| ''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]''<br/>''[[:d:Q17276189|atmospheric scientist]]''<br/>''[[:d:Q27177003|research professor]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
| 1942
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joel_levine joel_levine]
| [[:d:Q23785260|Q23785260]]
|-
| [[Fitxategi:Joel Selanikio at TEDxAustin in 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23671459|Joel Selanikio]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joel_selanikio joel_selanikio]
| [[:d:Q23671459|Q23671459]]
|-
| [[Fitxategi:Joey Alexander with MPR leader (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19922013|Joey Alexander]]''
|
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]
| 2003-06-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Indonesia]]
| [https://www.ted.com/speakers/joey_alexander joey_alexander]
| [[:d:Q19922013|Q19922013]]
|-
| [[Fitxategi:Re publica 19 - Day 3 (47015668824).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6075610|Johan Rockström]]''
|
| ''[[:d:Q3644587|hidrologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1781198|agronomo]]''<br/>''[[:d:Q16529590|ingurumen zientzialari]]''
| 1965-12-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/johan_rockstrom johan_rockstrom]<br/>[https://www.ted.com/speakers/792 792]
| [[:d:Q6075610|Q6075610]]
|-
| [[Fitxategi:Johannhari.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q437536|Johann Hari]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1979-01-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/johann_hari johann_hari]
| [[:d:Q437536|Q437536]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795344|Johanna Blakley]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/johanna_blakley johanna_blakley]
| [[:d:Q23795344|Q23795344]]
|-
|
| ''[[:d:Q116964435|John Biewen]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[katedradun]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_biewen john_biewen]
| [[:d:Q116964435|Q116964435]]
|-
| [[Fitxategi:2012-04-21 USA Trip 1574 - NECSS (New York) (7980184439).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6222357|John Bohannon]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[kazetari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_bohannon john_bohannon]
| [[:d:Q6222357|Q6222357]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796177|John Delaney]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_delaney john_delaney]
| [[:d:Q23796177|Q23796177]]
|-
| [[Fitxategi:John Doerr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1380459|John Doerr]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1951-06-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_doerr john_doerr]
| [[:d:Q1380459|Q1380459]]
|-
|
| ''[[:d:Q6233855|John Francis]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1946
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_francis john_francis]
| [[:d:Q6233855|Q6233855]]
|-
| [[Fitxategi:John Gerzema (2014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6235206|John Gerzema]]''
|
| ''[[:d:Q16849727|negozio aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1961
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_gerzema john_gerzema]<br/>[https://www.ted.com/speakers/568 568]
| [[:d:Q6235206|Q6235206]]
|-
| [[Fitxategi:Image of John Graham-Cumming.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3181625|John Graham-Cumming]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_graham_cumming john_graham_cumming]
| [[:d:Q3181625|Q3181625]]
|-
| [[Fitxategi:Let's Talk about Money - Vlogbrothers YouTube at 0009 (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q630446|John Green]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q58209937|history teacher]]''
| 1977-08-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_green john_green]
| [[:d:Q630446|Q630446]]
|-
|
| ''[[:d:Q23688353|John Hardy]]''
| artista kanadarra
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_hardy john_hardy]
| [[:d:Q23688353|Q23688353]]
|-
| [[Fitxategi:John Hockenberry at New America NYC (Dis)Honesty - The Truth About Lies (19962005979) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6239461|John Hockenberry]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1956-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_hockenberry john_hockenberry]
| [[:d:Q6239461|Q6239461]]
|-
| [[Fitxategi:John Hodgman at BookExpo (05165).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q329372|John Hodgman]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[komediante]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1971-06-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_hodgman john_hodgman]
| [[:d:Q329372|Q329372]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784955|John Hunter]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_hunter john_hunter]
| [[:d:Q23784955|Q23784955]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783403|John Kasaona]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_kasaona john_kasaona]
| [[:d:Q23783403|Q23783403]]
|-
|
| ''[[:d:Q124285668|John Koenig]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_koenig john_koenig]
| [[:d:Q124285668|Q124285668]]
|-
| [[Fitxategi:John La Grou at TED 2014 Vancouver.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23783066|John La Grou]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_la_grou john_la_grou]
| [[:d:Q23783066|Q23783066]]
|-
| [[Fitxategi:John Legend 2019 by Glenn Francis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q44857|John Legend]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[disko-ekoizle]]
| 1978-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_legend john_legend]
| [[:d:Q44857|Q44857]]
|-
| [[Fitxategi:John lloyd secret comedy podcast.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q366162|John Lloyd]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]
| 1951-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_lloyd john_lloyd]
| [[:d:Q366162|Q366162]]
|-
| [[Fitxategi:SXSW-2024-alih-OB7A0084-John Maeda.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q93024|John Maeda]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_maeda john_maeda]<br/>[https://www.ted.com/speakers/155 155]
| [[:d:Q93024|Q93024]]
|-
| [[Fitxategi:JohnMcWhorter.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2468338|John McWhorter]]''
| hizkuntzalari estatubatuarra
| ''[[:d:Q89675028|creolist]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]
| 1965-10-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_mcwhorter john_mcwhorter]
| [[:d:Q2468338|Q2468338]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782393|John Q. Walker]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_walker john_walker]
| [[:d:Q23782393|Q23782393]]
|-
| [[Fitxategi:John Searle speaking at Google 1.jpg|center|128px]]
| [[John Rogers Searle]]
| filosofo estatubatuarra
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| 1932-07-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_searle john_searle]
| [[:d:Q295012|Q295012]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783401|John Underkoffler]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/john_underkoffler john_underkoffler]
| [[:d:Q23783401|Q23783401]]
|-
| [[Fitxategi:John Wilbanks Portrait by Nick Vedros.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2000014|John Wilbanks]]''
| ikertzaile estatubatuarra
| [[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_wilbanks john_wilbanks]
| [[:d:Q2000014|Q2000014]]
|-
| [[Fitxategi:Johnwooden.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q551032|John Wooden]]''
|
| [[ofizier]]<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''<br/>''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>[[idazle]]
| 1910-10-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/john_wooden john_wooden]
| [[:d:Q551032|Q551032]]
|-
|
| ''[[:d:Q6267100|Johnny Lee]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/johnny_lee johnny_lee]
| [[:d:Q6267100|Q6267100]]
|-
| [[Fitxategi:Joichi Ito Headshot 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q934616|Joi Ito]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1966-06-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/joi_ito joi_ito]
| [[:d:Q934616|Q934616]]
|-
| [[Fitxategi:Jok Church.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6269643|Jok Church]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1949-11-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jok_church jok_church]
| [[:d:Q6269643|Q6269643]]
|-
|
| ''[[:d:Q16729389|Jon Gosier]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1981-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jon_gosier jon_gosier]
| [[:d:Q16729389|Q16729389]]
|-
|
| ''[[:d:Q19880666|Jon Mooallem]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jon_mooallem jon_mooallem]
| [[:d:Q19880666|Q19880666]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662502|Jon Nguyen]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jon_nguyen jon_nguyen]
| [[:d:Q23662502|Q23662502]]
|-
| [[Fitxategi:Jon Ronson (27846097432) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400803|Jon Ronson]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1967-05-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jon_ronson jon_ronson]
| [[:d:Q3400803|Q3400803]]
|-
| [[Fitxategi:Jonas Eliasson at TEDxKTH 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5708819|Jonas Eliasson]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1969-02-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonas_eliasson jonas_eliasson]
| [[:d:Q5708819|Q5708819]]
|-
| [[Fitxategi:Nordic prime ministers’ meeting in Helsinki 1.11.2022 - 52469398971 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jonas Gahr Støre]]
| norvegiar politikaria, Norvegiako 36. lehen ministroa
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[Akziodun]]<br/>''[[:d:Q2192875|multimillionaire]]''
| 1960-08-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonas_gahr_store jonas_gahr_store]
| [[:d:Q467948|Q467948]]
|-
| [[Fitxategi:Jonathan Eisen - PLOS Biology Tenth Anniversary (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2000017|Jonathan A. Eisen]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1967<br/>1968-08-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_eisen jonathan_eisen]
| [[:d:Q2000017|Q2000017]]
|-
| [[Fitxategi:8oCongresoInnovacion08.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q15710897|Jonathan Bergmann]]''
| irakasle estatubatuarra
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q5758653|bigarren mailako irakaskuntza katedraduna]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jon_bergmann jon_bergmann]
| [[:d:Q15710897|Q15710897]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782385|Jonathan Drori]]''
|
| ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q5352191|teknikari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_drori jonathan_drori]
| [[:d:Q23782385|Q23782385]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662200|Jonathan Foley]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_foley jonathan_foley]
| [[:d:Q23662200|Q23662200]]
|-
| [[Fitxategi:Jonathan Haidt 2012 03.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q845573|Jonathan Haidt]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1963-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_haidt jonathan_haidt]
| [[:d:Q845573|Q845573]]
|-
| [[Fitxategi:Jonathan Harris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6273354|Jonathan Harris]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]''
| 1979-08-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_harris jonathan_harris]
| [[:d:Q6273354|Q6273354]]
|-
| [[Fitxategi:Jonathan Klein Getty 2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6273583|Jonathan Klein]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1960
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_klein jonathan_klein]
| [[:d:Q6273583|Q6273583]]
|-
|
| ''[[:d:Q46999694|Jonathan Rossiter]]''
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_rossiter jonathan_rossiter]
| [[:d:Q46999694|Q46999694]]
|-
| [[Fitxategi:Rabbi Jonathan Sacks zt"l.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336766|Jonathan Sacks]]''
|
| [[errabino]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1948-03-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rabbi_lord_jonathan_sacks rabbi_lord_jonathan_sacks]
| [[:d:Q336766|Q336766]]
|-
| [[Fitxategi:John Tepperman (2014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17145793|Jonathan Tepperman]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_tepperman jonathan_tepperman]
| [[:d:Q17145793|Q17145793]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662788|Jonathan Trent]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_trent jonathan_trent]
| [[:d:Q23662788|Q23662788]]
|-
| [[Fitxategi:Wilker poptech.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18385701|Jonathan Wilker]]''
|
| [[kimikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_wilker jonathan_wilker]
| [[:d:Q18385701|Q18385701]]
|-
| [[Fitxategi:Zittrain-20080308-crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6274894|Jonathan Zittrain]]''
| katedradun estatubatuarra
| [[legelari]]<br/>[[katedradun]]
| 1969-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jonathan_zittrain jonathan_zittrain]
| [[:d:Q6274894|Q6274894]]
|-
|
| ''[[:d:Q2068759|Jor-El]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[asmatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jor_el jor_el]
| [[:d:Q2068759|Q2068759]]
|-
| [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Jorge Drexler.jpg|center|128px]]
| [[Jorge Drexler]]
|
| [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q2854916|otorrinolaringologo]]''
| 1964-09-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Uruguai]]
| [https://www.ted.com/speakers/jorge_drexler jorge_drexler]
| [[:d:Q543506|Q543506]]
|-
| [[Fitxategi:NASA Univision Hispanic Education Campaign DVIDS858679 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1981462|Jorge Ramos]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8209871|Autor]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1958-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/jorge_ramos jorge_ramos]
| [[:d:Q1981462|Q1981462]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759657|Jorge Soto]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jorge_soto jorge_soto]
| [[:d:Q23759657|Q23759657]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670640|Jose Miguel Sokoloff]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jose_miguel_sokoloff jose_miguel_sokoloff]
| [[:d:Q23670640|Q23670640]]
|-
| [[Fitxategi:Joseph DeRisi 2021.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6282538|Joseph DeRisi]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q15634281|birologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joe_derisi joe_derisi]
| [[:d:Q6282538|Q6282538]]
|-
| [[Fitxategi:Joseph DeSimone 2010 11 22 History Live.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6282541|Joseph DeSimone]]''
| ikertzailea
| [[ingeniari]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1964-05-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_desimone joseph_desimone]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2457 2457]
| [[:d:Q6282541|Q6282541]]
|-
|
| ''[[:d:Q97553147|Joseph E. Ravenell]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_ravenell joseph_ravenell]
| [[:d:Q97553147|Q97553147]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671269|Joseph Kim]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ipar Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_kim joseph_kim]
| [[:d:Q23671269|Q23671269]]
|-
|
| ''[[:d:Q16499778|Joseph Lekuton]]''
| politikari kenyarra
| [[politikari]]
| 1960s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_lekuton joseph_lekuton]
| [[:d:Q16499778|Q16499778]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait of Dr. Joseph S. Nye, Jr., Assistant Secretary of Defense, International Security Affairs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q210362|Joseph Nye]]''
|
| ''[[:d:Q16947320|geopolitikari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1937-01-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_nye joseph_nye]
| [[:d:Q210362|Q210362]]
|-
|
| ''[[:d:Q123202312|Joseph Redmon]]''
|
| [[informatikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joseph_redmon joseph_redmon]
| [[:d:Q123202312|Q123202312]]
|-
| [[Fitxategi:Josette Sheeran Shiner 2020.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q433934|Josette Sheeran]]''
|
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[moderatzaile]]
| 1954-06-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/josette_sheeran josette_sheeran]
| [[:d:Q433934|Q433934]]
|-
| [[Fitxategi:Josh Luber.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23783050|Josh Luber]]''
|
|
| 1978-02-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/josh_luber josh_luber]
| [[:d:Q23783050|Q23783050]]
|-
| [[Fitxategi:Joshua-foer-2007.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q16729033|Joshua Foer]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1982-09-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_foer joshua_foer]
| [[:d:Q16729033|Q16729033]]
|-
|
| ''[[:d:Q6289972|Joshua Klein]]''
|
|
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_klein joshua_klein]
| [[:d:Q6289972|Q6289972]]
|-
|
| ''[[:d:Q6290132|Joshua Prager]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_prager joshua_prager]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1469 1469]
| [[:d:Q6290132|Q6290132]]
|-
|
| ''[[:d:Q6290134|Joshua Ramus]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1969-08-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_prince_ramus joshua_prince_ramus]
| [[:d:Q6290134|Q6290134]]
|-
| [[Fitxategi:Joshua Roman (TED 2011).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6290164|Joshua Roman]]''
|
| ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''
| 1983-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_roman joshua_roman]
| [[:d:Q6290164|Q6290164]]
|-
|
| ''[[:d:Q6290197|Joshua Silver]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q12013238|oftalmologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_silver joshua_silver]
| [[:d:Q6290197|Q6290197]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656020|Joshua Walters]]''
|
| [[komediante]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joshua_walters joshua_walters]
| [[:d:Q23656020|Q23656020]]
|-
| [[Fitxategi:Antonio ABREU.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q671147|José Antonio Abreu]]''
|
| [[piano-jotzaile]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1939-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Venezuela]]
| [https://www.ted.com/speakers/jose_antonio_abreu jose_antonio_abreu]
| [[:d:Q671147|Q671147]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662467|José Bowen]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jose_bowen jose_bowen]
| [[:d:Q23662467|Q23662467]]
|-
| [[Fitxategi:Jose Andres.jpg|center|128px]]
| [[José Andrés|José Ramón Andrés Puerta]]
|
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]''
| 1969-07-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Espainia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/jose_andres jose_andres]
| [[:d:Q3751091|Q3751091]]
|-
| [[Fitxategi:Joy Buolamwini, 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Joy Buolamwini]]
| Informatikari afroamerikarra
| [[informatikari]]
| 1989
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/joy_buolamwini joy_buolamwini]
| [[:d:Q31359093|Q31359093]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729164|Joy Sun]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/joy_sun joy_sun]
| [[:d:Q23729164|Q23729164]]
|-
|
| ''[[:d:Q57017996|Joy Wolfram]]''
| ikertzaile finlandiarra
| ''[[:d:Q107194722|nanoscientist]]''
| 1989
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/joy_wolfram joy_wolfram]
| [[:d:Q57017996|Q57017996]]
|-
| [[Fitxategi:Juan Enríquez - PopTech 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15454884|Juan Enríquez]]''
| politikari mexikarra
| ''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/juan_enriquez juan_enriquez]
| [[:d:Q15454884|Q15454884]]
|-
| [[Fitxategi:Jude Kelly @ Edge Hill Station, Liverpool - 2460482450.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6302366|Jude Kelly]]''
|
| [[antzerki zuzendari]]
| 1954-03-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/jude_kelly jude_kelly]
| [[:d:Q6302366|Q6302366]]
|-
|
| ''[[:d:Q18683810|Judith Adong]]''
|
| [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[idazle]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Uganda]]
| [https://www.ted.com/speakers/adong_judith adong_judith]
| [[:d:Q18683810|Q18683810]]
|-
| [[Fitxategi:Judith Heumann, 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Judith Heumann]]
| Ezgaitasundun pertsonen eskubideen aldeko amerikar aktibista
| ''[[:d:Q61857538|disability rights activist]]''<br/>[[funtzionario]]
| 1947-12-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/judith_heumann judith_heumann]
| [[:d:Q6303462|Q6303462]]
|-
| [[Fitxategi:2012 at Elon University 14 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6303488|Judith Jamison]]''
|
| [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q1797162|zuzendari artistiko]]''
| 1943-05-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/judith_jamison judith_jamison]
| [[:d:Q6303488|Q6303488]]
|-
|
| ''[[:d:Q24053213|Judson Brewer]]''
| psikiatra estatubatuarra
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/judson_brewer judson_brewer]
| [[:d:Q24053213|Q24053213]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671268|Judy MacDonald Johnston]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/judy_macdonald_johnston judy_macdonald_johnston]
| [[:d:Q23671268|Q23671268]]
|-
| [[Fitxategi:Julia Bacha Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q519340|Julia Bacha]]''
| zinema zuzendari brasildarra
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/julia_bacha julia_bacha]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1039 1039]
| [[:d:Q519340|Q519340]]
|-
| [[Fitxategi:20150126 Julia Galef 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q19873435|Julia Galef]]''
|
| ''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[hizlari]]
| 1983-07-04<br/>1983
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/julia_galef julia_galef]
| [[:d:Q19873435|Q19873435]]
|-
| [[Fitxategi:Julia Shaw 2018-03-10 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26996789|Julia Shaw]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1987
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Alemania]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/julia_shaw julia_shaw]
| [[:d:Q26996789|Q26996789]]
|-
| [[Fitxategi:Sweeney julia.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q270774|Julia Sweeney]]''
|
| [[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1959-10-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/julia_sweeney julia_sweeney]
| [[:d:Q270774|Q270774]]
|-
| [[Fitxategi:RUEDA DE PRENSA CONJUNTA ENTRE CANCILLER RICARDO PATIÑO Y JULIAN ASSANGE (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Julian Assange]]
|
| ''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]''<br/>[[hacker]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[aurkezle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Barneko salatzaile]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''
| 1971-07-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/julian_assange julian_assange]<br/>[https://www.ted.com/speakers/779 779]
| [[:d:Q360|Q360]]
|-
| [[Fitxategi:Julian Baggini-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q737519|Julian Baggini]]''
|
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]
| 1968-09-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/julian_baggini julian_baggini]
| [[:d:Q737519|Q737519]]
|-
| [[Fitxategi:The Power of Sound - Thursday (Dovregubben) - NMD 2013 (8723048924) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795650|Julian Treasure]]''
|
|
| 1958-04-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/julian_treasure julian_treasure]
| [[:d:Q23795650|Q23795650]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785249|Juliana Machado Ferreira]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/juliana_machado_ferreira juliana_machado_ferreira]
| [[:d:Q23785249|Q23785249]]
|-
| [[Fitxategi:Juliana Rotich - World Economic Forum on Africa 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q51700|Juliana Rotich]]''
|
| ''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/juliana_rotich juliana_rotich]
| [[:d:Q51700|Q51700]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657214|Julie Burstein]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3406651|radio producer]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/julie_burstein julie_burstein]
| [[:d:Q23657214|Q23657214]]
|-
| [[Fitxategi:Julie Taymor at Opening Ceremony of the Tokyo International Film Festival 2022 (52461091576).jpg|center|128px]]
| [[Julie Taymor]]
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1323191|jantzi-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q28054786|opera director]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1952-12-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/julie_taymor julie_taymor]
| [[:d:Q240490|Q240490]]
|-
|
| ''[[:d:Q104130163|Juliet K Brophy]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/juliet_brophy juliet_brophy]
| [[:d:Q104130163|Q104130163]]
|-
| [[Fitxategi:Jun Wang at the HGM 2015 meeting.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16027697|Jun Wang]]''
|
| ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[mediku]]
| 1976-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/jun_wang jun_wang]
| [[:d:Q16027697|Q16027697]]
|-
| [[Fitxategi:Justin Baldoni at 2015 PaleyFest.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1303706|Justin Baldoni]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[Disk jockey|discjockey]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1984-01-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/justin_baldoni justin_baldoni]
| [[:d:Q1303706|Q1303706]]
|-
| [[Fitxategi:Justin Davidson introduces his book Magnetic City at Columbia GSAPP.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6317508|Justin Davidson]]''
|
| [[musikagile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1350157|musika-kritikari]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/justin_davidson justin_davidson]
| [[:d:Q6317508|Q6317508]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657166|Justin Hall-Tipping]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/justin_hall_tipping justin_hall_tipping]
| [[:d:Q23657166|Q23657166]]
|-
|
| ''[[:d:Q10313432|Júlio Gil]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]
| 1924-04-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Portugal]]
| [https://www.ted.com/speakers/julio_gil julio_gil]
| [[:d:Q10313432|Q10313432]]
|-
| [[Fitxategi:2007GoogleTaiwanPressConference KaifuLee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q699605|Kai-Fu Lee]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1265807|information scientist]]''
| 1961-12-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Taiwan]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kai_fu_lee kai_fu_lee]
| [[:d:Q699605|Q699605]]
|-
| [[Fitxategi:Kailash Satyarthi.jpg|center|128px]]
| [[Kailash Satyarthi]]
| Indiako ekintzailea, umeen giza eskubideen aldeko ekintzailea.
| ''[[:d:Q85305832|children's rights activist]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]''
| 1954-01-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/kailash_satyarthi kailash_satyarthi]
| [[:d:Q3442375|Q3442375]]
|-
| [[Fitxategi:Kaitlyn Sadtler headshot.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q88258658|Kaitlyn Sadtler]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q12119633|immunologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kaitlyn_sadtler kaitlyn_sadtler]
| [[:d:Q88258658|Q88258658]]
|-
| [[Fitxategi:L-16-06-14-A-007 (27595809641) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18386676|Kakenya Ntaiya]]''
|
| ''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/kakenya_ntaiya kakenya_ntaiya]
| [[:d:Q18386676|Q18386676]]
|-
| [[Fitxategi:WebsterHall2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q445648|Kaki King]]''
|
| [[gitarra-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[egile abeslari]]
| 1979-08-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kaki_king kaki_king]
| [[:d:Q445648|Q445648]]
|-
|
| ''[[:d:Q6355487|Kamal Meattle]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/kamal_meattle kamal_meattle]
| [[:d:Q6355487|Q6355487]]
|-
|
| ''[[:d:Q70058569|Kamau Gachigi]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kamau_gachigi kamau_gachigi]
| [[:d:Q70058569|Q70058569]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759742|Kare Anderson]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kare_anderson kare_anderson]
| [[:d:Q23759742|Q23759742]]
|-
| [[Fitxategi:Karen Armstrong.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q256548|Karen Armstrong]]''
|
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3155377|Islamicist]]''<br/>''[[:d:Q17488357|erlijio-historialari]]''
| 1944-11-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/karen_armstrong karen_armstrong]
| [[:d:Q256548|Q256548]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662231|Karen Bass]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/karen_bass karen_bass]
| [[:d:Q23662231|Q23662231]]
|-
|
| ''[[:d:Q43199273|Karen G. Lloyd]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/karen_lloyd karen_lloyd]
| [[:d:Q43199273|Q43199273]]
|-
| [[Fitxategi:Karen Tse.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6369726|Karen I. Tse]]''
|
|
| 1964-10-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/karen_tse karen_tse]
| [[:d:Q6369726|Q6369726]]
|-
|
| [[Karen Jean Meech]]
| estatubatuar astronomoa
| [[astronomo]]
| 1959-07-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/karen_j_meech karen_j_meech]
| [[:d:Q6369738|Q6369738]]
|-
|
| ''[[:d:Q6370083|Karen Thompson Walker]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/karen_t_walker karen_t_walker]
| [[:d:Q6370083|Q6370083]]
|-
| [[Fitxategi:I Am Because You Are (17715083350) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19609479|Karim Abouelnaga]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1991-12-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/karim_abouelnaga karim_abouelnaga]
| [[:d:Q19609479|Q19609479]]
|-
| [[Fitxategi:Karima Bennoune.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759696|Karima Bennoune]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[legelari]]
| 1967-06-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Aljeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/karima_bennoune karima_bennoune]
| [[:d:Q23759696|Q23759696]]
|-
| [[Fitxategi:Karissa wikipedia2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63190411|Karissa Sanbonmatsu]]''
|
| ''[[:d:Q84505215|structural biologist]]''
|
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/karissa_sanbonmatsu karissa_sanbonmatsu]
| [[:d:Q63190411|Q63190411]]
|-
| [[Fitxategi:GDC Europe 2015 Session- Cities- Skylines, a Case Study (Tuesday (20660971258).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28828004|Karoliina Korppoo]]''
|
| ''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q54845077|role-playing game designer]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/karoliina_korppoo karoliina_korppoo]
| [[:d:Q28828004|Q28828004]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783421|Kartick Satyanarayan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kartick_satyanarayan kartick_satyanarayan]
| [[:d:Q23783421|Q23783421]]
|-
| [[Fitxategi:Kary Mullis.jpg|center|128px]]
| [[Kary Mullis]]
|
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>[[kimikari]]
| 1944-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kary_mullis kary_mullis]
| [[:d:Q157224|Q157224]]
|-
|
| ''[[:d:Q54892135|Kasiva Mutua]]''
|
| ''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/kasiva_mutua kasiva_mutua]
| [[:d:Q54892135|Q54892135]]
|-
|
| ''[[:d:Q46805725|Kate A Stafford]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kate_stafford kate_stafford]
| [[:d:Q46805725|Q46805725]]
|-
| [[Fitxategi:Kate Darling 2017.jpg|center|128px]]
| [[Kate Darling]]
|
| [[abokatu]]<br/>[[zientzialari]]<br/>[[legelari]]
| 1982-01-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/kate_darling kate_darling]
| [[:d:Q67188911|Q67188911]]
|-
| [[Fitxategi:Decoded speaker 2011 (6308556603).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23784307|Kate Hartman]]''
|
| [[artista]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kate_hartman kate_hartman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/898 898]
| [[:d:Q23784307|Q23784307]]
|-
| [[Fitxategi:Kate Marvel.jpg|center|128px]]
| [[Kate Marvel]]
| zientzialari klimatikoa eta idazle zientifikoa
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kate_marvel kate_marvel]
| [[:d:Q55640226|Q55640226]]
|-
| [[Fitxategi:Kate Orff - Climate Change and the Scales of Environment (24705846441) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6375703|Kate Orff]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kate_orff kate_orff]
| [[:d:Q6375703|Q6375703]]
|-
| [[Fitxategi:Kate Raworth, 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Kate Raworth]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1970-12-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/kate_raworth kate_raworth]
| [[:d:Q37424557|Q37424557]]
|-
| [[Fitxategi:-rpTEN - Tag 1 (26750367556).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670574|Kate Stone]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/kate_stone kate_stone]
| [[:d:Q23670574|Q23670574]]
|-
|
| ''[[:d:Q80672929|Katharine Wilkinson]]''
|
| ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1983-01-05<br/>1983
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/katharine_wilkinson katharine_wilkinson]
| [[:d:Q80672929|Q80672929]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795674|Katherine Fulton]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/katherine_fulton katherine_fulton]
| [[:d:Q23795674|Q23795674]]
|-
|
| ''[[:d:Q23301824|Katherine Kuchenbecker]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/katherine_kuchenbecker katherine_kuchenbecker]
| [[:d:Q23301824|Q23301824]]
|-
| [[Fitxategi:Katherine Maher (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Katherine Maher]]
| Wikimedia Fundazioko zuzendari exekutiboa
| ''[[:d:Q267936|zuzendari exekutiboa]]''
| 1983-04-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/katherine_maher katherine_maher]
| [[:d:Q23034479|Q23034479]]
|-
| [[Fitxategi:Kathryn Schulz - official author photo.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3194102|Kathryn Schulz]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kathryn_schulz kathryn_schulz]
| [[:d:Q3194102|Q3194102]]
|-
| [[Fitxategi:Katie Bouman answers questions about the Event Horizon Telescope project.jpg|center|128px]]
| [[Katie Bouman]]
| AEBko informatikaria, zulo beltz baten argazki bat lortu zuen lehen pertsona
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]''
| 1989-05-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/katie_bouman katie_bouman]
| [[:d:Q63080922|Q63080922]]
|-
| [[Fitxategi:Katie Hinde speaks at NIH in 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q41201157|Katie Hinde]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 2000
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/katie_hinde katie_hinde]
| [[:d:Q41201157|Q41201157]]
|-
| [[Fitxategi:Performance artist Kat Kai Koi-Kes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54921856|Katlego Kai Kolanyane-Kesupile]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1988-01
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Botswana]]
| [https://www.ted.com/speakers/katlego_kolanyane_kesupile katlego_kolanyane_kesupile]
| [[:d:Q54921856|Q54921856]]
|-
| [[Fitxategi:Katrina Spade Headshot 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55081332|Katrina Spade]]''
|
| [[diseinatzaile]]
| 1977-09-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/katrina_spade katrina_spade]
| [[:d:Q55081332|Q55081332]]
|-
| [[Fitxategi:Kavita N. Ramdas World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]]
| [[Kavita Ramdas]]
| zientzialari indiarra
| [[zientzialari]]
| 1963<br/>1962-09-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/kavita_ramdas kavita_ramdas]
| [[:d:Q6379296|Q6379296]]
|-
| [[Fitxategi:KeesMoeliker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4493781|Kees Moeliker]]''
| biologo nederlandarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''
| 1960-10-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/kees_moeliker kees_moeliker]
| [[:d:Q4493781|Q4493781]]
|-
| [[Fitxategi:TED Magic Show.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5566371|Keith Barry]]''
|
| ''[[:d:Q15855449|magialari]]''
| 1976-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/keith_barry keith_barry]
| [[:d:Q5566371|Q5566371]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782683|Keith Bellows]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/keith_bellows keith_bellows]
| [[:d:Q23782683|Q23782683]]
|-
|
| ''[[:d:Q22095432|Keith Chen]]''
|
| [[ekonomialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/keith_chen keith_chen]
| [[:d:Q22095432|Q22095432]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661670|Keith Nolan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/keith_nolan keith_nolan]
| [[:d:Q23661670|Q23661670]]
|-
| [[Fitxategi:Keith Schacht.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6384989|Keith Schacht]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1979-12-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/keith_schacht keith_schacht]
| [[:d:Q6384989|Q6384989]]
|-
| [[Fitxategi:Keller Rinaudo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23713542|Keller Rinaudo]]''
|
| ''[[:d:Q3951423|arroka-eskalatzaile]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1987
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/keller_rinaudo keller_rinaudo]
| [[:d:Q23713542|Q23713542]]
|-
| [[Fitxategi:Kelli Anderson 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662160|Kelli Anderson]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kelli_anderson kelli_anderson]
| [[:d:Q23662160|Q23662160]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712681|Kelli Swazey]]''
|
| [[antropologo]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kelli_swazey kelli_swazey]
| [[:d:Q23712681|Q23712681]]
|-
|
| ''[[:d:Q16216668|Kelly McGonigal]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1977-10-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kelly_mcgonigal kelly_mcgonigal]
| [[:d:Q16216668|Q16216668]]
|-
|
| ''[[:d:Q59828743|Kelly Richmond Pope]]''
|
| ''[[:d:Q8142883|kriminologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kelly_richmond_pope kelly_richmond_pope]
| [[:d:Q59828743|Q59828743]]
|-
| [[Fitxategi:Ken-Goldberg-Apr-2019-med-res.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6387683|Ken Goldberg]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q6934789|artista multimedia]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1961-10-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ken_goldberg ken_goldberg]
| [[:d:Q6387683|Q6387683]]
|-
| [[Fitxategi:KenJenningsByPhilKonstantin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q186|Ken Jennings]]''
|
| ''[[:d:Q1709010|software ingeniari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q47454185|game show contestant]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q61747890|mind gamer]]''<br/>''[[:d:Q22662561|game show host]]''<br/>[[idazle]]
| 1974-05-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ken_jennings ken_jennings]
| [[:d:Q186|Q186]]
|-
| [[Fitxategi:Sir Ken Robinson (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Ken Robinson]]
| entsegugile, idazle eta hizlari ingelesa. Hezkuntza gaia jorratu duen idazlea.
| ''[[:d:Q13423598|education expert]]''<br/>''[[:d:Q1758037|parlamentuko lehendakari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q736415|conferencier]]''<br/>''[[:d:Q106638245|documentary participant]]''
| 1950-03-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sir_ken_robinson sir_ken_robinson]
| [[:d:Q718012|Q718012]]
|-
|
| ''[[:d:Q6389224|Kenichi Ebina]]''
|
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]]
| 1974-01-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/kenichi_ebina kenichi_ebina]
| [[:d:Q6389224|Q6389224]]
|-
| [[Fitxategi:Kenneth Cukier.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23729173|Kenneth Cukier]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/kenneth_cukier kenneth_cukier]
| [[:d:Q23729173|Q23729173]]
|-
|
| ''[[:d:Q6390295|Kenneth Kamler]]''
|
| ''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>[[zirujau]]
| 1947
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ken_kamler ken_kamler]
| [[:d:Q6390295|Q6390295]]
|-
| [[Fitxategi:Kenneth J. Lacovara with Dreadnoughtus femur.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17517145|Kenneth Lacovara]]''
| paleontologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''
| 1961-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kenneth_lacovara kenneth_lacovara]
| [[:d:Q17517145|Q17517145]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769238|Kenneth Shinozuka]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kenneth_shinozuka kenneth_shinozuka]
| [[:d:Q23769238|Q23769238]]
|-
|
| ''[[:d:Q6391818|Kent Larson]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kent_larson kent_larson]
| [[:d:Q6391818|Q6391818]]
|-
|
| ''[[:d:Q92662381|Keolu Fox]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/keolu_fox keolu_fox]
| [[:d:Q92662381|Q92662381]]
|-
| [[Fitxategi:Keren Elazari at the SingularityU The Netherlands Summit 2016 (29027689414) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23728252|Keren Elazari]]''
|
| ''[[:d:Q28344495|computer security consultant]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18922761|white hat]]''<br/>[[hizlari]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/keren_elezari keren_elezari]
| [[:d:Q23728252|Q23728252]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662144|Kevin Allocca]]''
|
| [[informatikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_allocca kevin_allocca]
| [[:d:Q23662144|Q23662144]]
|-
| [[Fitxategi:Kevin Bales at Chatham House 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1740079|Kevin Bales]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1952-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_bales kevin_bales]
| [[:d:Q1740079|Q1740079]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712692|Kevin Breel]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_breel kevin_breel]
| [[:d:Q23712692|Q23712692]]
|-
|
| ''[[:d:Q16159323|Kevin Briggs]]''
| polizia estatubatuarra
| ''[[:d:Q384593|polizia]]''
| 1960s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_briggs kevin_briggs]
| [[:d:Q16159323|Q16159323]]
|-
| [[Fitxategi:Kevin Kelly, 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2707355|Kevin Kelly]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q45916492|co-founder]]''
| 1952-04-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_kelly kevin_kelly]
| [[:d:Q2707355|Q2707355]]
|-
|
| ''[[:d:Q6397296|Kevin R. Stone]]''
|
| [[zirujau]]
| 1955-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_stone kevin_stone]
| [[:d:Q6397296|Q6397296]]
|-
| [[Fitxategi:Kevin Rudd DFAT (smile).jpg|center|128px]]
| [[Kevin Rudd]]
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1957-09-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_rudd kevin_rudd]
| [[:d:Q43135|Q43135]]
|-
| [[Fitxategi:Kevin Slavin (5417557447).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23656201|Kevin Slavin]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_slavin kevin_slavin]
| [[:d:Q23656201|Q23656201]]
|-
| [[Fitxategi:At the WEF in Davos- Kevin Surace (5851680253).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6397572|Kevin Surace]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1962-07-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_surace kevin_surace]
| [[:d:Q6397572|Q6397572]]
|-
|
| ''[[:d:Q90746452|Kevin Y Njabo]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/kevin_njabo kevin_njabo]
| [[:d:Q90746452|Q90746452]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769225|Khadija Gbla]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/khadija_gbla khadija_gbla]
| [[:d:Q23769225|Q23769225]]
|-
| [[Fitxategi:Khalida Brohi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20987867|Khalida Brohi]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]
| 1988
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Pakistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/khalida_brohi khalida_brohi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2043 2043]
| [[:d:Q20987867|Q20987867]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795688|Kim Gorgens]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kim_gorgens kim_gorgens]
| [[:d:Q23795688|Q23795688]]
|-
|
| ''[[:d:Q19893432|Kim Katrin Milan]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[artista]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[hezitzaile]]
| 1984-03-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kim_katrin_milan kim_katrin_milan]
| [[:d:Q19893432|Q19893432]]
|-
| [[Fitxategi:Kimyoungha.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q140135|Kim Young-ha]]''
| idazle korearra
| [[idazle]]
| 1968-11-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/young_ha_kim young_ha_kim]
| [[:d:Q140135|Q140135]]
|-
|
| ''[[:d:Q20684882|Kimberley Motley]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kimberley_motley kimberley_motley]
| [[:d:Q20684882|Q20684882]]
|-
| [[Fitxategi:Kimberlé Crenshaw (40901215153).jpg|center|128px]]
| [[Kimberlé Williams Crenshaw]]
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-05-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kimberle_crenshaw kimberle_crenshaw]
| [[:d:Q6409990|Q6409990]]
|-
| [[Fitxategi:Kiran Bedi at the SWIM Conference.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q2722085|Kiran Bedi]]''
|
| ''[[:d:Q384593|polizia]]''<br/>''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]
| 1949-06-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/kiran_bedhi kiran_bedhi]<br/>[https://www.ted.com/speakers/816 816]
| [[:d:Q2722085|Q2722085]]
|-
| [[Fitxategi:Kiran Bir Sethi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17089348|Kiran Bir Sethi]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1966-04-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/kiran_sethi kiran_sethi]
| [[:d:Q17089348|Q17089348]]
|-
| [[Fitxategi:Kiran Gandhi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28545688|Kiran Gandhi]]''
|
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''
| 1989
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/madame_gandhi madame_gandhi]
| [[:d:Q28545688|Q28545688]]
|-
| [[Fitxategi:Kirby Ferguson by Rachel Lovinger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662751|Kirby Ferguson]]''
|
| [[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kirby_ferguson kirby_ferguson]
| [[:d:Q23662751|Q23662751]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785264|Kirk Citron]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kirk_citron kirk_citron]
| [[:d:Q23785264|Q23785264]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661631|Kirk Sorensen]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kirk_sorensen kirk_sorensen]
| [[:d:Q23661631|Q23661631]]
|-
| [[Fitxategi:Kirsty Duncan2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3197422|Kirsty Duncan]]''
| politikari kanadarra
| [[politikari]]<br/>[[geografo]]
| 1966-10-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/kirsty_duncan kirsty_duncan]
| [[:d:Q3197422|Q3197422]]
|-
|
| ''[[:d:Q23748704|Kitra Cahana]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/kitra_cahana kitra_cahana]
| [[:d:Q23748704|Q23748704]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657081|Klaus Stadlmann]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/klaus_stadlmann klaus_stadlmann]
| [[:d:Q23657081|Q23657081]]
|-
| [[Fitxategi:Kotchakorn Voraakhom (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59160125|Kotchakorn Voraakhom]]''
|
| ''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Thailandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/kotchakorn_voraakhom kotchakorn_voraakhom]
| [[:d:Q59160125|Q59160125]]
|-
| [[Fitxategi:Kris Tompkins11.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6437293|Kris Tompkins]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''
| 1950-06-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kristine_tompkins kristine_tompkins]
| [[:d:Q6437293|Q6437293]]
|-
| [[Fitxategi:Krista Donaldson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23713567|Krista Donaldson]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1973
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/krista_donaldson krista_donaldson]
| [[:d:Q23713567|Q23713567]]
|-
| [[Fitxategi:Krista tippett 1050.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6437693|Krista Tippett]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1960-11-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/krista_tippett krista_tippett]
| [[:d:Q6437693|Q6437693]]
|-
|
| ''[[:d:Q6437748|Kristen Ashburn]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
| 1973
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kristen_ashburn kristen_ashburn]
| [[:d:Q6437748|Q6437748]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760564|Kristen Marhaver]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kristen_marhaver kristen_marhaver]
| [[:d:Q23760564|Q23760564]]
|-
|
| ''[[:d:Q57891612|Kristin Poinar]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/kristin_poinar kristin_poinar]
| [[:d:Q57891612|Q57891612]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795680|Kristina Gjerde]]''
|
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kristina_gjerde kristina_gjerde]
| [[:d:Q23795680|Q23795680]]
|-
| [[Fitxategi:AI for Good Global Summit 2018 (42155745511).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27576279|Kriti Sharma]]''
|
| ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
| 1988
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kriti_sharma kriti_sharma]
| [[:d:Q27576279|Q27576279]]
|-
|
| ''[[:d:Q6449926|Kwabena Boahen]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1326886|ingeniari elektriko]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]''
| 1964-09-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/kwabena_boahen kwabena_boahen]
| [[:d:Q6449926|Q6449926]]
|-
| [[Fitxategi:Kwame Anthony Appiah in 2024 at the Library of Congress Great Hall (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q572741|Kwame Anthony Appiah]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1954-05-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/anthony_appiah anthony_appiah]
| [[:d:Q572741|Q572741]]
|-
|
| ''[[:d:Q6451751|Kym Worthy]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]<br/>[[kazetari]]
| 1957
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kym_worthy kym_worthy]
| [[:d:Q6451751|Q6451751]]
|-
| [[Fitxategi:Kyra D. Gaunt 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63699019|Kyra Gaunt]]''
|
| ''[[:d:Q17484288|etnomusikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kyra_gaunt kyra_gaunt]
| [[:d:Q63699019|Q63699019]]
|-
| [[Fitxategi:LZ Granderson on New America.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6460513|LZ Granderson]]''
|
| ''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]
| 1972-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lz_granderson lz_granderson]
| [[:d:Q6460513|Q6460513]]
|-
| [[Fitxategi:LaToye Ruby Frazier Look 3 2011 Ramspott.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19667999|LaToya Ruby Frazier]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>''[[:d:Q56884373|book artist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[artista]]
| 1982
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/latoya_ruby_frazier latoya_ruby_frazier]
| [[:d:Q19667999|Q19667999]]
|-
| [[Fitxategi:Lakshmi Pratury.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6479908|Lakshmi Pratury]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lakshmi_pratury lakshmi_pratury]
| [[:d:Q6479908|Q6479908]]
|-
|
| ''[[:d:Q23301825|Lalitesh Katragadda]]''
|
| [[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lalitesh_katragadda lalitesh_katragadda]
| [[:d:Q23301825|Q23301825]]
|-
| [[Fitxategi:Laolu Senbanjo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30323325|Laolu Senbanjo]]''
|
| [[artista]]<br/>[[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/laolu_senbanjo laolu_senbanjo]
| [[:d:Q30323325|Q30323325]]
|-
| [[Fitxategi:Lara Setrakian.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6488591|Lara Setrakian]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1982-02-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lara_setrakian lara_setrakian]
| [[:d:Q6488591|Q6488591]]
|-
| [[Fitxategi:Larry Brilliant in 2023 04.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2301314|Larry Brilliant]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1944-05-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/larry_brilliant larry_brilliant]
| [[:d:Q2301314|Q2301314]]
|-
|
| ''[[:d:Q6490024|Larry Burns]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/larry_burns larry_burns]
| [[:d:Q6490024|Q6490024]]
|-
| [[Fitxategi:Larry Page in the European Parliament, 17.06.2009.jpg|center|128px]]
| [[Larry Page]]
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]
| 1973-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sergey_brin_and_larry_page sergey_brin_and_larry_page]
| [[:d:Q4934|Q4934]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662777|Larry Smith]]''
|
| [[ekonomialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/larry_smith larry_smith]
| [[:d:Q23662777|Q23662777]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760296|Latif Nasser]]''
|
| ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''
| 1986-07-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/latif_nasser latif_nasser]
| [[:d:Q23760296|Q23760296]]
|-
| [[Fitxategi:Laura Boushnak.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23767452|Laura Boushnak]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kuwait]]
| [https://www.ted.com/speakers/laura_boushnak laura_boushnak]
| [[:d:Q23767452|Q23767452]]
|-
|
| ''[[:d:Q90497004|Laura Galante]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/laura_galante laura_galante]
| [[:d:Q90497004|Q90497004]]
|-
| [[Fitxategi:LauraJSnyder.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18207085|Laura J. Snyder]]''
|
| [[historialari]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1964
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laura_snyder laura_snyder]
| [[:d:Q18207085|Q18207085]]
|-
|
| ''[[:d:Q23498217|Laura L. Carstensen]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1953
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laura_carstensen laura_carstensen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1277 1277]
| [[:d:Q23498217|Q23498217]]
|-
|
| ''[[:d:Q28114721|Laura Robinson]]''
| kazetari kanadarra
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/laura_robinson laura_robinson]
| [[:d:Q28114721|Q28114721]]
|-
|
| ''[[:d:Q20675690|Laura Schulz]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laura_schulz laura_schulz]
| [[:d:Q20675690|Q20675690]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769557|Laura Trice]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/laura_trice laura_trice]
| [[:d:Q23769557|Q23769557]]
|-
| [[Fitxategi:Laurel Braitman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16738992|Laurel Braitman]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1978-02-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laurel_braitman laurel_braitman]
| [[:d:Q16738992|Q16738992]]
|-
| [[Fitxategi:SallanCommencement.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54704043|Lauren Cole Sallan]]''
|
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16037036|paleobiologist]]''<br/>''[[:d:Q4205432|iktiologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lauren_sallan lauren_sallan]
| [[:d:Q54704043|Q54704043]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798375|Lauren Hodge]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lauren_hodge lauren_hodge]
| [[:d:Q23798375|Q23798375]]
|-
| [[Fitxategi:Lauren Zalaznick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797175|Lauren Zalaznick]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lauren_zalaznick lauren_zalaznick]
| [[:d:Q23797175|Q23797175]]
|-
| [[Fitxategi:Laurie Garrett at Poptech shot by Kris Krug.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11351111|Laurie Garrett]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1951
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laurie_garrett laurie_garrett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/302 302]
| [[:d:Q11351111|Q11351111]]
|-
|
| ''[[:d:Q16215537|Laurie R. Santos]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1162163|zuzendari]]''
| 1975
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/laurie_santos laurie_santos]
| [[:d:Q16215537|Q16215537]]
|-
| [[Fitxategi:Lawrence Lessig May 2017.jpg|center|128px]]
| [[Lawrence Lessig]]
|
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[irakasle]]
| 1961-06-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/larry_lessig larry_lessig]
| [[:d:Q217790|Q217790]]
|-
|
| ''[[:d:Q6509162|Leah Buechley]]''
|
| [[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leah_buechley leah_buechley]
| [[:d:Q6509162|Q6509162]]
|-
| [[Fitxategi:LeahChaseAp08Crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6509170|Leah Chase]]''
|
| ''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| 1923-01-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leah_chase leah_chase]
| [[:d:Q6509170|Q6509170]]
|-
| [[Fitxategi:Leana Wen 2017 04 14.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6509479|Leana Wen]]''
| ikertzailea
| [[mediku]]<br/>[[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1983-01-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leana_wen leana_wen]
| [[:d:Q6509479|Q6509479]]
|-
| [[Fitxategi:Escape from North Korea.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17306046|Lee Hyeon-seo]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ipar Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/hyeonseo_lee hyeonseo_lee]
| [[:d:Q17306046|Q17306046]]
|-
| [[Fitxategi:삼성전자 연구원 이진하 트위터 프로필 사진.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21059962|Lee Jin-ha]]''
| diseinatzaile korearra
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/jinha_lee jinha_lee]
| [[:d:Q21059962|Q21059962]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760283|Lee Mokobe]]''
|
| [[poeta]]
|
| [[Gizon trans|gizon transgenero]]
|
| [https://www.ted.com/speakers/lerato_mokobe lerato_mokobe]
| [[:d:Q23760283|Q23760283]]
|-
| [[Fitxategi:LeeSmolinAtHarvard.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q437263|Lee Smolin]]''
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1955-06-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/lee_smolin lee_smolin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/310 310]
| [[:d:Q437263|Q437263]]
|-
| [[Fitxategi:Leland Melvin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q632907|Leland D. Melvin]]''
|
| [[astronauta]]<br/>''[[:d:Q19204627|amerikar futboleko jokalari]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1964-02-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leland_melvin leland_melvin]
| [[:d:Q632907|Q632907]]
|-
| [[Fitxategi:Lemn Sissay hopemas xmas partyeventful-org-uk low 18 (5273390039).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6521230|Lemn Sissay]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]''<br/>[[poeta]]
| 1967-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/lemn_sissay lemn_sissay]
| [[:d:Q6521230|Q6521230]]
|-
| [[Fitxategi:Lemon Andersen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6521290|Lemon Andersen]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]
| 1975-04-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lemon_andersen lemon_andersen]
| [[:d:Q6521290|Q6521290]]
|-
| [[Fitxategi:Lennart Green 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5769932|Lennart Green]]''
|
| ''[[:d:Q15855449|magialari]]''
| 1941-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/lennart_green lennart_green]
| [[:d:Q5769932|Q5769932]]
|-
| [[Fitxategi:Leo Igwe at TAM 7-12-2012.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q6523857|Leo Igwe]]''
|
| ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q10527030|humanista]]''
| 1970-07-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/leo_igwe leo_igwe]
| [[:d:Q6523857|Q6523857]]
|-
| [[Fitxategi:LeonardSusskindStanfordNov2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q203243|Leonard Susskind]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1940-05-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leonard_susskind leonard_susskind]<br/>[https://www.ted.com/speakers/992 992]
| [[:d:Q203243|Q203243]]
|-
| [[Fitxategi:Lera Boroditsky.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6528728|Lera Boroditsky]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>[[katedradun]]
| 1976-05-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Bielorrusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/lera_boroditsky lera_boroditsky]
| [[:d:Q6528728|Q6528728]]
|-
| [[Fitxategi:Dr. Leroy Cronin portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6528921|Leroy Cronin]]''
|
| [[kimikari]]
| 1973-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/lee_cronin lee_cronin]
| [[:d:Q6528921|Q6528921]]
|-
|
| ''[[:d:Q4116838|Lesley Hazleton]]''
| idazle britainiarra
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q24262594|idazle erlijioso]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1945-09-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lesley_hazleton lesley_hazleton]
| [[:d:Q4116838|Q4116838]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656887|Leslie Dodson]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/leslie_dodson leslie_dodson]
| [[:d:Q23656887|Q23656887]]
|-
|
| ''[[:d:Q6531033|Leslie Morgan Steiner]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1965-07-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/leslie_morgan_steiner leslie_morgan_steiner]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1527 1527]
| [[:d:Q6531033|Q6531033]]
|-
|
| ''[[:d:Q6531172|Leslie T. Chang]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/leslie_chang leslie_chang]
| [[:d:Q6531172|Q6531172]]
|-
|
| ''[[:d:Q124728014|Levon Biss]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/levon_biss levon_biss]
| [[:d:Q124728014|Q124728014]]
|-
| [[Fitxategi:Headshot Lewis Pugh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q715979|Lewis Pugh]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| 1969-12-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/lewis_pugh lewis_pugh]
| [[:d:Q715979|Q715979]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670651|Leyla Acaroglu]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/leyla_acaroglu leyla_acaroglu]
| [[:d:Q23670651|Q23670651]]
|-
| [[Fitxategi:Leymah Gbowee (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Leymah Gbowee]]
|
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1972-02-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Liberia]]
| [https://www.ted.com/speakers/leymah_gbowee leymah_gbowee]
| [[:d:Q107037|Q107037]]
|-
| [[Fitxategi:Lian Pin Koh, Founding Director, ConservationDrones.org; and Professor of Applied Ecology and Conservation, University of Adelaide (34299001125) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670480|Lian Pin Koh]]''
|
| ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| 1976-04-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lian_pin_koh lian_pin_koh]
| [[:d:Q23670480|Q23670480]]
|-
| [[Fitxategi:Lidia Yuknavitch 2141146.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21067165|Lidia Yuknavitch]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1963-06-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lidia_yuknavitch lidia_yuknavitch]
| [[:d:Q21067165|Q21067165]]
|-
|
| ''[[:d:Q6547401|Lil Buck]]''
|
| [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| 1988-05-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lil_buck lil_buck]
| [[:d:Q6547401|Q6547401]]
|-
| [[Fitxategi:Lili Haydn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q51603|Lili Haydn]]''
|
| [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]''
| 1969-12-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/lili_haydn lili_haydn]
| [[:d:Q51603|Q51603]]
|-
| [[Fitxategi:Lily Tomlin in 2014.jpg|center|128px]]
| [[Lily Tomlin]]
|
| ''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]
| 1939-09-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lily_tomlin lily_tomlin]
| [[:d:Q229271|Q229271]]
|-
|
| ''[[:d:Q21552205|Linda A. Hill]]''
|
| [[hezitzaile]]<br/>[[ekonomialari]]
| 1956-07-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/linda_hill linda_hill]
| [[:d:Q21552205|Q21552205]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760269|Linda Cliatt-Wayman]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/linda_cliatt_wayman linda_cliatt_wayman]
| [[:d:Q23760269|Q23760269]]
|-
| [[Fitxategi:Linda Liukas at the Data of Tomorrow Conference 2017 (23496747288).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20252140|Linda Liukas]]''
|
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| 1986
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/linda_liukas linda_liukas]
| [[:d:Q20252140|Q20252140]]
|-
| [[Fitxategi:LinuxCon Europe Linus Torvalds 03 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Linus Torvalds]]
|
| [[programatzaile]]
| 1969-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/linus_torvalds linus_torvalds]
| [[:d:Q34253|Q34253]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712829|Lisa Bu]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_bu lisa_bu]
| [[:d:Q23712829|Q23712829]]
|-
|
| ''[[:d:Q52394619|Lisa Dyson]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_dyson lisa_dyson]
| [[:d:Q52394619|Q52394619]]
|-
| [[Fitxategi:Lisa Feldman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6557970|Lisa Feldman Barrett]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1963
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_feldman_barrett lisa_feldman_barrett]
| [[:d:Q6557970|Q6557970]]
|-
| [[Fitxategi:Lisa Gansky, entrepreneur, investor and author of The Mesh (15851050897).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6558012|Lisa Gansky]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1958-05-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_gansky lisa_gansky]
| [[:d:Q6558012|Q6558012]]
|-
|
| ''[[:d:Q13563157|Lisa Genova]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]
| 1970-11-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_genova lisa_genova]
| [[:d:Q13563157|Q13563157]]
|-
| [[Fitxategi:Lisa Harouni (6783963974).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23661649|Lisa Harouni]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_harouni lisa_harouni]
| [[:d:Q23661649|Q23661649]]
|-
| [[Fitxategi:Kofi Portrait.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6558163|Lisa Kristine]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1965-09-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_kristine lisa_kristine]
| [[:d:Q6558163|Q6558163]]
|-
| [[Fitxategi:Lisa Margonelli 2011 (6263290261).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797751|Lisa Margonelli]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lisa_margonelli lisa_margonelli]
| [[:d:Q23797751|Q23797751]]
|-
| [[Fitxategi:Liu Bolin painted portrait from Laurent Baillet.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q710377|Liu Bolin]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''
| 1973-01-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/liu_bolin liu_bolin]
| [[:d:Q710377|Q710377]]
|-
| [[Fitxategi:Liv Boeree 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q272529|Liv Boeree]]''
|
| ''[[:d:Q15295720|poker jokalari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]
| 1984-07-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ingalaterra]]
| [https://www.ted.com/speakers/liv_boeree liv_boeree]
| [[:d:Q272529|Q272529]]
|-
|
| ''[[:d:Q109566748|Liz Ogbu]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/liz_ogbu liz_ogbu]
| [[:d:Q109566748|Q109566748]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait-liza-donnelly.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6660387|Liza Donnelly]]''
|
| ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''
| 1955-01-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/liza_donnelly liza_donnelly]
| [[:d:Q6660387|Q6660387]]
|-
| [[Fitxategi:Napoleoni Loretta by Peter Hodsoll 380dpi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2617501|Loretta Napoleoni]]''
| kazetari italiarra
| [[kazetari]]
| 1955-07-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/loretta_napoleoni loretta_napoleoni]
| [[:d:Q2617501|Q2617501]]
|-
| [[Fitxategi:Loretta Ross The Laura Flanders Show 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50361895|Loretta Ross]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]
| 1953-08-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/loretta_j_ross loretta_j_ross]
| [[:d:Q50361895|Q50361895]]
|-
|
| ''[[:d:Q6681071|Lori Gottlieb]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[autore]]
| 1966-12-20<br/>1967
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lori_gottlieb lori_gottlieb]
| [[:d:Q6681071|Q6681071]]
|-
| [[Fitxategi:Privacy and security in a connected age.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6681722|Lorrie Cranor]]''
| ikertzaile estatubatuarra
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1971-02-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lorrie_faith_cranor lorrie_faith_cranor]
| [[:d:Q6681722|Q6681722]]
|-
| [[Fitxategi:Louie Schwartzberg (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3260256|Louis Schwartzberg]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[argazki-zuzendari]]
| 1950-02-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/louie_schwartzberg louie_schwartzberg]
| [[:d:Q3260256|Q3260256]]
|-
|
| ''[[:d:Q454074|Louise Leakey]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''
| 1972-03-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/louise_leakey louise_leakey]
| [[:d:Q454074|Q454074]]
|-
| [[Fitxategi:Fresco Louise Foto Henk Thomas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3490296|Louise O. Fresco]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1952-02-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/louise_fresco louise_fresco]
| [[:d:Q3490296|Q3490296]]
|-
|
| ''[[:d:Q11763228|Luca Turin]]''
|
| ''[[:d:Q5287861|chief technology officer]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[idazle]]
| 1953-11-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Libano]]
| [https://www.ted.com/speakers/luca_turin luca_turin]
| [[:d:Q11763228|Q11763228]]
|-
| [[Fitxategi:Lucianne Walkowicz (cropped).png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23656158|Lucianne M. Walkowicz]]''
|
| [[astronomo]]
| 1979
| [[Genero ez bitar|ez-bitar]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/lucianne_walkowicz lucianne_walkowicz]
| [[:d:Q23656158|Q23656158]]
|-
| [[Fitxategi:TEDxAmsterdam Live 0511 (5933038975).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16194527|Lucien Engelen]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
| 1962-07-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lucien_engelen lucien_engelen]
| [[:d:Q16194527|Q16194527]]
|-
| [[Fitxategi:Body Architect.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662194|Lucy McRae]]''
|
| [[artista]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]''
| 1979
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/lucy_mcrae lucy_mcrae]
| [[:d:Q23662194|Q23662194]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662726|Ludwick Marishane]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ludwick_marishane ludwick_marishane]
| [[:d:Q23662726|Q23662726]]
|-
|
| ''[[:d:Q68704888|Luhan Yang]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/luhan_yang luhan_yang]
| [[:d:Q68704888|Q68704888]]
|-
| [[Fitxategi:Luis von Ahn.jpg|center|128px]]
| [[Luis von Ahn]]
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1978-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Guatemala]]
| [https://www.ted.com/speakers/luis_von_ahn luis_von_ahn]
| [[:d:Q92984|Q92984]]
|-
| [[Fitxategi:Luisa Neubauer at 15 September 2023 Fridays for Future rally.jpg|center|128px]]
| [[Luisa Neubauer]]
|
| ''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[geografo]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1996-04-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/luisa_neubauer luisa_neubauer]
| [[:d:Q61625543|Q61625543]]
|-
| [[Fitxategi:Luke Sital-Singh (Haldern Pop Festival 2014) IMGP1705 smial wp.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16232430|Luke Sital-Singh]]''
| egile abeslari britainiarra
| [[egile abeslari]]
| 1988-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/luke_sital_singh luke_sital_singh]
| [[:d:Q16232430|Q16232430]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727939|Luke Syson]]''
|
| [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q1162163|zuzendari]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/luke_syson luke_syson]
| [[:d:Q23727939|Q23727939]]
|-
|
| ''[[:d:Q6702999|Luma Mufleh]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1975-03-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/luma_mufleh luma_mufleh]
| [[:d:Q6702999|Q6702999]]
|-
|
| ''[[:d:Q27494203|Luvvie Ajayi]]''
|
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q70591255|digital strategist]]''
| 1985-01-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Nigeria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/luvvie_ajayi luvvie_ajayi]
| [[:d:Q27494203|Q27494203]]
|-
|
| ''[[:d:Q91830904|Lýdia Machová]]''
|
| [[Eleaniztun]]
| 1989-04-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/lydia_machova lydia_machova]
| [[:d:Q91830904|Q91830904]]
|-
| [[Fitxategi:Maajid Nawaz speaking at LibDem campaign event.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6721039|Maajid Nawaz]]''
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[idazle]]
| 1977-11-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/maajid_nawaz maajid_nawaz]
| [[:d:Q6721039|Q6721039]]
|-
| [[Fitxategi:Mac Barnett 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6722199|Mac Barnett]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1982-08-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mac_barnett mac_barnett]
| [[:d:Q6722199|Q6722199]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782713|Mac Stone]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mac_stone mac_stone]
| [[:d:Q23782713|Q23782713]]
|-
| [[Fitxategi:Madeleine Albright 1997.jpg|center|128px]]
| [[Madeleine Albright]]
|
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[enbaxadore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[ministro]]<br/>''[[:d:Q7330070|Kanpo Harremanetarako ministro]]''
| 1937-05-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Txekoslovakia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/madeleine_albright madeleine_albright]<br/>[https://www.ted.com/speakers/814 814]
| [[:d:Q174438|Q174438]]
|-
| [[Fitxategi:Mae Carol Jemison.jpg|center|128px]]
| [[Mae Jemison]]
|
| [[astronauta]]<br/>[[mediku]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| 1956-10-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mae_jemison mae_jemison]<br/>[https://www.ted.com/speakers/444 444]
| [[:d:Q34091|Q34091]]
|-
| [[Fitxategi:Magatte Wade 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30547266|Magatte Wade]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Senegal]]
| [https://www.ted.com/speakers/magatte_wade magatte_wade]
| [[:d:Q30547266|Q30547266]]
|-
|
| ''[[:d:Q84076056|Magda Sayeg]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/magda_sayeg magda_sayeg]
| [[:d:Q84076056|Q84076056]]
|-
|
| ''[[:d:Q600738|Magnus Larsson]]''
| tenislari suediarra
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''
| 1970-03-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/magnus_larsson magnus_larsson]
| [[:d:Q600738|Q600738]]
|-
| [[Fitxategi:Mai Lan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15211605|Mai Lan]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikari]]
| 1982
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mai_lan mai_lan]
| [[:d:Q15211605|Q15211605]]
|-
| [[Fitxategi:Maira kalman 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6736888|Maira Kalman]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1949
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/maira_kalman maira_kalman]
| [[:d:Q6736888|Q6736888]]
|-
|
| ''[[:d:Q6738379|Majora Carter]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q104541864|urban activist]]''
| 1966-10-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/majora_carter majora_carter]
| [[:d:Q6738379|Q6738379]]
|-
| [[Fitxategi:Malcolm Gladwell 2014 (cropped) -2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q318429|Malcolm Gladwell]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1963-09-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/malcolm_gladwell malcolm_gladwell]
| [[:d:Q318429|Q318429]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713725|Malcolm London]]''
|
| [[poeta]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/malcolm_london malcolm_london]
| [[:d:Q23713725|Q23713725]]
|-
| [[Fitxategi:MalcomMcLarenspeaking.jpg|center|128px]]
| [[Malcolm McLaren]]
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1344174|talent agent]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[Ordezkari artistiko]]<br/>''[[:d:Q21550489|conceptual artist]]''
| 1946-01-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/malcolm_mclaren malcolm_mclaren]
| [[:d:Q325377|Q325377]]
|-
| [[Fitxategi:Mallika-sarabhai-before-performance-saarang-2011-iit-madras.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3518417|Mallika Sarabhai]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1954-05-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/mallika_sarabhai mallika_sarabhai]
| [[:d:Q3518417|Q3518417]]
|-
| [[Fitxategi:Rp23wiki-67.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1525015|Malte Spitz]]''
| politikari alemaniarra
| [[politikari]]
| 1984-04-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/malte_spitz malte_spitz]
| [[:d:Q1525015|Q1525015]]
|-
| [[Fitxategi:Manal al-Shraif face (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Manal Al Sharif]]
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[informatikari]]
| 1979-04-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Saudi Arabia]]
| [https://www.ted.com/speakers/manal_al_sharif manal_al_sharif]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1587 1587]
| [[:d:Q445754|Q445754]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782698|Mandy Len Catron]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mandy_len_catron mandy_len_catron]
| [[:d:Q23782698|Q23782698]]
|-
|
| ''[[:d:Q41571330|Manoush Zomorodi]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1973-06-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/manoush_zomorodi manoush_zomorodi]
| [[:d:Q41571330|Q41571330]]
|-
| [[Fitxategi:Manu Prakash at TED.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22063727|Manu Prakash]]''
|
| ''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/manu_prakash manu_prakash]
| [[:d:Q22063727|Q22063727]]
|-
| [[Fitxategi:Manuel Lima.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6752682|Manuel Lima]]''
|
| ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1978-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Portugal]]
| [https://www.ted.com/speakers/manuel_lima manuel_lima]
| [[:d:Q6752682|Q6752682]]
|-
| [[Fitxategi:Marc Abraham in Chile with AECH 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6755336|Marc Abrahams]]''
|
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[Ig Nobel sariak]]
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marc_abrahams marc_abrahams]
| [[:d:Q6755336|Q6755336]]
|-
| [[Fitxategi:Marc Bamuthi Joseph, interview with YBCA (July 2014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6755368|Marc Bamuthi Joseph]]''
|
| [[koreografo]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marc_bamuthi_joseph marc_bamuthi_joseph]
| [[:d:Q6755368|Q6755368]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662529|Marc Goodman]]''
|
| [[informatikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/marc_goodman marc_goodman]
| [[:d:Q23662529|Q23662529]]
|-
| [[Fitxategi:Marc koska.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6755670|Marc Koska]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1961-03-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/marc_koska marc_koska]
| [[:d:Q6755670|Q6755670]]
|-
|
| ''[[:d:Q19881192|Marc Kushner]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1977-09-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marc_kushner marc_kushner]
| [[:d:Q19881192|Q19881192]]
|-
|
| ''[[:d:Q15917299|Marc Pachter]]''
|
| [[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]
| 1943-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/marc_pachter marc_pachter]
| [[:d:Q15917299|Q15917299]]
|-
| [[Fitxategi:Marc raibert cebit hannover 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6755817|Marc Raibert]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1949-10-22<br/>1949-12-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marc_raibert marc_raibert]
| [[:d:Q6755817|Q6755817]]
|-
| [[Fitxategi:MarcelDicke2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18521479|Marcel Dicke]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]''
| 1957-11-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/marcel_dicke marcel_dicke]
| [[:d:Q18521479|Q18521479]]
|-
|
| ''[[:d:Q23303134|Marcin Jakubowski]]''
|
|
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/marcin_jakubowski marcin_jakubowski]
| [[:d:Q23303134|Q23303134]]
|-
| [[Fitxategi:MarcoAlverà.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q43191861|Marco Alverà]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1975-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/marco_alvera marco_alvera]
| [[:d:Q43191861|Q43191861]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728391|Marco Annunziata]]''
|
| [[ekonomialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/marco_annunziata marco_annunziata]
| [[:d:Q23728391|Q23728391]]
|-
| [[Fitxategi:Marco Tempest.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q124966|Marco Tempest]]''
|
| [[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''
| 1964-12-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/marco_tempest marco_tempest]
| [[:d:Q124966|Q124966]]
|-
|
| ''[[:d:Q18352586|Marcus Byrne]]''
| akademikoa hegoafrikarra
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/marcus_byrne marcus_byrne]
| [[:d:Q18352586|Q18352586]]
|-
| [[Fitxategi:Sautoy2 cropped.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q536457|Marcus du Sautoy]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1965-08-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/marcus_du_sautoy marcus_du_sautoy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/420 420]
| [[:d:Q536457|Q536457]]
|-
|
| ''[[:d:Q101242984|Margaret Bourdeaux]]''
|
| ''[[:d:Q18121578|directeur de recherche]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/margaret_bourdeaux margaret_bourdeaux]
| [[:d:Q101242984|Q101242984]]
|-
|
| ''[[:d:Q23765418|Margaret Gould Stewart]]''
| diseinatzaile estatubatuarra
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/margaret_stewart margaret_stewart]
| [[:d:Q23765418|Q23765418]]
|-
| [[Fitxategi:Margaret Heffernan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6759505|Margaret Heffernan]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''
| 1955-06-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/margaret_heffernan margaret_heffernan]
| [[:d:Q6759505|Q6759505]]
|-
| [[Fitxategi:MargaretMitchell2022.jpg|center|128px]]
| [[Margaret Mitchell (zientzialaria)]]
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q123574267|AI ethicist]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/margaret_mitchell margaret_mitchell]
| [[:d:Q50346871|Q50346871]]
|-
| [[Fitxategi:Margaret Wertheim speaking at TED in 2009 (cropped closer).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4990332|Margaret Wertheim]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[matematikari]]
| 1958-08-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/margaret_wertheim margaret_wertheim]<br/>[https://www.ted.com/speakers/334 334]
| [[:d:Q4990332|Q4990332]]
|-
| [[Fitxategi:P059772-352564 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Margrethe Vestager]]
| daniar politikaria
| [[politikari]]<br/>[[poeta]]
| 1968-04-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/margrethe_vestager margrethe_vestager]
| [[:d:Q270820|Q270820]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671015|Maria Bezaitis]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/maria_bezaitis maria_bezaitis]
| [[:d:Q23671015|Q23671015]]
|-
| [[Fitxategi:Maria DAMANAKI.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q261709|Maria Damanaki]]''
| politikari greziarra
| [[politikari]]<br/>[[ingeniari]]
| 1952-05-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Grezia]]
| [https://www.ted.com/speakers/maria_damanaki maria_damanaki]
| [[:d:Q261709|Q261709]]
|-
| [[Fitxategi:Marian Bantjes Pop!Tech.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3847649|Marian Bantjes]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]''
| 1963-03-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/marian_bantjes marian_bantjes]
| [[:d:Q3847649|Q3847649]]
|-
| [[Fitxategi:Marian Wright Edelman, 2010 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1896700|Marian Wright Edelman]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q85305832|children's rights activist]]''
| 1939-06-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marian_wright_edelman marian_wright_edelman]
| [[:d:Q1896700|Q1896700]]
|-
| [[Fitxategi:Mariana Mazzucato.jpg|center|128px]]
| [[Mariana Mazzucato]]
| italiar-estatubatuar ekonomialaria
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[autore]]
| 1968-06-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/mariana_mazzucato mariana_mazzucato]
| [[:d:Q15127513|Q15127513]]
|-
|
| ''[[:d:Q88976878|Marily Oppezzo]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/marily_oppezzo marily_oppezzo]
| [[:d:Q88976878|Q88976878]]
|-
| [[Fitxategi:Marina Abramović. The Cleaner (45524492341).jpg|center|128px]]
| [[Marina Abramović]]
| performancelari eta artista serbiarra
| ''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q19850998|soinu artista]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q2707485|eszenografo]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[artista]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1946-11-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| ''[[:d:Q1290149|Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]''<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federala]]<br/>[[Serbia eta Montenegro]]<br/>[[Serbia]]<br/>[[Jugoslavia]]
| [https://www.ted.com/speakers/marina_abramovic marina_abramovic]
| [[:d:Q47496|Q47496]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760166|Marisa Fick-Jordan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/marisa_fick_jordan marisa_fick_jordan]
| [[:d:Q23760166|Q23760166]]
|-
| [[Fitxategi:Nacht van de Radicale Vernieuwing (44737558181) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q33044550|Marjan van Aubel]]''
|
| ''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1985
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/marjan_van_aubel marjan_van_aubel]
| [[:d:Q33044550|Q33044550]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Applebaum at TEDx Stanford (7231657568).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6766581|Mark Applebaum]]''
| musikagile estatubatuarra
| [[musikagile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[musikari]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_applebaum mark_applebaum]
| [[:d:Q6766581|Q6766581]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784752|Mark Bezos]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1969-05-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mark_bezos mark_bezos]
| [[:d:Q23784752|Q23784752]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Bittman 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3294002|Mark Bittman]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| 1950-02-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_bittman mark_bittman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/234 234]
| [[:d:Q3294002|Q3294002]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Forsyth portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16216552|Mark Forsyth]]''
| idazle britainiarra
| ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q16312408|etymologist]]''<br/>[[kazetari]]
| 1977-04-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_forsyth mark_forsyth]
| [[:d:Q16216552|Q16216552]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670507|Mark Kendall]]''
|
| ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''
| 1972-04-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_kendall mark_kendall]
| [[:d:Q23670507|Q23670507]]
|-
|
| ''[[:d:Q15994669|Mark Pagel]]''
|
| ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1954-06-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_pagel mark_pagel]
| [[:d:Q15994669|Q15994669]]
|-
| [[Fitxategi:D07cd11-Guarup-Xingu-2007-Sue photos (22).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6769279|Mark Plotkin]]''
|
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q32518759|ethnobotanist]]''
| 1955-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_plotkin mark_plotkin]
| [[:d:Q6769279|Q6769279]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Pollock.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6769287|Mark Pollock]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[arraunlari]]
| 1976-02-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_pollock mark_pollock]
| [[:d:Q6769287|Q6769287]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662165|Mark Raymond]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mark_raymond mark_raymond]
| [[:d:Q23662165|Q23662165]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Ronson and Jennifer Su, 2011 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q425821|Mark Ronson]]''
|
| [[Disk jockey|discjockey]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1975-09-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_ronson mark_ronson]
| [[:d:Q425821|Q425821]]
|-
|
| ''[[:d:Q6769512|Mark Roth]]''
|
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_roth mark_roth]
| [[:d:Q6769512|Q6769512]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713549|Mark Shaw]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mark_shaw mark_shaw]
| [[:d:Q23713549|Q23713549]]
|-
| [[Fitxategi:Mark Z. Jacobson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6770480|Mark Z. Jacobson]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q19377727|environmental engineer]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[zientzialari]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mark_z_jacobson mark_z_jacobson]
| [[:d:Q6770480|Q6770480]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662733|Markham Nolan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/markham_nolan markham_nolan]
| [[:d:Q23662733|Q23662733]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656649|Markus Fischer]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/markus_fischer markus_fischer]
| [[:d:Q23656649|Q23656649]]
|-
| [[Fitxategi:Markus giesler.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1789020|Markus Giesler]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q104629540|editor]]''
| 1976-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/markus_giesler markus_giesler]
| [[:d:Q1789020|Q1789020]]
|-
|
| ''[[:d:Q16751209|Marla Spivak]]''
|
| ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3055126|entomologo]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marla_spivak marla_spivak]
| [[:d:Q16751209|Q16751209]]
|-
| [[Fitxategi:Marlene Zuk, Palmerston North City Library.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7472231|Marlene Zuk]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| 1956-05-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marlene_zuk marlene_zuk]
| [[:d:Q7472231|Q7472231]]
|-
| [[Fitxategi:Martin Ford Speaking July 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19971558|Martin Ford]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>[[hizlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/martin_ford martin_ford]
| [[:d:Q19971558|Q19971558]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656755|Martin Hanczyc]]''
|
| [[kimikari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/martin_hanczyc martin_hanczyc]
| [[:d:Q23656755|Q23656755]]
|-
| [[Fitxategi:Martin Jacques (2012).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6775790|Martin Jacques]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]''
| 1945-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/martin_jacques martin_jacques]
| [[:d:Q6775790|Q6775790]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Rees of Ludlow crop 2.jpg|center|128px]]
| [[Martin John Rees]]
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''
| 1942-06-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sir_martin_rees sir_martin_rees]
| [[:d:Q335213|Q335213]]
|-
|
| ''[[:d:Q20011313|Martin Pistorius]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q6859454|web developer]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1975-12-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/martin_pistorius martin_pistorius]
| [[:d:Q20011313|Q20011313]]
|-
| [[Fitxategi:Flickr - The U.S. Army - Comprehensive Soldiers Fitness (1)cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q320927|Martin Seligman]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q18437198|bridge jokalari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1942-08-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/martin_seligman martin_seligman]
| [[:d:Q320927|Q320927]]
|-
| [[Fitxategi:Photo of filmmaker Martin Villeneuve, April 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3295670|Martin Villeneuve]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1978-03-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/martin_villeneuve martin_villeneuve]
| [[:d:Q3295670|Q3295670]]
|-
|
| ''[[:d:Q30754553|Martina Flor]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/martina_flor martina_flor]
| [[:d:Q30754553|Q30754553]]
|-
| [[Fitxategi:Martine-Rothblatt2-5773.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6777103|Martine Rothblatt]]''
| estatubatuar abokatua, idazlea eta enpresaburua
| [[abokatu]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1954-10-10
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/martine_rothblatt martine_rothblatt]
| [[:d:Q6777103|Q6777103]]
|-
| [[Fitxategi:Marvin Minsky at OLPC.jpg|center|128px]]
| [[Marvin Minsky]]
| Adimen Artifizialaren sortzaileetako bat (1927-2016)
| [[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
| 1927-08-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/marvin_minsky marvin_minsky]
| [[:d:Q204815|Q204815]]
|-
| [[Fitxategi:Marvin Rees - 2023 (52717617130) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24039198|Marvin Rees]]''
| politikari britainiarra
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q837703|non-executive director]]''
| 1972-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/marvin_rees marvin_rees]
| [[:d:Q24039198|Q24039198]]
|-
| [[Fitxategi:Marwa Al-Sabouni.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q71169687|Marwa Al-Sabouni]]''
| arkitekto siriarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]
| 1981-09-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Siria]]
| [https://www.ted.com/speakers/marwa_al_sabouni marwa_al_sabouni]
| [[:d:Q71169687|Q71169687]]
|-
| [[Fitxategi:Mary-lou-jepsen-google-io-2013.jpg|center|128px]]
| [[Mary Lou Jepsen]]
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]
| 1965-04-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mary_lou_jepsen mary_lou_jepsen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1465 1465]
| [[:d:Q41638|Q41638]]
|-
| [[Fitxategi:Mary Norris 2019 Texas Book Festival.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20979342|Mary Norris]]''
|
| [[kazetari]]
| 1952-02-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mary_norris mary_norris]
| [[:d:Q20979342|Q20979342]]
|-
| [[Fitxategi:Mary Roach at TED in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q444136|Mary Roach]]''
|
| ''[[:d:Q18533509|medikuntza-idazlea]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q123853167|magazine writer]]''
| 1959-03-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mary_roach mary_roach]
| [[:d:Q444136|Q444136]]
|-
| [[Fitxategi:Mary Robinson (2014).jpg|center|128px]]
| [[Mary Robinson]]
|
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q808967|barrister]]''
| 1944-05-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/mary_robinson mary_robinson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2526 2526]
| [[:d:Q188214|Q188214]]
|-
| [[Fitxategi:MARY T. BASSETT in 2023 06.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23767444|Mary Travis Bassett]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mary_bassett mary_bassett]
| [[:d:Q23767444|Q23767444]]
|-
|
| ''[[:d:Q23498467|Maryn McKenna]]''
|
| [[kazetari]]
| 1959-01-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/maryn_mckenna maryn_mckenna]
| [[:d:Q23498467|Q23498467]]
|-
| [[Fitxategi:Massimo banzi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16174456|Massimo Banzi]]''
| diseinatzaile italiarra
| [[diseinatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''
| 1968-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/massimo_banzi massimo_banzi]
| [[:d:Q16174456|Q16174456]]
|-
|
| ''[[:d:Q91168750|Mathias Basner]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/mathias_basner mathias_basner]
| [[:d:Q91168750|Q91168750]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783045|Mathias Jud]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/mathias_jud mathias_jud]
| [[:d:Q23783045|Q23783045]]
|-
|
| ''[[:d:Q3298792|Mathieu Lehanneur]]''
| diseinatzaile frantziarra
| [[diseinatzaile]]
| 1974-08-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mathieu_lehanneur mathieu_lehanneur]<br/>[https://www.ted.com/speakers/501 501]
| [[:d:Q3298792|Q3298792]]
|-
| [[Fitxategi:Matt Cutts Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q890702|Matt Cutts]]''
|
| [[informatikari]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_cutts matt_cutts]
| [[:d:Q890702|Q890702]]
|-
|
| ''[[:d:Q16194081|Matt Goldman]]''
|
| [[disko-ekoizle]]<br/>[[kantugile]]
| 1969-12-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_goldman matt_goldman]
| [[:d:Q16194081|Q16194081]]
|-
|
| ''[[:d:Q3299487|Matt Johnson]]''
|
| ''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]''
| 1970-11-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_johnson matt_johnson]
| [[:d:Q3299487|Q3299487]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769530|Matt Kenyon]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_kenyon matt_kenyon]
| [[:d:Q23769530|Q23769530]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662668|Matt Killingsworth]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matt_killingsworth matt_killingsworth]
| [[:d:Q23662668|Q23662668]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662543|Matt Mills]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_mills_and_tamara_roukaerts matthew_mills_and_tamara_roukaerts]
| [[:d:Q23662543|Q23662543]]
|-
| [[Fitxategi:Matt Mullenweg (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92877|Matt Mullenweg]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1984-01-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_mullenweg matt_mullenweg]
| [[:d:Q92877|Q92877]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Viscount Ridley crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q961972|Matt Ridley]]''
|
| ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[lur-jabe]]
| 1958-02-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/matt_ridley matt_ridley]
| [[:d:Q961972|Q961972]]
|-
|
| ''[[:d:Q23301826|Matt Weinstein]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matt_weinstein matt_weinstein]
| [[:d:Q23301826|Q23301826]]
|-
|
| ''[[:d:Q124606154|Matthew A. Wilson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matt_wilson matt_wilson]
| [[:d:Q124606154|Q124606154]]
|-
| [[Fitxategi:Matthew Carter, 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q383244|Matthew Carter]]''
|
| ''[[:d:Q354034|type designer]]''<br/>''[[:d:Q635734|artxibozain]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1937-10-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_carter matthew_carter]
| [[:d:Q383244|Q383244]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783062|Matthew Childs]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_childs matthew_childs]
| [[:d:Q23783062|Q23783062]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759559|Matthew O'Reilly]]''
|
| ''[[:d:Q1497094|emergency medical technician]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_o_reilly matthew_o_reilly]
| [[:d:Q23759559|Q23759559]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783080|Matthew White]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_white matthew_white]
| [[:d:Q23783080|Q23783080]]
|-
|
| ''[[:d:Q24041573|Matthew Williams]]''
|
| [[Atleta|kirolari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/matthew_williams matthew_williams]
| [[:d:Q24041573|Q24041573]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait de Matthieu Ricard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q732418|Matthieu Ricard]]''
|
| ''[[:d:Q854997|bhikkhu]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| 1946-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/matthieu_ricard matthieu_ricard]
| [[:d:Q732418|Q732418]]
|-
| [[Fitxategi:Seracini.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q283470|Maurizio Seracini]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[Aditu]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1946-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/maurizio_seracini maurizio_seracini]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1296 1296]
| [[:d:Q283470|Q283470]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662756|Max Little]]''
|
| [[matematikari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/max_little max_little]
| [[:d:Q23662756|Q23662756]]
|-
| [[Fitxategi:Max Tegmark.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2076321|Max Tegmark]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1967-05-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/max_tegmark max_tegmark]
| [[:d:Q2076321|Q2076321]]
|-
| [[Fitxategi:20101227 May El-Khalil cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1489143|May El-Khalil]]''
|
|
| 1955-12-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/may_el_khalil may_el_khalil]
| [[:d:Q1489143|Q1489143]]
|-
|
| ''[[:d:Q4081184|Maya Beiser]]''
|
| ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''
| 1963-12-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/maya_beiser maya_beiser]
| [[:d:Q4081184|Q4081184]]
|-
| [[Fitxategi:Maya Penn headshot.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19664921|Maya Penn]]''
|
| [[animatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''
| 2000-02-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/maya_penn_1 maya_penn_1]
| [[:d:Q19664921|Q19664921]]
|-
| [[Fitxategi:General Session with Maysoon Zayid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6797978|Maysoon Zayid]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[komediante]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/maysoon_zayid maysoon_zayid]
| [[:d:Q6797978|Q6797978]]
|-
| [[Fitxategi:Maz Jobrani VOA 02 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1142510|Maz Jobrani]]''
|
| [[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1972-02-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Iran]]
| [https://www.ted.com/speakers/maz_jobrani maz_jobrani]
| [[:d:Q1142510|Q1142510]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798616|McKenna Pope]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mckenna_pope mckenna_pope]
| [[:d:Q23798616|Q23798616]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759676|Meaghan Ramsey]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/meaghan_ramsey meaghan_ramsey]
| [[:d:Q23759676|Q23759676]]
|-
| [[Fitxategi:Mechai Viravaidya 2008 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6584188|Mechai Viravaidya]]''
| politikari thailandiarra
| [[politikari]]
| 1941-01-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Thailandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mechai_viravaidya mechai_viravaidya]
| [[:d:Q6584188|Q6584188]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759544|Meera Vijayann]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/meera_vijayann meera_vijayann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2071 2071]
| [[:d:Q23759544|Q23759544]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670504|Meg Jay]]''
|
| ''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1969-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/meg_jay meg_jay]
| [[:d:Q23670504|Q23670504]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662848|Megan Kamerick]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q5394545|freelance journalist]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/megan_kamerick megan_kamerick]
| [[:d:Q23662848|Q23662848]]
|-
| [[Fitxategi:Megan Phelps-Roper 266660.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22279168|Megan Phelps-Roper]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q2296674|social media manager]]''
| 1986-01-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/megan_phelps_roper megan_phelps_roper]
| [[:d:Q22279168|Q22279168]]
|-
| [[Fitxategi:Megan Washington.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6808754|Megan Washington]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''
| 1986-01-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/megan_washington megan_washington]
| [[:d:Q6808754|Q6808754]]
|-
|
| ''[[:d:Q59706643|Mei Lin Neo]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/mei_lin_neo mei_lin_neo]
| [[:d:Q59706643|Q59706643]]
|-
| [[Fitxategi:Meklit Hadero and Susie Ibarra (15276289548) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6810590|Meklit Hadero Meklit]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/meklit_hadero meklit_hadero]
| [[:d:Q6810590|Q6810590]]
|-
|
| ''[[:d:Q23688634|Melati and Isabel Wijsen]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/melati_and_isabel_wijsen melati_and_isabel_wijsen]
| [[:d:Q23688634|Q23688634]]
|-
| [[Fitxategi:Melinda Gates - World Economic Forum Annual Meeting 2011.jpg|center|128px]]
| [[Melinda Gates]]
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q15472169|mezenas]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1964-08-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/melinda_french_gates melinda_french_gates]<br/>[https://www.ted.com/speakers/803 803]
| [[:d:Q463877|Q463877]]
|-
| [[Fitxategi:Melissa Fleming (2021).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759770|Melissa Fleming]]''
|
| ''[[:d:Q17221|bozeramaile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/melissa_fleming melissa_fleming]
| [[:d:Q23759770|Q23759770]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662348|Melissa Garren]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/melissa_garren melissa_garren]
| [[:d:Q23662348|Q23662348]]
|-
|
| ''[[:d:Q85954688|Melissa J. Moore]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/melissa_j_moore melissa_j_moore]
| [[:d:Q85954688|Q85954688]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662916|Melissa Marshall]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/melissa_marshall melissa_marshall]
| [[:d:Q23662916|Q23662916]]
|-
| [[Fitxategi:Mellody Hobson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6813152|Mellody Hobson]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1969-04-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mellody_hobson mellody_hobson]
| [[:d:Q6813152|Q6813152]]
|-
|
| ''[[:d:Q24054818|Melvin Russell]]''
| polizia estatubatuarra
| ''[[:d:Q384593|polizia]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/melvin_russell melvin_russell]
| [[:d:Q24054818|Q24054818]]
|-
| [[Fitxategi:Memory Banda.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23760334|Memory Banda]]''
| aktibista malawiarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1996-09-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Malawi]]
| [https://www.ted.com/speakers/memory_banda memory_banda]
| [[:d:Q23760334|Q23760334]]
|-
| [[Fitxategi:Mena Trott from The Sew Weekly.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52826|Mena Grabowski Trott]]''
| blogalari amerikarra
| ''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1977-09-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mena_trott mena_trott]
| [[:d:Q52826|Q52826]]
|-
|
| ''[[:d:Q54956679|Mennat El Ghalid]]''
|
| ''[[:d:Q2487799|mikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mennat_el_ghalid mennat_el_ghalid]
| [[:d:Q54956679|Q54956679]]
|-
| [[Fitxategi:Meta - Meron Gribetz - Founder-CEO - A.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25095565|Meron Gribetz]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/meron_gribetz meron_gribetz]
| [[:d:Q25095565|Q25095565]]
|-
| [[Fitxategi:Mia Birdsong.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23782693|Mia Birdsong]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mia_birdsong mia_birdsong]
| [[:d:Q23782693|Q23782693]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Nielsen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6833069|Michael A. Nielsen]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[programatzaile]]
| 1974-01-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_nielsen michael_nielsen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1094 1094]
| [[:d:Q6833069|Q6833069]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Anti.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q536668|Michael Anti]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_anti michael_anti]
| [[:d:Q536668|Q536668]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Bierut.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3856114|Michael Bierut]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| 1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_bierut michael_bierut]
| [[:d:Q3856114|Q3856114]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Botticelli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6828740|Michael Botticelli]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]
| 1958-01-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_botticelli michael_botticelli]
| [[:d:Q6828740|Q6828740]]
|-
|
| ''[[:d:Q6829848|Michael Dickinson]]''
| ikertzailea
| [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1963
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_dickinson michael_dickinson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1551 1551]
| [[:d:Q6829848|Q6829848]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670632|Michael Green]]''
| arkitekto kanadarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_green michael_green]
| [[:d:Q23670632|Q23670632]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759758|Michael Green]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_green_spi michael_green_spi]
| [[:d:Q23759758|Q23759758]]
|-
|
| ''[[:d:Q6830936|Michael Hansmeyer]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1973
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_hansmeyer michael_hansmeyer]
| [[:d:Q6830936|Q6830936]]
|-
|
| ''[[:d:Q40001545|Michael Hendryx]]''
|
| [[katedradun]]
| 1960
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_hendryx michael_hendryx]
| [[:d:Q40001545|Q40001545]]
|-
| [[Fitxategi:Sociologist Michael Kimmel in 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1498283|Michael Kimmel]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1951-02-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_kimmel michael_kimmel]
| [[:d:Q1498283|Q1498283]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Patrick Lynch at Senate House.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6832368|Michael Lynch]]''
|
| [[filosofo]]
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_lynch michael_lynch]
| [[:d:Q6832368|Q6832368]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662341|Michael McDaniel]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_mcdaniel michael_mcdaniel]
| [[:d:Q23662341|Q23662341]]
|-
|
| ''[[:d:Q6832811|Michael Merzenich]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1942-05-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_merzenich michael_merzenich]
| [[:d:Q6832811|Q6832811]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727972|Michael Metcalfe]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_metcalfe michael_metcalfe]
| [[:d:Q23727972|Q23727972]]
|-
|
| ''[[:d:Q3308398|Michael Moschen]]''
|
| ''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_moschen michael_moschen]
| [[:d:Q3308398|Q3308398]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662981|Michael Norton]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_norton michael_norton]
| [[:d:Q23662981|Q23662981]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784724|Michael Pawlyn]]''
| arkitekto britainiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1967-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_pawlyn michael_pawlyn]
| [[:d:Q23784724|Q23784724]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Pollan at Yale 1 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1138996|Michael Pollan]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1955-02-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_pollan michael_pollan]
| [[:d:Q1138996|Q1138996]]
|-
| [[Fitxategi:Michael porter.jpg|center|128px]]
| [[Michael Porter]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1947-05-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_porter michael_porter]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1622 1622]
| [[:d:Q272146|Q272146]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783071|Michael Pritchard]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_pritchard michael_pritchard]
| [[:d:Q23783071|Q23783071]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768729|Michael Rubinstein]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_rubinstein michael_rubinstein]
| [[:d:Q23768729|Q23768729]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Sandel Me Judice.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q381044|Michael Sandel]]''
|
| ''[[:d:Q18930007|filosofo politiko]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1953-03-05<br/>1953-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_sandel michael_sandel]
| [[:d:Q381044|Q381044]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Shellenberger.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6834344|Michael Shellenberger]]''
|
| [[autore]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q30131998|cultural anthropologist]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| 1971-06-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_shellenberger michael_shellenberger]
| [[:d:Q6834344|Q6834344]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Shermer wiki portrait4.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q126225|Michael Shermer]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16063546|historian of science]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[filosofo]]
| 1954-09-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_shermer michael_shermer]
| [[:d:Q126225|Q126225]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Specter Headshot new.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2356503|Michael Specter]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_specter michael_specter]
| [[:d:Q2356503|Q2356503]]
|-
| [[Fitxategi:Michael Stevens VidCon 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14436762|Michael Stevens]]''
|
| [[youtuber]]<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q138858|animatzaile]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1986-01-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_stevens michael_stevens]
| [[:d:Q14436762|Q14436762]]
|-
| [[Fitxategi:MTTKeepingScore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q520493|Michael Tilson Thomas]]''
|
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''
| 1944-12-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_tilson_thomas michael_tilson_thomas]
| [[:d:Q520493|Q520493]]
|-
| [[Fitxategi:General Fusion Michel Laberge (33250324636).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23727986|Michel Laberge]]''
| fisikari kanadarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1961
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/michel_laberge michel_laberge]
| [[:d:Q23727986|Q23727986]]
|-
|
| ''[[:d:Q60754633|Michel M Dugon]]''
|
| ''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/michel_dugon michel_dugon]
| [[:d:Q60754633|Q60754633]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661627|Michelle Borkin]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michelle_borkin michelle_borkin]
| [[:d:Q23661627|Q23661627]]
|-
| [[Fitxategi:Michelle Obama 2013 official portrait.jpg|center|128px]]
| [[Michelle Obama]]
|
| [[abokatu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1964-01-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michelle_obama michelle_obama]
| [[:d:Q13133|Q13133]]
|-
| [[Fitxategi:Mick Cornett (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12003032|Mick Cornett]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[kazetari]]
| 1958-07-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mick_cornett mick_cornett]
| [[:d:Q12003032|Q12003032]]
|-
| [[Fitxategi:Mick Ebeling (2015).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6838160|Mick Ebeling]]''
|
| [[zinema ekoizle]]
| 1970-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mick_ebeling mick_ebeling]
| [[:d:Q6838160|Q6838160]]
|-
|
| ''[[:d:Q16732921|Mick Mountz]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mick_mountz mick_mountz]
| [[:d:Q16732921|Q16732921]]
|-
| [[Fitxategi:Miguel Nicolelis (16397324065).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q976399|Miguel Nicolelis]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''
| 1961-03-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/miguel_nicolelis miguel_nicolelis]
| [[:d:Q976399|Q976399]]
|-
| [[Fitxategi:Mihaly Csikszentmihalyi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q316147|Mihaly Csikszentmihalyi]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''
| 1934-09-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hungaria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mihaly_csikszentmihalyi mihaly_csikszentmihalyi]
| [[:d:Q316147|Q316147]]
|-
|
| ''[[:d:Q89906394|Miho Janvier]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/miho_janvier miho_janvier]
| [[:d:Q89906394|Q89906394]]
|-
|
| ''[[:d:Q957612|Mike Archer]]''
|
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1945-03-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/michael_archer michael_archer]
| [[:d:Q957612|Q957612]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657163|Mike Biddle]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/michael_biddle michael_biddle]
| [[:d:Q23657163|Q23657163]]
|-
| [[Fitxategi:Mikematas.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21463338|Mike Matas]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q107573818|icon designer]]''
| 1986-03-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mike_matas mike_matas]
| [[:d:Q21463338|Q21463338]]
|-
| [[Fitxategi:Mike Rowe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q455808|Mike Rowe]]''
|
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[ahots-aktore]]
| 1962-03-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mike_rowe mike_rowe]
| [[:d:Q455808|Q455808]]
|-
|
| ''[[:d:Q24053199|Mike Velings]]''
|
| ''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q56249301|pisciculturist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mike_velings mike_velings]
| [[:d:Q24053199|Q24053199]]
|-
| [[Fitxategi:Mike deGruy.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6849378|Mike deGruy]]''
|
| ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>[[argazki-zuzendari]]
| 1951-12-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mike_degruy mike_degruy]
| [[:d:Q6849378|Q6849378]]
|-
| [[Fitxategi:Mikhail Zygar 2024 (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4194814|Mikhail Zygar]]''
| kazetari errusiarra
| ''[[:d:Q15973695|political reporter]]''<br/>''[[:d:Q12144794|prosalari]]''<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q164236|gerra-berriemaile]]''<br/>''[[:d:Q589298|erredaktoreburu]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1981-01-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mikhail_zygar mikhail_zygar]
| [[:d:Q4194814|Q4194814]]
|-
| [[Fitxategi:Mikko Hypponen (12340136955) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2489610|Mikko Hyppönen]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q28344495|computer security consultant]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[Aditu]]
| 1969-10-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Finlandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mikko_hypponen mikko_hypponen]
| [[:d:Q2489610|Q2489610]]
|-
| [[Fitxategi:Milton glaser.jpg|center|128px]]
| [[Milton Glaser]]
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]''
| 1929-06-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/milton_glaser milton_glaser]
| [[:d:Q1351481|Q1351481]]
|-
|
| ''[[:d:Q4794835|Mina Bissell]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q15839136|biologo zelularra]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1940
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Iran]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mina_bissell mina_bissell]
| [[:d:Q4794835|Q4794835]]
|-
|
| ''[[:d:Q73482980|Mindy Scheier]]''
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mindy_scheier mindy_scheier]
| [[:d:Q73482980|Q73482980]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809265|Miranda Wang & Jeanny Yao]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/miranda_wang_and_jenny_yao miranda_wang_and_jenny_yao]
| [[:d:Q23809265|Q23809265]]
|-
| [[Fitxategi:Miru Kim in paris catacombs.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6874759|Miru Kim]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/miru_kim miru_kim]
| [[:d:Q6874759|Q6874759]]
|-
| [[Fitxategi:MishaGlenny.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3859025|Misha Glenny]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[historialari]]
| 1958-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/misha_glenny misha_glenny]<br/>[https://www.ted.com/speakers/486 486]
| [[:d:Q3859025|Q3859025]]
|-
| [[Fitxategi:Mitchel Resnick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q650983|Mitchel Resnick]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1956-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mitch_resnick mitch_resnick]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1529 1529]
| [[:d:Q650983|Q650983]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795567|Mitchell Besser]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mitchell_besser mitchell_besser]
| [[:d:Q23795567|Q23795567]]
|-
| [[Fitxategi:Mitchell joachim 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q984089|Mitchell Joachim]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1972-02-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/mitchell_joachim mitchell_joachim]
| [[:d:Q984089|Q984089]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795336|Miwa Matreyek]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/miwa_matreyek miwa_matreyek]
| [[:d:Q23795336|Q23795336]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712268|Mohamed Ali]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mohamed_ali mohamed_ali]
| [[:d:Q23712268|Q23712268]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712650|Mohamed Hijri]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/mohamed_hijri mohamed_hijri]
| [[:d:Q23712650|Q23712650]]
|-
| [[Fitxategi:Molly Crockett at World Economic Forum.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15989936|Molly J. Crockett]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1983-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/molly_crockett molly_crockett]
| [[:d:Q15989936|Q15989936]]
|-
| [[Fitxategi:Molly Stevens - 29314178254 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15896847|Molly Stevens]]''
| ikertzailea
| [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/molly_stevens molly_stevens]
| [[:d:Q15896847|Q15896847]]
|-
| [[Fitxategi:Mona Chalabi, 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21793960|Mona Chalabi]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/mona_chalabi mona_chalabi]
| [[:d:Q21793960|Q21793960]]
|-
| [[Fitxategi:Monica Byrne Author.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21642356|Monica Byrne]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| 1981-07-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/monica_byrne monica_byrne]
| [[:d:Q21642356|Q21642356]]
|-
| [[Fitxategi:Monica Lewinsky 2014 IDA Awards (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Monica Lewinsky]]
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1973-07-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/monica_lewinsky monica_lewinsky]
| [[:d:Q212659|Q212659]]
|-
| [[Fitxategi:MONIKA BULAJ 2015.1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3860861|Monika Bulaj]]''
| kazetari poloniarra
| [[kazetari]]
| 1966-05-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Polonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/monika_bulaj monika_bulaj]
| [[:d:Q3860861|Q3860861]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662833|Morgan O'Neill]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/morgan_o_neill morgan_o_neill]
| [[:d:Q23662833|Q23662833]]
|-
| [[Fitxategi:Morgan Spurlock 2012 Shankbone.JPG|center|128px]]
| [[Morgan Spurlock]]
|
| [[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1970-11-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/morgan_spurlock morgan_spurlock]
| [[:d:Q364421|Q364421]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769521|Morgana Bailey]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/morgana_bailey morgana_bailey]
| [[:d:Q23769521|Q23769521]]
|-
| [[Fitxategi:Morley.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6912508|Morley]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[disko-ekoizle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/morley morley]
| [[:d:Q6912508|Q6912508]]
|-
| [[Fitxategi:La guerra gaucha-Sebastián Chiola-Ángel Magaña.jpg|center|128px]]
| [[Moshe Safdie]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1938-07-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/moshe_safdie moshe_safdie]
| [[:d:Q220944|Q220944]]
|-
| [[Fitxategi:Congreso Futuro - 2019-01-14 - 26.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15429344|Moshe Szyf]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/moshe_szyf moshe_szyf]
| [[:d:Q15429344|Q15429344]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768724|Mundano]]''
|
| [[artista]]
| 1986
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/mundano mundano]
| [[:d:Q23768724|Q23768724]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662706|Munir Virani]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/munir_virani munir_virani]
| [[:d:Q23662706|Q23662706]]
|-
| [[Fitxategi:Murray Gell-Mann - World Economic Forum Annual Meeting 2012.jpg|center|128px]]
| [[Murray Gell-Mann]]
| ikertzailea
| ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1929-09-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/murray_gell_mann murray_gell_mann]<br/>[https://www.ted.com/speakers/173 173]
| [[:d:Q172840|Q172840]]
|-
| [[Fitxategi:Musimbi Kanyoro, CEO and President, Global Fund for Women, speaking at the Girl Summit 2014 (14701908346).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16185411|Musimbi Kanyoro]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1953-11-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/musimbi_kanyoro musimbi_kanyoro]
| [[:d:Q16185411|Q16185411]]
|-
| [[Fitxategi:Mustafa Akyol.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6943223|Mustafa Akyol]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q84681895|political analyst]]''<br/>[[idazle]]
| 1972-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Turkia]]
| [https://www.ted.com/speakers/mustafa_akyol mustafa_akyol]
| [[:d:Q6943223|Q6943223]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759569|Myriam Sidibe]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/myriam_sidibe myriam_sidibe]
| [[:d:Q23759569|Q23759569]]
|-
| [[Fitxategi:Monica Araya donated by Dave Malkoff (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q109969488|Mónica Araya]]''
|
| [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Costa Rica]]
| [https://www.ted.com/speakers/monica_araya monica_araya]
| [[:d:Q109969488|Q109969488]]
|-
|
| ''[[:d:Q22095670|N. Jeremy Kasdin]]''
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/jeremy_kasdin jeremy_kasdin]
| [[:d:Q22095670|Q22095670]]
|-
| [[Fitxategi:Nadezhda Tolokonnikova während einer Paneldisskusion auf der republica 2015-cropped.jpg|center|128px]]
| [[Nadezhda Tolokonnikova]]
| errusiar ekintzaile politikoa eta musikaria
| [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q108309647|sewing machine slave]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q1027930|webcam model]]''<br/>[[artista]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q12359071|anarkista]]''
| 1989-11-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/nadya_tolokonnikova nadya_tolokonnikova]
| [[:d:Q288956|Q288956]]
|-
| [[Fitxategi:Nadia Al-Sakkaf, AlJazeera Channel - May 11, 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20423647|Nadia Al-Sakkaf]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[kazetari]]
| 1977-03-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Yemen]]
| [https://www.ted.com/speakers/nadia_al_sakkaf nadia_al_sakkaf]
| [[:d:Q20423647|Q20423647]]
|-
| [[Fitxategi:Nadine Burke Harris (38590996961).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19878640|Nadine Burke Harris]]''
|
| [[mediku]]
| 1975-10-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nadine_burke_harris_1 nadine_burke_harris_1]
| [[:d:Q19878640|Q19878640]]
|-
| [[Fitxategi:Nagin Cox with JPL icon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28678622|Nagin Cox]]''
|
| ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''
| 1965
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/nagin_cox nagin_cox]
| [[:d:Q28678622|Q28678622]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795283|Naif Al-Mutawa]]''
|
| ''[[:d:Q1113899|psikologo kliniko]]''<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/naif_al_mutawa naif_al_mutawa]
| [[:d:Q23795283|Q23795283]]
|-
| [[Fitxategi:Nalini Nadkarni speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1275902|Nalini M. Nadkarni]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''
| 1954-10-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nalini_nadkarni nalini_nadkarni]
| [[:d:Q1275902|Q1275902]]
|-
|
| ''[[:d:Q6962654|Nancy Duarte]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1758037|parlamentuko lehendakari]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1950
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_duarte nancy_duarte]
| [[:d:Q6962654|Q6962654]]
|-
|
| ''[[:d:Q11789453|Nancy Etcoff]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_etcoff nancy_etcoff]
| [[:d:Q11789453|Q11789453]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768711|Nancy Frates]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_frates nancy_frates]
| [[:d:Q23768711|Q23768711]]
|-
| [[Fitxategi:Introduction to the Simons Center, Nancy Kanwisher, 2m33s.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6962770|Nancy Kanwisher]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_kanwisher nancy_kanwisher]
| [[:d:Q6962770|Q6962770]]
|-
| [[Fitxategi:Nancy Lublin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6962820|Nancy Lublin]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q3492227|berritzaile]]''<br/>''[[:d:Q2994387|aholkulari]]''
| 1971-06-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_lublin nancy_lublin]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1307 1307]
| [[:d:Q6962820|Q6962820]]
|-
|
| ''[[:d:Q18156724|Nancy N. Rabalais]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1950
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nancy_n_rabalais nancy_n_rabalais]
| [[:d:Q18156724|Q18156724]]
|-
| [[Fitxategi:Nandan M. Nilekani.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1391255|Nandan Nilekani]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[politikari]]
| 1955-06-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/nandan_nilekani nandan_nilekani]
| [[:d:Q1391255|Q1391255]]
|-
| [[Fitxategi:Nanfu Wang 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24609090|Nanfu Wang]]''
| zinema zuzendari txinatarra
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''
| 1985
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/nanfu_wang nanfu_wang]
| [[:d:Q24609090|Q24609090]]
|-
| [[Fitxategi:Naná Vasconcelos.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q707607|Naná Vasconcelos]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1944-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/nana_vasconcelos nana_vasconcelos]
| [[:d:Q707607|Q707607]]
|-
|
| ''[[:d:Q11584846|Naoko Ishii]]''
| seiyū japoniarra
| [[seiyū]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/naoko_ishii naoko_ishii]
| [[:d:Q11584846|Q11584846]]
|-
| [[Fitxategi:Naomi Klein - Brainwash Festival 2017.jpg|center|128px]]
| [[Naomi Klein]]
|
| [[kazetari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''
| 1970-05-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/naomi_klein naomi_klein]<br/>[https://www.ted.com/speakers/845 845]
| [[:d:Q236606|Q236606]]
|-
|
| ''[[:d:Q59631607|Naomi McDougall Jones]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/naomi_mcdougall_jones naomi_mcdougall_jones]
| [[:d:Q59631607|Q59631607]]
|-
| [[Fitxategi:Naomi Oreskes 2nd European TA conference in Berlin 2015.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q205618|Naomi Oreskes]]''
|
| ''[[:d:Q16063546|historian of science]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q12094958|geophysicist]]''<br/>''[[:d:Q11424604|earth scientist]]''
| 1958-11-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/naomi_oreskes naomi_oreskes]
| [[:d:Q205618|Q205618]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798128|Naomi Shah]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/naomi_shah naomi_shah]
| [[:d:Q23798128|Q23798128]]
|-
|
| ''[[:d:Q126278106|Natalie Cargill]]''
|
| ''[[:d:Q12362622|filantropo]]''<br/>[[abokatu]]
| 1990
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_cargill natalie_cargill]
| [[:d:Q126278106|Q126278106]]
|-
| [[Fitxategi:Natalie Jeremijenko.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6968182|Natalie Jeremijenko]]''
| ikertzailea
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1966
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_jeremijenko natalie_jeremijenko]
| [[:d:Q6968182|Q6968182]]
|-
| [[Fitxategi:Natalie MacMaster - Seattle - 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6968206|Natalie MacMaster]]''
|
| ''[[:d:Q3560496|fiddler]]''<br/>[[musikari]]
| 1972-06-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_macmaster natalie_macmaster]
| [[:d:Q6968206|Q6968206]]
|-
| [[Fitxategi:Natalie Merchant 07 15 2017 -13 (36837904352).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q238215|Natalie Merchant]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1963-10-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_merchant natalie_merchant]
| [[:d:Q238215|Q238215]]
|-
| [[Fitxategi:Natalie Panek, NASA internship with Henning Leidecker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q50379483|Natalie Panek]]''
|
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''
| 1983
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_panek natalie_panek]
| [[:d:Q50379483|Q50379483]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656760|Natalie Warne]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/natalie_warne natalie_warne]
| [[:d:Q23656760|Q23656760]]
|-
|
| ''[[:d:Q57201099|Natasha Hurley-Walker]]''
|
| ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/natasha_hurley_walker natasha_hurley_walker]
| [[:d:Q57201099|Q57201099]]
|-
|
| ''[[:d:Q16982366|Natasha Tsakos]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/natasha_tsakos natasha_tsakos]
| [[:d:Q16982366|Q16982366]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661623|Nate Garvis]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nate_garvis nate_garvis]
| [[:d:Q23661623|Q23661623]]
|-
| [[Fitxategi:Nate silver poker.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q562521|Nate Silver]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q15295720|poker jokalari]]''
| 1978-01-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nate_silver nate_silver]
| [[:d:Q562521|Q562521]]
|-
| [[Fitxategi:NBF2024-nathalie-cabrol.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21005247|Nathalie Cabrol]]''
|
| ''[[:d:Q16742203|planetary scientist]]''<br/>''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q3061999|astrobiologist]]''<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>[[autore]]
| 1963-08-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nathalie_cabrol nathalie_cabrol]
| [[:d:Q21005247|Q21005247]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656749|Nathalie Miebach]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nathalie_miebach nathalie_miebach]
| [[:d:Q23656749|Q23656749]]
|-
| [[Fitxategi:Nathan Myhrvold.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q365578|Nathan Myhrvold]]''
|
| [[matematikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q978044|executive]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1959-08-03<br/>1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nathan_myhrvold nathan_myhrvold]
| [[:d:Q365578|Q365578]]
|-
| [[Fitxategi:Nathan Wolfe 2011 Shankbone.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q15438588|Nathan Wolfe]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>''[[:d:Q15634281|birologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1970-08-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nathan_wolfe nathan_wolfe]
| [[:d:Q15438588|Q15438588]]
|-
| [[Fitxategi:Nathaniel Kahn.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3329419|Nathaniel Kahn]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| 1962-11-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nathaniel_kahn nathaniel_kahn]
| [[:d:Q3329419|Q3329419]]
|-
|
| ''[[:d:Q54954376|Natsai Audrey Chieza]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/natsai_audrey_chieza natsai_audrey_chieza]
| [[:d:Q54954376|Q54954376]]
|-
| [[Fitxategi:2018-07-01 ZDF Fernsehgarten Naturally 7-0347.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1970037|Naturally 7]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/naturally_7 naturally_7]
| [[:d:Q1970037|Q1970037]]
|-
|
| ''[[:d:Q6982299|Navi Radjou]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1970-08-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/navi_radjou navi_radjou]
| [[:d:Q6982299|Q6982299]]
|-
| [[Fitxategi:Ndidi Nwuneli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19564385|Ndidi Okonkwo Nwuneli]]''
| idazle nigeriarra
| [[idazle]]
| 1975-03-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/ndidi_nwuneli ndidi_nwuneli]
| [[:d:Q19564385|Q19564385]]
|-
| [[Fitxategi:Negin Farsad.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q6987345|Negin Farsad]]''
| komediante estatubatuarra
| [[komediante]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/negin_farsad negin_farsad]
| [[:d:Q6987345|Q6987345]]
|-
| [[Fitxategi:Neha Narula at World Economic Forum Davos 2023.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q102962826|Neha Narula]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/neha_narula neha_narula]
| [[:d:Q102962826|Q102962826]]
|-
| [[Fitxategi:Neil Burgess Royal Society.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657268|Neil Burgess]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1966-07-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_burgess neil_burgess]
| [[:d:Q23657268|Q23657268]]
|-
| [[Fitxategi:Neil Gershenfeld 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1030183|Neil Gershenfeld]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]
| 1959-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_gershenfeld neil_gershenfeld]<br/>[https://www.ted.com/speakers/88 88]
| [[:d:Q1030183|Q1030183]]
|-
|
| [[Neil Harbisson]]
| artista, argazkilari, musikari eta ziborg
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1982-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_harbisson neil_harbisson]
| [[:d:Q1355729|Q1355729]]
|-
| [[Fitxategi:Neil MacGregor Frankfurter Buchmesse 2015.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1226759|Neil MacGregor]]''
|
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1946-06-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_macgregor neil_macgregor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1018 1018]
| [[:d:Q1226759|Q1226759]]
|-
| [[Fitxategi:Neil Pasricha San Diego.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16733247|Neil Pasricha]]''
|
| ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q26831130|life coach]]''
| 1979-09-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_pasricha neil_pasricha]
| [[:d:Q16733247|Q16733247]]
|-
| [[Fitxategi:Neil Turok AIMS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1386754|Neil Turok]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[astronomo]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1958-11-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/neil_turok neil_turok]<br/>[https://www.ted.com/speakers/207 207]
| [[:d:Q1386754|Q1386754]]
|-
| [[Fitxategi:Nellie McKay.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q454975|Nellie McKay]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| 1982-04-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nellie_mckay nellie_mckay]<br/>[https://www.ted.com/speakers/248 248]
| [[:d:Q454975|Q454975]]
|-
| [[Fitxategi:Neri Oxman - Pop!Tech 2009 - Camden, ME.jpg|center|128px]]
| [[Neri Oxman]]
| israeldar-estatubatuar arkitektoa, diseinatzailea eta irakaslea
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[artista]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Israel]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/neri_oxman neri_oxman]
| [[:d:Q4981374|Q4981374]]
|-
| [[Fitxategi:Newton Aduaka.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2422311|Newton Aduaka]]''
| zinema zuzendari nigeriarra
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/newton_aduaka newton_aduaka]
| [[:d:Q2422311|Q2422311]]
|-
| [[Fitxategi:Okonjo-Iweala, Ngozi (2008 portrait).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q289350|Ngozi Okonjo-Iweala]]''
|
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[ministro]]
| 1954-06-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/ngozi_okonjo_iweala ngozi_okonjo_iweala]<br/>[https://www.ted.com/speakers/115 115]
| [[:d:Q289350|Q289350]]
|-
| [[Fitxategi:Niall Ferguson no Fronteiras do Pensamento São Paulo 2017 (37840342015) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q377638|Niall Ferguson]]''
| historialari britainiarra
| ''[[:d:Q17488363|historialari ekonomiko]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]
| 1964-04-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/niall_ferguson niall_ferguson]
| [[:d:Q377638|Q377638]]
|-
|
| ''[[:d:Q22279054|Nic Marks]]''
|
| ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nic_marks nic_marks]
| [[:d:Q22279054|Q22279054]]
|-
| [[Fitxategi:Nicholas Christakis.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1094336|Nicholas A. Christakis]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[mediku]]
| 1962-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nicholas_christakis nicholas_christakis]
| [[:d:Q1094336|Q1094336]]
|-
| [[Fitxategi:Nicholas Negroponte USNA 20090415 cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92601|Nicholas Negroponte]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1943-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nicholas_negroponte nicholas_negroponte]
| [[:d:Q92601|Q92601]]
|-
| [[Fitxategi:Nicholas Herbert Stern, Baron Stern of Brentford.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q335441|Nicholas Stern, Baron Stern of Brentford]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''
| 1946-04-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/lord_nicholas_stern lord_nicholas_stern]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2127 2127]
| [[:d:Q335441|Q335441]]
|-
| [[Fitxategi:Prof Nick Bostrom 324-1.jpg|center|128px]]
| [[Nick Bostrom]]
| filosofo suediarra
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1973-03-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/nick_bostrom nick_bostrom]
| [[:d:Q460475|Q460475]]
|-
| [[Fitxategi:Nick Hanauer Laura Flanders 2016.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q14633126|Nick Hanauer]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nick_hanauer nick_hanauer]
| [[:d:Q14633126|Q14633126]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769567|Nick Sears]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nick_sears_1 nick_sears_1]
| [[:d:Q23769567|Q23769567]]
|-
|
| ''[[:d:Q7028078|Nick Veasey]]''
| argazkilari britainiarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/nick_veasey nick_veasey]
| [[:d:Q7028078|Q7028078]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727944|Nicolas Perony]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nicholas_perony nicholas_perony]
| [[:d:Q23727944|Q23727944]]
|-
| [[Fitxategi:Nicole-maines-2019.jpg|center|128px]]
| [[Nicole Maines]]
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
| 1997-10-07
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nicole_maines nicole_maines]
| [[:d:Q33124715|Q33124715]]
|-
|
| ''[[:d:Q24054775|Nicole Paris & Ed Cage]]''
|
| ''[[:d:Q59958430|beatboxer]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/nicole_paris nicole_paris]
| [[:d:Q24054775|Q24054775]]
|-
| [[Fitxategi:NielsDiffrient.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3277342|Niels Diffrient]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q11287574|industrial designer]]''
| 1928-09-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/niels_diffrient niels_diffrient]
| [[:d:Q3277342|Q3277342]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783481|Nigel Marsh]]''
|
| [[idazle]]
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nigel_marsh nigel_marsh]
| [[:d:Q23783481|Q23783481]]
|-
| [[Fitxategi:Nighat Dad.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20050928|Nighat Dad]]''
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''
| 1981
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Pakistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/nighat_dad nighat_dad]
| [[:d:Q20050928|Q20050928]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729145|Nikolai Begg]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nikolai_begg nikolai_begg]
| [[:d:Q23729145|Q23729145]]
|-
| [[Fitxategi:Nilofer Merchant At Inspirefest 2017 -July 2017--130283 (35410533590).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23670940|Nilofer Merchant]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[hizlari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nilofer_merchant nilofer_merchant]
| [[:d:Q23670940|Q23670940]]
|-
| [[Fitxategi:Nina Fedoroff at the New America Foundation (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4494049|Nina Fedoroff]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
| 1942
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nina_fedoroff nina_fedoroff]
| [[:d:Q4494049|Q4494049]]
|-
| [[Fitxategi:Nina Jablonski.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q16730096|Nina G. Jablonski]]''
| ikertzailea
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1953-08-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nina_jablonski nina_jablonski]<br/>[https://www.ted.com/speakers/340 340]
| [[:d:Q16730096|Q16730096]]
|-
| [[Fitxategi:Nina Tandon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23657225|Nina Tandon]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nina_tandon nina_tandon]
| [[:d:Q23657225|Q23657225]]
|-
| [[Fitxategi:Nirmalya Kumar.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7040060|Nirmalya Kumar]]''
| irakasle indiarra
| [[irakasle]]
| 1960-03-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/nirmalya_kumar nirmalya_kumar]
| [[:d:Q7040060|Q7040060]]
|-
| [[Fitxategi:Nita A Farahany at the World Economic Forum in 2016.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q60322343|Nita A Farahany]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q47455777|bioethicist]]''
| 1978-04-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nita_farahany nita_farahany]
| [[:d:Q60322343|Q60322343]]
|-
| [[Fitxategi:Re publica 19 - Day 2 (32852536387).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q63790029|Niti Bhan]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/niti_bhan niti_bhan]
| [[:d:Q63790029|Q63790029]]
|-
| [[Fitxategi:Nizar Ibrahim.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769268|Nizar Ibrahim]]''
|
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''
| 1982
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]<br/>No/unknown value
| [https://www.ted.com/speakers/nizar_ibrahim nizar_ibrahim]
| [[:d:Q23769268|Q23769268]]
|-
| [[Fitxategi:Nnedi Okorafor (37108184821).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3877423|Nnedi Okorafor]]''
|
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q11892507|komiki gidoilari]]''
| 1974-04-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/nnedi_okorafor nnedi_okorafor]
| [[:d:Q3877423|Q3877423]]
|-
| [[Fitxategi:Noah Feldman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1959850|Noah Feldman]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[autore]]
| 1970-05-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/noah_feldman noah_feldman]
| [[:d:Q1959850|Q1959850]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663073|Noah Wilson-Rich]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/noah_wilson_rich noah_wilson_rich]
| [[:d:Q23663073|Q23663073]]
|-
| [[Fitxategi:SXSW-2024-alih-OB7A0967-Nonny de la Pena.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18354191|Nonny de la Peña]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| 1963
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/nonny_de_la_pena nonny_de_la_pena]
| [[:d:Q18354191|Q18354191]]
|-
|
| ''[[:d:Q92203204|Nora E. Atkinson]]''
|
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nora_atkinson nora_atkinson]
| [[:d:Q92203204|Q92203204]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797707|Nora York]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/nora_york nora_york]
| [[:d:Q23797707|Q23797707]]
|-
| [[Fitxategi:Noreena Hertz - Trento - 1.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q94555|Noreena Hertz]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q18190897|foreign correspondent]]''<br/>''[[:d:Q1416279|finantza-analista]]''
| 1967-09-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/noreena_hertz noreena_hertz]
| [[:d:Q94555|Q94555]]
|-
|
| ''[[:d:Q18817338|Noriko Arai]]''
|
| [[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/noriko_arai noriko_arai]
| [[:d:Q18817338|Q18817338]]
|-
| [[Fitxategi:Un edificio sostenible de acero y cristal, nuevo proyecto de Foster para Madrid 04 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Norman Foster]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| 1935-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/norman_foster norman_foster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/157 157]
| [[:d:Q104898|Q104898]]
|-
| [[Fitxategi:Norman Lear 1975 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1270283|Norman Lear]]''
|
| ''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[showrunner]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1922-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/norman_lear norman_lear]
| [[:d:Q1270283|Q1270283]]
|-
|
| ''[[:d:Q7052808|Norman Spack]]''
|
| ''[[:d:Q4531850|endokrinologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/norman_spack norman_spack]
| [[:d:Q7052808|Q7052808]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769298|Noy Thrupkaew]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/noy_thrupkaew noy_thrupkaew]
| [[:d:Q23769298|Q23769298]]
|-
| [[Fitxategi:OK Go at Lotusphere 2012.jpg|center|128px]]
| [[OK Go]]
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/ok_go ok_go]
| [[:d:Q736107|Q736107]]
|-
|
| ''[[:d:Q87990786|Oded Shoseyov]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/oded_shoseyov oded_shoseyov]
| [[:d:Q87990786|Q87990786]]
|-
|
| ''[[:d:Q61994730|Ofer Levy]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ofer_levy ofer_levy]
| [[:d:Q61994730|Q61994730]]
|-
| [[Fitxategi:Ola Rosling on Factfulness.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22280133|Ola Rosling]]''
|
| [[software garatzaile]]<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]
| 1975-11-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/ola_rosling ola_rosling]
| [[:d:Q22280133|Q22280133]]
|-
| [[Fitxategi:Ólafur Elíasson Internationale Jury Berlinale 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Olafur Eliasson]]
| artista danimarkarra
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1967-02-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/olafur_eliasson olafur_eliasson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/336 336]
| [[:d:Q365691|Q365691]]
|-
| [[Fitxategi:Ole Scheeren in Frankfurt.20130525.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q67031|Ole Scheeren]]''
| arkitekto alemaniarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1971
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/ole_scheeren ole_scheeren]
| [[:d:Q67031|Q67031]]
|-
| [[Fitxategi:NBF2024-oliver-jeffers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3350659|Oliver Jeffers]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[artista]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/oliver_jeffers oliver_jeffers]
| [[:d:Q3350659|Q3350659]]
|-
| [[Fitxategi:Oliversacks.jpg|center|128px]]
| [[Oliver Sacks]]
| Neurologo eta idazle britainiarra
| [[idazle]]<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q551835|mediku idazlea]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[mediku]]
| 1933-07-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/oliver_sacks oliver_sacks]
| [[:d:Q258662|Q258662]]
|-
| [[Fitxategi:OluTimehin Adegbeye Norwegian Council for Africa 2018 (174840).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q32537994|OluTimehin Kukoyi]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1991-10-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/olutimehin_adegbeye olutimehin_adegbeye]
| [[:d:Q32537994|Q32537994]]
|-
| [[Fitxategi:TaiwoLeiden2023.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q99501373|Olúfẹ́mi Táíwò]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/olu_fe_mi_ta_i_wo olu_fe_mi_ta_i_wo]
| [[:d:Q99501373|Q99501373]]
|-
|
| ''[[:d:Q7089622|Omar Ahmad]]''
|
| ''[[:d:Q5287861|chief technology officer]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[politikari]]
| 1964-06-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/omar_ahmad omar_ahmad]
| [[:d:Q7089622|Q7089622]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Baroness O'Neill of Bengarve crop 3.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q336089|Onora O'Neill]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]
| 1941-08-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/onora_o_neill onora_o_neill]
| [[:d:Q336089|Q336089]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656126|Onyx Ashanti]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/onyx_ashanti onyx_ashanti]
| [[:d:Q23656126|Q23656126]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759585|Oren Yakobovich]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/oren_yakobovich oren_yakobovich]
| [[:d:Q23759585|Q23759585]]
|-
| [[Fitxategi:Okolloh.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q49275|Ory Okolloh]]''
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q19890746|Interneteko ekintzailea]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/ory_okolloh ory_okolloh]
| [[:d:Q49275|Q49275]]
|-
|
| ''[[:d:Q7106910|Oskar Eustis]]''
|
| ''[[:d:Q1797162|zuzendari artistiko]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| 1958-07-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/oskar_eustis oskar_eustis]
| [[:d:Q7106910|Q7106910]]
|-
| [[Fitxategi:P. Dee Boersma portrait at International Penguin Conference 10.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16971310|P. Dee Boersma]]''
|
| ''[[:d:Q76928813|conservation biologist]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q104828277|biology teacher]]''
| 1946-11-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/dee_boersma dee_boersma]
| [[:d:Q16971310|Q16971310]]
|-
| [[Fitxategi:P W Singer Political Scientist and International Relations Expert (26294536015).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q320696|P. W. Singer]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[politikari]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/p_w_singer p_w_singer]
| [[:d:Q320696|Q320696]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Lord Ashdown of Norton-sub-Hamdon crop 2.jpg|center|128px]]
| [[Paddy Ashdown]]
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| 1941-02-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/paddy_ashdown paddy_ashdown]
| [[:d:Q333066|Q333066]]
|-
| [[Fitxategi:Pam Warhurst at TDC12.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7129276|Pam Warhurst]]''
|
| ''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''
| 1950
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/pam_warhurst pam_warhurst]
| [[:d:Q7129276|Q7129276]]
|-
| [[Fitxategi:PamelaMeyerSeptember2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21063835|Pamela Meyer]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/pamela_meyer pamela_meyer]
| [[:d:Q21063835|Q21063835]]
|-
| [[Fitxategi:March for Science San Francisco 20170422-4376.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7129246|Pamela Ronald]]''
| genetista estatubatuarra
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/pamela_ronald pamela_ronald]
| [[:d:Q7129246|Q7129246]]
|-
| [[Fitxategi:Vienna 2013-07-12 'central garden' - Blublut feat. Colin Webster 078 Pamelia Kurstin.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q275179|Pamelia Kurstin]]''
| musikari estatubatuarra
| [[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[musikari]]
| 1976-05-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/pamelia_kurstin pamelia_kurstin]
| [[:d:Q275179|Q275179]]
|-
| [[Fitxategi:Pankaj Ghemawat - 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7131284|Pankaj Ghemawat]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>No/unknown value
| [https://www.ted.com/speakers/pankaj_ghemawat pankaj_ghemawat]
| [[:d:Q7131284|Q7131284]]
|-
| [[Fitxategi:Paola Antonelli in 2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q440493|Paola Antonelli]]''
|
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1963-05-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/paola_antonelli paola_antonelli]
| [[:d:Q440493|Q440493]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662717|Paolo Cardini]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paolo_cardini paolo_cardini]
| [[:d:Q23662717|Q23662717]]
|-
| [[Fitxategi:Parag Khanna (6856923986).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2051465|Parag Khanna]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1977-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/parag_khanna parag_khanna]
| [[:d:Q2051465|Q2051465]]
|-
|
| ''[[:d:Q97655984|Paramjit Parmar]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/pj_parmar pj_parmar]
| [[:d:Q97655984|Q97655984]]
|-
| [[Fitxategi:Pardis Sabeti - PopTech 2011 - Camden Maine USA.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3063122|Pardis C. Sabeti]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[mediku]]<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''
| 1975-12-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Iran]]
| [https://www.ted.com/speakers/pardis_sabeti pardis_sabeti]
| [[:d:Q3063122|Q3063122]]
|-
| [[Fitxategi:Yeonmi Park (53065489343) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18437771|Park Yeon-mi]]''
|
| ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1993-10-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ipar Korea]]<br/>[[Hego Korea]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/yeonmi_park yeonmi_park]
| [[:d:Q18437771|Q18437771]]
|-
| [[Fitxategi:Parul Sehgal NBCC 2011 Shankbone.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7141204|Parul Sehgal]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]
| 1982
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/parul_sehgal_1 parul_sehgal_1]
| [[:d:Q7141204|Q7141204]]
|-
| [[Fitxategi:Pat Mitchell (8157972890) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7143792|Pat Mitchell]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[enpresaburu]]
| 1943-01-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/pat_mitchell pat_mitchell]
| [[:d:Q7143792|Q7143792]]
|-
| [[Fitxategi:2011 portrait - Patience Mthunzi (6197342763) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23782661|Patience Mthunzi]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1976-05-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/patience_mthunzi patience_mthunzi]
| [[:d:Q23782661|Q23782661]]
|-
| [[Fitxategi:Stanford2010PatriciaBurchat.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23782676|Patricia Burchat]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/patricia_burchat patricia_burchat]
| [[:d:Q23782676|Q23782676]]
|-
|
| ''[[:d:Q7145662|Patricia K. Kuhl]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q2854916|otorrinolaringologo]]''
| 1946-11-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/patricia_kuhl patricia_kuhl]
| [[:d:Q7145662|Q7145662]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784397|Patricia Ryan]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/patricia_ryan patricia_ryan]
| [[:d:Q23784397|Q23784397]]
|-
| [[Fitxategi:Patrick Awuah (Ashesi).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7146064|Patrick Awuah, Jr.]]''
|
| ''[[:d:Q6017510|Independent inventor]]''<br/>''[[:d:Q1132207|business incubator]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[ingeniari]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Ghana]]
| [https://www.ted.com/speakers/patrick_awuah patrick_awuah]
| [[:d:Q7146064|Q7146064]]
|-
| [[Fitxategi:Patrick Chappatte-IMG 8680-square.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q116361|Patrick Chappatte]]''
|
| ''[[:d:Q3658608|karikaturagile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[komikigile]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/patrick_chappatte patrick_chappatte]
| [[:d:Q116361|Q116361]]
|-
| [[Fitxategi:Patrisse Cullors.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20090524|Patrisse Khan-Cullors]]''
| artista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1984
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/patrisse_cullors patrisse_cullors]
| [[:d:Q20090524|Q20090524]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769549|Patrícia Medici]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/patricia_medici patricia_medici]
| [[:d:Q23769549|Q23769549]]
|-
|
| ''[[:d:Q7148280|Patsy Rodenburg]]''
| aktore britainiarra
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q20971450|voice coach]]''<br/>[[autore]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| 1953-09-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/patsy_rodenburg patsy_rodenburg]
| [[:d:Q7148280|Q7148280]]
|-
| [[Fitxategi:Dubai Future Forum 2024 - Pattie Maes.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7552|Pattie Maes]]''
| zientzialari belgikarra
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1961
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Belgika]]
| [https://www.ted.com/speakers/pattie_maes pattie_maes]
| [[:d:Q7552|Q7552]]
|-
|
| ''[[:d:Q60539319|Patty McCord]]''
|
| ''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q978044|executive]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/patty_mccord patty_mccord]
| [[:d:Q60539319|Q60539319]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782390|Paul Bennett]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paul_bennett paul_bennett]
| [[:d:Q23782390|Q23782390]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Bloom no Fronteiras do Pensamento Porto Alegre 2014 (14929910380).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1590549|Paul Bloom]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1963-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_bloom paul_bloom]
| [[:d:Q1590549|Q1590549]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Collier World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2059187|Paul Collier]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1949-04-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_collier paul_collier]
| [[:d:Q2059187|Q2059187]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661675|Paul Conneally]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paul_conneally paul_conneally]
| [[:d:Q23661675|Q23661675]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Debevec.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q93006|Paul Debevec]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_debevec paul_debevec]
| [[:d:Q93006|Q93006]]
|-
| [[Fitxategi:PaulGilding.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q2754187|Paul Gilding]]''
|
| [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_gilding paul_gilding]
| [[:d:Q2754187|Q2754187]]
|-
| [[Fitxategi:OmegaAuthPhoto.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16196964|Paul Greenberg]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_greenberg paul_greenberg]
| [[:d:Q16196964|Q16196964]]
|-
| [[Fitxategi:Paul J. Zak.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1967906|Paul J. Zak]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1962-02-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_zak paul_zak]
| [[:d:Q1967906|Q1967906]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712890|Paul Kemp-Robertson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paul_kemp_robertson paul_kemp_robertson]
| [[:d:Q23712890|Q23712890]]
|-
|
| ''[[:d:Q16274683|Paul Knoepfler]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1967-04-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_knoepfler paul_knoepfler]
| [[:d:Q16274683|Q16274683]]
|-
| [[Fitxategi:NMD 2019 Høyrepopulismens fremvekst 6 (32873985077) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7152025|Paul Lewis]]''
| kazetari britainiarra
| [[kazetari]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_lewis paul_lewis]
| [[:d:Q7152025|Q7152025]]
|-
| [[Fitxategi:Paul maccready.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1374080|Paul MacCready]]''
|
| ''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q27732138|glider pilot]]''
| 1925-09-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_maccready paul_maccready]
| [[:d:Q1374080|Q1374080]]
|-
|
| ''[[:d:Q705347|Paul Moller]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1936-12-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_moller paul_moller]
| [[:d:Q705347|Q705347]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Nicklen’s Polar Wonderland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7152732|Paul Nicklen]]''
| argazkilari kanadarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''
| 1968-07-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_nicklen paul_nicklen]
| [[:d:Q7152732|Q7152732]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Pholeros, SUST cropped.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15430944|Paul Pholeros]]''
| arkitekto australiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_pholeros paul_pholeros]
| [[:d:Q15430944|Q15430944]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728301|Paul Piff]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paul_piff paul_piff]
| [[:d:Q23728301|Q23728301]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Romer, 2005 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Paul Romer]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[matematikari]]
| 1955-11-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_romer paul_romer]<br/>[https://www.ted.com/speakers/471 471]
| [[:d:Q509262|Q509262]]
|-
|
| ''[[:d:Q7153314|Paul Root Wolpe]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1957-02-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_root_wolpe paul_root_wolpe]
| [[:d:Q7153314|Q7153314]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Sereno Lab Photo (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q562813|Paul Sereno]]''
|
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''
| 1957-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_sereno paul_sereno]
| [[:d:Q562813|Q562813]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657114|Paul Snelgrove]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/paul_snelgrove paul_snelgrove]
| [[:d:Q23657114|Q23657114]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Stamets with Agarikon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q783942|Paul Stamets]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q2487799|mikologo]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1955-07-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_stamets paul_stamets]
| [[:d:Q783942|Q783942]]
|-
| [[Fitxategi:Paul Tudor Jones, Tudor Investments.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7154092|Paul Tudor Jones]]''
|
| [[burtsa agente]]<br/>''[[:d:Q43423468|hedge fund manager]]''<br/>''[[:d:Q3704253|trader]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1954-09-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_tudor_jones_ii paul_tudor_jones_ii]
| [[:d:Q7154092|Q7154092]]
|-
|
| ''[[:d:Q2663689|Paul W. Ewald]]''
|
| ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''
| 1950s<br/>1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_ewald paul_ewald]<br/>[https://www.ted.com/speakers/230 230]
| [[:d:Q2663689|Q2663689]]
|-
|
| ''[[:d:Q7154189|Paul W. K. Rothemund]]''
| akademikoa estatubatuarra
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paul_rothemund paul_rothemund]
| [[:d:Q7154189|Q7154189]]
|-
|
| ''[[:d:Q23498304|Paula Johnson]]''
|
| ''[[:d:Q3264451|kardiologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paula_johnson paula_johnson]
| [[:d:Q23498304|Q23498304]]
|-
| [[Fitxategi:Paula Scher interview OnCreativity.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7154764|Paula Scher]]''
|
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[irakasle]]
| 1948-10-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paula_scher paula_scher]
| [[:d:Q7154764|Q7154764]]
|-
|
| ''[[:d:Q64748198|Paula Stone Williams]]''
|
| ''[[:d:Q7143049|pastoral counseling]]''<br/>[[idazle]]
| 1951
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/paula_stone_williams paula_stone_williams]
| [[:d:Q64748198|Q64748198]]
|-
| [[Fitxategi:Pavan Sukhdev (10186874696) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16254734|Pavan Sukhdev]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1960-03-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/pavan_sukhdev pavan_sukhdev]
| [[:d:Q16254734|Q16254734]]
|-
|
| ''[[:d:Q7156113|Pawan Sinha]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/pawan_sinha pawan_sinha]
| [[:d:Q7156113|Q7156113]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671263|Pearl Arredondo]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/pearl_arredondo pearl_arredondo]
| [[:d:Q23671263|Q23671263]]
|-
| [[Fitxategi:Peggy Orenstein on Boys and Sex.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7160710|Peggy Orenstein]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1961-11-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peggy_orenstein peggy_orenstein]
| [[:d:Q7160710|Q7160710]]
|-
| [[Fitxategi:Penelope Boston lecturing on Subsurface Astrobiology Cave Habitats on Earth, Mars, and Beyond.webp|center|128px]]
| ''[[:d:Q7162562|Penelope Boston]]''
|
| ''[[:d:Q16742175|espeleologo]]''<br/>[[geologo]]<br/>''[[:d:Q3061999|astrobiologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/penelope_boston penelope_boston]
| [[:d:Q7162562|Q7162562]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662947|Penelope Jagessar Chaffer]]''
|
| [[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/penelope_jagessar_chaffer penelope_jagessar_chaffer]
| [[:d:Q23662947|Q23662947]]
|-
| [[Fitxategi:Per Espen Stoknes (2017) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q11995189|Per Espen Stoknes]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[politikari]]
| 1967-03-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/per_espen_stoknes per_espen_stoknes]
| [[:d:Q11995189|Q11995189]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783063|Pete Alcorn]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/pete_alcorn pete_alcorn]
| [[:d:Q23783063|Q23783063]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Attia at Ancestral Health Symposium.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23712954|Peter Attia]]''
|
| [[zirujau]]<br/>[[mediku]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1973-03-19<br/>1973
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_attia peter_attia]
| [[:d:Q23712954|Q23712954]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Calthorpe on book tour (6545182197) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7173152|Peter Calthorpe]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1949
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_calthorpe peter_calthorpe]
| [[:d:Q7173152|Q7173152]]
|-
|
| ''[[:d:Q950763|Peter D. Ward]]''
|
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]]
| 1949
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_ward peter_ward]
| [[:d:Q950763|Q950763]]
|-
| [[Fitxategi:Peter-Diamandis-Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q562799|Peter Diamandis]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]
| 1961-05-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_diamandis peter_diamandis]
| [[:d:Q562799|Q562799]]
|-
|
| ''[[:d:Q7173699|Peter Donnelly]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''
| 1959-05-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_donnelly peter_donnelly]<br/>[https://www.ted.com/speakers/63 63]
| [[:d:Q7173699|Q7173699]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712235|Peter Doolittle]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_doolittle peter_doolittle]
| [[:d:Q23712235|Q23712235]]
|-
| [[Fitxategi:Petereigenfeature.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q95830|Peter Eigen]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1938-06-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_eigen peter_eigen]
| [[:d:Q95830|Q95830]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Gabriel Allan Warren.jpg|center|128px]]
| [[Peter Gabriel]]
| musikari, konpositore eta konpositore britainiarra (1950 jaioa)
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>''[[:d:Q2643890|kantari]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''
| 1950-02-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_gabriel peter_gabriel]
| [[:d:Q175195|Q175195]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759857|Peter Haas]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_haas peter_haas]
| [[:d:Q23759857|Q23759857]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Hirshberg (916338285).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769555|Peter Hirshberg]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_hirshberg peter_hirshberg]
| [[:d:Q23769555|Q23769555]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Molyneux 20080927 Festival du jeu video 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q164565|Peter Molyneux]]''
|
| ''[[:d:Q863368|bideo-joko programatzaile]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]''<br/>''[[:d:Q18882335|bideo-joko diseinatzaile]]''
| 1959-05-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_molyneux peter_molyneux]
| [[:d:Q164565|Q164565]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Norvig in 2019.jpg|center|128px]]
| [[Peter Norvig]]
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
| 1956-12-05<br/>1956-12-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_norvig peter_norvig]
| [[:d:Q92832|Q92832]]
|-
|
| ''[[:d:Q58812993|Peter Ouko]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_ouko peter_ouko]
| [[:d:Q58812993|Q58812993]]
|-
|
| ''[[:d:Q20853515|Peter Reinhart]]''
|
| [[okin]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 20th century<br/>1950
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_reinhart peter_reinhart]
| [[:d:Q20853515|Q20853515]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662569|Peter Saul]]''
|
| [[mediku]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_saul peter_saul]
| [[:d:Q23662569|Q23662569]]
|-
| [[Fitxategi:Peter Singer 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Peter Singer]]
| filosofo australiarra
| [[filosofo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]
| 1946-07-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_singer peter_singer]
| [[:d:Q211539|Q211539]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796156|Peter Tyack]]''
|
| ''[[:d:Q107267362|behavioral ecologist]]''<br/>''[[:d:Q107267423|marine mammalogist]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_tyack peter_tyack]
| [[:d:Q23796156|Q23796156]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712817|Peter van Manen]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_van_manen peter_van_manen]
| [[:d:Q23712817|Q23712817]]
|-
| [[Fitxategi:Peter van Uhm.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2079298|Peter van Uhm]]''
| gudari nederlandarra
| [[militar]]
| 1955-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/peter_van_uhm peter_van_uhm]
| [[:d:Q2079298|Q2079298]]
|-
|
| ''[[:d:Q7181721|Phil Borges]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1942
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/phil_borges phil_borges]
| [[:d:Q7181721|Q7181721]]
|-
|
| ''[[:d:Q3378790|Phil Hansen]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
| 1979
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/phil_hansen phil_hansen]
| [[:d:Q3378790|Q3378790]]
|-
| [[Fitxategi:Philip Plait 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2701388|Phil Plait]]''
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1412961|Trekkie]]''
| 1964-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/phil_plait phil_plait]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1109 1109]
| [[:d:Q2701388|Q2701388]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728383|Philip Evans]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/philip_evans philip_evans]
| [[:d:Q23728383|Q23728383]]
|-
| [[Fitxategi:Philip K. Howard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7183880|Philip K. Howard]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]
| 1948
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/philip_k_howard philip_k_howard]<br/>[https://www.ted.com/speakers/621 621]
| [[:d:Q7183880|Q7183880]]
|-
| [[Fitxategi:Philip Rosedale in 2021 by Chris Michel 1d35908-4-26.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1978446|Philip Rosedale]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1968-09-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/philip_rosedale philip_rosedale]
| [[:d:Q1978446|Q1978446]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Zimbardo (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Philip Zimbardo]]
|
| ''[[:d:Q10672931|gizarte-psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[autore]]
| 1933-03-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/philip_zimbardo philip_zimbardo]
| [[:d:Q296042|Q296042]]
|-
| [[Fitxategi:PhilippePetitAAFeb09.jpg|center|128px]]
| [[Philippe Petit]]
|
| ''[[:d:Q11957145|akrobata]]''<br/>''[[:d:Q17307272|zirkuko artista]]''<br/>''[[:d:Q15855449|magialari]]''<br/>''[[:d:Q3090865|funanbulista]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]''
| 1949-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/philippe_petit philippe_petit]
| [[:d:Q705289|Q705289]]
|-
| [[Fitxategi:Phillippe Starck 2011.jpg|center|128px]]
| [[Philippe Starck]]
|
| ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1949-01-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/philippe_starck philippe_starck]
| [[:d:Q316906|Q316906]]
|-
| [[Fitxategi:Pia Mancini.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18326639|Pia Mancini]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Argentina]]
| [https://www.ted.com/speakers/pia_mancini pia_mancini]
| [[:d:Q18326639|Q18326639]]
|-
| [[Fitxategi:Pico Iyer 2.08.12 (6847745503).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2955951|Pico Iyer]]''
| idazle britainiarra
| [[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]]
| 1957-02-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/pico_iyer pico_iyer]
| [[:d:Q2955951|Q2955951]]
|-
|
| ''[[:d:Q766390|Pilobolus]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/pilobolus pilobolus]
| [[:d:Q766390|Q766390]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662189|Plankton Chronicles Project]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/plankton_chronicles_project plankton_chronicles_project]
| [[:d:Q23662189|Q23662189]]
|-
|
| ''[[:d:Q56882240|Poppy Crum]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/poppy_crum poppy_crum]
| [[:d:Q56882240|Q56882240]]
|-
| [[Fitxategi:Pranavmistry.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2722796|Pranav Mistry]]''
|
| [[informatikari]]
| 1981-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/pranav_mistry pranav_mistry]
| [[:d:Q2722796|Q2722796]]
|-
|
| ''[[:d:Q59696234|Pratik Shah]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/pratik_shah pratik_shah]
| [[:d:Q59696234|Q59696234]]
|-
| [[Fitxategi:Preston Reed June 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q357378|Preston Reed]]''
|
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]''<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''
| 1955-04-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/preston_reed preston_reed]
| [[:d:Q357378|Q357378]]
|-
| [[Fitxategi:Priti Krishtel - Initiative for Medicines, Access and Knowledge (I-MAK).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q110316854|Priti Krishtel]]''
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/priti_krishtel priti_krishtel]
| [[:d:Q110316854|Q110316854]]
|-
|
| ''[[:d:Q106904404|Priya Parker]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/priya_parker priya_parker]
| [[:d:Q106904404|Q106904404]]
|-
| [[Fitxategi:Priyanka Chopra at Bulgary launch, 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Priyanka Chopra]]
| indiar abeslari eta antzezlea
| ''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q3357567|argazki-modelo]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]
| 1982-07-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/priyanka_chopra priyanka_chopra]
| [[:d:Q158957|Q158957]]
|-
| [[Fitxategi:LSU Museum of Natural Science - Prosanta Chakrabarty with zoological specimen.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21338838|Prosanta Chakrabarty]]''
|
| ''[[:d:Q4205432|iktiologo]]''
| 1978-11-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/prosanta_chakrabarty prosanta_chakrabarty]
| [[:d:Q21338838|Q21338838]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656762|Péter Fankhauser]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/peter_fankhauser peter_fankhauser]
| [[:d:Q23656762|Q23656762]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783069|Qi Zhang]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/qi_zhang qi_zhang]
| [[:d:Q23783069|Q23783069]]
|-
|
| ''[[:d:Q45175182|Qudus Onikeku]]''
|
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]]
| 1984
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/qudus_onikeku qudus_onikeku]
| [[:d:Q45175182|Q45175182]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657158|Quixotic Fusion]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/quixotic quixotic]
| [[:d:Q23657158|Q23657158]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657089|Quyen Nguyen]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[zirujau]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/quyen_nguyen quyen_nguyen]
| [[:d:Q23657089|Q23657089]]
|-
| [[Fitxategi:Lukedubois.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7273818|R. Luke DuBois]]''
|
| [[musikagile]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''
| 1975-09-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/r_luke_dubois r_luke_dubois]
| [[:d:Q7273818|Q7273818]]
|-
| [[Fitxategi:Rachel Armstrong (8460277065).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795664|Rachel Armstrong]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rachel_armstrong rachel_armstrong]
| [[:d:Q23795664|Q23795664]]
|-
| [[Fitxategi:Explaining the Sharing Economy - Rachel Botsman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20995290|Rachel Botsman]]''
| idazle britainiarra
| [[idazle]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rachel_botsman rachel_botsman]
| [[:d:Q20995290|Q20995290]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783093|Rachel Pike]]''
|
| ''[[:d:Q105839787|atmospheric chemist]]''<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rachel_pike rachel_pike]
| [[:d:Q23783093|Q23783093]]
|-
|
| ''[[:d:Q7279417|Rachel Sussman]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[artista]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rachel_sussman rachel_sussman]
| [[:d:Q7279417|Q7279417]]
|-
| [[Fitxategi:Horizonte 2014 Fr 1464.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q18397247|Rachelle Garniez]]''
|
| [[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1965-03-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rachelle_garniez rachelle_garniez]
| [[:d:Q18397247|Q18397247]]
|-
|
| ''[[:d:Q17517256|Radhika Nagpal]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/radhika_nagpal radhika_nagpal]
| [[:d:Q17517256|Q17517256]]
|-
| [[Fitxategi:Raffaello D’Andrea, Professor and artist (48088758103).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16864843|Raffaello D'Andrea]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1967-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/raffaello_d_andrea raffaello_d_andrea]
| [[:d:Q16864843|Q16864843]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795356|Raghava KK]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/kk_raghava kk_raghava]
| [[:d:Q23795356|Q23795356]]
|-
| [[Fitxategi:Ramesh Mashelkar Apr09.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7283012|Raghunath Anant Mashelkar]]''
|
| ''[[:d:Q7888586|kimika-ingeniari]]''<br/>[[kimikari]]
| 1943-01-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]
| [https://www.ted.com/speakers/r_a_mashelkar r_a_mashelkar]
| [[:d:Q7283012|Q7283012]]
|-
|
| ''[[:d:Q23768717|Rainer Strack]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rainer_strack rainer_strack]
| [[:d:Q23768717|Q23768717]]
|-
| [[Fitxategi:Rainn Wilson 2011 Shankbone 2.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q349548|Rainn Wilson]]''
| aktore estatubatuarra
| [[komediante]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q948329|karaktere aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q685433|saltzaile]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1966-01-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rainn_wilson rainn_wilson]
| [[:d:Q349548|Q349548]]
|-
| [[Fitxategi:Raj Jayadev at Pacific News Service 40th anniversary celebration.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q100178541|Raj Jayadev]]''
|
| ''[[:d:Q28532974|community organizer]]''
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/raj_jayadev raj_jayadev]
| [[:d:Q100178541|Q100178541]]
|-
| [[Fitxategi:Raj Panjabi, NSC Senior Director.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28101938|Raj Panjabi]]''
|
| [[mediku]]
| 1981-02-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/raj_panjabi raj_panjabi]
| [[:d:Q28101938|Q28101938]]
|-
| [[Fitxategi:Rajesh Rao 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14751924|Rajesh P.N. Rao]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[informatikari]]
| 1970-07-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/rajesh_rao rajesh_rao]
| [[:d:Q14751924|Q14751924]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760316|Rajiv Maheswaran]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rajiv_maheswaran rajiv_maheswaran]
| [[:d:Q23760316|Q23760316]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784293|Ralph Langner]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ralph_langner ralph_langner]
| [[:d:Q23784293|Q23784293]]
|-
| [[Fitxategi:Ralph nader portrait.jpg|center|128px]]
| [[Ralph Nader]]
|
| [[abokatu]]<br/>[[historialari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q11986654|lobbyist]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>''[[:d:Q15958642|politika-idazle]]''
| 1934-02-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ralph_nader ralph_nader]
| [[:d:Q193156|Q193156]]
|-
| [[Fitxategi:Ramanan laxminarayan.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759575|Ramanan Laxminarayan]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ramanan_laxminarayan ramanan_laxminarayan]
| [[:d:Q23759575|Q23759575]]
|-
| [[Fitxategi:Ramesh Raskar (11539797465).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16735003|Ramesh Raskar]]''
| ikertzaile estatubatuarra
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1265807|information scientist]]''
| 1970-06-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ramesh_raskar ramesh_raskar]
| [[:d:Q16735003|Q16735003]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657180|Ramona Pierson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ramona_pierson ramona_pierson]
| [[:d:Q23657180|Q23657180]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712989|Ramsey Musallam]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ramsey_musallam ramsey_musallam]
| [[:d:Q23712989|Q23712989]]
|-
| [[Fitxategi:Rana el Kaliouby.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17465952|Rana el Kaliouby]]''
|
| [[informatikari]]
| 1978
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Egipto]]
| [https://www.ted.com/speakers/rana_el_kaliouby rana_el_kaliouby]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2533 2533]
| [[:d:Q17465952|Q17465952]]
|-
| [[Fitxategi:Randall Munroe 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q285048|Randall Munroe]]''
|
| [[programatzaile]]<br/>[[komikigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q98668847|geohasher]]''
| 1984-10-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/randall_munroe randall_munroe]
| [[:d:Q285048|Q285048]]
|-
| [[Fitxategi:RandyPausch Wiki 2.jpg|center|128px]]
| [[Randy Pausch]]
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1960-10-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/randy_pausch randy_pausch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/643 643]
| [[:d:Q49828|Q49828]]
|-
|
| ''[[:d:Q23751633|Raspyni Brothers]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/raspyni_brothers raspyni_brothers]
| [[:d:Q23751633|Q23751633]]
|-
| [[Fitxategi:The Raul Midón Trio - Leverkusener Jazztage 2017-1537.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1375278|Raul Midón]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q6168364|jazz guitarist]]''
| 1966-03-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/raul_midon raul_midon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/168 168]
| [[:d:Q1375278|Q1375278]]
|-
|
| ''[[:d:Q23784984|Ravin Agrawal]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ravin_agrawal ravin_agrawal]
| [[:d:Q23784984|Q23784984]]
|-
|
| ''[[:d:Q5555893|Ray Anderson]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1934-07-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ray_anderson ray_anderson]<br/>[https://www.ted.com/speakers/351 351]
| [[:d:Q5555893|Q5555893]]
|-
| [[Fitxategi:Web Summit 2018 - Forum - Day 2, November 7 HM1 7481 (44858045925).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7297378|Ray Dalio]]''
|
| ''[[:d:Q43423468|hedge fund manager]]''<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''
| 1949-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ray_dalio ray_dalio]
| [[:d:Q7297378|Q7297378]]
|-
| [[Fitxategi:Ray Kurzweil @ SXSW 2017 (32594766664).jpg|center|128px]]
| [[Ray Kurzweil]]
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q846430|futurist]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[filosofo]]
| 1948-02-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ray_kurzweil ray_kurzweil]
| [[:d:Q298341|Q298341]]
|-
| [[Fitxategi:Ray Zahab speaking at TED in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7298329|Ray Zahab]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| 1968<br/>1969
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/ray_zahab ray_zahab]
| [[:d:Q7298329|Q7298329]]
|-
|
| ''[[:d:Q24054740|Raymond Wang]]''
|
| [[asmatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/raymond_wang raymond_wang]
| [[:d:Q24054740|Q24054740]]
|-
|
| ''[[:d:Q7300377|Read Montague]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1960
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/read_montague read_montague]
| [[:d:Q7300377|Q7300377]]
|-
|
| ''[[:d:Q86113114|Rebecca A Brachman]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rebecca_brachman rebecca_brachman]
| [[:d:Q86113114|Q86113114]]
|-
| [[Fitxategi:Rebecca Goldstein.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q766723|Rebecca Goldstein]]''
|
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q2468727|Ikasketa klasikoetan aditua]]''
| 1950-02-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rebecca_newberger_goldstein rebecca_newberger_goldstein]
| [[:d:Q766723|Q766723]]
|-
| [[Fitxategi:Rebecca MacKinnon 2022.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2915379|Rebecca MacKinnon]]''
|
| ''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1969-09-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rebecca_mackinnon rebecca_mackinnon]
| [[:d:Q2915379|Q2915379]]
|-
|
| ''[[:d:Q7301850|Rebecca Onie]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1977
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rebecca_onie rebecca_onie]
| [[:d:Q7301850|Q7301850]]
|-
|
| ''[[:d:Q7301901|Rebecca Saxe]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/rebecca_saxe rebecca_saxe]
| [[:d:Q7301901|Q7301901]]
|-
| [[Fitxategi:Reed Hastings, Web 2.0 Conference.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7306657|Reed Hastings]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q12362622|filantropo]]''
| 1960-10-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/reed_hastings reed_hastings]
| [[:d:Q7306657|Q7306657]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759787|Reed Kroloff]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/reed_kroloff reed_kroloff]
| [[:d:Q23759787|Q23759787]]
|-
| [[Fitxategi:Reggie Watts at PopTech 2011 (a).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3423441|Reggie Watts]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[musikari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q1198887|musika-zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| 1972-03-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/reggie_watts reggie_watts]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1160 1160]
| [[:d:Q3423441|Q3423441]]
|-
| [[Fitxategi:DARPA Director Dr regina dugan.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1709949|Regina E. Dugan]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1963-03-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/regina_dugan regina_dugan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1161 1161]
| [[:d:Q1709949|Q1709949]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783055|Regina Hartley]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/regina_hartley regina_hartley]
| [[:d:Q23783055|Q23783055]]
|-
| [[Fitxategi:Renata Salecl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6118610|Renata Salecl]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1962-01-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Eslovenia]]<br/>[[Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista]]
| [https://www.ted.com/speakers/renata_salecl renata_salecl]
| [[:d:Q6118610|Q6118610]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795629|Renny Gleeson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/renny_gleeson renny_gleeson]
| [[:d:Q23795629|Q23795629]]
|-
| [[Fitxategi:Renzo Piano, portrait.jpg|center|128px]]
| [[Renzo Piano]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[politikari]]
| 1937-09-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/renzo_piano renzo_piano]
| [[:d:Q190148|Q190148]]
|-
| [[Fitxategi:Renee Hlozek.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q54318944|Renée Hložek]]''
|
| ''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[astronomo]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''
| 1983-11-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/1388817 1388817]
| [[:d:Q54318944|Q54318944]]
|-
| [[Fitxategi:2018-prathamusa-reshma-saujani.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7315375|Reshma Saujani]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| 1975-11-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/reshma_saujani reshma_saujani]
| [[:d:Q7315375|Q7315375]]
|-
|
| ''[[:d:Q11140288|Reuben Heyday Margolin]]''
| eskultore estatubatuarra
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/reuben_margolin reuben_margolin]
| [[:d:Q11140288|Q11140288]]
|-
|
| ''[[:d:Q114630044|Reuben Jonathan Miller]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q8142883|kriminologo]]''<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''<br/>''[[:d:Q37941017|fieldworker]]''<br/>''[[:d:Q27177003|research professor]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/reuben_jonathan_miller reuben_jonathan_miller]
| [[:d:Q114630044|Q114630044]]
|-
| [[Fitxategi:Rhiannon Giddens of Carolina Chocolate Drops North Carolina USA July 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7320514|Rhiannon Giddens]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q9648008|banjo-jotzaile]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q8178443|libretista]]''
| 1977-02-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rhiannon_giddens rhiannon_giddens]
| [[:d:Q7320514|Q7320514]]
|-
|
| ''[[:d:Q17486500|Ric Elias]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1967-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Puerto Rico]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ric_elias ric_elias]
| [[:d:Q17486500|Q17486500]]
|-
|
| ''[[:d:Q706665|Ricardo Semler]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/ricardo_semler ricardo_semler]
| [[:d:Q706665|Q706665]]
|-
|
| ''[[:d:Q7323191|Rich Benjamin]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rich_benjamin rich_benjamin]
| [[:d:Q7323191|Q7323191]]
|-
| [[Fitxategi:5.3.10RichardBransonByDavidShankbone.jpg|center|128px]]
| [[Richard Branson]]
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1950-07-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_branson richard_branson]
| [[:d:Q194419|Q194419]]
|-
| [[Fitxategi:Dinner with Richard Dawkins and CFI... like a candle in the dark.jpg|center|128px]]
| [[Richard Dawkins]]
|
| ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''<br/>''[[:d:Q3745071|zientzia idazle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16270720|theoretical biologist]]''<br/>''[[:d:Q15632482|epistemologo]]''<br/>''[[:d:Q19356916|sociobiologist]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''<br/>''[[:d:Q116695160|video game actor]]''<br/>[[ahots-aktore]]
| 1941-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_dawkins richard_dawkins]<br/>[https://www.ted.com/speakers/93 93]
| [[:d:Q44461|Q44461]]
|-
| [[Fitxategi:RichardFeynman-PaineMansionWoods1984 copyrightTamikoThiel bw.jpg|center|128px]]
| [[Richard Feynman]]
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q16745601|quantum physicist]]''<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[autore]]
| 1918-05-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_feynman richard_feynman]<br/>[https://www.ted.com/speakers/673 673]
| [[:d:Q39246|Q39246]]
|-
| [[Fitxategi:Richard Baraniuk at the SPARC 2014 OA Meeting - DSC00777 (cropped).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7323946|Richard G. Baraniuk]]''
| ikertzailea
| [[asmatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_baraniuk richard_baraniuk]<br/>[https://www.ted.com/speakers/26 26]
| [[:d:Q7323946|Q7323946]]
|-
| [[Fitxategi:Richard G Wilkinson.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2096593|Richard G. Wilkinson]]''
|
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| 1943-07-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_wilkinson richard_wilkinson]
| [[:d:Q2096593|Q2096593]]
|-
| [[Fitxategi:Mayor Richard J. Berry first photo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7326701|Richard J. Berry]]''
| politikari estatubatuarra
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1962-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_j_berry richard_j_berry]
| [[:d:Q7326701|Q7326701]]
|-
| [[Fitxategi:Richard L. Pyle On Boat in Philippines, with Poseidon SE7EN Rebreather.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21340682|Richard L. Pyle]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q4205432|iktiologo]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q109120509|zoological collector]]''<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''
| 1967-03-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_pyle richard_pyle]
| [[:d:Q21340682|Q21340682]]
|-
| [[Fitxategi:Richard H. Ledgett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17079639|Richard Ledgett]]''
|
|
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rick_ledgett rick_ledgett]
| [[:d:Q17079639|Q17079639]]
|-
|
| ''[[:d:Q320884|Richard Preston]]''
|
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>''[[:d:Q17433421|zientzia kazetari]]''
| 1954-08-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_preston richard_preston]
| [[:d:Q320884|Q320884]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656666|Richard Resnick]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_resnick richard_resnick]
| [[:d:Q23656666|Q23656666]]
|-
|
| ''[[:d:Q23785283|Richard Sears]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_sears richard_sears]
| [[:d:Q23785283|Q23785283]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657219|Richard Seymour]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_seymour richard_seymour]
| [[:d:Q23657219|Q23657219]]
|-
| [[Fitxategi:Richard St. John, The 8 Traits Successful People Have in Common - Gulltaggen 2010 (4561385080).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795641|Richard St. John]]''
|
| ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1947
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_st_john richard_st_john]
| [[:d:Q23795641|Q23795641]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797900|Richard Turere]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/richard_turere richard_turere]
| [[:d:Q23797900|Q23797900]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670529|Richard Weller]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/richard_weller richard_weller]
| [[:d:Q23670529|Q23670529]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662323|Rick Guidotti]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rick_guidotti_s rick_guidotti_s]
| [[:d:Q23662323|Q23662323]]
|-
| [[Fitxategi:Rick.Smolan.headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7331756|Rick Smolan]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1949-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rick_smolan rick_smolan]
| [[:d:Q7331756|Q7331756]]
|-
| [[Fitxategi:Rick Warren (2016).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q380107|Rick Warren]]''
|
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Artzain (kristautasuna)|artzain]]
| 1954-01-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rick_warren rick_warren]
| [[:d:Q380107|Q380107]]
|-
| [[Fitxategi:Rickard Falkvinge - 2006-06-03 (Jon Åslund).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q443624|Rickard Falkvinge]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[programatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1662485|information professional]]''
| 1972-01-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/rick_falkvinge rick_falkvinge]
| [[:d:Q443624|Q443624]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759728|Rishi Manchanda]]''
|
| [[mediku]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rishi_manchanda rishi_manchanda]
| [[:d:Q23759728|Q23759728]]
|-
|
| ''[[:d:Q23671271|Rita F. Pierson]]''
|
|
| 1951-10-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rita_f_pierson rita_f_pierson]
| [[:d:Q23671271|Q23671271]]
|-
|
| ''[[:d:Q3433529|Rives]]''
| poeta estatubatuarra
| [[poeta]]
| 1968-10-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rives rives]
| [[:d:Q3433529|Q3433529]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796184|Rob Dunbar]]''
|
| ''[[:d:Q11424604|earth scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rob_dunbar rob_dunbar]
| [[:d:Q23796184|Q23796184]]
|-
|
| ''[[:d:Q22087979|Rob Forbes]]''
|
| [[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rob_forbes rob_forbes]
| [[:d:Q22087979|Q22087979]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783483|Rob Harmon]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rob_harmon rob_harmon]
| [[:d:Q23783483|Q23783483]]
|-
| [[Fitxategi:Rob Hopkins, 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1594109|Rob Hopkins]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q17010072|militante]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1968-06-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rob_hopkins rob_hopkins]
| [[:d:Q1594109|Q1594109]]
|-
| [[Fitxategi:Congreso Futuro 2020 - Rob Knight 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20657126|Rob Knight]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[zientzialari]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Zeelanda Berria]]
| [https://www.ted.com/speakers/rob_knight rob_knight]
| [[:d:Q20657126|Q20657126]]
|-
| [[Fitxategi:Robb Willer.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q41634525|Robb Willer]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1977
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robb_willer robb_willer]
| [[:d:Q41634525|Q41634525]]
|-
| [[Fitxategi:Kid President in White House 2013 Easter Egg Roll Promo.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q18196390|Robby Novak]]''
| aktore estatubatuarra
| [[Antzezle|aktore]]
| 2004-01-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/kid_president kid_president]
| [[:d:Q18196390|Q18196390]]
|-
| [[Fitxategi:Dr. Ballard visit 2023 (52976464273) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q312867|Robert Ballard]]''
|
| ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[geologo]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1942-06-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_ballard robert_ballard]
| [[:d:Q312867|Q312867]]
|-
| [[Fitxategi:330-PSA-153-63 (USN 711326) (22171848378) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2357840|Robert Fischell]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[asmatzaile]]
| 1929-02-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_fischell robert_fischell]
| [[:d:Q2357840|Q2357840]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728142|Robert Full]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robert_full robert_full]
| [[:d:Q23728142|Q23728142]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797194|Robert Gupta]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robert_gupta robert_gupta]
| [[:d:Q23797194|Q23797194]]
|-
|
| ''[[:d:Q17299886|Robert Hammond]]''
|
|
| 1960s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robert_hammond robert_hammond]
| [[:d:Q17299886|Q17299886]]
|-
|
| ''[[:d:Q7345891|Robert J. Gordon]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1940-09-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_j_gordon robert_j_gordon]
| [[:d:Q7345891|Q7345891]]
|-
| [[Fitxategi:Robert J. Lang, origami expert.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q642995|Robert J. Lang]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[matematikari]]
| 1961-05-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_lang robert_lang]
| [[:d:Q642995|Q642995]]
|-
|
| ''[[:d:Q16150166|Robert J. Waldinger]]''
|
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''
| 1951
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robert_waldinger robert_waldinger]
| [[:d:Q16150166|Q16150166]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797695|Robert Lee Hotz]]''
|
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_lee_hotz robert_lee_hotz]
| [[:d:Q23797695|Q23797695]]
|-
|
| ''[[:d:Q8342|Robert Legato]]''
|
| [[argazki-zuzendari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1956-05-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_legato robert_legato]
| [[:d:Q8342|Q8342]]
|-
|
| ''[[:d:Q7347308|Robert Mankoff]]''
|
| ''[[:d:Q1114448|umorista grafiko]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| 1944-05-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bob_mankoff bob_mankoff]
| [[:d:Q7347308|Q7347308]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759693|Robert Muggah]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''
| 1974-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_muggah robert_muggah]
| [[:d:Q23759693|Q23759693]]
|-
| [[Fitxategi:Robert Neuwirth in 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7348003|Robert Neuwirth]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q15931838|ikerketa kazetari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_neuwirth robert_neuwirth]
| [[:d:Q7348003|Q7348003]]
|-
| [[Fitxategi:RobReid.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2798390|Robert Reid]]''
|
| ''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1966-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rob_reid rob_reid]
| [[:d:Q2798390|Q2798390]]
|-
| [[Fitxategi:Robert Sapolsky-edited.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3118802|Robert Sapolsky]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1957-04-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_sapolsky robert_sapolsky]
| [[:d:Q3118802|Q3118802]]
|-
| [[Fitxategi:Robert Swan in 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2582394|Robert Swan]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''
| 1956-07-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_swan robert_swan]
| [[:d:Q2582394|Q2582394]]
|-
| [[Fitxategi:Robert Thurman 2006.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1377791|Robert Thurman]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]
| 1941-08-03<br/>1941-08-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bob_thurman bob_thurman]
| [[:d:Q1377791|Q1377791]]
|-
| [[Fitxategi:Robert Wright journalist.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3123126|Robert Wright]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>[[idazle]]
| 1957-01-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robert_wright robert_wright]
| [[:d:Q3123126|Q3123126]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809243|Roberto D'Angelo & Francesca Fedeli]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/roberto_and_francesca_d_angelo roberto_and_francesca_d_angelo]
| [[:d:Q23809243|Q23809243]]
|-
| [[Fitxategi:Robinchase2008.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7352317|Robin Chase]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robin_chase robin_chase]
| [[:d:Q7352317|Q7352317]]
|-
| [[Fitxategi:Robin Hanson in a field 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2159779|Robin Hanson]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15319501|social scientist]]''
| 1959-08-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robin_hanson robin_hanson]
| [[:d:Q2159779|Q2159779]]
|-
| [[Fitxategi:Robin Ince - EdSciFest 2014.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7352559|Robin Ince]]''
|
| [[komediante]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q18545066|bakarrizketalari]]''<br/>[[aurkezle]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| 1969-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/robin_ince robin_ince]
| [[:d:Q7352559|Q7352559]]
|-
| [[Fitxategi:RobinMorgan profile.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q450796|Robin Morgan]]''
|
| [[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1941-01-29<br/>1942-01-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robin_morgan robin_morgan]
| [[:d:Q450796|Q450796]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782688|Robin Murphy]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''
| 1957-08-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/robin_murphy robin_murphy]
| [[:d:Q23782688|Q23782688]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713828|Robin Nagle]]''
|
| [[antropologo]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robin_nagle robin_nagle]
| [[:d:Q23713828|Q23713828]]
|-
|
| ''[[:d:Q55583699|Robin Steinberg]]''
|
| [[abokatu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robin_steinberg robin_steinberg]
| [[:d:Q55583699|Q55583699]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760207|Robyn Stein DeLuca]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/robyn_stein_deluca robyn_stein_deluca]
| [[:d:Q23760207|Q23760207]]
|-
| [[Fitxategi:Rodney Brooks ML40.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92809|Rodney Brooks]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>[[matematikari]]
| 1954-12-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/rodney_brooks rodney_brooks]
| [[:d:Q92809|Q92809]]
|-
| [[Fitxategi:Rodney Mullen PopTech 2013 01 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q313447|Rodney Mullen]]''
| skater estatubatuarra
| ''[[:d:Q17502714|skater]]''
| 1966-08-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/rodney_mullen rodney_mullen]
| [[:d:Q313447|Q313447]]
|-
|
| ''[[:d:Q24052043|Rodrigo Bijou]]''
|
| ''[[:d:Q65952601|computer security engineer]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_bijou rodrigo_bijou]
| [[:d:Q24052043|Q24052043]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712290|Rodrigo Canales]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_canales rodrigo_canales]
| [[:d:Q23712290|Q23712290]]
|-
| [[Fitxategi:Rodrigo y Gabriela.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1469093|Rodrigo y Gabriela]]''
|
| ''[[:d:Q215380|musika talde]]''
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/rodrigo_y_gabriela rodrigo_y_gabriela]
| [[:d:Q1469093|Q1469093]]
|-
|
| ''[[:d:Q106736121|Roger Antonsen]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>[[matematikari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[programatzaile]]
| 1976-08-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/roger_antonsen roger_antonsen]
| [[:d:Q106736121|Q106736121]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657103|Roger Doiron]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/roger_doiron roger_doiron]
| [[:d:Q23657103|Q23657103]]
|-
| [[Fitxategi:Roger Ebert cropped.jpg|center|128px]]
| [[Roger Ebert|Q212173]]
| Ameriketako Estatu Batuetako zinema-kritikaria (1942–2013)
| [[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q4220892|zinema-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q42909|erreportari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| 1942-06-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/roger_ebert roger_ebert]<br/>[https://www.ted.com/speakers/904 904]
| [[:d:Q212173|Q212173]]
|-
| [[Fitxategi:2021 - Centre Stage SM5 1003 (51652425540) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7358633|Roger McNamee]]''
|
| ''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| 1956-05-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/roger_mcnamee roger_mcnamee]
| [[:d:Q7358633|Q7358633]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728309|Roger Stein]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/roger_stein roger_stein]
| [[:d:Q23728309|Q23728309]]
|-
|
| ''[[:d:Q57010924|Roger T. Hanlon]]''
|
| ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1947-05-17<br/>1947
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/roger_hanlon roger_hanlon]
| [[:d:Q57010924|Q57010924]]
|-
|
| ''[[:d:Q7359408|Rogier van der Heide]]''
|
| ''[[:d:Q1823479|argi-diseinatzailea]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/rogier_van_der_heide rogier_van_der_heide]
| [[:d:Q7359408|Q7359408]]
|-
| [[Fitxategi:Rokia Traoré - Festival du Bout du Monde 2013 - 003.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q256065|Rokia Traoré]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]
| 1974-01-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Mali]]<br/>[[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/rokia_traore rokia_traore]<br/>[https://www.ted.com/speakers/166 166]
| [[:d:Q256065|Q256065]]
|-
|
| ''[[:d:Q52151628|Rola Hallam]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Siria]]
| [https://www.ted.com/speakers/rola_hallam rola_hallam]
| [[:d:Q52151628|Q52151628]]
|-
|
| ''[[:d:Q17388690|Roman Mars]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q112120568|tvůrce rozhlasových pořadů]]''<br/>[[hizlari]]
| 1974-10-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/roman_mars roman_mars]
| [[:d:Q17388690|Q17388690]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769241|Romina Libster]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/romina_libster romina_libster]
| [[:d:Q23769241|Q23769241]]
|-
| [[Fitxategi:Mr. Romulus Whitaker.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3532796|Romulus Whitaker]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16271064|herpetologoa]]''
| 1943-05-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]<br/>[[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]
| [https://www.ted.com/speakers/romulus_whitaker romulus_whitaker]
| [[:d:Q3532796|Q3532796]]
|-
|
| ''[[:d:Q11099812|Ron Eglash]]''
| matematikari estatubatuarra
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1958-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ron_eglash ron_eglash]
| [[:d:Q11099812|Q11099812]]
|-
|
| ''[[:d:Q7363766|Ron Finley]]''
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q758780|lorezain]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ron_finley ron_finley]
| [[:d:Q7363766|Q7363766]]
|-
| [[Fitxategi:Photo of Ron Gutman.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7363861|Ron Gutman]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ron_gutman ron_gutman]
| [[:d:Q7363861|Q7363861]]
|-
|
| ''[[:d:Q7364137|Ron McCallum]]''
| akademikoa australiarra
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1948-10-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/ron_mccallum ron_mccallum]
| [[:d:Q7364137|Q7364137]]
|-
|
| ''[[:d:Q7365256|Ronald S. Sullivan Jr.]]''
| katedradun estatubatuarra
| [[katedradun]]
| 1966-12-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ronald_sullivan ronald_sullivan]
| [[:d:Q7365256|Q7365256]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662811|Ronny Edry]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ronny_edry ronny_edry]
| [[:d:Q23662811|Q23662811]]
|-
| [[Fitxategi:Rory Bremner at the Savoy 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3400702|Rory Bremner]]''
|
| [[komediante]]<br/>''[[:d:Q3149505|improviser]]''<br/>[[telebista-aktore]]
| 1961-04-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rory_bremner rory_bremner]
| [[:d:Q3400702|Q3400702]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Rory Stewart crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q328892|Rory Stewart]]''
|
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3579035|bidaia idazle]]''<br/>[[ofizier]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[Atleta|kirolari]]<br/>[[aurkezle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1973-01-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rory_stewart rory_stewart]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1045 1045]
| [[:d:Q328892|Q328892]]
|-
| [[Fitxategi:Business of Software - Rory Sutherland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19666293|Rory Sutherland]]''
|
| ''[[:d:Q10355417|advertising person]]''<br/>''[[:d:Q4178004|publizista]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q106879368|marketing theorist]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''
| 1965-11-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rory_sutherland rory_sutherland]
| [[:d:Q19666293|Q19666293]]
|-
| [[Fitxategi:Rose George on The Big Necessity.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4949823|Rose George]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rose_george rose_george]
| [[:d:Q4949823|Q4949823]]
|-
| [[Fitxategi:Rose Goslinga - PopTech 2011 - Camden Maine USA (6264061943).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759550|Rose Goslinga]]''
|
| ''[[:d:Q285759|aseguru-artekari]]''<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rose_goslinga rose_goslinga]
| [[:d:Q23759550|Q23759550]]
|-
|
| ''[[:d:Q76469472|Rose Mutiso]]''
| fisikari kenyarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1986
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/rose_m_mutiso rose_m_mutiso]
| [[:d:Q76469472|Q76469472]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728320|Roselinde Torres]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/roselinde_torres roselinde_torres]
| [[:d:Q23728320|Q23728320]]
|-
|
| [[Rosie King]]
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| 1998
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rosie_king rosie_king]
| [[:d:Q23759581|Q23759581]]
|-
| [[Fitxategi:Portrait of Ross Lovegrove.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q573143|Ross Lovegrove]]''
| diseinatzaile britainiarra
| [[diseinatzaile]]
| 1958-08-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/ross_lovegrove ross_lovegrove]<br/>[https://www.ted.com/speakers/28 28]
| [[:d:Q573143|Q573143]]
|-
| [[Fitxategi:Roxane gay 9134940.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q16202911|Roxane Gay]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q20708269|Scrabble player]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q876864|editore-laguntzaile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''
| 1974-10-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/roxane_gay roxane_gay]
| [[:d:Q16202911|Q16202911]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728739|Roy Gould]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>[[astronomo]]
| 1947
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/roy_gould roy_gould]
| [[:d:Q23728739|Q23728739]]
|-
| [[Fitxategi:Official portrait of Roz Savage MP crop 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7375304|Roz Savage]]''
|
| ''[[:d:Q21081635|ocean rower]]''<br/>[[politikari]]
| 1967-12-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/roz_savage roz_savage]
| [[:d:Q7375304|Q7375304]]
|-
|
| ''[[:d:Q7376380|Ruby Sales]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1948-07-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ruby_sales ruby_sales]
| [[:d:Q7376380|Q7376380]]
|-
| [[Fitxategi:Ruby-Wax-2016 (cropped again).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q460549|Ruby Wax]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q73306227|television writer]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''<br/>[[gidoilari]]
| 1953-04-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ruby_wax ruby_wax]
| [[:d:Q460549|Q460549]]
|-
| [[Fitxategi:Rufus Cappadocia.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7378014|Rufus Cappadocia]]''
|
| ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''
| 1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/rufus_cappadocia rufus_cappadocia]
| [[:d:Q7378014|Q7378014]]
|-
|
| ''[[:d:Q23809230|Rufus Griscom & Alisa Volkman]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/rufus_griscom_alisa_volkam rufus_griscom_alisa_volkam]
| [[:d:Q23809230|Q23809230]]
|-
| [[Fitxategi:Rumaitha Al Busaidi at Sustainable Development Impact Summit 2021.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q106923101|Rumaitha Al Busaidi]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Oman]]
| [https://www.ted.com/speakers/rumaitha_al_busaidi rumaitha_al_busaidi]
| [[:d:Q106923101|Q106923101]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713556|Rupal Patel]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/rupal_patel rupal_patel]
| [[:d:Q23713556|Q23713556]]
|-
| [[Fitxategi:Russ B. Altman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7381092|Russ Altman]]''
|
| ''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q26848923|bioengineer]]''
| 1961-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/russ_altman russ_altman]
| [[:d:Q7381092|Q7381092]]
|-
| [[Fitxategi:Russell G Foster - EdSciFest 2014 (20).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7381511|Russell G. Foster]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q12013238|oftalmologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/russell_foster russell_foster]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1623 1623]
| [[:d:Q7381511|Q7381511]]
|-
| [[Fitxategi:Rutger Bregman (2024)-32 (2).jpg|center|128px]]
| [[Rutger Bregman]]
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q24885626|pentsalari]]''
| 1988-04-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/rutger_bregman rutger_bregman]
| [[:d:Q19747970|Q19747970]]
|-
| [[Fitxategi:Ruth Chang.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7382918|Ruth Chang]]''
| filosofo estatubatuarra
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q63677188|law professor]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ruth_chang ruth_chang]
| [[:d:Q7382918|Q7382918]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727935|Ryan Holladay]]''
|
| [[artista]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ryan_holladay ryan_holladay]
| [[:d:Q23727935|Q23727935]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783358|Ryan Lobo]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/ryan_lobo ryan_lobo]
| [[:d:Q23783358|Q23783358]]
|-
| [[Fitxategi:TerBurgDSCF0820 (34367491515).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16876158|Ryan Merkley]]''
|
| ''[[:d:Q707492|military chief of staff]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/ryan_merkley ryan_merkley]
| [[:d:Q16876158|Q16876158]]
|-
| [[Fitxategi:Sakena Yacoobi Profile.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7402892|Sakena Yacoobi]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]
| 1950
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Afganistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/sakena_yacoobi sakena_yacoobi]
| [[:d:Q7402892|Q7402892]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670961|Saki Mafundikwa]]''
|
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Botswana]]
| [https://www.ted.com/speakers/saki_mafundikwa saki_mafundikwa]
| [[:d:Q23670961|Q23670961]]
|-
| [[Fitxategi:Sally Kohn by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7405192|Sally Kohn]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[abokatu]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11499163|analista politiko]]''<br/>''[[:d:Q111535220|nonprofit administrator]]''<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>''[[:d:Q28532974|community organizer]]''
| 1977-03-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sally_kohn sally_kohn]
| [[:d:Q7405192|Q7405192]]
|-
| [[Fitxategi:Salman Khan TED 2011.jpg|center|128px]]
| [[Salman Khan]]
|
| [[irakasle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[matematikari]]<br/>[[youtuber]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1976-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/salman_khan salman_khan]
| [[:d:Q471472|Q471472]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670952|Salvatore Iaconesi]]''
|
| [[artista]]<br/>[[hacker]]<br/>[[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/salvatore_iaconesi salvatore_iaconesi]
| [[:d:Q23670952|Q23670952]]
|-
| [[Fitxategi:Sam Harris 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q296047|Sam Harris]]''
|
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1967-04-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sam_harris sam_harris]
| [[:d:Q296047|Q296047]]
|-
| [[Fitxategi:SamKass2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16220987|Sam Kass]]''
|
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sam_kass sam_kass]
| [[:d:Q16220987|Q16220987]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795645|Sam Martin]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sam_martin sam_martin]
| [[:d:Q23795645|Q23795645]]
|-
|
| ''[[:d:Q4844862|Sam Richards]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| 1960-09-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sam_richards sam_richards]
| [[:d:Q4844862|Q4844862]]
|-
| [[Fitxategi:Samantha Nutt New Image - -14.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7408709|Samantha Nutt]]''
|
| [[mediku]]
| 1969-10-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/samantha_nutt samantha_nutt]
| [[:d:Q7408709|Q7408709]]
|-
| [[Fitxategi:Samantha Power in 2023 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q454970|Samantha Power]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1970-09-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/samantha_power samantha_power]
| [[:d:Q454970|Q454970]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782711|Samuel Cohen]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/samuel_cohen samuel_cohen]
| [[:d:Q23782711|Q23782711]]
|-
| [[Fitxategi:Sandi Toksvig - Secret Comedy Podcast - 2013 (9468814916) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q293020|Sandi Toksvig]]''
|
| [[komediante]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q3149505|improviser]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1958-05-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/sandi_toksvig sandi_toksvig]
| [[:d:Q293020|Q293020]]
|-
|
| ''[[:d:Q111649594|Sandor Markon]]''
|
| [[hezitzaile]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1948-11-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hungaria]]
| [https://www.ted.com/speakers/speaker0046 speaker0046]
| [[:d:Q111649594|Q111649594]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670660|Sandra Aamodt]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sandra_aamodt sandra_aamodt]
| [[:d:Q23670660|Q23670660]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657109|Sandra Fisher-Martins]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sandra_fisher_martins sandra_fisher_martins]
| [[:d:Q23657109|Q23657109]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782729|Sandrine Thuret]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sandrine_thuret sandrine_thuret]
| [[:d:Q23782729|Q23782729]]
|-
|
| ''[[:d:Q7417607|Sanford Biggers]]''
|
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sanford_biggers sanford_biggers]
| [[:d:Q7417607|Q7417607]]
|-
| [[Fitxategi:Sangeeta N. Bhatia-Heritage-Day-2019-115.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7417919|Sangeeta N. Bhatia]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sangeeta_bhatia sangeeta_bhatia]
| [[:d:Q7417919|Q7417919]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769249|Sangu Delle]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sangu_delle sangu_delle]
| [[:d:Q23769249|Q23769249]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713544|Sanjay Dastoor]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sanjay_dastoor sanjay_dastoor]
| [[:d:Q23713544|Q23713544]]
|-
| [[Fitxategi:Sanjay Pradhan at World Economic Forum Davos 2022.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662565|Sanjay Pradhan]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sanjay_pradhan sanjay_pradhan]
| [[:d:Q23662565|Q23662565]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728286|Sara Lewis]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1953
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sara_lewis sara_lewis]
| [[:d:Q23728286|Q23728286]]
|-
| [[Fitxategi:Sara Menker 2017.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54908063|Sara Menker]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Etiopia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sara_menker sara_menker]
| [[:d:Q54908063|Q54908063]]
|-
| [[Fitxategi:Sara Ramírez3.jpg|center|128px]]
| [[Sara Ramírez]]
| mexikar-estatubatuar aktore eta abeslaria
| [[telebista-aktore]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[ahots-aktore]]
| 1975-08-31
| [[Genero ez bitar|ez-bitar]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Mexiko]]
| [https://www.ted.com/speakers/sara_ramirez sara_ramirez]
| [[:d:Q40069|Q40069]]
|-
| [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|center|128px]]
| [[Sara Seager]]
| kanadiar astronomoa, ikertzailea eta irakaslea
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1971-07-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/sara_seager sara_seager]
| [[:d:Q7421764|Q7421764]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760629|Sarah Bergbreiter]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_bergbreiter sarah_bergbreiter]
| [[:d:Q23760629|Q23760629]]
|-
| [[Fitxategi:Sarah P Corbett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16205571|Sarah Corbett]]''
|
| ''[[:d:Q10694573|ehungintzako artista]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_corbett sarah_corbett]
| [[:d:Q16205571|Q16205571]]
|-
| [[Fitxategi:SarahJones.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7422463|Sarah Jones]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]]
| 1973-11-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_jones sarah_jones]
| [[:d:Q7422463|Q7422463]]
|-
| [[Fitxategi:Sarah Kaminsky - TEDxTalk 2010 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797164|Sarah Kaminsky]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]
| 1979-03-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_kaminsky sarah_kaminsky]
| [[:d:Q23797164|Q23797164]]
|-
| [[Fitxategi:Sarah Kay 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q32931|Sarah Kay]]''
| poeta estatubatuarra
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
| 1988-06-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_kay sarah_kay]
| [[:d:Q32931|Q32931]]
|-
|
| ''[[:d:Q7422530|Sarah Lewis]]''
|
| [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1979-08-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_lewis sarah_lewis]
| [[:d:Q7422530|Q7422530]]
|-
| [[Fitxategi:Sarah Parcak, 2014 (crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7422673|Sarah Parcak]]''
|
| ''[[:d:Q1350189|egiptologoa]]''<br/>[[antropologo]]<br/>[[arkeologo]]
| 1979
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_parcak sarah_parcak]
| [[:d:Q7422673|Q7422673]]
|-
|
| ''[[:d:Q24890253|Sarah T. Stewart-Mukhopadhyay]]''
|
| [[astronomo]]
| 1973
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_t_stewart sarah_t_stewart]
| [[:d:Q24890253|Q24890253]]
|-
| [[Fitxategi:Sarah-Jayne Blakemore, University College London.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15739591|Sarah-Jayne Blakemore]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1974-08-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sarah_jayne_blakemore sarah_jayne_blakemore]
| [[:d:Q15739591|Q15739591]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656709|Sasha Dichter]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sasha_dichter sasha_dichter]
| [[:d:Q23656709|Q23656709]]
|-
| [[Fitxategi:Saul Griffith shot at Pop!Tech by Kris Krug.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7427302|Saul Griffith]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/saul_griffith saul_griffith]
| [[:d:Q7427302|Q7427302]]
|-
| [[Fitxategi:Sauti-Sol.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7427621|Sauti Sol]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/sauti_sol sauti_sol]
| [[:d:Q7427621|Q7427621]]
|-
|
| ''[[:d:Q17017620|Saša Vučinić]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Serbia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sasa_vucinic sasa_vucinic]
| [[:d:Q17017620|Q17017620]]
|-
|
| ''[[:d:Q539960|Scilla Elworthy]]''
|
| ''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1943-06-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/scilla_elworthy scilla_elworthy]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1403 1403]
| [[:d:Q539960|Q539960]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782703|Scott Dinsmore]]''
|
| [[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/scott_dinsmore scott_dinsmore]
| [[:d:Q23782703|Q23782703]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662590|Scott Fraser]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/scott_fraser scott_fraser]
| [[:d:Q23662590|Q23662590]]
|-
| [[Fitxategi:Scott Galloway (51933097365) (cropped) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29017701|Scott Galloway]]''
|
| [[katedradun]]<br/>[[hizlari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1964-11-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/scott_galloway scott_galloway]
| [[:d:Q29017701|Q29017701]]
|-
|
| ''[[:d:Q3476245|Scott Kim]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
| 1955
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/scott_kim scott_kim]
| [[:d:Q3476245|Q3476245]]
|-
| [[Fitxategi:Scott McCloud.Making Comics Tour.RISD.gk.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q454833|Scott McCloud]]''
|
| [[komikigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| 1960-06-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/scott_mccloud scott_mccloud]
| [[:d:Q454833|Q454833]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661641|Scott Rickard]]''
|
| [[matematikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/scott_rickard scott_rickard]
| [[:d:Q23661641|Q23661641]]
|-
|
| ''[[:d:Q21551156|Scott Summit]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/scott_summit scott_summit]
| [[:d:Q21551156|Q21551156]]
|-
|
| ''[[:d:Q37390205|Sean Davis]]''
|
| ''[[:d:Q2904006|bioinformatikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sean_davis sean_davis]
| [[:d:Q37390205|Q37390205]]
|-
|
| ''[[:d:Q24054846|Sean Follmer]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sean_follmer sean_follmer]
| [[:d:Q24054846|Q24054846]]
|-
|
| ''[[:d:Q23817870|Sean Gourley]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Zeelanda Berria]]
| [https://www.ted.com/speakers/sean_gourley sean_gourley]
| [[:d:Q23817870|Q23817870]]
|-
| [[Fitxategi:Seanmcarroll2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3129354|Sean M. Carroll]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1966-10-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sean_carroll sean_carroll]
| [[:d:Q3129354|Q3129354]]
|-
| [[Fitxategi:Sebastian Deterding (6777479684).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23662471|Sebastian Deterding]]''
|
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastian_deterding sebastian_deterding]
| [[:d:Q23662471|Q23662471]]
|-
| [[Fitxategi:Sebastian Junger, April 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q969298|Sebastian Junger]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[argazki-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1962-01-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastian_junger sebastian_junger]
| [[:d:Q969298|Q969298]]
|-
|
| ''[[:d:Q7442523|Sebastian Seung]]''
| fisikari estatubatuarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastian_seung sebastian_seung]<br/>[https://www.ted.com/speakers/751 751]
| [[:d:Q7442523|Q7442523]]
|-
| [[Fitxategi:Sebastian Thrun at IAA 2019 IMG 0893.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q62901|Sebastian Thrun]]''
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1967-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastian_thrun sebastian_thrun]<br/>[https://www.ted.com/speakers/972 972]
| [[:d:Q62901|Q62901]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795349|Sebastian Wernicke]]''
|
| ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>[[informatikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sebastian_wernicke sebastian_wernicke]
| [[:d:Q23795349|Q23795349]]
|-
| [[Fitxategi:Sebastião Salgado (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Sebastião Salgado]]
| argazkilari brasildarra
| ''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1944-02-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]<br/>[[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastiao_salgado sebastiao_salgado]
| [[:d:Q358158|Q358158]]
|-
| [[Fitxategi:Sendhil Mullainathan - Behavioral Economics of Extreme Poverty - 2014 (13927918920) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q655590|Sendhil Mullainathan]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1973
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/sendhil_mullainathan sendhil_mullainathan]<br/>[https://www.ted.com/speakers/546 546]
| [[:d:Q655590|Q655590]]
|-
| [[Fitxategi:Serena Williams at 2013 US Open.jpg|center|128px]]
| [[Serena Williams]]
| estatubatuar tenislari ohi profesionala
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[diseinatzaile]]
| 1981-09-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/serena_williams serena_williams]
| [[:d:Q11459|Q11459]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729052|Sergei Lupashin]]''
|
| ''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sergei_lupashin sergei_lupashin]
| [[:d:Q23729052|Q23729052]]
|-
| [[Fitxategi:Sergey Brin Ted 2010 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Sergey Brin]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1973-08-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sergey_brin sergey_brin]
| [[:d:Q92764|Q92764]]
|-
| [[Fitxategi:Seth F. Berkley - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7456439|Seth Berkley]]''
|
| ''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| 1956-10-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/seth_berkley seth_berkley]
| [[:d:Q7456439|Q7456439]]
|-
| [[Fitxategi:Seth Godin in 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q439396|Seth Godin]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| 1960-07-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/seth_godin seth_godin]
| [[:d:Q439396|Q439396]]
|-
|
| ''[[:d:Q7456582|Seth Priebatsch]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1989
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/seth_priebatsch seth_priebatsch]<br/>[https://www.ted.com/speakers/784 784]
| [[:d:Q7456582|Q7456582]]
|-
| [[Fitxategi:CSICON 2011-Seth Shostak.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q5762284|Seth Shostak]]''
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1943-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/seth_shostak seth_shostak]
| [[:d:Q5762284|Q5762284]]
|-
| [[Fitxategi:Sethembile Msezane- Portrait.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q54915207|Sethembile Msezane]]''
| artista hegoafrikarra
| [[artista]]
| 1991
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/sethembile_msezane sethembile_msezane]
| [[:d:Q54915207|Q54915207]]
|-
| [[Fitxategi:Seyi Oyesola.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7459066|Seyi Oyesola]]''
|
| [[mediku]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Nigeria]]
| [https://www.ted.com/speakers/seyi_oyesola seyi_oyesola]
| [[:d:Q7459066|Q7459066]]
|-
|
| ''[[:d:Q23498237|Shabana Basij-Rasikh]]''
|
| [[hezitzaile]]<br/>''[[:d:Q22336956|gizaldeko ekintzaile]]''
| 1990
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Afganistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/shabana_basij_rasikh shabana_basij_rasikh]
| [[:d:Q23498237|Q23498237]]
|-
| [[Fitxategi:Shad Begum at 2012 IWOC Award (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7460202|Shad Begum]]''
|
| ''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''
| 1979-01-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Pakistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/shad_begum shad_begum]
| [[:d:Q7460202|Q7460202]]
|-
|
| ''[[:d:Q16212117|Shaffi Mather]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1970-02-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shaffi_mather shaffi_mather]
| [[:d:Q16212117|Q16212117]]
|-
| [[Fitxategi:Shah Rukh Khan graces the launch of the new Santro.jpg|center|128px]]
| [[Shahrukh Khan|Shah Rukh Khan]]
|
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[telebista-aktore]]
| 1965-11-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shah_rukh_khan shah_rukh_khan]
| [[:d:Q9535|Q9535]]
|-
| [[Fitxategi:Shai Agassi2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1235658|Shai Agassi]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1968-04-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/shai_agassi shai_agassi]
| [[:d:Q1235658|Q1235658]]
|-
| [[Fitxategi:Shai Reshef.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7462389|Shai Reshef]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1955-09-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/shai_reshef shai_reshef]
| [[:d:Q7462389|Q7462389]]
|-
| [[Fitxategi:Shaka Senghor - Flickr - Knight Foundation.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23498341|Shaka Senghor]]''
|
| ''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shaka_senghor shaka_senghor]
| [[:d:Q23498341|Q23498341]]
|-
| [[Fitxategi:Shane Koyczan and the Short Story Long.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q6483777|Shane Koyczan]]''
| poeta kanadarra
| ''[[:d:Q17378128|hitz esana egiten duen artista]]''<br/>[[poeta]]
| 1976-05-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/shane_koyczan shane_koyczan]
| [[:d:Q6483777|Q6483777]]
|-
|
| ''[[:d:Q22278829|Shane Legg]]''
|
| ''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Zeelanda Berria]]
| [https://www.ted.com/speakers/shane_legg shane_legg]
| [[:d:Q22278829|Q22278829]]
|-
| [[Fitxategi:ShaoLan speaks at TED 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19058856|Shaolan Hsueh]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[irakasle]]
| 1971
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Taiwan]]
| [https://www.ted.com/speakers/shaolan_hsueh shaolan_hsueh]
| [[:d:Q19058856|Q19058856]]
|-
| [[Fitxategi:Sharmeen Obaid Chinoy World Economic Forum 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3563826|Sharmeen Obaid-Chinoy]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| 1978-11-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Pakistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/sharmeen_obaid_chinoy sharmeen_obaid_chinoy]
| [[:d:Q3563826|Q3563826]]
|-
|
| ''[[:d:Q7489999|Sharon Brous]]''
|
| [[errabino]]
| 1973
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sharon_brous sharon_brous]
| [[:d:Q7489999|Q7489999]]
|-
| [[Fitxategi:Sharon F Terry headshot 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7490049|Sharon F. Terry]]''
|
|
| 1956-11-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sharon_terry sharon_terry]
| [[:d:Q7490049|Q7490049]]
|-
| [[Fitxategi:Sharon Weinberger al Magnànim (34839642425).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7490261|Sharon Weinberger]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[idazle]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sharon_weinberger sharon_weinberger]
| [[:d:Q7490261|Q7490261]]
|-
| [[Fitxategi:Shashi Tharoor 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q195616|Shashi Tharoor]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| 1956-03-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shashi_tharoor shashi_tharoor]<br/>[https://www.ted.com/speakers/560 560]
| [[:d:Q195616|Q195616]]
|-
| [[Fitxategi:Shawn Achor by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16156426|Shawn Achor]]''
| psikologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[autore]]
| 1978-03-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shawn_achor shawn_achor]
| [[:d:Q16156426|Q16156426]]
|-
|
| ''[[:d:Q7492127|Shea Hembrey]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shea_hembrey shea_hembrey]
| [[:d:Q7492127|Q7492127]]
|-
| [[Fitxategi:Sheena Iyengar.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q29752|Sheena Iyengar]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1969-11-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/sheena_iyengar sheena_iyengar]
| [[:d:Q29752|Q29752]]
|-
|
| ''[[:d:Q17118618|Sheila Nirenberg]]''
| neurozientzialari estatubatuarra
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sheila_nirenberg sheila_nirenberg]
| [[:d:Q17118618|Q17118618]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797211|Sheila Patek]]''
|
| ''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sheila_patek sheila_patek]
| [[:d:Q23797211|Q23797211]]
|-
| [[Fitxategi:Shekhar kapur 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q522232|Shekhar Kapur]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Kontulari publiko|kontulari]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| 1945-12-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Britainiar Raj]]<br/>[[Indiako Agindupeko Lurra]]<br/>[[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shekhar_kapur shekhar_kapur]
| [[:d:Q522232|Q522232]]
|-
|
| ''[[:d:Q14159717|Shereen El Feki]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Egipto]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/shereen_el_feki shereen_el_feki]
| [[:d:Q14159717|Q14159717]]
|-
| [[Fitxategi:Sherry Turkle.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52919|Sherry Turkle]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1948-06-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sherry_turkle sherry_turkle]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1166 1166]
| [[:d:Q52919|Q52919]]
|-
| [[Fitxategi:Sherwin Nuland.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2278468|Sherwin B. Nuland]]''
|
| [[zirujau]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1930-12-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sherwin_nuland sherwin_nuland]
| [[:d:Q2278468|Q2278468]]
|-
| [[Fitxategi:Sheryl Sandberg WEF 2013 (crop by James Tamim).jpg|center|128px]]
| [[Sheryl Sandberg]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1969-08-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sheryl_sandberg sheryl_sandberg]
| [[:d:Q234653|Q234653]]
|-
| [[Fitxategi:WuDunn, Sheryl.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7126275|Sheryl WuDunn]]''
|
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q2883465|inbertsio bankari]]''<br/>[[kazetari]]
| 1959-11-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sheryl_wudunn sheryl_wudunn]
| [[:d:Q7126275|Q7126275]]
|-
| [[Fitxategi:Shigeru Ban.jpg|center|128px]]
| [[Shigeru Ban]]
| arkitekto japoniarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q2145981|zaharberritzaile]]''
| 1957-08-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/shigeru_ban shigeru_ban]
| [[:d:Q526725|Q526725]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729147|Shih Chieh Huang]]''
|
| [[artista]]
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shih_chieh_huang shih_chieh_huang]
| [[:d:Q23729147|Q23729147]]
|-
| [[Fitxategi:Shilo Shiv Suleman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20685693|Shilo Shiv Suleman]]''
| artista indiarra
| [[artista]]
| 1989
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shilo_shiv_suleman shilo_shiv_suleman]
| [[:d:Q20685693|Q20685693]]
|-
|
| ''[[:d:Q23795685|Shimon Schocken]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shimon_schocken shimon_schocken]
| [[:d:Q23795685|Q23795685]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796822|Shimon Steinberg]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shimon_steinberg shimon_steinberg]
| [[:d:Q23796822|Q23796822]]
|-
|
| ''[[:d:Q18233521|Shimpei Takahashi]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1979
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/shimpei_takahashi shimpei_takahashi]
| [[:d:Q18233521|Q18233521]]
|-
| [[Fitxategi:Viennale talk (2), Shirin Neshat.jpg|center|128px]]
| [[Shirin Neshat]]
| artista, film zuzendari eta argazkilari irandarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>''[[:d:Q106227216|bideo instalazioen artista]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>''[[:d:Q28054786|opera director]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1957-03-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Iran]]
| [https://www.ted.com/speakers/shirin_neshat shirin_neshat]<br/>[https://www.ted.com/speakers/830 830]
| [[:d:Q262413|Q262413]]
|-
| [[Fitxategi:Shivani Sirona (38198572896).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q61446521|Shivani Siroya]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shivani_siroya shivani_siroya]
| [[:d:Q61446521|Q61446521]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662139|Shlomo Benartzi]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/shlomo_benartzi shlomo_benartzi]
| [[:d:Q23662139|Q23662139]]
|-
| [[Fitxategi:Shohini brch 2018-1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q52707485|Shohini Ghose]]''
|
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shohini_ghose shohini_ghose]
| [[:d:Q52707485|Q52707485]]
|-
| [[Fitxategi:Shonda Rhimes at the 75th Annual Peabody Awards (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Shonda Rhimes]]
| estatubatuar gidoilaria, film-zuzendaria eta ekoizlea
| [[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[showrunner]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| 1970-01-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shonda_rhimes shonda_rhimes]
| [[:d:Q242329|Q242329]]
|-
| [[Fitxategi:Shree Bose (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797949|Shree Bose]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1994-03-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/shree_bose shree_bose]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1190 1190]
| [[:d:Q23797949|Q23797949]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728304|Shubhendu Sharma]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shubhendu_sharma shubhendu_sharma]
| [[:d:Q23728304|Q23728304]]
|-
| [[Fitxategi:Shukla bose.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7504834|Shukla Bose]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/shukla_bose shukla_bose]
| [[:d:Q7504834|Q7504834]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662246|Shyam Sankar]]''
|
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1982
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/shyam_sankar shyam_sankar]
| [[:d:Q23662246|Q23662246]]
|-
|
| ''[[:d:Q16192736|Siamak Hariri]]''
| arkitekto kanadarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/siamak_hariri siamak_hariri]
| [[:d:Q16192736|Q16192736]]
|-
| [[Fitxategi:Sian Beilock - Dartmouth College - 10 January 2024 - 21 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16198523|Sian Beilock]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1976-01-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sian_leah_beilock sian_leah_beilock]
| [[:d:Q16198523|Q16198523]]
|-
| [[Fitxategi:Siddhartha Mukherjee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q983450|Siddhartha Mukherjee]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q551835|mediku idazlea]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q16062369|onkologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[zientzialari]]
| 1970
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/siddhartha_mukherjee siddhartha_mukherjee]
| [[:d:Q983450|Q983450]]
|-
| [[Fitxategi:Siddhartha Roy - Kolkata 2011-05-21 3594.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q27663696|Siddhartha Roy]]''
| biologo indiarra
| ''[[:d:Q16529590|ingurumen zientzialari]]''
| 1954-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/siddhartha_roy siddhartha_roy]
| [[:d:Q27663696|Q27663696]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670511|Siddharthan Chandran]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/siddharthan_chandran siddharthan_chandran]
| [[:d:Q23670511|Q23670511]]
|-
| [[Fitxategi:Siegfried Woldhek (2017).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7510710|Siegfried Woldhek]]''
| artista nederlandarra
| [[artista]]
| 1951-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/siegfried_woldhek siegfried_woldhek]
| [[:d:Q7510710|Q7510710]]
|-
| [[Fitxategi:Simon Anholt.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7518172|Simon Anholt]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''
| 1961
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/simon_anholt simon_anholt]
| [[:d:Q7518172|Q7518172]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657275|Simon Berrow]]''
|
| [[zientzialari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/simon_berrow simon_berrow]
| [[:d:Q23657275|Q23657275]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657193|Simon Lewis]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/simon_lewis simon_lewis]
| [[:d:Q23657193|Q23657193]]
|-
| [[Fitxategi:Simon Sinek speaks to I MIG Marines (2) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7519777|Simon Sinek]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>[[idazle]]
| 1973-10-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/simon_sinek simon_sinek]
| [[:d:Q7519777|Q7519777]]
|-
| [[Fitxategi:Simone Giertz 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23304510|Simone Giertz]]''
|
| ''[[:d:Q4110598|video blogger]]''<br/>''[[:d:Q3437279|roboticist]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1990-11-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/simone_giertz simone_giertz]
| [[:d:Q23304510|Q23304510]]
|-
| [[Fitxategi:Sinan Aral - 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q88200399|Sinan Aral]]''
|
| ''[[:d:Q15319501|social scientist]]''<br/>''[[:d:Q29169143|data scientist]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Turkia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sinan_aral sinan_aral]
| [[:d:Q88200399|Q88200399]]
|-
|
| ''[[:d:Q7530129|Sirena Huang]]''
| biolin-jotzaile estatubatuarra
| ''[[:d:Q1259917|biolin-jotzaile]]''
| 1994-05-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sirena_huang sirena_huang]
| [[:d:Q7530129|Q7530129]]
|-
| [[Fitxategi:Sisonke Msimang - TEDxSoweto 2014 - arm raised (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q72181398|Sisonke Msimang]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q84681895|political analyst]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/sisonke_msimang sisonke_msimang]
| [[:d:Q72181398|Q72181398]]
|-
| [[Fitxategi:Sivamani 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3595145|Sivamani]]''
|
| ''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''
| 1959-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/sivamani sivamani]
| [[:d:Q3595145|Q3595145]]
|-
| [[Fitxategi:Siyanda Mohutsiwa (26683928862) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27987700|Siyanda Mohutsiwa]]''
| idazle botswanarra
| [[idazle]]
| 1993-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Botswana]]
| [https://www.ted.com/speakers/siyanda_mohutsiwa siyanda_mohutsiwa]
| [[:d:Q27987700|Q27987700]]
|-
|
| ''[[:d:Q19564457|Skylar Tibbits]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/skylar_tibbits skylar_tibbits]
| [[:d:Q19564457|Q19564457]]
|-
|
| ''[[:d:Q1493085|Sleepy Man]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/sleepy_man_banjo_boys sleepy_man_banjo_boys]
| [[:d:Q1493085|Q1493085]]
|-
| [[Fitxategi:Sofi Tukker 06 04 2016 -14 (27454016316) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q22044898|Sofi Tukker]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/sofi_tukker sofi_tukker]
| [[:d:Q22044898|Q22044898]]
|-
|
| ''[[:d:Q108514270|Sofia Jawed-Wessel]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sofia_jawed_wessel sofia_jawed_wessel]
| [[:d:Q108514270|Q108514270]]
|-
| [[Fitxategi:SOMI, концерт в рамках фестиваля "Акваджаз" в "Зимнем театре".jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7560413|Somi]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[musikari]]
| 1979-06-06<br/>1981-06-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/somi_kakoma somi_kakoma]
| [[:d:Q7560413|Q7560413]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661638|Sonaar Luthra]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/sonaar_luthra sonaar_luthra]
| [[:d:Q23661638|Q23661638]]
|-
| [[Fitxategi:SoniaShahByJohnnyMartyr.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3964777|Sonia Shah]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1969
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sonia_shah sonia_shah]
| [[:d:Q3964777|Q3964777]]
|-
| [[Fitxategi:Sophal Ear (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20685614|Sophal Ear]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1960s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanbodia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sophal_ear sophal_ear]
| [[:d:Q20685614|Q20685614]]
|-
| [[Fitxategi:Sophie Howe Change Now.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q102277721|Sophie Howe]]''
|
| [[politikari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sophie_howe sophie_howe]
| [[:d:Q102277721|Q102277721]]
|-
| [[Fitxategi:Sophie Hunger 2009.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q260336|Sophie Hunger]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>[[piano-jotzaile]]<br/>''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| 1983-03-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/sophie_hunger sophie_hunger]
| [[:d:Q260336|Q260336]]
|-
| [[Fitxategi:Sophie scott photo.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17278767|Sophie Scott]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sophie_scott sophie_scott]
| [[:d:Q17278767|Q17278767]]
|-
| [[Fitxategi:Annual Membership Meeting 2017 9832 3 - Soraya Chemaly.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60695598|Soraya Chemaly]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/soraya_chemaly soraya_chemaly]
| [[:d:Q60695598|Q60695598]]
|-
| [[Fitxategi:Soul Rebels in 2012.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7564283|Soul Rebels Brass Band]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/the_soul_rebels the_soul_rebels]
| [[:d:Q7564283|Q7564283]]
|-
|
| ''[[:d:Q91346129|Soyapi L Mumba]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/soyapi_mumba soyapi_mumba]
| [[:d:Q91346129|Q91346129]]
|-
| [[Fitxategi:Spencer Wells.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3595861|Spencer Wells]]''
| genetista estatubatuarra
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1969-04-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/spencer_wells spencer_wells]
| [[:d:Q3595861|Q3595861]]
|-
| [[Fitxategi:Srđa Popović, 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2315360|Srđa Popović]]''
|
| ''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]]
| 1973-02-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Serbia]]
| [https://www.ted.com/speakers/srdja_popovic srdja_popovic]
| [[:d:Q2315360|Q2315360]]
|-
| [[Fitxategi:Stacey Abrams by Gage Skidmore.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7595813|Stacey Abrams]]''
|
| [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q106758751|voting rights activist]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| 1973-12-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stacey_abrams stacey_abrams]
| [[:d:Q7595813|Q7595813]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769382|Stacey Baker]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stacey_baker stacey_baker]
| [[:d:Q23769382|Q23769382]]
|-
|
| ''[[:d:Q23796642|Stacey Kramer]]''
|
| ''[[:d:Q125129579|brand strategist]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stacey_kramer stacey_kramer]
| [[:d:Q23796642|Q23796642]]
|-
| [[Fitxategi:Stanley McChrystal BG 1999.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q374338|Stanley A. McChrystal]]''
| gudari estatubatuarra
| ''[[:d:Q38239859|army officer]]''<br/>''[[:d:Q11545923|buruzagi militarra]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1954-08-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stanley_mcchrystal stanley_mcchrystal]
| [[:d:Q374338|Q374338]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713770|Stefan Larsson]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stefan_larsson stefan_larsson]
| [[:d:Q23713770|Q23713770]]
|-
| [[Fitxategi:MJK61338 Stefan Sagmeister (Beyond Tellerrand München 2018).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q89568|Stefan Sagmeister]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q1229025|tipografo]]''<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| 1962-08-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Austria]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/stefan_sagmeister stefan_sagmeister]
| [[:d:Q89568|Q89568]]
|-
| [[Fitxategi:Stefan Wolff.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7606332|Stefan Wolff]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1969-02-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stefan_wolff stefan_wolff]
| [[:d:Q7606332|Q7606332]]
|-
| [[Fitxategi:Stefana Broadbent (6920625333).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795676|Stefana Broadbent]]''
|
| [[antropologo]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stefana_broadbent stefana_broadbent]
| [[:d:Q23795676|Q23795676]]
|-
|
| ''[[:d:Q27825327|Stefano Fratepietro]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[autore]]<br/>[[Zibersegurtasun|Segurtasun informatiko]]
| 1983-04-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/stefano_fratepietro stefano_fratepietro]
| [[:d:Q27825327|Q27825327]]
|-
| [[Fitxategi:Stefano Mancuso Laterza.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q23795300|Stefano Mancuso]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1965-05-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Italia]]
| [https://www.ted.com/speakers/stefano_mancuso stefano_mancuso]
| [[:d:Q23795300|Q23795300]]
|-
| [[Fitxategi:Stefon Harris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q720524|Stefon Harris]]''
|
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''
| 1973-03-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stefon_harris stefon_harris]
| [[:d:Q720524|Q720524]]
|-
| [[Fitxategi:Stella Young.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16222140|Stella Young]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q61857538|disability rights activist]]''
| 1982-02-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/stella_young stella_young]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1937 1937]
| [[:d:Q16222140|Q16222140]]
|-
| [[Fitxategi:Stephanie Burt.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7608816|Stephanie Burt]]''
|
| ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[poeta]]
| 1971
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]<br/>''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_burt stephen_burt]
| [[:d:Q7608816|Q7608816]]
|-
| [[Fitxategi:Secretary Blinken Participates in an Interview (51700746148).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q76832840|Stephanie Busari]]''
|
| [[kazetari]]
| 1977-08-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephanie_busari stephanie_busari]
| [[:d:Q76832840|Q76832840]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727585|Stephen Cave]]''
|
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_cave stephen_cave]
| [[:d:Q23727585|Q23727585]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661665|Stephen Coleman]]''
|
|
| 1942
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_coleman stephen_coleman]
| [[:d:Q23661665|Q23661665]]
|-
|
| ''[[:d:Q120052205|Stephen DeBerry]]''
|
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q16023665|venture capitalist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_deberry stephen_deberry]
| [[:d:Q120052205|Q120052205]]
|-
| [[Fitxategi:Stephen Friend at NightScience 2013 in Paris.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q891710|Stephen Friend]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1953-12-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_friend stephen_friend]
| [[:d:Q891710|Q891710]]
|-
| [[Fitxategi:Stephen Hawking.StarChild.jpg|center|128px]]
| [[Stephen Hawking]]
| Britainiar fisikari teoriko, kosmologo eta idazlea
| ''[[:d:Q19350898|fisikari teoriko]]''<br/>''[[:d:Q2998308|kosmologo]]''<br/>[[idazle]]
| 1942-01-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_hawking stephen_hawking]<br/>[https://www.ted.com/speakers/209 209]
| [[:d:Q17714|Q17714]]
|-
|
| ''[[:d:Q23661621|Stephen Lawler]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_lawler stephen_lawler]
| [[:d:Q23661621|Q23661621]]
|-
| [[Fitxategi:Steve Palumbi on Climate Change Recovery (52391781204).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23797692|Stephen Palumbi]]''
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_palumbi stephen_palumbi]
| [[:d:Q23797692|Q23797692]]
|-
| [[Fitxategi:Stephen Petranek 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23301821|Stephen Petranek]]''
|
| [[kazetari]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_petranek stephen_petranek]
| [[:d:Q23301821|Q23301821]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662878|Stephen Ritz]]''
|
| [[irakasle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_ritz stephen_ritz]
| [[:d:Q23662878|Q23662878]]
|-
|
| ''[[:d:Q3498677|Stephen Webb]]''
| fisikari britainiarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1963-02-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_webb stephen_webb]
| [[:d:Q3498677|Q3498677]]
|-
| [[Fitxategi:Stephen Wilkes Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7610852|Stephen Wilkes]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1957
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_wilkes stephen_wilkes]
| [[:d:Q7610852|Q7610852]]
|-
| [[Fitxategi:Stephen Wolfram PR.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q310798|Stephen Wolfram]]''
|
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q715679|patent inventor]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1959-08-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stephen_wolfram stephen_wolfram]
| [[:d:Q310798|Q310798]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670647|Steve Howard]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/steve_howard steve_howard]
| [[:d:Q23670647|Q23670647]]
|-
| [[Fitxategi:Steve Jobs Headshot 2010-CROP2.jpg|center|128px]]
| [[Steve Jobs]]
| enpresari amerikarra eta Apple Inc. enpresaren fundatzailea
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''
| 1955-02-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steve_jobs steve_jobs]
| [[:d:Q19837|Q19837]]
|-
| [[Fitxategi:Steve Jurvetson Headshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q9079904|Steve Jurvetson]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1967-03-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Estonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/steve_jurvetson steve_jurvetson]
| [[:d:Q9079904|Q9079904]]
|-
| [[Fitxategi:TNW Conference 2012 - Day 2 (6970534756).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23656010|Steve Keil]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/steve_keil steve_keil]
| [[:d:Q23656010|Q23656010]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712705|Steve Ramirez]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/steve_ramirez steve_ramirez]
| [[:d:Q23712705|Q23712705]]
|-
| [[Fitxategi:Dame Stephanie Shirley - 2013.jpg|center|128px]]
| [[Steve Shirley]]
| britaniar informatikari, enpresari, eta filantropoa
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[enpresaburu]]
| 1933-09-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Alemania]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/dame_stephanie_steve_shirley dame_stephanie_steve_shirley]
| [[:d:Q214661|Q214661]]
|-
| [[Fitxategi:Steve Silberman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7613926|Steve Silberman]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1957-12-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steve_silberman steve_silberman]
| [[:d:Q7613926|Q7613926]]
|-
|
| ''[[:d:Q7614168|Steve Truglia]]''
|
| ''[[:d:Q2833480|stunt coordinator]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q17318006|freediver]]''<br/>''[[:d:Q465501|stunt performer]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/steve_truglia steve_truglia]
| [[:d:Q7614168|Q7614168]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662571|Steven Addis]]''
|
| ''[[:d:Q125129579|brand strategist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/steven_addis steven_addis]
| [[:d:Q23662571|Q23662571]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Steven Cowley FRS.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2347488|Steven Cowley]]''
| fisikari britainiarra
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1951
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_cowley steven_cowley]<br/>[https://www.ted.com/speakers/463 463]
| [[:d:Q2347488|Q2347488]]
|-
| [[Fitxategi:Steven Levitt, 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q730969|Steven D. Levitt]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1967-05-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_levitt steven_levitt]<br/>[https://www.ted.com/speakers/30 30]
| [[:d:Q730969|Q730969]]
|-
| [[Fitxategi:Steven Strogatz.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1384920|Steven H. Strogatz]]''
| matematikari estatubatuarra
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1959-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_strogatz steven_strogatz]<br/>[https://www.ted.com/speakers/382 382]
| [[:d:Q1384920|Q1384920]]
|-
| [[Fitxategi:Steven Berlin Johnson - South by Southwest 2008 crop.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q980046|Steven Johnson]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| 1968-06-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_johnson steven_johnson]
| [[:d:Q980046|Q980046]]
|-
| [[Fitxategi:Attorney Steven M. Wise at Boston Vegetarian Society, 10-13-2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7615012|Steven M. Wise]]''
|
| [[legelari]]<br/>[[abokatu]]
| 1950-12-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_wise steven_wise]
| [[:d:Q7615012|Q7615012]]
|-
| [[Fitxategi:StevenPetrow02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7615140|Steven Petrow]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1957-07-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_petrow steven_petrow]
| [[:d:Q7615140|Q7615140]]
|-
| [[Fitxategi:Steven Pinker in 2023 A 04 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Steven Pinker]]
| psikologoa, hizkuntzalaria, idazlea antropologoa, filosofoa, unibertsitateko irakaslea
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[antropologo]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q84320739|evolutionary psychologist]]''<br/>''[[:d:Q115736435|experimental psychologist]]''
| 1954-09-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_pinker steven_pinker]
| [[:d:Q212730|Q212730]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670976|Steven Schwaitzberg]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/steven_schwaitzberg steven_schwaitzberg]
| [[:d:Q23670976|Q23670976]]
|-
| [[Fitxategi:Stevesoundcheck.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4442562|Steven Sharp Nelson]]''
|
| ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''<br/>[[musikagile]]
| 1977-07-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/steven_sharp_nelson steven_sharp_nelson]
| [[:d:Q4442562|Q4442562]]
|-
|
| ''[[:d:Q7615646|Stew]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''
| 1961-08-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stew stew]
| [[:d:Q7615646|Q7615646]]
|-
| [[Fitxategi:Stewart Brand -Sausalito, California, USA -at home-14Dec2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q971994|Stewart Brand]]''
|
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1938-12-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stewart_brand stewart_brand]
| [[:d:Q971994|Q971994]]
|-
| [[Fitxategi:Sting in April 2018.jpg|center|128px]]
| [[Sting]]
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[egile abeslari]]<br/>''[[:d:Q584301|baxu-jotzaile]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q21166956|lauta-jotzaile]]''<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1951-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sting sting]
| [[:d:Q483203|Q483203]]
|-
| [[Fitxategi:Stuart Firestein 2012.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7626530|Stuart Firestein]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1949
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stuart_firestein stuart_firestein]
| [[:d:Q7626530|Q7626530]]
|-
| [[Fitxategi:Stuart Kauffman.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q516009|Stuart Kauffman]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''
| 1939-09-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stuart_kauffman stuart_kauffman]
| [[:d:Q516009|Q516009]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783413|Stuart L. Brown]]''
|
| [[zientzialari]]
| 1933
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/stuart_brown stuart_brown]
| [[:d:Q23783413|Q23783413]]
|-
| [[Fitxategi:Stuart Russell 01.jpg|center|128px]]
| [[Stuart J. Russell|Stuart Russell]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15976092|artificial intelligence researcher]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/stuart_russell stuart_russell]
| [[:d:Q3656334|Q3656334]]
|-
| [[Fitxategi:Sue Austin at TedX Monterrey (crop).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23308975|Sue Austin]]''
| artista britainiarra
| [[artista]]
| 1965-09-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/sue_austin sue_austin]
| [[:d:Q23308975|Q23308975]]
|-
|
| ''[[:d:Q61457270|Sue Klebold]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1949-03-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sue_klebold sue_klebold]
| [[:d:Q61457270|Q61457270]]
|-
| [[Fitxategi:Sue Savage Rumbaugh 2011 Shankbone.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q3088125|Sue Savage-Rumbaugh]]''
|
| ''[[:d:Q16825962|primatologist]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q16831394|mammalogist]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1946-08-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_savage_rumbaugh susan_savage_rumbaugh]
| [[:d:Q3088125|Q3088125]]
|-
| [[Fitxategi:Sugra mitra.jpg|center|128px]]
| [[Sugata Mitra]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1952-02-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/sugata_mitra sugata_mitra]
| [[:d:Q4352958|Q4352958]]
|-
| [[Fitxategi:SuheirHammad.jpg|center|128px]]
| [[Suheir Hammad]]
| Palestinar-amerikar poeta
| [[poeta]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]
| 1973-10-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Palestinako Estatua|Palestina]]
| [https://www.ted.com/speakers/suheir_hammad suheir_hammad]
| [[:d:Q2895141|Q2895141]]
|-
| [[Fitxategi:Suki Kim, Miami Book Fair 2015 - 2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7635852|Suki Kim]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[irakasle]]
| 1970-09-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Hego Korea]]
| [https://www.ted.com/speakers/suki_kim suki_kim]
| [[:d:Q7635852|Q7635852]]
|-
|
| ''[[:d:Q20858396|Suleika Jaouad]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[hizlari]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
| 1988-07-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/suleika_jaouad suleika_jaouad]
| [[:d:Q20858396|Q20858396]]
|-
| [[Fitxategi:SunithaKrishnanJI1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3530114|Sunitha Krishnan]]''
|
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1972-05-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/sunitha_krishnan sunitha_krishnan]
| [[:d:Q3530114|Q3530114]]
|-
|
| ''[[:d:Q7640561|Sunni Brown]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1977-07-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sunni_brown sunni_brown]
| [[:d:Q7640561|Q7640561]]
|-
|
| ''[[:d:Q56709133|Surya Mattu]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/surya_mattu surya_mattu]
| [[:d:Q56709133|Q56709133]]
|-
| [[Fitxategi:Susan Blackmore (2014).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q155199|Susan Blackmore]]''
|
| [[Langile autonomo]]<br/>''[[:d:Q1569495|unibertsitateko irakaslea]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Irakasleen klaustro]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1951-07-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_blackmore susan_blackmore]
| [[:d:Q155199|Q155199]]
|-
| [[Fitxategi:SusanCainPortrait 250px 20120305.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2036370|Susan Cain]]''
|
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''
| 1968-03-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_cain susan_cain]
| [[:d:Q2036370|Q2036370]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769279|Susan Colantuono]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/susan_colantuono susan_colantuono]
| [[:d:Q23769279|Q23769279]]
|-
| [[Fitxategi:Susan Shaw with Seal Pup 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q15429604|Susan D. Shaw]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q16060693|kontserbatzaile]]''<br/>''[[:d:Q113827227|environmental health scientist]]''
| 1943-10-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_shaw susan_shaw]
| [[:d:Q15429604|Q15429604]]
|-
| [[Fitxategi:SDH-3249.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7647750|Susan Desmond-Hellmann]]''
|
| ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''
| 1958
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sue_desmond_hellman sue_desmond_hellman]
| [[:d:Q7647750|Q7647750]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759572|Susan Etlinger]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/susan_etlinger susan_etlinger]
| [[:d:Q23759572|Q23759572]]
|-
| [[Fitxategi:Susan L. Solomon Philanthropy Summit 2016 00.47.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16151526|Susan L. Solomon]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1951-08-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_solomon susan_solomon]
| [[:d:Q16151526|Q16151526]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Susan Lim Mey Lee.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7648117|Susan Lim]]''
|
| [[zirujau]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1962
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/susan_lim susan_lim]
| [[:d:Q7648117|Q7648117]]
|-
| [[Fitxategi:Susan Pinker no Fronteiras do Pensamento São Paulo 2017 (38182000214).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q542461|Susan Pinker]]''
|
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| 1957-06-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/susan_pinker susan_pinker]
| [[:d:Q542461|Q542461]]
|-
| [[Fitxategi:As Conexões e Desconexões do Amor - Suzana Herculano-Houzel em Sorocaba.jpg|center|128px]]
| [[Suzana Herculano-Houzel]]
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/suzana_herculano_houzel suzana_herculano_houzel]
| [[:d:Q10375239|Q10375239]]
|-
|
| ''[[:d:Q70058784|Suzanne Barakat]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/suzanne_barakat suzanne_barakat]
| [[:d:Q70058784|Q70058784]]
|-
| [[Fitxategi:Christine Butler-426.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7650902|Suzanne Lee]]''
|
| ''[[:d:Q3501317|moda-diseinatzaile]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[ikertzaile]]
| 1970
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/suzanne_lee suzanne_lee]
| [[:d:Q7650902|Q7650902]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727927|Suzanne Talhouk]]''
|
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/suzanne_talhouk suzanne_talhouk]
| [[:d:Q23727927|Q23727927]]
|-
| [[Fitxategi:Suzanne Simard.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q26702907|Suzanne W. Simard]]''
| ekologo kanadarra
| ''[[:d:Q15839134|ekologo]]''<br/>[[naturalista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1960
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/suzanne_simard suzanne_simard]
| [[:d:Q26702907|Q26702907]]
|-
| [[Fitxategi:Eat Play Collide Sheehy (33259941573).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q55230019|Suzie Sheehy]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1984
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/suzie_sheehy suzie_sheehy]
| [[:d:Q55230019|Q55230019]]
|-
| [[Fitxategi:Professor Svante Paabo ForMemRS (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Svante Pääbo]]
| genetista suediarra
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''
| 1955-04-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suedia]]
| [https://www.ted.com/speakers/svante_paabo svante_paabo]
| [[:d:Q170342|Q170342]]
|-
| [[Fitxategi:Belarusian Leader of the Democratic Opposition Sviatlana Tsikhanouskaya (Svyatlana Tsikhanouskaya) on March 22, 2023 - (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Sviatlana Tsikhanouskaia]]
| bielorrusiar politikaria eta hezitzailea
| [[politikari]]
| 1982-09-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Bielorrusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/sviatlana_tsikhanouskaya sviatlana_tsikhanouskaya]
| [[:d:Q97010473|Q97010473]]
|-
| [[Fitxategi:Sxip Shirey performing in 2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7659404|Sxip Shirey]]''
| musikagile estatubatuarra
| [[musikagile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sxip_shirey sxip_shirey]
| [[:d:Q7659404|Q7659404]]
|-
| [[Fitxategi:SylviaEarle.jpg|center|128px]]
| [[Sylvia Earle]]
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q2374149|botanikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1935-08-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/sylvia_earle sylvia_earle]
| [[:d:Q439046|Q439046]]
|-
|
| ''[[:d:Q3510362|Sébastien de Halleux]]''
|
| [[informatikari]]
| 1977-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Belgika]]
| [https://www.ted.com/speakers/sebastien_de_halleux sebastien_de_halleux]
| [[:d:Q3510362|Q3510362]]
|-
| [[Fitxategi:Autessereheadshot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759752|Séverine Autesserre]]''
|
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1976-12-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Frantzia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/severine_autesserre severine_autesserre]
| [[:d:Q23759752|Q23759752]]
|-
| [[Fitxategi:Caroline Shaw with Attacca Quartet and So Percussion at Miller Theater - 49517620871.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3487248|Sō Percussion]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/so_percussion so_percussion]
| [[:d:Q3487248|Q3487248]]
|-
| [[Fitxategi:T. Boone Pickens discusses the impact of shale natural gas on the American economy at the Hudson Institute on 6 April 2016 - 25 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q370092|T. Boone Pickens]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1979607|finantzari]]''<br/>''[[:d:Q1524582|abeltzain]]''
| 1928-05-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/t_boone_pickens t_boone_pickens]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1170 1170]
| [[:d:Q370092|Q370092]]
|-
| [[Fitxategi:TabethaSuzanneBoyajian.jpg|center|128px]]
| [[Tabetha S. Boyajian]]
| astronomo estatubatuarra
| [[astronomo]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tabetha_boyajian tabetha_boyajian]
| [[:d:Q22080714|Q22080714]]
|-
| [[Fitxategi:TaiyeSelasi P1030135.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7484811|Taiye Selasi]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1979-11-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/taiye_selasi taiye_selasi]
| [[:d:Q7484811|Q7484811]]
|-
|
| ''[[:d:Q11496991|Takaharu Tezuka]]''
| arkitekto japoniarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1964-02-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Japonia]]
| [https://www.ted.com/speakers/takaharu_tezuka takaharu_tezuka]
| [[:d:Q11496991|Q11496991]]
|-
|
| ''[[:d:Q23760236|Tal Danino]]''
|
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tal_danino tal_danino]
| [[:d:Q23760236|Q23760236]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662204|Tal Golesworthy]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tal_golesworthy tal_golesworthy]
| [[:d:Q23662204|Q23662204]]
|-
| [[Fitxategi:Tali Sharot.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q19667092|Tali Sharot]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/tali_sharot tali_sharot]
| [[:d:Q19667092|Q19667092]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729163|Talithia Williams]]''
|
| ''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/talithia_williams talithia_williams]
| [[:d:Q23729163|Q23729163]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662544|Tamara Roukaerts]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tamara_roukaerts tamara_roukaerts]
| [[:d:Q23662544|Q23662544]]
|-
| [[Fitxategi:TanTTLe.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q10823919|Tan Le]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1977-05-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/tan_le tan_le]
| [[:d:Q10823919|Q10823919]]
|-
|
| ''[[:d:Q23714031|Tania Luna]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tania_luna tania_luna]
| [[:d:Q23714031|Q23714031]]
|-
|
| ''[[:d:Q39754563|Tania S. Douglas]]''
|
| [[katedradun]]
| 1969-08-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tania_douglas tania_douglas]
| [[:d:Q39754563|Q39754563]]
|-
| [[Fitxategi:Tania Simoncelli.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7683264|Tania Simoncelli]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tania_simoncelli tania_simoncelli]
| [[:d:Q7683264|Q7683264]]
|-
| [[Fitxategi:Tara Houska .jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q104094025|Tara Houska]]''
| abokatu estatubatuarra
| [[abokatu]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8125919|aholkulari politiko]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tara_houska tara_houska]
| [[:d:Q104094025|Q104094025]]
|-
| [[Fitxategi:Tarana Burke from She's Revolutionary.jpg|center|128px]]
| [[Tarana Burke]]
| Bronx-eko aktibista estatubatuarra, Me Too mugimenduaren sortzailea
| ''[[:d:Q17010072|militante]]''<br/>[[irakasle]]<br/>[[pertsona ospetsu]]<br/>''[[:d:Q34074720|feminista]]''
| 1973-09-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tarana_burke tarana_burke]
| [[:d:Q43177774|Q43177774]]
|-
|
| ''[[:d:Q534385|Taryn Simon]]''
| argazkilari estatubatuarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''
| 1975-02-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/taryn_simon taryn_simon]
| [[:d:Q534385|Q534385]]
|-
|
| ''[[:d:Q108168053|Tasos Frantzolas]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Grezia]]
| [https://www.ted.com/speakers/tasos_frantzolas tasos_frantzolas]
| [[:d:Q108168053|Q108168053]]
|-
| [[Fitxategi:CDH - Comissão de Direitos Humanos e Legislação Participativa (26495983277).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759688|Tasso Azevedo]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/tasso_azevedo tasso_azevedo]
| [[:d:Q23759688|Q23759688]]
|-
| [[Fitxategi:MAKERS event New York Feb 7, 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q443207|Tavi Gevinson]]''
|
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q106568011|magazine editor]]''
| 1996-04-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tavi_gevinson tavi_gevinson]
| [[:d:Q443207|Q443207]]
|-
| [[Fitxategi:Taylor Mali.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5973239|Taylor Mali]]''
|
| [[irakasle]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>[[poeta]]
| 1965-03-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/taylor_mali taylor_mali]
| [[:d:Q5973239|Q5973239]]
|-
| [[Fitxategi:Taylor Wilson - 02.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1421302|Taylor Wilson]]''
|
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q16742096|fisikari nuklear]]''
| 1994-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/taylor_wilson taylor_wilson]
| [[:d:Q1421302|Q1421302]]
|-
|
| ''[[:d:Q7693254|Ted Halstead]]''
| idazle estatubatuarra
| [[idazle]]
| 1968-07-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ted_halstead ted_halstead]
| [[:d:Q7693254|Q7693254]]
|-
| [[Fitxategi:MK34966 Teddy Cruz.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q17350521|Teddy Cruz]]''
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Guatemala]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/teddy_cruz teddy_cruz]
| [[:d:Q17350521|Q17350521]]
|-
| [[Fitxategi:Teitur Lassen 20090502-DSCF1829.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q737181|Teitur Lassen]]''
|
| [[egile abeslari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| 1977-01-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| [https://www.ted.com/speakers/teitur teitur]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2396 2396]
| [[:d:Q737181|Q737181]]
|-
| [[Fitxategi:Temple Grandin at TED.jpg|center|128px]]
| [[Temple Grandin]]
|
| ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1947-08-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/temple_grandin temple_grandin]
| [[:d:Q232810|Q232810]]
|-
| [[Fitxategi:Teresa Bejan 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q30674189|Teresa Bejan]]''
|
| ''[[:d:Q15994177|Politikari teorikoa]]''
| 1984-03-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/teresa_bejan teresa_bejan]
| [[:d:Q30674189|Q30674189]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783488|Terry Moore]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/terry_moore terry_moore]
| [[:d:Q23783488|Q23783488]]
|-
| [[Fitxategi:Thandiwe Newton Peabody Awards, June 2021.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q229029|Thandie Newton]]''
|
| ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| 1972-11-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/thandie_newton thandie_newton]
| [[:d:Q229029|Q229029]]
|-
| [[Fitxategi:Thandiswa Mazwai1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4348940|Thandiswa Mazwai]]''
|
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[egile abeslari]]
| 1976-03-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/thandiswa_mazwai thandiswa_mazwai]
| [[:d:Q4348940|Q4348940]]
|-
| [[Fitxategi:A Tribe Called Red, Hideaway Records and Bar, February 2014.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4660300|The Halluci Nation]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/a_tribe_called_red a_tribe_called_red]
| [[:d:Q4660300|Q4660300]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797818|The LXD]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/lxd lxd]
| [[:d:Q23797818|Q23797818]]
|-
|
| ''[[:d:Q23797880|The Lady Lifers]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/the_lady_lifers the_lady_lifers]
| [[:d:Q23797880|Q23797880]]
|-
|
| ''[[:d:Q23798957|The TED Staff]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/daffodil_hudson daffodil_hudson]
| [[:d:Q23798957|Q23798957]]
|-
| [[Fitxategi:Unleashing Entrepreneurial Innovation with Stanford University Theaster Gates.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7777257|Theaster Gates]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''
| 1973-08-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/theaster_gates theaster_gates]
| [[:d:Q7777257|Q7777257]]
|-
|
| ''[[:d:Q7781067|Thelma Golden]]''
|
| [[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]
| 1966-09-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/thelma_golden thelma_golden]
| [[:d:Q7781067|Q7781067]]
|-
| [[Fitxategi:Jansen Theo Hannover.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q540764|Theo Jansem]]''
|
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q21000481|kinetic artist]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1779650|design engineer]]''
| 1948-03-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| [https://www.ted.com/speakers/theo_jansen theo_jansen]
| [[:d:Q540764|Q540764]]
|-
| [[Fitxategi:2015LinnellFlansburghTMBG.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q420880|They Might Be Giants]]''
|
|
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/they_might_be_giants they_might_be_giants]
| [[:d:Q420880|Q420880]]
|-
| [[Fitxategi:Thom Mayne, USC, 2023.jpg|center|128px]]
| [[Thom Mayne]]
|
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1944-01-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/thom_mayne thom_mayne]
| [[:d:Q312847|Q312847]]
|-
| [[Fitxategi:Thomas Dolby, 2006.jpg|center|128px]]
| [[Thomas Dolby]]
|
| ''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>[[kantugile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''<br/>[[musikari]]<br/>[[musikagile]]
| 1958-10-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_dolby thomas_dolby]<br/>[https://www.ted.com/speakers/107 107]
| [[:d:Q553790|Q553790]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783479|Thomas Goetz]]''
|
| ''[[:d:Q5780518|dibulgatzaile]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_goetz thomas_goetz]
| [[:d:Q23783479|Q23783479]]
|-
| [[Fitxategi:141008 03 HR ThomasHeatherwick CREDIT ElenaHeatherwick.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3051023|Thomas Heatherwick]]''
|
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[diseinatzaile]]
| 1970-02-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_heatherwick thomas_heatherwick]
| [[:d:Q3051023|Q3051023]]
|-
| [[Fitxategi:Tidenes TV-seilas - NMD 2012 (7176547966) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23768719|Thomas Hellum]]''
|
| ''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Norvegia]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_hellum thomas_hellum]
| [[:d:Q23768719|Q23768719]]
|-
|
| ''[[:d:Q77873402|Thomas L. Griffiths]]''
|
| ''[[:d:Q14565186|cognitive scientist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tom_griffiths tom_griffiths]
| [[:d:Q77873402|Q77873402]]
|-
|
| ''[[:d:Q7792920|Thomas P. Campbell]]''
|
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_p_campbell thomas_p_campbell]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1217 1217]
| [[:d:Q7792920|Q7792920]]
|-
| [[Fitxategi:Thomas Barnett.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q381984|Thomas P. M. Barnett]]''
|
| ''[[:d:Q16947320|geopolitikari]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q115429803|geostrategist]]''
| 1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_barnett thomas_barnett]<br/>[https://www.ted.com/speakers/33 33]
| [[:d:Q381984|Q381984]]
|-
| [[Fitxategi:Thomas Piketty2.jpg|center|128px]]
| [[Thomas Piketty]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1706722|research fellow]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]
| 1971-05-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_piketty thomas_piketty]
| [[:d:Q984448|Q984448]]
|-
| [[Fitxategi:2014-01-08 Thomas Pogge 4737-cropped.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q66820|Thomas Pogge]]''
| filosofo alemaniarra
| [[filosofo]]
| 1953-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_pogge thomas_pogge]
| [[:d:Q66820|Q66820]]
|-
| [[Fitxategi:Thomas Insel NIMH 2011.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q891667|Thomas R. Insel]]''
|
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1951-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_insel thomas_insel]
| [[:d:Q891667|Q891667]]
|-
| [[Fitxategi:Tom Shannon, The Highline.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7817541|Thomas Shannon]]''
|
| [[artista]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1947-06-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tom_shannon tom_shannon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/445 445]
| [[:d:Q7817541|Q7817541]]
|-
|
| ''[[:d:Q23657200|Thomas Suarez]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_suarez thomas_suarez]
| [[:d:Q23657200|Q23657200]]
|-
| [[Fitxategi:Thomas Thwaites - PopTech 2011 - Camden Maine USA (6267267862).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23784804|Thomas Thwaites]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[artista]]<br/>''[[:d:Q11977439|interaction designer]]''<br/>[[asmatzaile]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/thomas_thwaites thomas_thwaites]
| [[:d:Q23784804|Q23784804]]
|-
| [[Fitxategi:Thordis Elva December 2019.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q28962547|Thordis Elva]]''
| idazle islandiarra
| ''[[:d:Q709113|write]]''<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Islandia]]
| [https://www.ted.com/speakers/thordis_elva thordis_elva]
| [[:d:Q28962547|Q28962547]]
|-
|
| ''[[:d:Q7798747|Thulasiraj Ravilla]]''
| aktibista indiarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/ravilla_thulasiraj ravilla_thulasiraj]
| [[:d:Q7798747|Q7798747]]
|-
| [[Fitxategi:Tierney Thys5 (14807437303) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q20090055|Tierney Thys]]''
|
| ''[[:d:Q3640160|itsas-biologo]]''
| 1966
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tierney_thys tierney_thys]
| [[:d:Q20090055|Q20090055]]
|-
| [[Fitxategi:Sir Tim Berners-Lee (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Tim Berners-Lee]]
|
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[programatzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q6859454|web developer]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1955-06-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_berners_lee tim_berners_lee]
| [[:d:Q80|Q80]]
|-
|
| ''[[:d:Q7803180|Tim Birkhead]]''
|
| ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''
| 1950-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_birkhead tim_birkhead]
| [[:d:Q7803180|Q7803180]]
|-
| [[Fitxategi:Interview with IDEO CEO Tim Brown about innovating together (Drucker Forum 2018) 3-5 screenshot.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q1735158|Tim Brown]]''
|
| ''[[:d:Q11287574|industrial designer]]''
| 1962-06-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_brown tim_brown]
| [[:d:Q1735158|Q1735158]]
|-
| [[Fitxategi:Tim Harford in 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1141956|Tim Harford]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| 1973-09-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_harford tim_harford]
| [[:d:Q1141956|Q1141956]]
|-
| [[Fitxategi:Tim Jackson, Denmark 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q509730|Tim Jackson]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| 1957-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_jackson tim_jackson]
| [[:d:Q509730|Q509730]]
|-
| [[Fitxategi:Tim Leberecht - 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23663091|Tim Leberecht]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Alemania]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_leberecht tim_leberecht]
| [[:d:Q23663091|Q23663091]]
|-
| [[Fitxategi:Timothy Ferriss (2315822162).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q563672|Timothy Ferriss]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q557880|inbertitzailea]]''
| 1977-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tim_ferriss tim_ferriss]
| [[:d:Q563672|Q563672]]
|-
|
| ''[[:d:Q7807273|Timothy J. Bartik]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1952-10-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/timothy_bartik timothy_bartik]
| [[:d:Q7807273|Q7807273]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662586|Timothy Prestero]]''
|
| [[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/timothy_prestero timothy_prestero]
| [[:d:Q23662586|Q23662586]]
|-
|
| ''[[:d:Q2435551|Tina Seelig]]''
|
| [[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q20158113|management engineer]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''
| 1958<br/>1957
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tina_seelig tina_seelig]
| [[:d:Q2435551|Q2435551]]
|-
|
| ''[[:d:Q19893434|Tiq Milan]]''
|
| [[hizlari]]<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[kazetari]]
|
| [[Gizon trans|gizon transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tiq_milan tiq_milan]
| [[:d:Q19893434|Q19893434]]
|-
| [[Fitxategi:Titus Kaphar at CitizenUCon17 - Reckoning With History - Panel Discussion.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q28839817|Titus Kaphar]]''
| margolari estatubatuarra
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[marrazkilari]]
| 1976
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/titus_kaphar titus_kaphar]
| [[:d:Q28839817|Q28839817]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670500|Toby Eccles]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/toby_eccles toby_eccles]
| [[:d:Q23670500|Q23670500]]
|-
| [[Fitxategi:Toby Shapshak - In Africa, necessity is the mother of innovation - Screenshot.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q19664221|Toby Shapshak]]''
| kazetari hegoafrikarra
| [[kazetari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/toby_shapshak toby_shapshak]
| [[:d:Q19664221|Q19664221]]
|-
| [[Fitxategi:Tod Machover JI1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3738050|Tod Machover]]''
|
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''<br/>[[piano-jotzaile]]
| 1953-11-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tod_machover tod_machover]
| [[:d:Q3738050|Q3738050]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662531|Todd Humphreys]]''
|
| ''[[:d:Q5669847|assistant professor]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/todd_humphreys todd_humphreys]
| [[:d:Q23662531|Q23662531]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656743|Todd Kuiken]]''
|
| ''[[:d:Q19902880|biomedical engineer]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[ingeniari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/todd_kuiken todd_kuiken]
| [[:d:Q23656743|Q23656743]]
|-
| [[Fitxategi:Tom Chatfield - Debating Europe.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q7815261|Tom Chatfield]]''
| idazle britainiarra
| [[idazle]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tom_chatfield tom_chatfield]
| [[:d:Q7815261|Q7815261]]
|-
|
| ''[[:d:Q7816025|Tom Gruber]]''
|
| [[ingeniari]]
| 1959
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tom_gruber tom_gruber]
| [[:d:Q7816025|Q7816025]]
|-
|
| ''[[:d:Q23765117|Tom Honey]]''
|
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[bikario]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/rev_tom_honey rev_tom_honey]
| [[:d:Q23765117|Q23765117]]
|-
|
| ''[[:d:Q23655997|Tom Rielly]]''
|
| [[komediante]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tom_rielly tom_rielly]
| [[:d:Q23655997|Q23655997]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712919|Tom Thum]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tom_thum tom_thum]
| [[:d:Q23712919|Q23712919]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783043|Tom Uglow]]''
|
| ''[[:d:Q667982|creative director]]''<br/>[[diseinatzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tom_uglow tom_uglow]
| [[:d:Q23783043|Q23783043]]
|-
| [[Fitxategi:Tom Wujec Speaking Photo.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q7818114|Tom Wujec]]''
| autore kanadarra
| [[autore]]
| 1959-07-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/tom_wujec tom_wujec]
| [[:d:Q7818114|Q7818114]]
|-
| [[Fitxategi:Tomás Saraceno a Firenze, 21 febbraio 2020, 04.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2441279|Tomás Saraceno]]''
| artista
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''<br/>[[artista]]
| 1973
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Argentina]]
| [https://www.ted.com/speakers/toma_s_saraceno toma_s_saraceno]
| [[:d:Q2441279|Q2441279]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727824|Toni Griffin]]''
|
| ''[[:d:Q131062|hirigile]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/toni_griffin toni_griffin]
| [[:d:Q23727824|Q23727824]]
|-
| [[Fitxategi:Tony Fadell.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92879|Tony Fadell]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1969-03-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tony_fadell tony_fadell]
| [[:d:Q92879|Q92879]]
|-
|
| ''[[:d:Q9360020|Tony Porter]]''
|
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tony_porter tony_porter]
| [[:d:Q9360020|Q9360020]]
|-
| [[Fitxategi:Tony Robbins.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q380429|Tony Robbins]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''
| 1960-02-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tony_robbins tony_robbins]
| [[:d:Q380429|Q380429]]
|-
|
| ''[[:d:Q23782672|Tony Wyss-Coray]]''
|
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tony_wyss_coray tony_wyss_coray]
| [[:d:Q23782672|Q23782672]]
|-
|
| ''[[:d:Q23769244|Topher White]]''
|
| ''[[:d:Q5352191|teknikari]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/topher_white topher_white]
| [[:d:Q23769244|Q23769244]]
|-
|
| ''[[:d:Q23759778|Torsten Reil]]''
|
| ''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/torsten_reil torsten_reil]
| [[:d:Q23759778|Q23759778]]
|-
| [[Fitxategi:Touria El Glaoui.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q27999600|Touria El Glaoui]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]<br/>''[[:d:Q173950|arte-merkatari]]''
| 1974
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Maroko]]
| [https://www.ted.com/speakers/touria_el_glaoui touria_el_glaoui]
| [[:d:Q27999600|Q27999600]]
|-
| [[Fitxategi:TraceeEllisRossbyErikMelvin (1).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q534371|Tracee Ellis Ross]]''
|
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| 1972-10-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tracee_ellis_ross tracee_ellis_ross]
| [[:d:Q534371|Q534371]]
|-
| [[Fitxategi:Tracy Chevalier tree.jpg|center|128px]]
| [[Tracy Chevalier]]
|
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[gidoilari]]
| 1962-10-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tracy_chevalier tracy_chevalier]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1393 1393]
| [[:d:Q232212|Q232212]]
|-
| [[Fitxategi:Travis Kalanick at DLD Munich 2015 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7836291|Travis Kalanick]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[informatikari]]
| 1976-08-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/travis_kalanick travis_kalanick]
| [[:d:Q7836291|Q7836291]]
|-
| [[Fitxategi:Travis rieder5188080.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q88971005|Travis N Rieder]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/travis_rieder travis_rieder]
| [[:d:Q88971005|Q88971005]]
|-
|
| ''[[:d:Q18763756|Trevor Aaronson]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15931838|ikerketa kazetari]]''<br/>''[[:d:Q15980158|saiakeragile]]''<br/>[[idazle]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/trevor_aaronson trevor_aaronson]
| [[:d:Q18763756|Q18763756]]
|-
| [[Fitxategi:Tristan Harris at Collision Conf 2018.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q59781806|Tristan Harris]]''
|
| [[enpresaburu]]
| 1984
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/tristan_harris tristan_harris]
| [[:d:Q59781806|Q59781806]]
|-
| [[Fitxategi:Tristram Stuart, 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2451241|Tristram Stuart]]''
| historialari britainiarra
| [[idazle]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| 1977-03-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tristram_stuart tristram_stuart]
| [[:d:Q2451241|Q2451241]]
|-
|
| ''[[:d:Q23729168|Tristram Wyatt]]''
|
| ''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q16063497|evolutionary biologist]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16831721|etologo]]''
| 1956-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/tristram_wyatt tristram_wyatt]
| [[:d:Q23729168|Q23729168]]
|-
| [[Fitxategi:Attitudes from Tehran - New America Foundation - Trita Parsi.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q4674518|Trita Parsi]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| 1974-07-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Iran]]
| [https://www.ted.com/speakers/trita_parsi trita_parsi]
| [[:d:Q4674518|Q4674518]]
|-
| [[Fitxategi:Tshering Tobgay.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7849613|Tshering Tobgay]]''
| politikari bhutandarra
| [[politikari]]
| 1965-09-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bhutan]]
| [https://www.ted.com/speakers/tshering_tobgay tshering_tobgay]
| [[:d:Q7849613|Q7849613]]
|-
| [[Fitxategi:Tyler Cowen 1.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q602278|Tyler Cowen]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15077007|podcaster]]''
| 1962-01-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tyler_cowen tyler_cowen]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1186 1186]
| [[:d:Q602278|Q602278]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670993|Tyler DeWitt]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/tyler_dewitt tyler_dewitt]
| [[:d:Q23670993|Q23670993]]
|-
| [[Fitxategi:Tyrone Hayes at King University in 2013 (10680719164).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7861609|Tyrone Hayes]]''
| biologo estatubatuarra
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| 1967-07-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/tyrone_hayes tyrone_hayes]
| [[:d:Q7861609|Q7861609]]
|-
| [[Fitxategi:Gegenschatz.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q666346|Ueli Gegenschatz]]''
|
| ''[[:d:Q6060450|jauskari]]''
| 1971-01-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/ueli_gegenschatz ueli_gegenschatz]
| [[:d:Q666346|Q666346]]
|-
|
| ''[[:d:Q21635200|Uldus Bakhtiozina]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| 1986-07-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Errusia]]
| [https://www.ted.com/speakers/uldus_bakhtiozina uldus_bakhtiozina]
| [[:d:Q21635200|Q21635200]]
|-
| [[Fitxategi:Alon Uri.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7900508|Uri Alon]]''
|
| ''[[:d:Q11827483|ordinary professor]]''<br/>''[[:d:Q14906342|biofisikari]]''<br/>''[[:d:Q15839206|biologo molekular]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1969-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/uri_alon uri_alon]
| [[:d:Q7900508|Q7900508]]
|-
|
| ''[[:d:Q42791358|Uri Hasson]]''
|
| ''[[:d:Q20739288|neurobiologist]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/uri_hasson uri_hasson]
| [[:d:Q42791358|Q42791358]]
|-
| [[Fitxategi:Frankfurter Buchmesse 2011 - Ursus Wehrli 1.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q1672786|Ursus Wehrli]]''
| argazkilari suitzarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1969-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/ursus_wehrli ursus_wehrli]
| [[:d:Q1672786|Q1672786]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662548|Usman Riaz]]''
|
| [[musikari]]<br/>[[film-zuzendari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/usman_riaz usman_riaz]
| [[:d:Q23662548|Q23662548]]
|-
| [[Fitxategi:Valarie Kaur Aug 2016.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q25197171|Valarie Kaur]]''
|
| ''[[:d:Q1235146|dokumentalgile]]''
| 1981-02-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/valarie_kaur valarie_kaur]
| [[:d:Q25197171|Q25197171]]
|-
| [[Fitxategi:Van Jones (27958227305) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3742492|Van Jones]]''
|
| ''[[:d:Q15982858|motivational speaker]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1021386|eskubide zibilen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q1642960|iruzkingile]]''
| 1968-09-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/van_jones van_jones]
| [[:d:Q3742492|Q3742492]]
|-
| [[Fitxategi:Vernā Myers.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23769282|Vernā Myers]]''
| aktibista estatubatuarra
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/verna_myers verna_myers]
| [[:d:Q23769282|Q23769282]]
|-
|
| ''[[:d:Q23663066|Vicki Arroyo]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/vicki_arroyo vicki_arroyo]
| [[:d:Q23663066|Q23663066]]
|-
| [[Fitxategi:Viktor Frankl2.jpg|center|128px]]
| [[Victor Frankl|Victor Emil Frankl]]
|
| ''[[:d:Q1900167|psikoterapeuta]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q211346|psikiatra]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q64485042|existentziaren terapeuta]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[zirujau]]<br/>[[hegazkinlari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1905-03-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Austria]]
| [https://www.ted.com/speakers/viktor_e_frankl viktor_e_frankl]
| [[:d:Q154723|Q154723]]
|-
|
| ''[[:d:Q28823210|Victor Rios]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/victor_rios victor_rios]
| [[:d:Q28823210|Q28823210]]
|-
| [[Fitxategi:VVescovo at the Calypso Deep Prior to Diving Feb 2020 (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q60050774|Victor Vescovo]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[astronauta]]
| 1966-02-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/victor_vescovo victor_vescovo]
| [[:d:Q60050774|Q60050774]]
|-
|
| ''[[:d:Q7929163|Vijay Kumar]]''
|
| ''[[:d:Q3437279|roboticist]]''
| 1962-04-12<br/>1962
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/vijay_kumar vijay_kumar]
| [[:d:Q7929163|Q7929163]]
|-
| [[Fitxategi:Visita - Artista Plástico Vik Muniz (53515588190) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1288454|Vik Muniz]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q33123562|landa artista]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q14623005|arkitektura proiektuen marrazkilaria]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1961-12-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Brasil]]
| [https://www.ted.com/speakers/vik_muniz vik_muniz]<br/>[https://www.ted.com/speakers/32 32]
| [[:d:Q1288454|Q1288454]]
|-
| [[Fitxategi:Vikram Patel at The Asian Awards.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q21712261|Vikram Patel]]''
| psikiatra indiarra
| ''[[:d:Q211346|psikiatra]]''
| 1964-05-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/vikram_patel vikram_patel]
| [[:d:Q21712261|Q21712261]]
|-
|
| ''[[:d:Q87839253|Vikram Sharma]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/vikram_sharma vikram_sharma]
| [[:d:Q87839253|Q87839253]]
|-
| [[Fitxategi:Vilayanur S Ramachandran 2011 Shankbone.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q380221|Vilayanur S. Ramachandran]]''
|
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q783906|neurologo]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[idazle]]
| 1951-08-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[India]]
| [https://www.ted.com/speakers/vilayanur_ramachandran vilayanur_ramachandran]
| [[:d:Q380221|Q380221]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662545|Vinay Venkatraman]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/vinay_venkatraman vinay_venkatraman]
| [[:d:Q23662545|Q23662545]]
|-
|
| ''[[:d:Q16682693|Vincent Cochetel]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/vincent_cochetel vincent_cochetel]
| [[:d:Q16682693|Q16682693]]
|-
| [[Fitxategi:Vincent Moon.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q977743|Vincent Moon]]''
| zinema zuzendari frantziarra
| [[film-zuzendari]]
| 1979-08-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/vincent_moon vincent_moon]<br/>[https://www.ted.com/speakers/2104 2104]
| [[:d:Q977743|Q977743]]
|-
| [[Fitxategi:Dr Vint Cerf ForMemRS.jpg|center|128px]]
| [[Vint Cerf]]
|
| [[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q139648|technology evangelist]]''
| 1943-06-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/vint_cerf vint_cerf]
| [[:d:Q92743|Q92743]]
|-
| [[Fitxategi:Virginia Postrel.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7934461|Virginia Postrel]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| 1960-01-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/virginia_postrel virginia_postrel]
| [[:d:Q7934461|Q7934461]]
|-
|
| ''[[:d:Q85678964|Vishaan Chakrabarti]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/vishaan_chakrabarti vishaan_chakrabarti]
| [[:d:Q85678964|Q85678964]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783076|Vishal Vaid]]''
|
| [[musikari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/vishal_vaid vishal_vaid]
| [[:d:Q23783076|Q23783076]]
|-
|
| ''[[:d:Q88839071|Vittorio Loreto]]''
|
| [[ikertzaile]]
|
|
|
| [https://www.ted.com/speakers/vittorio_loreto vittorio_loreto]
| [[:d:Q88839071|Q88839071]]
|-
| [[Fitxategi:Vivek Maru.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q24248305|Vivek Maru]]''
|
| ''[[:d:Q380075|abokatu defendatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/vivek_maru vivek_maru]
| [[:d:Q24248305|Q24248305]]
|-
| [[Fitxategi:Vusi Mahlasela 2015.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q909069|Vusi Mahlasela]]''
|
| [[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| 1965
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Hegoafrika]]
| [https://www.ted.com/speakers/vusi_mahlasela vusi_mahlasela]
| [[:d:Q909069|Q909069]]
|-
| [[Fitxategi:Wadah Khanfar.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2918071|Wadah Khanfar]]''
| kazetari palestinarra
| [[kazetari]]
| 1968-09-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Palestinako Estatua|Palestina]]
| [https://www.ted.com/speakers/wadah_khanfar wadah_khanfar]
| [[:d:Q2918071|Q2918071]]
|-
| [[Fitxategi:Wade-Davis (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7959036|Wade Davis]]''
| antropologo kanadarra
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q32518759|ethnobotanist]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1953-12-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Kanada]]
| [https://www.ted.com/speakers/wade_davis wade_davis]<br/>[https://www.ted.com/speakers/62 62]
| [[:d:Q7959036|Q7959036]]
|-
| [[Fitxategi:Wael ghonim.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q312823|Wael Ghonim]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[politikari]]
| 1980-12-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Egipto]]
| [https://www.ted.com/speakers/wael_ghonim wael_ghonim]
| [[:d:Q312823|Q312823]]
|-
| [[Fitxategi:SXSW-2024-OB7A0147-alih-Wajahat Ali.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q65493690|Wajahat Ali]]''
|
| [[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wajahat_ali wajahat_ali]
| [[:d:Q65493690|Q65493690]]
|-
|
| ''[[:d:Q55080924|Wale Oyejide]]''
|
| [[abokatu]]
| 1981
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wale_oyejide wale_oyejide]
| [[:d:Q55080924|Q55080924]]
|-
|
| [[Wanda Díaz-Merced]]
|
| ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/wanda_diaz_merced wanda_diaz_merced]
| [[:d:Q41570105|Q41570105]]
|-
| [[Fitxategi:Wanjira Mathai at Global Scholars Symposium 2013.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q79996197|Wanjira Mathai]]''
|
| [[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1971-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/wanjira_mathai wanjira_mathai]
| [[:d:Q79996197|Q79996197]]
|-
| [[Fitxategi:Wanuri Kahiu.png|center|128px]]
| [[Wanuri Kahiu]]
| kenyar zinema zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| 1980-06-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kenya]]
| [https://www.ted.com/speakers/wanuri_kahiu wanuri_kahiu]
| [[:d:Q3566180|Q3566180]]
|-
| [[Fitxategi:Wayne McGregor (Random Dance Company) (2545447164).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q2553119|Wayne McGregor]]''
|
| [[koreografo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| 1970-03-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/wayne_mcgregor wayne_mcgregor]
| [[:d:Q2553119|Q2553119]]
|-
|
| ''[[:d:Q23727987|Wendy Chung]]''
| ikertzailea
| ''[[:d:Q3126128|genetista]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wendy_chung wendy_chung]
| [[:d:Q23727987|Q23727987]]
|-
| [[Fitxategi:Wendy Freedman (4617812603).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5384049|Wendy Freedman]]''
|
| [[astronomo]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| 1957-07-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Kanada]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/wendy_freedman wendy_freedman]
| [[:d:Q5384049|Q5384049]]
|-
|
| ''[[:d:Q7982704|Wendy Luers]]''
|
| [[politikari]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wendy_woods wendy_woods]
| [[:d:Q7982704|Q7982704]]
|-
| [[Fitxategi:Wendy Suzuki at National Institutes of Health Director’s Lecture (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q56065068|Wendy Suzuki]]''
|
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/wendy_suzuki wendy_suzuki]
| [[:d:Q56065068|Q56065068]]
|-
|
| ''[[:d:Q56026002|Wendy Troxel]]''
| ikertzailea
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wendy_troxel wendy_troxel]
| [[:d:Q56026002|Q56026002]]
|-
| [[Fitxategi:Wes Moore credit Amunankhra House Ltd.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q7983732|Wes Moore]]''
|
| [[soldadu]]<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''<br/>''[[:d:Q2883465|inbertsio bankari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1978-10-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/wes_moore wes_moore]
| [[:d:Q7983732|Q7983732]]
|-
| [[Fitxategi:TechCrunch Disrupt San Francisco 2018 - day 1 (43784198524).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23688148|Will Marshall]]''
|
| ''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/will_marshall will_marshall]
| [[:d:Q23688148|Q23688148]]
|-
| [[Fitxategi:Will Potter 0959.JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q8003021|Will Potter]]''
| kazetari estatubatuarra
| [[kazetari]]
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/will_potter will_potter]
| [[:d:Q8003021|Q8003021]]
|-
| [[Fitxategi:Will Wright - Game Developers Conference 2010 (2).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q309493|Will Wright]]''
|
| [[informatikari]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q3630699|jolas diseinatzailea]]''<br/>''[[:d:Q58287519|video game developer]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q7016454|new media artist]]''
| 1960-01-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/will_wright will_wright]
| [[:d:Q309493|Q309493]]
|-
| [[Fitxategi:Willard Wigan (sq cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8003505|Willard Wigan]]''
|
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1957-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/willard_wigan willard_wigan]
| [[:d:Q8003505|Q8003505]]
|-
| [[Fitxategi:Bill Ford 2011.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q321698|William Clay Ford]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q13382533|taekwondolari]]''<br/>''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| 1957-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_ford bill_ford]<br/>[https://www.ted.com/speakers/912 912]
| [[:d:Q321698|Q321698]]
|-
| [[Fitxategi:Danny Hillis2.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q92942|William Daniel Hillis]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[idazle]]
| 1956-09-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/danny_hillis danny_hillis]<br/>[https://www.ted.com/speakers/961 961]
| [[:d:Q92942|Q92942]]
|-
| [[Fitxategi:William K. Black.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q3568755|William K. Black]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[abokatu]]
| 1951-09-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/william_black william_black]<br/>[https://www.ted.com/speakers/1888 1888]
| [[:d:Q3568755|Q3568755]]
|-
| [[Fitxategi:William Kamkwamba at TED in 2007.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q448964|William Kamkwamba]]''
|
| [[asmatzaile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1327627|electrotechnician]]''
| 1987-08-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Malawi]]
| [https://www.ted.com/speakers/william_kamkwamba william_kamkwamba]<br/>[https://www.ted.com/speakers/245287 245287]
| [[:d:Q448964|Q448964]]
|-
|
| ''[[:d:Q23783392|William Li]]''
|
| [[zientzialari]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/william_li william_li]
| [[:d:Q23783392|Q23783392]]
|-
| [[Fitxategi:William McDonough (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q1662745|William McDonough]]''
| arkitekto estatubatuarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1951-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/william_mcdonough william_mcdonough]
| [[:d:Q1662745|Q1662745]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662458|William Noel]]''
|
| ''[[:d:Q12008505|academic librarian]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/will_noel will_noel]
| [[:d:Q23662458|Q23662458]]
|-
|
| ''[[:d:Q8018871|William Stone]]''
|
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>''[[:d:Q10497074|military flight engineer]]''<br/>[[asmatzaile]]
| 1952-12-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/bill_stone bill_stone]
| [[:d:Q8018871|Q8018871]]
|-
|
| ''[[:d:Q18749288|William Ury]]''
|
| [[autore]]<br/>[[antropologo]]
| 1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/william_ury william_ury]
| [[:d:Q18749288|Q18749288]]
|-
| [[Fitxategi:Willie Smits.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q939502|Willie Smits]]''
|
| ''[[:d:Q21244999|forestry scientist]]''<br/>''[[:d:Q19509237|animal rights advocate]]''<br/>''[[:d:Q3779582|mikrobiologo]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1957-02-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Herbehereetako Erresuma]]<br/>[[Indonesia]]
| [https://www.ted.com/speakers/willie_smits willie_smits]
| [[:d:Q939502|Q939502]]
|-
|
| ''[[:d:Q23301429|Wingham Rowan]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wingham_rowan wingham_rowan]
| [[:d:Q23301429|Q23301429]]
|-
|
| ''[[:d:Q23662498|Wolfgang Kessling]]''
|
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/wolfgang_kessling wolfgang_kessling]
| [[:d:Q23662498|Q23662498]]
|-
|
| ''[[:d:Q8033686|Woody Norris]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1938
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/woody_norris woody_norris]
| [[:d:Q8033686|Q8033686]]
|-
| [[Fitxategi:Xaviervilalta2010.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8043321|Xavier Vilalta]]''
| arkitekto espainiarra
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| 1980-05-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Espainia]]
| [https://www.ted.com/speakers/xavier_vilalta xavier_vilalta]
| [[:d:Q8043321|Q8043321]]
|-
|
| ''[[:d:Q23713831|Xu Liu]]''
|
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/xu_liu xu_liu]
| [[:d:Q23713831|Q23713831]]
|-
| [[Fitxategi:Yang Lan - Annual Meeting of the New Champions 2012.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8048424|Yang Lan]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[aurkezle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q1420621|media proprietor]]''
| 1968-03-31
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Txinako Herri Errepublika]]
| [https://www.ted.com/speakers/yang_lan yang_lan]
| [[:d:Q8048424|Q8048424]]
|-
| [[Fitxategi:Yann Arthus-Bertrand, 2009 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Yann Arthus-Bertrand]]
| argazkilari frantziarra
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q728425|aeronauta]]''<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| 1946-03-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/yann_arthus_bertrand yann_arthus_bertrand]
| [[:d:Q314223|Q314223]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728380|Yann Dall'Aglio]]''
|
| [[filosofo]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/yann_dall_aglio yann_dall_aglio]
| [[:d:Q23728380|Q23728380]]
|-
| [[Fitxategi:Huang Yasheng.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q14948726|Yasheng Huang]]''
|
| [[ekonomialari]]
| 1960-03-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/yasheng_huang yasheng_huang]
| [[:d:Q14948726|Q14948726]]
|-
| [[Fitxategi:-5 - Yassmin Abdel-Magied.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23760263|Yassmin Abdel-Magied]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1906857|ingeniari mekaniko]]''<br/>[[ingeniari]]
| 1991-03-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Australia]]
| [https://www.ted.com/speakers/yassmin_abdel_magied yassmin_abdel_magied]
| [[:d:Q23760263|Q23760263]]
|-
|
| ''[[:d:Q129739802|Yifat Susskind]]''
|
| ''[[:d:Q1021386|eskubide zibilen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[idazle]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/yifat_susskind yifat_susskind]
| [[:d:Q129739802|Q129739802]]
|-
|
| ''[[:d:Q23656971|Yoav Medan]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/yoav_medan yoav_medan]
| [[:d:Q23656971|Q23656971]]
|-
| [[Fitxategi:YochaiBenklerJI6.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q982240|Yochai Benkler]]''
|
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q16012028|lege-aditua]]''<br/>[[legelari]]
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/yochai_benkler yochai_benkler]
| [[:d:Q982240|Q982240]]
|-
| [[Fitxategi:Yoruba Richen (7311549170).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q16738382|Yoruba Richen]]''
|
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| 1972
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/yoruba_richen yoruba_richen]
| [[:d:Q16738382|Q16738382]]
|-
| [[Fitxategi:Yossi Vardi, 2005.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q4027187|Yossi Vardi]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| 1942-09-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/yossi_vardi yossi_vardi]
| [[:d:Q4027187|Q4027187]]
|-
| [[Fitxategi:MKr364751 Yuval Noah Harari (Frankfurter Buchmesse 2024).jpg|center|128px]]
| [[Yuval Noah Harari|Yuval Harari]]
|
| ''[[:d:Q3332711|mediebalista]]''<br/>''[[:d:Q112972705|popular science author]]''<br/>''[[:d:Q1493121|historialari militar]]''<br/>[[filosofo]]<br/>[[idazle]]
| 1976-02-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Israel]]
| [https://www.ted.com/speakers/yuval_noah_harari yuval_noah_harari]
| [[:d:Q2484404|Q2484404]]
|-
|
| ''[[:d:Q23712653|Yuyu Rau]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/yuyu_rau yuyu_rau]
| [[:d:Q23712653|Q23712653]]
|-
| [[Fitxategi:Yves Behar.jpg|center|128px]]
| [[Yves Béhar]]
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| 1967-05-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/yves_behar yves_behar]<br/>[https://www.ted.com/speakers/236 236]
| [[:d:Q123419|Q123419]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728732|Yves Morieux]]''
|
| ''[[:d:Q683476|finantza-aholkulari]]''
| 1960
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/yves_morieux yves_morieux]
| [[:d:Q23728732|Q23728732]]
|-
| [[Fitxategi:Yves Rossi mg 4625.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q460670|Yves Rossy]]''
|
| [[hegazkinlari]]<br/>[[asmatzaile]]
| 1959-08-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Suitza]]
| [https://www.ted.com/speakers/yves_rossy yves_rossy]
| [[:d:Q460670|Q460670]]
|-
| [[Fitxategi:Zach Kaplan and Brian Fitzpatrick at ORD Camp 2014 (13907776842) (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8063810|Zach Kaplan]]''
|
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| 1970s
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/zach_kaplan zach_kaplan]
| [[:d:Q8063810|Q8063810]]
|-
|
| ''[[:d:Q23670988|Zahra' Langhi]]''
|
| ''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[politikari]]
| 1975-01-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Libia]]
| [https://www.ted.com/speakers/zahra_langhi zahra_langhi]
| [[:d:Q23670988|Q23670988]]
|-
| [[Fitxategi:Zainab Salbi.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12214935|Zainab Salbi]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q4479442|fundatzaile]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| 1969-09-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| ''[[:d:Q3108185|Ba'athist Iraq]]''<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/zainab_salbi zainab_salbi]
| [[:d:Q12214935|Q12214935]]
|-
| [[Fitxategi:Zak Ebrahim (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23728371|Zak Ebrahim]]''
|
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''<br/>''[[:d:Q16003550|bakezale]]''
| 1983-03-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/zak_ebrahim zak_ebrahim]
| [[:d:Q23728371|Q23728371]]
|-
| [[Fitxategi:Ze Frank at the 2010 Streamy Awards (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q169286|Ze Frank]]''
| artista estatubatuarra
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| 1972-03-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/ze_frank ze_frank]
| [[:d:Q169286|Q169286]]
|-
| [[Fitxategi:Zeresenay Alemseged (2013-01).JPG|center|128px]]
| ''[[:d:Q163169|Zeresenay Alemseged]]''
|
| [[antropologo]]<br/>[[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 1969-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Etiopia]]
| [https://www.ted.com/speakers/zeresenay_alemseged zeresenay_alemseged]<br/>[https://www.ted.com/speakers/141 141]
| [[:d:Q163169|Q163169]]
|-
| [[Fitxategi:Zeynep Tufekci crop.jpeg|center|128px]]
| ''[[:d:Q23759736|Zeynep Tüfekçi]]''
|
| ''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q123853167|magazine writer]]''<br/>''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[ikertzaile]]
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Turkia]]
| [https://www.ted.com/speakers/zeynep_tufekci zeynep_tufekci]
| [[:d:Q23759736|Q23759736]]
|-
| [[Fitxategi:Remise du Prix Sakharov à Malala Yousafzai Strasbourg 20 novembre 2013 01.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q8071389|Ziauddin Yousafzai]]''
|
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q47799218|education activist]]''
| 1969-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Pakistan]]
| [https://www.ted.com/speakers/ziauddin_yousafzai ziauddin_yousafzai]
| [[:d:Q8071389|Q8071389]]
|-
|
| ''[[:d:Q23728728|Ziyah Gafić]]''
| argazkilari bosniarra
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Bosnia-Herzegovina]]
| [https://www.ted.com/speakers/ziyah_gafic ziyah_gafic]
| [[:d:Q23728728|Q23728728]]
|-
| [[Fitxategi:Zubaida Bai at World Economic Forum Growth Summit 2023.png|center|128px]]
| ''[[:d:Q24572427|Zubaida Bai]]''
|
| [[enpresaburu]]
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
| [https://www.ted.com/speakers/zubaida_bai zubaida_bai]
| [[:d:Q24572427|Q24572427]]
|-
| [[Fitxategi:EL Seed (cropped).jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q12955922|eL Seed]]''
|
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| 1981-08-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Tunisia]]<br/>[[Frantzia]]
| [https://www.ted.com/speakers/el_seed el_seed]
| [[:d:Q12955922|Q12955922]]
|-
| [[Fitxategi:IO Tillett Wright.jpg|center|128px]]
| ''[[:d:Q5972933|iO Tillett Wright]]''
|
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| 1985-09-02
| [[Gizon trans|gizon transgenero]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| [https://www.ted.com/speakers/io_tillett_wright io_tillett_wright]
| [[:d:Q5972933|Q5972933]]
|-
| [[Fitxategi:Douglas adams portrait.jpg|center|128px]]
| [[Douglas Adams|Q42]]
| idazle eta umorista britaniarra
| [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>''[[:d:Q18844224|zientzia-fikzio idazle]]''<br/>[[komediante]]<br/>[[idazle]]<br/>[[musikari]]
| 1952-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Erresuma Batua]]
| [https://www.ted.com/speakers/douglas_adams douglas_adams]
| [[:d:Q42|Q42]]
|}
{{Wikidata list end}}
batx0du4a99mv2498hqpiodiumermv4
Lankide:Lainobeltz/Wikidata probak/proba3
2
655011
9993577
9990861
2024-12-08T15:35:39Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993577
wikitext
text/x-wiki
== 1901-1908 urteetan hildakoen zerrenda ==
{{Wikidata list |sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item wdt:P570 ?date . FILTER (?date >= "1901-01-01"^^xsd:dateTime && ?date <= "1908-12-31"^^xsd:dateTime) FILTER EXISTS { ?weu schema:about ?item . ?weu schema:inLanguage "eu" } } |section= |sort=P570 |columns=P570:heriotza data,P18,label:Izena,P27:Jaiotza herrialdea,description:deskribapena,P569:Jaiotza data |links=local }}
{| class='wikitable sortable'
! heriotza data
! irudia
! Izena
! Jaiotza herrialdea
! deskribapena
! Jaiotza data
|-
| No/unknown value<br/>1908
| [[Fitxategi:Belle gunness br d 640068a.jpg|center|128px]]
| [[Belle Gunness]]
| [[Norvegia]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1859-11-11
|-
| 20th century
|
| [[Louis Glineur]]
| [[Belgika]]
|
| 1849-12-10
|-
| 20th century
|
| [[Henriette Michaelis]]
| [[Alemania]]
| filologoa, erromanista eta lexikografoa
| 1849-07-06
|-
| 20th century
|
| [[Adele Bianchi]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
| Italiar geografoa
| 1842-08-26
|-
| 1901
|
| [[Urtxalle]]
|
|
| 1828-10-14
|-
| 1901
| [[Fitxategi:Hilary R. W. Johnson - Crop.png|center|128px]]
| [[Hilary R. W. Johnson|Hillary R. W. Johnson]]
| [[Liberia]]
| politikari liberiarra
| 1837-06-01
|-
| 1901-01-04
| [[Fitxategi:Nikolaos Gyzis (1842–1901).png|center|128px]]
| [[Nikolaos Gyzis]]
| [[Grezia]]
|
| 1842-03-01
|-
| 1901-01-14
| [[Fitxategi:Charles Hermite circa 1901 edit.jpg|center|128px]]
| [[Charles Hermite]]
| [[Frantzia]]
|
| 1822-12-24
|-
| 1901-01-14
| [[Fitxategi:Victor Balaguer.jpg|center|128px]]
| [[Víctor Balaguer]]
| [[Espainia]]
|
| 1824-12-11
|-
| 1901-01-15
| [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Sabino de Goicoechea (Argos), antiguo periodista y escritor (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Sabino Goikoetxea]]
| [[Espainia]]
|
| 1826-12-31
|-
| 1901-01-16
| [[Fitxategi:Arnold Böcklin (1827 - 1901), Selbstportrait (1873).jpg|center|128px]]
| [[Arnold Böcklin]]
| [[Suitza]]
|
| 1827-10-16
|-
| 1901-01-19
| [[Fitxategi:Albert de Broglie - photo Bacard fils.png|center|128px]]
| [[Albert de Broglie]]
| [[Frantzia]]
|
| 1821-06-13
|-
| 1901-01-20
| [[Fitxategi:Zénobe Gramme 1893.jpg|center|128px]]
| [[Zénobe Gramme]]
| [[Belgika]]
|
| 1826-04-04
|-
| 1901-01-21
| [[Fitxategi:Portrait elisha gray.jpg|center|128px]]
| [[Elisha Gray]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1835-08-02
|-
| 1901-01-22
| [[Fitxategi:Queen Victoria by Bassano.jpg|center|128px]]
| [[Viktoria Erresuma Batukoa]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1819-05-24
|-
| 1901-01-25
| [[Fitxategi:Prosper Lissagaray.jpg|center|128px]]
| [[Prosper-Olivier Lissagaray]]
| [[Frantzia]]
|
| 1838-11-24
|-
| 1901-01-27
| [[Fitxategi:Verdi by Giovanni Boldini.jpg|center|128px]]
| [[Giuseppe Verdi]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1813-10-10
|-
| 1901-01-29
| [[Fitxategi:Exkönig Milan (Wiener Bilder 1901).png|center|128px]]
| [[Milan I.a Serbiakoa]]
| [[Serbiako Printzerria|Serbiako printzerria]]<br/>[[Serbiako Erresuma]]
|
| 1854-08-10<br/>1854-08-22
|-
| 1901-02-02
| [[Fitxategi:Marko Miljanov.jpg|center|128px]]
| [[Marko Miljanov]]
| [[Montenegroko Printzerria]]<br/>[[Montenegroko Printzerria-Gotzaindegia]]
| estatu-gizon, militar, buruzagi eta idazle montenegroarra
| 1833-04-25
|-
| 1901-02-03
| [[Fitxategi:Fukuzawa Yukichi 1891.jpg|center|128px]]
| [[Fukuzawa Yukichi]]
| [[Japonia]]
| Ilustrazio modernoko pentsalari, hezitzaile, filosofo, jakintsu, egilea, idazle, kazetari, itzultzaile, ekintzailea eta Japoniako Meiji garaiko Keio Unibertsitatearen sortzailea (1835-1901)
| 1835-01-10
|-
| 1901-02-07
| [[Fitxategi:Ana Betancourt.png|center|128px]]
| [[Ana Betancourt]]
| [[Kuba]]
|
| 1832-02-14
|-
| 1901-02-10
| [[Fitxategi:Telemaco Signorini.jpg|center|128px]]
| [[Telemaco Signorini]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
| margolari italiarra
| 1835-08-18
|-
| 1901-02-11
| [[Fitxategi:Ramón de Campoamor.jpg|center|128px]]
| [[Ramón de Campoamor]]
| [[Espainia]]
|
| 1817-09-24
|-
| 1901-02-14
| [[Fitxategi:Edward Stafford.jpg|center|128px]]
| [[Edward Stafford (politikaria)|Edward Stafford]]
| [[Zeelanda Berria]]
| politikari zeelandaberritarra
| 1819-04-23
|-
| 1901-02-14
| [[Fitxategi:1916-08-12, La Esfera, Pedro de Gandarias (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Pedro Pascual Gandarias]]
| [[Espainia]]
|
| 1843-10-22
|-
| 1901-02-21
| [[Fitxategi:Emil Hübner.jpg|center|128px]]
| [[Emil Hübner]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1834-07-07
|-
| 1901-02-21
| [[Fitxategi:George Francis FitzGerald.jpg|center|128px]]
| [[Georges Francis Fitzgerald]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1851-08-03
|-
| 1901-02-23
|
| [[Pierre Hariztoi]]
| [[Espainia]]
|
| 1836
|-
| 1901-03-02
| [[Fitxategi:Buste d'Achille Zo, Bayonne.jpg|center|128px]]
| [[Achille Zo]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1826-07-30
|-
| 1901-03-04
| [[Fitxategi:Fèlix Gras dins Jourdanne.png|center|128px]]
| [[Fèlix Gras]]
| [[Frantzia]]
|
| 1844-05-03
|-
| 1901-03-13
| [[Fitxategi:Benjamin Harrison, head and shoulders bw photo, 1896.jpg|center|128px]]
| [[Benjamin Harrison]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1833-08-20
|-
| 1901-03-13
| [[Fitxategi:Pelloutier.jpg|center|128px]]
| [[Fernand Pelloutier]]
| [[Frantzia]]
| sindikalista frantziarra
| 1867-10-01
|-
| 1901-03-17
| [[Fitxategi:Enrichetta Caracciolo.jpg|center|128px]]
| [[Enrichetta Caracciolo|Q3725572]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1821-02-17
|-
| 1901-04-01
| [[Fitxategi:Raoult.jpg|center|128px]]
| [[François-Marie Raoult]]
| [[Frantzia]]
|
| 1830-05-10<br/>1850-05-10
|-
| 1901-04-16
| [[Fitxategi:Rowland Henry.jpg|center|128px]]
| [[Henry Augustus Rowland]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| fisikari estatubatuarra
| 1848-11-27
|-
| 1901-04-28
| [[Fitxategi:Paule Minck.png|center|128px]]
| [[Paule Minck]]
| [[Frantzia]]
| Frantziako iraultzaile feminsta eta sozialista (1839-1901)
| 1839-11-09
|-
| 1901-05-30
| [[Fitxategi:Victor D'Hondt (1841-1901) .jpg|center|128px]]
| [[Victor D'Hondt]]
| [[Belgika]]
|
| 1841-11-20
|-
| 1901-06-01
| [[Fitxategi:Pavlina Pajk3.jpg|center|128px]]
| [[Pavlina Pajk]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1854-04-09
|-
| 1901-06-13
| [[Fitxategi:LeopoldoAlasClarin.jpg|center|128px]]
| [[Leopoldo Alas "Clarín"]]
| [[Espainia]]
|
| 1852-04-25
|-
| 1901-06-21
|
| [[Henri Helle]]
| [[Frantzia]]
|
| 1873-09-04
|-
| 1901-07-02
|
| [[Concepción Bona]]
| [[Dominikar Errepublika]]
| Dominar hezitzailea eta ekintzailea
| 1824-12-06
|-
| 1901-07-06
| [[Fitxategi:Hohenlohe-Schillingsfürst, Chlodwig Fürst zu 1899.jpg|center|128px]]
| [[Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1819-03-31
|-
| 1901-07-07
| [[Fitxategi:Zentralbibliothek Zürich - Johanna Spyri - 000006279 2.tif|center|128px]]
| [[Johanna Spyri]]
| [[Suitza]]
|
| 1827-06-12
|-
| 1901-07-12
| [[Fitxategi:Federico Errázuriz Echaurren asume como parlamentario-2.jpg|center|128px]]
| [[Federico Errázuriz Echaurren|Federico Errázuriz]]
| [[Txile]]
|
| 1850-11-16
|-
| 1901-08-05
| [[Fitxategi:Empress Viktoria of Germany (1840-1901).png|center|128px]]
| [[Viktoria Erresuma Batukoa (1840-1901)]]
| [[Prusiako Erresuma]]<br/>[[Alemaniar Inperioa]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1840-11-21
|-
| 1901-08-06
|
| [[Karoline Rosing]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1842-08-04
|-
| 1901-08-10
|
| [[Charles Bernadou]]
| [[Frantzia]]
| historialaria
| 1841
|-
| 1901-08-11
| [[Fitxategi:Francesco Crispi (1).jpg|center|128px]]
| [[Francesco Crispi]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1818-10-04
|-
| 1901-08-12
| [[Fitxategi:Adolf Erik Nordenskiöld by Axel Jungstedt 1902.jpg|center|128px]]
| [[Adolf Erik Nordenskiöld]]
| [[Suedia]]<br/>[[Finlandiako Dukerri Handia]]
|
| 1832-11-18
|-
| 1901-08-24
| [[Fitxategi:Clara Maass 13 cent stamp.jpg|center|128px]]
| [[Clara Maass]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar erizaina
| 1876-06-28
|-
| 1901-08-27
| [[Fitxategi:Cipriano Segundo Montesino.jpg|center|128px]]
| [[Cipriano Segundo Montesino]]
| [[Espainia]]
|
| 1817-09-26
|-
| 1901-09-02
| [[Fitxategi:Luigi Maria D'Albertis.jpg|center|128px]]
| [[Luigi D'Albertis]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1841-11-21
|-
| 1901-09-09
| [[Fitxategi:Photolautrec.jpg|center|128px]]
| [[Henri de Toulouse-Lautrec]]
| [[Frantziako Bigarren Inperioa]]<br/>[[Frantziako Hirugarren Errepublika]]<br/>[[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1864-11-24
|-
| 1901-09-10
| [[Fitxategi:Emanuella Carlbeck Idun 1892, nr 5.jpg|center|128px]]
| [[Emanuella Carlbeck]]
| [[Suedia]]
| pedagogo suediarra
| 1829-08-24
|-
| 1901-09-14
| [[Fitxategi:William mckinley.jpg|center|128px]]
| [[William McKinley]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1843-01-29
|-
| 1901-10-11
| [[Fitxategi:Victorine Gorget.png|center|128px]]
| [[Victorine Gorget]]
| [[Frantzia]]
| Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901)
| 1843-04-20
|-
| 1901-10-24
| [[Fitxategi:James McDougal Hart.jpg|center|128px]]
| [[James McDougal Hart]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| margolari estatubatuarra
| 1828-05-10
|-
| 1901-10-28
| [[Fitxategi:Antonio Mnsuri sainz.jpg|center|128px]]
| [[Antonio Munsuri Sainz]]
| [[Espainia]]
|
| 1853-07-07
|-
| 1901-10-29
| [[Fitxategi:Leon Czolgosz ca 1900.jpg|center|128px]]
| [[Leon Czolgosz]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1873-05-05
|-
| 1901-10-29
| [[Fitxategi:Starley-Rover bicycle.jpg|center|128px]]
| [[John Kemp Starley]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1854-12-14
|-
| 1901-11-06
| [[Fitxategi:Kate Greenaway00.jpg|center|128px]]
| [[Kate Greenaway]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| Britainiar artista eta idazlea
| 1846-03-17
|-
| 1901-11-22
| [[Fitxategi:Alexander Kovalevsky.JPG|center|128px]]
| [[Aleksandr Kovalevski]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1840-11-19
|-
| 1901-11-22
| [[Fitxategi:Germán Gamazo.jpg|center|128px]]
| [[Germán Gamazo]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1840-05-27
|-
| 1901-11-25
| [[Fitxategi:Rheinberger.jpg|center|128px]]
| [[Josef Rheinberger]]
| [[Liechtenstein]]
|
| 1839-03-17
|-
| 1901-11-27<br/>1902
| [[Fitxategi:Don Antonio Gisbert, en El Museo Universal.jpg|center|128px]]
| [[Antonio Gisbert]]
| [[Espainia]]
| margolari espainiarra
| 1834-12-19<br/>1835
|-
| 1901-11-29
| [[Fitxategi:Pi y margall.jpg|center|128px]]
| [[Francesc Pi i Margall]]
| [[Espainia]]
|
| 1824-04-29
|-
| 1901-11-30
| [[Fitxategi:Edward John Eyre.jpg|center|128px]]
| [[Edward John Eyre]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1815-08-05
|-
| 1901-12-11
| [[Fitxategi:Lev Ivanov -St. Petersburg -circa 1885.JPG|center|128px]]
| [[Lev Ivanov]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1834-02-18<br/>1834
|-
| 1901-12-20
| [[Fitxategi:Gustavo Cobreros.jpg|center|128px]]
| [[Gustavo Cobreros]]
| [[Espainia]]
| (1838-1901)
| 1838-12
|-
| 1901-12-23
| [[Fitxategi:Charles d’Abbadie (c 1870).jpg|center|128px]]
| [[Txarles Abadia|Charles Abbadia-Ürrüstoi]]
| [[Frantzia]]
| politikari frantziarra
| 1821-12-15
|-
| 1902
| [[Fitxategi:Amalia Heredia y Livermore (1830-–1902) Marquise of Casa Loring.jpg|center|128px]]
| [[Amalia Heredia Livermore]]
| [[Espainia]]
| malagar bildumagilea, ikertzailea, mezenasa, filantropoa, naturalista eta arte- eta kultura-sustatzailea
| 1830
|-
| 1902
|
| [[Laurent Diharasarri]]
| [[Frantzia]]
| euskal idazlea
| 1848-04-01
|-
| 1902
|
| [[Luis Aladrén]]
| [[Espainia]]
| arkitekto espainiarra
| 1852
|-
| 1902-01-20
| [[Fitxategi:General Albán.jpg|center|128px]]
| [[Carlos Albán]]
| [[Kolonbia]]
|
| 1844-03-09
|-
| 1902-02
| [[Fitxategi:Salvador Elío.png|center|128px]]
| [[Salvador Elio]]
| [[Espainia]]
|
| 1816-05-22
|-
| 1902-02-01
| [[Fitxategi:Anibal Zanartu.jpg|center|128px]]
| [[Aníbal Zañartu]]
| [[Txile]]
|
| 1847-04-12
|-
| 1902-02-01
| [[Fitxategi:Ricardo Becerro de Bengoa, en El Diario Palentino.jpg|center|128px]]
| [[Ricardo Becerro de Bengoa]]
| [[Espainia]]
|
| 1845-02-07
|-
| 1902-02-18
| [[Fitxategi:Bierstadt.jpg|center|128px]]
| [[Albert Bierstadt]]
| [[Prusiako Erresuma]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
| margolari estatubatuarra
| 1830-01-07
|-
| 1902-03-03
| [[Fitxategi:Van der Putte.jpg|center|128px]]
| [[Isaäc Dignus Fransen van de Putte]]
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| politikari nederlandarra
| 1822-03-22
|-
| 1902-03-09
|
| [[Marion Kirkland Reid]]
| [[Eskozia]]
|
| 1815-03-25
|-
| 1902-03-17
| [[Fitxategi:Avelina Valladares - A Estrada.JPG|center|128px]]
| [[Avelina Valladares|Q3284672]]
| [[Espainia]]
| Galiziar idazlea
| 1825-10-23
|-
| 1902-03-21
| [[Fitxategi:Vincenzo cabianca, primi del '900.JPG|center|128px]]
| [[Vincenzo Cabianca]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
| margolari italiarra
| 1827-06-21
|-
| 1902-03-26
| [[Fitxategi:Cecil Rhodes ww.jpg|center|128px]]
| [[Cecil Rhodes]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1853-07-05
|-
| 1902-03-30
| [[Fitxategi:Julius Koch 01.jpg|center|128px]]
| [[Julius Koch]]
| ''[[:d:Q1206012|Alemaniar Inperioa]]''
| aktore alemaniarra
| 1872
|-
| 1902-04-08
| [[Fitxategi:Isidoro Fernández Florez, Fernanflor, de Perea.jpg|center|128px]]
| [[Isidoro Fernández Flórez]]
| [[Espainia]]
| idazle espainiarra
| 1840
|-
| 1902-04-12
|
| [[Buenaventura Iñigitz]]
| [[Espainia]]
|
| 1840-07-14
|-
| 1902-04-13
|
| [[Felipa Zurikaldai]]
| [[Espainia]]
|
| 1849-08-23
|-
| 1902-04-15
| [[Fitxategi:Dalou dans son atelier.jpg|center|128px]]
| [[Jules Dalou]]
| [[Frantzia]]
| eskultore frantziarra
| 1838-12-31
|-
| 1902-04-17<br/>1902
| [[Fitxategi:Francis King consort of Spain.jpg|center|128px]]
| [[Frantzisko Asiskoa Borboikoa]]
| [[Espainia]]
|
| 1822-05-13
|-
| 1902-05-05
| [[Fitxategi:Bret Harte by Napoleon Sarony.jpg|center|128px]]
| [[Bret Harte]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1836-08-25
|-
| 1902-05-06
| [[Fitxategi:William Thomas Sampson.jpg|center|128px]]
| [[William Thomas Sampson]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1840-02-09
|-
| 1902-05-22
| [[Fitxategi:Spencer-autoportret1848-52.jpg|center|128px]]
| [[Lilly Martin Spencer]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar margolaria
| 1822-11-26
|-
| 1902-05-26
| [[Fitxategi:Benjamin-Constant Autoportrait (2011 1 3).jpg|center|128px]]
| [[Jean-Joseph Benjamin-Constant]]
| [[Frantzia]]
|
| 1845-06-10
|-
| 1902-06-03
| [[Fitxategi:AdolfDygasinski.jpg|center|128px]]
| [[Adolf Dygasiński]]
| [[Polonia]]<br/>[[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
| filosofo poloniarra
| 1839-03-07
|-
| 1902-06-08
|
| [[Amado Lázaro]]
| [[Espainia]]
|
| 1831-08-07
|-
| 1902-06-10
| [[Fitxategi:Jacint Verdaguer 140x190.jpg|center|128px]]
| [[Jacint Verdaguer]]
| [[Espainia]]
|
| 1845-05-17
|-
| 1902-06-15
| [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Eduardo Aznar y de la Sota, marqués de Bérriz (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Eduardo Aznar de la Sota]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1830
|-
| 1902-06-16
|
| [[François-Antoine Jauffret]]
| [[Frantzia]]
|
| 1833-12-04
|-
| 1902-06-18
| [[Fitxategi:SamuelErewhonButler.jpg|center|128px]]
| [[Samuel Butler (eleberrigilea)]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1835-12-04
|-
| 1902-06-19
| [[Fitxategi:Nicola Perscheid - König Albert von Sachsen vor 1902.jpg|center|128px]]
| [[Alberto Saxoniakoa]]
| [[Saxoniako Erresuma]]
| politikari alemaniarra
| 1828-04-23
|-
| 1902-06-19
| [[Fitxategi:Lord Emerich Edward Dalberg Acton.jpg|center|128px]]
| [[John Dalberg-Acton (Acton I. baroia)|Lord Acton]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1834-01-10
|-
| 1902-06-28
|
| [[Eusebio Gurrutxaga]]
| [[Espainia]]
| gipuzkoar industrialari, enpresaburu eta politikaria
| 1827-08-14
|-
| 1902-07-04
| [[Fitxategi:Swami Vivekananda 1893 Scanned Image.jpg|center|128px]]
| [[Swami Vivekananda]]
| [[Britainiar Raj]]
| Indian hindu monje eta filosofo
| 1863-01-12
|-
| 1902-07-04
| [[Fitxategi:Hervé Faye.jpg|center|128px]]
| [[Hervé Faye]]
| [[Frantzia]]
| astronomo frantziarra
| 1814-10-01
|-
| 1902-07-09
| [[Fitxategi:Serena Lake.png|center|128px]]
| [[Serena Lake]]
| [[Australia]]
| Australiako predikatzaile ebanjelaria eta sufragista
| 1842-10-28
|-
| 1902-07-20
| [[Fitxategi:Thun thun 1894 09 30 marcelino soroa.jpg|center|128px]]
| [[Martzelino Soroa|Marzelino Soroa]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1848-04-27
|-
| 1902-08-02
| [[Fitxategi:Tomás O'Ryan y Vázquez.jpg|center|128px]]
| [[Tomás O'Ryan]]
| [[Espainia]]
| militar eta Gerra ministro espainiarra
| 1821-03-30
|-
| 1902-08-08
| [[Fitxategi:James Tissot Self Portrait (1865).jpg|center|128px]]
| [[James Tissot]]
| [[Frantzia]]
|
| 1836-10-15
|-
| 1902-08-23
| [[Fitxategi:Фотография Семирадского.JPG|center|128px]]
| [[Henryk Siemiradzki]]
| [[Batzarreko Polonia]]
| margolari poloniarra
| 1843-10-12
|-
| 1902-08-24
| [[Fitxategi:Juan Bautista Luis Egusquiza Isasi.jpg|center|128px]]
| [[Juan Bautista Egusquiza]]
| [[Paraguai]]
|
| 1845-08-25
|-
| 1902-09-05
| [[Fitxategi:Rudolf Ludwig Karl Virchow. Photograph by J. C. Schaarwächte Wellcome V0027292.jpg|center|128px]]
| [[Rudolf Virchow|Rudolph Carl Virchow]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1822-10-13
|-
| 1902-09-07
| [[Fitxategi:1902-02-22, Blanco y Negro, Enrique Gaspar, Esplugas.jpg|center|128px]]
| [[Enrique Gaspar]]
| [[Espainia]]
|
| 1842-03-02
|-
| 1902-09-19
| [[Fitxategi:Queen Marie Henriette of Belgium (neé Archduchess of Austria-Teschen).jpg|center|128px]]
| [[Maria Henriketa Austriakoa]]
| [[Austriar Inperioa]]<br/>[[Belgika]]
|
| 1836-08-23
|-
| 1902-09-23
| [[Fitxategi:John Wesley Powell USGS.jpg|center|128px]]
| [[John Wesley Powell]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1834-03-24
|-
| 1902-09-25
|
| [[Emmanuel Intxauspe]]
| [[Frantzia]]
| euskal idazlea
| 1815-11-12
|-
| 1902-09-26
| [[Fitxategi:Levi Strauss 1.jpg|center|128px]]
| [[Levi Strauss]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1829-02-26
|-
| 1902-09-27
|
| [[Horacio Espondaburu]]
| [[Uruguai]]
| margolari uruguaitarra
| 1855-09-24
|-
| 1902-09-29
| [[Fitxategi:Emile Zola 1902.jpg|center|128px]]
| [[Émile Zola]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| frantses idalea (1840–1902)
| 1840-04-02
|-
| 1902-10-20
| [[Fitxategi:Autoportree, Julie Hagen-Schwarz.jpg|center|128px]]
| [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
| Margolari alemaniarra
| 1824-10-27
|-
| 1902-10-22
| [[Fitxategi:Annie Jones.jpg|center|128px]]
| [[Annie Jones]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar emakume bizarduna
| 1865-07-14
|-
| 1902-10-25
| [[Fitxategi:Frank Norris.jpg|center|128px]]
| [[Frank Norris]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1870-03-05
|-
| 1902-10-26
| [[Fitxategi:Elizabeth Stanton.jpg|center|128px]]
| [[Elizabeth Cady Stanton]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1815-11-12
|-
| 1902-11-14
| [[Fitxategi:Wighams jane and eliza and another.JPG|center|128px]]
| [[Mary Estlin]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| Aktibista britainiarra
| 1820-07-31
|-
| 1902-11-17
|
| [[Damaso Legaz]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1838-12-11
|-
| 1902-11-22
| [[Fitxategi:WalterReed.jpeg|center|128px]]
| [[Walter Reed]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1851-09-13
|-
| 1902-12-10
| [[Fitxategi:Antonio DAchiardi.jpg|center|128px]]
| [[Antonio D'Achiardi]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1839-11-28
|-
| 1902-12-14
| [[Fitxategi:Julia Dent Grant.jpg|center|128px]]
| [[Julia Grant]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| politikari estatubatuarra
| 1826-01-26
|-
| 1903
| [[Fitxategi:José Nicolás Araníbar y Llano.jpg|center|128px]]
| [[José de Araníbar]]
| [[Peru]]
| politikari perutarra
| 1835
|-
| 1903
| [[Fitxategi:Marie Joséphine Nicolas - Autoportrait.jpg|center|128px]]
| [[Marie Joséphine Nicolas]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1845-07-25
|-
| 1903
| [[Fitxategi:Miguel Irigaray.png|center|128px]]
| [[Migel Irigarai Gorria]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1850
|-
| 1903
|
| [[Carlos Castellanos]]
| [[Espainia]]
|
| 1881
|-
| 1903
|
| [[Dionisio Antonio Ibarluzea]]
| [[Espainia]]
|
| 1831
|-
| 1903-01-05
| [[Fitxategi:Práxedes Mateo Sagasta. Pintado por Casado del Alisal en 1884.jpg|center|128px]]
| [[Práxedes Mateo Sagasta]]
| [[Espainia]]
| politikaria, 1870-1902 bitartean Espainiako Gobernuko presidente 7 aldiz izan zen
| 1825-07-21
|-
| 1903-02-01
| [[Fitxategi:George Gabriel Stokes, ante 1903 - Accademia delle Scienze di Torino 0155 B.jpg|center|128px]]
| [[George Gabriel Stokes]]
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
|
| 1819-08-13
|-
| 1903-02-07
| [[Fitxategi:James Glaisher.jpg|center|128px]]
| [[James Glaisher]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1809-04-07
|-
| 1903-02-22
| [[Fitxategi:Postcard-1910 Hugo Wolf.jpg|center|128px]]
| [[Hugo Wolf]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]<br/>[[Austriar Inperioa]]
| musikagile austriarra
| 1860-03-13
|-
| 1903-02-28
| [[Fitxategi:Brooklyn Museum - Portrait of Emily Warren Roebling - Charles-Émile-Auguste Carolus-Duran.jpg|center|128px]]
| [[Emily Warren Roebling]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar ingeniaria
| 1843-09-23
|-
| 1903-02-28
| [[Fitxategi:Laureano Figuerola Ballester (Palacio del Senado de España).jpg|center|128px]]
| [[Laureano Figuerola]]
| [[Espainia]]
|
| 1816-07-04
|-
| 1903-02-28
| [[Fitxategi:1916-08-12, La Esfera, Cosme Echevarrieta (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Cosme Etxebarrieta]]
| [[Espainia]]
|
| 1842-09-28
|-
| 1903-03-03
| [[Fitxategi:František L Rieger.jpg|center|128px]]
| [[František Ladislav Rieger]]
| [[Austriar Inperioa]]<br/>[[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1818-12-10
|-
| 1903-03-05
| [[Fitxategi:Gaston Paris.jpg|center|128px]]
| [[Gaston Paris]]
| [[Frantzia]]
|
| 1839-08-09
|-
| 1903-03-08
| [[Fitxategi:Josefina Wettergrund.jpg|center|128px]]
| [[Josefina Wettergrund]]
| [[Suedia]]
|
| 1830-09-02
|-
| 1903-03-13
|
| [[José Aranguren]]
| [[Espainia]]
| piano-jotzaile espainiarra
| 1821-05-25
|-
| 1903-03-17
| [[Fitxategi:Manaseina M M 1860.jpg|center|128px]]
| [[Maria Manasseina]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1841
|-
| 1903-03-20
| [[Fitxategi:Olive Oatman, 1857.png|center|128px]]
| [[Olive Oatman]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar mendebalde urruneko emakume mormoia, esploratzaile bahitua
| 1837-09-07
|-
| 1903-03-28
| [[Fitxategi:Emile Baudot.jpg|center|128px]]
| [[Jean-Maurice-Émile Baudot]]
| [[Frantzia]]
|
| 1845-09-11
|-
| 1903-04-11
| [[Fitxategi:La seraphique Gemma Galgani (HS85-10-31647).jpg|center|128px]]
| [[Gemma Galgani]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1878-03-12
|-
| 1903-04-28
| [[Fitxategi:Josiah Willard Gibbs -from MMS-.jpg|center|128px]]
| [[Josiah Willard Gibbs]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1839-02-11
|-
| 1903-04-30<br/>1903-04-29
| [[Fitxategi:Portrait of Emily Stowe.jpg|center|128px]]
| [[Emily Stowe]]
| [[Kanada]]
| mediku kanadarra
| 1831-05-01
|-
| 1903-05-08
| [[Fitxategi:Paul Gauguin 1891.png|center|128px]]
| [[Paul Gauguin]]
| [[Frantzia]]
|
| 1848-06-07
|-
| 1903-05-20
| [[Fitxategi:Marcial Valladares Núñez.jpg|center|128px]]
| [[Marcial Valladares Núñez|Q3320983]]
| [[Espainia]]
| idazle espainiarra
| 1821-06-14
|-
| 1903-05-29<br/>1903
| [[Fitxategi:AlejandroIDeSerbiaEn1900.jpg|center|128px]]
| [[Alexandro I.a Serbiakoa]]
| [[Serbiako Printzerria|Serbiako printzerria]]<br/>[[Serbiako Erresuma]]
|
| 1876-08-02<br/>1876-08-14
|-
| 1903-06-09
| [[Fitxategi:Núñez de Arce.jpg|center|128px]]
| [[Gaspar Núñez de Arce]]
| [[Espainia]]
| poeta eta idazle espainiarra
| 1832-08-04
|-
| 1903-06-10
| [[Fitxategi:Luigi Cremona.jpg|center|128px]]
| [[Luigi Cremona]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1830-12-07
|-
| 1903-06-11
| [[Fitxategi:Kraljica Draga 11.jpg|center|128px]]
| [[Draga Mašin]]
| [[Serbia]]
| kazetari serbiarra
| 1861-09-23
|-
| 1903-06-22
| [[Fitxategi:Antonio Pirala.png|center|128px]]
| [[Antonio Pirala|Antonio de Pirala]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1824-03-27
|-
| 1903-07-02
|
| [[Severo Rodríguez Etchart]]
| [[Argentina]]
| margolari argentinarra
| 1865
|-
| 1903-07-03<br/>1903
| [[Fitxategi:Harriet Lane.jpg|center|128px]]
| [[Harriet Lane|Harriet Rebecca Lane]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1830-05-09<br/>1833<br/>1830
|-
| 1903-07-11
| [[Fitxategi:William Ernest Henley young.jpg|center|128px]]
| [[William Ernest Henley]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1849-08-23
|-
| 1903-07-17
| [[Fitxategi:Whistler Selbstporträt.jpg|center|128px]]
| [[James Abbott McNeill Whistler]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| margolari estatubatuarra
| 1834-07-10
|-
| 1903-07-20
| [[Fitxategi:Papa Leone XIII.jpeg|center|128px]]
| [[Leon XIII.a]]
| [[Aita Santuen Lurraldea]]<br/>[[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1810-03-02
|-
| 1903-07-27
| [[Fitxategi:Lina Sandell.jpg|center|128px]]
| [[Lina Sandell]]
| [[Suedia]]
| suediar poeta eta gospel himnoen egilea
| 1832-10-03
|-
| 1903-08-01
| [[Fitxategi:Arthur Sullivan 1898cr.jpg|center|128px]]
| [[Arthur Sullivan]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1842-05-13
|-
| 1903-08-01
| [[Fitxategi:Calamity jane.jpeg|center|128px]]
| [[Calamity Jane]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| AEBko mendebaldeko esploradorea, konkistatzailea
| 1852-05-01
|-
| 1903-08-17
| [[Fitxategi:Hans Gude, by Julius Amatus Roeting.jpg|center|128px]]
| [[Hans Gude]]
| [[Norvegia]]
|
| 1825-03-13
|-
| 1903-08-21
|
| [[Charles-Alexandre Fay]]
| [[Frantzia]]
|
| 1827-09-22
|-
| 1903-08-22
| [[Fitxategi:Robert-Gascoyne-Cecil-3rd-Marquess-of-Salisbury (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Robert Cecil-Gascoyne (Salisburyko III. markesa)]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1830-02-03
|-
| 1903-09-01
| [[Fitxategi:Charles Renouvier.png|center|128px]]
| [[Charles Renouvier]]
| [[Frantzia]]
| filosofo frantziarra
| 1815-01-01
|-
| 1903-09-14
| [[Fitxategi:AliceGordonGulick1917.png|center|128px]]
| [[Alice Gulick]]
|
| AEBetako pedagogo eta misiolaria
| 1847-08-08
|-
| 1903-09-28
| [[Fitxategi:Jesús de Monasterio (Vallmitjana) MRABASF 01.jpg|center|128px]]
| [[Jesús de Monasterio]]
| [[Espainia]]
|
| 1836-03-21
|-
| 1903-10-04
|
| [[Helen Evans|Helen Evans Russel]]
|
| irlandar medikua, Edinburgoko Zazpiakeko kidea
| 1833-04
|-
| 1903-11-01<br/>1903-01-11
| [[Fitxategi:Theodor Mommsen 02.jpg|center|128px]]
| [[Theodor Mommsen]]
| [[Prusiako Erresuma]]<br/>[[Schleswigeko Dukerria]]
|
| 1817-11-30
|-
| 1903-11-11
| [[Fitxategi:ESTHER LAVILLA ALLEN.jpg|center|128px]]
| [[Lavilla Esther Allen]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| idazle estatubatuarra
| 1834-05-28
|-
| 1903-11-13
| [[Fitxategi:Pissarro-portrait-c1900.jpg|center|128px]]
| [[Camille Pissarro]]
| [[Frantzia]]<br/>''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1830-07-10
|-
| 1903-11-25
| [[Fitxategi:Sabino-arana-olerkijak.jpg|center|128px]]
| [[Sabin Arana|Sabino Arana Goiri]]
| [[Espainia]]
| euskal politikaria eta idazlea
| 1865-01-25
|-
| 1903-11-25
|
| [[Jean Dominique Julien Sallaberri|Jean Dominique Julien Salaberri]]
| [[Frantzia]]
| euskal idazlea
| 1837-05-16
|-
| 1903-12-07
|
| [[Ramón Fernandez Garaialde]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1814-02-12
|-
| 1903-12-08
| [[Fitxategi:Herbert Spencer.jpg|center|128px]]
| [[Herbert Spencer]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1820-04-27<br/>1824-04-27<br/>1820-04-28
|-
| 1903-12-09
| [[Fitxategi:Herrera by Barbera.jpg|center|128px]]
| [[Sebastián Herrero]]
| [[Espainia]]
|
| 1822-01-20
|-
| 1903-12-20
| [[Fitxategi:Mother Mathilda Beasley, OSF.jpg|center|128px]]
| [[Mathilda Beasley]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| maistra estatubatuarra
| 1832-11-14
|-
| 1903-12-24
| [[Fitxategi:Alix Payen by Paul Milliet.png|center|128px]]
| [[Alix Payen]]
| [[Frantzia]]
| 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903)
| 1842-05-18
|-
| 1903-12-26
| [[Fitxategi:Giuseppe Zanardelli iii.jpg|center|128px]]
| [[Giuseppe Zanardelli]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>''[[:d:Q2577303|Sardiniako Erresuma]]''
|
| 1826-10-26
|-
| 1903-12-28<br/>1903
| [[Fitxategi:George Gissing.jpg|center|128px]]
| [[George Gissing]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1857-11-22
|-
| 1904
|
| [[Sarah Boone]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar esklaboa, jostuna eta asmatzailea (mahukak eta, lisatzeko taula)
| 1832
|-
| 1904
| [[Fitxategi:Cipriana Álvarez Durán 001.jpg|center|128px]]
| [[Elena Cipriana Álvarez Durán|Cipriana Álvarez Durán]]
| [[Espainia]]
| Idazlea eta margolaria
| 1827-09-16
|-
| 1904-01-04
| [[Fitxategi:Mary Ellen Pleasant, 1901.jpg|center|128px]]
| [[Mary Ellen Pleasant]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1814-08-19<br/>1812<br/>1814-08-20<br/>1817<br/>1817-08-19
|-
| 1904-01-10
| [[Fitxategi:Jean-Leon Gerome.jpg|center|128px]]
| [[Jean-Léon Gérôme]]
| [[Frantzia]]
|
| 1824-05-11
|-
| 1904-01-11
|
| [[Teresa Urrea]]
| [[Mexiko]]
|
| 1873-10-15
|-
| 1904-01-22
| [[Fitxategi:Laura Vicuña 2.jpg|center|128px]]
| [[Laura Vicuña]]
| [[Txinaren izenak|Txina (eskualdea)]]
| haur-aktore txiletarra
| 1891-04-05
|-
| 1904-01-22
| [[Fitxategi:Estanislao Jaime de Labayru, en La Hormiga de Oro.jpg|center|128px]]
| [[Estanislao Labairu|Estanislao Jaime Labairu Goikoetxea]]
| [[Espainia]]
|
| 1845-05-07
|-
| 1904-01-29
| [[Fitxategi:VladimirMarkovnikov.jpg|center|128px]]
| [[Vladimir Markovnikov]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1838-12-22
|-
| 1904-02-16
| [[Fitxategi:Maurice Harriet (1814-1904).jpg|center|128px]]
| [[Maurice Harriet]]
| [[Frantzia]]
|
| 1814-09-14
|-
| 1904-02-22
| [[Fitxategi:Leslie Stephen c1860.jpg|center|128px]]
| [[Leslie Stephen]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1832-11-28
|-
| 1904-03-07
|
| [[Jean León Bastres]]
| [[Espainia]]
|
| 1832-03-18
|-
| 1904-03-17
| [[Fitxategi:Blanca Catalán de Ocón y Gayolá.tif|center|128px]]
| [[Blanca Catalán de Ocón y Gayolá]]
| [[Espainia]]
| botanikari espainiarra
| 1860-08-22
|-
| 1904-03-26
| [[Fitxategi:Ramos Azkarate (moztua).jpg|center|128px]]
| [[Ramos Azkarate]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1847-03-28
|-
| 1904-03-31
| [[Fitxategi:Vasili Vereshchagin.jpg|center|128px]]
| [[Vasilii Veresxagin]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1842-10-14
|-
| 1904-04-05
| [[Fitxategi:FrancesPowerCobb.jpg|center|128px]]
| [[Frances Power Cobbe]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Irlanda]]
| Irlandar idazle, sufragista, antibibisekzionista, ekintzailea
| 1822-12-04
|-
| 1904-04-09<br/>1904-04-10
| [[Fitxategi:Isabel de Borbón y Borbón-Dos Sicilias.jpg|center|128px]]
| [[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.a Espainiakoa]]
| [[Espainia]]
|
| 1830-10-10
|-
| 1904-04-15
|
| [[Ferdinand Corrèges]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1844
|-
| 1904-04-24
| [[Fitxategi:Die Gartenlaube (1882) b 161.jpg|center|128px]]
| [[Amélie Linz|Q4749613]]
| [[Alemania]]
|
| 1824-05-22
|-
| 1904-05-01
| [[Fitxategi:Dvorak.jpg|center|128px]]
| [[Antonín Dvořák]]
| [[Bohemiako Erresuma]]<br/>''[[:d:Q533534|Cisleithania]]''
|
| 1841-09-08
|-
| 1904-05-03
| [[Fitxategi:Emile Duclaux 1900s.jpg|center|128px]]
| [[Émile Duclaux]]
| [[Frantzia]]
|
| 1840-06-24
|-
| 1904-05-05
| [[Fitxategi:Mór Jókai.jpg|center|128px]]
| [[Mór Jókai|Mor Jókai]]
| [[Hungaria]]
|
| 1825-02-18
|-
| 1904-05-05
| [[Fitxategi:Perso-SerafinUhagon.jpg|center|128px]]
| [[Serafin Uhagon]]
| [[Espainia]]
| Euskal bankari, entomologo eta espeleologoa
| 1845-09-22
|-
| 1904-05-06
| [[Fitxategi:Franz von Defregger Porträt Franz von Lenbach 1907.jpg|center|128px]]
| [[Franz von Lenbach]]
| [[Bavariako Erresuma]]
|
| 1836-12-13
|-
| 1904-05-08
| [[Fitxategi:Muybridge-2.jpg|center|128px]]
| [[Eadweard Muybridge]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1830-04-09
|-
| 1904-05-10
| [[Fitxategi:Henry Morton Stanley 1.jpg|center|128px]]
| [[Henry Morton Stanley]]
| [[Gales]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1841-01-28
|-
| 1904-05-10
| [[Fitxategi:Daniel Urrabieta Vierge - selfportrait.jpg|center|128px]]
| [[Daniel Urrabieta Vierge]]
| [[Espainia]]
|
| 1851-03-05
|-
| 1904-05-13
| [[Fitxategi:M. Tarde, membre de l'Institut, professeur au Collège de France CIPB0463.jpg|center|128px]]
| [[Gabriel Tarde]]
| [[Frantzia]]
| Frantses soziologoa
| 1843-03-12
|-
| 1904-05-19
| [[Fitxategi:JNTata.jpg|center|128px]]
| [[Jamsetji Tata]]
| [[Britainiar Inperioa]]
|
| 1839-03-03
|-
| 1904-05-30
| [[Fitxategi:MartaAnnaWiecka.JPG|center|128px]]
| [[Marta Anna Wiecka]]
|
|
| 1874-01-12
|-
| 1904-06-20
| [[Fitxategi:Almirall.jpg|center|128px]]
| [[Valentí Almirall]]
| [[Espainia]]
|
| 1841-03-08
|-
| 1904-06-23<br/>1904-07-06
| [[Fitxategi:Abai Kunanbaev.jpg|center|128px]]
| [[Abai Kunanbaev]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1845-07-29<br/>1845-08-10
|-
| 1904-07-01<br/>1904-06-01
| [[Fitxategi:George Frederic Watts by George Frederic Watts.jpg|center|128px]]
| [[George Frederic Watts]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1817-02-23
|-
| 1904-07-03
| [[Fitxategi:Theodor Herzl.jpg|center|128px]]
| [[Theodor Herzl]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]<br/>[[Hungaria]]
|
| 1860-05-02
|-
| 1904-07-03
| [[Fitxategi:Edouard Beaupre.JPG|center|128px]]
| [[Édouard Beaupré]]
| [[Kanada]]
|
| 1881-01-09
|-
| 1904-07-09
| [[Fitxategi:Edouard Thilges.jpg|center|128px]]
| [[Édouard Thilges]]
| [[Luxenburgo]]
|
| 1817-02-17
|-
| 1904-07-09<br/>1902
| [[Fitxategi:MarthaCoston.jpg|center|128px]]
| [[Martha Coston]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1826-12-12<br/>1826
|-
| 1904-07-14
| [[Fitxategi:Paul Kruger, 1883.jpg|center|128px]]
| [[Paul Kruger]]
| [[Hegoafrikar Errepublika|Hegoafrikako Errepublika]]
|
| 1825-10-10
|-
| 1904-07-15
| [[Fitxategi:Anton Chekhov with bow-tie sepia image.jpg|center|128px]]
| [[Anton Txekhov]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1860-01-17
|-
| 1904-07-23
| [[Fitxategi:Isaias Gamboa.jpg|center|128px]]
| [[Isaías Gamboa]]
| [[Kolonbia]]<br/>[[El Salvador]]
|
| 1872-12-12
|-
| 1904-08-09
| [[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-R35179, Prof. Friedrich Ratzel (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Friedrich Ratzel]]
| [[Badengo Dukerri Handia]]
|
| 1844-08-30
|-
| 1904-08-10
| [[Fitxategi:Pierre Waldeck-Rousseau by Nadar.jpg|center|128px]]
| [[Pierre Waldeck-Rousseau]]
| [[Frantzia]]
|
| 1846-12-02
|-
| 1904-08-22
| [[Fitxategi:Kate Chopin.jpg|center|128px]]
| [[Kate Chopin]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| idazle amerikarra
| 1850-02-08
|-
| 1904-08-22
|
| [[Émile Lafourcade-Cortina]]
| [[Frantzia]]
| eskrimalari baxenafarra
| 1864-01-04
|-
| 1904-08-25
| [[Fitxategi:Bemberg Fondation Toulouse - Self-portrait paintings by Henri Fantin-Latour.jpg|center|128px]]
| [[Henri Fantin-Latour]]
| [[Frantzia]]
|
| 1836-01-25
|-
| 1904-08-29
| [[Fitxategi:Portrait of Murad V.jpg|center|128px]]
| [[Murad V.a]]
| [[Otomandar Inperioa]]
|
| 1840-09-21
|-
| 1904-09-04
| [[Fitxategi:Martin-johnson-heade.jpg|center|128px]]
| [[Martin Johnson Heade]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1819-08-11
|-
| 1904-09-17
| [[Fitxategi:COLLECTIE TROPENMUSEUM Portret van Raden Ajeng Kartini TMnr 10018776.jpg|center|128px]]
| [[Kartini]]
| [[Ekialdeko Herbeheretar Indiak]]
| heroi nazional indonesiarra, feminista
| 1879-04-21
|-
| 1904-09-21
| [[Fitxategi:Chief Joseph by Edward Sheriff Curtis.jpg|center|128px]]
| [[Joseph Buruzagia]]
|
|
| 1840-03-03
|-
| 1904-09-23
| [[Fitxategi:Émile Gallé.jpg|center|128px]]
| [[Émile Gallé]]
| [[Frantzia]]
|
| 1846-05-04
|-
| 1904-09-24
| [[Fitxategi:Niels Ryberg Finsen portrait.jpg|center|128px]]
| [[Niels Ryberg Finsen]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1860-12-15
|-
| 1904-09-26
| [[Fitxategi:Portrait of Lafcadio Hearn.jpg|center|128px]]
| [[Lafcadio Hearn]]
| [[Britainiar Inperioa]]
| idazle japoniarra
| 1850-06-27
|-
| 1904-10-01
| [[Fitxategi:Jean-François-Albert Du Pouget de Nadaillac, ante 1904 - Accademia delle Scienze di Torino 0124 B.jpg|center|128px]]
| [[Jean-François-Albert du Pouget de Nadaillac]]
| [[Frantzia]]
|
| 1818-07-16
|-
| 1904-10-04
| [[Fitxategi:Bartholdi, Auguste, Nadar, GALLICA.jpg|center|128px]]
| [[Frédéric Auguste Bartholdi]]
| [[Frantzia]]
|
| 1834-08-02
|-
| 1904-10-08
| [[Fitxategi:Isabella Bird.jpg|center|128px]]
| [[Isabella Bird]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1831-10-15
|-
| 1904-10-11
| [[Fitxategi:Antoine d'Abbadie 1.jpg|center|128px]]
| [[Antonio Arzak]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1855-07-26
|-
| 1904-10-13
| [[Fitxategi:Lotz Károly Önarckép.jpg|center|128px]]
| [[Károly Lotz]]
| [[Hungaria]]
| margolari hungariarra
| 1833-12-16
|-
| 1904-10-15
| [[Fitxategi:George of Saxony by Nicola Perscheid c1900.jpg|center|128px]]
| [[Jurgi Saxoniakoa]]
| [[Saxonia]]
|
| 1832-08-08
|-
| 1904-10-17
| [[Fitxategi:Retrato de Rámon de Errazu.jpg|center|128px]]
| [[Ramón de Errazu]]
| [[Espainia]]<br/>[[Mexiko]]
|
| 1840-07
|-
| 1904-10-21
| [[Fitxategi:Isabelle Eberhardt.jpg|center|128px]]
| [[Isabelle Eberhardt]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]<br/>[[Suitza]]<br/>[[Frantzia]]
|
| 1877-02-17
|-
| 1904-10-21
| [[Fitxategi:Ярошинська Євгенія.jpg|center|128px]]
| [[Jevhenia Jaroxynska|Q12174004]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]
| idazle ukrainarra
| 1868-10-18
|-
| 1904-10-23
| [[Fitxategi:Emilia Francis (née Strong), Lady Dilke by Sir Hubert von Herkomer.jpg|center|128px]]
| [[Emilia Dilke]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| Britainiar idazle, historiala eta feminista
| 1840-09-02
|-
| 1904-11-24
| [[Fitxategi:ChristopherDresser.jpg|center|128px]]
| [[Christopher Dresser]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
|
| 1834-07-04
|-
| 1904-11-27
|
| [[Josefa Antúnez]]
| [[Espainia]]
| sevillar jostuna, brodatzailea
| 1833
|-
| 1904-11-29
| [[Fitxategi:Michael Helen Abbott.jpg|center|128px]]
| [[Helen Abbott Michael]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1857-12-23
|-
| 1904-12-04
| [[Fitxategi:Cristiano Banti.jpg|center|128px]]
| [[Cristiano Banti]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1824-01-04
|-
| 1905
|
| [[Antonio Elosegi Lizargarate]]
| [[Espainia]]
|
| 1834
|-
| 1905
|
| [[Jean Pierre Arbelbide]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1841-12-20
|-
| 1905
|
| [[Judy W. Reed]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Asmatzaile afro-amerikar goiztiarra
| 1826
|-
| 1905-01-05
| [[Fitxategi:Rudolfkoller.jpg|center|128px]]
| [[Rudolf Koller]]
| [[Suitza]]
| margolari suitzarra
| 1828-05-21
|-
| 1905-01-09
| [[Fitxategi:Louise Michel, grayscale.jpg|center|128px]]
| [[Louise Michel]]
| [[Frantzia]]
|
| 1830-05-29
|-
| 1905-01-21
| [[Fitxategi:Portrait of Robert Brough by John Singer Sargent (detail).jpg|center|128px]]
| [[Robert Brough]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1872-03-20
|-
| 1905-01-24
| [[Fitxategi:Portrait of Giovanni Battista Ceschi a Santa Croce in the uniform of a bailiff of the Order of the Knights of Malta.png|center|128px]]
| [[Giovanni Battista Ceschi a Santa Croce]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]
| politikari austriarra
| 1827-02-21
|-
| 1905-01-28
| [[Fitxategi:Manuel Mariátegui y Vinyals, Conde de San Bernardo.jpg|center|128px]]
| [[Manuel Mariátegui y Vinyals]]
| [[Espainia]]
| Espainiako politikari kontserbadores
| 1842-05-24
|-
| 1905-02-09
| [[Fitxategi:1839 Meyerheim Portrait Adolph Menzel anagoria.JPG|center|128px]]
| [[Adolph Menzel]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1815-12-08
|-
| 1905-02-12
| [[Fitxategi:Fausto Garagarza en la orla de graduación de farmacia.jpg|center|128px]]
| [[Fausto Garagartza]]
| [[Espainia]]
|
| 1833
|-
| 1905-02-15
| [[Fitxategi:Lew Wallace - Brady-Handy.jpg|center|128px]]
| [[Lew Wallace]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1827-04-10
|-
| 1905-02-24
| [[Fitxategi:Fanny Cochrane Smith (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Fanny Cochrane Smith]]
| [[Australia]]
|
| 1834-12
|-
| 1905-02-26<br/>1905-02-12
| [[Fitxategi:Marcel Schwob 1905.png|center|128px]]
| [[Marcel Schwob]]
| [[Frantzia]]
| idazle frantziarra
| 1867-08-23
|-
| 1905-02-28
| [[Fitxategi:Clément Juglar.gif|center|128px]]
| [[Clément Juglar]]
| [[Frantzia]]
|
| 1819-10-15
|-
| 1905-02-28
| [[Fitxategi:Portrait of Jane Stanford.jpg|center|128px]]
| [[Jane Stanford]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1828-08-25
|-
| 1905-03-12
| [[Fitxategi:Rudolf-von-Alt-1890.jpg|center|128px]]
| [[Rudolf von Alt]]
| [[Austria]]
| margolari austriarra
| 1812-08-28
|-
| 1905-03-15
| [[Fitxategi:Meyer Guggenheim.jpg|center|128px]]
| [[Meyer Guggenheim]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Suitza]]
|
| 1828-02-01<br/>1827-02-01
|-
| 1905-03-24
| [[Fitxategi:Félix Nadar 1820-1910 portraits Jules Verne.jpg|center|128px]]
| [[Jules Verne]]
| [[Frantzia]]
| idazlea
| 1828-02-08
|-
| 1905-03-27
| [[Fitxategi:Հերանուշ Արշակյան.jpg|center|128px]]
| [[Heranux Arxakean]]
| [[Otomandar Inperioa]]
|
| 1887-07-28
|-
| 1905-03-27
|
| [[Francisco Javier Los Arcos]]
| [[Espainia]]
|
| 1847-11-17
|-
| 1905-03-30
|
| [[Julián Zubizarreta]]
| [[Espainia]]
| arkitekto espainiarra
| 1846-09-04
|-
| 1905-04-04
| [[Fitxategi:Constantin Meunier - Painted self-portrait.jpeg|center|128px]]
| [[Constantin Meunier]]
| [[Belgika]]
|
| 1831-04-12
|-
| 1905-04-07
| [[Fitxategi:1888-05-19, Madrid Cómico, Apolinar Brull, Cilla (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Apolinar Brull]]
| [[Espainia]]
| musikagile espainiarra
| 1845-07-03
|-
| 1905-04-08
| [[Fitxategi:Sarah Goode t580.png|center|128px]]
| [[Sarah E. Goode]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar asmatzailea (ohe-armairu tolesgarria)
| 1855
|-
| 1905-04-13
| [[Fitxategi:Charles Renard.jpg|center|128px]]
| [[Charles Renard]]
| [[Frantzia]]
|
| 1847-11-23
|-
| 1905-04-14
| [[Fitxategi:Struve O.jpg|center|128px]]
| [[Otto Wilhelm von Struve]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]<br/>[[Alemaniar Inperioa]]
|
| 1819-05-07
|-
| 1905-04-18
| [[Fitxategi:Juan Valera.jpg|center|128px]]
| [[Juan Valera]]
| [[Espainia]]
|
| 1824-10-18
|-
| 1905-05-08
| [[Fitxategi:Washington duke portrait.jpg|center|128px]]
| [[Washington Duke]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1820-12-18
|-
| 1905-05-11
| [[Fitxategi:Thorvald Niss 1874 by H. Tönnies.jpg|center|128px]]
| [[Thorvald Niss]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| margolari danimarkarra
| 1842-05-07
|-
| 1905-05-23
| [[Fitxategi:Mary Livermore.jpg|center|128px]]
| [[Mary Livermore]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| kazetari estatubatuarra
| 1820-12-19
|-
| 1905-06-18<br/>1905-06-08
| [[Fitxategi:Carmine Crocco1.jpg|center|128px]]
| [[Carmine Crocco]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>[[Bi Sizilietako Erresuma]]
|
| 1830-06-05
|-
| 1905-06-18
| [[Fitxategi:Per Teodor Cleve c1885.jpg|center|128px]]
| [[Per Teodor Cleve]]
| [[Suedia]]
|
| 1840-02-10
|-
| 1905-06-21
| [[Fitxategi:JuanLCuestas.jpg|center|128px]]
| [[Juan Lindolfo Cuestas]]
| [[Uruguai]]
| Uruguaiko lehendakaria
| 1837-01-06
|-
| 1905-07-04
| [[Fitxategi:Élisée Reclus, photo par Nadar, 1889.jpg|center|128px]]
| [[Élisée Reclus]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Belgika]]
|
| 1830-03-15
|-
| 1905-07-09
|
| [[Rafael Murga Mugartegi]]
| [[Espainia]]
|
| 1840-05-07
|-
| 1905-07-22
| [[Fitxategi:Presidente Rojas Paúl (1890) by Cristobal Rojas.jpg|center|128px]]
| [[Juan Pablo Rojas Paúl]]
| [[Venezuela]]
|
| 1826-11-26
|-
| 1905-07-22
|
| [[Juan Mari Zubizarreta Larrañaga]]
|
|
| 1855-05-15
|-
| 1905-07-23
| [[Fitxategi:Jean-Jacques Henner photo.jpg|center|128px]]
| [[Jean-Jacques Henner]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1829-03-15
|-
| 1905-07-28
| [[Fitxategi:María Margarita Cabrales Fernández.jpg|center|128px]]
| [[María Cabrales]]
|
| Kubako independentziaren aldeko protagonista
| 1866-02-16
|-
| 1905-08-06
| [[Fitxategi:Anton Ažbe 1886 Avtoportret.jpg|center|128px]]
| [[Anton Ažbe]]
| [[Austriar Inperioa]]<br/>[[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1862-05-30
|-
| 1905-08-08
| [[Fitxategi:Pedro Altube.png|center|128px]]
| [[Pedro Altube]]
|
|
| 1827-04-27
|-
| 1905-08-18
| [[Fitxategi:Albert Edelfelt-Självporträtt.jpg|center|128px]]
| [[Albert Edelfelt]]
| [[Finlandiako Dukerri Handia]]
|
| 1854-07-21
|-
| 1905-08-18
|
| [[Morrochco Harriaga-Saint-Martin]]
| [[Frantzia]]
| Frantziako politikan aritu politikari euskalduna
| 1849-10-08
|-
| 1905-08-19
| [[Fitxategi:William-Adolphe Bouguereau photo.jpg|center|128px]]
| [[William-Adolphe Bouguereau]]
| [[Frantzia]]
| Frantses margolaria
| 1825-11-30
|-
| 1905-08-21
| [[Fitxategi:Jules Oppert par E.Pirou.JPEG|center|128px]]
| [[Julius Oppert]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Hanburgo]]
|
| 1825-07-09
|-
| 1905-08-21
| [[Fitxategi:St Nicholas-32-2-624-1.jpg|center|128px]]
| [[Mary Mapes Dodge|Q2518093]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1831-01-26
|-
| 1905-09-12
| [[Fitxategi:John-Rogan.jpg|center|128px]]
| [[John Rogan]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1868-02-16<br/>1865
|-
| 1905-09-13<br/>1905-12-13
| [[Fitxategi:René Goblet.jpg|center|128px]]
| [[René Goblet]]
| [[Frantzia]]
| politikari frantziarra
| 1828-11-26
|-
| 1905-09-14
| [[Fitxategi:Pierre Savorgnan de Brazza by Paul Nadar.jpg|center|128px]]
| [[Pierre Savorgnan de Brazza]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>[[Aita Santuen Lurraldea]]
|
| 1852-01-26
|-
| 1905-09-14
| [[Fitxategi:Borrani-Selfportrait.jpg|center|128px]]
| [[Odoardo Borrani]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
| margolari italiarra
| 1833-08-22<br/>1834
|-
| 1905-09-15<br/>1905-09-14
| [[Fitxategi:Rain-In-The-Face.Sioux.1893.ws.jpg|center|128px]]
| [[Euria Aurpegian]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1835
|-
| 1905-09-18
| [[Fitxategi:Portrait of George MacDonald.jpg|center|128px]]
| [[George MacDonald]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1824-12-10
|-
| 1905-09-23
|
| [[Martial Berdoly]]
| [[Frantzia]]
| politikari frantziarra
| 1844-02-29
|-
| 1905-10-03
| [[Fitxategi:José-Maria de Heredia 1896.jpg|center|128px]]
| [[José María de Heredia]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Espainia]]
|
| 1842-11-22
|-
| 1905-10-06
| [[Fitxategi:(Ferdinand von Richthofen) - Ernst (...)Milster Ernst btv1b84510245 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Ferdinand von Richthofen|Ferdinand Paul Wilhelm Richthofen]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1833-05-05
|-
| 1905-10-11
| [[Fitxategi:Alfred Cluysenaer s painting of Isabelle Gatti de Gamond.jpg|center|128px]]
| [[Isabelle Gatti de Gamond]]
| [[Frantzia]]
| Belgikako hezitzaile, feminista, politikaria eta giza eskubideen aldeko ekintzaile aitzindaria
| 1839-07-28
|-
| 1905-10-12
| [[Fitxategi:Josephine Shaw Lowell 1869.png|center|128px]]
| [[Josephine Shaw Lowell]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Amerikako filantropoa eta gizarte-eraberritzailea
| 1843-12-16
|-
| 1905-10-18
| [[Fitxategi:Jessie Boucherett circa 1860.jpg|center|128px]]
| [[Jessie Boucherett]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| sufragista britaniarra
| 1825<br/>1825-11
|-
| 1905-10-19
| [[Fitxategi:VirgilEarp.jpg|center|128px]]
| [[Virgil Earp]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| polizia estatubatuarra
| 1843-07-18
|-
| 1905-10-23
|
| [[Juan Astorkia]]
| [[Espainia]]
| futbolari espainiarra
| 1876-06
|-
| 1905-10-25
|
| [[Frantzisko Laphitz|Franzisko Laphitz]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1832-10-01
|-
| 1905-11-02
| [[Fitxategi:Kolliker2.jpg|center|128px]]
| [[Albert von Kölliker]]
| [[Suitza]]
|
| 1817-07-06
|-
| 1905-11-17
| [[Fitxategi:Grand-duc Adolphe.jpg|center|128px]]
| [[Adolfo Luxenburgokoa]]
| [[Nassauko Dukerria]]<br/>[[Luxenburgo]]
|
| 1817-07-24
|-
| 1905-11-23<br/>1905-10-25
| [[Fitxategi:Otto Stolz.jpeg|center|128px]]
| [[Otto Stolz]]
| [[Austria]]
| matematikari austriarra
| 1842-07-03<br/>1842-05-03
|-
| 1905-12-04
|
| [[Elena Maseras]]
| [[Espainia]]
| mediku, pedagogo eta irakasle katalana, Espainiako fakultate batean matrikulatutako lehen emakumea
| 1853-05-25
|-
| 1905-12-31
| [[Fitxategi:Alexander Stepanovich Popov.jpg|center|128px]]
| [[Aleksandr Stepanovitx Popov]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]<br/>[[Errusia]]
| fisikari errusiarra
| 1859-03-04
|-
| 1906
| [[Fitxategi:Angulo Guridi, Alejandro.gif|center|128px]]
| [[Alejandro Angulo Guridi|Q5664765]]
| [[Dominikar Errepublika]]
|
| 1822
|-
| 1906
|
| [[Louis Gèze]]
| [[Frantzia]]
|
|
|-
| 1906
|
| [[Manuel Jose Mitxelena Kamio]]
|
| Bertsolari gipuzkoarra
| 1825
|-
| 1906
| [[Fitxategi:Pedro Varela.jpg|center|128px]]
| [[Pedro Varela Olivera]]
| [[Uruguai]]
| politikari uruguaitarra
| 1837-02-22
|-
| 1906
| [[Fitxategi:Aniceto Arce.jpg|center|128px]]
| [[Aniceto Arce]]
| [[Bolivia]]
| politikari boliviarra
| 1824-04-15
|-
| 1906
| [[Fitxategi:ManuelEgozcue-Cintron.jpeg|center|128px]]
| [[Manuel Egozkue]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Espainia]]
|
| 1855
|-
| 1906-01-11
| [[Fitxategi:Pedro Perea.jpg|center|128px]]
| [[Pedro Perea]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| politikari estatubatuarra
| 1852-04-22
|-
| 1906-01-11
| [[Fitxategi:Portret van de kunstenares Maria Vos, RP-T-1940-282.jpg|center|128px]]
| [[Maria Vos]]
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| margolari nederlandarra
| 1824-12-21
|-
| 1906-01-14
|
| [[Hermann Sprengel]]
| [[Prusiako Erresuma]]
|
| 1834-08-29
|-
| 1906-01-16
| [[Fitxategi:Felipe Arrese Beitia.png|center|128px]]
| [[Felipe Arrese Beitia]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1841-05-25
|-
| 1906-01-16
|
| [[Brita Bjørgum]]
| [[Norvegia]]
|
| 1858-03-11
|-
| 1906-01-17
| [[Fitxategi:Kaarlo Bergbom.jpg|center|128px]]
| [[Kaarlo Bergbom]]
| [[Finlandiako Dukerri Handia]]
|
| 1843-10-02
|-
| 1906-01-19
| [[Fitxategi:Bartolomé Mitre 01.jpg|center|128px]]
| [[Bartolomé Mitre]]
| [[Argentina]]
|
| 1821-06-26
|-
| 1906-01-29
| [[Fitxategi:Christian IX of Denmark color altered.jpg|center|128px]]
| [[Kristian IX.a Danimarkakoa]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1818-04-08
|-
| 1906-02-13
| [[Fitxategi:Mary Emilie Holmes ca 1893.jpg|center|128px]]
| [[Mary Emilie Holmes]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Geologo eta irakasle estatubatuarra
| 1850-04-10<br/>1849-04-10
|-
| 1906-02-24
| [[Fitxategi:ErnestoBalmaceda.jpg|center|128px]]
| [[Ernesto Balmaceda]]
| [[Txile]]
| diplomazialari txiletarra
| 1887-02-27
|-
| 1906-02-26
| [[Fitxategi:Caballero.png|center|128px]]
| [[Manuel Fernández Caballero]]
| [[Espainia]]
| musikagile espainiarra
| 1835-03-14
|-
| 1906-02-27
| [[Fitxategi:Samuel Pierpont Langley.jpg|center|128px]]
| [[Samuel Pierpont Langley]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1834-08-22
|-
| 1906-03-01
| [[Fitxategi:1916-03-11, La Esfera, José María de Pereda, Zenón Quintana.jpg|center|128px]]
| [[José María de Pereda]]
| [[Espainia]]
| idazle espainiarra
| 1833-02-06
|-
| 1906-03-04
| [[Fitxategi:General Ramón Blanco y Erenas.jpg|center|128px]]
| [[Ramón Blanco]]
| [[Espainia]]<br/>[[Kuba]]
|
| 1833-09-15<br/>1833-05-15
|-
| 1906-03-12
| [[Fitxategi:Manuelquintana2.jpg|center|128px]]
| [[Manuel Quintana Sáenz de Gaona]]
| [[Argentina]]
| politikari argentinarra
| 1835-10-19
|-
| 1906-03-13
| [[Fitxategi:SB Anthony from RoRaWW.jpg|center|128px]]
| [[Susan B. Anthony]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Feminista eta sufragista Estatubatuarra
| 1820-02-15
|-
| 1906-03-13
|
| [[Jose Mendibe Sueskun]]
|
| nafar idazle, irakasle eta jesuita
| 1836-01-11
|-
| 1906-03-27
| [[Fitxategi:Eugène Carrière - Self-portrait.jpg|center|128px]]
| [[Eugène Carrière]]
| [[Frantzia]]
|
| 1849-01-16
|-
| 1906-03-31
| [[Fitxategi:Sangarren.JPG|center|128px]]
| [[Ramón Altarriba]]
| [[Espainia]]
|
| 1841-08-30
|-
| 1906-04-06
| [[Fitxategi:Alexander Kielland by Emil Hohlenberg (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Alexander Kielland]]
| [[Norvegia]]
| idazle norvegiarra
| 1849-02-18
|-
| 1906-04-08
| [[Fitxategi:Auguste D aus Marktbreit.jpg|center|128px]]
| [[Auguste Deter]]
| [[Alemania]]
| alemaniar etxekoandrea, dokumentatutako alzheimer gaixotasunaren lehen kasua
| 1850-05-16
|-
| 1906-04-10
| [[Fitxategi:Retrato del pintor Juan de Barroeta (Museo de Bellas Artes de Bilbao).jpg|center|128px]]
| [[Juan Barroeta]]
| [[Espainia]]
| euskal herritar margolari
| 1835-10-10
|-
| 1906-04-19
| [[Fitxategi:Pierre Curie by Dujardin c1906.jpg|center|128px]]
| [[Pierre Curie]]
| [[Frantzia]]
|
| 1859-05-15
|-
| 1906-05-23
| [[Fitxategi:Henrik Ibsen av Eilif Peterssen 1895.jpg|center|128px]]
| [[Henrik Ibsen]]
| [[Norvegia]]
|
| 1828-03-20
|-
| 1906-05-30<br/>1896
| [[Fitxategi:Michael Davitt (Charlie Farr) restored.png|center|128px]]
| [[Michael Davitt]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1846-03-25
|-
| 1906-06-02
| [[Fitxategi:Mateu Morral.jpg|center|128px]]
| [[Mateu Morral]]
| [[Espainia]]
|
| 1879-11-27
|-
| 1906-06-10
| [[Fitxategi:RichardSeddon1905.jpg|center|128px]]
| [[Richard Seddon]]
| [[Zeelanda Berria]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1845-06-22
|-
| 1906-06-10
| [[Fitxategi:MaryCorinnaPutnamJacobi.jpg|center|128px]]
| [[Mary Corinna Putnam Jacobi]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| estatubatuar sendagile, idazle eta sufragista
| 1842-08-31
|-
| 1906-06-10
| [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Anselmo Guinea, notable pintor realista (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Anselmo Ginea]]
| [[Espainia]]
| margolari bizkaitarra
| 1854-04-01
|-
| 1906-07-05
| [[Fitxategi:Paul Drude.jpg|center|128px]]
| [[Paul Drude]]
| ''[[:d:Q326029|Brunswickeko Dukerria]]''
|
| 1863-07-12
|-
| 1906-07-05
| [[Fitxategi:Jules Breton (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jules Breton]]
| [[Frantzia]]
|
| 1827-05-01
|-
| 1906-07-05
| [[Fitxategi:Wienerstraße 13.JPG|center|128px]]
| [[Anton Schrödl]]
| [[Austria]]
| margolari austriarra
| 1820-02-19<br/>1823-06-08
|-
| 1906-07-15
| [[Fitxategi:Ольга-Олександра Бажанська-Озаркевич.jpg|center|128px]]
| [[Olha-Oleksandra Bazhanska-Ozarkevytx]]
|
|
| 1866-12-30<br/>1866
|-
| 1906-07-31<br/>1906
| [[Fitxategi:Lorenza Cobián - Fenollera ca. 1890.jpg|center|128px]]
| [[Lorenza Cobián]]
| [[Espainia]]
| asturiar modeloa
| 1851-05-21
|-
| 1906-08-06
| [[Fitxategi:George Marsden Waterhouse.jpg|center|128px]]
| [[George Waterhouse]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1824-04-06
|-
| 1906-08-16
| [[Fitxategi:Rebecca Clarke.jpg|center|128px]]
| [[Rebecca Sophia Clarke]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1833-02-22
|-
| 1906-08-20
| [[Fitxategi:R artola.png|center|128px]]
| [[Ramon Artola]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1831-08-31
|-
| 1906-08-24
| [[Fitxategi:Stevens, Alfred, Erwin Hanfstaengl phot., album Manet, BNF Gallica.jpg|center|128px]]
| [[Alfred Stevens]]
| [[Belgika]]<br/>[[Frantzia]]
| margolari belgikarra
| 1823-05-11
|-
| 1906-09-01
| [[Fitxategi:Giuseppe Giacosa 02.jpg|center|128px]]
| [[Giuseppe Giacosa]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1847-10-21
|-
| 1906-09-04
| [[Fitxategi:Valentín Lamas Carvajal.jpg|center|128px]]
| [[Valentín Lamas Carvajal]]
| [[Espainia]]
| idazle espainiarra
| 1849-11-01
|-
| 1906-09-05
| [[Fitxategi:Boltzmann-Ludwig.jpg|center|128px]]
| [[Ludwig Boltzmann]]
| ''[[:d:Q533534|Cisleithania]]''
| fisikari austriarra
| 1844-02-20
|-
| 1906-09-11
| [[Fitxategi:Amanda Tigerhielm - Self-portrait - NMGrh 5164 - Nationalmuseum.jpg|center|128px]]
| [[Anna Tigerhielm]]
| [[Suedia]]
| margolari suediarra
| 1832-09-30
|-
| 1906-09-12
| [[Fitxategi:ErnestoCesaro.jpg|center|128px]]
| [[Ernesto Cesàro]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1859-03-12
|-
| 1906-09-21
| [[Fitxategi:Jose Antonio Santesteban.jpg|center|128px]]
| [[José Antonio Santesteban|Jose Antonio Santesteban]]
| [[Frantzia]]<br/>[[Espainia]]
|
| 1835-10-18
|-
| 1906-10-02
| [[Fitxategi:Ravivarma1b.jpg|center|128px]]
| [[Raja Ravi Varma]]
| ''[[:d:Q150058|Kingdom of Thiruvithamkoor]]''
|
| 1848-04-29
|-
| 1906-10-19
| [[Fitxategi:Charlespfizer.jpg|center|128px]]
| [[Charles Pfizer]]
| [[Württembergeko Erresuma]]<br/>[[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1824-03-22
|-
| 1906-10-22<br/>1906-10-23
| [[Fitxategi:Paul-Cezanne.jpg|center|128px]]
| [[Paul Cézanne]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1839-01-19
|-
| 1906-11-05
| [[Fitxategi:Fritz Thaulow (1847 - 1906) (7859299524).jpg|center|128px]]
| [[Frits Thaulow]]
| [[Norvegia]]
| margolari norvegiarra
| 1847-10-20
|-
| 1906-11-05
| [[Fitxategi:Priscilla-bright-mclaren.jpg|center|128px]]
| [[Priscilla Bright McLaren]]
| [[Erresuma Batua]]
| Eskoziako sufragista
| 1815-09-08
|-
| 1906-11-07
|
| [[Juan Benanzio Arakistain]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1828
|-
| 1906-11-09
| [[Fitxategi:L'Université de Bruxelles pendant son troisième quart de siècle; (1909) (14596415139).jpg|center|128px]]
| [[Léon Vanderkindere]]
| [[Belgika]]
|
| 1842-02-22
|-
| 1906-11-27
| [[Fitxategi:Michael cusack portrait.jpg|center|128px]]
| [[Michael Cusack]]
| [[Irlanda (estatua)|Irlandako Errepublika]]
| irakasle irlandarra
| 1847-09-20
|-
| 1906-12-07
| [[Fitxategi:Ducommun.jpg|center|128px]]
| [[Élie Ducommun]]
| [[Suitza]]
|
| 1833-02-19
|-
| 1906-12-08
| [[Fitxategi:Alma de Paradeda.jpg|center|128px]]
| [[Dina Alma de Paradeda]]
| [[Brasil]]
|
| 1871
|-
| 1906-12-27
| [[Fitxategi:Bernardo de Irigoyen.JPG|center|128px]]
| [[Bernardo de Irigoyen]]
| [[Argentina]]
|
| 1822-12-18
|-
| 1906-12-30
| [[Fitxategi:Angela Georgina Burdett-Coutts, Baroness Burdett-Coutts from NPG.jpg|center|128px]]
| [[Angela Burdett-Coutts]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| XIX. mendeko filantropoa
| 1814-04-21
|-
| 1906-12-30
| [[Fitxategi:Josephine Butler.jpg|center|128px]]
| [[Josephine Butler]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| editorea, feminista, gizarte erreformatzailea
| 1828-04-13
|-
| 1906-12-30
| [[Fitxategi:Mariano Castro Zaldivar.jpg|center|128px]]
| [[Mariano Castro Zaldívar]]
| [[Peru]]
|
| 1828-09-12
|-
| 1907
|
| [[Anastasio Etxeberri]]
| [[Espainia]]
|
| 1822-04-17
|-
| 1907
| [[Fitxategi:Henriette browne-madame anselma.jpg|center|128px]]
| [[Alejandrina Gessler]]
| [[Espainia]]
| margolari espainiarra
| 1831
|-
| 1907-01-19
| [[Fitxategi:Giuseppe Saracco.gif|center|128px]]
| [[Giuseppe Saracco]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]<br/>''[[:d:Q2577303|Sardiniako Erresuma]]''
|
| 1821-10-09
|-
| 1907-01-19
| [[Fitxategi:HenriLouxL1110800 (2).jpg|center|128px]]
| [[Henri Loux]]
| [[Alemaniar Inperioa]]
| margolari alemaniarra
| 1873-02-20
|-
| 1907-01-20
| [[Fitxategi:드미트리 멘델레예프.jpg|center|128px]]
| [[Dmitri Mendeleiev]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1834-01-27
|-
| 1907-01-20
| [[Fitxategi:Clerke Agnes Mary.jpg|center|128px]]
| [[Agnes Mary Clerke]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| irlandar astronomoa
| 1842-02-10
|-
| 1907-01-25
| [[Fitxategi:René Pottier.jpg|center|128px]]
| [[René Pottier]]
| [[Frantzia]]
| txirrindulari frantziarra
| 1879-06-06
|-
| 1907-01-29<br/>1907
| [[Fitxategi:H Taylor (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Helen Taylor (feminista)|Helen Taylor]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
| feminista, idazlea eta aktorea
| 1831-07-31<br/>1831
|-
| 1907-01-31
| [[Fitxategi:Maria del Pilar Maspons i Labrós (1879).jpg|center|128px]]
| [[María del Pilar Maspons y Labrós]]
| [[Espainia]]
|
| 1841-12-04
|-
| 1907-02-04
| [[Fitxategi:Danish poet J. Blicher-Clausen.jpg|center|128px]]
| [[Jenny Blicher-Clausen]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
| idazle danimarkarra
| 1865-07-29
|-
| 1907-02-10
| [[Fitxategi:Manuel Durán y Bas, de Audouard.jpg|center|128px]]
| [[Manuel Duran]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1823-11-28
|-
| 1907-02-16
| [[Fitxategi:Giosuè Carducci3 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Giosuè Carducci]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1835-07-27
|-
| 1907-02-20
| [[Fitxategi:Henri Moissan HiRes.jpg|center|128px]]
| [[Henri Moissan]]
| [[Frantzia]]
|
| 1852-09-28
|-
| 1907-02-27
|
| [[Agustín Pérez Soriano]]
| [[Espainia]]
| musikagile espainiarra
| 1846-08-28
|-
| 1907-02-28
| [[Fitxategi:Don Claudio Vicuña.jpg|center|128px]]
| [[Claudio Vicuña Guerrero]]
| [[Txile]]
| politikari txiletarra
| 1833
|-
| 1907-03-10<br/>1907-03-23
| [[Fitxategi:Pobedonostsev Konstantin Petrovich.jpg|center|128px]]
| [[Konstantin Pobedonostsev|Konstantin Petrovitx Pobedonostsev]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]<br/>[[Errusia]]
|
| 1827-05-21<br/>1827-06-02
|-
| 1907-03-11
| [[Fitxategi:The evolution of France under the third republic (1897) (14782527405).jpg|center|128px]]
| [[Jean Casimir-Perier]]
| [[Frantzia]]
|
| 1847-11-08
|-
| 1907-03-14
|
| [[Julius Naue]]
| ''[[:d:Q16550783|Duchy of Anhalt]]''
|
| 1833-07-17
|-
| 1907-03-18
| [[Fitxategi:Marcellin Berthelot.jpg|center|128px]]
| [[Marcelin Berthelot]]
| [[Frantzia]]
|
| 1827-10-25
|-
| 1907-03-19
| [[Fitxategi:Mariano Baptista Caserta.jpg|center|128px]]
| [[Mariano Baptista]]
| [[Bolivia]]
|
| 1832-07-16
|-
| 1907-03-21
| [[Fitxategi:Guillermo Tell Villegas 1.jpg|center|128px]]
| [[Guillermo Tell Villegas]]
| [[Venezuela]]
| politikari venezuelarra
| 1823
|-
| 1907-04-01
| [[Fitxategi:Ramón Nocedal, de Manuel Compañy.jpg|center|128px]]
| [[Ramón Nocedal]]
| [[Espainia]]
| politikari espainiarra
| 1842-12-31
|-
| 1907-04-02
| [[Fitxategi:Wentworth Webster.jpg|center|128px]]
| [[Wentworth Webster]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| euskal idazlea
| 1828-06-16
|-
| 1907-04-02
|
| [[Eduardo Victoria de Lezea]]
| [[Espainia]]
|
| 1835-07-10
|-
| 1907-04-05
| [[Fitxategi:Laura de Force Gordon.jpg|center|128px]]
| [[Laura de Force Gordon]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Estatu batuar hizlaria, ekintzaile, kazetaria, enpresaria, sufragista eta abokatua
| 1838-08-17
|-
| 1907-04-26
| [[Fitxategi:Hellmesberger josef jun von angerer ludwig.jpg|center|128px]]
| [[Josef Hellmesberger (semea)]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1855-04-09
|-
| 1907-05-02
|
| [[Louise Abel]]
| [[Norvegia]]
| Norvegiako argazkilaria (1841-1907)
| 1841-11-05
|-
| 1907-05-06
| [[Fitxategi:Eugene Le Roy.png|center|128px]]
| [[Eugène Le Roy]]
| [[Frantzia]]
| idazle frantziarra
| 1836-11-29
|-
| 1907-05-12
| [[Fitxategi:Huysmans - photo André Taponier.jpg|center|128px]]
| [[Joris-Karl Huysmans]]
| [[Frantzia]]
|
| 1848-02-05
|-
| 1907-05-26
| [[Fitxategi:ISMcKinley.jpg|center|128px]]
| [[Ida McKinley]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| politikari estatubatuarra
| 1847-06-08
|-
| 1907-06-14
| [[Fitxategi:Jenney.jpg|center|128px]]
| [[William Le Baron Jenney]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1832-09-25
|-
| 1907-06-25
| [[Fitxategi:Sir John Hall, ca 1880.jpg|center|128px]]
| [[John Hall (politikaria)|John Hall]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1824-12-18
|-
| 1907-06-27
| [[Fitxategi:Elizabeth Cary Agassiz, 1852 portrait.jpg|center|128px]]
| [[Elizabeth Cabot Agassiz]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| Hezitzaile eta naturalista estatubatuarra
| 1822-12-05
|-
| 1907-07-14
| [[Fitxategi:William Henry Perkin.jpg|center|128px]]
| [[William Henry Perkin]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1838-03-12
|-
| 1907-07-27
| [[Fitxategi:Eduardo Benot (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Eduardo Benot]]
| [[Espainia]]
|
| 1822-11-26
|-
| 1907-07-28
| [[Fitxategi:Marko Vovchok.jpg|center|128px]]
| [[Marko Vovtxok]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]<br/>[[Ukraina]]
| ukrainar idazlea
| 1833-12-10
|-
| 1907-08-15
| [[Fitxategi:Joseph Joachim.jpg|center|128px]]
| [[Joseph Joachim]]
| [[Hungaria]]
|
| 1831-06-28
|-
| 1907-08-15
| [[Fitxategi:John Kerr (physicist).jpg|center|128px]]
| [[John Kerr]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1824-12-17
|-
| 1907-08-30
| [[Fitxategi:Ilia Tchavtchavadze.jpg|center|128px]]
| [[Ilia Txavtxavadze|Ilia Chavchavadze]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1837-10-27
|-
| 1907-09-04
| [[Fitxategi:Eilif Peterssen - Portrait of the Composer Edvard Grieg - NG.M.00396 - National Museum of Art, Architecture and Design.jpg|center|128px]]
| [[Edvard Grieg]]
| [[Norvegia]]
|
| 1843-06-15
|-
| 1907-09-07
| [[Fitxategi:Sully Prudhomme, René-François-Armand, BNF Gallica.jpg|center|128px]]
| [[Sully Prudhomme]]
| [[Frantzia]]
|
| 1839-03-16
|-
| 1907-09-15
| [[Fitxategi:Manuel Arriarán.jpg|center|128px]]
| [[Manuel Arriarán]]
| [[Txile]]
|
| 1845-02-18
|-
| 1907-09-17
| [[Fitxategi:Sculptress Supreme Edmonia Lewis (49868214211).jpg|center|128px]]
| [[Edmonia Lewis]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| eskultore estatubatuarra
| 1844-07-04
|-
| 1907-09-26
|
| [[Antonio Lekuona]]
| [[Espainia]]
| margolari gipuzkoarra
| 1831-01-17
|-
| 1907-09-27
| [[Fitxategi:Fermín Salvochea postcard.jpg|center|128px]]
| [[Fermín Salvochea|Fermín Salvochea y Álvarez]]
| [[Espainia]]
| anarkista eta politikari andaluziarra
| 1842-03-01
|-
| 1907-10-15
|
| [[Louis Etxeberri]]
| [[Frantzia]]
| politikari frantziarra
| 1853-02-22
|-
| 1907-11-01
| [[Fitxategi:Alfred Jarry.jpg|center|128px]]
| [[Alfred Jarry]]
| [[Frantzia]]
| idazle frantziarra
| 1873-09-08
|-
| 1907-11-04
| [[Fitxategi:Diego B Arana.jpg|center|128px]]
| [[Diego Barros Arana]]
| [[Txile]]
|
| 1830-08-16
|-
| 1907-11-13
| [[Fitxategi:Francis Thompson at 19.jpg|center|128px]]
| [[Francis Thompson]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| poeta britainiarra
| 1859-12-16
|-
| 1907-11-20
| [[Fitxategi:Paula Modersohn-Becker.jpg|center|128px]]
| [[Paula Modersohn-Becker]]
| [[Alemaniar Inperioa]]
|
| 1876-02-08
|-
| 1907-11-22
| [[Fitxategi:T-asaph-hall.jpg|center|128px]]
| [[Asaph Hall]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| astronomo estatubatuarra
| 1829-10-15
|-
| 1907-11-22
| [[Fitxategi:Carlotta Ferrari.jpg|center|128px]]
| [[Carlotta Ferrari]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1830-01-27<br/>1831-01-27
|-
| 1907-11-28
| [[Fitxategi:Stanisław Wyspiański3.png|center|128px]]
| [[Stanisław Wyspiański]]
| [[Polonia]]<br/>[[Austria-Hungariako Inperioa]]<br/>[[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
|
| 1869-01-15
|-
| 1907-12-08
| [[Fitxategi:Porträtt av Oscar II i amiralsuniform. 1900-1907. Foto Lars Larsson.jpg|center|128px]]
| [[Oskar II.a Suediakoa]]
| [[Suedia]]
|
| 1829-01-21
|-
| 1907-12-10
|
| [[Grazian Adema|Gratien Adema]]
| [[Frantzia]]
| euskal idazlea
| 1828-04-14
|-
| 1907-12-17
| [[Fitxategi:Sir William Thomson, Baron Kelvin by T. & R. Annan & Sons.jpg|center|128px]]
| [[William Thomson]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1824-06-26
|-
| 1907-12-21
| [[Fitxategi:Klara Hitler.jpg|center|128px]]
| [[Klara Hitler]]
| [[Austriar Inperioa]]<br/>[[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1860-08-12
|-
| 1907-12-23
| [[Fitxategi:Jules Janssen 3.jpg|center|128px]]
| [[Jules Janssen]]
| [[Frantzia]]
|
| 1824-02-22
|-
| 1907-12-31
| [[Fitxategi:Jules de Trooz.jpg|center|128px]]
| [[Jules de Trooz]]
| [[Belgika]]
| politikari belgikarra
| 1857-02-21
|-
| 1908
| [[Fitxategi:Eleanor Greatorex.jpg|center|128px]]
| [[Eleanor Greatorex]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1854
|-
| 1908
|
| [[Philippe Jolyet]]
| [[Frantzia]]
| margolari frantziarra
| 1832-11-11
|-
| 1908-01-14
| [[Fitxategi:Holger Drachmann, fra Klæbels samling - Restoration.jpg|center|128px]]
| [[Holger Drachmann]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1846-10-09
|-
| 1908-01-15
|
| [[Mary Hayden Pike]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| idazle estatubatuarra
| 1824-11-30
|-
| 1908-01-17
| [[Fitxategi:Großherzog Ferdinand IV von Toskana.jpg|center|128px]]
| [[Fernando IV.a Toskanakoa]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1835-06-10
|-
| 1908-01-20
| [[Fitxategi:Carl Johan Emanuel Törnström född 1830.jpg|center|128px]]
| [[Carl Johan Emanuel Törnström]]
| [[Suedia]]
|
| 1830-01-26
|-
| 1908-01-25
| [[Fitxategi:Ouida from Cabinet Card.jpg|center|128px]]
| [[Ouida]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
|
| 1839-01-01
|-
| 1908-01-28<br/>1908-01-25
| [[Fitxategi:SidneyEdwardPaget.jpg|center|128px]]
| [[Sidney Paget]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1860-10-04
|-
| 1908-01-30
| [[Fitxategi:David Johnson (American artist; 1827–1908).png|center|128px]]
| [[David Johnson (margolaria)|David Johnson]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| margolari estatubatuarra
| 1827-05-10
|-
| 1908-02-01
| [[Fitxategi:King Carlos I of Portugal - National Portrait Gallery.png|center|128px]]
| [[Karlos I.a Portugalgoa]]
| [[Portugalgo Erresuma]]
|
| 1863-09-28
|-
| 1908-02-06
|
| [[Jan Portielje]]
| [[Herbehereetako Erresuma]]
| margolari nederlandarra
| 1829-04-20
|-
| 1908-02-09
| [[Fitxategi:Clara Corral Aller.jpg|center|128px]]
| [[Clara Corral|Clara Corral Aller]]
| [[Espainia]]
| Galiziar idazlea
| 1847-06-08
|-
| 1908-02-21
| [[Fitxategi:Engraving of Harriet Hosmer.jpg|center|128px]]
| [[Harriet Hosmer]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| eskultore estatubatuarra
| 1830-10-09
|-
| 1908-02-23
| [[Fitxategi:Svatopluk Čech.png|center|128px]]
| [[Svatopluk Čech|Svatopluk Cech]]
| [[Austria-Hungariako Inperioa]]
|
| 1846-02-21
|-
| 1908-02-29
| [[Fitxategi:Lord Hopetoun 1902.jpg|center|128px]]
| [[John Hope, Linlithgowko I. markesa]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1860-09-25
|-
| 1908-02-29
| [[Fitxategi:Pat Garrett2.jpg|center|128px]]
| [[Pat Garrett]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1850-06-05
|-
| 1908-03-03
| [[Fitxategi:Lorenz Lindelöf.jpg|center|128px]]
| [[Lorenz Leonard Lindelöf]]
| [[Finlandiako Dukerri Handia]]
|
| 1827-11-13
|-
| 1908-03-07
| [[Fitxategi:Curros - henriquez.jpg|center|128px]]
| [[Manuel Curros Enríquez]]
| [[1874ko Espainiako Borboien berrezarkuntza|Borboien berrezarkuntza]]<br/>[[Kuba]]
|
| 1851-09-15
|-
| 1908-03-11
| [[Fitxategi:Portrait of Edmondo De Amicis.jpg|center|128px]]
| [[Edmundo de Amicis]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1846-10-21
|-
| 1908-03-14
| [[Fitxategi:LesterAllanPelton.jpg|center|128px]]
| [[Lester Allan Pelton]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1829-09-05
|-
| 1908-03-21
| [[Fitxategi:Photographie - Eugène Pereire.jpg|center|128px]]
| [[Eugène Péreire]]
| [[Frantzia]]
|
| 1831-10-01
|-
| 1908-04-03
| [[Fitxategi:Luis Aldunate Carrera 1882-1884.JPG|center|128px]]
| [[Luis Aldunate]]
| [[Txile]]
|
| 1842-05-03
|-
| 1908-04-09
|
| [[Eugène Lefébure]]
| [[Frantzia]]
|
| 1838-11-11
|-
| 1908-04-11
| [[Fitxategi:Mentia-taylor.jpg|center|128px]]
| [[Clementia Taylor]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| Sufragista britainiarra
| 1810-12-17
|-
| 1908-04-14
| [[Fitxategi:Edith Pechey.jpg|center|128px]]
| [[Edith Pechey]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
| Erresuma Batuko lehen doktorea eta emakumeen eskubideen defendatzailea.
| 1845-10-07
|-
| 1908-04-22
| [[Fitxategi:Henry Campbell-Bannerman photo.jpg|center|128px]]
| [[Henry Campbell-Bannerman]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1836-09-07
|-
| 1908-05-22
| [[Fitxategi:PedroBiteri.jpg|center|128px]]
| [[Pedro Biteri]]
| [[Espainia]]
|
| 1833-07-18
|-
| 1908-05-23
| [[Fitxategi:François Coppée.jpg|center|128px]]
| [[François Coppée]]
| [[Frantzia]]
|
| 1842-01-26<br/>1842-01-12
|-
| 1908-05-31
| [[Fitxategi:Louis-Honore Frechette.jpg|center|128px]]
| [[Louis-Honoré Fréchette]]
| [[Kanada]]
|
| 1839-11-16
|-
| 1908-06-01
| [[Fitxategi:Paulus 01.jpg|center|128px]]
| [[Jean-Paul Habans]]
| [[Frantzia]]
| abeslari frantziarra
| 1845-02-06
|-
| 1908-06-05<br/>1908-07-05
| [[Fitxategi:Portrett av Jonas Lie, 1904 - no-nb digifoto 20160308 00031 blds 04695 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Jonas Lie (idazlea)|Jonas Lie]]
| [[Norvegia]]
|
| 1833-11-06
|-
| 1908-06-15
| [[Fitxategi:Kawakami Bizan.jpg|center|128px]]
| [[Bizan Kawakami]]
| [[Japonia]]
|
| 1869-03-05
|-
| 1908-06-21
| [[Fitxategi:Nikolai A. Rimsky-Korsakov.jpg|center|128px]]
| [[Nikolai Rimski-Korsakov]]
| [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioa]]
| musikagile errusiarra
| 1844-03-06
|-
| 1908-06-24
| [[Fitxategi:Grover Cleveland - NARA - 518139 (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Grover Cleveland]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1837-03-18
|-
| 1908-06-30
| [[Fitxategi:Thomas Hill (artist) crop.jpg|center|128px]]
| [[Thomas Hill (margolaria)|Thomas Hill]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]<br/>[[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]<br/>[[Erresuma Batua]]
|
| 1829-09-11
|-
| 1908-07-03<br/>1908
| [[Fitxategi:Joel Chandler Harris - Project Gutenberg eText 16622.jpg|center|128px]]
| [[Joel Chandler Harris]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1848-12-09
|-
| 1908-07-05
| [[Fitxategi:1913-07-06, El País, Basilio Lacort (cropped).jpg|center|128px]]
| [[Basilio Lacort]]
| [[Espainia]]
|
| 1851-06-14
|-
| 1908-07-12
| [[Fitxategi:William Coleman2.jpg|center|128px]]
| [[William D. Coleman]]
| [[Liberia]]
| politikari liberiarra
| 1842-07-18
|-
| 1908-07-20
| [[Fitxategi:Demetrius Vikelas.jpg|center|128px]]
| [[Dimitrios Vikelas]]
| [[Grezia]]
|
| 1835-02-15
|-
| 1908-07-22
| [[Fitxategi:Cremer.jpg|center|128px]]
| [[William Randal Cremer]]
| [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]
|
| 1828-03-18
|-
| 1908-08-07
| [[Fitxategi:Antonio Starabba di Rudinì 1908.jpg|center|128px]]
| [[Antonio Starabba]]
| [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1839-04-16
|-
| 1908-08-08
| [[Fitxategi:Joseph Maria Olbrich 1908.jpg|center|128px]]
| [[Joseph Maria Olbrich]]
| ''[[:d:Q533534|Cisleithania]]''
| arkitekto austriarra
| 1867-12-22<br/>1867-11-22
|-
| 1908-08-24
| [[Fitxategi:PedroBilbaoArrola.jpg|center|128px]]
| [[Pedro Bilbao Arrola]]
| [[Espainia]]
| Bilboko alkatea (1902-1905)
| 1853-10-23
|-
| 1908-08-25
| [[Fitxategi:Paul Nadar - Henri Becquerel.jpg|center|128px]]
| [[Henri Becquerel]]
| [[Frantzia]]
| fisikari frantziarra
| 1852-12-15
|-
| 1908-08-27
| [[Fitxategi:Thorvald Bindesboell.jpg|center|128px]]
| [[Thorvald Bindesbøll]]
| ''[[:d:Q756617|Danimarka]]''
|
| 1846-07-21
|-
| 1908-08-30
| [[Fitxategi:Self-portrait (1854), by Giovanni Fattori.jpg|center|128px]]
| [[Giovanni Fattori]]
| [[Toskanako Dukerri Handia]]<br/>[[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italiako Erresuma]]
|
| 1825-09-06
|-
| 1908-09-18
| [[Fitxategi:Emilia Calé.jpg|center|128px]]
| [[Emilia Calé]]
| [[Espainia]]
| Galiziar poeta
| 1837-02-12
|-
| 1908-09-20
| [[Fitxategi:Pablo de Sarasate 1906.jpg|center|128px]]
| [[Pablo Sarasate]]
| [[Espainia]]
| Iruñean jaiotako eta Biarritzen bizi izandako biolin jotzailea eta musikagilea
| 1844-03-10
|-
| 1908-09-20
| [[Fitxategi:Nicolas Salmeron xilografía.jpg|center|128px]]
| [[Nicolás Salmerón]]
| [[Espainia]]
|
| 1838-04-10
|-
| 1908-09-26
|
| [[Fermin Herran]]
| [[Espainia]]
|
| 1852-07-07
|-
| 1908-09-29
| [[Fitxategi:Machado de Assis aos 57 anos.jpg|center|128px]]
| [[Machado de Assis|Joaquim Maria Machado de Assis]]
| [[Brasil]]
| idazle brasildarra
| 1839-06-21
|-
| 1908-10-11
| [[Fitxategi:Rita Cetina (aka Rita Cetina Gutiérrez).jpg|center|128px]]
| [[Rita Cetina Gutiérrez]]
| [[Mexiko]]
| Maistra, poeta eta feminista mexikarra
| 1846-05-22
|-
| 1908-10-13
| [[Fitxategi:Herzogin Antoinette of Anhalt.jpg|center|128px]]
| [[Antonieta Saxonia-Altenburgekoa]]
| ''[[:d:Q16550783|Duchy of Anhalt]]''
| politikari alemaniarra
| 1838-04-17
|-
| 1908-10-16
| [[Fitxategi:Eugenie-le-brun.jpg|center|128px]]
| [[Eugénie Le Brun]]
| [[Egipto]]
| Egiptoko intelektual feminista
| 1873
|-
| 1908-10-30
| [[Fitxategi:Caroline Schermerhorn Astor.jpg|center|128px]]
| [[Caroline Schermerhorn Astor]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
| esatubatuar aristokrata
| 1830-09-22
|-
| 1908-11-07
| [[Fitxategi:Butch Cassidy with bowler hat.jpg|center|128px]]
| [[Butch Cassidy]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1866-04-13
|-
| 1908-11-08
| [[Fitxategi:Victorien Sardou (before 1908) - Archivio Storico Ricordi FOTO001650.jpg|center|128px]]
| [[Victorien Sardou]]
| [[Frantzia]]
|
| 1831-09-05
|-
| 1908-11-09
|
| [[Justo Arévalo]]
| [[Espainia]]
|
| 1819-08-09
|-
| 1908-11-10
| [[Fitxategi:Alejandro San Martín (Mercurio, 1906).jpg|center|128px]]
| [[Alejandro San Martin]]
| [[Espainia]]
|
| 1847-10-17
|-
| 1908-11-13
| [[Fitxategi:Achille Luchaire.jpg|center|128px]]
| [[Achille Luchaire]]
| [[Frantzia]]
| historialari frantziarra
| 1846-10-04
|-
| 1908-11-14
| [[Fitxategi:The Imperial Portrait of Emperor Guangxu2.jpg|center|128px]]
| [[Guangxu]]
| [[Qing dinastia]]
|
| 1871-08-14
|-
| 1908-11-14
|
| [[Antonio Ruiz-Cabal]]
| [[Espainia]]
|
| 1835-10-04
|-
| 1908-11-15
| [[Fitxategi:The Ci-Xi Imperial Dowager Empress (6).PNG|center|128px]]
| [[Cixi]]
| [[Qing dinastia]]
|
| 1835-11-29
|-
| 1908-12-05
| [[Fitxategi:William Ireland Knapp, fotografia.jpg|center|128px]]
| [[William Ireland Knapp]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1835-03-10
|-
| 1908-12-05
| [[Fitxategi:Escoriaza - Aquí nació el bienhechor José Arana y Elorza (1839-1908).jpg|center|128px]]
| [[Jose Arana Elortza|Jose Arana]]
| [[Espainia]]
| Donostiar enpresaburua (1839-1908)
| 1839-05-14
|-
| 1908-12-16
| [[Fitxategi:American.Horse.1900.ws.jpg|center|128px]]
| [[Amerikar Zaldi]]
| [[Ameriketako Estatu Batuak]]
|
| 1840
|-
| 1908-12-21
| [[Fitxategi:Antero Apaolaza.jpg|center|128px]]
| [[Antero Apaolaza]]
| [[Espainia]]
| euskal idazlea
| 1845-01-03
|}
{{wikidata list end}}
fp28nzkyu6l5pn4frurzigg4bflmt2j
Artemisia Gentileschi
0
664249
9993964
9490975
2024-12-08T21:11:30Z
Mgaraizabal
129250
+ gaztelaniatik hornitzen, zirriborroa kendu
9993964
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Artemisia Gentileschi''' ([[Erroma]], Italia, [[1593]]ko [[uztailaren 8]]a – [[Napoli]], c.[[1656]]) italiar [[Margolaritza|margolari]] [[barrokoa]] izan zen, [[Caravaggio]]ren jarraitzaile nagusietako bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artemisia Gentileschi, la lucha de una pintora herida|hizkuntza=es|data=2020-10-01|url=https://historia.nationalgeographic.com.es/a/artemisia-gentileschi-lucha-pintora-herida_13898|aldizkaria=Historia National Geographic|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artemisia Gentileschi: Biografía y legado de la pintora barroca|hizkuntza=es|url=https://teoriadelarte.com/artistas/artemisia-gentileschi|aldizkaria=Teoría del Arte|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Bere prestakuntza artistikoa bere aitaren tailerrean hasi zen, [[Orazio Gentileschi]] (1563-1639) margolari toskanarraren tailerrean, Caravaggioren eskola erromatarraren adierazle handienetako bat. Aitarengandik ikasi zuen marrazketaren teknika eta Caravaggioren lanen naturalismo indartsua, eta harexekin alderatu izan da bere dinamismoarengatik eta askotan bere margolanek irudikatzen dituzten eszena bortitzengatik. {{Sfn|Menichetti|2016|pp=7-8}}<ref>{{cita libro|título=Enciclopedia ilustrada de la pintura mundial|año=2010|editorial=[[OLMA Media Group]]|isbn=9785373008242|página=580}}</ref> Gai historikoak eta erlijiosoak landu zituen bere koadroetan. Sonatuak izan ziren ''Lucrecia, [[Betsabe|Betsabé]], Judit'' edo ''Cleopatra'' pertsonaia femeninoen margolanak, non ezaugarri [[Feminismo|feministak]] irakurri diren. {{Sfn|Alario Trigueros|2008|p=14}}
1611ko maiatzean, 18 urte zituenean, [[Agostino Tassi]] margolariak, bere maisu eta aitaren lagunak, [[Bortxaketa|bortxatu]] egin zuen. Bere bizitzan zein pinturan eragina izan zuela uste den gertakaria. {{Sfn|Vallino|Montaruli|2016|p=179}}
Erroman eman zituen lehen artista-urratsak, eta Italiako hainbat hiritan jarraitu zuen bere ibilbidea. 1612an [[Florentzia|Florentziara]] joan zen bizitzera. Arte-diseinuaren [[Galleria dell'Accademia (Florentzia)|Galleria dell'Accademiako]] [[Florentzia|(Florentzia]]) kidea egin zen lehen emakumea izan zen, eta nazioarteko bezeroak izan zituen.{{Sfn|Bissell|1999|p=22}} [[Cosimo II.a Medici|Cosimo II.a Mediciren]] babespean lan egin zuen. 1621ean [[Genova|Genovan]] lan egin zuen, gero [[Venezia|Veneziara]] joan zen, eta han [[Antoon van Dyck|Anton Van Dyck]] eta [[Sofonisba Anguissola]] ezagutu zituen. Geroago, [[Erroma|Erromara]] itzuli zen eta, 1626 eta 1630 bitartean, [[Napoli|Napolira]] joan zen bizitzera. Napoliko garaian, artistak [[Pozzuoli]] hiriko (Napolitik gertu) eliza [[fresko]] margotzeko eskaera jaso zuen lehen aldiz. 1638tik 1641era bitartean, [[Londres|Londresen]] bizi eta lan ere egin zuen bere aitarekin, [[Karlos I.a Ingalaterrakoa eta Eskoziakoa|Karlos I.a Ingalaterrako eta Eskoziakoren]] babespean. Gero Napolira itzuli zen, eta hantxe bizi izan zen hil zen arte.
== Bizitza ==
[[Orazio Gentileschi]]ren alaba eta ikaslea izan zen. [[1610]]ean, ''Susana eta agureak'' (Graf von Schönborn bilduma, [[Pommersfelden]]) margotu zuen, batzuen ustez aitaren laguntzarekin. Oraziorengandik hartu zuen [[Caravaggio]]renganako zaletasuna: biziki maite zituen argitasun gogorrak eta egoera psikologikoen tentsioa. 1614-1620 urteetan Florentzian egon zen. Han, naturalismoa eman zuen ezagutzera, eta bildumazale askorentzat lan egin zuen arrakastaz, [[Medici]]tarrentzat besteak beste.
''[[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Judith eta Holofernes]]'' (1612, Napoli) da Artemisaren lan ezagunenetako bat; izan ere, sarritan landu zuen Judithen gaia, ankerkeria bitxi batez gainera, argi-ilunen bidez indar harrigarria lortuz. Historialariek lan hauei buruzko interpretazio autobiografikoak egin dituzte, Artemisiaren bizitza legendario eta, maiz, tragikoarekin erlazionatuz<ref name="bam">{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= https://www.museobilbao.com/eu/exposiciones/judith-y-holofernes-120 |izenburua= Judith eta Holofernes |bilduma = | argitaletxea= museobilbao.com|sartze-data= 2016-7-13}}</ref>.
1622-1626 inguruan [[Erroma]]n egon ondoren, [[Napoli]]n hartu zuen bizilekua, betiko. Egin zuen halere bidaia bat [[Londres]]a, 1638-1640 urteetan, eri zegoen aitari laguntzera<ref name="bam"/>; erretratu asko egin zuen han, eta berehala gainditu zuen aitaren ospea. Napolin egin zituen lanetan [[José de Ribera]]ren eragina antzematen zaio, eta margolanak Caravaggismoaren eta joera akademiko baten bitartekoak dira.
== Lanak ==
Hona hemen Gentileschiren obra nagusien zerrenda, noiz eta non egin ziren adierazita:<ref>{{Cite web|izenburua=Location of Artemisia's paintings|url=http://www.artemisia-gentileschi.com/location.html|lana=Life and Art of Artemisia Gentileschi|accessdate=7 de abril de 2018}}</ref>
[[Fitxategi:Artemisia_Gentileschi_Condottiero_Bologna.jpg|thumb|Confaloniero baten erretratua, [[Accursioren jauregia|Accursio jauregia]], [[Bolonia]].]]
* ''[[Susana eta agureak (Artemisia Gentileschi)|Susana eta zaharrak]]'', Schönborneko kondearen bilduma, [[Pommersfelden]], 1610.
* ''Amabirjina umearekin'', Spada galeria, [[Erroma]], 1610-1611.
* ''[[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Judit]]'' ''burua mozten [[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Holofernesi]]'', Capodimonteko Museoa, [[Napoli]], 1612-13.
* ''[[Danaë (Artemisia Gentileschi)|Dánae]]'', San Luiseko Arte Museoa, San Luis, ([[Missouri|Misuri]]), h. 1612.
* ''Judit burua mozten Holofernesi'', Galleria [[Uffizi Galeria|degli Uffizi]], Florentzia, h. 1613.
* ''Minerva'', ''Sopraintendenza alle Gallerie'', [[Florentzia]], h. 1615.
* ''Autorretratoa'' ''martir gisa'', bilduma pribatua, h. 1615.
* ''Inklinazioaren alegoria'', [[Buonarroti etxea]], Florentzia, 1615-16.
* ''Magdalena'' ''penitentea'', bilduma pribatua (Marc A. Seidner Collection, Los Angeles), h. 1615-16.
* ''Madalenaren Konbertsioa'', Galleria Palatina, [[Pitti jauregia|Pitti Jauregia]], Florentzia, 1615-16.
* ''Autorretratoa'' ''laud jotzaile'', Curtis Galleries, [[Minneapolis]], h. 1615-17.
* ''Judit eta bere dontzeila'', Galleria Palatina, Pitti jauregia, Florentzia, 1618-19.
* ''Santa Katalina Alexandriakoa'', Galleria [[Uffizi Galeria|degli Uffizi]], Florentzia, h. 1618-19.
* ''Jael eta Sísara'', [[Arte Ederren Museoa (Budapest)|Arte Ederren Museoa]], [[Budapest]], 1620.
* ''Kleopatra'', Collezione della Fondazione Cavallini-Sgarbi, [[Ferrara]], h. 1620.
* ''Pinturaren Alegoria'', Tessé Museoa, [[Le Mans]], 1620-30.
* ''Santa Zezilia'', Spada Galeria, Erroma, h. 1620.
* ''Kleopatra'', Amedeo Morandorri bilduma, Milan, 1621-22. (aditu batzuek beren aitaren obratzat hartzen dute).
* ''Confaloniero baten erretratua'', Comunali d'Arte bilduma, [[Accursioren jauregia|Accursio jauregia]], [[Bolonia]], 1622.
* ''Susana eta zaharrak'', The Burghley House Collection, [[Stamford (Lincolnshire)|Stamford]], [[Lincolnshire]], 1622.
* Lucrecia, Gerolamo Etro, Milan, h. 1623-25.
* ''María Magdalena'' ''Melancolía gisa'', [[Sevillako katedrala|Sevillako]] katedraleko Altxor Aretoa, h. 1625; eta [[Soumaya museoa|Soumaya Museoa]], 1622-1625. (koadro honen bi bertsio daude).
* ''Judit'' ''eta bere dontzeila'', [[Detroit Institute of Arts]], h. 1625-27.
* ''Venus lotan'', Barbara Piasecka Johnson bilduma, [[Princeton]], [[New Jersey]], 1625-30.
* ''Ester eta Asuero'', [[Metropolitan Museum of Art|Museo Metropolitano de Arte]], [[New York]], h. 1628-35.
* ''Deikundea'', Kapodimonte Museoa, [[Napoli]], 1630.
* ''Corisca eta sátiroa'', bilduma pribatua, 1630-35.
* ''Clio, Historiaren Musa'', bilduma pribatua (Wildenstein bilduma, New York), 1632.
* ''Aurora'', bilduma pribatua, Roma.
* ''San Juan Bataiatzailearen Jaiotza'', [[Pradoko Museoa|Prado Museoa]], [[Madril]], h. 1633-35.
* ''Kleopatra'', bilduma pribatua, Erroma, h. 1633-35.
* ''Lot eta bere alabak'', Arte Museoa, [[Toledo]], [[Ohio]], h. 1635-38.
* ''David eta Betsabé'', Neues Palais, [[Potsdam]], h. 1635.
* ''Lucreciaren bortxaketa'', Neues Palais, Potsdam.
* ''David eta Betsabé'', Pitti Jauregia, Gordailuak, Florentzia, h. 1635.
* ''Pozzuoliko anfiteatroko San Genaro'', Capodimonteko Museoa, Napoli, 1636-37.
* ''San Proklo eta Nizea'', Kapodimonteko Museoa, Napoli, 1636-37.
* ''Magoen Adorazioa'', San Martinoko Museo Nazionala, Napoli, 1636-37.
* ''David'' eta Betsabé, Arte Museoa, [[Columbus (Ohio)|Columbus]], [[Ohio]], h. 1636-38.
* ''Autorretratoa'' ''Margolaritzaren alegoria'', Elizabeth II.a Ingalaterrako efreginaren Royal Collection, [[Windsorko gaztelua|Windsor gaztelua]], 1638-39
* ''Venus Kupido besarkatzen'', bilduma pribatua, 1640-50.
* ''Bakearen eta Artearen alegoria bat Koroa ingelesaren pean'', Malborough House, [[Londres]], 1638-39 ([[Orazio Gentileschi|Orazio]] Gentileschirekin lankidetzan).
* ''Susana eta zaharrak'', Moravska Galerie, [[Brno]], 1649.
* Ama ''Birjina eta Haurra arrosarioarekin'', [[El Escorial monasterioa|El Escorialeko monasterioa]], Printzearen etxetxoa, 1651.
* ''Maria Magdalena estasian''.
* ''Santa Apolonia'', [[Soumaya museoa|Soumaya Museoa]], Mexiko Hiria, c. 1642-1644.
== Iruditegia ==
<gallery mode="packed" heights="200">
Image:Susanna and the Elders (1610), Artemisia Gentileschi.jpg|<small>''Susana eta agureak'', [[1610]]<br /> Graf von Schönborn bilduma, [[Pommersfelden]].</small>
Image:Artemisia Gentileschi - Giuditta decapita Oloferne - Google Art Project-Adjust.jpg|<small>''Judith eta Holofernes'', [[1614]]-[[1620]]<br />[[Uffizi Galeria]], [[Florentzia]].</small>
Image:Gentileschi,_Artemisia_-_Esther_before_Ahasuerus_-_c._1628–1635.jpg|<small>''Ester eta Asuero'', [[1628]]–[[1635]]<br />[[Metropolitan Museum of Art]], [[New York]].</small>
Image:Nacimiento_de_San_Juan_Bautista_(Artemisia_Gentileschi).jpg|<small>''San Joanen jaiotza'', [[1633]]-[[1635]]<br />[[Pradoko Museoa]], [[Madril]].</small>
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2016/07/13}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20050605011442/http://www.artemisia-gentileschi.com/index.shtml The Life and Art of Artemisia Gentileschi], artemisia-gentileschi.com
{{bizialdia|1593ko|1650eko hamarkadako|Gentileschi, Artemisia}}
[[Kategoria:Erromatarrak]]
[[Kategoria:Italiako margolariak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko emakumeak]]
[[Kategoria:Artemisia Gentileschi]]
[[Kategoria:Aita Santuen Lurraldeko biografiak]]
9dd5shvafmhg3q9cibjlr32zdth5hs1
9993968
9993964
2024-12-08T21:15:25Z
Mgaraizabal
129250
+ Errefrentziak
9993968
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Artemisia Gentileschi''' ([[Erroma]], Italia, [[1593]]ko [[uztailaren 8]]a – [[Napoli]], c.[[1656]]) italiar [[Margolaritza|margolari]] [[barrokoa]] izan zen, [[Caravaggio]]ren jarraitzaile nagusietako bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artemisia Gentileschi, la lucha de una pintora herida|hizkuntza=es|data=2020-10-01|url=https://historia.nationalgeographic.com.es/a/artemisia-gentileschi-lucha-pintora-herida_13898|aldizkaria=Historia National Geographic|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artemisia Gentileschi: Biografía y legado de la pintora barroca|hizkuntza=es|url=https://teoriadelarte.com/artistas/artemisia-gentileschi|aldizkaria=Teoría del Arte|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Enciclopedia > Voz
Gentileschi, Artemisa|url=https://www.museodelprado.es/aprende/enciclopedia/voz/gentileschi-artemisa/bc35919f-7235-457c-9c8f-fd166574143e}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografía de Artemisia Gentileschi (Su vida, historia, bio resumida)|url=https://www.buscabiografias.com/biografia/verDetalle/11868/Artemisia%20Gentileschi|aldizkaria=www.buscabiografias.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Bere prestakuntza artistikoa bere aitaren tailerrean hasi zen, [[Orazio Gentileschi]] (1563-1639) margolari toskanarraren tailerrean, Caravaggioren eskola erromatarraren adierazle handienetako bat. Aitarengandik ikasi zuen marrazketaren teknika eta Caravaggioren lanen naturalismo indartsua, eta harexekin alderatu izan da bere dinamismoarengatik eta askotan bere margolanek irudikatzen dituzten eszena bortitzengatik. {{Sfn|Menichetti|2016|pp=7-8}} Gai historikoak eta erlijiosoak landu zituen bere koadroetan. Sonatuak izan ziren ''Lucrecia, [[Betsabe|Betsabé]], Judit'' edo ''Cleopatra'' pertsonaia femeninoen margolanak, non ezaugarri [[Feminismo|feministak]] irakurri diren. {{Sfn|Alario Trigueros|2008|p=14}}
1611ko maiatzean, 18 urte zituenean, [[Agostino Tassi]] margolariak, bere maisu eta aitaren lagunak, [[Bortxaketa|bortxatu]] egin zuen. Bere bizitzan zein pinturan eragina izan zuela uste den gertakaria. {{Sfn|Vallino|Montaruli|2016|p=179}}
Erroman eman zituen lehen artista-urratsak, eta Italiako hainbat hiritan jarraitu zuen bere ibilbidea. 1612an [[Florentzia|Florentziara]] joan zen bizitzera. Arte-diseinuaren [[Galleria dell'Accademia (Florentzia)|Galleria dell'Accademiako]] [[Florentzia|(Florentzia]]) kidea egin zen lehen emakumea izan zen, eta nazioarteko bezeroak izan zituen.{{Sfn|Bissell|1999|p=22}} [[Cosimo II.a Medici|Cosimo II.a Mediciren]] babespean lan egin zuen. 1621ean [[Genova|Genovan]] lan egin zuen, gero [[Venezia|Veneziara]] joan zen, eta han [[Antoon van Dyck|Anton Van Dyck]] eta [[Sofonisba Anguissola]] ezagutu zituen. Geroago, [[Erroma|Erromara]] itzuli zen eta, 1626 eta 1630 bitartean, [[Napoli|Napolira]] joan zen bizitzera. Napoliko garaian, artistak [[Pozzuoli]] hiriko (Napolitik gertu) eliza [[fresko]] margotzeko eskaera jaso zuen lehen aldiz. 1638tik 1641era bitartean, [[Londres|Londresen]] bizi eta lan ere egin zuen bere aitarekin, [[Karlos I.a Ingalaterrakoa eta Eskoziakoa|Karlos I.a Ingalaterrako eta Eskoziakoren]] babespean. Gero Napolira itzuli zen, eta hantxe bizi izan zen hil zen arte.
== Bizitza ==
[[Orazio Gentileschi]]ren alaba eta ikaslea izan zen. [[1610]]ean, ''Susana eta agureak'' (Graf von Schönborn bilduma, [[Pommersfelden]]) margotu zuen, batzuen ustez aitaren laguntzarekin. Oraziorengandik hartu zuen [[Caravaggio]]renganako zaletasuna: biziki maite zituen argitasun gogorrak eta egoera psikologikoen tentsioa. 1614-1620 urteetan Florentzian egon zen. Han, naturalismoa eman zuen ezagutzera, eta bildumazale askorentzat lan egin zuen arrakastaz, [[Medici]]tarrentzat besteak beste.
''[[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Judith eta Holofernes]]'' (1612, Napoli) da Artemisaren lan ezagunenetako bat; izan ere, sarritan landu zuen Judithen gaia, ankerkeria bitxi batez gainera, argi-ilunen bidez indar harrigarria lortuz. Historialariek lan hauei buruzko interpretazio autobiografikoak egin dituzte, Artemisiaren bizitza legendario eta, maiz, tragikoarekin erlazionatuz<ref name="bam">{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= https://www.museobilbao.com/eu/exposiciones/judith-y-holofernes-120 |izenburua= Judith eta Holofernes |bilduma = | argitaletxea= museobilbao.com|sartze-data= 2016-7-13}}</ref>.
1622-1626 inguruan [[Erroma]]n egon ondoren, [[Napoli]]n hartu zuen bizilekua, betiko. Egin zuen halere bidaia bat [[Londres]]a, 1638-1640 urteetan, eri zegoen aitari laguntzera<ref name="bam"/>; erretratu asko egin zuen han, eta berehala gainditu zuen aitaren ospea. Napolin egin zituen lanetan [[José de Ribera]]ren eragina antzematen zaio, eta margolanak Caravaggismoaren eta joera akademiko baten bitartekoak dira.
== Lanak ==
Hona hemen Gentileschiren obra nagusien zerrenda, noiz eta non egin ziren adierazita:<ref>{{Cite web|izenburua=Location of Artemisia's paintings|url=http://www.artemisia-gentileschi.com/location.html|lana=Life and Art of Artemisia Gentileschi|accessdate=7 de abril de 2018}}</ref>
[[Fitxategi:Artemisia_Gentileschi_Condottiero_Bologna.jpg|thumb|Confaloniero baten erretratua, [[Accursioren jauregia|Accursio jauregia]], [[Bolonia]].]]
* ''[[Susana eta agureak (Artemisia Gentileschi)|Susana eta zaharrak]]'', Schönborneko kondearen bilduma, [[Pommersfelden]], 1610.
* ''Amabirjina umearekin'', Spada galeria, [[Erroma]], 1610-1611.
* ''[[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Judit]]'' ''burua mozten [[Judith eta Holofernes (Artemisia Gentileschi, Napoli)|Holofernesi]]'', Capodimonteko Museoa, [[Napoli]], 1612-13.
* ''[[Danaë (Artemisia Gentileschi)|Dánae]]'', San Luiseko Arte Museoa, San Luis, ([[Missouri|Misuri]]), h. 1612.
* ''Judit burua mozten Holofernesi'', Galleria [[Uffizi Galeria|degli Uffizi]], Florentzia, h. 1613.
* ''Minerva'', ''Sopraintendenza alle Gallerie'', [[Florentzia]], h. 1615.
* ''Autorretratoa'' ''martir gisa'', bilduma pribatua, h. 1615.
* ''Inklinazioaren alegoria'', [[Buonarroti etxea]], Florentzia, 1615-16.
* ''Magdalena'' ''penitentea'', bilduma pribatua (Marc A. Seidner Collection, Los Angeles), h. 1615-16.
* ''Madalenaren Konbertsioa'', Galleria Palatina, [[Pitti jauregia|Pitti Jauregia]], Florentzia, 1615-16.
* ''Autorretratoa'' ''laud jotzaile'', Curtis Galleries, [[Minneapolis]], h. 1615-17.
* ''Judit eta bere dontzeila'', Galleria Palatina, Pitti jauregia, Florentzia, 1618-19.
* ''Santa Katalina Alexandriakoa'', Galleria [[Uffizi Galeria|degli Uffizi]], Florentzia, h. 1618-19.
* ''Jael eta Sísara'', [[Arte Ederren Museoa (Budapest)|Arte Ederren Museoa]], [[Budapest]], 1620.
* ''Kleopatra'', Collezione della Fondazione Cavallini-Sgarbi, [[Ferrara]], h. 1620.
* ''Pinturaren Alegoria'', Tessé Museoa, [[Le Mans]], 1620-30.
* ''Santa Zezilia'', Spada Galeria, Erroma, h. 1620.
* ''Kleopatra'', Amedeo Morandorri bilduma, Milan, 1621-22. (aditu batzuek beren aitaren obratzat hartzen dute).
* ''Confaloniero baten erretratua'', Comunali d'Arte bilduma, [[Accursioren jauregia|Accursio jauregia]], [[Bolonia]], 1622.
* ''Susana eta zaharrak'', The Burghley House Collection, [[Stamford (Lincolnshire)|Stamford]], [[Lincolnshire]], 1622.
* Lucrecia, Gerolamo Etro, Milan, h. 1623-25.
* ''María Magdalena'' ''Melancolía gisa'', [[Sevillako katedrala|Sevillako]] katedraleko Altxor Aretoa, h. 1625; eta [[Soumaya museoa|Soumaya Museoa]], 1622-1625. (koadro honen bi bertsio daude).
* ''Judit'' ''eta bere dontzeila'', [[Detroit Institute of Arts]], h. 1625-27.
* ''Venus lotan'', Barbara Piasecka Johnson bilduma, [[Princeton]], [[New Jersey]], 1625-30.
* ''Ester eta Asuero'', [[Metropolitan Museum of Art|Museo Metropolitano de Arte]], [[New York]], h. 1628-35.
* ''Deikundea'', Kapodimonte Museoa, [[Napoli]], 1630.
* ''Corisca eta sátiroa'', bilduma pribatua, 1630-35.
* ''Clio, Historiaren Musa'', bilduma pribatua (Wildenstein bilduma, New York), 1632.
* ''Aurora'', bilduma pribatua, Roma.
* ''San Juan Bataiatzailearen Jaiotza'', [[Pradoko Museoa|Prado Museoa]], [[Madril]], h. 1633-35.
* ''Kleopatra'', bilduma pribatua, Erroma, h. 1633-35.
* ''Lot eta bere alabak'', Arte Museoa, [[Toledo]], [[Ohio]], h. 1635-38.
* ''David eta Betsabé'', Neues Palais, [[Potsdam]], h. 1635.
* ''Lucreciaren bortxaketa'', Neues Palais, Potsdam.
* ''David eta Betsabé'', Pitti Jauregia, Gordailuak, Florentzia, h. 1635.
* ''Pozzuoliko anfiteatroko San Genaro'', Capodimonteko Museoa, Napoli, 1636-37.
* ''San Proklo eta Nizea'', Kapodimonteko Museoa, Napoli, 1636-37.
* ''Magoen Adorazioa'', San Martinoko Museo Nazionala, Napoli, 1636-37.
* ''David'' eta Betsabé, Arte Museoa, [[Columbus (Ohio)|Columbus]], [[Ohio]], h. 1636-38.
* ''Autorretratoa'' ''Margolaritzaren alegoria'', Elizabeth II.a Ingalaterrako efreginaren Royal Collection, [[Windsorko gaztelua|Windsor gaztelua]], 1638-39
* ''Venus Kupido besarkatzen'', bilduma pribatua, 1640-50.
* ''Bakearen eta Artearen alegoria bat Koroa ingelesaren pean'', Malborough House, [[Londres]], 1638-39 ([[Orazio Gentileschi|Orazio]] Gentileschirekin lankidetzan).
* ''Susana eta zaharrak'', Moravska Galerie, [[Brno]], 1649.
* Ama ''Birjina eta Haurra arrosarioarekin'', [[El Escorial monasterioa|El Escorialeko monasterioa]], Printzearen etxetxoa, 1651.
* ''Maria Magdalena estasian''.
* ''Santa Apolonia'', [[Soumaya museoa|Soumaya Museoa]], Mexiko Hiria, c. 1642-1644.
== Iruditegia ==
<gallery mode="packed" heights="200">
Image:Susanna and the Elders (1610), Artemisia Gentileschi.jpg|<small>''Susana eta agureak'', [[1610]]<br /> Graf von Schönborn bilduma, [[Pommersfelden]].</small>
Image:Artemisia Gentileschi - Giuditta decapita Oloferne - Google Art Project-Adjust.jpg|<small>''Judith eta Holofernes'', [[1614]]-[[1620]]<br />[[Uffizi Galeria]], [[Florentzia]].</small>
Image:Gentileschi,_Artemisia_-_Esther_before_Ahasuerus_-_c._1628–1635.jpg|<small>''Ester eta Asuero'', [[1628]]–[[1635]]<br />[[Metropolitan Museum of Art]], [[New York]].</small>
Image:Nacimiento_de_San_Juan_Bautista_(Artemisia_Gentileschi).jpg|<small>''San Joanen jaiotza'', [[1633]]-[[1635]]<br />[[Pradoko Museoa]], [[Madril]].</small>
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2016/07/13}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20050605011442/http://www.artemisia-gentileschi.com/index.shtml The Life and Art of Artemisia Gentileschi], artemisia-gentileschi.com
{{bizialdia|1593ko|1650eko hamarkadako|Gentileschi, Artemisia}}
[[Kategoria:Erromatarrak]]
[[Kategoria:Italiako margolariak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko emakumeak]]
[[Kategoria:Artemisia Gentileschi]]
[[Kategoria:Aita Santuen Lurraldeko biografiak]]
n53dr6z5mgpa59rm6zhfz7vuz6n8eru
Sex-shop
0
667689
9994097
8604569
2024-12-09T03:17:03Z
Treuiller
59723
9994097
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Sex-shops-on-boulevard-de-clichi.jpg|thumb|250px|Sex-shopak [[Paris]]ko [[Boulevard de Clichy]]<nowiki/>n]]
'''Sex-shop'''a ({{lang-en|sex shop}}, hitzez hitz «sexu denda») edo '''denda erotikoa''' [[sexu-jostailu]]ak eta material [[erotismo|erotikoak]] saltzen dituen [[denda]] da. [[Bibradore]]ak, [[dildo]]ak, [[linjeria]], [[pornografia]] eta [[arropa]] erotikoa saldu ohi dira bertan. Lehen sex-shopa [[Flensburg]]en ([[Mendebaldeko Alemania]]n) ireki zen [[1962]]an; egun, hiri askotan zein ''online'' daude. [[Sexu-industria]]ren ataletako bat dira.
Denda erotikoak [[lege]]ak erregulatzen dituenez, haien egoera aldatu egiten da herrialdearen eta legeen arabera. Ohikoena da [[adingabe]]ek sarrera debekatua izatea, eta adin hori legearen araberakoa da. Leku batzuetan denda erotikoak eta salgai izaten dutena debekatuta daude; beste leku batzuetan baimenduta daude, eta [[film pornografiko]]ak erakusteko lekuak dituzte, edo [[striptease]] nahiz [[peep show|''peep show'']]ak eskaintzen dituzte. Helduentzako filmak eskaintzeko zinema bat ere egoten da batzuetan.
Internet bidez saltzen duten denda erotikoak ere badira. Horiek hazten joan dira azken urteotan, kontsumitzaileak pribatutasun handiagoa duelako eta etxetik bertatik eros dezakeelako.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sexu industria]]
[[Kategoria:Saltegiak]]
[[Kategoria:Dendak]]
tf442gx54wxl65bd14bwgpmwgthzjxs
Peep show
0
667694
9994098
7329331
2024-12-09T03:21:42Z
Treuiller
59723
/* Historia */
9994098
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Peep_Show_by_David_Shankbone.jpg|thumb|200px|Peep show bat iragartzen duen [[sex shop]] bat]]
'''Peep show''' edo '''peepshow''' bat [[lupa]] edo zulo txiki baten bitartez ikusten diren irudi, objetu edo pertsonez osatutako erakusketa bat da. Historikoki ''peep show'' izenarekin herriz herri antolatzen zen espektakulu nomadak baziren ere, gaur egun [[pornografia]] edo [[sexu espektakulu]]ak erakusteko erabiltzen da. Espektakuluok, edo pornografia, zulo txiki batetik ikusten dira.
== Historia ==
[[Fitxategi:Peep_show_Iran.JPG|thumb|200px|Irango peep show mugikor bat]]
Peep showak, edo "berezitasun erakusketak", [[XV. mende]]tik aurrera izan dira [[Europa]] osoan zehar, eta hainbat kulturatan ezagunak dira. [[XVII. mende]]an egindako koadro batek jada erakusten du [[perspektiba kutxa]] baten irudia. Peep showa egiteko, nahikoa zen zurezko kutxa bat, zulo bakar batekin edo hainbat zulorekin. Barruko irudiak mugi zitezkeen, kanpoan jarritako hainbat soka eta mekanismorekin. Irudiak ikusten ziren bitartean, ipuin bat kontatzen zen, istorioa lagundu eta dramatizazioa gehitzeko.
[[XIX. mende]]ko [[Txina]]n hainbat izen ematen zitzaion espektakulu horri. Horietako bat ''la yang p'ien'' zen ("atzerriko irudiak mugitzea"). Batzuetan ipuin-kontalariak [[txontxongilo]]ak edo irudiak erabiltzen zituen kutxatik kanpo, eta ondoren dirua kobratu kutxaren barruan ikusteagatik. [[Otomandar Siria]]n ''sanduk al-ajayib'' ("mirarien kutxa") izeneko espektakulua mugitzen zen herriz herri. Kutxak sei zulo zituen eta jendeak irudiak ikus zitzakeen erdian zegoen kandela bati esker. Kondairak albisteen gainean izan zitezkeen, edo zerua eta infernuari buruzkoak. Beste gai ohiko batzuk animalia exotikoak ikustea, irudi klasikoak, gorteko zeremoniak edo transformazioak ziren (adibidez, aingerua hasieran, deabrua ondoren).
"Berezitasun erakusketa" horiek XIX. mendean zehar [[jostailu antzerki]]en aurrekariak izan ziren, mugitzen ziren eskena eta paperezko figurekin.
== Pornografia ==
Peep show horiek irudi erotiko eta pornografikoak erakusteko ere erabili ziren, adibidez ''[[What the Butler Saw]]'' izenekoa, [[XX. mende]]aren hasieran.
Egun, hala ere, peep showa film pornografiko edo sexu espektakulu bat izaten da, zulo txiki batetik ikusten dena. Zuloa estali egiten da ordaindu den denbora agortutakoan.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sexu industria]]
[[Kategoria:Pornografia]]
[[Kategoria:Arte eszenikoak]]
[[Kategoria:Entretenimendua]]
sajixjtp7tw31gx894ttu1lpaerul1w
Mendiko eskia
0
674157
9994096
8605747
2024-12-09T03:16:11Z
Buidhe
38366
([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Attacchi sci alpinismo.jpg]] → [[File:Kreuzspitze brand titanium skimo racing binding.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]—doesn't specify brand or model
9994096
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:PDG 7305.jpg|thumb|[[Arolla]]ko irteera, 2006ko ''Patrouille des Glaciers'' proba]]
'''Mendiko eskia''' [[Mendizaletasun|mendizaletasuna]] eta eskia konbinatzen dituen kirol-diziplina da. Mendia elurtuta dagoenean eta normalean [[eski-estazio]] edo ekipatutako pistetatik kanpo, zapaldu gabeko [[Elur|elurraren]] gainean, igoerak eta jaitsierak egitean datzan [[eski]]-modalitatea da. Bereziki modalitate honetarako diren eskiak eta foka-larruak erabiltzen dira jarduera bera gauzatzeko, edota neguan, goi-mendiko beste jarduera batzuk burutzeko hurbilketarako.
== Historia ==
Zaila da kirol honen jatorria zehaztasunez definitzea, gizakiak eskiak erabili izanaren lehen erreferentzia [[Norvegia|Norvegian]] aurkitutako K.a. 2500. urteko grabatu batekoa baita. Garraiobide gisara erabiltzen zen hasiera batean eskia ingurune polarretan. Alpeetara XIX. mendean iritsi zen funtzio berarekin, baina mendearen amaieran Ingalaterrako burgesiako esploratzaileak teknika hori baliatzen hasi ziren beraien mendi-esplorazioetan, eta beraz, garraiobiderako ez ezik, aisialdirako tresna ere bihurtu zen.
[[Eski-ohol|Eski-oholen]] azpian foka-larruak (lehenbiziko haiek naturalak izan ohi ziren, gerora material sintetikoek ordezkatu dituzte) ezartzeak aurrera egitea eta igoeretan eustea ahalbidetzen du. Ezagutzen den lehen eski-zeharkaldia Wilhelm Paulcke-k eta bere lau lagunek burutu zuten, bi eramaileren laguntzarekin, 1897ko urtarrilaren 19tik 23ra. [[Berna|Bernako]] Oberland (Suitza) zeharkatu zuten. [[Chamonix-Mont-Blanc|Chamonix]]-[[Zermatt]] ([[Frantzia]] eta [[Suitza]]) zeharkaldi ezaguna berriz, 1903an burutu zen lehen aldiz. Gaur egun biak ala biak ibilbide klasiko bihurtuak.
Teknikak, nahiz eta primitiboak izan, jada ongi bideratuta zeuden XX. mendearen hasieran eta Lehen Mundu Gerran ere erabili zituzten mendiko tropek gudu-zelaian. Gerra ondorengo lehen urteetan teknikak eta materialak asko garatu ziren. 1927an lehen eski-igoera italiarra egin zuten [[Mont Blanc|Monte Bianco]]-ra Ottorino Mezzalamak eta Ettore Santik.
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 102-12927, Riesengebirge, Reichswehrübung.jpg|thumb|Lasterketa bateko irteera 1932]]
1930eko hamarkadan, mendiko eskia eta eski alpetarraren bereizketa egin zen. 1933an, diziplina profesional gisara, gerora mendi-eskiko lehiarik garrantzitsuenetakoa bihurtuko zenaren lehen edizioa jokatu zen.
[[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren mundu-gerraren]] ondorenean zabalkunde handia izan zuen neguko jarduera honek zale askoren artean.
=== Mendiko eskia gaur egun ===
Denbora-tarte luzean, eski alpetarraren gorakadaren ondorioz mendiko eskiak interes falta handia izan duen arren, azkenaldian, bitarteko mekanikoetatik ihes egin eta ingurune naturalagoetan gozatzeko gogoz dagoen geroz eta jende gehiago erakartzen du. Materialean izan den garapenak ere (arintasunak bereziki) lagundu du horretan. Horretaz gain, mendiko eskiaren praktika dibertsifikatu egin da, inguruneaz gozatzea helburu duten egun bat baino gehiagoko zeharkaldietatik hasi eta egun bakarreko eta zailtasun handiko irteerak egiteraino. Mendiko eskiko lehiaketek ere geroz eta jende gehiago erakartzen dute.
== Deskribapena ==
=== Praktika ===
Igoera eta jaitsieretako ahalegin fisikoari eta plazerari, ibilbide polit bat trazatzeak ematen duen gogobetetzea gehitu behar zaio. Mendiko eskiak teknika ona eskatzen du, ezinbestekoa da lurzoruaren araberako esfortzuaren kudeaketa egiten jakitea, elurra eta neguan mendia zer den ongi ezagutzea eta horrekin zerikusia duten arriskuak (haize-plakak, pitzadurak...) kudeatzen jakitea. Finean, ezaugarri fisiko eta intelektualak eskatzen dituen kirol osoa da.
[[Eski]]-teknikez gain, mendiko eskiak ezagutza tekniko eta trebakuntza erregularra eskatzen ditu segurtasuna bermatzeko: [[Elur-jausi|elur-jausien]] biktimak bilatzeko metodoa ezagutzea, lehen sorospena kudeatzea, goi-mendian ibiltzen eta bizirauten jakitea, aterpe edo babeslekuak egiten jakitea ([[Iglu|iglua]], lubakia...), ingurune isolatu eta basatian sorospen teknikak gauzatu edo irtenbideak bilatzen jakitea, etab.
Eskiatzaileak bata bestearen atzetik joan ohi dira eta tarteka txandatu egingo da bidea trazatuko duena, taldearen burura pasatuz. Horrela fisikoki gogorrak diren elur-baldintzetan (elur hautsa, zarakarduna...) egin beharreko esfortzua banatu egiten da. Trazatzailea, malda pikoa denean, sigi-sagak eginez erregularki igotzen saiatuko da. Eskiatzaileei [[elur-jausi]] guneak edo gertatzeko aukera duten guneak zeharkatu beharra egokitu dakieke. Hori dela eta, eskiatzaileen artean distantzia-tarte bat errespetatu behar da arriskua gutxitzeko. Jaitsieran ere gauza berberak hartu behar dira kontuan eta jaisteko ibilbidea uneko baldintzen arabera trazatu beharko da, nahiz eta horrek batzuetan barne-gogoari muzin egin beharra esan nahi duen.
Mendiko eskia arriskua berekin duen diziplina da eta oso garrantzitsua da esperientzia izan eta oinarrizko arauak errespetatzea praktika behar bezala gauzatu eta gozatzeko.
=== Materiala ===
[[Alpetar eski|Alpetar eskia]] edo mendiko eskia praktikatu behar duenaren ekipamendua ezberdina da, gehienbat igoerarako baina baita segurtasunerako ere. Jantziei dagokienez, neguko baldintza meteorologikoak eta egin behar den ahalegin fisikoa uztartu beharrak, hiru geruzen teknika aplikatzea eta aldaketak aurreikusten jakitea eskatzen du.
Ibilbidearen orientazioak, gogortasunak, iraupenak eta lurzoruaren nolakotasunak zehaztuko dute eraman beharreko materiala eta ekipamendua. Hargatik, lehiako praktikak material arinagoa eta sarritan garestiagoa lehenestea dakar.
==== Eskiak ====
Mendi-eskiko [[Eski|eskiak]] finkagailuekin: [[Alpetar eski|Alpetar eskiko]] [[Eski|eskien]] antzeko tamainakoak baina arinagoak izan ohi dira eta orpoa aske uzteko aukera eskaintzen duten finkagailuak izaten dituzte. Igoerak egiteko askatuta eramaten dira eta jaitsieretarako blokatu. Azken urteetan materialek izugarrizko garapen teknologikoa izan dute pisua arindu, igoeretarako maneiukortasuna handitu eta segurtasuna bermatzeko, bereziki jaitsieretarako. [[Karbono|Karbonoa]] da nagusi eskien egituren konposizioan eta [[Aluminio|aluminiozko]] edo [[Titanio|titaniozko]] aleazioak aldiz finkagailuenean. Era askotako finkagailuak daude:
* Xafla gaineko finkagailuak: [[Alpetar eski|alpetar eskiko]] finkagailuen antzekoak direnak.
* Mentu bidezko finkagailuak: ''low tech'' izenez ezagutzen diren finkagailu arinak dira. Oinetakoaren aurrealdean albo banatan ziritxo bana sartuz eusten dute. [[Alpetar eski|Alpetar eskiko]] orpoetako euskailuaren segurtasuna eta ''low tech'' teknologiak eskaintzen duen arintasunaren konbinaketa da. Horrela, eredu hibridoek, pistako eskirako, ''freeride'' edo pistaz kanpokorako edo mendiko eskirako erraz egokitzeko aukera eskaintzen dute.
* [[Fitxategi:Kreuzspitze brand titanium skimo racing binding.jpg|thumb|Lehiarako erabiltzen diren mendi eskiko finkagailuak]]Lehiarako ''low tech'' finkagailuek, merkatuko arinenek, minimalistenek, ez dute eragiteko sistemarik izaten aurrean, eta oso gutxitan atzealdean. Materialei dagokienez, kolore beltzeko zatiak [[aluminio]] [[Anodizazio|anodizatuzkoak]] izaten dira eta kolore gris ilunekoak, berriz, [[Titanio|titaniozkoak]]. Bi aleazio hauen erabilerak produktu benetan arina, hauskaitza eta segurua lortzea ahalbidetzen du.
* Falkak: Finkagailuek falkak izaten dituzte maldarik pikoenetan orpoak altxatzeko. Horrela, angelu horrek bizkarra arindu eta aurrera egitea errazten du.
==== Mendi-eskiko botak ====
[[Fitxategi:Moderno scarpone da sci alpinismo, il gambaletto in carbonio garantisce un peso ridotto per la salita ed un'ottima rigidità per la discesa.jpg|thumb|Mendiko eskiko bota]]
[[Alpetar eski|Alpetar eskikoen]] antzekoak dira baina normalean arinagoak eta malguagoak. Gomazko zola izaten dute oinez egin beharreko ibilietan erosoago moldatzeko. Hauek ere normalean karbonozkoak izaten dira eta horrek igoeretarako arintasuna eta jaitsieretarako zurruntasuna bermatzen du.
==== Makilak ====
* [[Alpetar eski|Alpetar eskikoen]] oso antzekoak hauek ere, igoeran laguntzen dute baina jaitsieran ere erabiltzen dira.
==== Foka-larruak ====
* Egun material sintetikoekin ([[Poliester|poliesterra]]) edo mohair artilearekin egiten dira. Alde bat itsasgarria izaten dute eta [[Eski-ohol|eski-oholen]] azpialdean itsasten dira maldak igo nahi direnerako. Jaisteko kendu eta gorde egiten dira.
==== Hortzak ====
* [[Fitxategi:Rampant da sci alpinismo.jpg|thumb|Mendiko eskiko hortzak, izoztutako elurretan ez irristatzeko.]]Elurraren (elur oso gogorra) edo lurzoruaren egoera gogorra denean, hortzak jarri daitezke eskietan. Hortz hauek irrist ez egiteko eskietara egokitutako kranpoi moduko batzuk dira.
==== Segurtasuneko materiala ====
Mendiko eskia [[mendi]] ertainetan edo goi-[[Mendi|mendian]] gauzatzen denez, ezinbestekoa da lurzorua, [[nibologia]], [[Glaziar|glaziarretako]] balizko arriskuak, mendiko [[meteorologia]] eta ibilbideak ([[Orientazio|orientazioa]], [[topografia]]) ongi ezagutzea. Jarduera burutzera abiatu aurretik eguraldiari eta elurrari buruzko informazioa begiratuta joatea gomendatzen da, baina horretaz gainera, eskiatzaileak motxilan pisua gehituko dioten hainbat tresna eta aparailu hartu behar ditu.
Mendi-eskian ''Arva'' edo ''Recco''-a, [[Elur-jausi|elur-jausietarako]] zunda eta pala erabiltzen jakitea baliagarria bezain ezinbestekoa da, [[elur-jausi]] batek norbait harrapatuz gero, kokapen zehatza aurkitu eta ahalik eta azkarren erreskatatzeko. Hainbat eredutakoak daude, arinagoak, desmuntagarriak…
Estatistikek, ezbehar baten kasuan, hiru tresna hauen erabilerarekin istripua izan dutenen bizirauteko probabilitatea handiagoa dela egiaztatzen dute. Berehalako esku-hartze batek heriotza ekidin dezake (gehienetan aire faltak eragindako itolarriagatik gertatzen da). [[Hipotermia]] arazoak itolarriak eta kolpeek eragindako arazoak baino geroago iristen dira.
[[Elur-jausi|Elur-jausiak]] harrapatutako pertsona bat inguruan gutxienez beste pertsona bat baldin badago eta biek ere ''ARVA'' baldin badaukate bakarrik erreskatatu daiteke horrela. Eta ez hori bakarrik, erreskatatzaileak pala eta zunda ere berekin izan ezean ezinezkoa da. Bilaketan eta indusketan pasatako denborak ikaragarrizko garrantzia dauka biktima bizirik erreskatatu ahal izateko eta horretarako behin eta berriz erreskateko praktikak egin behar dira (gutxienez urtean behin). Azken urteetan segurtasuneko sistema hauei teknologia berri gehiago gehitu zaizkie.
Laurogeigarren hamarkadatik aurrera [[Elur-jausi|elur-jausietarako]] airbag sistema bat ere garatu zen. Mekanismo hau motxila baten modukoa da, eduki txikiagoa edo handiagoa izan dezake (20, 40, 60 litro etab.) eta soka bat izan ohi du aurrean. [[Elur-jausi]] bat egokituz gero sokatik tira egitea nahikoa da automatikoki puxika puzteko (autoetan bezalaxe) eta elur gainean iraun edo flotatu ahal izateko. Sistema hau, hirurogeita hamargarren hamarkadan, basozain alemaniar batek elurraren gainean hainbat elementuk nola flotatzen zuten aztertu zuelako garatu zen. Geroago patentea Peter Aschauer-ek erosi zuen.
Segurtasuneko beste sistema batzuk ''[[Arnas hodi|snorkel]]''-aren itxurako tutu soilak erabiltzen dituzte, elurpean gelditutakoan arnasketa errazten dutenak. AvaLung izenez dira ezagunak. Lehenbizikoak Tom Crawley estatubatuarrak asmatu zituen. Botatzen dugun arnas-fluxua hartzen dugunetik bereizten dute, eta ingurune itogarrian egoteko fenomeno arriskutsu hori ekiditen dute, hatsaren beroak urtuta eta berrizoztuta sortzen den izotzezko horma fin batek isolatuta.
== Zailtasunen eskalak ==
=== ''Blachère-en'' eskala ===
Mendi-eskiko ibilaldien zailtasunak neurtzeko lehen eskala berrogeigarren hamarkadan sortu zuen Gérard Blachère frantziarrak. Eskala honek hiru maila bakarrik bereizten zituen:
* SM – eskiatzaile ertaina: [[Malda (topografia)|malda]] errazak, 30 gradurainokoak.
* BS – eskiatzaile ona: 40 gradurainoko [[Malda (topografia)|maldak]], esposizio gutxiko tarte motzean
* TBS – eskiatzaile bikaina: 40 gradu baino gehiagoko [[Malda (topografia)|maldak]], ezinbesteko pasarteak eta esposiziodunak.
Gerora gehitutako A laburdurak (MSA, BSA, OSA) goi-mendiko edo zailtasun alpinoko pasarteak daudela adierazten du, esaterako, haitzezko pasarteak edota [[Glaziar|glaziarrak]].
Mendiko eskiaren aurrerapen teknikekin eta garapenarekin berehala bihurtu zen ''Blachère''-en eskala orokorregi, ibilbidearen esposizioa edo [[Malda (topografia)|maldak]] parametro objektiboekin neurtu ordez, parametro ia subjektiboekin (ibilbidea burutzen duen eskiatzailearen gaitasunaren araberakoak) neurtzeak dituen berezko mugen ondorioz.
=== ''Traynard''-en eskala ===
70. hamarkadaren erdialdean beraz, zailtasuna neurtzeko sistemaren definizio berri bat hasi zen zabaltzen. Sistema berri honek jaitsierako zailtasuna neurtzen zuen eta Philippe Traynard-ek, [[Grenobleko Unibertsitatea|Grenobleko Unibertsitateko]] irakaslea eta FFME<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Site officiel de la Fédération Française de la Montagne et de l’Escalade (FFME)|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.ffme.fr/|aldizkaria=FFME|sartze-data=2021-06-29}}</ref>-ko (Frantziako Mendiko eta Eskaladako Federazioa) lehendakari ohia, sortutako eskalaren arabera adierazten zen.
[[Fitxategi:Mont Blanc Face N.jpg|thumb|Monte Bianco / Mont Blanc: urdinez ipar aurpegiko jaitsieraren ibilbidea. Zailtasuna 4.2/E2 edo D/S4]]
Eskala honek 6 gradutan bereizten zuen jaitsieraren zailtasuna:
* S1: teknika jakinik eskatzen ez duen ibilbide erraza
* S2: Malda eta bailara zabalak, 25ºra artekoak.
* S3: 35ºra arteko maldak; elur mota ezberdinetan teknika ona.
* S4: 45ºra arteko maldak esposizio handiegirik gabe; 30º eta 40º bitarteko maldak esposizio handiarekin edo pasarte estuekin; teknika oso ona behar da.
* S5: 45ºtik 60ºra bitarteko maldak esposizio handiegirik gabe; 40 gradutik gorakoak esposizio handiarekin.
* S6: 55º baino gehiagoko maldak esposizio handiegirik gabe; 50 gradutik gorakoak esposizio handiarekin
Handik gutxira, François Labande-ek, mendi-eskiko ibilbide ugari egin eta geroago gida ugaritan deskribatuko zituen eskiatzaile handiak, ''Traynard''-en eskala osatu eta hobetu zuen. Batetik, jaitsierei zegokien zailtasunen eskalan zazpigarren gradu bat gehitu zuen:
* S7: 60º edo gehiagokoetan dauden pasarteak, haitzen gaineko jauziak esposizio handiko lurzoru oso malkartsuan.
Bestetik, berriz, igoerei zailtasun alpinoaren ezaugarriak gehitu zizkien (UIAA izenez ezagutzen den eskala, ''Union internationale des associations d'alpinisme''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UIAA – International Climbing and Mountaineering Federation|hizkuntza=en-US|url=https://www.theuiaa.org/|sartze-data=2021-06-29}}</ref> erakundearena, hain zuzen). Honek kontuan hartzen ditu besteak beste, ibilbidearen luzera, aldapen jarraikortasuna eta [[Malda (topografia)|maldak]], esposizioa, arrisku objektiboak, kota eta isolamendua. Hona hemen ezaugarri horiek guztiak kontuan hartzen dituen sailkapena edo eskala:
* F: erraza
* PD: zailtasun txikikoa
* AD: zail samarra
* D: zaila
* TD: oso zaila
* ED: erabat zaila
=== ''Shahshahani'' edo ''Volo''-ren eskala ===
Ordura arteko eskalak edo sailkapenak ez zuen artean zailtasuna behar adina deskribatzen, batik bat, 90. hamarkadatik aurrera, mendiko eskian ''freeride'' ("eski askea" edo pistaz kanpoko eskiari ematen zaion izena) eta "malkarretako eskia" (''steep skiing'' -en-, sci ripido -it- edo ''ski de pentes raides'' -fr- bezala ezagutua) agertzen hasi zirenean. Materialen garapen teknologikoak eta ibilbideak aukeratzeko askatasunak gero eta eskiatzaile zailduagoak sortu zituen.
Horren harira, Volopress<ref>{{Erreferentzia|izenburua=cotation toponeige - Volopress|url=https://www.volopress.net/spip.php?article367|aldizkaria=www.volopress.net|sartze-data=2021-06-29}}</ref> argitaletxe frantziarraren (Volodia Shanhshahani, muturreko eskiatzailearen izenetik sortua) elurretako gida topografikoetan zailtasunaren eskala berri bat sartzen hasi ziren, ''Volo''-ren eskala izango zena.
[[Fitxategi:Canalone di Lourusa.jpg|thumb|Lorusako Kanala Itsas Alpeetan - 5.1/E3 gradukoa, edo TD-/S5. Lehen jaitsiera Heini Holzer-ek 1973ko uztailaren 7an.]]
Mendiko eskiko eskalarik berriena, osoena eta konplexuena da, izan ere, hiru ezaugarri hartzen ditu kontuan: igoerako zailtasuna, eskiatzeko zailtasuna eta ibilbidearen esposizioa. 3.2/F/E2 formularekin definitzen da baina batzuetan 3.2/E2 modura ere laburtu izan da, eskiatzeko zailtasuna kontuan hartu gabe, oinezko mendigoizaleentzako elurretarako gida topografikoetan.
== Txapelketak ==
Mendiko eskiko txapelketarik ezagunenak bi urtez behin jokatzen diren Mendiko eskiko Munduko txapelketa, Mendiko eskiko Europako txapelketa eta urtero jokatzen den mendiko eskiko munduko kopa dira. 2020an sartu zen lehenbiziko aldiz mendiko eskia gazteen [[Neguko Olinpiar Jokoak|neguko olinpiar jokoetan]]. [[Lausana|Lausanan]] ([[Suitza]]) jokatu ziren 2020ko urtarrilean, YOG2020.
Honako kategoriak daude txapelketan:
* Banakakoa: izenak dion bezala, bakarka jokatzen da. 1600m-tik 1900m-ra bitarteko desnibel positiboa eta negatiboa izaten dituzte gizonezkoen kategorian eta 1300m-tik 1500m-ra bitartekoa emakumezkoenean (foka-larruekin edo oinez).
* Taldekakoa: bikoteka jokatzen da eta 1600m-tik 2100m-ra bitarteko desnibel positiboa eta negatiboa izaten dituzte.
* Esprinta: kategoria hau berezia eta ikusgarria izan ohi da. Eskiatzaileek intentsitate fisiko handiko 100 eta 150m bitarteko desnibeleko ibilbidea egin ohi dute eta 3-4 minutuko iraupena izan ohi du. Lasterketa lau zatitan banatuta dago: irteera eskian hanketan dituztela, zati bat eskiak bizkarrean hartuta, berriz ere eskiak hanketan, eta azkenik, helmugarako jaitsiera.
* Lasterketa bertikala: 500etik 700 metrora bitarteko desnibeleko igoera bakarra duten lasterketa motzak dira. Irteera guztiek batera egiten dute eta gailurrera iristen den lehenak irabazten du proba.
* Errelebokako lasterketa: 3 edo 4 eskiatzailez osatutako taldeak izaten dira eta txandaka ematen dio taldekide batek besteari erreleboa. Proba azkarra izan ohi da, 10-15 minutu inguruko iraupena izaten duena. Bi igoera, bi jaitsiera eta eskiak bizkarrean eraman beharreko zati bat izan ohi ditu.
=== Euskal Herriko txapelketak ===
Euskal Herrian, lehiaketatik kanpoko proben egutegi bat eta lehiaketan sartzen diren proben egutegi bat daude. Lehian sartzen dena bitan banatuta dago: Mendiko Eskiko Euskal Herriko Kopa eta Txapelketa. Euskal Herriko Kopak gutxienez hiru eta gehienez sei proba puntuagarri ditu; bi lagunez osatutako taldeetan egin badaiteke ere, sailkapena banakakoa da beti. Euskal Herriko Txapelketei dagokienez, txapelketa bat egiten da lehiaketako modalitate bakoitzeko: banaka, bi lasterkariz osatutako taldeetan, eta erlojupeko igoera.
Lehiaketa bakoitzeko parte-hartzaileak 6 kategoria eta 4 azpikategoria hauetan banatzen dira, adinaren eta sexuaren arabera:
* Kategoriak (gizonezkoak eta emakumezkoak):
** Kadeteak.
** Gazteak.
** Seniorrak.
* Azpikategoriak (gizonezkoak eta emakumezkoak):
** Promesak.
** Beteranoak.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Mendi-zeharkako eskia]]
5yb0ydrtf86lvisd7i9zudgf033170t
Lankide:Ksarasola/proba
2
674823
9993459
9990807
2024-12-08T12:04:05Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993459
wikitext
text/x-wiki
== Donostiako eskultura publikoak ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P131 wd:Q10313. ?item wdt:P31 wd:Q860861 }
|section=
|sort=label
|columns=label:Izena,P170:Sortzailea,P625:Koordinatuak,P186:Materialak,P18
|links=local
}}
{| class='wikitable sortable'
! Izena
! Sortzailea
! Koordinatuak
! Materialak
! irudia
|-
| [[Aingura (eskultura)|Aingura (Ugarteren eskultura)]]
| [[Ricardo Ugarte]]
| {{Coord|43.32203|-1.93915|display=inline}}
| [[burdina]]
| [[Fitxategi:Aingura eskultura Donostian argitsua.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aita Donostiaren irudia (eskultura)]]
| [[Jose Maria de Vera]]
| {{Coord|43.3215|-1.9797611111111|display=inline}}
| [[brontze]]
| [[Fitxategi:Aita Donostia eskultura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aita Mariren monumentua]]
|
| {{Coord|43.32309167|-1.98990556|display=inline}}
| [[brontze]]
| [[Fitxategi:Mari eskultura Donostia.JPG|center|128px]]
|-
| [[Ateak (eskultura)]]
| [[Aitor Mendizabal (eskultorea)|Aitor Mendizabal Ituarte]]
| {{Coord|43.30533823599911|-1.974593997001648|display=inline}}
| [[haitzurdin]]<br/>[[brontze]]<br/>[[kobre]]
| [[Fitxategi:Ateak.JPG|center|128px]]
|-
| [[Ategorrietako Ate Gorriak (eskultura)]]
|
| {{Coord|43.321839|-1.96105|display=inline}}
|
| [[Fitxategi:Ategorrieta eskultura Donostian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Bakearen Usoa (Nestor Basterretxea)|Bakearen Usoa]]
| [[Nestor Basterretxea]]
| {{Coord|43.328895|-1.971623|display=inline}}
| [[metal]]<br/>''[[:d:Q12513809|Poliester]]''
| [[Fitxategi:Bakearen Usoa - Nestor Basterretxea - Donostia - 2015-5-6.jpg|center|128px]]
|-
| [[Barojaren oroimenez (eskultura)]]
| [[Nestor Basterretxea]]
| {{Coord|43.313433333333|-1.9992194444444|display=inline}}
| [[burdina]]<br/>[[aluminio]]
| [[Fitxategi:Barojaren oroimenez Donostia 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Berreraikuntza eskultura]]
| [[Dora Salazar]]
| {{Coord|43.32431|-1.98558|display=inline}}
| [[burdina]]
| [[Fitxategi:Berreraikuntza eskultura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Clara Campoamor (eskultura)|Clara Campoamor (eskultura Donostian)]]
| [[Dora Salazar]]
| {{Coord|43.31543|-1.98838|display=inline}}
| [[burdina]]
| [[Fitxategi:Clara Campoamorri eskainitako eskultura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Diktadura frankistaren biktimen oroimenez eta aitormenez (eskultura)|Diktadura frankistaren biktimen oroimenez eta aitormenez]]
| [[Ramon Carrera]]
| {{Coord|43.307461111111|-1.9734027777778|display=inline}}
| [[harri]]
| [[Fitxategi:Eskultura Carrera Biktimak3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Dual (eskultura)|Dual]]
|
| {{Coord|43.32181757|-1.98640913|display=inline}}
| [[altzairu]]<br/>''[[:d:Q736232|metakrilato]]''
| [[Fitxategi:Dual, memoriala.jpg|center|128px]]
|-
| [[Eraikuntza Hutsa]]
| [[Jorge Oteiza]]
| {{Coord|43.32444444|-1.99333333|display=inline}}
| [[altzairu]]
| [[Fitxategi:Oteiza eraikuntza hutsa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Errota Txikiko azelina]]
|
| {{Coord|43.311388888889|-1.9780555555556|display=inline}}
| [[harri]]
| [[Fitxategi:Errota Txikiko Azelina Urumean.png|center|128px]]
|-
| [[Estela (Rikardo Ugarte)|Estela eskultura]]
| [[Ricardo Ugarte]]
| {{Coord|43.312583|-1.980556|display=inline}}
| [[burdina]]
| [[Fitxategi:Ricardo Ugarte-Donostia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Formak hazkundean]]
| [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]]
| {{Coord|43.313675|-1.956294|display=inline}}
| [[haitzurdin]]
| [[Fitxategi:Formak hazkuntzan eskultura.JPG|center|128px]]
|-
| [[Haizearen orrazia]]
| [[Eduardo Txillida]]<br/>[[Luis Peña Gantxegi]]
| {{Coord|43.32177464|-2.00567007|display=inline}}
| [[altzairu]]
| [[Fitxategi:Haizearen orrazia 0006.jpg|center|128px]]
|-
| [[Herri Txistu Hotsa (eskultura)|Herri txistu hotsa]]
| [[Remigio Mendiburu]]
| {{Coord|43.3203824723864|-1.9795225679053696|display=inline}}
| [[altzairu]]
| [[Fitxategi:Herri Txistu Hotsa eskultura.jpeg|center|128px]]
|-
| [[Hondalea]]
| [[Cristina Iglesias]]
| {{Coord|43.32183|-1.998266111111111|display=inline}}
| [[brontze]]<br/>[[ur]]
| [[Fitxategi:Hondalea 1.jpg|center|128px]]
|-
| [[Zaldia (Nagel)|Izenbururik gabe]]
| [[Andrés Nagel]]
| {{Coord|43.308666666667|-2.0099166666667|display=inline}}
| [[brontze]]
| [[Fitxategi:Izenbururikgabe Nagel.jpg|center|128px]]
|-
| [[Izenbururik gabeko frisoa (Remigio Mendiburu)]]
| [[Remigio Mendiburu]]
| {{Coord|43.317219444444|-1.9762388888889|display=inline}}
|
| [[Fitxategi:Remigio Mendiburu Tabakalera.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iztuetari kantua (eskultura)]]
| [[Nestor Basterretxea]]
| {{Coord|43.32103|-1.97712|display=inline}}
| [[metal]]<br/>[[Xafla]]
| [[Fitxategi:Iztueta Eskultura Donostian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Korrikaren lekukoa]]
| [[Remigio Mendiburu]]<br/>[[Juan Gorriti]]
|
| [[zur]]
| [[Fitxategi:Korrika-11 lekukoa Azkue.jpg|center|128px]]
|-
| [[Omenaldia Flemingi (Txillida)|Omenaldia Flemingi]]
| [[Eduardo Txillida]]
| {{Coord|43.314722222222|-1.9965|display=inline}}
| [[Granito]]
| [[Fitxategi:Flemingi Omenaldia. Homenaje a Fleming 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Oroimena-Memoria|Oroimena-Memoria (eskultura)]]
| [[Aitor Mendizabal (eskultorea)|Aitor Mendizabal Ituarte]]
| {{Coord|43.320888888889|-1.9852777777778|display=inline}}
| [[kobre]]<br/>[[brontze]]
| [[Fitxategi:Biktimen Omenezkoa 521.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pío Barojaren irudia (eskultura Donostian)|Pio Barojaren eskultura (Donostia)]]
| [[Victorio Macho]]
| {{Coord|43.322567|-1.981524|display=inline}}
| [[brontze]]
| [[Fitxategi:Donostia pio baroja 001.JPG|center|128px]]
|-
| [[Secundino Esnaola (eskultura)]]
| [[Julio Beobide]]
| {{Coord|43.322758|-1.981409|display=inline}}
| [[haitzurdin]]
| [[Fitxategi:Secundino Esnaola Eskultura Donostian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Siluetak (eskultura)]]
| [[Agustin Ibarrola]]
| {{Coord|43.316783333333|-1.9534388888889|display=inline}}
| [[metal]]
| [[Fitxategi:Siluetak.JPG|center|128px]]
|-
| [[Toka (eskultura)]]
| [[Josean Díez de Quevedo|Jose Antonio Díez de Quevedo]]
| {{Coord|43.30273|-1.9909|display=inline}}
| [[metal]]
| [[Fitxategi:Toka Eskultura Manuel Matxain 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Trikitilariak (eskultura)]]
| [[Tomas Hernández Mendizabal]]
| {{Coord|43.30452|-1.98014|display=inline}}
| [[metal]]
| [[Fitxategi:Trikitilariak (eskultura) 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ume jolas (eskultura)]]
| [[Agustin Ibarrola]]
| {{Coord|43.316208333333|-1.95255|display=inline}}
| [[zur]]
| [[Fitxategi:Ume jolas.JPG|center|128px]]
|-
| [[Urte haietan]]
|
| {{Coord|43.305583|-1.992427|display=inline}}
| [[altzairu]]
| [[Fitxategi:Urte haietan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Zeharki (eskultura)]]
| [[José Ramón Anda]]
| {{Coord|43.31749|-2.00519|display=inline}}
| [[hormigoi]]
| [[Fitxategi:Zeharki 2017 negua 03.jpg|center|128px]]
|-
| [[Zergatik (eskultura)]]
| [[Josean Díez de Quevedo|Jose Antonio Díez de Quevedo]]
| {{Coord|43.29082|-1.99751|display=inline}}
| [[metal]]
| [[Fitxategi:Zergatik eskultura Añorga 01.jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}
{{Graph:Street map with marks | lat= 43.32 | lon= -1.98 | zoom=14 | width = 900 | height = 600 | wdqs=
SELECT DISTINCT ?sculpture ?coord ?range
WHERE
{
?airport wdt:P31 wd:Q860861;
?range wd:Q10313;
wdt:P625 ?coord.
}
}}
== Donostiarren zerrenda ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { { ?item wdt:P19 wd:Q10313 } UNION { ?item wdt:P937 wd:Q10313 }. ?item wdt:P31 wd:Q5 }
|section=
|sort=label
|columns=label:Izen-abizenak,P106:Jarduera,P19:Jaiolekua,P569,P570,P21,P18
|links=local
}}
{| class='wikitable sortable'
! Izen-abizenak
! Jarduera
! Jaiolekua
! jaiotza data
! heriotza data
! sexua edo generoa
! irudia
|-
| [[Abelino Barriola]]
| [[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1876-11-10
| 1944-04-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Abelino barriola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Abilio Barbero]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1931-07-10
| 1990-07-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Adela González|Adela González Acuña]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1973-09-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Adela Gonzalez 2013.jpg|center|128px]]
|-
| [[Adrian Otaegi]]
| ''[[:d:Q11303721|golf-jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-11-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:2016 Lyoness Open - Adrián Otaegui (27525711482).jpg|center|128px]]
|-
| [[Adrián de Loyarte]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1882-03-05
| 1962-10-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Adur Etxezarreta]]
| ''[[:d:Q4144610|eskiatzaile alpino]]''
| [[Donostia]]
| 1996-01-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Agustin Arrazola]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Agustin Arruabarrena|Agustin Arruabarrena Frutos]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Agustin Arruabarrena Dekanoa 2013 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Agustin Elduaien]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1964-08-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Agustin Gajate]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1958-03-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aia Kruse]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1994-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aia Kruse 3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Aierbe]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1974-09-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ainhoa Aierbe 2010.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Bastarrika Iriarte]]
| [[zientzialari]]
| [[Donostia]]
| 1988-11-14
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ainhoa Bastarrika.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Beola]]
| ''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1967-11-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ainhoa Beola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Ezeiza]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ainhoa Ezeiza by Gorka Palazio.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Vicente Moraza|Ainhoa Vicente]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-08-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Moraza098 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Ainhoa Zubillaga]]
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ainize Txopitea]]
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| [[Donostia]]
| 1977-10-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Aintzane Crujeiras]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Bikoizketa-aktore|bikoizle]]
| [[Donostia]]
| 1983-08-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Aintzane Encinas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-04-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aintzane Encinas.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aintzane Muguruza|Aintzane Muguruza Mendarte]]
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1969
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aintzane Muguruza (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Aiora Jaka]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1982-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aiora Jaka, 2013-04-21.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aita Mari]]
| [[Itsastar|marinel]]<br/>[[Arrantzale]]
| [[Zumaia]]
| 1809-03-18
| 1866-01-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aita Mari 10.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aitor Badiola (abeslaria)|Aitor Badiola]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1949
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Beltrán]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1975-06-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Bengoetxea|Aitor Bengoetxea Alkorta]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1967-12-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aitor Bengoetxea azkena.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aitor Cevidanes]]
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q202883|albaitari]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1989
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aitor Cevidanes.png|center|128px]]
|-
| [[Aitor Gabilondo López|Aitor Gabilondo]]
| ''[[:d:Q2500638|sortzaile]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''
| [[Donostia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Gabilondo Marín]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Huegun]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-08-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Merino]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1972-12-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Morcillo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-09-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Osuna]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1986-10-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitor Zabaleta]]
|
| [[Donostia]]
| 1970
| 1998-12-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aitor Zabaletari oroigarria..jpg|center|128px]]
|-
| [[Aitziber Alonso]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aitziber Alonso.JPG|center|128px]]
|-
| [[Aitziber Estanga]]
| [[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1977
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Aitzol Arzallus|Aitzol Arzallus Lizeaga]]
| ''[[:d:Q25439032|Paralympic athlete]]''
| [[Donostia]]
| 1978-12-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitzol Iriondo]]
| ''[[:d:Q12414919|terrorista]]''
| [[Donostia]]
| 1977-03-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aitzole Araneta]]
| ''[[:d:Q2920595|sexologo]]''<br/>''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1982-11-22
|
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Fitxategi:Aitzole Araneta Europride 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aizpea Goenaga|Aitzpea Goenaga]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1959-11-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:El Instituto Vasco Etxepare renueva las convocatorias de ayudas para la difusión exterior de la cultura (1).jpg|center|128px]]
|-
| [[Aitzpea Leizaola]]
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1971-07-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aitzpea Leizaola, Iturengo ihauterian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aizpea Oihaneder]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1975
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aizpea Oihaneder 2012.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alaitz Eguren]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1979-06-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Alazne Etxeberria]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q24204895|art director]]''
| [[Donostia]]
| 1979-09-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Alberto Berzal]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1970
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alberto Dadie]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2002-07-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alberto Delgado]]
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1938-07-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alberto Fernández-Ibarburu|Alberto Fernández Ibarburu]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1917
| 2005-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alberto Iglesias]]
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''
| [[Donostia]]
| 1955-10-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Alberto Iglesias.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alberto Maneiro]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Alberto Maneiro.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alberto Martínez]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-09-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:MARTINEZ, JOSE ALBERTO.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alberto Matxinbarrena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1888-03-31
| 1923-07-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Alberto Machimbarrena (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Alberto Ormaetxea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Eibar]]
| 1939-04-07
| 2005-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:San Sebastián - Estadio de Anoeta 2 (Ormaetxea).jpg|center|128px]]
|-
| [[Alberto Surio]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alejandro Pedraz]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1990-09-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alejandro Vea]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-02-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alejo Alberdi]]
| [[musikagile]]<br/>[[disko-ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alejo Mancisidor]]
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q13219424|tenis entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1970-07-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alex Sola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1999-06-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alex Tello]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1977-07-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alexander Iriondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-05-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alexander Petxarroman]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1997-02-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alfonso Feijoo]]
| ''[[:d:Q14089670|hamabosteko errugbilari]]''
| [[Donostia]]
| 1953-01-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alfonso Otazu]]
| [[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1949-12-26
| 2022-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alfonso Sena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1886-10-05
| 1958-08-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alfontso Mujika|Alfontso Mujika Etxeberria]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q64699668|terminologist]]''<br/>''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''
| [[Donostia]]
| 1959-10-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Alfontso Mujika euskaltzaindia2021.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alfredo Goienetxe]]
| [[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1937-12-15
| 2002-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alfredo Tamayo]]
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[apaiz katoliko]]
| [[Donostia]]
| 1924
| 2014-10-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Alicia Amatriain]]
| ''[[:d:Q805221|ballet dantzari]]''<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1980-08-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Alicia Amatriain and Marijn Rademake.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alizia Stürtze]]
| [[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1948-01-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Alonso Ibarrola]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1934-05-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:AlonsoIbarrola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alonso Idiakez Butroe eta Muxika]]
| [[militar]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1565-02-14
| 1618-10-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Alonso de Idiaquez, 1st Duke of Ciudad Real.jpg|center|128px]]
|-
| [[Amagoia Lauzirika]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1974-10-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Abanda Elustondo]]
| [[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1989
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Andrés]]
| ''[[:d:Q13381753|distantzia erdiko korrikalari]]''
| [[Donostia]]
| 1966-06-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Elizalde|Amaia Elizalde Estenaga]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Illarreta]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amaia illarreta.png|center|128px]]
|-
| [[Amaia Iraundegi]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1994
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Lizarralde]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1966-09-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Merino]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q69423232|zinema gidoilari]]''
| [[Donostia]]
| 1970-12-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Ochandorena]]
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q4915128|biomediku]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1997
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Saizar]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1957-12-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Serrano Mariezkurrena]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1984
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Zubiria]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1947-09-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amaia Zubiria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Amaiur Esnaola]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| [[Donostia]]
| 1992-10-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amaiur esnaola2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Amaiur Sarriegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-12-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amaiur Sarriegi - FCB v Real Sociedad - DSC 1492 (51263300234) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Amale Arzelus]]
| ''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1924-02-19
| 2015-09-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amale Arzelus.JPG|center|128px]]
|-
| [[Amalia Galarraga]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q34074720|feminista]]''
| [[Donostia]]
| 1885
| 1971-09-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:1928-12-15, La Gaceta Literaria, Amalia G. de Salaverría.jpg|center|128px]]
|-
| [[Amalur Alvarez]]
| [[abokatu]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amalur Alvarez (cropped-2).jpg|center|128px]]
|-
| [[Amparo Gastón]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1921-05-15
| 2009-11-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Agud]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16267607|filologo klasiko]]''<br/>''[[:d:Q18524037|Indologist]]''
| [[Donostia]]
| 1948
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Etxaide]]
| ''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1936-04-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:AMEchaide.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Malagon]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''
| [[Donostia]]
| 1978-04-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ana Malagon.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Martínez de Aguilar]]
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''
| [[Donostia]]
| 1965
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana María Batanero]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1940s
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana María Muñoz Amilibia]]
| [[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1932-01-01
| 2019-06-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana María Parra Gómez]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1928
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Mendiola Mugika]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q2393361|dantza irakasle]]''<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1962-10-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ana Mendiola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Miranda de Lage]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''
| [[Donostia]]
| 1946-05-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:1657533899748 NPC0080 Ana MIRANDA DE LAGE 001 MOBILE.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Otero]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1970-05-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Ruiz Mitxelena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1967-02-09
| 1993-11-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ana Ruiz Mitxelena. Oiartzun taldeko porteroa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Terradillos]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1973-10-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Urtxuegia]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1952-10-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Anartz Zuazua]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q4676869|acting instructor]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1973
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Anastasio Bienzobas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1913-05-02
| 1982-10-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Anatz Elizondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-03-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Anbrosio Zatarain Etxebeste]]
| [[idazle]]<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1912-09-27
| 1999-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander Arzelus]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1898-08-15
| 1949-08-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander Barrenetxea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2001-12-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ander Barrenetxea 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ander Cepas]]
| ''[[:d:Q124516127|para table tennis player]]''
| [[Donostia]]
| 2004-08-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander El Haddadi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1997-06-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander Ezpeleta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2008-01-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander González]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1977-07-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ander-gonzalez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ander Gortazar|Ander Gortazar Balerdi]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1985
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:AnderGortazar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ander Izagirre]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| [[Donostia]]
| 1976-02-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ander Izagirre3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ander Martín Odriozola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-11-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ander Murillo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1983-07-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ander murillo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andoni Agirregomezkorta]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[aurkezle]]
| [[Donostia]]
| 1971-04-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:AUPA REAL! MONOLOGOAK (40436626441).jpg|center|128px]]
|-
| [[Andoni Arzak]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2003-02-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Andoni Elizondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1932-08-05
| 1986-02-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Andoni Imaz]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-09-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Andoni Imaz billabonatarra (94-427).jpg|center|128px]]
|-
| [[Andoni Luis Aduriz]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-06-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:With Andoni Luis Aduriz of Mugartiz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andoni Sagarna]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q3516944|teknologo]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1947-07-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Andoni Sagarna.png|center|128px]]
|-
| [[Andoni de Carlos]]
| [[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1980-03-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Andrea Khalfaoui]]
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1993-03-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Andrea Khaltaoui. Ikertzailea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andrea Muñiz Celestino]]
| ''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1969-12-10
|
| [[Emakume trans|emakume transgenero]]
| [[Fitxategi:Andrea Muñiz Eusko Legebiltzarrean 2007.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andres Vilariño]]
| [[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q10349745|automobil-pilotu]]''
| [[Donostia]]
| 1951-09-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Andresa Portugal Arozena|Andresa Portugal]]
| ''[[:d:Q550594|arrain-saltzaile]]''
| [[Oiartzun]]
| 1915-04-25
| 2012-02-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Andresa Portugal 20170228 184522.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andrés Herzog]]
| [[abokatu]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q6665249|judoka]]''
| [[Donostia]]
| 1974-01-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Andrés Herzog frente al Congreso de los Diputados.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andrés Nagel]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Donostia]]
| 1947-08-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Nagel2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[Andy Criere]]
| ''[[:d:Q13561328|surflari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-08-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ane Albisu]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1960-03-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ane Albisu 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ane Aldalur]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1989-06-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ane Aldalur.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ane Gabarain]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1963-06-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ane Gabarain 2012 (Bi eta bat).jpg|center|128px]]
|-
| [[Ane Iturzaeta|Ane Iturzaeta Agirre]]
| [[informatikari]]
| [[Donostia]]
| 1995
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ane Iturzaeta sarean eus.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ane Mendizabal]]
| [[Modelo (lanbidea)|modelo]]
| [[Donostia]]
| 1985-01-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ane Sanchez]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1982
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Angel Armendariz]]
| [[arkeologo]]
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Angel Cabanas|Angel Cábanas]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1883
| 1964
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ángel Gabilondo|Angel Gabilondo]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1949-03-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:FotoDefensor2022.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ankenai]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Anton Mendizabal]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Anton Uriarte]]
| [[geografo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1113838|klimatologo]]''
| [[Donostia]]
| 1949-12-31
| 2019-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Anton Uriarte.JPG|center|128px]]
|-
| [[Antonio Arrillaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[futbol arbitro]]
| [[Donostia]]
| 1900-03-11
| 1963-06-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Arzak]]
| [[idazle]]<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1855-07-26
| 1904-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antoine d'Abbadie 1.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antonio Cavero]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1932-02-07
| 2013-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Elortza Muxika]]
| ''[[:d:Q26481809|kirol-zuzendari]]''
| [[Legazpi]]
| 1911
| 1976
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Igoa]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1933-06-28
| 2015-11-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Kortazar]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1823-01-17
| 1884-06-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Lozes]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1905-05-19
| 1945
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Okendo]]
| [[Itsastar|marinel]]<br/>[[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1577-10
| 1640-06-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antonio de Oquendo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antonio Peña Goñi]]
| ''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q1350157|musika-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q33213700|zezenketa-kritikalari]]''
| [[Donostia]]
| 1846-11-02
| 1896-11-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antonio Peña Goiri, de Cuchy, La Semana Cómica 20-07-1888 (60).jpg|center|128px]]
|-
| [[Antonio Urbiztondo]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
| 1803-01-17<br/>1794
| 1857-04-26<br/>1866
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Antonio de Urbiztondo, marqués de la Solana.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antonio Vega Cortázar]]
| ''[[:d:Q17486376|kirol-tiratzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1932-09-18
| 2011-08-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Vega de Seoane Barroso]]
| ''[[:d:Q18524075|meatze-ingeniari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1914-02-08
| 1988-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antonio Vega de Seoane Etxeberria]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q18524075|meatze-ingeniari]]''<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1887-01-07
| 1943-05-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antton Etxeberria]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q2629392|txotxongilolari]]''<br/>''[[:d:Q1759246|antzerki ekoizle]]''
| [[Donostia]]
| 1959-05-02
| 2018-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antton Etxeberria Ekimen ozeanikoak2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antton Gurrutxaga|Antton Gurrutxaga Hernaiz]]
| ''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>[[kimikari]]
| [[Donostia]]
| 1958-05-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antton-gurrutxaga Elhuyar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antton Larretxau]]
| ''[[:d:Q5352191|teknikari]]''
| [[Donostia]]
| 1946-12-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Soroborda ur-biltegiko sarrera..JPG|center|128px]]
|-
| [[Antton Mendizabal]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antton Valverde]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1943-05-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antton Valverde abeslaria 2011n.jpg|center|128px]]
|-
| [[Antxon Agirre]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1371378|etnologo]]''<br/>''[[:d:Q12347522|etnografo]]''
| [[Donostia]]
| 1946-03-04
| 2014-01-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antxon Ezeiza]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1935-09-14
| 2011-11-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antxon Gómez]]
| [[Arte zuzendaritza|zuzendari artistiko]]<br/>''[[:d:Q2962070|ekoizpen diseinatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1952
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Antxon Lafont]]
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''
| [[Donostia]]
| 1935
| 2024-11-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Antxon Lafont Gaindegia 02.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arancha González Laya|Arancha González]]
| ''[[:d:Q2462658|manager]]''<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1969-05-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arancha Gonzalez By Clement Gibon HS.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantxa Elizondo Lopetegi]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''
| [[Donostia]]
| 1967-02-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantxa Elizondo Lopetegi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantxa Gurmendi]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1944-11-03
| 2023-12-23
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantxa Gurmendi.png|center|128px]]
|-
| [[Arantxa Kaltzada]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1969
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Arantxa Moñux]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Bikoizketa-aktore|bikoizle]]
| [[Donostia]]
| 1957-04-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Arantxa Urretabizkaia]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1947-07-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Entrega de los premios Euskadi de Literatura 2017 04 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Campos]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q29038436|law theorist]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1960-01-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza Campos Rubio.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1957-04-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza Díaz de Ilarraza (DRI0401).jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Etxeburua]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Arantza Ezenarro]]
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''
| [[Donostia]]
| 1980-06-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza Ezenarro. Abeslaria. Sopranoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Illarramendi]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Usurbil]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Decana Informática 3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Portabales]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1973-01-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza Portabales.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza San Sebastian]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1958-08-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza San Sebastian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Sestayo]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Cavacon Italy.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza Urkaregi]]
| ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q52899051|biostatistician]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1954-04-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arantza urkaregi 0001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arantza del Puerto]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1971-03-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Aranzazu González]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-06-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Aritz Aduriz]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-02-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aduriz València CF.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aritz Elustondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-03-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aritz Elustondo 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aritz Gorrotxategi]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1975-03-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aritz Gorrotxategi.JPG|center|128px]]
|-
| [[Aritz Huete]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-06-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aritz Maestu]]
| ''[[:d:Q13219587|izotz gaineko patinatzaile artistiko]]''
| [[Donostia]]
| 1990-09-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:2018 EC Laura Barquero Aritz Maestu 2018-01-18 19-59-44 (cropped) - Maestu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aritz Moreno]]
| [[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1980-07-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Aritz Trueba]]
| [[komikigile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1980
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aritz Trueba Kultur sarea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arkaitz Diaz Gorostegi]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1983-10-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Arkaitz Gartziandia]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1983-08-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Arkaitz Rodriguez|Arkaitz Rodriguez Torres]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1979-02-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Arkaitz Rodriguez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Artemio Zarco]]
| [[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1930-03-07
| 2012-01-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Arturo Kanpion]]
| [[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Iruñea]]
| 1854-05-07
| 1937-08-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:ArturoCampión.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ascensio Martiarena]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1884-12-08
| 1966-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ascensio Martiarena.png|center|128px]]
|-
| [[Asier Hernandez]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1971-05-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Leoz]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1970
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Lopez Etxeberria]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1982-07-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Maeztu]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-10-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Asier Maeztu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Asier Oruesagasti]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1986
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Osinalde]]
| [[irakasle]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1975
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Sota]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q12406482|umorista]]''
| [[Donostia]]
| 1974-06-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Asier Usarraga]]
| ''[[:d:Q14089670|hamabosteko errugbilari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-12-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Asier Usarraga Aviron.webp|center|128px]]
|-
| [[Assumpta Aierdi]]
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Augustin Anabitarte]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1891-11-20
| 1981-06-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Augustin anabitarte.jpg|center|128px]]
|-
| [[Aurkene Iturrioz]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Azu Muguruza]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1968-04-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Azucena Vieites]]
| [[artista]]
| [[Hernani]]<br/>[[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Azucena Vieites.jpg|center|128px]]
|-
| [[Bakartxo Tejeria|Bakartxo Tejeria Otermin]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>''[[:d:Q329455|bake-epaile]]''
| [[Donostia]]
| 1971-03-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Bakartxo Tejeria 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Balbino García de Albizu]]
| ''[[:d:Q12347522|etnografo]]''<br/>''[[:d:Q5780518|dibulgatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1943
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Balbino Garcia-Albizu 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Balbino Sáenz]]
|
| [[Donostia]]
| 1962-04-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Baldomero Vega de Seoane]]
| [[politikari]]<br/>[[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1850
| 1910
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Baleren Bakaikoa]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Berastegi]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:84UEU-12-026.jpg|center|128px]]
|-
| [[Barbara Goenaga]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1983-07-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Barbara Goenaga 3-19 estreno (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Beatriz Elorriaga|Beatriz Elorriaga Pisarik]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1957-09-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Elorriagapisarik.jpg|center|128px]]
|-
| [[Begoña Ameztoi]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1951-04-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña Amunarriz]]
| [[politikari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1948-06-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña Aretxaga]]
| [[antropologo]]
| [[Donostia]]
| 1960-02-24
| 2002-12-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña García-Zapirain]]
| ''[[:d:Q12246069|ingeniaria telekomunikazioetan]]''
| [[Donostia]]
| 1970-10-14
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña Larzabal]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Madril]]
| 1971-01-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña del Teso]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1955
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Begoña del Teso (30748286591).jpg|center|128px]]
|-
| [[Belen Azpeitia]]
| ''[[:d:Q12803959|lasterkari]]''
| [[Donostia]]
| 1952-12-21
| 2005-08-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Belén Moreno Zaldibar|Belen Moreno Zaldibar]]
| [[artista]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[diseinatzaile grafiko]]
| [[Donostia]]
| 1966-01-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:BELÉN MORENO.jpg|center|128px]]
|-
| [[Beltran Pagola]]
| [[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1878-02-28
| 1950-07-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Belén Cruz]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1961-03-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Benita Asas|Benita Asas Manterola]]
| ''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q27532437|sufragista]]''
| [[Donostia]]
| 1873-03-04
| 1968-04-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Benita Asas Manterola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Benita Ganuza]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1930
| 1985-11-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Benito Díaz|Benito Diaz]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1898-07-17
| 1990-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Benito Elizalde]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1961-10-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Bernard Quemada]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>''[[:d:Q2504617|erromanista]]''
| [[Donostia]]
| 1926-06-13
| 2018-06-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Bernardo Atorrasagastegi]]
|
| [[Donostia]]
| 1976-08-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Bertol Arrieta]]
| [[idazle]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Euskal Herria]]<br/>[[Zarautz]]
| 1975-06-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:BertolArrieta-2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Beñat Mendizabal]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1978-01-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Beñat San Jose]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1979-09-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Universidad Católica - Huachipato, 2018-05-05 - Beñat San José - 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Beñat Sarasola]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1984-05-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Beñat Sarasola (Oier Aranzabal).jpg|center|128px]]
|-
| [[Bilintx]]
| [[bertsolari]]<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1832-04-30
| 1876-07-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Bilintx.jpg|center|128px]]
|-
| [[Bingen Elortza]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1993-10-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Bittor Alkiza]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1970-10-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Bixente Ameztoi]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1946-01-30
| 2001-11-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Blaki]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1934
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Blanca Brisac Vázquez]]
| [[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1910
| 1939-08-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Monumento a las Trece Rosas en mayo de 2021 08.jpg|center|128px]]
|-
| [[Blanca Lacambra]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1965-08-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Blanquita Suárez]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[vedette]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]
| [[Donostia]]
| 1894-10-17
| 1983-05-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Cándida y Blanquita Suárez.png|center|128px]]
|-
| [[Bonifacio Alfonso]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1933-06-19
| 2011-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Borja Barragué|Borja Barragué Calvo]]
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q23760244|philosopher of law]]''
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Borja Kobeaga]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1977-07-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Borja Kobeaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Bruno Oteiza]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>[[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1976
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Aurtenetxe Marculeta]]
| [[poeta]]<br/>[[ingeniari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1942-01-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Bea]]
| [[epaile]]<br/>''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1934-04-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Carlos Bea Circuit Judge.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carlos Blasco]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1924-10-19
| 1996-01-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Corcuera]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1936-03-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Iturraspe]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1910-06-10
| 1981-08-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Martínez Gorriarán|Carlos Martínez Gorriaran]]
| [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1959-12-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Carlos Martínez Gorriarán 2014 - Zoquejo Diario.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carlos Ruiz González (Oskarbi)|Carlos Ruiz González]]
| [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1863064|akordeoi-jotzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Carlos Ruiz Oskarbi 2021.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carlos Ruiz del Castillo]]
| [[legelari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1896-05-02
| 1984-01-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Rúspoli]]
| ''[[:d:Q2478141|aristokrata]]''
| [[Donostia]]
| 1932-08-05
| 2016-10-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Carlos Ruspoli 5th Duke of Alcudia and Sueca.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carlos Sanz Ramírez]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1943
| 1987-01-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carlos Zabala]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Carme Adán]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1966-12-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen Adán 19.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carmen Artaza]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1995
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Carmen Diez Mintegi]]
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1948-03-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen Diaz Mintegui.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carmen Gurruchaga]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1955-09-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Carmen de la Maza]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1940-08-23
| 2022-01-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen de la Maza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carolina Sagarmendi]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Cecilia Marcos]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2001-11-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:FCB v Real Sociedad - DSC 1340 (51263599370) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cecilia Sarasola Iurrita|Cecilia Sarasola]]
| [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1949
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:CeciliaSarasola84.jpg|center|128px]]
|-
| [[Charo Roquero|Charo Roquero Ussía]]
| [[idazle]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Chumy Chúmez]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[komikigile]]
| [[Donostia]]
| 1927-05-08
| 2003-04-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Clara Azurmendi]]
| ''[[:d:Q13141064|badmintoneko jokalari]]''<br/>''[[:d:Q58825429|Olympic competitor]]''
| [[Donostia]]
| 1998-05-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Clara Gangutia]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1952-06-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Claudio Delgado]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[mediku]]
| [[Donostia]]
| 1843-11-08
| 1916-07-13<br/>1918-07-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Concha Chaos]]
| [[liburuzain]]
| [[Ávila]]
| 1937-12-08
| 2014-05-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:CONCHA CHAOS.jpg|center|128px]]
|-
| [[Conchita Montenegro]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1911-09-11<br/>1912-09-11
| 2007-04-22<br/>2007-04-26
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Conchita Montenegro Argentinean Magazine AD 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Consuelo Herrera Menta]]
|
| [[Donostia]]
| 1901-07-23
| 2010-10-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Cristian Alberdi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1980-04-14<br/>1980-08-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Cristina Cornejo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-01-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Real Sociedad vs Athletic Club CSC 0542 (34319027776) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cristina Cuesta]]
| ''[[:d:Q8142883|kriminologo]]''<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1962-03-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Cristina Garmendia]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1962-02-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:(Cristina Garmendia) Campus Party 2010 Dia2 (4523460120) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cristina Iglesias]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q18074503|installation artist]]''
| [[Donostia]]
| 1956-11-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Cristina Iglesias - Berria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Cristina Laborda]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1980-07-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Cristina Martínez]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1972-10-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Cristina Uriarte]]
| [[katedradun]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[politikari]]
| [[Hondarribia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Cristina Uriarte.jpg|center|128px]]
|-
| [[Cándido Orbe Gaitan de Aiala]]
| [[militar]]<br/>[[politikari]]
| [[Astigarraga]]
| 1855
| No/unknown value
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Cándido de Orbe.jpg|center|128px]]
|-
| [[César Gálvez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1973-07-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Dani Fano]]
| [[komikigile]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Dani Fano (Maite Landatxe).jpg|center|128px]]
|-
| [[Daniel Maté]]
| ''[[:d:Q1424605|trader]]''
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Daniel Muxika]]
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| [[Donostia]]
| 1967-04-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Daniel Múgica.jpg|center|128px]]
|-
| [[Daniel Rodríguez Pérez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-03-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Darío Brizuela]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-11-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Darío Villalba]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q13219587|izotz gaineko patinatzaile artistiko]]''
| [[Donostia]]
| 1939-02-22
| 2018-06-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:"La guerra ha terminado" - 20 (8542744747).jpg|center|128px]]
|-
| [[Delia Lauroba]]
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q2357303|Abertzale]]''
| [[Donostia]]
| 1909
| 2004-10-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Red Álava.jpg|center|128px]]
|-
| [[Denis Itxaso]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1975-05-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Denis Itxaso 2024.jpg|center|128px]]
|-
| [[Diego Galán]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q4220892|zinema-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1086863|zutabegile]]''
| [[Tanger]]
| 1946-10-13
| 2019-04-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Diego Galan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Diego Pérez (izotz hockey jokalaria)|Diego Pérez]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-09-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Diego Vasallo]]
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1966-04-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Diego Vasallo Trío DKluba (47562133651).jpg|center|128px]]
|-
| [[Dolores Redondo]]
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''
| [[Donostia]]
| 1969-02-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Dolores redondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Domingo Etxeberri]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 17th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Domingo Kanpaña]]
| [[bertsolari]]<br/>''[[:d:Q154549|zurgin]]''
| [[Donostia]]
| 19th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Domingo Patrizio Meagher]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[apaiz katoliko]]
| [[Donostia]]
| 1703-03-17
| 1772-09-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Domingo Zaldua]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1903-07-10
| 1980
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Dorleta Urretabizkaia]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1977-05-23<br/>1979-05-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Edmundo Markuleta]]
| [[komikigile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1923-04-06
| 1989-05-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Edorta Agirre]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1949-10-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Edorta Agirre.jpg|center|128px]]
|-
| [[Eduardo Clavero]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-08-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Cromo Eduardo Clavero.webp|center|128px]]
|-
| [[Eduardo Iglesias]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1952-05-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eduardo Moreno Bergaretxe]]
|
| [[Donostia]]
| 1950-10-13
| 1976-07-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eduardo Txillida]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1925963|artista grafiko]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1924-01-10
| 2002-08-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:El escultor donostiarra Eduardo Chillida (1 de 2) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]]
|-
| [[Eduardo Txillida Beltzuntze]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Donostia]]
| 1964-03-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Edurne Larraza|Edurne Larraza Mendiluze]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Altsasu]]
| 1976-04-25
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Edurne Larraza Mendiluze.jpg|center|128px]]
|-
| [[Edurne Ormazabal]]
| [[kazetari]]
| [[Tolosa]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Edurne Ormazabal 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Egoitz Lasa]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1976-07-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Egoitz Lasa aktorea 2012an.jpg|center|128px]]
|-
| [[Egoitz Sánchez]]
| [[telebista-aktore]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1985-06-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eider Conde]]
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Eider Goenaga|Eider Goenaga Lizaso]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:EIDER GOENAGA.jpg|center|128px]]
|-
| [[Eider Lizarbe]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-04-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Eider Rubio]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-05-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Eider Sánchez]]
| [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1986
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ekaitz Jiménez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-03-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ekaitz Saies]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1982-03-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ekhi Bravo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1997-11-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ekhiñe Egiguren]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1978
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elena Arzak]]
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| [[Donostia]]
| 1969-07-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Elena Arzak.jpg|center|128px]]
|-
| [[Elena Ibarbia]]
| ''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1994-12-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elena Lazkano|Elena Lazkano Ortega]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1969-09-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Zientzia Club Elena2.png|center|128px]]
|-
| [[Elena Mendizabal]]
| ''[[:d:Q860861|eskultura]]''
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elena Moreno Zaldibar]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1959-11-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elena Odriozola]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1967-11-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Elena odriozola 2016 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Elena Setién]]
| [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1327329|multi-instrumentalist]]''<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1978
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Música de la belleza, opera gestual y pasacalle castizo alegran la mañana del domingo 19.jpg|center|128px]]
|-
| [[Elena Torregarai|Elena Torregarai Pagola]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elena Urkizu]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-01-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elene Lizarralde]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eli Tolaretxipi]]
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Eli Tolaretxipi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Elixabete Capa]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1978-03-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elixabete Sarasola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-04-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Elixabete Sarasola (6088517987) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Elvira Gangutia]]
| ''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>''[[:d:Q18916625|helenista]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Donostia]]
| 1937
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Emiliano Eizagirre]]
| [[mediku]]
| [[Donostia]]
| 1888-08-08<br/>1888
| 1967-10-22<br/>1967
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Emilio Gurrutxaga]]
| ''[[:d:Q476246|estropadalari]]''
| [[Donostia]]
| 1934-07-02
| 2021-05-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Emilio Gurutzeta]]
| [[futbol arbitro]]
| [[Donostia]]
| 1941-11-04
| 1987-02-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Emilio Ibarra|Emilio Ybarra]]
| [[enpresaburu]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''
| [[Donostia]]
| 1936-11-09
| 2019-07-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eneko Capilla]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-06-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eneko Goia|Eneko Goya Laso]]
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1971-10-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Eneko Goia .jpg|center|128px]]
|-
| [[Eneko Irigarai]]
|
| [[Donostia]]
| 1936
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eneko Olasagasti]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1960-03-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:EnekoOolasagastiArgia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Enekoitz Azparren]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 2002-02-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Enekoitz Azparren at the rider presentation of Itzulia Basque Country stage 3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Engrazio Arantzadi|Engrazio Aranzadi]]
| [[politikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1873-04-16
| 1937-02-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Enkarni Genua]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2629392|txotxongilolari]]''<br/>[[komikigile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Donostia]]
| 1942-06-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Enkarni Genua.jpg|center|128px]]
|-
| [[Enrique Echeburua]]
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1951
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Enrique Echeburua.jpg|center|128px]]
|-
| [[Enrique Iartza]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1930-10-21
| 2001-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Enrique Jordá]]
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1911-03-24
| 1996-03-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Enrique Jordá Gallastegi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Enrique Múgica]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1932-02-20
| 2020-04-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Enrique Múgica en la rueda de prensa posterior al Consejo de Ministros.jpg|center|128px]]
|-
| [[Epifania Argaitz Munibe]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1812
| 1889
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Epifanio Fernández]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1919-04-23
| 1977-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ernesto Gasco]]
| [[politikari]]<br/>[[geografo]]
| [[Donostia]]
| 1963-07-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:ErnestoWikipediaOK.jpg|center|128px]]
|-
| [[Estanis Argote]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1956-10-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Esteban Antxustegi]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1957-01-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Esther Basurto]]
| ''[[:d:Q15117302|boleibol jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1978-07-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Esther Basurto - DSC 8403.jpg|center|128px]]
|-
| [[Esther Ferrer]]
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1937-12-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Esther Ferrer artista.jpg|center|128px]]
|-
| [[Esther López|Esther Lopez]]
| ''[[:d:Q76552847|jugadora voley]]''
| [[Donostia]]
| 1974-11-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Esther López - DSC 4503.JPG|center|128px]]
|-
| [[Estibaliz Bajo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1987-02-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Estibaliz Gabilondo]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1976-11-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Estíbaliz Gabilondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Eugenio Etxebeste]]
|
| [[Donostia]]
| 1951-03-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eugenio Ibarzabal]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1951-03-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Eugenio Ibarzabal.png|center|128px]]
|-
| [[Eugenio Imatz]]
| [[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1900-06-14
| 1951-01-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eulogio Genova]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1960-10-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eustaquio Zubillaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1933-10-26
| 2020-03-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eustasio Amilibia]]
| [[politikari]]
| [[Tolosa]]
| 1801-03-29
| 1864-08-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Eva García Magriñá]]
| [[idazle]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q9379869|hizlari]]''
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Eva Mirones]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1976-02-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Eva Salaberria]]
| [[funtzionario]]
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Fabricio de Potestad]]
| [[idazle]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1946-11-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fabricio de Potestad en París (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Fatima Frutos]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Faustina Carril Arozena]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1910
| 1997
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Faustino Amiano]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1944-02-15
| 2020-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Faustino Aranzabal]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[koreografo]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
|
| [[Fitxategi:Faustino Aranzabal.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fausto Arotzena]]
| ''[[:d:Q635734|artxibozain]]''
| [[Donostia]]
| 1896-07-16
| 1980-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Felipe Ugarte]]
| [[politikari]]<br/>[[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1916-04-02
| 1988
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Felisa Martín]]
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q2310145|meteorologo]]''
| [[Donostia]]
| 1898-06-11
| 1979-10-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Felisa Martin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Felisa Verdejo]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Salamanca]]
| 1950-02-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:SEPLN09 FelisaVerdejo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Felix Erdozia]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1915-01-07
| 2010-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Felix Maraña]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1953
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Felix Maraña Remigio Mendiburuz Mahaingurua 2001 egunkara.jpg|center|128px]]
|-
| [[Felix Mendizabal]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1891-03-07
| 1959-07-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fermín Calbetón|Fermin Calbetón]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]<br/>[[Irun]]
| 1853-09-04
| 1919-02-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:D. Fermín Calbetón en Eibar de Indalecio Ojanguren (Cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Fermin Imaz]]
| [[bertsolari]]
| [[Donostia]]
| 1879-01-27
| 1929-01-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fermin Lasala Urbieta]]
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1798-07-06
| 1853-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fermin Leizaola]]
| ''[[:d:Q1371378|etnologo]]''<br/>''[[:d:Q16742175|espeleologo]]''
| [[Donostia]]
| 1943-11-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fermin Leizaola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fermin Matxinbarrena]]
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1835-07-04
| 1897-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fermin Lasala Collado|Fermín Lasala Collado]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| [[Donostia]]
| 1832-07-17
| 1918-12-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fermín Lasala y Collado.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fernando Aramburu|Fernando Aranburu]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[irakasle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q12144794|prosalari]]''<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''
| [[Donostia]]
| 1959-01-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fernando Aramburu en Dresde (cropped).JPG|center|128px]]
|-
| [[Fernando Asuero]]
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1887-05-29
| 1942-12-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Asuero doktorea Gurutze Gorritik ateratzen 1929.png|center|128px]]
|-
| [[Fernando Bernués]]
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fernando-bernues--2016 argia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fernando Boada|Fernando Boada González]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1961-01-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fernando Espinosa de los Monteros]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| [[Donostia]]
| 1884-09-12
| 1937-12-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fernando Gonzalo]]
| [[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1942
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fernando Gonzalo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fernando Mitxelena]]
| ''[[:d:Q17486376|kirol-tiratzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1972-07-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fernando Múgica Herzog]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1933-04-13
| 1996-02-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fernando Norzagarai]]
| [[politikari]]<br/>[[militar]]
| [[Donostia]]
| 1808-07-19
| 1860-09-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Teniente coronel Fernando Norzagaray.png|center|128px]]
|-
| [[Fernando Ruiz]]
| [[pailazo]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1980-06-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Fernando Sasiain]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1894-06-18
| 1957-11-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:El alcalde de San Sebastián Fernando Sasiaín, encabezando una manifestación en 1935.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fernando Savater]]
| ''[[:d:Q26973007|professor of philosophy]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[filosofo]]<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1947-06-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fernando Savater by Gonzalo Merat.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fernando de Prado]]
| [[idazle]]<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1963-09-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fernando1.jpg|center|128px]]
|-
| [[Fito Rodriguez]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Gasteiz]]
| 1955-09-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:FitoRodriguezBornaetxea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Flavio Martinez]]
| [[argazki-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1962-09-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Francisco Gaskue]]
| ''[[:d:Q18524075|meatze-ingeniari]]''<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1848-10-04
| 1920-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Francisco Letamendia]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1944-02-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Francisco Letamendia, Ortzi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Francisco Urkola|Francisco Urkola Lazkanotegi]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1873
| 1943
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Frantzisko Apalategi]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1867-10-29
| 1948-02-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Frantzisko Lopez|Frantzisko Lopez Alen]]
| [[idazle]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q329439|Irarle]]''
| [[Donostia]]
| 1866-01-09
| 1910-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Francisco López Alén - Euskal-Erria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Felix Goñi|Félix Goñi Urcelay]]
| ''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1951
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Félix Zuaznabar]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
| 1790
| 1860
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gabriel Korta]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1951-02-23
| 2020-02-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Garazi Falcon]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1993
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Garbiñe Biurrun]]
| [[epaile]]<br/>[[katedradun]]
| [[Tolosa]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Garbiñe Biurrun (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Garikoitz Azkue]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1972-04-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gartxot Unsain]]
| [[egile abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1987
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gavina Viana Viana]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1891-02-19
| 20th century
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Gemma Zabaleta|Gemma Zabaleta Areta]]
| [[politikari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1957-03-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Gemma Zabaleta 2011.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gene Yurre]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]]<br/>''[[:d:Q805221|ballet dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1928-06-15
| 2008-10-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Gene Yurre familian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gerardo Bujanda]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1919-08-25
| 2019-09-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gladys del Estal|Gladys del Estal Ferreño]]
| [[programatzaile]]<br/>[[informatikari]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Caracas]]
| 1956
| 1979-06-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Gladys del Estal ZB.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gonzalo Arconada]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1961-07-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Gonzalo Arconada.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gonzalo Fernández Berridi]]
| [[argazki-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1955-06-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gonzalo Tejada]]
| [[musikagile]]<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1960-02-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gonzalo Txillida]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1926-01-12
| 2008-07-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Aranberri]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1987-03-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Bandera de la Concha 2016 - Urdaibai 02.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gorka Giralt]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-09-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Gorospe]]
| ''[[:d:Q1225716|ornitologo]]''<br/>[[marrazkilari]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Gurutzeta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-09-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Larrea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1984-04-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Magallón]]
| [[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Maneiro]]
| [[politikari]]<br/>[[Kontulari publiko|kontulari]]
| [[Donostia]]
| 1974-11-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Gorka Maneiro, portavoz UPYD.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gorka Mercero]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1969
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Otxoa]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[telebista-aktore]]
| [[Donostia]]
| 1979-01-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Pintado]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1978-03-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gorka Reizabal]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1952
| 2019-12-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gotzon Aleman]]
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]<br/>[[Zumarraga]]
| 1953
| 1978
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gregorio Monreal]]
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Etaiu]]
| 1942-03-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Entrega del Premio Euskadi de Investigación 2013 al historiador y jurista Gregorio Monreal 04 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Gregorio Ordóñez]]
| [[politikari]]<br/>[[kazetari]]
| [[Caracas]]
| 1958-07-21
| 1995-01-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gregorio Sena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1890-09-08
| 1956-05-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Gretel Ammann]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1947-01-17
| 2000-05-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Guillermo Galeote]]
| [[mediku]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1941-05-06
| 2021-01-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Guillermo Lazkano]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1910-01-19
| 2001-01-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Guillermo Roa]]
| ''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[kimikari]]<br/>[[marrazkilari]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Guillermo Roa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Gurutze del Ama]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1984-09-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Haritz Garde]]
| ''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1976-01-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 35.jpg|center|128px]]
|-
| [[Harkaitz Millan]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1979
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Harkaitz Millan GFA.png|center|128px]]
|-
| [[Harkaitz Zubiri]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1977-01-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Helena Franco]]
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]
| [[Getxo]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Helena Franco.jpg|center|128px]]
|-
| [[Hernando Espinosa de los Monteros]]
| [[Atleta|kirolari]]<br/>[[militar]]
| [[Donostia]]
| 1916-05-16
| 1991-06-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Hugo Guillamon]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-01-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Hugo Guillamón 2020.png|center|128px]]
|-
| [[Hur Gorostiaga]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1972-08-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Hur Gorostiaga - Bilbo Hiria Irratia - 2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ibai Marin]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1978-12-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ibai Marin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iban Maiza]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1983-09-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iban Malo]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1977-01-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iban Mayoz]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-09-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iban Mayoz Euskal Bizikleta 2008, 3rd stage.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iban Zaldua]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q15949613|ipuingile]]''
| [[Donostia]]
| 1966-02-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iban Zaldua idazlea 2008an.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ibon Martín]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1976
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ibon Pérez Arrieta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-06-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ibon Sarasola]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q13570226|literatura historialari]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''
| [[Donostia]]
| 1946-07-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ibon Sarasola (2012).jpg|center|128px]]
|-
| [[Idoia Aierbe|Idoia Aierbe Iribar]]
|
| [[Donostia]]
| 1962
| 2018-12-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mikelen Txokoa - Altza (2020) 14.jpg|center|128px]]
|-
| [[Idoia López Riaño]]
|
| [[Donostia]]
| 1964-03-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Idoia Mariezkurrena]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''<br/>''[[:d:Q19827985|atletismo entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1970-07-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Idoia Montón]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Donostia]]
| 1969-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Idoia Otaegi|Idoia Otaegui]]
| [[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16012028|lege-aditua]]''
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:UPV EHU Summer Courses 2019 Law.jpg|center|128px]]
|-
| [[Idoia Santamaria|Idoia Santamaria Urkaregi]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q356139|zuzentzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Alkorta]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1937-09-19
| 2022-02-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Arozena]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1931-01-07
| 2003-09-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Natxo Azpilikueta|Ignacio Azpilikueta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-10-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Barandiaran]]
| [[katedradun]]<br/>[[historialari]]<br/>[[arkeologo]]
| [[Donostia]]
| 1937-11-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Egibar]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1931-07-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Eizagirre]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1920-11-07
| 2013-09-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Etxandi]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1912-03-02
| 1953
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Etxarri]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1932-03-15
| 2003-03-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Latierro]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''
| [[Donostia]]
| 1943
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Maria Lojendio]]
| [[legelari]]
| [[Donostia]]
| 1914-04-16
| 2002-09-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Martin]]
| ''[[:d:Q13415036|errugbilari]]''<br/>''[[:d:Q14089670|hamabosteko errugbilari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-10-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ignaciomartinrugby.JPG|center|128px]]
|-
| [[Ignacio María Barriola]]
| [[mediku]]
| [[Donostia]]
| 1906<br/>1906-08-15
| 1998<br/>1998-11-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Maria Etxeberria|Ignacio María Echeberría Monteberría]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| [[Donostia]]
| 1941
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Olague]]
| ''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1903-02-12
| 1974-03-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Pinedo]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1925-05-08
| 1991-08-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Solorzano]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-02-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio Ugarte]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1862-07-19<br/>1858-07-30
| 1914-07-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignacio del Moral|Ignacio del Moral Ituarte]]
| [[gidoilari]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1957-09-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ignazia Zabalo]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[marrazkilari]]
| [[Donostia]]
| 1905
| 1939
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ignazia Zabalo 2022 Ciordia zoom.png|center|128px]]
|-
| [[Ignazio Maria Etxaide]]
| [[idazle]]<br/>[[Zerrenda:Euskaltzainak|Euskaltzainen zerrenda]]<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1884-12-01
| 1962-11-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Inazio Maria Etxaide.jpg|center|128px]]
|-
| [[Igor Calzada]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1975-01-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Igor Calzada.png|center|128px]]
|-
| [[Igor Gabilondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1979-02-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Igor gabilondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Igor Paskual]]
| [[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1975-12-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Beñaran]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1993-09-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Cobo]]
| [[toreatzaile]]
| [[Donostia]]
| 1981-05-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Fernández]]
| ''[[:d:Q15709642|snowboarder]]''
| [[Donostia]]
| 1977-09-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Galindo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2004-07-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Izeta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1986-02-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Lauroba]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1975-10-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iker Lauroba.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iker Martinez de Lizardui]]
| ''[[:d:Q1897112|skipper]]''
| [[Donostia]]
| 1977-06-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iker Martinez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iker Olaizola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-02-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Rodellar]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1987-03-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iker rodellar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iker Sarriegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1973-08-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iker Urreizti]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-04-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ilaski Serrano]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q270389|berriemaile]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Bermeo]]
| 1976-03-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ilaski Serrano 2020 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Imanol Aiestaran]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-11-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Imanol Idiakez]]
| ''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-03-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Spartak-aek-15 — копия (2).jpg|center|128px]]
|-
| [[Imanol Larzabal]]
| [[egile abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1947-11-11
| 2004-06-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Imanol Larzabal.jpg|center|128px]]
|-
| [[Imanol Olaizola]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1920-10-29
| 2018-04-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Imanol Plaza]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-01-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Imanol Sarriegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-04-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Inaki Irazabalbeitia]]
| [[politikari]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1957-08-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Irazabalbeitia donostiarra.jpg|center|128px]]
|-
| [[Inazio Mujika]]
| [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| [[Donostia]]
| 1963-11-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Inazio Mujika Iraola (Miren Mujika).jpg|center|128px]]
|-
| [[Ines Goikoetxea Irurtzun|Ines Goikoetxea]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1939
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ion Aramendi]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1977-02-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ion Errea]]
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1984
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ion Zubillaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1986-08-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ion zubillaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iosu Zabala Iturralde]]
| [[ingeniari]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1952-12-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iosu Zabala Iturralde (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Irati Elizalde]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1990
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Irati Goikoetxea Astaburuaga]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1986-04-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:2ª Copa de España de Slalom Olímpico 49.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iratxe Ansa]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]]
| [[Donostia]]
| 1976-06-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Iratxe Ansa. Dantzaria eta koreografoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iratxe Esnaola Aldanondo|Iratxe Esnaola]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1983
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Iratxe Esnaola Arribillaga]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q777942|Ausbildender]]''
| [[Zarautz]]
| 1981-05-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Arg2 iratxe txikia.png|center|128px]]
|-
| [[Iratxe Retolaza Gutierrez]]
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1977-01-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Iratxe-Retolaza berria.webp|center|128px]]
|-
| [[Irene Laffitte]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1941-08-07
| 2001-12-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Irma Hoffren|Irma Hoffrén]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1986-11-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Isabel Azkarate]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''
| [[Donostia]]
| 1950
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Isabel Azkarate.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Blanco Ollero]]
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Foto Isabel Blanco Ollero.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Etxeberria Gorriti|Isabel Etxeberria]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1915-01-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Isabel Etxeberria Gorriti by Borràs.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Etxeberria Ramirez]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1975-01-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Isabel Fernandez de Castro]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Bilbo]]
| 1959
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Isabel Fernandez de Castro.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Herguera]]
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q13235160|ekoizle]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>[[irakasle]]<br/>[[Aitzindari (argipena)|Aitzindari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Isidoro Fernández]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1957-01-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Isidoro Fernández (44195298170).jpg|center|128px]]
|-
| [[Itsaso Güemes Oiarbide]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1976-10-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itaso Güemes.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itsaso Nabaskues]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1990-10-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Itxaso Araque]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Itxaso Martin]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itxaso martin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Alkorta Idiakez]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1967-09-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itziaralkorta EI.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Arana Iraola]]
| [[irakasle]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1905-06-23
| 2001
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Itziar Aranburu|Itziar Aranburu Garcia]]
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1975-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itziar Aranburu Garcia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Mujika Irastorza]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1904-10-10
| 1992
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Red Álava.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Nogeras]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Donostia]]
| 1966-01-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itziar nogeras 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Okariz]]
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q10774753|performancelari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''
| [[Donostia]]
| 1965-04-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Itziar Urretabizkaia]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1979-07-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Iulene Olabarria]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1985-01-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ivan Vázquez Basurko|Ivan Vazquez Basurco]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-02-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ivan Zulueta]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[diseinatzaile]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1943-09-29
| 2009-12-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iván Campo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-02-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ivan Campo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iván Redondo]]
| ''[[:d:Q8125919|aholkulari politiko]]''
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:(Iván Redondo) Pedro Sánchez asiste a la toma de posesión de los altos cargos de su Gabinete.jpg|center|128px]]
|-
| [[Izar Agirresarobe]]
| [[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1993
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Izar Agirresarobe (2020ko otsaila).jpg|center|128px]]
|-
| [[Izaskun Andonegi|Izaskun Andonegi Goikoetxea]]
| ''[[:d:Q186360|erizain]]''
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Izaskun Aranburu]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1975-12-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Izaskun Gómez Cermeño]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1965
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Aginaga Beristain]]
| ''[[:d:Q58968|intelektual]]''<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1929-01-29
| 2021-05-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldekoa]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Oñati]]
| 1961-07-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Aldekoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Alegria|Iñaki Alegria Loinaz]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1957-09-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Alegria informatikaria 2009an.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Alkorta]]
| [[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1950
| 2023-09-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Badiola]]
| [[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1964-12-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Beraetxe]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1963-08-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Beti]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1958-09-13
| 2012-02-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Beti Sáez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Bolea]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''<br/>''[[:d:Q5137576|ice hockey coach]]''
| [[Donostia]]
| 1962-10-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Camino]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-06-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Egaña]]
| [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| [[Donostia]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki-Egaña-2002.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Esnaola]]
| [[politikari]]
| [[Deba]]
| 1948-07-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Inaxio Esnaola Aranzadi|Iñaki Esnaola Aranzadi]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1984-07-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Font]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1979-04-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Font - Seminci 2016.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Gabilondo]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1942-10-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Gabilondo by Gonzalo Merat.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Gil de San Vicente]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q58968|intelektual]]''
| [[Donostia]]
| 1952-09-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Fòrum crisi de civilització 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Izagirre (izotz-hockeyko jokalaria)]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1970-04-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Kijera Zelarain]]
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Donostia]]
| 1961-04-30
| 1979-09-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Larramendi]]
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1929
| 2022-09-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Maritxalar]]
| [[musikari]]
| [[Altza]]<br/>[[Donostia]]
| 1950
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Maritxalar Oskarbi 2024 02.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Martiarena]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñaki Martiarena "Mattin".JPG|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Olabeaga]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1901-10-14
| 1983
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Olaizola Eizagirre]]
| [[ingeniari]]<br/>[[antropologo]]
| [[Donostia]]
| 1944
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Pérez de Arriluzea|Iñaki Perez de Arriluzea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1959-10-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Ruiz de Egino]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1953-05-08<br/>1953
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Salvador]]
| ''[[:d:Q15981151|jazz musikari]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1962-04-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Soto]]
| [[filosofo]]<br/>[[kazetari]]
| [[Iruñea]]
| 1975
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Subijana]]
| [[epaile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[magistratu]]<br/>[[Herri-salatari|fiskal]]
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Txurruka]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1949-01-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Elftalfoto Athletic de Bilbao (archief), Bestanddeelnr 929-1073 (Churruca).jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñaki Ábalos]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1956-07-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñaki Álaba]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1966-11-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Aranburu]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1971-05-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñigo Aranburu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñigo Arteaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1972-12-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Bikuña]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Donostia]]
| 1998-03-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Cavero]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]
| [[Donostia]]
| 1929-08-01
| 2002-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:El ministro de Cultura, Íñigo Cavero, sale del Congreso de los Diputados.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñigo Chaurreau]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1973-04-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Del Valle]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1987-06-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Diaz de Cerio]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1984-05-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Etxezarreta]]
| ''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1995
|
| ''[[:d:Q18116794|genderfluid]]''
|
|-
| [[Iñigo García]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1974-07-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Idiakez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1973-11-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Idiakez01.JPG|center|128px]]
|-
| [[Iñigo Iruin]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1953-06-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñigo Iruin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñigo Lamarca]]
| [[abokatu]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[ararteko]]
| [[Donostia]]
| 1959-07-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñigo Lamarca Iturbe.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iñigo Llopis]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Donostia]]
| 1998-11-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Orozko]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1993-07-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Sanz de Ormazabal]]
| [[liburuzain]]
| [[Donostia]]
| 1956-05-28
| 2009-08-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Segurola]]
| ''[[:d:Q2815948|paisaiaren arkitektoa]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q758780|lorezain]]''
| [[Donostia]]
| 1967-04-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jabier Agirre]]
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''
| [[Donostia]]
| 1952-03-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jabier Agirre medikua (Argia).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jacinto Antonio Etxeberri]]
| ''[[:d:Q1644847|ontzi-ingeniari]]''<br/>''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''
| [[Donostia]]
| 1625
| 1673-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jaime Azpilikueta]]
| [[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1941
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jaime Bores]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1968-05-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jaime Bores.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jaime Camps]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1896-02-28
| 1921-08-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jaime Mayor Oreja]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q10272925|agronomia-ingeniari]]''
| [[Donostia]]
| 1951-07-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jaime Mayor Oreja 2015 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jaime Santos Latasa]]
| ''[[:d:Q10873124|xakelari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-07-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Santos Latasa,Jaime 2018 Karlsruhe.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jaime de Salazar y Acha]]
| [[abokatu]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q8963721|genealogista]]''
| [[Donostia]]
| 1947-08-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jaione Camborda]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1983-03-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Jaione Camborda (2023).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jakes Gorosabel]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2004-06-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Agirre Iturralde]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1853
| 1939<br/>1939-11-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Aguirre Fernández|Javier Aguirre]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[argazki-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1935-06-13
| 2019-12-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Alberdi]]
| [[abesbatza-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Javier Alberdi.JPG|center|128px]]
|-
| [[Javier Alkain]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Aramburu]]
| [[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Arozena]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1935-03-06
| 2016-07-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Cano]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1973-03-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Etxaniz Peña|Javier Etxaniz]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''<br/>[[entrenatzaile]]
| [[Donostia]]
| 1970-04-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Garcia Egotxeaga]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1940-05-08
| 2002-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Gurrutxaga]]
| ''[[:d:Q12406482|umorista]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[ahots-aktore]]
| [[Donostia]]
| 1958-02-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Javier Gurruchaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Javier María Hernández Arsuaga]]
| [[musikagile]]<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1940-03-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Merino]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q12406482|umorista]]''
| [[Donostia]]
| 1967-03-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Olaizola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1969-11-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Ortiz]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1948-01-24
| 2009-04-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Palacín]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-11-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Pradera]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''<br/>''[[:d:Q84681895|political analyst]]''<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>[[legelari]]
| [[Donostia]]
| 1934-04-28
| 2011-11-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Torrealdea]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Bermeo]]
| 1950-11-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Javier Torrealdea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Javier Urrutikoetxea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1952-02-17<br/>1952-11-17
| 2001-05-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Javier Velar]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1933-03-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jazinto Rivas]]
| [[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1906-02-10
| 1964-03-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Basabi Elgeta Auntxa trikitilariak Goiena 02.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Acín|Jesus Acín Urzainqui]]
| [[mediku]]<br/>[[idazle]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1952
| 2013
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesus Agirregabiria]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1892-01-06
| 1975
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesus Altuna]]
| [[arkeologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[antropologo]]<br/>''[[:d:Q25931036|zooarchaeologist]]''<br/>''[[:d:Q21272406|paleoantropologo]]''
| [[Berastegi]]
| 1932-07-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Koro Mariezkurrena eta Jesus Altuna.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Mari Alberdi]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1947-07-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesus Mari Garcia Ripalda]]
|
| [[Donostia]]
| 1952-05-12
| 1975-08-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aita Larroka 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Mari Larrazabal]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]
| [[Zumaia]]
| 1948
| 2021-06-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Larrazabal.gif|center|128px]]
|-
| [[Jesus Maria Alkain]]
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]
| [[Donostia]]
| 1922-01-27
| 2001-07-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jesus maria alkain 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Maria Arozamena|Jesus Maria Arotzamena]]
| [[kazetari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q822146|kanta-idazle]]''<br/>''[[:d:Q8178443|libretista]]''
| [[Donostia]]
| 1918-01-19
| 1972-06-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesus Maria Arrieta]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''
| [[Donostia]]
| 1947-07-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jesus-mari-arrieta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Maria Arruti]]
| ''[[:d:Q11303721|golf-jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1969-02-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jesus Maria Arruti.JPG|center|128px]]
|-
| [[Jesus Maria Leizaola]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1896-09-07
| 1989-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Leizaola Lehendakaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Munarritz]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1940
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:19-12-G.ª Martín copia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesus Olasagasti]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1907-12-20
| 1955-08-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesús Lucas Erro]]
| [[komikigile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesús María Visitacion Villan|Jesús María Visitación Villán]]
| [[Atleta|kirolari]]
| [[Donostia]]
| 1966-05-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jesús María Zubiarrain]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1945-09-22
| 1993-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jesús María Zubiarraín 1971.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jesús Urteaga]]
| [[kazetari]]<br/>[[apaiz]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1921-12-07
| 2009-08-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jimena Alonso]]
| ''[[:d:Q34074720|feminista]]''<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1937
| 2021-09-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Joan Crespo]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1988-01-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:2019 ICF Canoe slalom World Championships 233 - Joan Crespo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joan Mari Irigoien]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Altza]]
| 1948-09-30
| 2023-05-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joan Mari Irigoien - Dani Blanco.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joana Garitano]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 2008-12-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Joanes Labaien]]
| ''[[:d:Q66172428|estatuaren abokatu]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joaquin Gurrutxaga]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1910
| 2000-01-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joaquín Antonio Kamino]]
| [[historialari]]<br/>[[apaiz]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1754-07-13
| 1819-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joaquín Arteaga]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1870-09-05
| 1947-01-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joaquin de Arteaga, XVIII marqués de Santillana (1909).jpg|center|128px]]
|-
| [[Joaquín Otamendi]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1874
| 1960-06-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:1908-04-01, Por el Arte, Joaquín Otamendi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joaquín Satrustegi]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1909-10-17
| 1992-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aquí vivió Joaquín Satrústegui (cropped).JPG|center|128px]]
|-
| [[Jokin Ansorena]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jokin Mitxelena|Jokin Mitxelena Erice]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Donostia]]
| 1962-02-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jokin Mitxelena.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jokin Otamendi]]
| [[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1941-03-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jokin Urretabizkaia]]
| ''[[:d:Q27062049|aizkolari]]''
| [[Donostia]]
| 1999
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Ander Aranburu]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-09-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Ander Olasagasti]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-08-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jon ander olasagasti.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jon Anza]]
|
| [[Donostia]]
| 1962-01-08
| 2009-05-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mondragon 34.JPG|center|128px]]
|-
| [[Jon Arzamendi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-04-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Belaustegi]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1979-03-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Cuyami]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-12-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Ergüin|Jon Erguin]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1980-03-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Slalom World Championships 16 18 39 438 (10270890223).jpg|center|128px]]
|-
| [[Yon Etxaide|Jon Etxaide]]
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1920-03-27
| 1998-06-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Yon etxaide.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jon Garaño]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]
| [[Ergobia]]
| 1974-11-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jon Garaño 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jon Gurutzeta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-04-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Insausti]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1989-02-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jon Insausti.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jon Kortaberria]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-05-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Merino]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 2003-03-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Mikel Udakiola]]
| [[marrazkilari]]
| [[Donostia]]
| 1965-01-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Santacana]]
| ''[[:d:Q4144610|eskiatzaile alpino]]''
| [[Donostia]]
| 1980-11-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jon Santacana Cropped.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jon Santamaria]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-05-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Tecedor]]
| [[Atleta|kirolari]]
| [[Donostia]]
| 1975-09-16
| 2008-06-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jon Zeberio]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-09-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jone Laspiur]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1995
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Goyas 2023 - Jone Laspiur.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jorge Ballesteros]]
| ''[[:d:Q17486376|kirol-tiratzaile]]''<br/>[[polizia]]
| [[Donostia]]
| 1983-05-27
| 2023-01-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jorge García Castaño]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1977-07-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:(Jorge García Castaño) Acto IU Las Rozas Elecciones Europeas (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jorge González Aranguren]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1938
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jorge González Aranguren.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jorge Oteiza]]
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''
| [[Orio]]
| 1908-10-21
| 2003-04-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Apostoluen Frisoa - Oteiza errepide bazterrean.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jorge Ruiz Cabestany]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1956-11-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jorge Vea]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-04-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Angel Ascunce]]
| ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q723682|dekano]]''<br/>''[[:d:Q2505739|hispanista]]''
| [[Donostia]]
| 1946
| 2020-02-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Ángel Ascunce.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Angel Lopetegi]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]<br/>''[[:d:Q779815|animation director]]''
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Angel Torres|Jose Angel Torres Saenz]]
| [[geologo]]<br/>''[[:d:Q1662561|paleontologo]]''
| [[Donostia]]
| 1959-01-30
| 2020-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose angel Torres3.png|center|128px]]
|-
| [[Jose Antonio Carril]]
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''
| [[Donostia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Josean Díez de Quevedo|Jose Antonio Díez de Quevedo]]
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Donostia]]
| 1944
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JADIKU2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Antonio Mujika]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1943-09-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Antonio Santesteban|Jose Antonio Santesteban]]
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q765778|organista]]''
| [[Donostia]]
| 1835-10-18
| 1906-09-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Antonio Santesteban.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Antonio Sistiaga]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1932-05-04
| 2023-06-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JpseAntonioSistiaga 2017Durangokartela.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Arana Irastorza]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[militar]]<br/>''[[:d:Q56480685|tabako-saltzailea]]''
| [[Donostia]]
| 1913
| 1936-09-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Begiristain]]
| [[mediku]]
| [[Donostia]]
| 1879-01-22
| 1952-09-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Belmonte]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Egileor|Jose Egileor Beldarrain]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1890
| 1966-12-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Elosegi]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1872-04-11
| No/unknown value
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Frantzisko Navarro Arzak]]
| [[asmatzaile]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1823-03-21
| 1909-02-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Francisco Navarro Arzac.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Goikoa]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1844-04-10
| 1911-07-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Goicoa Barcaíztegui.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Gonzalo Zulaika|Jose Gontzalo Zulaika]]
| [[apaiz katoliko]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q765778|organista]]''
| [[Donostia]]
| 1886-01-10
| 1956-08-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aita Donostia argazkia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Ignacio Alvarez Usabiaga]]
| ''[[:d:Q2310145|meteorologo]]''
| [[Donostia]]
| 1945
| 2005-10-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Ignacio Olaizola]]
| ''[[:d:Q5705290|aparejadore]]''<br/>''[[:d:Q13415036|errugbilari]]''
| [[Donostia]]
| 1952
| 2012-05-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Ignacio Telletxea]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[liburuzain]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[apaiz katoliko]]<br/>[[apaiz]]
| [[Donostia]]
| 1928-04-13
| 2008-03-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Ignazio Ansorena]]
| [[idazle]]<br/>[[pailazo]]<br/>[[musikari]]<br/>''[[:d:Q53713594|txistulari]]''
| [[Donostia]]
| 1953-10-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JoseIgnazioansorenaargia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Agirre Beldarrain]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1965-09-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15976717|soziolinguista]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1929-09-27
| 2012-01-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Txillardegi DaniBlanco Argia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Ansorena]]
| [[apaiz]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[abesbatza-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1928-05-02
| 2019-05-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jlansorena.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Arrieta]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>''[[:d:Q838476|kirol zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-06-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Luis Arrieta - Tour de Romandie 2008.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Galilea]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1972-07-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Luis Melena]]
| ''[[:d:Q16267607|filologo klasiko]]''<br/>''[[:d:Q13570226|literatura historialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:EuskadiIkerketaSaria1999.png|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Orbegozo]]
| [[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1929-09-02
| 2010-01-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Luis Rebordinos]]
| [[argazki-zuzendari]]
| [[Errenteria]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josemi Beltran, Denis Itxaso, José Luis Rebordinos.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Luis Teres]]
| ''[[:d:Q2487799|mikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Luis Urrusolo]]
| ''[[:d:Q12414919|terrorista]]''
| [[Donostia]]
| 1957-10-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Manterola]]
| [[idazle]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| [[Donostia]]
| 1849-03-23
| 1884-02-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Manterola, euskal idazlea (1849-1884).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Manuel Agirre Miramon|Jose Manuel Agirre]]
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>[[epaile]]
| [[Donostia]]
| 1813-01-01
| 1887-03-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Euskal erria agirre miramon 1887.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Manuel Aizpurua]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1902
| 1936-09-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Manuel Mendizabal]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
| 1910-11-23
| 1978
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Mari Elortza]]
| [[katedradun]]<br/>[[kimikari]]
| [[Bergara]]
| 1950
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Mari Elortza kimikako irakaslea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Mari Quesada Lasarte]]
|
| [[Donostia]]
| 1934-07-23
| 1968-01-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Mari Quesada Lasarte 1.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Maria Agirre Gonzalo]]
| [[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1897-08-12
| 1988-04-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Berasategi]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1964-10-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Elosegi|Jose Maria Elosegi Itxaso]]
| ''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q7247822|unit production manager]]''
| [[Donostia]]
| 1958
| 2015-10-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Kerexeta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1919-05-17
| 1989-06-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Larroka|Jose Maria Larroka Estala]]
| [[idazle]]<br/>[[fraide]]<br/>[[apaiz katoliko]]
| [[Donostia]]
| 1813-09-10
| 1891-01-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Maria Larrokaren grabatua.png|center|128px]]
|-
| [[Jose Maria Lojendio]]
| [[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1910-10-18
| 1978-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Markuleta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1920-02-27
| 2008-10-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Mendiola]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1929-05-18
| 2003-01-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Pitarke]]
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Bilbo]]
| 1960-02-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Maria Pitarke.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Maria San Sebastian]]
| [[idazle]]<br/>[[apaiz katoliko]]
| [[Donostia]]
| 1933-05-21
| 2008-12-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Latxaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Maria Soroa]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1772
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Usanditzaga]]
| [[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1887-03-31
| 1915-10-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José María Usandizaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Ramon Aihartza]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q350979|zoologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joserra Ahiartza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Ramon Amondarain]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1964-05-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Ramon Rekalde]]
| [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1932
| 2016-07-17
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Ramon Zabala Agirre]]
| ''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1958-03-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Ramon Zabala.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Zapirain Irastorza (Txapillo)|Jose Zapirain Irastorza]]
| [[idazle]]<br/>[[bertsolari]]
| [[Donostia]]
| 1842
| 1914-08-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Zapirain.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josean Bengoetxea]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1964-04-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Josean Gómez]]
| ''[[:d:Q7247822|unit production manager]]''<br/>''[[:d:Q21292974|ekoizpen laguntzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1954-03-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joseba Alvarez|Joseba Alvarez Forcada]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1959-06-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joseba Andoni Leizaola]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1931-01-03
| 2017-01-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joseba Aurkenerena]]
| [[idazle]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1956-02-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joseba Aurkenerena.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Beitia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1990-09-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:CSC 0148 (41699315570) beitia (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Elosegi]]
| [[politikari]]<br/>[[militar]]
| [[Donostia]]
| 1915-12-06
| 1990-11-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Leizaola eta Elosegi. Euskal Herria..jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Etxarri]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1962-09-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joseba-Etxarri-2003.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Permach]]
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1969-07-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:El dirigente de la izquierda abertzale Joseba Permach.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Zalakain]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joseba Zaldua]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-06-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Krasnodar-Real Sosiedad (22).jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseba Zubimendi]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1898-03-12
| 1939-09-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose zubimendi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josefa Tito Recalde]]
| ''[[:d:Q2961975|enpresa exekutiboa]]''
| [[Donostia]]
| 1802-04-09
| 1858-03-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Josefa Tito Recalde primera empresaria y emprendedora del jabón en Herrera, Guipúzcoa, España.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josefina Serratosa]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1911-03-05
| 1990-12-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Josep Maria Sert]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Bartzelona]]
| 1874-12-22
| 1945-11-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ramon Casas - MNAC- Josep Ma. Sert- 027248-D 006396.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josep Miró Nicolau]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Porreres]]
| 1930
| 2016-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josep Miró Nicolau 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joserra Senperena]]
| [[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1965-01-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joserra Senperena2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josetxo Ibazeta]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josetxo Ibazeta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josetxo Mayor]]
| ''[[:d:Q680928|zaindari]]''<br/>''[[:d:Q1479935|basozain]]''
| [[Donostia]]
| 1934
| 2017-04-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mayor Alquezar 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Iosu Chueca|Josu Chueca Intxusta]]
| [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Lerin]]
| 1956-01-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josu Chueca Intxusta.JPG|center|128px]]
|-
| [[Josu Esnal|Josu Esnal Arrizabalaga]]
| ''[[:d:Q685433|saltzaile]]''<br/>''[[:d:Q11499147|militante politiko]]''
| [[Donostia]]
| 1966
| 2018-05-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josu Esnal Arrizabalaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Josu Mondelo]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-10-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Josu Tellabide]]
| ''[[:d:Q1371378|etnologo]]''
| [[Donostia]]
| 1943
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Josu Tellabide 12 46 17 528000.jpeg|center|128px]]
|-
| [[Josune Zabala]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Donostia]]
| 1978-08-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Josune Zabala.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Antonio Almandoz]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1940-02-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joseba Arzak|José Antonio Arzac Iriondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1943-01-12
| 2020-07-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Antonio Gasca]]
| ''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''<br/>''[[:d:Q26481809|kirol-zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1936-12-31
| 1982-12-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Antonio Martiarena]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1968-01-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Antonio Maturana]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1948
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Antonio Santamaría]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1946-03-16
| 1993-01-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Mari Aristegi|José Aristegi]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1928-12-22
| 2018-01-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Brunet Bermingham]]
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1836-08-15
| 1891-04-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Brunet-jose-l-92.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Eugenio Azpiroz]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1955-03-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Eugenio Azpiroz 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[José Goñi Aizpurua|José Goñi Aizpurúa]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1908-08-08
| 1964-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Jose Goñi Aizpurua.png|center|128px]]
|-
| [[José Ibarburu]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1928-02-21
| 2018-09-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Ignacio García Ramos]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Ignacio Munilla]]
| ''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''<br/>''[[:d:Q611644|apezpiku katoliko]]''<br/>''[[:d:Q102039658|apezpiku katoliko latindar]]''
| [[Donostia]]
| 1961-11-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mons.Munilla (30612833130).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Juan Santesteban|José Juan Santesteban]]
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q765778|organista]]''
| [[Donostia]]
| 1809-03-26
| 1884-01-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Juan Santesteban - Iconografía biográfica de Guipúzcoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Llanos]]
| [[artista]]
| [[Donostia]]
| 1948-08-10
| 2020-06-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Egea]]
| [[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1940
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Iturralde]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1908-03-17
| 1985
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Martínez de Ubago]]
| ''[[:d:Q17486376|kirol-tiratzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1926-11-08
| 2014-01-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Olaizola]]
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1927-12-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JLOlaizola2004.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Luis Piquín]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1928-08-22
| 2008-10-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis de la Cuesta]]
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1955-11-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Álvarez Santacristina]]
|
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Luis Almandoz|José Luís Almandoz]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1938-01-16
| 2013-03-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Manuel Brunet y Prat|Q84938777]]
| ''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>''[[:d:Q215536|merkatari]]''<br/>''[[:d:Q6606110|industrialari]]''<br/>[[Kontsul (diplomazia)|kontsul]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1806-07-13
| 1892-08-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Manuel Collado]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1792-01-01
| 1864-12-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Alonso]]
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1890-09-28
| 1979-03-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José María Alonso de Areyzaga 1921.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Maria Amilibia|José María Amilibia]]
| [[abokatu]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1900-10-08
| 1933-04-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José María de Amilibia y Machimbarrena.jpg|center|128px]]
|-
| [[José María Astarbe]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1955-01-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Bautista]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1956-08-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Castivia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1926-05-06
| 2013-05-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Galardi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1931-12-30
| 2006-10-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Goizueta]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1350157|musika-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1816-10-15
| 1884-11-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Lasarte]]
| [[abokatu]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''
| [[Donostia]]
| 1912
| 1974-12-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Mathé]]
| [[militar]]<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1800-09-26
| 1875-01-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José mathe.jpg|center|128px]]
|-
| [[José María Montesinos]]
| [[matematikari]]
| [[Donostia]]
| 1944-11-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Otamendi]]
| [[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1885-01-02
| 1959-03-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José María Palacín]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1964-11-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joxe Mari Segurola|José María Segurola]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1966-04-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Miguel Martín]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Migel Zúñiga|José Miguel Zúñiga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1962-08-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[José Ramón Lete]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1957-08-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Madrid rinde homenaje al campeón de motociclismo Ángel Nieto (11) - José Ramón Lete (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jose Bizente Etxagarai|José Vicente Etxagarai]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1773-07-01
| 1855-04-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Vicente de Echagaray.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Ángel Berraondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1878-11-04
| 1950-04-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:José Ángel Berraondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[José Ángel Lema Pueyo]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1960
| 2022-04-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:2016.03.18 JALema.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joxan Oiz]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1968-04-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joxan OIZ.JPG|center|128px]]
|-
| [[Joxe Aierbe]]
| [[idazle]]<br/>[[bertsolari]]
| [[Altza]]
| 1934-01-20
| 2012-10-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joxe Austin Arrieta]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1949-10-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joxe Austin Arrieta idazlea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joxe Azurmendi]]
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Zegama]]
| 1941-03-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joxe Azurmendi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joxe Jabier Uresberueta]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1850-01-18
| 1927-10-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Jose Maria Agesta|Joxe Mari Agesta]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1874-10-23
| 1951-02-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joxe Migel Zumalabe]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q5705290|aparejadore]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''
| [[Donostia]]
| 1906-09-26
| 1992-02-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joxean Muñoz]]
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1957-08-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joxean Muñoz (Iñigo Royo) bertikala.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joxemi Zumalabe]]
| [[kazetari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1950-10-14
| 1993-01-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Joxemi Zumalabe kazetaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Aguirre]]
| [[musikari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1969-02-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Aguirre, de Amaral (24-07-2009).jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Agustin Zumalabe]]
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1914-04-28
| 1981-03-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Amezketa]]
| [[ofizier]]<br/>[[soldadu]]
| [[Donostia]]
| 1595
| 1625
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan de Amézqueta, Eugenio Caxés.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Antonio Letamendia]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1940-10-18
| 2019-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Antonio Rodríguez Duflox]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1937-01-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Antonio Urbeltz]]
| ''[[:d:Q3075052|folklorista]]''<br/>[[koreografo]]
| [[Iruñea]]
| 1940-10-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:UrbeltzArgia2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Artola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1895-11-28
| 1937
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Artola - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Astigarribia]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1901-11-20
| 1989-03-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Astigarrabia eskainitako oroigarria Donostian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Bono de Quejo]]
| ''[[:d:Q12038843|itsasturi]]''<br/>''[[:d:Q17769800|esklabo-trafikatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1475
| 1528
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Carlos Alduntzin]]
| [[politikari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Carlos Egillor]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[komikigile]]
| [[Donostia]]
| 1947-08-15
| 2011-03-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Carlos Eguillor (estudioko argazkia).jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Carlos Etxeberria]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1968-10-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Carlos Etxeberria 2012.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Carlos Guerra]]
| [[abokatu]]<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1860-12-27
| 1941-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Domínguez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-12-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JUAN DOMINGUEZ.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Etxeberri]]
| ''[[:d:Q10669499|itsas ofizial]]''
| [[Donostia]]
| 1609
| 1662
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Gorostidi]]
| ''[[:d:Q15117415|ziklokros txirrindulari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1945-09-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Joan Ignazio Iztueta|Juan Inazio Iztueta]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q3075052|folklorista]]''<br/>[[historialari]]
| [[Zaldibia]]
| 1767-11-29
| 1845-08-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Ignacio de Iztueta.PNG|center|128px]]
|-
| [[Juan Jose Etxeberria]]
| [[ekonomialari]]<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''
| [[Donostia]]
| 1935-10-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Jose Zubiri]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1961-03-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan José Ocón]]
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan José Pradera|Juan José Pradera Ortega]]
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1914-03-19
| 1976-01-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan José Pradero Ortega..tif|center|128px]]
|-
| [[Juan José Prado]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1956-02-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan José Quintanilla]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1958-12-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Karlos Izagirre]]
| [[mediku]]<br/>[[politikari]]
| [[Igeldo]]
| 1963-06-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan karlos izagirre 0001.JPG|center|128px]]
|-
| [[Juan Larzabal]]
| [[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1965-12-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Lizariturry]]
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-04-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Lopez de Uralde]]
| [[politikari]]<br/>[[Ekologista|ekintzaile ekologista]]
| [[Donostia]]
| 1963-09-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juantxo EQUO.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Luis Etxeberria]]
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q1350157|musika-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-10-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Bassmatti-wikipedia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Luis Goenaga]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1950-01-09
| 2024-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Luis Goenaga cropped.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Manuel Besnes|Juan Manuel Besnes Irigoien]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1789-06-13
| 1865-08-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Manuel Besnes e Irigoyen.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Manuel Zamora]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1942-11-27
| 2015-08-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Mari Arzak]]
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| [[Donostia]]
| 1942-07-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Mari Arzak.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Mari Beltran]]
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1947-03-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Mari Beltran - 2019 - Caubet Gogoan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Mari Mendizabal]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1951-12-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Mari Mujika]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-05-12
| 2004-06-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Maria Bandrés]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1932-02-12
| 2011-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Mari Bandrés se reúne con Adolfo Suárez en el palacio de la Moncloa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan María Benegas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1934-12-28
| 2006-07-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Miguel Alonso]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1962-02-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Pablo Fusi]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1945-09-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Juan Pablo Fusi Aizpurua.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Pablo Lojendio Irure|Juan Pablo Lojendio]]
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1906-05-17
| 1973-12-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Boda del embajador Juan Pablo Lojendio y Consuelo Pardo Manuel de Villena, marquesa de Vellisca, en la iglesia de Santa María (3 de 9) - Fondo Marín-Kutxa Fototeka (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Pablo Lojendio Pardo-Manuel de Villena]]
| ''[[:d:Q2478141|aristokrata]]''
| [[Donostia]]
| 1950-08-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Plazaola Artola]]
| ''[[:d:Q2259532|kleriko]]''<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>[[apaiz]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1919-01-21
| 2005-05-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Retrato de Juan Plazaola Artola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan Ramón Viles|Juan Ramon Viles]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1966-08-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Txillida Ameztoi]]
| [[artista]]
| [[Donostia]]
| 1956
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Ugarte Aiestaran]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-11-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Usabiaga]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q2267418|industria-ingeniari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1879-11-15
| 1953-06-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juan Zuloaga]]
| ''[[:d:Q7541856|zeramikari]]''
| [[Donostia]]
| 1884-02-25
| 1968
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Familia Zuloaga en Segovia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juan del Campo Esteibar|Juan del Campo]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1923-02-01
| 2010-02-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juana Aiestaran Mendiluze]]
|
| [[Donostia]]
| 1885-01-16
| 1954-02-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Juana Aiestaran.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juana Larando]]
| [[kortsario]]
| [[Donostia]]
| 1600
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Juani Mendiola]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1924-09-25
| 2006-03-11
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Juanjo Mendioroz]]
| ''[[:d:Q3427922|jatetxe-jabe]]''
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juanjo Valencia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-09-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Juantxo Koka]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Donostia]]
| 1973-05-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Judit Mariezkurrena]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1978-10-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Judith Jauregi]]
| [[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1985
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Judith Jáuregui, Folle Journée 2017, 0551 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Jule Goikoetxea Mentxaka|Jule Goikoetxea]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1981-12-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Jule-Goikoetxea Norabidea eus Argia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Julen Colinas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-04-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Julen Olaizola]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1993-03-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Olaizola0762 (cropped).JPG|center|128px]]
|-
| [[Julia Otxoa]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1953-03-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Julian Schnabel]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[marrazkilari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q11569986|grabatzaile]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>''[[:d:Q14623005|arkitektura proiektuen marrazkilaria]]''
| [[New York]]
| 1951-10-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Julian Schnabel (Hamptons International Film Festival 2010).jpg|center|128px]]
|-
| [[Julio Franco|Julio Franco Tardaguila]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1903-10-23
| 1980-10-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Julio Medem]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''
| [[Donostia]]
| 1958-10-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Julio-Medem by MariResendiz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Julio Peña Fernández]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 2000-07-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Kholiop.jpg|center|128px]]
|-
| [[Julio Villar]]
| [[mendiko gidari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q22813352|bidaiari]]''
| [[Donostia]]
| 1943-05-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Julián Otamendi]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1889
| 1966
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Kaietano Sanchez|Kaietano Sanchez Irure]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1856-08-30
| 1916-08-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sanchez irure.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karlos Nguema]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Karlos Otegi]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1940-07-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Karlos Santamaria]]
| [[matematikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1909-12-25
| 1997-12-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Aitona.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karlos Zurutuza]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Karlos Zurutuza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karlos del Olmo]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11085831|interprete]]''<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Barakaldo]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Karlos Del Olmo itzultzailea2020-2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karmele Aranburu Puente]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1963-08-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Karmele Izagirre]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Karmele Soler]]
| ''[[:d:Q2962070|ekoizpen diseinatzaile]]''<br/>''[[:d:Q935666|makillatzaile]]''
| [[Donostia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Karmelo C. Iribarren]]
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1959-09-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Karmelo C. Iribarren 2.JPG|center|128px]]
|-
| [[Karmelo Leizaola]]
| [[kimikari]]
| [[Donostia]]
| 1901
| 1935-12-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Katalina Eleizegi]]
| [[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1889-04-06
| 1963-11-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Katalina Eleizegi Maiz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Katalina Erauso]]
| ''[[:d:Q11900058|esploratzaile]]''<br/>[[militar]]<br/>[[moja]]<br/>''[[:d:Q11774156|oroitzapen-idazle]]''
| [[Donostia]]
| 1592-02-10
| 1650
| [[Gizon trans|gizon transgenero]]
| [[Fitxategi:Catalina de Erauso.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kattalin Ansorena]]
| [[pailazo]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1986-04-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Txirrimirrietatxiribiton.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kenan Kodro]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1993-08-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Kepa Fernandez de Larrinoa]]
| [[antropologo]]<br/>[[idazle]]
| [[Bilbo]]
| 1958-04-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Kepa Fernandez de Larrinoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kerman Orbegozo]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1979
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Kerman Orbegozo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kike Amonarriz]]
| ''[[:d:Q270389|berriemaile]]''<br/>''[[:d:Q15976717|soziolinguista]]''<br/>''[[:d:Q12406482|umorista]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Tolosa]]
| 1961-09-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Kike Amonarriz.png|center|128px]]
|-
| [[Kike Diaz de Rada]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1959-07-15
| 2024-06-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Klara Badiola]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Bikoizketa-aktore|bikoizle]]<br/>[[ahots-aktore]]
| [[Donostia]]
| 1954-05-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Klaudio Harluxet]]
| [[informatikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[politikari]]
| [[Duzunaritze]]
| 1939-09-11
| 1993-12-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Klaudio Harluxet 84UEU.jpg|center|128px]]
|-
| [[Koldo Almandoz]]
| [[kazetari]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1973
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Koldo-almandoz photo-dani-blanco.jpg|center|128px]]
|-
| [[Koldo Artola]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q1371378|etnologo]]''
| [[Donostia]]
| 1938-06-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Koldo Gorostiaga]]
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[katedradun]]
| [[Bilbo]]
| 1940-05-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Koldo Royo]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''
| [[Donostia]]
| 1958-09-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Koldo Zuazua]]
| [[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Kontxi Laso]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1944-12-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Kontxita Beitia]]
| [[irakasle]]
| [[Pasaia]]
| 1940
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Zurriola ikastola 50urte Kontxita Beitia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Koro Arizmendi]]
| ''[[:d:Q27349|dentista]]''
| [[Donostia]]
| 1929
| 2017-10-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Koro Garmendia|Koro Garmendia Iartza]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Koro Mariezkurrena Gastearena|Koro Mariezkurrena Gastearerena]]
| [[Arkeozoologia]]
| [[Donostia]]
| 1952-06-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Koro Mariezkurrena Gastearena.jpg|center|128px]]
|-
| [[Koro Navarro]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1955-03-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Koro Zumalabe Goenaga]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1947
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Koro Zumalabe.png|center|128px]]
|-
| [[Koruko Aizarna]]
| [[politikari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Kote Cabezudo]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1948
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Kristian Pielhoff]]
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1961-06-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ladislao Zabala]]
| ''[[:d:Q12414919|terrorista]]''
| [[Donostia]]
| 1953
| 2015
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Lander Aperribai]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-06-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Lander Aperribai.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lander Gabilondo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1987-04-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Lander Gabilondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lander Olasagasti]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2004-03-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Lara Gonzalez Duarte]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-11-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Larraitz Amezaga del Frago]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q96036530|health activist]]''<br/>''[[:d:Q683754|delineatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1990-10-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Laura Arroyo]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Laura Goldarazena]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1991-04-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Leire Ferro]]
| ''[[:d:Q270389|berriemaile]]''
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Leire Martínez Otxoa|Leire Martínez]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q55960555|estudioko musikari]]''
| [[Donostia]]
| 1979-06-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:La Oreja de Van Gogh en Barcelona - 4051919999.jpg|center|128px]]
|-
| [[Leire Otaegi]]
| ''[[:d:Q17516936|curling jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-05-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Leire Pajín]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| [[Donostia]]
| 1976-09-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Leire Pajín 2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[León Carrasco]]
| [[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1879-06-06
| 1936-07-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Lide Arana|Lide Arana Urbieta]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''
| [[Donostia]]
| 1984
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Lide Hernando]]
| [[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1991
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Liher taldea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lola Garrido]]
| ''[[:d:Q15021099|art advisor]]''<br/>''[[:d:Q45764132|photography collector]]''<br/>''[[:d:Q4164507|arte-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1949
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lola Garrido.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lola Valverde]]
| [[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1941-12-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lola Valverde.jpg|center|128px]]
|-
| [[Loli Anaut]]
| [[katedradun]]
| [[Irun]]
| 1939-09-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Loli Anaut.jpg|center|128px]]
|-
| [[Loli Lopez Goñi]]
| ''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''
| [[Donostia]]
| 1930-09-15
| 2020-02-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Loli Lopez Goñi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lolo Encinas]]
| ''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''<br/>''[[:d:Q11703711|assistant coach]]''
| [[Donostia]]
| 1974-02-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Lore Erriondo]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| [[Errenteria]]
| 1960-02-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lore Erriondo HikHasi2012.png|center|128px]]
|-
| [[Lorea Intxausti]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-03-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lorea Intxausti 202107.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lourdes Fernández Fernández]]
| ''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]
| [[Donostia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Lourdes Iriondo]]
| [[idazle]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1937-03-27
| 2005-12-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lourdes Iriondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lourdes Oñederra]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1958-06-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lourdes Oñederra 2013.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luca Sangalli]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-02-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Luca Sangalli 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lucas Egibar]]
| ''[[:d:Q15709642|snowboarder]]''
| [[Donostia]]
| 1994-02-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Lucía Artazcoz Lazcano]]
| [[mediku]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1963-05-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lucía Artazcoz Lazcano.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Aladrén]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Zaragoza]]
| 1852
| 1902
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Angel Bollo]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Bandres]]
| [[politikari]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Pasaia]]
| 1944-02-18
| 2009-12-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Etxenike Bandres 1983 UEU.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Camino]]
| ''[[:d:Q4351403|perkusionista]]''<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1960-05-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Felipe Areta]]
| ''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''<br/>''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1942-03-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:LFAreta2010.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Fuente]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1950
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis García-Ochoa]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1920-03-18
| 2019-02-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Gasca]]
| ''[[:d:Q21207686|komiki-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1933-09-17
| 2021-07-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Luisgasca.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Irizar]]
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Habana]]
| 1930-05-30
| 2021-12-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Luis irizar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Karril]]
| [[Arrantzale]]<br/>[[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1847-08-25
| 1892-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Maria Prada]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1953-05-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Maria Lojendio|Luis María de Lojendio]]
| [[monje]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1907-05-06
| 1987-10-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Migel Kerexeta]]
| ''[[:d:Q17143199|mediku forentse]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1962-07-23
| 2019-06-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Migel Arkonada|Luis Miguel Arkonada]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1954-06-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Luis Arconada (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Mokoroa]]
|
| [[Donostia]]
| 1943
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Núñez Astrain]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1939
| 2009-11-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Pedro Peña Santiago]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1371378|etnologo]]''<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''
| [[Irun]]
| 1933-11-26
| 1994-08-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Luis Pedro Peña Santiago.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Peña Basurto]]
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q16742175|espeleologo]]''<br/>''[[:d:Q12347522|etnografo]]''<br/>''[[:d:Q58968|intelektual]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1909
| 1990-11-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Peña Gantxegi]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Oñati]]
| 1926-03-29
| 2009-04-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Donostia Haize Orrazia Txillida Peña.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luis Pérez Pascual]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1971-02-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Tolosa]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1903
| 1956
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Ureña]]
| [[kazetari]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1899
| 1961-11-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luis Usoz]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1932-10-19
| 1992-03-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luisa Etxenike|Luisa Etxenike Urbistondo]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1957-07-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Luisa Etxenike 2022.jpg|center|128px]]
|-
| [[Luiso Berdejo]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1975
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Luixa Reizabal|Luixa Reizabal Arruabarrena]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1964-08-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Luixa Reizabal UEU Unibertsitatea.net.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lur Olaizola]]
| [[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maddalen Iriarte|Maddalen Iriarte Okiñena]]
| [[kazetari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1963-01-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maddalen Iriarte 2023.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maddi Torre]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-03-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maddi Torre Larrañaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maddi Zubeldia]]
| [[idazle]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1961-04-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maddi Zubeldia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maggy Barrère]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[legelari]]
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maggy Barrère Unzueta.png|center|128px]]
|-
| [[Maialen Arrazola]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1985-02-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maialen Beloki|Maialen Beloki Berasategi]]
|
| [[Donostia]]
| 1983
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maialen Garcia]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1990-04-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maialen Sorzabalbere]]
| [[gidoilari]]<br/>[[komediante]]
| [[Donostia]]
| 1996
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maialen Zelaia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-08-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider Fernandez]]
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q5819949|gizarte hezitzailea]]''
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider Maraña|Maider Koro Maraña Saavedra]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q12336252|gizarte ekintzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maider Maraña.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maider Luengo]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1980-05-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider López Sáenz]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q33123562|landa artista]]''<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''
| [[Donostia]]
| 1975-03-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider Redin]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Donostia]]
| 2000
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider Telleria]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1973-07-14
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maider Yabar]]
| [[Trapezista]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1977-06-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maitane Arnoso]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| [[Donostia]]
| 1981
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maite Eskarmendi]]
| [[aurkezle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maite Eskarmendi 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite Garagorri]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1947-03-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maite Garagorri (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite Gonzalez|Maite Gonzalez Esnal]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1943-09-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maite Lopetegi]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maite lopetegi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite R. Ochotorena]]
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1970-02-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maite Rosende Gutierrez]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Donostia]]
| 1991
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maite Rosende Maite Rosende eta Nerea Ariznabarreta (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Manex Gibelalde]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2004-04-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manfred Sommer]]
| [[komikigile]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>[[animatzaile]]
| [[Donostia]]
| 1933-05-27
| 2007-10-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manu Aierdi|Manu Ayerdi]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1967-01-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sakanako Plan Estrategikoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Manu Ceberio|Manu Ceberio Rodríguez]]
| [[arkeologo]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q17488316|historiaurrelari]]''
| [[Donostia]]
| 1977
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Manu-Ceberio-2023-iraila-Irigain.jpg|center|128px]]
|-
| [[Manu Maritxalar]]
| ''[[:d:Q2859667|boxing referee]]''<br/>''[[:d:Q11338576|boxeolari]]''
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Manu-maritxalar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Manu Moreno]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1947-10-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Aldai]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[mediku]]
| [[Donostia]]
| 1917-09-05
| 1976-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Alonso]]
| ''[[:d:Q10833314|tenislari]]''<br/>''[[:d:Q29973037|bideetako ingeniari]]''
| [[Donostia]]
| 1895-11-12
| 1984-10-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Manuel Alonso (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Manuel Carrasco]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1894-01-27<br/>1896
| No/unknown value<br/>1935-03-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Delgado]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1965-11-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Ibarburu]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1937-02-20
| 2021-09-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Laborde]]
| [[ingeniari]]
| [[Tolosa]]
| 1899-12-29
| 1993-05-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:1008288-artzate.jpg|center|128px]]
|-
| [[Manuel Pagola]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4220892|zinema-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1952
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Sagasti]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1789-01-02
| 1818-10-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuel Urtizberea]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1944-10-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Manuel Urtizberea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Manuel Zamarreño Villoria]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1551626|galdaragile]]''
| [[Donostia]]
| 1955-01-06
| 1998-06-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Manuela Varela]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1978-09-25
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:ManuelaVarelaPazoDeFamilia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Marco Antonio Boronat]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1947-06-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Marco Sangalli]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1992-02-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mari Aiestaran]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1948-11-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mari Jose Mendieta]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mari Jose Molina Guerrero]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1951-02-17
| 2018-08-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mari Jose Molina Guerrero.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mari Jose Olaziregi]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-04-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mari Jose Olaziregi irakasle eta kritikaria 2011n.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mari Karmen Alzueta]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1928-05-04
| 1983-12-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mari Tere Elola]]
| [[irakasle]]
| [[Albiztur]]
| 1935-07-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:MariTere Elola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Colera|Maria Colera Intxausti]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q11085831|interprete]]''<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maria Colera Intxausti.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Dolores Goya Mendiola]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1913-02-19
| 1986-08-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maria Dolores Goya.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Eizagirre]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q978044|executive]]''
| [[Donostia]]
| 1978-04-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María Eizaguirre Benidorm Fest (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Eizmendi]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1972-02-14
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maria Elena Arizmendi]]
| [[idazle]]<br/>[[koreografo]]<br/>''[[:d:Q12347522|etnografo]]''
| [[Donostia]]
| 1916-02-01
| 2001-09-10
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mi madre Maria Elena Arizmenmdi en 1955.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Eraunzetamurgil]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1998-07-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maria Jose Azurmendi]]
| ''[[:d:Q15976717|soziolinguista]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[psikolinguista]]
| [[Donostia]]
| 1944
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mari Jose Azurmendi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Jose Bravo]]
| [[ikasle]]
| [[Donostia]]
| 1964
| 1980-05-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Marian Arregi]]
| [[musikari]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[koreografo]]
| [[Donostia]]
| 1944
| 2018-03-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marian Arregi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Marian Iriarte]]
| [[kimikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marian-iriarte Elhuyar Diaz de Rada.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mariano Arrate]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1892-08-12
| 1963-12-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mariano Arrate.png|center|128px]]
|-
| [[Mariano Ferrer]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1939-09-11
| 2019-07-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mariano-ferrerArgia Dani Blanco.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mariano Royo Ximenez]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1949
| 1985-12-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mariasun Landa]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Errenteria]]
| 1949-06-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mariasun Landa (Natividad de la Puerta Rueda).jpg|center|128px]]
|-
| [[Marina Arruti]]
| ''[[:d:Q11303721|golf-jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-05-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mario Capelete]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-04-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mario Capelete - Ourense CF - CD Laredo 2022-23.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mario Muslera]]
| [[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1873-03-27
| 1936-08-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Muslera.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mario Salegi]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1918-04-17
| 2005-04-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mario Salegi 1997.jpg|center|128px]]
|-
| [[Marisa Ziritza]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1946-05-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marisa Ciriza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maritxu Güller]]
| ''[[:d:Q3363630|parapsikologo]]''
| [[Izaba]]
| 1908
| 1993-04-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maritxu Urreta]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1915-09-10
| 2018-08-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maritxu Urreta Zulaika.jpg|center|128px]]
|-
| [[Markel Gajate]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Modelo (lanbidea)|modelo]]
| [[Donostia]]
| 1996-04-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Markel Ormazabal]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1982
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Markel Ormazabal.jpg|center|128px]]
|-
| [[Markel Sainz]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 2001-08-10
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Marta Bizkarrondo]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1947
| 2007
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Marta Cárdenas]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q329439|Irarle]]''<br/>[[artista]]
| [[Donostia]]
| 1944-09-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marta Cárdenas (2018).jpg|center|128px]]
|-
| [[Marta Etura]]
| ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]
| [[Donostia]]
| 1978-10-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Premios Goya 2018 - Marta Etura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Marta San Adrián Rocandio]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-02-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marta San Adrián.jpg|center|128px]]
|-
| [[Martin Anso]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Martin Berasategi]]
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''
| [[Donostia]]
| 1960-04-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Domingo Sanchez Blanco con Martin Berasategui.jpg|center|128px]]
|-
| [[Martin Etxeberria Zuloaga]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''
| [[Donostia]]
| 1945-07-24
| 2017-01-15
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Martin Etxeberria Zuloaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Martin Markuleta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1907-09-24
| 1984-11-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Martín Marculeta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Martxelo Rubio]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1966-03-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Martín Domínguez]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1897-12-26
| 1970-09-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Martín Domínguez Esteban.jpg|center|128px]]
|-
| [[Martin Zubimendi|Martín Zubimendi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1999-02-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Martín Zubimendi - 2223.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maru Solores]]
| [[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Zinema-editore|film-muntatzaile]]
| [[Donostia]]
| 1968-06-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Martzelino Soroa|Marzelino Soroa]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1848-04-27
| 1902-07-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Thun thun 1894 09 30 marcelino soroa.jpg|center|128px]]
|-
| [[María Abrisqueta de Zulueta]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| [[Donostia]]
| 1911-02-08
| 1992-06-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maria Arritokieta Marañon|María Arritokieta Marañón Basarte]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1971-05-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[María Berasarte]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1978-11-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María Berasarte.jpg|center|128px]]
|-
| [[María Elósegui]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[legelari]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[epaile]]
| [[Donostia]]
| 1957-12-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María Elósegui Itxaso 2016 (cropped).jpeg|center|128px]]
|-
| [[María Kutz]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q3779582|mikrobiologo]]''
| [[Donostia]]
| 1954-07-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[María San Gil|María San Gil Noain]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1965-01-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María San Gil 2007 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[María Teresa Sesé Lazcano|María Teresa Sesé]]
| [[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]
| [[Donostia]]
| 1917-10-04
| 2019
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María Teresa Sesé Lazcano.jpg|center|128px]]
|-
| [[María de la Peña]]
| [[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Matias Aranzabal]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1900-04-08
| 1963-06-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mayte Toca]]
| [[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Meltxor Agirre|Melchor de Aguirre]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1630
| 1697-09-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Melitón Manzanas]]
| [[polizia]]
| [[Donostia]]
| 1909-06-09
| 1968-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mentxu Alkorta Arzak|Mentxu Alkorta]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>''[[:d:Q107161894|trikitilari]]''<br/>''[[:d:Q2393361|dantza irakasle]]''<br/>''[[:d:Q16145150|musika-irakasle]]''<br/>[[pailazo]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1947-05-24
| 2021-01-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mentxu Alkorta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mentxu Gal]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Irun]]
| 1919-01-07
| 2008-03-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mentxu Gal - Dani Blanco.jpg|center|128px]]
|-
| [[Migel Laburu]]
| [[idazle]]<br/>[[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1918
| 1999
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Migel Martínez de Engómez]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1430
| 1493
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Migel Muñoa]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1868-09-11
| 1953-12-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Amilibia]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1901-11-15
| 1982-10-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Artola]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[historialari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1923-07-12
| 2020-05-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Berzosa]]
| [[komikigile]]
| [[Donostia]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Fuentes]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1964-08-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel María Lojendio]]
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1908-09-29
| 1977-08-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Okendo]]
| [[Itsastar|marinel]]<br/>[[ofizier]]
| [[Donostia]]
| 1534
| 1588-10-02
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Miguel de Oquendo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miguel Otamendi]]
| ''[[:d:Q29973037|bideetako ingeniari]]''
| [[Donostia]]
| 1878-06-24
| 1958-06-26
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Pelay Orozco]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1913-03-06
| 1998-02-13
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Primo de Rivera Urkixo]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1934-08-17
| 2018-12-03<br/>2018-12-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel San Sebastián]]
| [[mediku]]<br/>''[[:d:Q12765408|epidemiologo]]''
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Miguel Sena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1884-11-06
| 1969-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Albisu|Mikel Albisu Iriarte]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1961-06-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Antza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Antia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1973-02-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Arrizabalaga Aizpurua]]
| [[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel 7.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Arteta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1982-03-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Arteta 2021 (cropped).png|center|128px]]
|-
| [[Mikel Azpiroz]]
| [[musikari]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1971-09-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Azpiroz kontzertuan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Azurmendi]]
| [[antropologo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q5758653|bigarren mailako irakaskuntza katedraduna]]''<br/>[[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1942-12-10
| 2021-08-06
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Bujanda]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1955-02-07
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Erentxun]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Caracas]]
| 1965-02-23
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Erentxun 2007.10.13 006.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Garmendia Olaziregi]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
| 1915-04-23
| 2015-06-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Garmendia Olaziregi 2009an Ordizian.JPG|center|128px]]
|-
| [[Mikel Gurrea]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1985
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Goyas 2023 - Sin identificar -055.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Iribas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-04-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Laboa]]
| [[gitarra-jotzaile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[egile abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1934-06-15
| 2008-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Laboa abeslaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Lasa]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1938-09-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Lasa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Martins]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-05-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel martins.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Motos]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1993-01-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Navarro]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Olaziregi]]
| [[argazki-zuzendari]]
| [[Pasaia]]
| 1956
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Orbegozo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1989-04-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:CSC 0136 (41699317160) Mikel Orbegozo (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Otaegi]]
| [[pailazo]]
| [[Donostia]]
| 1987-05-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Roteta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1970-01-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Salegi Urbieta]]
|
| [[Donostia]]
| 1953
| 1974-12-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Sarriegi (aktorea)|Mikel Sarriegi]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[irakasle]]<br/>[[pailazo]]
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Kutsidazu Bidea Ainere Mikel.png|center|128px]]
|-
| [[Mikel Unanue Calvo|Mikel Unanue]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Donostia]]
| 1968-04-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Unanue (curling jokalaria)|Mikel Unanue]]
| ''[[:d:Q17516936|curling jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-10-24
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mikel Zalbide]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q15976717|soziolinguista]]''<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1951-05-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Mikel Zalbide 2007-VI-2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mikel Zubeldia]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1972-10-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Mila Beldarrain]]
| [[idazle]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1951-01-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mirari Garcia de Kortazar|Mirari Garcia de Cortazar]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1969
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Miren Arantzazu Goñi]]
| ''[[:d:Q1371378|etnologo]]''
| [[Tolosa]]
| 1925-06-24
| 2017-01-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Miren Arrieta]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1998-03-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Arrieta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Azkarate]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Donostia]]
| 1955-11-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Azkarate.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Egaña Goya]]
| ''[[:d:Q12347522|etnografo]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1946-04-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mireneganagoya.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Eraso Iturrioz|Miren Eraso]]
| [[Arte zuzendaritza|zuzendari artistiko]]<br/>''[[:d:Q1235152|dokumentalista]]''<br/>[[historialari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| [[Donostia]]
| 1960-05-27
| 2009-12-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Eraso Iturrioz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Ibarguren]]
| ''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1980-05-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:2016 09 21 Oskar Moreno ZINEMALDIA 64 KALEBEGIAK 0029 Txikitan (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Jone Azurza]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1929-05-18
| 2022-05-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Jone Azurza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Josune Tolaretxipi]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1926
| 2017-08-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Josune Tolaretxipi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Koruko Gonzalez Galarraga]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1941-01-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Miren Lazkano]]
| [[Atleta|kirolari]]
| [[Donostia]]
| 1997-06-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Lazkano (ESP) 2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Urbieta-Vega]]
| [[musikari]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1983
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Miriam Cabeza]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1984-01-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:19042-miriam+cabeza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miriam Gómez]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1998
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Miriam Urkia|Miriam Urkia Gonzalez]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Aretxabaleta]]
| 1965-03-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miriam Urkia 2017 Bizkaie.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mitxel Ezquiaga]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Montserrat Maritxalar|Montse Maritxalar Anglada]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1966-12-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Montse Maritxalar.jpg|center|128px]]
|-
| [[Myriam Gorospe]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nagore Gabellanes]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1973-01-25
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nagua Alba]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Madril]]
| 1990-03-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Naiara Arnedo]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1984-03-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Naiara Etxeberria]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q2600526|yoga irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1980-07-14
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Naroa Agirre]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''<br/>[[irakasle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1979-05-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Naroa Agirre pertika-jauzilaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Natalia Azpiazu]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1966-10-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Natalia Figueroa]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1939-08-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:(Natalia Figueroa) Almodóvar y Raphael ya son Hijos Adoptivos de Madrid 20 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Natalia Ortiz Ceberio]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[autore]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Natalia Zabala]]
| [[Modelo (lanbidea)|modelo]]<br/>''[[:d:Q18581305|edertasun lehiaketan parte-hartzaile]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1983-05-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miss Spain 07 Natalia Zabala Arroyo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Naty Altuna]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1915
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nekane Aranburu]]
| ''[[:d:Q4164507|arte-kritikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q10333969|museologo]]''<br/>[[Museo eta arte-galerietako arduradun|eduki-editore]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nekane Aramburu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nekane Lasarte]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1930s
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nekane Sarobe]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Bikoizketa-aktore|bikoizle]]
| [[Donostia]]
| 1953-02-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nely Carla Alberto]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-07-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nely Carla Alberto, 2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerea Arriola|Nerea Arriola Urberuaga]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q186360|erizain]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1988
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nerea Arriola-irribartsu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerea Irastorza|Nerea Irastorza Landa]]
| ''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''
| [[Donostia]]
| 1991
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nerea Iriarte]]
| [[kazetari]]<br/>[[aurkezle]]
| [[Donostia]]
| 1969-04-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nerea Iriarte. Kazetaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerea Kortajarena|Nerea Kortajarena Ibañez]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q7019111|gizarte-langile]]''
| [[Donostia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nerea-Kortajarena-Ibañez.png|center|128px]]
|-
| [[Nerea Lizarralde]]
| [[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nerea Sancho]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2920595|sexologo]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1978
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nerea Sancho 2012.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerea Txapartegi Madariaga]]
| [[hezkuntza]]
| [[Donostia]]
| 1961-09-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:NEREA TXAPARTEGI.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerea Zusberro|Nerea Zusberro Alberro]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1992
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nicanor Narbarte]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1892-01-10
| 1970-01-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Nicanor Zabaleta]]
| ''[[:d:Q3127709|harpalari]]''
| [[Donostia]]
| 1907-01-07
| 1993-04-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Nicanor Zabaleta, Lira Espejo y Juan Vicente Lecuna.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nicolás Sartorius]]
| ''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1938-05-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Nicolás Sartorius 2014 - tmex (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Nikolas Soraluze|Nicolás Soraluze Zubizarreta]]
| [[politikari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Zumarraga]]
| 1820-12-05
| 1884-10-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Nicolás de Soraluce - Iconografía biográfica de Guipúzcoa.png|center|128px]]
|-
| [[Nicolás de Miguel]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1963-07-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Nora Azurmendi]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-10-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Nora Galparsoro]]
| [[ingeniari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1986-10-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nora galparsoro kurdistan 2013 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Norman Landa]]
| ''[[:d:Q13561328|surflari]]''
| [[Donostia]]
| 1985
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Odón Elorza]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q685433|saltzaile]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1955-05-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Odón Elorza ensayando la defensa de la candidatura de San Sebastián para Capital Europea de la Cultura en el Centro cívico de Intxaurrondo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Oier Guillan]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1975-09-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Oierguillan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Oier Larraintzar]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-10-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Oier Mendizabal]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-05-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Oier Sarriegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1997-05-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Oihana Maritorena]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1984-05-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Oihana Muga Zuriarrain|Oihana Muga]]
| ''[[:d:Q1919436|pediatra]]''
| [[Donostia]]
| 1981-05-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Oihane Mendizabal]]
| ''[[:d:Q25915497|archaeologist of the Roman provinces]]''
| [[Donostia]]
| 1992-11-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:OIhane Mendizabal Sandonis arkeologoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Oihane Otaegi]]
| ''[[:d:Q17516936|curling jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1977-05-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Olaia Urtiaga]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1983
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:DSF0336.jpg|center|128px]]
|-
| [[Olatz Arbelaitz]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Errenteria]]
| 1970-11-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Olatz Arbelaitz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Olatz Arregui|Olatz Arregi]]
| ''[[:d:Q16004471|kayaklari]]''<br/>''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 1999-04-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lazkano M. – 2023 Canoe Slalom WC Prague 5499.jpg|center|128px]]
|-
| [[Olatz Arrieta]]
| [[kazetari]]<br/>[[Berriemaile|korrespontsal]]
| [[Donostia]]
| 1971
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Olatz Beobide]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1964-09-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Olatz Beobide.jpg|center|128px]]
|-
| [[Olatz Ferran]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-02-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Olatz Salvador]]
| [[musikari]]<br/>[[egile abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1990
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Olatz Salvador 7.jpg|center|128px]]
|-
| [[Olatz Urkia]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1986
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Onintza Aduriz]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-02-25
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Oskar Estanga Arzallus]]
| ''[[:d:Q107161894|trikitilari]]''
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Oskar Estanga 2007ko Euskal Jaiak.png|center|128px]]
|-
| [[Pablo Agustin Agirre]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
|
| 1745
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pablo Altzola]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q29973037|bideetako ingeniari]]''
| [[Donostia]]
| 1841-06-27
| 1912-10-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:1900-08-18, Instantáneas, Pablo de Alzola (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pablo Benegas]]
| [[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1976-06-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 38.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pablo Feijóo|Pablo Feijoo]]
| ''[[:d:Q14089670|hamabosteko errugbilari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-05-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pablofeijoo.JPG|center|128px]]
|-
| [[Pablo Ibarburu]]
| [[komediante]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1989-08-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pablo Ibarburu.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pablo Juantegi]]
| ''[[:d:Q140686|lehendakari]]''
| [[Donostia]]
| 1961-09-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pablo Juantegui.png|center|128px]]
|-
| [[Pablo Malo]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1965-01-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pablo Martín Asuero]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pablo Muñoz]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1941-12-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pablo munoz (4859786062).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pablo Sorozabal]]
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1897-09-18
| 1988-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Busto de Pablo Sorozábal (Madrid) 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pablo Zabalo]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1893-06-08
| 1961-06-09
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pablo Zabalo arkitektoa eta Carlos Elguezabal eskultorea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Paco Bienzobas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[futbol arbitro]]<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1909-03-26
| 1981-04-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Paco Bienzobas.jpg|center|128px]]
|-
| [[Paco Etxeberria]]
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15941468|zientzialari forentse]]''
| [[Beasain]]
| 1957-02-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Francisco Etxeberria.JPG|center|128px]]
|-
| [[Paco Sagarzazu]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1940-01-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Paco-Sagarzazu-zinemira.jpg|center|128px]]
|-
| [[Paloma Miranda de Lage]]
| [[historialari]]
| [[Donostia]]
| 1943-06-25
| 1999-08-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Paloma Miranda de Lage.jpg|center|128px]]
|-
| [[Patricia Rodríguez Barrios]]
| [[enpresaburu]]<br/>''[[:d:Q484876|zuzendari exekutibo]]''
| [[Donostia]]
| 1982-03-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Patricio Fuentes]]
| ''[[:d:Q11774891|izotz-hockeyko jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-03-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Patxi Azparren]]
| [[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q15958642|politika-idazle]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Donostia]]
| 1968
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Patxi Barko]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1959-08-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Patxi Gorriti]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1943-04-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Patxi Iturriotz]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1937-04-21
| 2024-01-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Patxi Iturrioz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Patxi Lazkano]]
| [[nekazari]]<br/>[[bertsolari]]
| [[Altza]]<br/>[[Donostia]]
| 1916-03-30
| 1994-10-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Patxi Santamaria]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1959-12-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Patxi Santamaria+Nekane Igarza-5 (7255219332).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pau Etxaniz]]
| ''[[:d:Q13382566|piraguista]]''
| [[Donostia]]
| 2001-05-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Echaniz P. - 2024 Canoe Slalom WC Prague (481).jpg|center|128px]]
|-
| [[Paul Berrondo]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[telebista-aktore]]
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Paul Zubillaga]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1970-04-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Paul de la Cuesta]]
| ''[[:d:Q4144610|eskiatzaile alpino]]''
| [[Donostia]]
| 1988-11-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Paula Estévez]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1984-10-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Paula estevez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Paula Martel]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1936-01-01
| 2024-09-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Paulino Garagorri]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1916-02-18
| 2007-07-05
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Paz Fernández Felgueroso]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1937-09-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Paz Fernández Felgueroso 2021.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pedro Aguilera]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1977
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Agustín Girón]]
| [[militar]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1778-01-02
| 1842-05-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pedro Agustín Girón.jpg|center|128px]]
|-
| [[Popotxo Aiestaran|Pedro Aiestaran]]
| ''[[:d:Q12406482|umorista]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1951-01-18
| 2020-10-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Armillas]]
| [[antropologo]]<br/>[[arkeologo]]
| [[Donostia]]
| 1914-09-09
| 1984-04-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Bidagor]]
| ''[[:d:Q131062|hirigile]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1906-11-12
| 1996-08-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Erquicia]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>''[[:d:Q2059704|telebista zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1943-03-24
| 2018-04-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pedro Erquicia 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pedro Maria Lasarte]]
| [[apaiz katoliko]]
| [[Donostia]]
|
| 1894
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro María Corral]]
| [[historialari]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1963-08-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:(Pedro Corral) Noviembre de 2018. Conferencia Adolfo Suarez Illana dentro del FORO MADRID del Partido Popular de Madrid. (45072740945) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pedro María Olano]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1969-08-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Miguel Etxenike]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q15143191|zientzia-dibulgatzaile]]''
| [[Izaba]]
| 1950-06-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pm etxenike.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pedro Murua]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1930-12-25
| 2019-11-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Sanjuan]]
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q14915627|musikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1886-11-15<br/>1887
| 1976-10-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Soraluze]]
| [[historialari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q10355417|advertising person]]''<br/>''[[:d:Q4178004|publizista]]''
| [[Donostia]]
| 19th century
| 1919-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pedro Subijana]]
| ''[[:d:Q3499072|sukaldariburu]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1948-11-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Pedro Subijana en el Akelarre.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pedro Ugarte (inprimatzailea)|Pedro Ugarte]]
| ''[[:d:Q175151|inprimatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1683
| 1729
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Peio Arnáez]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1959
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Peio Arnáez - O'Noh.jpg|center|128px]]
|-
| [[Peio Ruiz Cabestany]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1962-03-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pelax]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1989
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Governors + Pelax (39981417221).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pello Gutierrez|Pello Gutierrez Peñalva]]
| ''[[:d:Q1414443|zinemagilea]]''<br/>''[[:d:Q47541952|produktore]]''
| [[Donostia]]
| 1979
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pepe Artola]]
| [[bertsolari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1864-01-04
| 1929-04-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Thun thun 1894 07 08 pepe artola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Peporro]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1929-09-24
| 2004-07-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Peru Ansorena]]
| [[pailazo]]
| [[Donostia]]
| 1990-04-30
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Txirrimirrietatxiribiton.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pilar Cabero]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1967-08-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Pilar López Júlvez]]
| [[koreografo]]
| [[Donostia]]
| 1912-06-04
| 2008-03-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Pilar Mendibil]]
| ''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>''[[:d:Q175151|inprimatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1965
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Pilar Rodríguez Pérez]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1964-11-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Pilar Rodríguez Pérez.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pilar Sansinenea]]
| [[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1905-11-21
| 1997-08-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Pilar Sansinenea Goñi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pilar Zabala Agirre]]
| [[idazle]]
| [[Legazpi]]
| 1951-10-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Pilar Zabala Aguirre (2005; cropped 2023).jpg|center|128px]]
|-
| [[Pilare Baraiazarra]]
| [[irakasle]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Meñaka]]
| 1938
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Pilare Baraiazarra-berria ZaldiEro.jpg|center|128px]]
|-
| [[Pilar Kaltzada|Pili Kaltzada]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q15978655|aholkulari]]''
| [[Donostia]]
| 1970-10-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Pilar Kaltzada.jpg|center|128px]]
|-
| [[Poch]]
| [[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1956-01-04
| 1998-09-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Práxedes Diego Altuna]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1865
| 1931
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Pío Baroja]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q551835|mediku idazlea]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[mediku]]<br/>[[poeta]]<br/>[[okin]]
| [[Donostia]]
| 1872-12-28
| 1956-10-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Portrait of Pío Baroja (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Rafa Albisu]]
|
| [[Donostia]]
| 1931
| 2012-10-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rafael Anson]]
| [[enpresaburu]]<br/>[[Ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekintzaile]]
| [[Donostia]]
| 1935-09-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rafael Berrio]]
| [[egile abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q822146|kanta-idazle]]''
| [[Donostia]]
| 1963-10-24
| 2020-03-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rafael Etxague]]
| [[politikari]]<br/>[[militar]]
| [[Donostia]]
| 1815-02-13
| 1915-11-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:CARTE DE VISITE DEL GENERAL ECHAGÜE (COLECCIÓN ROMERO ORTIZ).jpg|center|128px]]
|-
| [[Rafael Mendizabal]]
| [[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1940-01-06
| 2009-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rafael Munoa]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1930-05-08
| 2012-05-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Munoadibujando.jpg|center|128px]]
|-
| [[Rafael Ruiz Balerdi]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1934-05-05
| 1992-03-11
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rafael Treku]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1932
| 2000
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Raimundo Sarriegi]]
| [[musikari]]<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1838-03-15
| 1913-04-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Raimundo Sarriegiren eskultura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Rakel Arenaza Acedo|Rakel Arenaza]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1991
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ramon Agirre]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1954
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ramon Agirre 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Cid|Ramon Cid]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''<br/>''[[:d:Q13848274|hirukoizlari]]''
| [[Donostia]]
| 1954-08-15<br/>1954
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Intzagarai]]
| [[idazle]]<br/>[[apaiz]]
| [[Donostia]]
| 1878-11-21
| 1947-11-29
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Kortazar|Ramon Kortazar Urruzola]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1867
| 1945
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Labaien]]
| ''[[:d:Q1210069|general manager]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[kimikari]]
| [[Tolosa]]
| 1928-08-31
| 2013-12-14
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Lazkano]]
| [[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1968-06-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Extima k3000244 ret.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Reparaz|Ramon Reparaz]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1931-10-14
| 2006-12-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Saizarbitoria]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]
| [[Donostia]]
| 1944-04-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ramon Saizarbitoria idazlea 2010ean.PNG|center|128px]]
|-
| [[Ramon Usanditzaga]]
| ''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1889-03-24
| 1964-06-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramon Zulaika]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1929
| 2009-08-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ramon Zulaika.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Blanco]]
| [[militar]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1833-09-15<br/>1833-05-15
| 1906-03-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:General Ramón Blanco y Erenas.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Fernandez Garaialde]]
| [[politikari]]
| [[Pasaia]]
| 1814-02-12
| 1903-12-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramón Jáuregui]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q15627169|sindikalista]]''<br/>[[ministro]]
| [[Donostia]]
| 1948-09-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ramón Jáuregui (2010).jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Mendiburu]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1940-03-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramón Trecet]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1943-07-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:RAMONTRECET2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ramón Zapirain Heraufset]]
|
| [[Donostia]]
| 1869-11-21
| 1926-09-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ramón Zuriarrain|Ramón Zurriarain]]
| ''[[:d:Q3391743|artista bisuala]]''<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1948-10-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Raquel Delgado]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1978-07-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Raul Cancio]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1911-09-18
| 1961-10-23
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Raul Urrutikoetxea]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Donostia]]
| 1962
| 2002-09-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rebeca Linares]]
| [[Antzezle pornografiko|aktore porno]]<br/>[[Argazkilaritza erotikoaren modelo|modelo erotiko]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''
| [[Donostia]]
| 1983-06-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Rebeca Linares at AVN Adult Entertainment Expo 2009.jpg|center|128px]]
|-
| [[René-Louis Lafforgue]]
| [[musikari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q23833535|Frantziako Erresistentziako kide]]''
| [[Donostia]]
| 1928-03-13
| 1967-06-03
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Reyes Carrere]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q13365201|eskubaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1966-12-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ricardo Izagirre|Ricardo Izagirre Epalza]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1902
| 1971-03-30
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ricardo Miralles]]
| [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1954
| 2022-11-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Ricardo Miralles, 2012 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Ricardo Ramón]]
| [[animatzaile]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1053574|ekoizle exekutiboa]]''
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Richard Oribe]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-02-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Richard Oribe 2016.jpg|center|128px]]
|-
| [[Rita Oraá]]
| ''[[:d:Q15117302|boleibol jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-07-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Rodolfo Bozas]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1913-11-19
| 1978-01-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Rodrigo Soriano]]
| [[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''
| [[Donostia]]
| 1868-09-17<br/>1872
| 1944
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Rodrigo Soriano, de Compañy.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nad Spiro|Rosa Arruti]]
| [[musikagile]]<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Rosa Valverde]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Donostia]]
| 1953-02-14
| 2015-02-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Rosa Zarra]]
|
| [[Donostia]]
| 20th century
| 1995-06-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Rosario Artola]]
| [[bertsolari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1869-05-07
| 1950-01-05
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Thun thun 1894 06 02 rosario artola.jpg|center|128px]]
|-
| [[Rubén Sánchez Mohedas]]
| ''[[:d:Q2182752|saskibaloi-epaile]]''
| [[Donostia]]
| 1975-05-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sabina Urraca]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| [[Donostia]]
| 1984-01-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sabina Urraca en 2023.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sabino Ormazabal]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1953-12-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sabino Ormazabal.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sabino Zubeldia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1955-04-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sabino-zubeldia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sandra Garayoa]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[artista]]<br/>[[marrazkilari]]
| [[Donostia]]
| 1993-09-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sandra Garayoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Santiago Beitia]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1938-12-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Santiago Güell López]]
| [[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Donostia]]
| 1883
| 1954
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Santiago Güell i López.jpg|center|128px]]
|-
| [[Santos Gandia]]
| ''[[:d:Q13219637|biolontxelista]]''
| [[Donostia]]
| 1899-11-01
| 1975-10-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sara Alonso Martinez]]
| ''[[:d:Q4439155|iraupen-lasterkari]]''<br/>''[[:d:Q113621721|corredor de muntanya]]''
| [[Donostia]]
| 1999-04-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sierre-Zinal 2022 Sara Alonso.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sara Azurza]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1997
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Sara Carracelas]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-09-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Sara Zozaya]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1995-12-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sara Zozaya. Musikaria.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sebastian Zapirain]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1903-11-17
| 1996-01-18
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sebastián Ontoria]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1920-01-20
| 2004-08-12
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Secundino Esnaola]]
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q158852|orkestra zuzendari]]''<br/>[[abesbatza-zuzendari]]
| [[Zumarraga]]
| 1878-05-21
| 1929-10-22
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Secundino Esnaola Eskultura Donostian.jpg|center|128px]]
|-
| [[Segundo Azpiazu]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''<br/>''[[:d:Q5137571|saskibaloi entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1944-02-11
| 2016-12-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sem Westerveld]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2002-07-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Serafin Baroja]]
| [[ingeniari]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q18524075|meatze-ingeniari]]''<br/>[[poeta]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1840-09-22
| 1912-07-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Serafín Baroja.png|center|128px]]
|-
| [[Serapio Muxika]]
| ''[[:d:Q635734|artxibozain]]''<br/>[[historialari]]
| [[Ormaiztegi]]
| 1854-11-14
| 1941-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sergio González Álvarez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-12-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sergio Mendizabal|Sergio Mendizábal]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 1920-07-03
| 2005
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sergio Rey]]
| ''[[:d:Q11338576|boxeolari]]''
| [[Donostia]]
| 1969-11-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sergio de Lis]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1986-05-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sergio de Lis.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sigfrido Koch]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>[[Atleta|kirolari]]
| [[Donostia]]
| 1936-02-28
| 1992-04-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Sigfrido-Koch-Arruti (Usoz).jpg|center|128px]]
|-
| [[Sigfrido Koch Bengoetxea]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1908
| 1973
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Retrato-Sigfrido-Koch-Bengoetxea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Silverio Izagirre]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1897-08-31
| 1935-11-19
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Silvestre Igoa]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1920-09-05
| 1969-05-31
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Silvestre Igoa, Estadio, 1950-07-15 (374) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Silvia Albert Sopale]]
| [[artista]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Donostia]]
| 1976-08-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Silvia Iranzo]]
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[ekonomialari]]
| [[Donostia]]
| 1958-12-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Silvia del Rincón]]
| ''[[:d:Q4144610|eskiatzaile alpino]]''
| [[Donostia]]
| 1971-04-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Soledad Ruz]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Sonia San Jose]]
| [[arkeologo]]
| [[Donostia]]
| 1972
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Soterotxo]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1889
| No/unknown value
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Sua Enparantza|Sua Enparantza Alustiza]]
| ''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 2003
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Sunti Amilibia]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1917-12-24
| 2013-04-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Susana Corcuera|Susana Corcuera Leunda]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1963
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Susana Koska]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1966
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Tania Elosegi]]
| ''[[:d:Q11303721|golf-jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-12-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:2009 Women's British Open - Tania Elosegui (1).jpg|center|128px]]
|-
| [[Tanis Marcellán]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1996-04-02
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Tatiana Garmendia]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-02-15
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Teodoro Fernández Larrañaga]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1948
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Teresa Calo]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| [[Donostia]]
| 1955-04-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Teresa Calo Fontán.jpg|center|128px]]
|-
| [[Teresa Castro]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]
| [[Donostia]]
| 1968-12-28
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Teresa Eskoriatza]]
| [[irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[Esatari]]
| [[Donostia]]
| 1891-12-07
| 1968-07-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Teresa Eskoriatza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Teresa Motos]]
| ''[[:d:Q10843263|belar hockey jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1963-12-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Teresa del Valle]]
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q66581878|antropologo sozial]]''
| [[Donostia]]
| 1937-04-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Teresa del Valle.jpg|center|128px]]
|-
| [[Tessa Andonegi]]
| [[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Donostia]]
| 1968-08-31
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Tessa Andonegi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Theo van Doesburg]]
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q17391638|artearen teoriko]]''<br/>[[diseinatzaile]]<br/>''[[:d:Q11455387|furniture designer]]''
| ''[[:d:Q39297398|Utrecht]]''
| 1883-08-30
| 1931-03-07
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Theo van Doesburg in military service.JPG|center|128px]]
|-
| [[Tomas Alba Irazusta]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1937-03-15
| 1979-09-28
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Astigarraga - Memorial de Tomás Alba Irazusta 3.jpg|center|128px]]
|-
| [[Tomas Hernández Mendizabal]]
| [[artista]]
| [[Donostia]]
| 1940-09-15
| 2021-12-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Tomas Garbizu|Tomás Garbizu]]
| [[musikagile]]
| [[Lezo]]
| 1901-09-12
| 1989-11-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Tomas Garbizuren eskultura.jpg|center|128px]]
|-
| [[Toribio Altzaga]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1861-04-16
| 1941-05-27
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:ToribioAltzagaBereTaldea.png|center|128px]]
|-
| [[Trihas Gebre]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Wukro]]
| 1990-04-28<br/>1990-04-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marathon 2018 European Athletics Championships (39) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Trinido Vaqueriza]]
| [[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1929-08-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Trino Arizkorreta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1902-09-01
| 1964-10-25
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txan magoa]]
| [[azti]]
| [[Donostia]]
| 1963-10-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Txan Magoa.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txantxillo]]
| ''[[:d:Q273283|eskeko]]''
| [[Donostia]]
| 1927
| 2003
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Txantxillo urnietan.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txaro Arteaga]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1944-05-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Txaro Arteaga 2018.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txelo Ruiz Vazquez]]
| [[informatikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Irun]]
| 1959-04-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Txelo Ruiz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txema Garcia Luena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-12-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txema Garcia-Viana]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1963-09-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Urnieta-aldea.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txema Indias]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1971-09-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txente García Acosta]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>''[[:d:Q838476|kirol zuzendari]]''
| [[Donostia]]
| 1972-08-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:JVG Acosta TR 2011.jpg|center|128px]]
|-
| [[Txetxo Bengoetxea]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q1415090|soinu banda konpositore]]''<br/>[[musikari]]
| [[Donostia]]
| 1961-06-15
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txipia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1914-02-04
| 1998-10
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Txomin Arrotegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1980-02-17
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Unai García Sebastián]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2001-10-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Unai Intziarte]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1991-05-16
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Vitry-en-Artois - Paris-Arras Tour, étape 1, 22 mai 2015, départ (A046).JPG|center|128px]]
|-
| [[Unai Marrero]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2001-10-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Marrero.jpg|center|128px]]
|-
| [[Unai Ruiz-Zeberio]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 2000-06-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Urko (abeslaria)|Urko]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1948-03-12
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Urko Aiartza]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Donostia]]
| 1970-03-31
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Urko Aiartza 2016.jpg|center|128px]]
|-
| [[Urko Egea]]
| [[Atleta|kirolari]]
| [[Donostia]]
| 1980-04-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Urko Menaia]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Urko menaia 001.JPG|center|128px]]
|-
| [[Urko Otegi]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1981-08-11
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Urko.JPG|center|128px]]
|-
| [[Usoa Zumeta]]
| [[artista]]
| [[Donostia]]
| 1969-01-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Usue Mori Carrascal]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[informatikari]]
| [[Donostia]]
| 1987
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Uxoa Iñurrieta|Uxoa Inurrieta]]
| [[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q15976270|hizkuntzalari konputazional]]''
| [[Donostia]]
| 1990-02-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Uxoa Iñurrieta-uninet2016.jpg|center|128px]]
|-
| [[Uxue Ezkurdia]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1994-01-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Uxue Fraile]]
| ''[[:d:Q19827218|ultramaratoilari]]''
| [[Donostia]]
| 1974-04-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Uxue del Río]]
| [[artista]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile grafiko]]
| [[Donostia]]
| 1997-01-08
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Valentín Rocandio]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Donostia]]
| 1963-06-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ventura Barkaiztegi Urbina]]
| [[ofizier]]<br/>''[[:d:Q1734662|kartografo]]''
| [[Donostia]]
| 1762
| 1816
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Vicente Carrión|Vicente Carrión Arregi]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Vicente Laffite]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1781198|agronomo]]''
| [[Donostia]]
| 1859-08-15
| 1944
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:1927, La Asamblea Nacional, Vicente Laffite Obineta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Vicente Manterola]]
| [[apaiz]]<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1833-01-22
| 1891-10-24
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:52570 N 16-07-12-22-59-39.jpeg|center|128px]]
|-
| [[Vicente Martín]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q957729|fotokazetari]]''
| [[Donostia]]
| 1926
| 2016-09-08
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Victoria Fernández]]
| [[matematikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[León (Espainia)|Leon]]
| 1956
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Bittori 8M handi.png|center|128px]]
|-
| [[Victoriano Juaristi|Victoriano Juaristi Sagartzazu]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''<br/>[[mediku]]<br/>[[musikagile]]
| [[Donostia]]
| 1880-03-06
| 1949-05-04
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Comisión de Monumentos de Navarra (1931) (Victoriano Juaristi).jpg|center|128px]]
|-
| [[Virginia Imaz]]
| [[artista]]<br/>[[pailazo]]<br/>''[[:d:Q16023925|ipuin-kontalari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[antzerki zuzendari]]
| [[Donostia]]
| 1962-04-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Virginia Imaz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabi Prieto]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-08-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Krasnodar-Real Sosiedad (6).jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabi Puerta]]
| [[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1959
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabi San Sebastian]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Agote]]
| ''[[:d:Q1294787|artisau]]''<br/>''[[:d:Q2106711|ontzigile]]''<br/>[[antropologo]]<br/>[[arraunlari]]
| [[Donostia]]
| 1964-09-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:XabierAgote ElkarrekinTogether.png|center|128px]]
|-
| [[Xabier Albistur]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q2306091|soziologo]]''
| [[Doneztebe]]
| 1944-01-04
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Alegria]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[Preso politiko]]
| [[Donostia]]
| 1958-11-26
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Alvarez de Eulate]]
| [[artista]]
| [[Donostia]]
| 1919-04-26
| 2012-03-16
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Anduaga]]
| ''[[:d:Q2865819|opera abeslari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-06-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:OSE- Anduaga74 (50229813103).jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Artola Zubillaga]]
| [[informatikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q33231|argazkilari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1957-05-03
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xabier Artola Zubillaga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Berzosa]]
| [[zinema ekoizle]]
| [[Donostia]]
| 1976-05-28
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Gutiérrez]]
| ''[[:d:Q156839|sukaldari]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Donostia]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xabier Gutiérrez (38522073866).jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Isasi|Xabier Isasi Balanzategi]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>''[[:d:Q2732142|estatistikari]]''
| [[Bilbo]]
| 1956-09-06
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xabier Isasi Balantzategi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Lapitz]]
| [[kazetari]]
| [[Hondarribia]]
| 1965-12-09
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Onda Vascan elkarrizketa - Xabier Lapitz (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Mikel Azparren]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Donostia]]
| 1999-02-25
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Vuelta espana 2022 CRI Elche Alicante-71 - 52324649482.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Mujika]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Otaegi]]
| [[pailazo]]
| [[Donostia]]
| 1952-06-21
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Txirri mirri txiribiton.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Peñalver]]
| [[arkeologo]]
| [[Donostia]]
| 1952-12-22
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xabier Peñaler Munoaundin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier San Martin]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1977-05-20
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:La oreja de Van Gogh - Rock in Rio Madrid 2012 - 33.jpg|center|128px]]
|-
| [[Xabier Sarasa]]
| [[musikagile]]<br/>''[[:d:Q19729565|horn player]]''
| [[Donostia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xabier Zubiri]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1898-12-04
| 1983-09-21
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xanti Korkostegi]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Donostia]]
| 2002-01-05
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xanti Korkostegi 2020 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Xanti Martín]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1970-03-27
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Xebe Diez]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[Bikoizketa-aktore|bikoizle]]<br/>''[[:d:Q1154500|telebista-meteorologo]]''
| [[Donostia]]
| 1955
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Xebe Diez, eguraldi gizona (96-177).jpg|center|128px]]
|-
| [[Yoana Martinez|Yoana Martínez]]
| ''[[:d:Q13141064|badmintoneko jokalari]]''<br/>''[[:d:Q58825429|Olympic competitor]]''
| [[Donostia]]
| 1980-11-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Yolanda Martín]]
| ''[[:d:Q23719050|boccia jokalaria]]''
| [[Donostia]]
| 1975-05-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Yolanda Vicente]]
| [[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1975-01-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Zuriñe Arrue]]
| [[Atleta|kirolari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Donostia]]
| 1986
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Eutsi berdintasunari (Marienea-Basauri, 2021) 2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Álex Ubago]]
| [[egile abeslari]]
| [[Gasteiz]]
| 1981-01-29
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:AlexUbago.jpg|center|128px]]
|-
| [[Álvaro Bermejo]]
| [[antropologo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kazetari]]
| [[Donostia]]
| 1959-08-01
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Alvaro bermejo.JPG|center|128px]]
|-
| [[Álvaro Fernández]]
| ''[[:d:Q33231|argazkilari]]''
| [[Donostia]]
| 1964
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Álvaro Fernández Gabiria]]
| [[musikagile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Álvaro Odriozola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1995-12-14
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:CSKA-RM18 (12) (cropped.jpg|center|128px]]
|-
| [[Álvaro Pérez Florentino]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1975-10-13
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Álvaro de Laiglesia]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1397808|Erresistentziaren kide]]''<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q1454940|military volunteer]]''
| [[Donostia]]
| 1922-09-09
| 1981-08-01
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ángel De la Hoz]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''
| [[Donostia]]
| 1946
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ángel García Ronda]]
| [[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Donostia]]
| 1939-10-18
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ángel Mariscal]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1904-08-11
| 1979-03-20
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Ángel Martínez Sanjuán]]
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]
| [[Donostia]]
| 1951-04-08
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Iñigo Barandiaran Benito|Íñigo Barandiaran Benito]]
| [[politikari]]<br/>[[funtzionario]]
| [[Donostia]]
| 1959-02-19
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Iñigo Barandiaran (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Óscar Hernández]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1976
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
|
|-
| [[Oscar Terol|Óscar Terol]]
| [[komediante]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Donostia]]
| 1969
|
| ''[[:d:Q6581097|gizonezko]]''
| [[Fitxategi:Oscar Terol Lekukoak 2011.jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}
fi8re9h43aun46odybductl5wt30ddx
Kategoria:Ismailismoa
14
675572
9993691
9740133
2024-12-08T17:03:32Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Xiismo]] kendua; [[Kategoria:Xiismoaren adarrak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993691
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{nagusia|Ismailismo}}
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
[[Kategoria:Islamdar mistizismoa]]
[[Kategoria:Pentsamendu eskola esoterikoak]]
j41h7cyhtg6797fqv9izpyur79xgwsc
Txantiloi:Urtebetetzeak gaur
10
679259
9994123
9991518
2024-12-09T06:33:34Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994123
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item (SAMPLE(?date) as ?date) (SAMPLE(?img) as ?img) (SAMPLE(?rank) as ?rank)
{
SELECT ?item ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) ?img ?date
{
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1898 && day(?date) = day(now()) && month(?date) = month(now()))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod} FILTER (!bound(?dod))
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wdt:P18 ?img .
?item wdt:P31 wd:Q5 .
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct
}
ORDER BY DESC(?rank) ?item
LIMIT 15
}
GROUP BY ?item
ORDER BY ?date
LIMIT 12
|section=
|columns=P18,label,P569,P19,qid
|thumb=130
|min_section=
|links=red
|row_template=Wikidata list/GalleryRD
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
|link=Wikidata:Database_reports/birthday_today/gallery
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Judi Dench at the BAFTAs 2007 (cropped).jpg|center|130px]]
| label = [[Judi Dench]]
| p569 = 1934-12-09
| p19 = [[York]]
| qid = Q28054
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Marco Bellocchio Siena.JPG|center|130px]]
| label = [[Marco Bellocchio]]
| p569 = 1939-11-09
| p19 = [[Bobbio]]
| qid = Q53010
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Beau Bridges Comic Con 2008.jpg|center|130px]]
| label = [[Beau Bridges]]
| p569 = 1941-12-09
| p19 = [[Hollywood]]
| qid = Q309640
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Richard Thaler Chatham.jpg|center|130px]]
| label = [[Richard Thaler]]
| p569 = 1945-09-12<br/>1945-12-09
| p19 = [[East Orange (New Jersey)|East Orange]]
| qid = Q371212
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Sonia Gandhi (cropped).jpg|center|130px]]
| label = [[Sonia Gandhi]]
| p569 = 1946-12-09
| p19 = [[Lusiana]]
| qid = Q163225
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:John Malkovich, Berlinale 2023 cropped.jpg|center|130px]]
| label = [[John Malkovich]]
| p569 = 1953-12-09
| p19 = [[Christopher (Illinois)|Christopher]]
| qid = Q172261
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Jean-Claude Juncker April 2019.jpg|center|130px]]
| label = [[Jean-Claude Juncker]]
| p569 = 1954-12-09
| p19 = [[Redange-sur-Attert]]
| qid = Q57661
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Emmanuel Carrère - Livre sur la Place 2014 (15221395521) (cropped).jpg|center|130px]]
| label = [[Emmanuel Carrère]]
| p569 = 1957-12-09
| p19 = [[Parisko 16. barrutia]]
| qid = Q713747
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:FelicityHuffmanHWoFMar2012.jpg|center|130px]]
| label = [[Felicity Huffman]]
| p569 = 1962-12-09
| p19 = [[Bedford (New York)|Bedford]]
| qid = Q190519
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Empress Masako at TICAD7.jpg|center|130px]]
| label = [[Empress Masako]]
| p569 = 1963-12-09
| p19 = [[Toranomon Hospital]]
| qid = Q230433
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:KirstenGillibrand.jpg|center|130px]]
| label = [[Kirsten Gillibrand]]
| p569 = 1966-12-09
| p19 = [[Albany]]
| qid = Q22222
}}
{{Wikidata list/GalleryRD
| p18 = [[Fitxategi:Bixente Lizarazu (cropped).jpg|center|130px]]
| label = [[Bixente Lizarazu]]
| p569 = 1969-12-09
| p19 = [[Donibane Lohizune]]
| qid = Q44073
}}
{{wikidata list end}}
m8f6046e5gczdf7vkg965xgbwuhalbe
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/12/2/Mundua
10
682207
9993478
9968339
2024-12-08T12:10:33Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993478
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (12))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q11975|Q11975]]
| p18 = [[Fitxategi:Britney Spears 2013 (Straighten Crop) (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Britney Spears]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q80424|Q80424]]
| p18 = [[Fitxategi:Nelly Furtado at Radio Regenbogen Award 2017 (6).jpg|center|60px]]
| label = [[Nelly Furtado]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q34013|Q34013]]
| p18 = [[Fitxategi:Georges Seurat 1888 (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Georges Seurat]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q128297|Q128297]]
| p18 = [[Fitxategi:Maria Callas 1958.jpg|center|60px]]
| label = [[Maria Callas]]
}}
{{Wikidata list end}}
ld6sl82nbdbb6gglyytiab54b8dtjc3
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/12/21/Mundua
10
682226
9993792
9915364
2024-12-08T17:33:38Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993792
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (12))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q855|Q855]]
| p18 = [[Fitxategi:JStalin Secretary general CCCP 1942 flipped.jpg|center|60px]]
| label = [[Iosif Stalin]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q8963|Q8963]]
| p18 = [[Fitxategi:Johannes Kepler by Hans von Aachen.jpg|center|60px]]
| label = [[Johannes Kepler]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q41142|Q41142]]
| p18 = [[Fitxategi:Jane Fonda Cannes 2014.jpg|center|60px]]
| label = [[Jane Fonda]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q3052772|Q3052772]]
| p18 = [[Fitxategi:Emmanuel Macron March 2024 (3).jpg|center|60px]]
| label = [[Emmanuel Macron]]
}}
{{Wikidata list end}}
nso0r1880l82ru9mvsjsc93gphds3sj
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/12/21/Mundua
10
682289
9993526
9968270
2024-12-08T13:28:12Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993526
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (12))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q93354|Q93354]]
| p18 = [[Fitxategi:F. Scott Fitzgerald (1929 photo portrait by Nickolas Muray) Cropped.jpg|center|60px]]
| label = [[F. Scott Fitzgerald|Francis Scott Fitzgerald]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q186492|Q186492]]
| p18 = [[Fitxategi:General George Patton by Robert F. Cranston, Lee Elkins, and Harry Warnecke, 1945, color carbro print, from the National Portrait Gallery - NPG-NPG 95 404Patton-000002.jpg|center|60px]]
| label = [[George S. Patton]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q76857|Q76857]]
| p18 = [[Fitxategi:Frederic Ward Putnam by T. Smutney, gift of Franz Boas, 1900, oil on canvas - Peabody Museum, Harvard University - DSC06063.jpg|center|60px]]
| label = [[Franz Boas]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q157268|Q157268]]
| p18 = [[Fitxategi:Robert Solow by Olaf Storbeck.jpg|center|60px]]
| label = [[Robert Solow]]
}}
{{wikidata list end}}
r2gaj8hxak1pkj3i8l5yxwytkuz8deu
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/12/2/Mundua/Falta
10
682305
9993561
9971229
2024-12-08T15:13:12Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993561
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (12))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lawrence Weiner]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Luitzen Egbertus Jan Brouwer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Achille Castiglioni]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pierre Puget]]
}}
{{wikidata list end}}
dfgvt3y7ulwm0ohnnqc7e4ygl96kr1q
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/12/4/Mundua/Falta
10
682307
9993517
9814968
2024-12-08T13:00:37Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993517
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (4) && month(?date) = (12))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vyacheslav Tikhonov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Samuel Goudsmit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[H. C. Artmann]]
}}
{{wikidata list end}}
hfipb1023bz8873f7h24wd0oj9olftq
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/12/8/Mundua/Falta
10
682311
9994064
9992951
2024-12-09T00:15:15Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994064
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (8) && month(?date) = (12))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alphonse Legros]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elisabet Karlota Palatinatukoa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Juice WRLD]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pavel Florensky]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thomas Corneille]]
}}
{{wikidata list end}}
bb0popgill31tjk3v24mjh1x16ohdo7
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/12/6/Mundua/Falta
10
682340
9993811
9934189
2024-12-08T17:52:16Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993811
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (6) && month(?date) = (12))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Friedrich Max Müller]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dave Brubeck]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tim Cahill]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Judd Apatow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stefanie Scott]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alfred Eisenstaedt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Andrew Cuomo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nikolay Lossky]]
}}
{{wikidata list end}}
mo4v4i67wmpctllu00qcerlvnmmqss2
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/1/16/Mundua/Falta
10
682440
9993575
9930480
2024-12-08T15:33:59Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993575
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (16) && month(?date) = (1))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Edward Gordon Craig]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gregor Gysi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joseph Victor von Scheffel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[FKA twigs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henri d'Orléans, Duke of Aumale]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nicklas Bendtner]]
}}
{{wikidata list end}}
0wm0rtwwbn32ystquk2ughricbtlvo9
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/5/12/Mundua/Falta
10
682497
9993491
9796499
2024-12-08T12:18:04Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993491
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (12) && month(?date) = (5))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Malin Åkerman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Frank Brangwyn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Andrei Voznesensky]]
}}
{{wikidata list end}}
efx2tbqiz8a8ndisjg2vo6l8la7wmb2
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/7/7/Mundua/Falta
10
682523
9993543
9900271
2024-12-08T13:55:57Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993543
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (7) && month(?date) = (7))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kathy Reichs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zakhar Prilepin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[André Dunoyer de Segonzac]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Imam Shamil]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joe Zawinul]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Albert of Mainz]]
}}
{{wikidata list end}}
sdbfv1eqjt0brka85i1s6ireojqgxo0
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/7/15/Mundua/Falta
10
682531
9994029
9882337
2024-12-08T22:46:30Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994029
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (15) && month(?date) = (7))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[David Cox]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Arianna Huffington]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henry Edward Manning]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jean-Baptiste Charcot]]
}}
{{wikidata list end}}
jognxb3u9dmg1pr2gcl5b418zbj9pw7
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/8/6/Mundua/Falta
10
682553
9994004
9882266
2024-12-08T22:11:58Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994004
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (6) && month(?date) = (8))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Friedrich List]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elliott Smith]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Luc de Clapiers, marquis de Vauvenargues]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Howard Hodgkin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ouyang Xiu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Charlie Haden]]
}}
{{wikidata list end}}
3fxsef64joc7mj3ls0ck3a86pwyi84v
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/8/7/Mundua/Falta
10
682554
9993515
9930425
2024-12-08T12:49:22Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993515
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (7) && month(?date) = (8))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henri Le Sidaner]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vladimir Sorokin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wayne Knight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[James Randi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joachim Ringelnatz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Michael Shannon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Robert Mueller]]
}}
{{wikidata list end}}
ogdumvizeprgnyaa5a3an3tqydxker4
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/11/16/Mundua/Falta
10
682625
9994115
9991481
2024-12-09T06:05:26Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994115
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (16) && month(?date) = (11))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Richard Nikolaus von Coudenhove-Kalergi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Robert Nozick]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Bright]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Julian of Norwich]]
}}
{{wikidata list end}}
al9cfrnr8bq4w1dii1jpakz0wx3246w
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/9/3/Mundua/Falta
10
682642
9994012
9942064
2024-12-08T22:23:01Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994012
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (3) && month(?date) = (9))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jérôme Boateng]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Malcolm Gladwell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Solomon Lefschetz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lev Pontryagin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gareth Southgate]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Júlio César Soares Espíndola]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paolo Sarpi]]
}}
{{wikidata list end}}
kfh07nwpnemv0h8f5znwhpx9s7unz8m
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/9/21/Mundua/Falta
10
682660
9993793
9968506
2024-12-08T17:33:58Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993793
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (9))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Francesco Bartolozzi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ethan Coen (Q13595531)|Ethan Coen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jason Derulo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Frédéric Beigbeder]]
}}
{{wikidata list end}}
in1uk676pfep0u1o6qhnvhlhcvzo3ds
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/4/4/Mundua/Falta
10
682703
9993547
9974741
2024-12-08T14:05:03Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993547
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (4) && month(?date) = (4))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[David Cross]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sami Khedira]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Casimir Delavigne]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Antoine Galland]]
}}
{{wikidata list end}}
8ef5yvvkj9v9w0j42ejd1yd2lpvamb3
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/2/17/Mundua/Falta
10
682746
9994140
9900838
2024-12-09T06:59:53Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994140
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (17) && month(?date) = (2))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joseph Gordon-Levitt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mori Ōgai]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Michael Bay]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sadegh Hedayat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[René Laennec]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Philipp Franz von Siebold]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Agnia Barto]]
}}
{{wikidata list end}}
6ktl58q36f1315ji3n07i5fhne4whug
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/1/1/EH
10
682759
9993553
9971222
2024-12-08T14:57:47Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993553
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (1) && month(?date) = (1))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q376528|Q376528]]
| p18 = [[Fitxategi:Romain Sicard Ronde Isard 2009 depart.jpg|center|60px]]
| label = [[Romain Sicard]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q1333280|Q1333280]]
| p18 = [[Fitxategi:Eloy en Donosti.jpg|center|60px]]
| label = [[Eloy de la Iglesia]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q940723|Q940723]]
| p18 = [[Fitxategi:Jesus Mari Zamora 1981.jpg|center|60px]]
| label = [[Jesus Maria Zamora]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q9095320|Q9095320]]
| p18 = [[Fitxategi:X Congreso General de Historia de Navarra - Víctor Manuel Arbeloa.jpg|center|60px]]
| label = [[Víctor Manuel Arbeloa|Víctor Manuel Arbeloa Muru]]
}}
{{wikidata list end}}
shwm215jsril2h7zml5gwzm04b8xjn0
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/6/14/EH
10
683017
9994001
9815301
2024-12-08T22:07:36Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994001
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (14) && month(?date) = (6))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q3113964|Q3113964]]
| p18 = [[Fitxategi:Nicolás Achúcarro.png|center|60px]]
| label = [[Nikolas Atxukarro]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q20492615|Q20492615]]
| p18 = [[Fitxategi:Deportivo da Coruña - CD Castellón, ida da final da Primeira RFEF 2023-24 - 51.jpg|center|60px]]
| label = [[Óscar Gil]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q8846147|Q8846147]]
| label = [[Eugenio Imatz]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q3440104|Q3440104]]
| label = [[Roland Hureaux]]
}}
{{wikidata list end}}
qq1a2g4pu12modkt7o3166c415ymsbe
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/9/11/Mundua
10
683192
9994005
9942051
2024-12-08T22:13:01Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994005
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (11) && month(?date) = (9))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q34970|Q34970]]
| p18 = [[Fitxategi:D H Lawrence passport photograph.jpg|center|60px]]
| label = [[D. H. Lawrence]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q152388|Q152388]]
| p18 = [[Fitxategi:Theodor W. Adorno.jpg|center|60px]]
| label = [[Theodor W. Adorno|Theodor Wiesengrund Adorno]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q1463|Q1463]]
| p18 = [[Fitxategi:Ferdinand Marcos (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Ferdinand Marcos|Ferdinand E. E. Marcos]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q4457|Q4457]]
| p18 = [[Fitxategi:Franz Beckenbauer (1975).jpg|center|60px]]
| label = [[Franz Beckenbauer]]
}}
{{wikidata list end}}
ptkua2knmbhxi02e5xttelritzgy4ht
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/9/21/Mundua
10
683202
9994010
9971681
2024-12-08T22:21:58Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994010
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (21) && month(?date) = (9))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q39829|Q39829]]
| p18 = [[Fitxategi:Stephen King at the 2024 Toronto International Film Festival 2 (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Stephen King|Q39829]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q42511|Q42511]]
| p18 = [[Fitxategi:H.G. Wells by Beresford.jpg|center|60px]]
| label = [[Herbert George Wells]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q1276|Q1276]]
| p18 = [[Fitxategi:Leonard Cohen, 1988 01.jpg|center|60px]]
| label = [[Leonard Cohen]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q132345|Q132345]]
| p18 = [[Fitxategi:Shinzō Abe 20120501.jpg|center|60px]]
| label = [[Shinzō Abe]]
}}
{{wikidata list end}}
fmvahh5m7ja7ppl7w6wo65fk62o4jqz
Txantiloi:Jaiotza garrantzitsuenak/3/3/Mundua
10
683371
9993887
9629400
2024-12-08T18:58:23Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993887
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (3) && month(?date) = (3))
?item p:P569/psv:P569 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P570 ?dod. BIND(YEAR(?dod) AS ?yod)}
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Jaiotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q34286|Q34286]]
| p18 = [[Fitxategi:Alexander Graham Bell.jpg|center|60px]]
| label = [[Alexander Graham Bell]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q7331|Q7331]]
| p18 = [[Fitxategi:Ibn Battuta Mall on 2 June 2007 Pict 3.jpg|center|60px]]
| label = [[Ibn Battuta]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q163249|Q163249]]
| p18 = [[Fitxategi:Jessica Biel 2012.jpg|center|60px]]
| label = [[Jessica Biel]]
}}
{{Wikidata list/Jaiotzak
| item = [[:d:Q71031|Q71031]]
| p18 = [[Fitxategi:Robert Wilhelm Bunsen (HeidICON 53016) (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Robert Wilhelm Bunsen]]
}}
{{wikidata list end}}
e3aeqy4n0ic0gidgxpwx2j9768bt7w0
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/10/2/Mundua/Falta
10
683431
9993590
9975310
2024-12-08T15:46:26Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993590
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (10))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Samuel Adams]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Giya Kancheli]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vasily Shukshin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Marin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[William Ellery Channing]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Marek Edelman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brian Friel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Johann Caspar Bluntschli]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Heinz G. Konsalik]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oskar Lange]]
}}
{{wikidata list end}}
ai0r0jdnexsvm6vemrxxjie0ksej2ar
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/10/22/Mundua/Falta
10
683451
9993974
9950814
2024-12-08T21:27:00Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993974
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (10))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Louis Spohr]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paul Tillich]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Komitas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Louis Marcoussis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al-Mansur wasfa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pierre Chaunu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joachim Heinrich Campe]]
}}
{{wikidata list end}}
jbuxgajppmf7x1timd1ve0nwzq7ingc
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/8/10/Mundua/Falta
10
683470
9993661
9946641
2024-12-08T16:42:36Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993661
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (10) && month(?date) = (8))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Walter Gerlach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oswald Veblen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nahum Tate]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Carlo Giuseppe Guglielmo Botta]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Franz Aepinus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bernd Alois Zimmermann]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jakob Friedrich Fries]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Johannes Linnankoski]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Wilson Croker]]
}}
{{wikidata list end}}
iwv7nr6joec1r8usq6hcvk6z9gq1q4q
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/8/18/Mundua/Falta
10
683478
9993542
9968388
2024-12-08T13:54:37Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993542
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (18) && month(?date) = (8))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Richard Avenarius]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Constant von Wurzbach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Erwin Schulhoff]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ernst Nolte]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tibor Déry]]
}}
{{wikidata list end}}
8djrxzsvz7qjzi6qiymjcklhrbv6yu7
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/8/26/Mundua/Falta
10
683486
9993844
9975427
2024-12-08T18:25:52Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993844
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (26) && month(?date) = (8))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Irving Stone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anna German]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lotte Lehmann]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Andrew W. Mellon]]
}}
{{wikidata list end}}
ij5srrvsnjk7tj0htz0dhyoodjq7gcc
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/7/22/Mundua/Falta
10
683514
9993538
9971211
2024-12-08T13:51:49Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993538
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (7))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mikhail Zoshchenko]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Xavier Bichat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mortimer Wheeler]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Detlev von Liliencron]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lajos Kassák]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[David Wojnarowicz]]
}}
{{wikidata list end}}
rgi5wv4ytwj016r6u3hacmyktlhyefh
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/7/28/Mundua/Falta
10
683520
9993937
9909035
2024-12-08T20:11:09Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993937
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (28) && month(?date) = (7))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jan Evangelista Purkyně]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gerard de Lairesse]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Edogawa Ranpo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Lambton, 1st Earl of Durham]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Frank Loesser]]
}}
{{wikidata list end}}
884mv15pmwcak19xdqdgihzgt348tbx
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/7/29/Mundua/Falta
10
683522
9993994
9855445
2024-12-08T21:55:56Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993994
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (29) && month(?date) = (7))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Edward Gordon Craig]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[William Wilberforce]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henri Milne-Edwards]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Karel Havlíček Borovský]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jean-Antoine Chaptal]]
}}
{{wikidata list end}}
b393rtuh1afnk0y6oqdx62176mmc07o
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/5/20/Mundua/Falta
10
683547
9993552
9852595
2024-12-08T14:56:38Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993552
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (20) && month(?date) = (5))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Charles Bonnet]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gil Evans]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oleg Yankovsky]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leonhart Fuchs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Clare]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gilbert Murray]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Emperor Suzong of Tang]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leonard Ornstein]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jean-Louis Vaudoyer]]
}}
{{wikidata list end}}
9n9nkhmbd9fs3au97gv4y2ff66qqte2
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/3/22/Mundua/Falta
10
683581
9993701
9990984
2024-12-08T17:12:14Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993701
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (3))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jonathan Edwards (Q313073)|Jonathan Edwards]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alexander Emanuel Agassiz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Willem Mengelberg]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mirza Fatali Akhundov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[George Sarton]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Olga Knipper]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Frederic Farrar]]
}}
{{wikidata list end}}
hrpbxotirxdfy9ji0yuh65g5m2vsabm
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/3/30/Mundua/Falta
10
683589
9993952
9942025
2024-12-08T20:47:27Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993952
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (30) && month(?date) = (3))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Albert, Duke in Prussia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Richard Diebenkorn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Viktor Moritz Goldschmidt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Maxfield Parrish]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Robert Creeley]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henri Lehmann]]
}}
{{wikidata list end}}
mq99jpr8qekxj666s7ulzq77csogeu9
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/1/9/Mundua/Falta
10
683599
9993516
9934022
2024-12-08T12:51:08Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993516
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (9) && month(?date) = (1))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wilhelm Busch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Houston Stewart Chamberlain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Robin George Collingwood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Charles Simic]]
}}
{{wikidata list end}}
3a0wht58t607r3ogir5gsz992caadpu
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/1/24/Mundua/Falta
10
683615
9993986
9927180
2024-12-08T21:45:09Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993986
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (24) && month(?date) = (1))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Friedrich von Flotow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Homi Jehangir Bhabha]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nikolay Lossky]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Friedrich Adolf Trendelenburg]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bernd Eichinger]]
}}
{{wikidata list end}}
azglc6v8fk2ljxl9b6azyxkd83qxg8x
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/11/2/Mundua/Falta
10
683625
9993481
9990811
2024-12-08T12:13:09Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993481
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (11))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stradanus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pierre Grimal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alexander Menshikov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leo Baeck]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dimitri Mitropoulos]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gigi Proietti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Eva Cassidy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Han Suyin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[François Perrier]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yuri Temirkanov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hal Roach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Théodore Aubanel]]
}}
{{wikidata list end}}
ku3p2oicfxzke9i3msgvm1y5bjayqqz
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/11/18/Mundua/Falta
10
683641
9993544
9941825
2024-12-08T14:03:36Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993544
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (18) && month(?date) = (11))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wilhelm Hauff]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Michael Kamen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joseph P. Kennedy Sr.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cy Coleman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Adolf Hurwitz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Claude Nicolas Ledoux]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Lyly]]
}}
{{wikidata list end}}
79r1ip0ip8b0a1hcjglecltdn0tuwgl
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/9/17/Mundua/Falta
10
683670
9994100
9912423
2024-12-09T03:56:16Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994100
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (17) && month(?date) = (9))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[William Henry Fox Talbot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[André Dunoyer de Segonzac]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Eduard Spranger]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Robert Estienne]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Olaus Rudbeck]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sabbatai Zevi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Charles Robert Cockerell]]
}}
{{wikidata list end}}
pfv1x5p2fo285ibu425wszzym3mvd5w
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/4/7/Mundua/Falta
10
683722
9993874
9991018
2024-12-08T18:49:10Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993874
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (7) && month(?date) = (4))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alexander Bogdanov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wilhelm von Kaulbach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henry Brougham, 1st Baron Brougham and Vaux]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Georg Herwegh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jean-Baptiste de La Salle]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Marcel Jouhandeau]]
}}
{{wikidata list end}}
4iox9ecgqm5sj8v7fohl7o7nm5nx3fd
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/4/23/Mundua/Falta
10
683738
9993813
9975415
2024-12-08T17:54:23Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993813
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (23) && month(?date) = (4))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harold Arlen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Roland Penrose]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Christian Wilhelm Ernst Dietrich]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joseph Pennell]]
}}
{{wikidata list end}}
13v5ti8uu6t912l0n54h6u6ye8w6ly4
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/4/27/Mundua/Falta
10
683742
9993600
9990977
2024-12-08T16:00:42Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993600
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (27) && month(?date) = (4))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dominique Vivant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[William Jones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Carlos Castañeda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Konosuke Matsushita]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jerry Springer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Carl Ludwig]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Émile de Girardin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kirill Lavrov]]
}}
{{wikidata list end}}
ayu2xc0m0p109brmwog2zosv9q8960y
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/2/3/Mundua/Falta
10
683779
9994082
9946888
2024-12-09T02:25:48Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994082
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (3) && month(?date) = (2))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 30
|columns=label
|thumb=60
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joe Alaskey]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anatoly Petrovich Alexandrov]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yvette Guilbert]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Henry James Sumner Maine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Édouard Glissant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reinhart Koselleck]]
}}
{{wikidata list end}}
lqadym4l9t6fjp5mhdf97nv7grwgzhr
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/8/9/EH
10
683845
9993886
9882130
2024-12-08T18:58:03Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993886
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (9) && month(?date) = (8))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q2700102|Q2700102]]
| p18 = [[Fitxategi:Jdeanchieta.jpg|center|60px]]
| label = [[Joanes Antxieta|Juan Antxieta]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3356420|Q3356420]]
| p18 = [[Fitxategi:Orixe idazlea.png|center|60px]]
| label = [[Orixe|Nikolas Ormaetxea]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q289872|Q289872]]
| p18 = [[Fitxategi:MadreCandida.jpg|center|60px]]
| label = [[Ama Kandida]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q11686949|Q11686949]]
| label = [[Jusepe Ximénez]]
}}
{{wikidata list end}}
7dda3z2w4sb839738bf4bw74pf0wg7z
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/5/2/EH
10
683900
9993535
9990941
2024-12-08T13:49:16Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993535
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (5))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3285654|Q3285654]]
| p18 = [[Fitxategi:Manex Goienetxe Liburugile.jpg|center|60px]]
| label = [[Manex Goienetxe|Manex Goihenetxe]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12260887|Q12260887]]
| p18 = [[Fitxategi:Joxantonio Ormazabal (Maider Zapirain).jpg|center|60px]]
| label = [[Joxantonio Ormazabal]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12262191|Q12262191]]
| label = [[Leoncio Urabaien]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12261323|Q12261323]]
| p18 = [[Fitxategi:Karmele Rotaetxe 2008.jpg|center|60px]]
| label = [[Karmele Rotaetxe]]
}}
{{wikidata list end}}
djy00x3f4ggk9qrwsg4yqvmvg4nzwen
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/5/22/EH
10
683920
9993563
9926409
2024-12-08T15:16:13Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993563
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (5))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3258784|Q3258784]]
| p18 = [[Fitxategi:Loleh Bellon FF Sept 1952.jpg|center|60px]]
| label = [[Loleh Bellon]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q99893308|Q99893308]]
| label = [[Gregorio Sena]]
}}
{{wikidata list end}}
dwhd7vebq43qo979b9hdcyhuv6pju84
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/5/25/EH
10
683923
9993929
9978415
2024-12-08T19:44:59Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993929
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (25) && month(?date) = (5))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q5760161|Q5760161]]
| label = [[Celestino Sarobe]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q80337340|Q80337340]]
| p18 = [[Fitxategi:Maria Ana ikastetxea.jpg|center|60px]]
| label = [[Maria Ana Sanz|Maria Ana Sanz Uharte]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q84440378|Q84440378]]
| label = [[Miriam Garcia Pascual]]
}}
{{wikidata list end}}
bqeg4frz3ebsqbvwrlsjvajglibp23c
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/3/12/EH
10
683940
9993980
9975742
2024-12-08T21:36:23Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993980
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (12) && month(?date) = (3))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3757000|Q3757000]]
| p18 = [[Fitxategi:Xabier Lizardi idazlea 1933an.jpg|center|60px]]
| label = [[Xabier Lizardi|Jose Mari Agirre]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3749662|Q3749662]]
| p18 = [[Fitxategi:Patricio Arabolaza.jpg|center|60px]]
| label = [[Patricio Arabolaza]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3854624|Q3854624]]
| p18 = [[Fitxategi:Mentxu Gal - Dani Blanco.jpg|center|60px]]
| label = [[Mentxu Gal]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12260975|Q12260975]]
| label = [[Juan Errandonea]]
}}
{{wikidata list end}}
8pze4lm8rj7r255kr6ozyvo6g5c36c1
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/1/23/EH
10
683983
9993975
9978448
2024-12-08T21:28:35Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993975
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (23) && month(?date) = (1))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3488893|Q3488893]]
| p18 = [[Fitxategi:Sofía Gandarias 2011 (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Sofia Gandarias]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q11697224|Q11697224]]
| p18 = [[Fitxategi:Tolosa - Monumento a Pablo Gorosabel.JPG|center|60px]]
| label = [[Pablo Gorosabel]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12261791|Q12261791]]
| p18 = [[Fitxategi:Euskal erria velasco 1891.jpg|center|60px]]
| label = [[Ladislao Belasko|Ladislao Belasko Fernández de la Cuesta]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q5994720|Q5994720]]
| p18 = [[Fitxategi:F. de Madrazo - 1849, El general Manuel Mazarredo (Colección particular, Madrid).jpg|center|60px]]
| label = [[Manuel Mazarredo]]
}}
{{wikidata list end}}
rzi7k521xa30jawzy37qau8byzeqol0
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/9/22/EH
10
684065
9993550
9974757
2024-12-08T14:29:08Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993550
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (22) && month(?date) = (9))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q708534|Q708534]]
| label = [[Javier Yubero]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q6056700|Q6056700]]
| p18 = [[Fitxategi:Pachuco Prats.jpg|center|60px]]
| label = [[Manuel Prats]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q12260822|Q12260822]]
| label = [[José Ibarburu]]
}}
{{wikidata list end}}
9jyr48hcpl3cilsmxshqch43es9ggn8
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/6/30/EH
10
684103
9994019
9991227
2024-12-08T22:30:46Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994019
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (30) && month(?date) = (6))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q958389|Q958389]]
| label = [[Jose Antonio Zaldua Urdanabia|Jose Antonio Zaldua]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3754581|Q3754581]]
| p18 = [[Fitxategi:Aita Madina tokikom.png|center|60px]]
| label = [[Francisco Madina]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q1646510|Q1646510]]
| p18 = [[Fitxategi:Jose Mari Orue - Athletic Club - 1965.png|center|60px]]
| label = [[José María Orue|Jose Maria Orue]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q3572522|Q3572522]]
| p18 = [[Fitxategi:Yon etxaide.jpg|center|60px]]
| label = [[Yon Etxaide|Jon Etxaide]]
}}
{{wikidata list end}}
09d3gqkgsfoeuam2stntexoowgel5g7
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/2/14/Mundua
10
684176
9993572
9930475
2024-12-08T15:30:55Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993572
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (14) && month(?date) = (2))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q7324|Q7324]]
| p18 = [[Fitxategi:Captainjamescookportrait.jpg|center|60px]]
| label = [[James Cook]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q41585|Q41585]]
| p18 = [[Fitxategi:Hilbert.jpg|center|60px]]
| label = [[David Hilbert]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q207515|Q207515]]
| p18 = [[Fitxategi:PGWodehouse.jpg|center|60px]]
| label = [[P. G. Wodehouse]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q153776|Q153776]]
| p18 = [[Fitxategi:Boris Klavdievich Kabalevsky, Dmitri Kabalevsky, Elena Kabalevsky. St. Petersburg, 1909.jpg|center|60px]]
| label = [[Dimitri Kabalevski|Dimitri Borissovitx Kabalevski]]
}}
{{wikidata list end}}
dnv20mzmzlw698s791dexdd4rvjygn8
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/4/2/Mundua
10
684193
9993812
9946707
2024-12-08T17:53:15Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993812
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (2) && month(?date) = (4))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q989|Q989]]
| p18 = [[Fitxategi:Pope John Paul II smile.jpg|center|60px]]
| label = [[Joan Paulo II.a]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q75698|Q75698]]
| p18 = [[Fitxategi:Samuel Morse.jpg|center|60px]]
| label = [[Samuel Morse]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q2185|Q2185]]
| p18 = [[Fitxategi:Georges Pompidou 1969 (cropped).jpg|center|60px]]
| label = [[Georges Pompidou]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q46739|Q46739]]
| p18 = [[Fitxategi:Paz0.jpg|center|60px]]
| label = [[Octavio Paz]]
}}
{{wikidata list end}}
g85uh1kyvgozjoqdm23ee41eh1c57sr
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/4/11/Mundua
10
684202
9993990
9971635
2024-12-08T21:50:31Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993990
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (11) && month(?date) = (4))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q409|Q409]]
| p18 = [[Fitxategi:Bob Marley 1976 press photo.jpg|center|60px]]
| label = [[Bob Marley]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q49074|Q49074]]
| p18 = [[Fitxategi:Kurt Vonnegut by Bernard Gotfryd (1965).jpg|center|60px]]
| label = [[Kurt Vonnegut]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q47595|Q47595]]
| p18 = [[Fitxategi:Alfonso X el Sabio en El libro de los juegos.jpg|center|60px]]
| label = [[Alfontso X.a Gaztelakoa]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q165274|Q165274]]
| p18 = [[Fitxategi:Jacques Prévert en 1961 dans le film Mon frère Jacques par Pierre Prévert.jpg|center|60px]]
| label = [[Jacques Prévert]]
}}
{{wikidata list end}}
1m3wesb60lzuxbdfy3o5w3meceieotb
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/6/19/Mundua
10
684240
9993800
9815184
2024-12-08T17:38:19Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993800
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (19) && month(?date) = (6))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q81796|Q81796]]
| p18 = [[Fitxategi:James Matthew Barrie00.jpg|center|60px]]
| label = [[James Matthew Barrie]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q44183|Q44183]]
| p18 = [[Fitxategi:William Golding 1983.jpg|center|60px]]
| label = [[William Golding]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q84192|Q84192]]
| p18 = [[Fitxategi:Maximilian of Mexico bw.jpg|center|60px]]
| label = [[Maximiliano I.a Mexikokoa]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q153408|Q153408]]
| p18 = [[Fitxategi:Joseph Banks 1773 Reynolds.jpg|center|60px]]
| label = [[Joseph Banks]]
}}
{{wikidata list end}}
cbb0j267scj1wzvhgm9k1qmohsvojrm
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/9/16/Mundua
10
684267
9993815
9900605
2024-12-08T17:56:19Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993815
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (16) && month(?date) = (9))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q43706|Q43706]]
| p18 = [[Fitxategi:Johnchrysostom.jpg|center|60px]]
| label = [[Joan Krisostomo]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q128297|Q128297]]
| p18 = [[Fitxategi:Maria Callas 1958.jpg|center|60px]]
| label = [[Maria Callas]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q123190|Q123190]]
| p18 = [[Fitxategi:Jean Piaget in Ann Arbor (cropped).png|center|60px]]
| label = [[Jean Piaget]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q126188|Q126188]]
| p18 = [[Fitxategi:King James II by Sir Godfrey Kneller, Bt.jpg|center|60px]]
| label = [[Jakue II.a Ingalaterrakoa|Jakue II.a Ingalaterrakoa eta VII.a Eskoziakoa]]
}}
{{wikidata list end}}
4zharpi6nz19okhhfl143qs4em6psuz
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/11/12/Mundua
10
684293
9993963
9975715
2024-12-08T21:09:54Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993963
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (12) && month(?date) = (11))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q181900|Q181900]]
| p18 = [[Fitxategi:Stan Lee December 2016.jpg|center|60px]]
| label = [[Stan Lee]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q43954|Q43954]]
| p18 = [[Fitxategi:Pope St. Leo I the Great.jpg|center|60px]]
| label = [[Leon I.a (aita santua)|Leon I.a]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q229226|Q229226]]
| p18 = [[Fitxategi:Elizabeth Gaskell.jpg|center|60px]]
| label = [[Elizabeth Gaskell]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q95002|Q95002]]
| p18 = [[Fitxategi:Holden-portrait.jpg|center|60px]]
| label = [[William Holden]]
}}
{{wikidata list end}}
knty3evfgquomeu0r7vz5hc0xy70647
Lankide:Theklan/1000 film ezagun
2
686526
9993571
9990972
2024-12-08T15:28:32Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993571
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?itemLabel ?slct WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q11424.
?item wikibase:sitelinks ?slct.
}
ORDER BY DESC(?slct)
LIMIT 1000
|columns=label
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Toy Story 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Toy Story 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ice Age: The Meltdown| The Meltdown]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bolt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Saludos Amigos]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Bug's Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rio]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Finding Dory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Monsters University]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[3 Idiots]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chicken Little]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Despicable Me 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fun and Fancy Free]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ice Age: Continental Drift| Continental Drift]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cars 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Good Dinosaur]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beauty and the Beast]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Madagascar 3: Europe's Most Wanted| Europe's Most Wanted]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Croods]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Open Season]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Make Mine Music]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Coraline]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Angry Birds Movie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Despicable Me 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live Free or Die Hard]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Adventures of Ichabod and Mr. Toad]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kung Fu Panda 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Lorax]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dinosaur]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Iron Giant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cinderella]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Boss Baby]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Moscow Does Not Believe in Tears]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Mummy: Tomb of the Dragon Emperor| Tomb of the Dragon Emperor]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alvin and the Chipmunks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Secret Life of Pets]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Minions: The Rise of Gru| The Rise of Gru]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Thor: Love and Thunder| Love and Thunder]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Smurfs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The SpongeBob SquarePants Movie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cloudy with a Chance of Meatballs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Taare Zameen Par]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Diamond Arm]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Suicide Squad]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Surf's Up]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Penguins of Madagascar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kung Fu Panda 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Guardians of the Galaxy Vol. 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Alvin and the Chipmunks: Chipwrecked| Chipwrecked]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Looney Tunes: Back in Action| Back in Action]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[RED]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The SpongeBob Movie: Sponge Out of Water| Sponge Out of Water]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[How to Train Your Dragon 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ice Age: Collision Course| Collision Course]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Kong: Skull Island| Skull Island]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cars 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ant-Man and the Wasp: Quantumania| Quantumania]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stardust]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Alvin and the Chipmunks: The Squeakquel| The Squeakquel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ivan's Childhood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Broadway Melody]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Andrei Rublev]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kuch Kuch Hota Hai]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The LEGO Movie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Home]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:How to Train Your Dragon: The Hidden World| The Hidden World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Walk to Remember]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Enchanted]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Spirit: Stallion of the Cimarron| Stallion of the Cimarron]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[War and Peace]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hitch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rio 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Indiana Jones and the Dial of Destiny]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Despicable Me 4]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mr. Bean's Holiday]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Déjà Vu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ivan Vasilievich: Back to the Future| Back to the Future]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mr. Peabody & Sherman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Carol]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[San Andreas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Baby Driver]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Transformers: The Last Knight| The Last Knight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Secret Life of Pets 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Mission: Impossible – Dead Reckoning Part One| Impossible – Dead Reckoning Part One]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Looper]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Home Alone 3]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Cinderella Story]]
}}
{{wikidata list end}}
iqja10c74ysadzeespmru3gr2dnl26e
Lankide:Theklan/1000 diska ezagun
2
686567
9994015
9991224
2024-12-08T22:29:12Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994015
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?itemLabel ?slct WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q482994.
?item wikibase:sitelinks ?slct.
}
ORDER BY DESC(?slct)
LIMIT 1000
|columns=label
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hybrid Theory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Meteora (Q19858)|Meteora]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Led Zeppelin (Q131392)|Led Zeppelin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I Am… Sasha Fierce]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Queen II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Led Zeppelin IV]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Animals]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Day at the Races (Q220756)|A Day at the Races]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Minutes to Midnight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[B'Day]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jazz (Q270083)|Jazz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Thousand Suns]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dangerously in Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Piper at the Gates of Dawn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Led Zeppelin II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Works]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Division Bell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pet Sounds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hot Space]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fearless]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Off the Wall]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[American Idiot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[…Baby One More Time]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Led Zeppelin III]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Taylor Swift]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[21 (Q155169)|21]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Miracle]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[21st Century Breakdown]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Red]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Invincible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Living Things]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Death Magnetic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Saucerful of Secrets]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Final Cut]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:HIStory: Past, Present and Future, Book I| Past]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Got to Be There]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Confessions on a Dance Floor]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fever]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aphrodite]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Up All Night]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Loud]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music of the Sun]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dookie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Flash Gordon (Q275834)|Flash Gordon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dreaming of You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Sabbath]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Good Girl Gone Bad]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[X&Y]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Madonna]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Houses of the Holy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Talk That Talk]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paranoid]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ReLoad]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[25 (Q21168841)|25]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lover]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Folklore (Q97620733)|Folklore]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In the Zone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Forever, Michael]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kylie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oops!… I Did It Again]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mutter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Eminem Show]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Viva la vida or Death and All His Friends]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Holes and Revelations]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Light Years]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Body Language]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[X (Q208332)|X]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Iron Maiden (Q209646)|Iron Maiden]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Herzeleid]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Presence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In Rainbows]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Blood on the Dance Floor: HIStory in the Mix| HIStory in the Mix]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[4 (Q238235)|4]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Load]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ben]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Unapologetic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[St. Anger]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[True Blue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fallen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[19 (Q208902)|19]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dark Passion Play]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Piece of Mind]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Relapse]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Hunting Party]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Endless River]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lemonade]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[When We All Fall Asleep, Where Do We Go?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music & Me]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Parachutes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Powerslave]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Michael]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reise, Reise]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Obscured by Clouds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Absolution]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rated R]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kid A]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[MDNA]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wishmaster]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Century Child]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Killers (Q275550)|Killers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sweetener]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Midnights]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Angels Fall First]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[London Calling]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reanimation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Girl like Me]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Back to Black]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oceanborn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Slim Shady LP]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pulse]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seventh Son of a Seventh Son]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Rush of Blood to the Head]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In the Court of the Crimson King]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In Through the Out Door]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pablo Honey]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Like a Virgin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beyoncé (Q15303590)|Beyoncé]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Future Nostalgia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[No Line on the Horizon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Matter of Life and Death]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Marshall Mathers LP]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ray of Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greatest Hits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Encore]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Are You Experienced]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Origin of Symmetry]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sehnsucht]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rosenrot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Soundtrack From The Film “More”]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Bends]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reign in Blood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fear of the Dark]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Like a Prayer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Coda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All Eyez on Me]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Highway to Hell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Once]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Book of Souls]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dangerous Woman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born to Die]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[2Pacalypse Now]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pink Friday]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Generation (Q375249)|My Generation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Liebe ist für alle da]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[One of the Boys]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Songs of Faith and Devotion]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Warning]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Highway 61 Revisited]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Exile on Main St.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amnesiac]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brave New World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Christina Aguilera (Q243789)|Christina Aguilera]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mylo Xyloto]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Velvet Underground & Nico]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Recovery]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hail to the Thief]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Unforgettable Fire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Final Frontier]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[G N' R Lies]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yours Truly]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hardwired… to Self-Destruct]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Evermore]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Voyage]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[(What's the Story) Morning Glory?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Definitely Maybe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stripped]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ten]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[American Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Virtual XI]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[No Prayer for the Dying]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ring Ring]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Deep Purple In Rock]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Shades of Deep Purple]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Insomniac]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Can't Be Tamed]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nimrod (Q217018)|Nimrod]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[FutureSex/LoveSounds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Garage Inc.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Erotica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Loose (Q488934)|Loose]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Violator]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Somewhere in Time]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ultra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kylie Minogue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Unknown Pleasures]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Waterloo (Q744013)|Waterloo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ultraviolence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Britney Jean]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Everything]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thank U, Next]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Tortured Poets Department]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Don't Forget]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rust in Peace]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live in Texas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tommy (Q372055)|Tommy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Playing the Angel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let It Bleed]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Images and Words]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nightmare]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Take Me Home]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[British Steel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Machine Head]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hot Fuss]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Songs About Jane]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hunky Dory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bedtime Stories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Construction Time Again]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sam's Town]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live Killers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The X Factor]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Painkiller]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Open Door]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chinese Democracy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Use Your Illusion I]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sounds of the Universe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Use Your Illusion II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bangerz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Xscape]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Four]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rebel Heart]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Made in the A.M.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Positions]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Renaissance (Q112595827)|Renaissance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greatest Hits II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Greatest Hits: My Prerogative| My Prerogative]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Is There Anybody Out There? The Wall Live 1980–81]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mi Reflejo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Me Against the World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kerplunk]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music for the Masses]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Master of Reality]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The King of Limbs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Infinite]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[S&M]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Strictly 4 My N.I.G.G.A.Z.…]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Justified]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[808s & Heartbreak]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Kind of Christmas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Breakout]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Imaginaerum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Who's Next]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Three Cheers for Sweet Revenge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Whatever People Say I Am, That's What I'm Not]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[David Bowie (Q1753009)|David Bowie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Demi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Glory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[÷]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Witness (Q29948806)|Witness]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[30 (Q108773286)|30]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Broken Frame]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Virgin Killer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The E.N.D]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Back to Basics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Something to Remember]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aftermath]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Chronic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Exciter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fireball]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live aus Berlin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [["Heroes"]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Lennon/Plastic Ono Band]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Screaming for Vengeance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Delicate Sound of Thunder]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Number Ones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Electric Ladyland]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bionic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Speak & Spell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[So Far, So Good… So What!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[39/Smooth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oral Fixation Vol. 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Some Great Reward]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Celebration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Goats Head Soup]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sticky Fingers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Avenged Sevenfold]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Killing Is My Business... and Business Is Good!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ghost Stories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kiss Me Once]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Endless Forms Most Beautiful]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[One More Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fine Line]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born in the U.S.A.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Ice]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Beautiful Dark Twisted Fantasy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Filosofem]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Korn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mr. Bad Guy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Immaculate Collection]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Frank]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greatest Hits III]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jagged Little Pill]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hotel California]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All Hope Is Gone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Closer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let's Get to It]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blizzard of Ozz]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Follow the Leader]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Awake]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rocka Rolla]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aerosmith (Q281133)|Aerosmith]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:B in the Mix: The Remixes| The Remixes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In the Wake of Poseidon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live After Death]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Angel of Retribution]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Believe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live at Wembley '86]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live Magic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dire Straits (Q731870)|Dire Straits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mariah Carey (Q732845)|Mariah Carey]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Vol. 3: (The Subliminal Verses)|Vol. 3:]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Black Parade]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Goodbye Yellow Brick Road]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Six Degrees of Inner Turbulence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brand New Eyes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Super Trouper]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Impossible Princess]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Metropolis Pt. 2: Scenes from a Memory|Metropolis Pt. 2: Scenes from a Memory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I Brought You My Bullets, You Brought Me Your Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Breakaway]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Freak Out!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fragile]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Low]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Spliknot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Queen on Fire – Live at the Bowl]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Some Girls]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Diamond Dogs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[David Bowie (Q1648283)|David Bowie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Delta Machine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My World 2.0]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Marshall Mathers LP 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[AM (Q13539256)|AM]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Midnight Memories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[1000 Forms of Fear]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Drones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beauty Behind the Madness]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blackstar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Moon Shaped Pool]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Star Is Born]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[After Hours]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sour]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Happier Than Ever]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Made in Japan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hysteria]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Beautiful Lie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Perfect Strangers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Laundry Service]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Visitors]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tattoo You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rhythm of Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Band on the Run]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Antichrist Superstar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Emotions]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[When Dream and Day Unite]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Doggystyle]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Fat of the Land]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I'm with You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[¡Uno!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pros and Cons of Hitch Hiking]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Book of Taliesyn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Deep Purple (Q216333)|Deep Purple]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Enjoy Yourself]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[You Can Dance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Their Satanic Majesties Request]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Unbroken]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Double Fantasy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stormbringer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Essential Michael Jackson]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Ultimate Collection]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Close to the Edge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ram It Down]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Who Do We Think We Are]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All We Know Is Falling]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[8 Mile – Music from and Inspired by the Motion Picture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ABBA (Q286672)|ABBA]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Singles Collection]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greatest Hits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Larks' Tongues in Aspic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Countdown to Extinction]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Celebration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Metal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Purpendicular]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Queen Is Dead]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Station to Station]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Demon Days]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Peace Sells… but Who's Buying?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dirt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Queen Rocks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Islands]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Here We Go Again]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The College Dropout]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[What's Going On]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Riot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Good Kid, M.A.A.D City]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[+]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[13]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Avril Lavigne]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stars Dance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Scare Force One]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[To Pimp a Butterfly]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Purpose]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Starboy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lust for Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Revival]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Norman Fucking Rockwell!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music to Be Murdered By]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dawn FM]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[72 Seasons]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oxygène]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thick as a Brick]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born Again]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let's Dance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Quick One]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[About Face]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I'm Not Dead]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love at First Sting]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Funhouse]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beggars Banquet]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Animal (Q547234)|Animal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Pink Friday: Roman Reloaded| Roman Reloaded]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[12 X 5]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Americana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[2001]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Selling England by the Pound]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love. Angel. Music. Baby.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The High End of Low]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born to Run]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mechanical Animals]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Voulez-Vous]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Queen Rock Montreal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[2112]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Out of Our Heads]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hopes and Fears]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Point of Entry]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Year Without Rain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Whitney Houston (Q220749)|Whitney Houston]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lana Del Ray a.k.a. Lizzy Grant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Don Killuminati: The 7 Day Theory| The 7 Day Theory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ultimate Kylie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The System Has Failed]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Abandon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bob Dylan (Q251309)|Bob Dylan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Youthanasia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Headless Cross]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Truth About Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Best of Michael Jackson]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Killing Machine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crazy World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[(Pronounced 'Lĕh-'nérd 'Skin-'nérd)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Octavarium]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wasting Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[White Light/White Heat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Funeral]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On the 6]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Remix]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life Is Peachy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ready to Die]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Enema of the State]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Golden Age of Grotesque]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kiss & Tell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Spice]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Burn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rage Against the Machine (Q540943)|Rage Against the Machine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[PCD]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Iowa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Battle Rages On...]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sad Wings of Destiny]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Defenders of the Faith]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [["The Spaghetti Incident?"]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:ABBA: The Album| The Album]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Superunknown]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The House of Blue Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Falling into Infinity]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Show No Mercy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tyr]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dehumanizer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Dutchess]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Come Taste the Band]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Slaves and Masters]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Live Shit: Binge & Purge| Binge & Purge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I'm Breathless – Music from and Inspired by the Film Dick Tracy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Doll Domination]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pyromania]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Michael Jackson's This Is It]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Motörhead]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Favourite Worst Nightmare]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cowboys from Hell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hvis lyset tar oss]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[De Mysteriis Dom Sathanas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bridges to Babylon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Rolling Stones No. 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[City of Evil]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pin-Ups]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[X (Q16623588)|X]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Revival]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fire at Sea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Getaway]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harry Styles (Q29391051)|Harry Styles]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Eternal Sunshine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Love Supreme]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hot Rats]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Clouds & Silver Linings]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blink-182]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Missundaztood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Arrival]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[10,000 Days]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vol. 4]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lonesome Crow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[She Wolf]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Heaven and Hell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Relics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[At the Beeb]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aladdin Sane]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Keeps Gettin' Better: A Decade of Hits|Keeps Gettin' Better: A Decade of Hits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Grace]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vs.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ramones (Q176284)|Ramones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Issues]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On an Island]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Train of Thought]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Debut]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Lamb Lies Down on Broadway]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[United Abominations]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All Killer, No Filler]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Memoirs of an Imperfect Angel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sin After Sin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Just a Little More Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sabbath Bloody Sabbath]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Get Rich or Die Tryin']]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Back to Bedlam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Young Americans]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seasons in the Abyss]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lulu (Q221580)|Lulu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[30 Seconds to Mars]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Band of Gypsys]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bananas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Take Off Your Pants and Jacket]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ace of Spades]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lizard]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blonde on Blonde]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Disraeli Gears]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Scream Bloody Gore]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Watermark]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[God Hates Us All]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Axis: Bold as Love| Bold as Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music Box]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The World Needs a Hero]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Binaural]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Illmatic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rush (Q633544)|Rush]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Divine Intervention]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[It Won't Be Soon Before Long]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rapture of the Deep]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Franz Ferdinand]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rocks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[This Is Me… Then]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let There Be Rock]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Trespass]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Standing on the Shoulder of Giants]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[South of Heaven]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Daydream]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jugulator]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stained Class]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mob Rules]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Holy Wood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thriller 25]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The 1st Album]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black and Blue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hell Awaits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Who's That Girl — Original Motion Picture Soundtrack]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Who Sell Out]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cross Purposes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[From the Muddy Banks of the Wishkah]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[GHV2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Evita – The Complete Motion Picture Music Soundtrack]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Man Who Sold the World (Q1129202)|The Man Who Sold the World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Facelift]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Overkill]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Merry Christmas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Humbug]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Day & Age]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Starless and Bible Black]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Red]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Scary Monsters (and Super Creeps)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Suck It and See]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Portrait of an American Family]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sounding the Seventh Trumpet]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Yes Album]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The 20/20 Experience]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yeezus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:.5: The Gray Chapter|.5: The Gray Chapter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Handwritten]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blurryface]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Melodrama]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Camila]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kamikaze (Q56394963)|Kamikaze]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[untitled Rammstein album]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Donda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harry's House]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alright, Still]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Road to Revolution: Live at Milton Keynes| Live at Milton Keynes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My December]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Enter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Little Bit Longer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[MCMXC a.D.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Razors Edge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yield]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Joyride (Q645006)|Joyride]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nightfall in Middle-Earth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Loveless]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Evanescence (Q178345)|Evanescence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rainbow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chuck]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Echoes, Silence, Patience & Grace]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Between the Buttons]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Remixed & Revisited]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All Things Must Pass]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Holy Diver]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Monkey Business]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elephant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Attero Dominatus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Underclass Hero]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Concerto for Group and Orchestra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Electra Heart]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Get Your Wings]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life thru a Lens]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amor prohibido]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amused to Death]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Parklife]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On Every Street]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Purple Rain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Butterfly]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vulgar Display of Power]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Is This It]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Automatic for the People]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tragic Kingdom]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Among the Living]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sabotage]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Badmotorfinger]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Heart of Everything]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ænima]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[90125]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Barcelona]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cryptic Writings]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Trans-Europe Express]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Christ Illusion]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Out of Time]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[White Blood Cells]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Control]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die Mensch-Maschine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Song Remains the Same (Q847678)|The Song Remains the Same]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[King of Pop]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Doo-Wops & Hooligans]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Transformer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Emancipation of Mimi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blood Fire Death]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Be Here Now]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Diary of a Madman]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Whoa, Nelly!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stiff Upper Lip]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fijación Oral vol. 1]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Risk]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Turbo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Never Say Die!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nursery Cryme]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Silent Force]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Hannah Montana 2: Meet Miley Cyrus| Meet Miley Cyrus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Does This Look Infected?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Echoes: The Best of Pink Floyd| The Best of Pink Floyd]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Music for the Jilted Generation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love over Gold]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[J.Lo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nostradamus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Modern Life Is Rubbish]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Smash]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Cosmos Rocks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Making Movies]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[World Painted Blood]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Songs in the Key of Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Katy Hudson]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nirvana (Q1128931)|Nirvana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[December's Children (And Everybody's)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Graduation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Det som engang var]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Late Registration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Emotional Rescue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Follow the Reaper]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Moving Pictures]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thirteen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Colour and the Shape]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[It's Only Rock 'n Roll]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Art of War]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Surrealistic Pillow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Far Beyond Driven]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Radio-Activity]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Green]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tarkus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Under the Mistletoe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Honky Château]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Waking the Fallen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Fever You Can't Sweat Out]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Watch the Throne]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let's Talk About Love]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Burzum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Now What?!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Songs of Innocence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hail to the King]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pure Heroine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pinkprint]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In the Lonely Hour]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Confident]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Life of Pablo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[No.6 Collaborations Project]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born Pink]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[1989 (Taylor's Version)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[( )]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lotus (Q25935)|Lotus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mother Earth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Bigger Bang]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Collection of Great Dance Songs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Dramatic Turn of Events]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Farewell to Kings]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Night at the Opera]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blood on the Tracks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Return]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Curtain Call: The Hits| The Hits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In Trance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lateralus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Straight Outta Compton]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Imaginations from the Other Side]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Another Side of Bob Dylan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hammerheart]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brain Salad Surgery]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Völkerball]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rebirth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Final Countdown]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fly by Night]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alive!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reality]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seventh Star]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dónde están los ladrones?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Caress of Steel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[1]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Earthling]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[No Code]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[THRAK]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[461 Ocean Boulevard]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Cross of Changes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Endgame]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Absolutely Live]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ágætis byrjun]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ram]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Conspiracy of One]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tonight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alice in Chains]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Balls to the Wall]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Nice Pair]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Spirit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Primo Victoria]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Demolition]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Relayer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gourmandises]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Communiqué]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Van Halen (Q264135)|Van Halen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bringing It All Back Home]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Live at Leeds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elvis Presley (Q610926)|Elvis Presley]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life After Death]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Abraxas (Q284798)|Abraxas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harvest]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greatest Hits]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chocolate Starfish and the Hot Dog Flavored Water]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Velvet Underground (Q848781)|The Velvet Underground]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Spiritual Healing]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Madman Across the Water]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leprosy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Keeper of the Seven Keys, Pt. 1]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Autobahn (Q544099)|Autobahn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dark Horse]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Salisbury (Q858445)|Salisbury]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Born This Way: The Remix| The Remix]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Curtis (Q826146)|Curtis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Systematic Chaos]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vitalogy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Technical Ecstasy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elephunk]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leisure]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bomber]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[From Genesis to Revelation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Forbidden]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[John Wesley Harding]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Come Away with Me]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All I Ever Wanted]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cheshire Cat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[T.N.T.]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Beginning]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Disintegration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Foxtrot (Q745724)|Foxtrot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Unleashed in the East]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fresh Cream]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Warriors of the World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Emerson, Lake & Palmer (Q845639)|Emerson, Lake & Palmer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[High 'n' Dry]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Keeper of the Seven Keys, Pt. 2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Try This]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Voodoo Lounge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Rolling Stones, Now!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Plastic Beach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dirty Work]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Under the Iron Sea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Falling into You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Meat Is Murder]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[…Very 'eavy …Very 'umble]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Steel Wheels]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harry Potter and the Philosopher's Stone – Music From and Inspired by the Motion Picture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Undercover]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Creatures of the Night]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Discipline]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[I'm Your Baby Tonight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Janet Jackson's Rhythm Nation 1814]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Who You Are]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hatebreeder]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lodger]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Weezer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[HAARP]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hours]]
}}
{{wikidata list end}}
fcse1cewii94myth1ynbx12536oe2mf
Lankide:Theklan/1000 liburu ezagun
2
686568
9993466
9990809
2024-12-08T12:07:25Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993466
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?itemLabel ?slct WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q571.
?item wikibase:sitelinks ?slct.
}
ORDER BY DESC(?slct)
LIMIT 1000
|columns=label
|links=red_only
|row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua
|skip_table=1
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Scouting for Boys]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Boxer Protocol]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Encyclopedia of Mathematics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Baa, Baa, Black Sheep]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[History of Northern Dynasties]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[menologium]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mus'haf]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ezra-Nehemiah]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Skeptic's Dictionary]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yazidi Black Book]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yazidi Book of Revelation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Strange Pilgrims]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:The Arab Kingdom and its Fall|The Arab Kingdom and its Fall]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Foundations of Real-World Economics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bucharest Bible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The 500 Most Influential Muslims]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:Slaves on Horses|Slaves on Horses]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mahaprajnaparamita Sutra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:Kennedy-The Armies of the Caliphs|Kennedy-The Armies of the Caliphs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:Kennedy-The Great Arab Conquests|Kennedy-The Great Arab Conquests]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tarikh-i guzida]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Linguistic Survey of India]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Social Psychology as a Science]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Thirst]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:Daftary-The Ismailis|Daftary-The Ismailis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On First Principles]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Scripture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lions' Commentary on UNIX 6th Edition, with Source Code]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Systema Mycologicum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Hebrew Goddess]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Memoirs Illustrating the History of Jacobinism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rauðskinna]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Daomu Biji]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Complete Treatise on Agriculture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Li sercha in li castelle Dewahl e altri racontas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Constantinian Excerpts]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Fifty-Nine Icosahedra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rahat al-sudur]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[دیوان حکمت]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Historia Welforum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pirenne Thesis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tuhfat al-Nafis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Basics of Socio-Psychological Theory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al-Mu'jam as-Saghir]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Áfram Latibær!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tafseer-e-Majidi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Krylov's Fables]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Three Essays on Religion]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Going South]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Blue Lantern]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Putin's People]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zeng guang]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prologue from Ohrid]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The History of England]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fatih code]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zizhi Tongjian Gangmu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Llibre del Repartiment]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Dialectics of Myth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Christus Victor]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crisis of Conscience]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Croyland Chronicle]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lepsius-Projekt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Della Moneta]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wanradt-Koell Catechism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Badai al-Waqai]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kitab al-A'laq al-Nafisah]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crime d'honneur]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On Right Pleasure and Good Health]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Nabataean Agriculture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Shahjahannama]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Datong Shu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Whiteshift]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Jewel Ornament of Liberation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rage]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Singular Objects of Architecture]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Art of Serigraphy. XX Century]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Naqsh e Hayat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[DTP(NN)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hidayatul Quran]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Palia de la Orăștie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Song Huiyao]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al-Amali]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Here]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Məmləkətimdən İnsan Mənzərələri]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Garshaspname]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aangan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[White Booklet]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sprachatlas von Bayerisch-Schwaben]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The New England Primer]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[London Canon Tables]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Final Programme]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zhengdian]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Guide to the Business Analysis Body of Knowledge]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Physiology of taste]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Balhaego]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tawarikh-i Guzideye Nusrat Nameh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Antiquarian science books]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Etiology, Concept and Prophylaxis of Childbed Fever]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Prison Diary of Ho Chi Minh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Slapping the Table in Amazement II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Letters to a German Princess]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kanhadade Prabandha]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Philippine Islands, 1493-1898]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Musnad Humaidi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ensiklopedi Nasional Indonesia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anthology of Petty Matters in Qing]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kleines Destillierbuch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Orchid Album]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Lady's Pin under a Man's Cap]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A History Of Mathematical Notations]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Biblical Researches in Palestine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Scarcity: Why Having Too Little Means So Much| Why Having Too Little Means So Much]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tableaux historiques de la révolution française]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Karotkaja historyja Biełarusi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Shev Shema'tata]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[فتاوى قاضيخان]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Book of Proverbs by Francysk Skaryna]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prince & Knight]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Shameful Act]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Killing Orders: Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide| Talat Pasha’s Telegrams and the Armenian Genocide]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crises of the Republic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jyoti Jyoti Mahajyoti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Peace Mantra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Curse of Strahd]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brotopia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Principles of Economics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Qamus al-Rijal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mary de Cork]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sahih International]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tesoro de la lengua guaraní]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Stalin: Breaker of Nations| Breaker of Nations]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Coming Conflict with China]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The New Climate War]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Like Water, Like Fire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Muslims in India]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Terminal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bibliography of Shibli Nomani]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Volga gyermekei]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Operation Sustainable Human]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Relics. Ранняе і нявыдадзенае]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Manazel ol-Akherat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Billion Dollar Whale: The Man Who Fooled Wall Street, Hollywood, and the World| The Man Who Fooled Wall Street]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Encyclopedia of Christianity in the United States]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Viral: The Search for the Origin of COVID-19| The Search for the Origin of COVID-19]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seventy-Six]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Daughter of the Deep]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bayinnaung's Bell Inscription]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Book of Exposition]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kalahandi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Brazilian Dictionary of Legal Language]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Socrates Cafe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[White Resistance Manual]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Enumeration des Bromeliacees Recoltees]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Handbook of the Bromeliaceae]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Elucidário Madeirense]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Calculators' Key to Arithmetic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Flora Carniolica, Editio Secunda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Flore d'Oware]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Home]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Biography of Iran's Political Figures in 12th, 13th and 14th Hijri Centuries]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kitabu-cəvahirin-nəhv fi luğati-t-turk]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Translation:Likutey Tefillot|Likutey Tefillot]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yadgar-e-Ghalib]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Compilation of laws]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mr. Sampath – The Printer of Malgudi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mythologia Fennica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Combat Fleets of the World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zhongguo renming dacidian]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chronicon der mecklenburgischen Regenten]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reise in das innere Nord-America in den Jahren 1832 bis 1834]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Birds of South Asia. The Ripley Guide]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The North American Indian]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Livre des métiers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Agron]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Octoechos]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ba'er Hetev]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[From Darwin to Hitler]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Revolutionary Road]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chronicle of Samiilo Velychko]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[100,000 Whys]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[大日本野史]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reading at the Imperial Society of History and Russian Antiquities]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A World History]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Phirphire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die Slaven in Griechenland (1941)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fisseflokken]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pratigya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Admonitions on Governing the People]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Asrar al-'Arifin]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Molla Ramayana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aagat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Makaiko Kheti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yojana Gandha]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Plantae rariores quas maximam partem]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The English Bread Book]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Streams in the Desert]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zizhi Tongjian Waiji]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[溫熱論]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Man Called Pirate]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Those Were the Days]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gyeogam Yurok]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prose Poem on Korea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vrikshasastramu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Commentary on Anatomy in Avicenna's Canon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fa hua xuan yi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[乙巳占]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mengda beilu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Chronicle of the East Sea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sultan Alp Arslan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[간이벽온방]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Badisches Sagenbuch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Philosophical Essay on Probabilities]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Instructions for Measuring with Compass and Ruler]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Basic Physics of Nuclear Medicine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Teen Ghumti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Naya Sadak Ko Geet]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Shabdatit Shantanu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[El País Valenciano]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thesaurus Euonymi Philiatri De remediis secretis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Basic Computing Using Windows]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Absence code. Foundations of the Belarusian mentality]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tarikh-e-Millat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die Pariser Friedenskonferenz (book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Catechism of Canisius]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Democracy in Deficit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ফিকহে হানাফীর গ্রন্থসমূহ]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ular]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Women In Tech]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Een klein heldendicht (A small epic)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Book of Job by Francysk Skaryna]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Why We Can't Sleep]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Werner's nomenclature of colours]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A History of Modern Yoga]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Letters on Demonology and Witchcraft]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Историко-юридические материалы]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A ol Franzesch Olivee]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yogmaya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cymeriadau]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[L'art du facteur d'orgues]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al Jihad fil Islam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Страявы вайсковы статут]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ludicrous: The Unvarnished Story of Tesla Motors| The Unvarnished Story of Tesla Motors]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Women in Mathematics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Illustrated World of Mortal Engines]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Беларускія буржуазныя нацыяналісты]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[tārīkh-i ravābiṭ-i siyāsī-i Īrān va ingilīs dar qarn-i nūzdahum-i mīlādī]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Royal Chronicle of the North]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vrata Ratnakaramu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tareekh Ummat e Muslima]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Apno Dharm]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Stalin: Waiting for Hitler, 1929-1941| Waiting for Hitler]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kleptopia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reasons for not eating animal food]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Moi les hommes, je les déteste]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Titles & Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration|Titles & Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chronici Zelandiae]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Twilight of Democracy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fauja Singh Keeps Going]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Hero is You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sirr-i-Akbar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ketzos HaChoshen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lazar asszonyai]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[そして、バトンは渡された]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seerat e Khatim Ul Ambiya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Story of Post-Modernism: Five Decades of the Ironic, Iconic and Critical in Architecture| Five Decades of the Ironic]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Կանանց ժամանակը (վեպ)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Rekha: The Untold Story| The Untold Story]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Maharani]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Uthman Taha Quran]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mouths of Rain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Lost Islamic History: Reclaiming Muslim Civilisation from the Past| Reclaiming Muslim Civilisation from the Past]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Took]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Architecture and Modernity: A Critique| A Critique]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[After the Ball]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Islam and Modernism (book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All American Boys]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Qingzhen Zhinan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:When Harry Became Sally: Responding to the Transgender Moment| Responding to the Transgender Moment]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zameen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Punishments of China]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Male Machine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Turkish Embassy Letters]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sahi Shabda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Parityakta]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Leadership of Muhammad]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Template:Greuter, Burdet & Long, 1986|Greuter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Khusi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nathiya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[مجمع النفایس]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chalta Musafir]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ramite]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wahala]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Languages of Truth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Schooling and the Struggle for Public Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The History of Extinguished Eyes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Next Civil War]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al Madkhal ila Ulum al Hadith al Sharif]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ash Shihabus Saqib]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paniko Gham]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Seeds of Corruption]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Story Without a Beginning or an Ending]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Perfecting Women: Maulana Ashraf Ali Thanawi's Bihishti Zewar| Maulana Ashraf Ali Thanawi's Bihishti Zewar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[And That Is Why . . . Manipuri Myths Retold]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Disputed Questions on Truth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bibliography of Darul Uloom Deoband]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aalamul Quran]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Пауки и мухи]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pour une poignée d'ivoire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Hope More Powerful than the Sea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Catechismus in der windischenn Sprach]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Über Konflikte der kindlichen Seele]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Between Two Worlds: Escape from Tyranny: Growing Up in the Shadow of Saddam| Escape from Tyranny: Growing Up in the Shadow of Saddam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aromanian Missal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chronique de Peder Svart]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Slott och herresäten i Sverige]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sveriges Lagar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Radio Navigational Aids]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Self-portrait in a Convex Mirror]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stories of the Prophets]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sun and Shadow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Life and Times of Scrooge McDuck Companion]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Woman with the Whip]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Traité des fardemens]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Models of Contextual Theology]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Underground to Palestine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Waiting for Normal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Potable Water and Sanitation]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Whispers: The Voices of Paranoia| The Voices of Paranoia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Why's (poignant) Guide to Ruby]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[You Just Don't Understand]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Children's island]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crime and Custom in Savage Society]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Getting to Know the General: The Story of an Involvement| The Story of an Involvement]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Det sovande folket]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Galvez - The Emperor of Acre]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Another view of the literary theory of Nima Yooshij]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Handbook of the Birds of India and Pakistan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ẓohūr wa soqūṭ-e salṭanat-e Pahlavī]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[yād'dāsht'hā-yi ʻalam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Historia general de las drogas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ḥuqūq bigīrān-i Ingilīs dar Īrān]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Course of Wisdom in Europe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Farāmūš-ḵāna wa Ferāmāsonerī dar Īrān]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[asrār-i ḫāna-i sedān]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[تحفه حکیم مؤمن]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Libertad bajo palabra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Şəfəq Türküsü]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Journey to the Ants]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Pronouncing Dictionary of American English]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Leabhar Cloinne Aodha Buidhe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Black Book]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Madonna]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sab Ras]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dabada]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dongui Suse Bowon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Firdous e Bareen (Book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mothers Alone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Self Scumbag]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Shenei luhot haberit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ABC Kni'sicza]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anweisung zur Teutschen Orthographie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Industrial Culture Handbook]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Theology of Hope]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aus der Akasha-Chronik]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Renri Hishō]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hahota]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The New Typography]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tabula Imperii Byzantini]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zij vochten op de zeven zeeën]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Twe-spraack]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Generación Einstein]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Todeszone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Staudinger (Gesetzeskommentar)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Heimans, Heinsius en Thijsse's geïllustreerde flora van Nederland]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier international]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dark Night of the Soul]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Les Caquets de l'accouchée]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The downfall of the Netherlands]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Surnaturel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tableau politique de la France de l’Ouest sous la Troisième République]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[bibliografia sulla Liguria]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dizionario storico-blasonico delle famiglie nobili e notabili italiane]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Suaren memoriak]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ragazza Emancipata]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Machine Gunners]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Corpus antiphonalium officii]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A New Concordance of the Bible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Babiniotis dictionary]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bulssi Japbyeon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Calculus on Manifolds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[English Hexapla]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[La revolución imposible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Một cơn gió bụi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jol-eobmunjib]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Selected Works of Mao Zedong, Volume V]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rani radovi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[虹色ほたる 〜永遠の夏休み〜]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[官職難儀]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amoenitatum exoticarum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[新幹線十年史]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Sunk Waterfall]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tokusen Jimmyōchō]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jimmyōchō Kōshō]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jinja Kakuroku]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[算法少女]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[English–Tagalog–Cebuano Translator]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Qüestió de noms]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[De Zegepraalende Vecht]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Энциклопедия виноградарства]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Камена]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tolnai's World History]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[از رنجی که میبریم]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tales from the Yawning Portal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Microbes and Man]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Il duello]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Գտնել մարդուն]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A magyar nemzet története by József Szalay]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Soodiya Poo Soodarka]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Di Goldene Pave]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Iran over the Volcano]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al-Shawqiyt]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[الصاحبي في فقه اللغة]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bildotabuloj por la instruado de Esperanto]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Encyclopedia of the Jewish story]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Midot ha-Reʼiyah]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[נפש החיים]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[পরিমল (হিন্দি কাব্যগ্রন্থ)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Butir-Butir Budaya Jawa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[国史]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Katuri]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[LSSR administrative-territorial gazetteer (3rd edition)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Istorija srpskog naroda]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[History of the Hungarian Nation (Szilágyi)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Account of an Embassy to the Kingdom of Ava]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Opera (Scappi)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Biblia komputerowego gracza]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cento vedute di Firenze antica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Why Johnny Can't Read]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pilgrim Kamanita]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mun Bot Banphakit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Польска-беларускі, беларуска-польскі слоўнік]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bagëti e Bujqësi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rhodd Mam i'w Phlentyn]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dialexicon Twents]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nepalko Balinali ra Tinko Digo Kheti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bhimsen Ko Antya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Baikuntha Express]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bairagi Kailaka Kabitaharu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Feðgar á ferð]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Glimpses of Unfamiliar Japan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Claws and Fangs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Regles Ortogràfiques (1917)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Majid's Tales]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Żeby nie było śladów]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Securing Sex: Morality and Repression in the Making of Cold War Brazil| Morality and Repression in the Making of Cold War Brazil]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Architektonische Charakterbilder]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amerila sarconota]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[الأسطول الإنجليزي]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Maimonides and the Book That Changed Judaism: Secrets of "The Guide for the Perplexed"| Secrets of "The Guide for the Perplexed"]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Samkshepavedartham]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vemana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fornmanna sögur]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Biblioteca Lusitana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Three Chestnut Horses]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pleine Lune]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Hornworm]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Japan and Japanese]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sirat Sayf ibn Dhi-Yazan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zizhi Tongjian Xubian]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zizhi Tongjian Bu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Karen Brahes Folio]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Živalske podobe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Moi znajomi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[They Will Drown in their Mother's Tears]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ICT in Education]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Refugium botanicum : or figures and descriptions from living specimens, of little known or new plants of botanical interest| or figures and descriptions from living specimens]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[System der Asteriden]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Cigarette Sellers of Three Crosses Square]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[ילקוט ראובני]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[乾饌子]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Franz Kampers - Kaiser Friedrich II. Der Wegbereiter der Renaissance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[戦国縦横家書]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[樞垣記略]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Manchu Grammar with Analysed Texts]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sawdust and Spangles]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sermons of the Curé of Ars]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Memoirs of Sir Isaac Newton's life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vikram and the Vampire; or, Tales of Hindu Devilry]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[War Damage in the Nanking area Dec. 1937 to Mar. 1938]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Baltimore Book of Prayers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mystery Tales of Edgar Allan Poe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The City of the Saints]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Divine Institutes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Grateful Dead; the history of a folk story]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Great Events by Famous Historians]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paris Book of Customs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Economics: Principles, Problems, and Policies| Principles]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Franklin kézi lexikona]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Anthropophyteia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bergens kopibok]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Putumayo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Scottish Silurian Scorpion]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Strange Voyage and Adventures of Domingo Gonsales]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Think Well On't]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Album der Rittergüter und Schlösser im Königreiche Sachsen III. Section]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Individual and society]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die elektrischen Kräfte]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die grosse Ravensburger Gesellschaft]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Freiburg im Breisgau. Die Stadt und ihre Bauten]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Geheimes Kinder-Spiel-Buch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Trebnik of the Three]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Remarques sur la langue française, utiles à ceux qui veulent bien parler et bien écrire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vernünftige und Christliche Gedancken über die Vampirs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The leg left behind]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[كتاب اللامات]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Media boycotts Islam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Al Muqtadhab]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[التيسير في القراءات السبع]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[مختصر سيرة الرسول صلى الله عليه وسلم]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tuhfat al'Arib bima fi al-Quran min al-Gharib]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tuḥfat al-ḥukkām]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[تيسير الوصول إلى جامع الأصول من حديث الرسول]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tarun Tapasi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Modiaain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Problems of Mysticism and its Symbolism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Diario 1921]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[اسلام وچ انسانی حقوق (کتاب)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[صراط الجنان فے تفسیر القران]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ziemas pasakas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Краіна Беларусь]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Petit Traité des grandes vertus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Կոլյա Սինիցինի օրագիրը]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Գիրք վաստակոց]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yang Shou]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Breakdown of Nations]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Flora Gallica : Flore de France| Flore de France]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Friend]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hanli Ziyuan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The depths of the sea. An account of the general results of the dredging cruises of H.M. SS. Porcupine and Lightning...]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beeraak]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Autobiography of an African Princess]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[河嶽英靈集]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Café Royal Cocktail Book]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[جنت السندھ]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ha-Asif]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Moses Final Oration]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gurian Diaries]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[اقبال الاعمال (کتاب)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prapanchavum Manushyanum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[La Saga de Gunnlöð]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Poesie varie]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[מדרש תנחומא הקדום]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[חסד לאברהם (ספר)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[יוסף תהלות]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sangoku Meishō Zue, vol.2]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[الهینامه]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Другі закон, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Ісуса Сірахава, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Левіт, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Лічбы, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Плач Ераміі, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Прамудрасць Божая, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга прарока Данііла, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Руф, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Суддзяў, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кніга Юдзіф, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Псалтыр, Скарына 1517]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Псалтыр, Скарына 1522]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Еклезіяст, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Кнігі Царстваў, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Песня песням, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Апостал, Скарына]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Paths]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Yuganta: The End of an Epoch| The End of an Epoch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On the Political Affairs of the Karabakh khanate in 1747–1805]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love Exercise]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The New Encyclopedia of Islam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Zanzibar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Greenworld]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stranger Than Fanfiction]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Schwester Monika]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tormenta]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[We Are Anonymous]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gramática de la Lengua Chio Chiu]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Friendly Fascism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[An Introduction to the Philosophy of Mathematics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Toward the African Revolution]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Découverte de la terre: Histoire générale des grands voyages et des grands voyageurs| Histoire générale des grands voyages et des grands voyageurs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[温疫论]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mao's China and After]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[How the Red Sun Rose]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Maharaja Ranjit Singh (Book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Illustrations from Bulgarian Folk Crosses]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tolnai új világlexikona]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Az Athenaeum kézi lexikona]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A magyar kereskedő könyve]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Orayiram Pazhanchol]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Malayalam Catechism of Physics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mrigacharitham (1860)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Aristocracy of Southern India]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Haworthia Handbook]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Haworthia Revisited: A Revision of the Genus| A Revision of the Genus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Notitia Hungariae novae historico-geographica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A History of Medicine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Christgau's Consumer Guide: Albums of the '90s|Christgau's Consumer Guide: Albums of the '90s]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Notícia de Catalunya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Persia and the Persian Question]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[جوامع الجامع]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Naqqāshī-i qahvahʹkhānah: khāṭirāt-i Kāẓim Dārābī, muttaham-i dādgāh-i Mīkūnūs| khāṭirāt-i Kāẓim Dārābī]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sprawa Wasyla Stusa. Zbiór dokumentów z archiwum byłego KGB USRR]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Comparative Literary Studies: An Introduction| An Introduction]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Guia da Secção Histórica do Museu Paulista]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[שווה לך]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Psy 2.5. W imię miłości]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Mathematics in Ancient Egypt: A Contextual History| A Contextual History]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Tribute for the Negro]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Boss of Wind River]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Atlas des Géographes d'Orbæ]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[On the Conduct of Man to Inferior Animals]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Last Pharaoh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tranquility]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fjärrförhör]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Հալեպի արձանագրությունները]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[حسابرسی چوشینگورا]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:My Boy: A Father's Memories| A Father's Memories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[مجاز القرآن دے اسلوب تے خصائص]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[وفیات پاکستانی اہل قلم خواتین]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Champu Ramayana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Divyopadesh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[General Bhimsen Thapa Ra Tatkalin Nepal]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pretkalpa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gesta Francorum Iherusalem peregrinantium]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Death and Afterlife of Mahatma Gandhi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Blood Oranges]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Voyage Fluvial du Tietê à l'Amazone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[L'Ami des Arts]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Simple Life in a Nutshell]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gallegher and Other Stories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Two Months In Arrah]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Astronomiae Pars Optica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[An Academic Question]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Few Green Leaves]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kant with Sade]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Floare de oțel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Les Belges dans l'Afrique centrale]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Давні килими України]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Para 66]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Drawdown: The Most Comprehensive Plan Ever Proposed to Reverse Global Warming| The Most Comprehensive Plan Ever Proposed to Reverse Global Warming]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Mary Jones, y Gymraes fechan heb yr un Beibl : a sefydliad y Feibl-Gymdeithas|Mary Jones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Whispering Mountain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ashes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nature Red in Tooth and Claw]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bangla O Bangali]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hotel Silence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Deep Black]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[אבי עזרי]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Monumental Inscriptions in the Parish Church of S. Michael, Coventry]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die Bergknappen in ihren Berufs- und Familienleben]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Harness Room]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vévodkyně a kuchařka]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Беларусь учора і сяньня]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Endless Frontier: Vannevar Bush, Engineer of the American Century| Vannevar Bush]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lingua Aegyptiaca Restituta]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Poems, Chiefly in the Scottish Dialect]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Flyology]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ranson's Folly]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Huth Hours]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Origin of Others]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pearl of Asia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mostra di medaglie napoleoniche]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Easy Latin Stories for beginners]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Security in the Persian Gulf Region]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Almanach perpetuum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Le Secret de la potion magique]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Vanishing Acts]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Possible Minds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Marpappa]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[উচ্চাকাংক্ষা]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cantate!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Delhi Riots 2020: The Untold Story| The Untold Story]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[الأنوار في آيات النبي المختار]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mesterségek Szótára]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Job Search]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kaffar-Raa'a min Muharramati'l Lahwi wa's Sama'a]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Arca Noë]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Full Catastrophe Living]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Amerikako demokrazia II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lapidario Romano dei Musei Civici di Modena]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nothing Is True and Everything Is Possible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Trump on China: Putting America First| Putting America First]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Behind the 1953 Coup in Iran: Thugs, Turncoats, Soldiers, and Spooks| Thugs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Superstition as Ideology in Iranian Politics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Shi'i Reformation in Iran: The Life and Theology of Shari'at Sangelaji|Shi'i Reformation in Iran: The Life and Theology of Shari'at Sangelaji]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Women's Barracks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[楊盈川集]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[De vulgaire geschiedenis van Charelke Dop]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Black Faces, White Spaces]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cesare Battisti and the Trentino]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Einstein's Unfinished Symphony]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Colors of Nature]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ethics Since 1900]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Game, Get Some!: What Women Really Want|Game]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Power in Numbers: The Rebel Women of Mathematics| The Rebel Women of Mathematics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Baby’s Own Aesop]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Հայրիկ, դու խենթ ես]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hamro Lok Sanskriti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Story of Prague]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Landschaften von Ludwig Richter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Natura y cultura de las Islas Canarias]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lives of the Eminent Philosophers/Book X]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Guia pelas Colleccões do Museu Paulista]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[تاریخ فیروز شاہی]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lo que Natalia no sabe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Новгород агиографияһы]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Trishanku]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Himmler's War]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Alice Network]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cry Macho]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Storm Runner]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Inheritance of Rome]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Assyrian Tragedy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A History of the Birds of Europe]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Dark Continent: Europe's Twentieth Century| Europe's Twentieth Century]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Einstein's Unfinished Revolution]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gertrude and Alice]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hey Grandude!]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Black Book]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Begum Khaleda Zia: Her Life Her Story| Her Life Her Story]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Historia filozofii]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cardinal and Ordinal Numbers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fighting for Space]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Myth of the Andalusian Paradise]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[China Journalism Yearbook]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[China Statistical Yearbook]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Black Family in Slavery and Freedom]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Triumph of Achilles]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kissing the Coronavirus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Silva Gadelica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Juna's Jar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kamala and Maya's Big Idea]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Ten Principal Upanishads]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Vers Tombouctou : L'Afrique des explorateurs II| L'Afrique des explorateurs II]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[あのコの夢を見たんです。]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aerodynamics]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Remembering The Beloved Prophet (S)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[澎湖廳志]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[תורה לשמה (ספר)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pleasures of Memory (Rogers)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Let Him Go (novel)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Матчына душа]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nabiyy-i Rahmat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Historia de la insigne Ciudad de Segovia y compendio de las historias de Castilla]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prachum Chotmaihet Samai Ayutthaya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Navvula Gani]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prachum Charuek Sayam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sweet Taste of Liberty]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nesivos HaMishpat]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Routledge Philosophy Guidebook to Hegel and the Phenomenology of Spirit]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Wazifa Zarruqiyya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Zoologist's Guide to the Galaxy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Max Adler - 1848]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Foucault in Iran]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Pedagogical State]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Errand into the Wilderness]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Responisbile Investment Brand Index]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Aftermath: Life in the Fallout of the Third Reich, 1945-1955| Life in the Fallout of the Third Reich]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The City of Pain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[How Not to Be a Boy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[O Lar Doméstico]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Eromanga hyougenshi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Boy Scouts and What They Do]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Prachum Kotmai Pracham Sok]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Eromanga Studies]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Geddes Burns]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Acht Umrisse zu Schillers Fridolin oder der Gang nach dem Eisenhammer von Moritz Retzsch]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Stalin: Paradoxes of Power, 1878-1928| Paradoxes of Power]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Making sex: body and gender from the Greeks to Freud| body and gender from the Greeks to Freud]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Salat al-Fatih]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[زیارات مقدسہ (سفرنامہ)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Self-Portrait]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[In the Shadow of the Banyan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Il virtuoso]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Myth of Disenchantment]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Reincarnationist Papers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Geografia Stoicheiodis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Diigimata]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bibliography of Abul Hasan Ali Hasani Nadwi]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Otaku Girl]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Best of Henry Kuttner]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lateness (book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[This Man Is Dangerous]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Majestic Quran: An English Rendition of Its Meanings| An English Rendition of Its Meanings]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Love In, Love Out]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[المجروحين من المحدثين والضعفاء والمتروكين]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Not a River]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Paperboy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gracey's Meat Hygiene]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Devran]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Alle, außer mir]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ruzbihan Baqli: Mysticism and the Rhetoric of Sainthood in Persian Sufism| Mysticism and the Rhetoric of Sainthood in Persian Sufism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stealing from the Saracens]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Moral Economy: Poverty, Credit, And Trust In Early Modern Europe| Poverty]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Flat Earth News]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Defense of the Constitutions of Government of the United States of America]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[How the West Indian Child is Made Educationally Sub-normal in the British School System]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Philippine Society and Revolution]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[My Three Years in Manipur and Escape from the Recent Mutiny]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Meitheis]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Greenwood Encyclopedia of Science Fiction and Fantasy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Моўны дапаможнік для зносін з беларускімі сялянамі]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tales of Rajastan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life in India]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Short History of Modern Philosophy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Birdsong]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Toronto, No Mean City]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Earth's Deep History]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Extraterrestrial: The First Sign of Intelligent Life Beyond Earth| The First Sign of Intelligent Life Beyond Earth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Record of the Old Barcelona City Council]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Lost Diaries of Adrian Mole, 1999–2001]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nithan Isop]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[בשפריר חביון]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kuroi Ushio]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Husain Ahmad Madani: The Jihad for Islam and India's Freedom| The Jihad for Islam and India's Freedom]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Author's Rights, Copyright and Open Licenses for Culture on the Web]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Die Vereinigten Staaten von Gross-Österreich]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:All Thirteen: The Incredible Cave Rescue of the Thai Boys' Soccer Team| The Incredible Cave Rescue of the Thai Boys' Soccer Team]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Minangkabau Spelling System]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Politics of Muslim Cultural Reform]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Festival Romanistica]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Still Reading Khan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[La rambla de les floristes]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Jewish cause: an introduction to a different Israeli history| an introduction to a different Israeli history]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ten in the Bed]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cricket]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Walking with the Comrades]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Gandhi: The Years That Changed the World| The Years That Changed the World]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life of a Counterfeiter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Diwan (Poetry book)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Splintered Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Philosophy of Beards]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Conant Report]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[German Orientalism in the Age of Empire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The historic judgment on interest delivered in the Supreme Court of Pakistan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Jews in Macedonia during the Second World War]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Darling: New & Selected Poems| New & Selected Poems]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[All Gall is Divided]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Magana Jari Ce]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Memory from the Liberation Russo-Turkish 1877-1878 War Album, 1928]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Tejo-Tungabhadra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The King of Jam Sandwiches]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ife-Iyoku, the Tale of Imadeyunuagbon]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Beyond Infinity]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chikuzen'nokuni Zoku Fudoki]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Structure and Interpretation of Computer Programs, JavaScript Edition]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Son of the House]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[City as an Artist’s Subjective (Catalog)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Rising Sun]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Medusa and the Snail]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Guía práctica del diplomático español]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Museum Florentinum]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Princes of the Yen]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Race After Technology]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Universitas lingvarum Litvaniae]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Aftershocks]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[El Miracol de Carabôlla]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Noni the Pony Rescues a Joey]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Some feudal coats of arms (1902 edition)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Grace Jones]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Free Voice]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Iowa Authors and Their Works]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kojiki Taishō Gotō Matabei]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[And the Last Trump Shall Sound]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[You Will Get Through This Night]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Faazin Gei]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Out of Mesopotamia]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Big Game: The NFL in Dangerous Times| The NFL in Dangerous Times]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Plaza del Castillo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cosmos (trial)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Comment rester écolo sans finir dépressif]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[قانون النساء]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Knowledge Elite and the Failure of Prophecy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Arrows of Rain]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Oberdan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Who Killed Canadian History?]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Transsexualism and Sex Reassignment]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ada Twist, Scientist]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Lyrics: 1956 to the Present| 1956 to the Present]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Manto Ke Afsanay]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Ayo Gorkhali: A History of the Gurkhas| A History of the Gurkhas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dhuan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[After the Gig]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Born to Buy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[True Wealth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Лист без коверти яко Одповідь Впр. Крилошанину Малиновському на реферат молитовника]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Integrated Encyclopedia of the Qur'an]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hanes Bywyd Thomas Williams, Capelulo]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ma Thudamasari]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pann Kyar Wutt Hmone]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Karnali Lok Sanskriti]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Adriana: Labirin Cinta di Kilometer Nol| Labirin Cinta di Kilometer Nol]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[De heerelycke ende vrolycke daeden van keyser Carel den V]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Colori]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Born a Muslim: Some Truths about Islam in India| Some Truths about Islam in India]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Tale of Magic...]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nithan Chadok]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Bone Silence]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ranahar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Le Cinéma ou l'Homme imaginaire]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dhritarashtra]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Sallipir]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dumero]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Profession of Medicine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Emergence of African Fiction]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Time, Love, Memory]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Before the Ever After]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yaar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Yambunera]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Memories of the condesa de Espoz y Mina]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Jo Jo Makoons]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Something That May Shock and Discredit You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Apple in the Middle]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Freedom Artist]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Belaet Tira Baralida]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Barren Grounds]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Hearts Unbroken]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[A Star-Wheeled Sky]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Thondaimandala Sadhagam]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Srasta ra Sahitya]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Mahakavi Devkota]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[End of Chapter]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Crotalogia (libro)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Escape From Manus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Billion Dollar Spy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chhuteka Anuhar]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Cambridge History of Moral Philosophy]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Nepali Lok Katha]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Dialogue avec Bahram Beyzai]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[از آستارا تا استارباد]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Anatomy of Fascism]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Land Where I Flee]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Life on the Ground Floor: Letters from the Edge of Emergency Medicine| Letters from the Edge of Emergency Medicine]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[If You Come to Earth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Draupadi Avashesh]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Cheerharan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kara]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Harrow]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Pathshala]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Visualizing black america]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[茲山魚譜]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Phantom Plague]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Manifesto: On Never Giving Up| On Never Giving Up]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Lupe Wong Won't Dance]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Մի՛ մեծանա՛ ճանապարհի մոտ]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Arabic-Persian-Greek-Serbian Conversation Textbook]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Reglas de ortografía en la lengua castellana]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Africanfuturism: An Anthology| An Anthology]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Medicus Sinicus]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kochavei Ohr]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[As Brave As You]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Returnees]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[They Knew Too Much About Flying Saucers]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Trzecia brama]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ogadinma, or Everything Will Be All Right]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:Skeptic: Viewing the World with a Rational Eye| Viewing the World with a Rational Eye]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[We Are Syrians]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Closer to the Light]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Her Stories]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Chasing New Horizons]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Feast]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Watcher by the Threshold, and other tales]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The story of Geographical Discovery]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Fatwa of Peace for Humanity]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[La Clef des champs]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Dawn of the Egyptian novel]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Turban and the Hat (Novel)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Immortal Sergeant]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Gender and International Aid in Afghanistan]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Ulka]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Kako (ni)je propao rokenrol u Srbiji]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The War on Truth]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Existence of God]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Stručný všeobecný slovník věcný]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The Jasmine Throne]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Everything Sad Is Untrue]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[:The Pigeon Tunnel: Stories from My Life| Stories from My Life]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Si le coup de force est possible]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[לקוטי תורה (אריז"ל)]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Life and mission of Maulana Mohammad Ilyas]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[The last picture show]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Löffelholz Code]]
}}
{{Wikidata list/Zerrenda_laua
| label = [[Books related with University of Alcalá]]
}}
{{wikidata list end}}
apl8xro4gwrohy4sqzvgyokef9mxd2v
Lankide:Zorion/Zirriborro
2
687038
9994145
9993406
2024-12-09T07:03:40Z
Zorion
44278
9994145
wikitext
text/x-wiki
[[Berezi:KategoriaZuhaitza]]
<!--
{{Ezabatu|akats ortografikoa}}
{{Ezabatu|esteka hainbat izenekin}}
Avant toute chose, écrire "[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]:". Puis faire une suite des noms des taxons qui sont séparés par une virgule et mettre '' avant le nom et '' après le mot. Le nom du taxon, c'est soit les deux premiers mots ou, soit deux premiers mots + « var. » + le mot suivant. Ne pas écrire les noms des auteurs ou autre chose. Ne pas répéter le même nom deux fois. Finir avec un point.
Il y a deux choses à respecter
1: S'il y a écrit "(Basionyme)" et seulement "(Basionyme)", écrire après '' <small>([[Basionimo]]a)</small>.
2: Attention d'enlever le nom du taxon si vous lisez "(nom. illegit.)" ou "(nom. amb.)" ou "(nom actuel)".
Voici la suite:
Je te donne une liste de noms de pays ou régions en langue basque.
Si le nom fini du pays ou de la région fini par la lettre "l", "n" ou "m" comme Iran par exemple écrit "[[Kategoria:Irango onddoak]]" puis saute une ligne comme un <br>, pas un <p>;
Si le nom fini du pays ou de la région fini par la lettre "ak" comme Ameriketako Estatu Batuak par exemple écrit "[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom du pays est "Zeelanda Berria", écrit "[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom du pays est "Kaukasia", écrit "[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom du pays est "Guyana Frantsesa", écrit "[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom du pays est "Japonia", écrit "[[Kategoria:Japoniako onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom du pays est "Himalaiako eremua", écrit "[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]" puis saute une ligne;
Si le nom fini du pays ou de la région fini par toutes les autres voyelles et consonnes comme Frantzia, Japonia ou Costa Rica par exemple écrit "[[Kategoria:Frantziako onddoak]]", ou "[[Kategoria:Japoniako onddoak]]", "[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]" puis saute une ligne;
ko onddoak]]<br>[[Kategoria:
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]:
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Kolonbia, Venezuela, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Argentina, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Svalbard, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Himalaiako eremua, Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan, Kirgizistan, India, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Taiwan, Papua Ginea Berria, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Kolonbiako onddoak]]
[[Kategoria:Venezuelako onddoak]]
[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Argentinako onddoak]]
[[Kategoria:Groenlandiako onddoak]]
[[Kategoria:Islandiako onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Svalbardeko onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Turkiako onddoak]]
[[Kategoria:Kazakhstango onddoak]]
[[Kategoria:Turkmenistango onddoak]]
[[Kategoria:Uzbekistango onddoak]]
[[Kategoria:Tajikistango onddoak]]
[[Kategoria:Kirgizistango onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Mongoliako onddoak]]
[[Kategoria:Hego Koreako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]]
[[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]]
=== Banaketa eremua ===
Alpeak, Suitza, Austria, Eslovenia, Danimarka, Norvegia, Suedia, Finlandia, Estonia, Portugal, Espainia, Frantzia, Italia, Erresuma Batua, Belgika, Herbehereak, Alemania, Hungaria, Eslovakia, Txekia, Polonia, Errumania, Bulgaria, Grezia, Pirinioak, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Alpeetako onddoak]]
[[Kategoria:Suitzako onddoak]]
[[Kategoria:Austriako onddoak]]
[[Kategoria:Esloveniako onddoak]]
[[Kategoria:Danimarkako onddoak]]
[[Kategoria:Norvegiako onddoak]]
[[Kategoria:Suediako onddoak]]
[[Kategoria:Finlandiako onddoak]]
[[Kategoria:Estoniako onddoak]]
[[Kategoria:Portugalgo onddoak]]
[[Kategoria:Espainiako onddoak]]
[[Kategoria:Frantziako onddoak]]
[[Kategoria:Italiako onddoak]]
[[Kategoria:Erresuma Batuko onddoak]]
[[Kategoria:Belgikako onddoak]]
[[Kategoria:Herbehereetako onddoak]]
[[Kategoria:Alemaniako onddoak]]
[[Kategoria:Hungariako onddoak]]
[[Kategoria:Eslovakiako onddoak]]
[[Kategoria:Txekiako onddoak]]
[[Kategoria:Poloniako onddoak]]
[[Kategoria:Errumaniako onddoak]]
[[Kategoria:Bulgariako onddoak]]
[[Kategoria:Greziako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
=== Banaketa eremua ===
Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Afrikako onddoak]]
[[Kategoria:Asiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Amerikako onddoak]]
[[Kategoria:Ozeaniako onddoak]]
[[Kategoria:Antartikako onddoak]]
<nowiki>
[https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9 ar]
[https://es.wikipedia.org/wiki/Idioma_franc%C3%A9s es]
[https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantses eu]
[https://fr.wikipedia.org/wiki/Français fr]
[https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE hi]
[https://id.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Prancis id]
[https://it.wikipedia.org/wiki/Lingua_francese it]
[https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%95%E3%83%A9%E3%83%B3%E3%82%B9%E8%AA%9E ja]
[https://nl.wikipedia.org/wiki/Frans nl]
[https://pt.wikipedia.org/wiki/L%C3%ADngua_francesa pt]
[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA ru]
[https://tr.wikipedia.org/wiki/Frans%C4%B1zca tr]
[https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86 ur]
[https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E6%96%87 zh-yue]
[https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E8%AF%AD zh]
{{Ezabatu}}
|source={{own}}<br/>Map data & imagery © [[:en:OpenStreetMap|OpenStreetMap]]<br/>[https://leafletjs.com/ Leaflet], an open-source JavaScript library<br/>[https://fr-fr.topographic-map.com/maps/j59/Navarre/ Topographic-map.com], Visualisation et partage de cartes topographiques gratuites.
|author={{User:Zorion/creditimage}}
|permission=
|other versions=
}}
[[Category:Mountain ranges of Gipuzkoa]]
[[Category:Mountain ranges of Navarre]]
[[Category:Mountain ranges of Biscay]]
[[Category:Mountain ranges of Álava-Araba]]
[[Category:Mountain ranges of the Northern Basque Country]]
[[Category:Mountain ranges in the Pyrenees]]
[[Category:Mountain ranges of the Basque Mountains]]
[[Category:Mountain ranges of the Basque Country]]
[[Category:Mountain ranges of La Rioja (Spain)]]
[[Category:Mountain ranges of Aragon]]
[[Category:Mountain ranges of Cantabria]]
[[Category:Mountain ranges of Castile and León]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Deconica inquilina''''' ''[[Strophariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus inquilinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus rufidus'', ''Agaricus inquilinus var. ß squarrulosus'', ''Naucoria inquilina'', ''Agaricus ecbolus'', ''Tubaria inquilina'', ''Tubaria inquilina subsp. ecbola'', ''Agaricus inquilinus var. ecbolus'', ''Hylophila inquilina'', ''Tubaria inquilina var. ecbolus'', ''Tubaria ecbola'', ''Psilocybe inquilina'', ''Melanotus inquilinus'', ''Psilocybe ecbola''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Txile, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Deconica]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Kolonbiako onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Groenlandiako onddoak]]
[[Kategoria:Islandiako onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Ramaria flavobrunnescens''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clavaria flavobrunnescens'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Ramaria michaelis''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Brasil, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Ramaria]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Ramaria flavoides''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Ramaria]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Ramaria fennica''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clavaria fennica'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Clavariella fennica'', ''Clavaria aurea var. fennica''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Txile, Kanariak, Europa, Errusia, Japonia, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Ramaria]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Bovista dermoxantha''''' ''[[Agaricaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon pusillum'', ''Bovista pusilla'', ''Lycoperdon ericetorum'', ''Lycoperdon dermoxanthum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Lycoperdon reticulatum'', ''Globaria pusilla'', ''Lycoperdon mundula'', ''Globaria dermoxantha'', ''Utraria dermoxantha'', ''Bovista mundula'', ''Bovistaria pusilla'', ''Lycoperdon pseudopusillum'', ''Lycoperdon semi-immersum'', ''Pseudolycoperdon pusillum'', ''Lycoperdon polymorphum var. pusillum'', ''Lycoperdon ericetorum var. pusillum''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Dominikar Errepublika, Puerto Rico, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Japonia, Txina, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Bovista]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Dominikar Errepublikako onddoak]]
[[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Lysurus mokusin''''' ''[[Phallaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Phallus mokusin'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Clathrus mokusin''.
=== Banaketa eremua ===
Batez ere Ameriketako Estatu Batuak, Japonia, Australia eta Txina. Kanada, Brasil, Europa (Iparraldeko Italia eta Ekialdeko Pirinioak), Errusia, Mozambike.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Lysurus]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Mozambikeko onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Turkiako onddoak]]
[[Kategoria:Kazakhstango onddoak]]
[[Kategoria:Turkmenistango onddoak]]
[[Kategoria:Uzbekistango onddoak]]
[[Kategoria:Tajikistango onddoak]]
[[Kategoria:Kirgizistango onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Mongoliako onddoak]]
[[Kategoria:Hego Koreako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]]
[[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Rutstroemia bulgarioides''''' ''[[Rutstroemiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Peziza versiformis var. ßß livida'', ''Niptera erumpens'', ''Peziza bulgarioides'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Peziza ciborioides var. strobilina'', ''Chlorosplenium bulgarioides'', ''Chlorosplenium nigrescenteolivaceum'', ''Helotium versiforme var. lividopurpurascens'', ''Cenangium strobilinum'', ''Chlorosplenium lividum'', ''Plectania bulgarioides'', ''Humaria bulgarioides'', ''Ciboria bulgarioides'', ''Ciboria livida'', ''Ciboria strobilina var. bresadolae'', ''Ombrophila livida'', ''Piceomphale bulgarioides'', ''Chlorociboria bulgarioides''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Tuber foetidum''''' ''[[Tuberaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
=== Banaketa eremua ===
Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Tuber]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Hemitrichia decipiens''''' ''[[Arcyriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clathrus stipitatus'', ''Mucor miniatus'', ''Lycoperdon pusillum'', ''Sphaerocarpus ficoides'', ''Stemonitis ficoides'', ''Arcyria decipiens'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia fallax'', ''Trichia fallax var. ß ficoides'', ''Trichia virescens'', ''Trichia cerina'', ''Trichia fulva'', ''Trichia clavata var. ß cerina'', ''Trichia furcata'', ''Trichia fallax var. cerina'', ''Trichia nana'', ''Trichia decipiens'', ''Trichia stuhlmannii'', ''Trichia pusilla''.
=== Banaketa eremua ===
Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Hemitrichia]]
[[Kategoria:Afrikako onddoak]]
[[Kategoria:Asiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Amerikako onddoak]]
[[Kategoria:Ozeaniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa
García-Cunch., J.C.Zamora & Lado, 2022}}
'''''Oligonema persimile''''' ''[[Trichiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Trichia persimilis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia intermedia var. persimilis'', ''Trichia favoginea var. persimilis''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Peru, Txile, Azoreak, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Madagaskar, Réunion.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Trichiaceae]]
[[Kategoria:2022. urtean deskribatutako taxonak]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Peruko onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Azoreetako onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Madagaskarko onddoak]]
[[Kategoria:Réuniongo onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Physarum cinereum''''' ''[[Physaraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon cinereum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Reticularia cinerea'', ''Trichia cinerea'', ''Physarum plumbeum'', ''Didymium cinereum'', ''Didymium scrobiculatum'', ''Badhamia cinerea'', ''Didymium oxalinum'', ''Physarum scrobiculatum'', ''Lignydium cinereum''.
=== Banaketa eremua ===
Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Physarum]]
[[Kategoria:Afrikako onddoak]]
[[Kategoria:Asiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Amerikako onddoak]]
[[Kategoria:Ozeaniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Pseudomerulius aureus''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Merulius vastator'', ''Mesenterica lutea'', ''Merulius aureus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Phlebomorpha lutea'', ''Xylomyzon solare'', ''Xylomyzon croceum'', ''Merulius luteus'', ''Merulius croceus'', ''Serpula aurea'', ''Sesia aurea'', ''Plicatura aurea''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Europa, Errusia, India, Hego Korea, Japonia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Hego Koreako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Stereum subtomentosum''''' ''[[Stereaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Stereum molle'', ''Stereum ochroleucum subsp. arcticum'', ''Stereum arcticum''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Brasil, Txile, Argentina, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Iran, Uzbekistan, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Papua Ginea Berria, Australia, Benin, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Stereum]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Kolonbiako onddoak]]
[[Kategoria:Venezuelako onddoak]]
[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Argentinako onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Irango onddoak]]
[[Kategoria:Uzbekistango onddoak]]
[[Kategoria:Mongoliako onddoak]]
[[Kategoria:Hego Koreako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]]
[[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]]
[[Kategoria:Beningo onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Sistotrema confluens''''' ''[[Hydnaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum sublamellosum'', ''Hydnum lamellosum'', ''Hydnotrema confluens'', ''Irpex confluens'', ''Sistotrema membranaceum'', ''Sistotrema confluens var. membranaceum'', ''Irpex anomalus'', ''Sistotrema sublamellosum'', ''Sistotrema ericetorum'', ''Trechispora ericetorum''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Hydnaceae]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Thelephora mollissima''''' ''[[Thelephoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Thelephora intybacea'', ''Thelephora palmata var. ß mollissima'', ''Phylacteria intybacea'', ''Thelephora spiculosa'', ''Phylacteria mollissima''.
=== Banaketa eremua ===
Ameriketako Estatu Batuak, Euskal Herria, Alpeak, Eslovenia, Danimarka, Suedia, Frantzia, Erresuma Batua, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Thelephora]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Alpeetako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Esloveniako onddoak]]
[[Kategoria:Danimarkako onddoak]]
[[Kategoria:Suediako onddoak]]
[[Kategoria:Frantziako onddoak]]
[[Kategoria:Erresuma Batuko onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Physisporinus vitreus''''' ''[[Meruliaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Poria vitrea'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus vitreus'', ''Poria cerea'', ''Polyporus vitreus'', ''Xylostroma candidum'', ''Polyporus xylostromeus'', ''Polyporus adiposus'', ''Corticium subterraneum'', ''Physisporinus vitreus'', ''Poria holoseparans'', ''Poria adiposa'', ''Rigidoporus vitreus''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Puerto Rico, Kolonbia, Brasil, Europa, Errusia, Japonia, Txina, Australia, Zeelanda Berria, Gabon.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Meruliaceae]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Kolonbiako onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Gabongo onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Antrodiella serpula''''' ''[[Steccherinaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bjerkandera serpula'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus serpula'', ''Polyporus rufopodex'', ''Polyporus hoehnelii'', ''Fomes magnosporus'', ''Polyporus scaber'', ''Coriolus hoehnelii'', ''Trametes hoehnelii'', ''Tyromyces hoehnelii'', ''Phellinus magnosporus'', ''Antrodiella hoehnelii'', ''Flaviporus hoehnelii''.
=== Banaketa eremua ===
Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Steccherinaceae]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Trametopsis cervina''''' ''[[Irpicaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus cervinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus cervinus'', ''Polyporus candidulus'', ''Microporus cervinus'', ''Microporus scarrosus'', ''Trametes cervina'', ''Polystictus orizabensis'', ''Tyromyces candidulus'', ''Antrodia cervina'', ''Funalia cervina'', ''Davidia cervina'', ''Diplomitoporus cervinus''.
=== Banaketa eremua ===
Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Irpicaceae]]
[[Kategoria:Afrikako onddoak]]
[[Kategoria:Asiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Amerikako onddoak]]
[[Kategoria:Ozeaniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Phellinus lundellii''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Ochroporus lundellii''.
=== Banaketa eremua ===
Batez ere [[Eskandinavia]], Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Groenlandia, Islandia, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Phellinus]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Groenlandiako onddoak]]
[[Kategoria:Islandiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Fuscoporia ferrea''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus ferreus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Mucronoporus fulvidus'', ''Scindalma fulvidum'', ''Fuscoporia fulvida'', ''Poria cylindrospora'', ''Fomitiporia cylindrispora'', ''Poria ferrea'', ''Phellinus ferreus'', ''Ochroporus ferreus'', ''Poria cinnamomea'', ''Poria subcanescens''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Venezuela, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Thailandia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria, Zimbabwe, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Uganda, Kamerun.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Fuscoporia]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Kolonbiako onddoak]]
[[Kategoria:Venezuelako onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Thailandiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Zimbabweko onddoak]]
[[Kategoria:Kamerungo onddoak]]
[[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]]
[[Kategoria:Ugandako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Phellinus chrysoloma''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus chrysoloma'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Daedalea chrysoloma'', ''Physisporus chrysoloma'', ''Fomes abietis'', ''Poria chrysoloma'', ''Trametes abietis'', ''Polyporus abietis'', ''Daedalea indurata'', ''Phellinus pini var. abietis'', ''Phellinus abietis'', ''Porodaedalea chrysoloma''.
=== Banaketa eremua ===
Batez ere [[Eskandinavia]], Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Mongolia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Phellinus]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Mongoliako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Phylloporia ribis''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus ribis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus ribis'', ''Polyporus ribis'', ''Polyporus ribesius'', ''Polyporus lonicerae'', ''Polyporus rubiginosus'', ''Trametes ribis'', ''Trametes lonicerae'', ''Trametes euonymi'', ''Fomes lonicerae'', ''Fomes ribis'', ''Phellinus ribis'', ''Fulvifomes ribis'', ''Fomes jasmini'', ''Polyporus ulicis'', ''Placodes ribis'', ''Cryptoderma ribis''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Iran, Himalaiako eremua, Tajikistan, Filipinak, Indonesia, Txina, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Hymenochaetaceae]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Kanarietako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Irango onddoak]]
[[Kategoria:Tajikistango onddoak]]
[[Kategoria:Indonesiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Filipinetako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Schizopora paradoxa''''' ''[[Schizoporaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum obliquum'', ''Hydnum paradoxum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Sistotrema digitatum'', ''Hydnum pseudoboletus'', ''Xylodon digitatum'', ''Polyporus versiporus'', ''Irpex deformis'', ''Irpex obliquus'', ''Thelephora paradoxa'', ''Sistotrema alneum'', ''Irpex paradoxus'', ''Xylodon obliquus'', ''Xylodon deformis'', ''Kneiffiella paradoxa''.
=== Banaketa eremua ===
Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Schizoporaceae]]
[[Kategoria:Afrikako onddoak]]
[[Kategoria:Asiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Amerikako onddoak]]
[[Kategoria:Ozeaniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Rhodonia placenta''''' ''[[Polyporaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref>
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Poria incarnata'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Poria rubella'', ''Boletus incarnatus'', ''Polyporus incarnatus'', ''Polyporus placenta <small>([[Basionimo]]a)</small>'', ''Physisporus incarnatus'', ''Caloporus incarnatus'', ''Physisporus placenta'', ''Poria placenta'', ''Bjerkandera roseomaculata'', ''Tyromyces placenta'', ''Oligoporus placentus'', ''Postia placenta''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Jamaika, Europa, Errusia, Iran, Japonia, Taiwan, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Polyporaceae]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Jamaikako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Irango onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Hydnellum versipelle''''' ''[[Bankeraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum versipelle'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hydnum versipelliforme'', ''Phaeodon versipellis'', ''Hydnum crassum'', ''Sarcodon versipellis''.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Alpeak, Austria, Eslovenia, Norvegia, Suedia, Estonia, Espainia, Frantzia, Italia, Alemania, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hydnellum]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Mexikoko onddoak]]
[[Kategoria:Alpeetako onddoak]]
[[Kategoria:Austriako onddoak]]
[[Kategoria:Esloveniako onddoak]]
[[Kategoria:Norvegiako onddoak]]
[[Kategoria:Suediako onddoak]]
[[Kategoria:Estoniako onddoak]]
[[Kategoria:Espainiako onddoak]]
[[Kategoria:Frantziako onddoak]]
[[Kategoria:Italiako onddoak]]
[[Kategoria:Alemaniako onddoak]]
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Physarum citrinum''''' ''[[Physaraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Physarum citrinum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Diderma citrinum'', ''Cytidium citrinum'', ''Physarum schumacheri var. citrinum'', ''Lignydium citrinum''.
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Dictydiaethalium plumbeum''''' ''[[Reticulariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Fuligo plumbea'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Reticularia plumbea'', ''Licea rugulosa'', ''Licea applanata'', ''Lycogala lenticulare'', ''Reticularia entoxantha'', ''Reticularia lurida'', ''Licea tenuissima'', ''Licea cinnabarina'', ''Dictydiaethalium applanatum'', ''Clathroptychium rugulosum'', ''Ophiuridium dissiliens'', ''Dictydiaethalium dissiliens'', ''Clathroptychium cinnabarinum'', ''Clathroptychium dissiliens'', ''Clathroptychium berkeleyi'', ''Clathroptychium plumbeum'', ''Dictydiaethalium plumbeum var. entoxanthum'', ''Dictydiaethalium ferrugineum''.
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Vibrissea truncorum''''' ''[[Vibrisseaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Helvella fibuliformis'', ''Peziza fibula'', ''Leotia truncorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hymenoscyphus fibulaeforme'', ''Peziza fibuliformis'', ''Helotium fibuliforme'', ''Leotia clavus'', ''Vibrissea margarita'', ''Vibrissea truncorum var. albipes'', ''Calycina fibuliformis'', ''Pachydisca fibuliformis'', ''Vibrissea foliorum''.
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Ophiocordyceps sphecocephala''''' ''[[Ophiocordycipitaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Sphaeria sphecocephala'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Cordyceps sphecocephala'', ''Torrubia sphecocephala'', ''Cordyceps sphaecophila'', ''Sphaeria sphecophila'', ''Torrubia sphecophila'', ''Sphaeria sphecocephila''.
</nowiki>
-->
jcuytklbx9povezayiefr9jiix8d140
Kategoria eztabaida:2016ko heriotzak
15
687040
9993931
9991068
2024-12-08T19:46:56Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993931
wikitext
text/x-wiki
== Urtarrila - Martxoa ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?dod ?stct ?slct
{
?item wdt:P570 ?dod
FILTER ( ?dod > "2016-1-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
FILTER ( ?dod < "2016-4-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
?item wdt:P31 wd:Q5 .
OPTIONAL { ?item wikibase:statements ?stct }
OPTIONAL { ?item wikibase:sitelinks ?slct }
}
ORDER BY ASC(?dod) ?item
|columns=P18,label,P569:Jaiotza,P570:Heriotza
|thumb=60
|links=local
|autolist=fallback
}}
{| class='wikitable sortable'
! irudia
! label
! Jaiotza
! Heriotza
|-
| [[Fitxategi:Sheikh Nimr al-Nimr.jpg|center|60px]]
| [[Nimr Baqr al-Nimr]]
| 1959-06-21
| 2016-01-02
|-
| [[Fitxategi:Delpech-1970-Italie-colorise.jpg|center|60px]]
| [[Michel Delpech]]
| 1946-01-26
| 2016-01-02
|-
| [[Fitxategi:Michel Galabru.jpg|center|60px]]
| [[Michel Galabru]]
| 1922-10-27
| 2016-01-04
|-
| [[Fitxategi:Pierre Boulez (1968).jpg|center|60px]]
| [[Pierre Boulez]]
| 1925-03-26
| 2016-01-05
|-
| [[Fitxategi:María Barreneche.jpg|center|60px]]
| [[Maria Lorenza Barrenetxe]]
| 1926-07-03
| 2016-01-05
|-
|
| [[Joaquín Gamboa Pascoe]]
| 1922-05-30
| 2016-01-07
|-
|
| [[Felix Zubiaga Atxa]]
| 1945-01-04
| 2016-01-07
|-
| [[Fitxategi:André Courrèges.jpg|center|60px]]
| [[André Courrèges]]
| 1923-03-09
| 2016-01-07
|-
| [[Fitxategi:Maria Teresa de Filippis (cropped).jpg|center|60px]]
| [[María Teresa de Filippis]]
| 1926-11-11
| 2016-01-08
|-
| [[Fitxategi:Jeanne Cordova Lammy.jpg|center|60px]]
| [[Jeanne Córdova]]
| 1948-07-18
| 2016-01-10
|-
| [[Fitxategi:David-Bowie Chicago 2002-08-08 photoby Adam-Bielawski-cropped.jpg|center|60px]]
| [[David Bowie]]
| 1947-01-08
| 2016-01-10
|-
| [[Fitxategi:Rafael Uson b&w.jpg|center|60px]]
| [[Rafael Usón]]
| 1926-03-27
| 2016-01-11
|-
| [[Fitxategi:13.Juan Ramón Plana presentando los I Premios Eficacia 2001, con Juan José Gómez Lagares e Ignacio Salas (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Ignacio Salas]]
| 1945-12-18
| 2016-01-13
|-
| [[Fitxategi:Alan Rickman after Seminar (3).jpg|center|60px]]
| [[Alan Rickman]]
| 1946-02-21
| 2016-01-14
|-
|
| [[Calvin Greenaway]]
| 1948-05-11
| 2016-01-14
|-
|
| [[Aitor Bugallo]]
| 1973-12-07
| 2016-01-14
|-
| [[Fitxategi:Campeonato de España de ciclocross celebrado en la localidad de Oñati (5 de 20) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|center|60px]]
| [[Sotero Lizarazu]]
| 1919
| 2016-01-16
|-
| [[Fitxategi:Estampa - Palmira Julia Tello Landeta.pdf|center|60px]]
| [[Palmira Julia Tello]]
| 1920-09-02
| 2016-01-16
|-
| [[Fitxategi:Michel Tournier.jpg|center|60px]]
| [[Michel Tournier]]
| 1924-12-19
| 2016-01-18
|-
| [[Fitxategi:Glenn Frey.jpg|center|60px]]
| [[Glenn Frey]]
| 1948-11-06
| 2016-01-18
|-
| [[Fitxategi:Ettore Scola.jpg|center|60px]]
| [[Ettore Scola]]
| 1931-05-10
| 2016-01-19
|-
| [[Fitxategi:Edmonde Charles-Roux, présidente de l'Académie Goncourt.jpg|center|60px]]
| [[Edmonde Charles-Roux]]
| 1920-04-17
| 2016-01-20
|-
|
| [[Koichi Sekimoto]]
| 1978-05-23
| 2016-01-23
|-
| [[Fitxategi:Sofía Gandarias 2011 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Sofia Gandarias]]
| 1957
| 2016-01-23
|-
| [[Fitxategi:Marvin Minsky at OLPC.jpg|center|60px]]
| [[Marvin Minsky]]
| 1927-08-09
| 2016-01-24
|-
| [[Fitxategi:David Ritz Finkelstein, 1984.jpg|center|60px]]
| [[David Finkelstein]]
| 1929-07-19
| 2016-01-24
|-
| [[Fitxategi:Black by Stuart Mentiply.jpg|center|60px]]
| [[Black (abeslaria)]]
| 1962-05-26
| 2016-01-26
|-
| [[Fitxategi:Carlos Loyzaga 1954b.jpg|center|60px]]
| [[Carlos Loyzaga]]
| 1930-08-29
| 2016-01-27
|-
| [[Fitxategi:Paul Kantner 2011.jpg|center|60px]]
| [[Paul Kantner]]
| 1941-03-17
| 2016-01-28
|-
| [[Fitxategi:Signe Toly Anderson.jpg|center|60px]]
| [[Signe Toly Anderson]]
| 1941-09-15
| 2016-01-28
|-
| [[Fitxategi:Inés Edmonson.jpg|center|60px]]
| [[Inés Edmonson]]
| 1919-06-01
| 2016-01-29
|-
| [[Fitxategi:Jacques Rivette 5.jpg|center|60px]]
| [[Jacques Rivette]]
| 1928-03-01
| 2016-01-29
|-
| [[Fitxategi:President Francisco Flores El Salvador1.jpg|center|60px]]
| [[Francisco Flores]]
| 1959-10-17
| 2016-01-30
|-
| [[Fitxategi:Whaea Mere Broughton (18726151435).jpg|center|60px]]
| [[Mere Broughton]]
| 1936
| 2016-01-31
|-
|
| [[Óscar Humberto Mejía Víctores]]
| 1930-12-08
| 2016-02-01
|-
|
| [[Yasuo Takamori]]
| 1934-03-03
| 2016-02-03
|-
| [[Fitxategi:Mercedes Richards Watercolor for Wiki Unseen.jpg|center|60px]]
| [[Mercedes Richards]]
| 1955-05-14
| 2016-02-03
|-
| [[Fitxategi:Alba Solis.JPG|center|60px]]
| [[Alba Solís]]
| 1927-10-18
| 2016-02-03
|-
| [[Fitxategi:Apollo 14 Camera.JPG|center|60px]]
| [[Edgar Mitchell]]
| 1930-09-17
| 2016-02-04
|-
| [[Fitxategi:Dave Mirra 2010-08-21 001.jpg|center|60px]]
| [[Dave Mirra]]
| 1974-04-04
| 2016-02-04
|-
| [[Fitxategi:Kontxu Odriozola. Aktorea.jpg|center|60px]]
| [[Kontxu Odriozola]]
| 1945-07-07
| 2016-02-05
|-
| [[Fitxategi:Violette Verdy Jewels 1967.JPG|center|60px]]
| [[Violette Verdy]]
| 1933-12-01
| 2016-02-08
|-
|
| [[Anabel Flores Salazar]]
| 1984
| 2016-02-09
|-
|
| [[Fatima Surayya Bajia]]
| 1930-09
| 2016-02-10
|-
|
| [[Conchita Goyanes]]
| 1946
| 2016-02-13
|-
| [[Fitxategi:Via Catalana Barcelona Plaça Catalunya 92.jpg|center|60px]]
| [[Muriel Casals|Muriel Casals i Couturier]]
| 1945-04-06
| 2016-02-14<br/>2015-02-14
|-
| [[Fitxategi:Therese clerc.jpg|center|60px]]
| [[Thérèse Clerc]]
| 1927-12-09
| 2016-02-16
|-
| [[Fitxategi:Naelachohanboutrosghali-2.jpg|center|60px]]
| [[Boutros Boutros-Ghali]]
| 1922-11-14
| 2016-02-16
|-
| [[Fitxategi:Andrzej Zulawski2.jpg|center|60px]]
| [[Andrzej Żuławski]]
| 1940-11-22
| 2016-02-17
|-
| [[Fitxategi:Harper Lee Medal.jpg|center|60px]]
| [[Harper Lee]]
| 1926-04-28
| 2016-02-19
|-
|
| [[Carla Cerati]]
| 1926-03-03
| 2016-02-19
|-
| [[Fitxategi:Italiaanse schrijver Umberto Eco , kop, Bestanddeelnr 932-9758.jpg|center|60px]]
| [[Umberto Eco]]
| 1932-01-05
| 2016-02-19
|-
| [[Fitxategi:Fernando Cardenal, jesuita y ministro de Educación durante el primer gobierno sandinista de Nicaragua.jpg|center|60px]]
| [[Fernando Cardenal]]
| 1934-01-26
| 2016-02-20
|-
|
| [[Nando Josu]]
| 1939-07-08
| 2016-02-20
|-
| [[Fitxategi:Wesley A Clark 2002.jpg|center|60px]]
| [[Wesley A. Clark]]
| 1927-04-10
| 2016-02-22
|-
| [[Fitxategi:Yolande Betbeze NYWTS.jpg|center|60px]]
| [[Yolande Fox]]
| 1928-11-29
| 2016-02-22
|-
| [[Fitxategi:Peter Kenilorea (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Peter Kenilorea]]
| 1943-05-23
| 2016-02-24
|-
| [[Fitxategi:Rafael Iriondo Iriondo Athletic Club 1945.png|center|60px]]
| [[Rafael Iriondo]]
| 1918-10-24
| 2016-02-24
|-
|
| [[Iñigo Salbidea]]
| 1952
| 2016-02-25
|-
|
| [[Lúcio Lara]]
| 1929-04-09
| 2016-02-27
|-
| [[Fitxategi:George Kennedy 1975.JPG|center|60px]]
| [[George Kennedy]]
| 1925-02-18
| 2016-02-28
|-
| [[Fitxategi:Berta Cáceres (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Berta Cáceres]]
| 1971-03-04
| 2016-03-02
|-
|
| [[Jacques Andurain]]
| 1916-11-26
| 2016-03-03
|-
| [[Fitxategi:Nikolaus Harnoncourt (1980).jpg|center|60px]]
| [[Nikolaus Harnoncourt]]
| 1929-12-06
| 2016-03-05
|-
| [[Fitxategi:Ray Tomlinson (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Ray Tomlinson]]
| 1941-04-23
| 2016-03-05
|-
| [[Fitxategi:Nancy Reagan.jpg|center|60px]]
| [[Nancy Reagan]]
| 1921-07-06<br/>1923-07-06
| 2016-03-06
|-
| [[Fitxategi:María Rostworowski en licencia de conducir de España.png|center|60px]]
| [[María Rostworowski]]
| 1915-08-08
| 2016-03-06
|-
| [[Fitxategi:George Martin - backstage at LOVE.jpg|center|60px]]
| [[George Martin]]
| 1926-01-03
| 2016-03-08
|-
|
| [[Anita Brookner]]
| 1928-07-16
| 2016-03-10
|-
|
| [[Abdul Razzaq as-Sawsa]]
| 20th century
| 2016-03-10
|-
| [[Fitxategi:Iolanda Balaș 1967.jpg|center|60px]]
| [[Iolanda Balaş]]
| 1936-12-12
| 2016-03-11
|-
| [[Fitxategi:Keith Emerson StPetersburg Aug08.jpg|center|60px]]
| [[Keith Emerson]]
| 1944-11-02
| 2016-03-11
|-
| [[Fitxategi:Shapley, Lloyd (1980).jpg|center|60px]]
| [[Lloyd Shapley]]
| 1923-06-02
| 2016-03-12
|-
| [[Fitxategi:Hilary Putnam.jpg|center|60px]]
| [[Hilary Putnam]]
| 1926-07-31
| 2016-03-13
|-
| [[Fitxategi:Peter Maxwell Davies.jpg|center|60px]]
| [[Peter Maxwell Davies]]
| 1934-09-08
| 2016-03-14
|-
| [[Fitxategi:Julita Astaburuaga Larraín.jpg|center|60px]]
| [[Julita Astaburuaga]]
| 1919-04-17
| 2016-03-14
|-
|
| [[Jaime Valdivielso]]
| 1940-03-08
| 2016-03-14
|-
| [[Fitxategi:Pablo González de Langarika.jpg|center|60px]]
| [[Pablo González de Langarika]]
| 1947-02-09
| 2016-03-17
|-
|
| [[Lidia Andreieva]]
| 1982-10-18
| 2016-03-18
|-
| [[Fitxategi:Ministru prezidents Valdis Dombrovskis tiekas ar Vācijas ārlietu ministru Gvido Vestervelli (7849819858) (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Guido Westerwelle]]
| 1961-12-27
| 2016-03-18
|-
|
| [[Nicolás Estéfano]]
| 1947-02-09
| 2016-03-19
|-
|
| [[Jose Luis Artetxe]]
| 1930-06-28
| 2016-03-19
|-
| [[Fitxategi:Anker-jørgensen-cropped.jpg|center|60px]]
| [[Anker Jørgensen]]
| 1922-07-13
| 2016-03-20
|-
|
| [[Carlos Araníbar]]
| 1928
| 2016-03-21
|-
| [[Fitxategi:Ricardo Larrain (cropped).JPG|center|60px]]
| [[Ricardo Larraín]]
| 1957-04-27
| 2016-03-21
|-
| [[Fitxategi:GarryShandlingApr2011.jpg|center|60px]]
| [[Garry Shandling]]
| 1949-11-29
| 2016-03-24
|-
|
| [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]]
| 1942-07-06
| 2016-03-24
|-
| [[Fitxategi:Johan Cruijff (1974).jpg|center|60px]]
| [[Johan Cruyff]]
| 1947-04-25
| 2016-03-24
|-
| [[Fitxategi:Alain Decaux 2011.JPG|center|60px]]
| [[Alain Decaux]]
| 1925-07-23
| 2016-03-27
|-
|
| [[Ama Angelika]]
| 1923-04-20
| 2016-03-27
|-
| [[Fitxategi:Paddington Bear statue, Paddington station in March 2011 01.jpg|center|60px]]
| [[Peggy Fortnum]]
| 1919-12-23
| 2016-03-28
|-
| [[Fitxategi:Patty Duke 1975.JPG|center|60px]]
| [[Patty Duke]]
| 1946-12-14
| 2016-03-29
|-
|
| [[Tomás Tueros]]
| 1932
| 2016-03-29
|-
|
| [[Francisco Algora]]
| 1948-12-07
| 2016-03-30
|-
| [[Fitxategi:Bundesarchiv FDP-Bundesparteitag, Genscher.jpg|center|60px]]
| [[Hans-Dietrich Genscher]]
| 1927-03-21
| 2016-03-31
|-
|
| [[Aníbal Alzate]]
| 1933-01-31
| 2016-03-31
|-
| [[Fitxategi:Oliver Mark - Imre Kertész, Berlin 2005.jpg|center|60px]]
| [[Imre Kertész]]
| 1929-11-09
| 2016-03-31
|-
| [[Fitxategi:Zaha Hadid in Heydar Aliyev Cultural center in Baku nov 2013 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Zaha Hadid]]
| 1950-10-31
| 2016-03-31
|}
{{wikidata list end}}
== Apirila - Ekaina ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?dod ?stct ?slct
{
?item wdt:P570 ?dod
FILTER ( ?dod > "2016-4-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
FILTER ( ?dod < "2016-7-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
?item wdt:P31 wd:Q5 .
OPTIONAL { ?item wikibase:statements ?stct }
OPTIONAL { ?item wikibase:sitelinks ?slct }
}
ORDER BY ASC(?dod) ?item
|columns=P18,label,P569:Jaiotza,P570:Heriotza
|thumb=60
|links=local
|autolist=fallback
}}
{| class='wikitable sortable'
! irudia
! label
! Jaiotza
! Heriotza
|-
| [[Fitxategi:Gato Barbieri.JPG|center|60px]]
| [[Gato Barbieri]]
| 1932-11-28
| 2016-04-02
|-
| [[Fitxategi:Lars Gustafsson in 2012.jpg|center|60px]]
| [[Lars Gustafsson]]
| 1936-05-17
| 2016-04-03
|-
|
| [[Chus Lampreave]]
| 1930-12-11
| 2016-04-04
|-
|
| [[Javier Olaeta]]
| 1923-09-16
| 2016-04-06
|-
| [[Fitxategi:MerleHaggardJun09.jpg|center|60px]]
| [[Merle Haggard]]
| 1937-04-06
| 2016-04-06
|-
|
| [[Marcel Dubé]]
| 1930-01-03
| 2016-04-07
|-
| [[Fitxategi:Elizabeth Roemer.jpg|center|60px]]
| [[Elizabeth Roemer]]
| 1929-09-04
| 2016-04-08
|-
| [[Fitxategi:AntxonmendizabalMondraBerrriArgia.jpg|center|60px]]
| [[Antxon Mendizabal]]
| 1946
| 2016-04-11
|-
| [[Fitxategi:Arnold Wesker.jpg|center|60px]]
| [[Arnold Wesker]]
| 1932-05-24
| 2016-04-12
|-
| [[Fitxategi:JArregui.jpg|center|60px]]
| [[José Arregui Gil]]
| 1921-05-06
| 2016-04-13
|-
| [[Fitxategi:JJLC2006.jpg|center|60px]]
| [[José Javier López Jacoiste]]
| 1921-03-15
| 2016-04-14
|-
|
| [[Facundo Zabaleta]]
| 1934-03-19
| 2016-04-14
|-
| [[Fitxategi:DorisRobertsDec10.jpg|center|60px]]
| [[Doris Roberts]]
| 1925-11-04
| 2016-04-17
|-
| [[Fitxategi:WalterKohnGraz21042006 1.jpg|center|60px]]
| [[Walter Kohn]]
| 1923-03-09
| 2016-04-19
|-
| [[Fitxategi:Patricio Aylwin (1990).jpg|center|60px]]
| [[Patricio Aylwin]]
| 1918-11-26
| 2016-04-19
|-
| [[Fitxategi:Opnamen James Bond film Amsterdam voor Diamonds are for ever, Bestanddeelnr 924-7004.jpg|center|60px]]
| [[Guy Hamilton]]
| 1922-09-16
| 2016-04-20
|-
| [[Fitxategi:Prince Brussels 1986 (retouched).jpg|center|60px]]
| [[Prince]]
| 1958-06-07
| 2016-04-21
|-
| [[Fitxategi:Banharn Silpa-archa (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Banharn Silpa-archa]]
| 1932-08-19
| 2016-04-23
|-
| [[Fitxategi:Miguel Picazo.jpg|center|60px]]
| [[Miguel Picazo]]
| 1927-03-27
| 2016-04-23
|-
|
| [[Erediauwa]]
| 1923-06-22
| 2016-04-29
|-
| [[Fitxategi:Hkroto.jpg|center|60px]]
| [[Harold Kroto]]
| 1939-10-07
| 2016-04-30
|-
|
| [[Ion Beitia]]
| 1947
| 2016-05-04
|-
| [[Fitxategi:Jean Baptiste Bagaza - 1978.tiff|center|60px]]
| [[Jean-Baptiste Bagaza]]
| 1946-08-29
| 2016-05-04
|-
| [[Fitxategi:Angel de Andres Lopez.jpg|center|60px]]
| [[Ángel de Andrés López]]
| 1951-10-23
| 2016-05-04
|-
|
| [[Marie Noe]]
| 1928-08-23
| 2016-05-05
|-
|
| [[Jon Oria]]
| 1931-03-21
| 2016-05-08<br/>2016
|-
| [[Fitxategi:Adolfo Leibar Axpe.jpg|center|60px]]
| [[Adolfo Leibar Axpe]]
| 1922-11-09
| 2016-05-08
|-
|
| [[Thomas Luckmann]]
| 1927-10-14
| 2016-05-10
|-
| [[Fitxategi:Jesús Infante Pérez de Pipaón.jpg|center|60px]]
| [[Jesús Infante]]
| 1926-09-05
| 2016-05-11
|-
| [[Fitxategi:Katherine Dunn - Services Week 2019 - 46975686432 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Katherine Dunn]]
| 1945-10-24
| 2016-05-11
|-
| [[Fitxategi:François Morellet (1995).png|center|60px]]
| [[François Morellet]]
| 1926-04-30
| 2016-05-11
|-
|
| [[Jose Maria Eskubi]]
| 1944
| 2016-05-12
|-
|
| [[Fernando Múgica Goñi]]
| 1946-06-07
| 2016-05-12
|-
|
| [[Jesús Leguina]]
| 1941-04-19
| 2016-05-14
|-
| [[Fitxategi:Christophe Schaeffer Michel Crauste www.valeu-r-ugby.com m-prat-et-p-albaladejo.jpg|center|60px]]
| [[Maurice Prat]]
| 1928-09-17
| 2016-05-15
|-
|
| [[Paulo Emilio]]
| 1936-01-03
| 2016-05-17
|-
| [[Fitxategi:Miguel de la Quadra-Salcedo.jpg|center|60px]]
| [[Miguel de la Quadra-Salcedo]]
| 1932-04-30
| 2016-05-20
|-
| [[Fitxategi:Josep Miró Nicolau 2014.jpg|center|60px]]
| [[Josep Miró Nicolau]]
| 1930
| 2016-05-21
|-
|
| [[Suzanne Corkin]]
| 1937-05-18
| 2016-05-24
|-
| [[Fitxategi:Arturo Pomar 1972.jpg|center|60px]]
| [[Arturo Pomar]]
| 1931-09-01
| 2016-05-26
|-
| [[Fitxategi:Eurovision Song Contest 1976 - Corry Brokken.jpg|center|60px]]
| [[Corry Brokken]]
| 1932-12-03
| 2016-05-31
|-
|
| [[Agostino Coletto]]
| 1927-08-14
| 2016-06-01
|-
|
| [[Gilberto Aristízabal]]
| 1940-09-08
| 2016-06-02
|-
| [[Fitxategi:Muhammad Ali NYWTS.jpg|center|60px]]
| [[Muhammad Ali]]
| 1942-01-17
| 2016-06-03
|-
|
| [[Carmen Pereira]]
| 1936-09-22
| 2016-06-04
|-
| [[Fitxategi:Jerome Bruner 1936.png|center|60px]]
| [[Jerome Bruner]]
| 1915-10-01
| 2016-06-05
|-
|
| [[Theresa Poh Lin Chan]]
| 1943-07-09
| 2016-06-06
|-
| [[Fitxategi:Viktor Korchnoi EchT 2011.jpg|center|60px]]
| [[Viktor Kortxnoi]]
| 1931-03-23
| 2016-06-06
|-
| [[Fitxategi:Peter Shaffer, 1966.jpg|center|60px]]
| [[Peter Shaffer|Peter Levin Shaffer]]
| 1926-05-15
| 2016-06-06
|-
| [[Fitxategi:Pierre Aubert Com L34-0393-0002-0001.tif|center|60px]]
| [[Pierre Aubert]]
| 1927-03-03
| 2016-06-08
|-
| [[Fitxategi:Christina Grimmie 2014 crop.jpg|center|60px]]
| [[Christina Grimmie]]
| 1994-03-12
| 2016-06-10
|-
| [[Fitxategi:Gordie Howe (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Gordie Howe]]
| 1928-03-31
| 2016-06-10
|-
| [[Fitxategi:Rudi Altig 20060809 005.jpg|center|60px]]
| [[Rudi Altig]]
| 1937-03-18
| 2016-06-11
|-
| [[Fitxategi:Claudia Ruggerini.jpg|center|60px]]
| [[Claudia Ruggerini]]
| 1922-02
| 2016-06-14
|-
|
| [[Jo Cox]]
| 1974-06-22
| 2016-06-16
|-
| [[Fitxategi:Freddie-Dekker-Oversteegen.jpg|center|60px]]
| [[Truus Menger-Oversteegen]]
| 1923-08-29
| 2016-06-18
|-
| [[Fitxategi:García Uriburu.JPG|center|60px]]
| [[Nicolás García Uriburu]]
| 1937-12-24
| 2016-06-19
|-
|
| [[Iñaki Bergara Izagirre|Iñaki Bergara]]
| 1935
| 2016-06-22
|-
|
| [[Astrea Barrios]]
| 1914-11-27
| 2016-06-23
|-
|
| [[Michael Herr]]
| 1940-04-13
| 2016-06-23
|-
|
| [[Maurice G. Dantec]]
| 1959-06-13
| 2016-06-25
|-
|
| [[Jose Javier Uranga Santesteban|Jose Javier Uranga]]
| 1925-11-16
| 2016-06-25
|-
| [[Fitxategi:Nicole Courcel in Venice, 1959.jpg|center|60px]]
| [[Nicole Courcel]]
| 1931-10-21
| 2016-06-25
|-
| [[Fitxategi:Bud Spencer 2015.jpg|center|60px]]
| [[Bud Spencer]]
| 1929-10-31
| 2016-06-27
|-
| [[Fitxategi:Alvin Toffler 02.jpg|center|60px]]
| [[Alvin Toffler]]
| 1928-10-04
| 2016-06-27
|-
|
| [[Kiichirō Furukawa]]
| 1929-07-22
| 2016-06-29
|}
{{wikidata list end}}
== Uztaila - Iraila ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?dod ?stct ?slct
{
?item wdt:P570 ?dod
FILTER ( ?dod > "2016-7-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
FILTER ( ?dod < "2016-10-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
?item wdt:P31 wd:Q5 .
}
ORDER BY ASC(?dod) ?item
|columns=P18,label,P569:Jaiotza,P570:Heriotza
|thumb=60
|links=local
|autolist=fallback
}}
{| class='wikitable sortable'
! irudia
! label
! Jaiotza
! Heriotza
|-
|
| [[Ricardo Horacio Etchegoyen]]
| 1919-01-13
| 2016-07-02
|-
| [[Fitxategi:Michel Rocard MEDEF (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Michel Rocard]]
| 1930-08-23
| 2016-07-02
|-
| [[Fitxategi:Elie Wiesel 2012 Shankbone.JPG|center|60px]]
| [[Elie Wiesel]]
| 1928-09-30
| 2016-07-02
|-
| [[Fitxategi:MichaelCimino2003.jpg|center|60px]]
| [[Michael Cimino]]
| 1939-02-03
| 2016-07-02
|-
| [[Fitxategi:Abbas Kiarostami-Murcia (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Abbas Kiarostami]]
| 1940-06-22
| 2016-07-04
|-
|
| [[Javier Arozena]]
| 1935-03-06
| 2016-07-05
|-
| [[Fitxategi:Gladys Vergara.jpg|center|60px]]
| [[Gladys Vergara]]
| 1928<br/>1933
| 2016-07-05
|-
|
| [[Laura Mancinelli]]
| 1933-12-18
| 2016-07-07
|-
|
| [[Javier Etxebarria]]
| 1940-12-03
| 2016-07-11
|-
| [[Fitxategi:Rodríguez Zapatero entrega a Emma Cohen la Gran Cruz de la Orden Civil de Alfonso X el Sabio concedida, a título póstumo, a Fernando Fernán Gómez (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Emma Cohen]]
| 1946-11-21
| 2016-07-11
|-
| [[Fitxategi:Bernardo Provenzano.jpg|center|60px]]
| [[Bernardo Provenzano]]
| 1933-01-31
| 2016-07-13
|-
|
| [[Pedro Aurtenetxe]]
| 1933-07-03
| 2016-07-13
|-
| [[Fitxategi:Peter Esterhazy by Kubik 02.jpg|center|60px]]
| [[Péter Esterházy]]
| 1950-04-14
| 2016-07-14
|-
|
| [[José Monleón|José Monleón Bennácer]]
| 1927-01-31
| 2016-07-15
|-
| [[Fitxategi:Qandeel Baloch (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Qandeel Baloch]]
| 1990-03-01
| 2016-07-15
|-
| [[Fitxategi:Chris Pielou.png|center|60px]]
| [[Evelyn Pielou]]
| 1924-02-20
| 2016-07-16
|-
|
| [[Jose Ramon Rekalde]]
| 1932
| 2016-07-17
|-
|
| [[Clara Agnelli]]
| 1920-04-07
| 2016-07-19
|-
| [[Fitxategi:Garry Marshall 2013 cropped.jpg|center|60px]]
| [[Garry Marshall]]
| 1934-11-13
| 2016-07-19
|-
| [[Fitxategi:Carlosgorostiza.jpg|center|60px]]
| [[Carlos Gorostiza]]
| 1920-06-07
| 2016-07-19
|-
| [[Fitxategi:CarmenHernandezJMJ.JPG|center|60px]]
| [[Carmen Hernández]]
| 1930-11-24
| 2016-07-19
|-
|
| [[Dominique Arnaud]]
| 1955-09-19
| 2016-07-20
|-
| [[Fitxategi:André Isoir par Claude Truong-Ngoc 1979.jpg|center|60px]]
| [[André Isoir]]
| 1935-07-20
| 2016-07-20
|-
| [[Fitxategi:Ursula Franklin at book launch crop.jpg|center|60px]]
| [[Ursula Franklin]]
| 1921-09-16
| 2016-07-22
|-
| [[Fitxategi:Falldin.JPG|center|60px]]
| [[Thorbjörn Fälldin]]
| 1926-04-24
| 2016-07-23
|-
|
| [[Andrés Incera]]
| 1941-11-30
| 2016-07-24
|-
|
| [[Luis Daniel Izpizua]]
| 1948
| 2016-07-24
|-
| [[Fitxategi:Piet de Jong 1970.jpg|center|60px]]
| [[Piet de Jong]]
| 1915-04-03
| 2016-07-27
|-
|
| [[James Alan McPherson]]
| 1943-09-16
| 2016-07-27
|-
| [[Fitxategi:Mahasweta Devi.jpg|center|60px]]
| [[Mahasweta Devi]]
| 1926-01-14
| 2016-07-28
|-
| [[Fitxategi:Emile Zinsou (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Émile Derlin Zinsou]]
| 1918-03-23
| 2016-07-28
|-
| [[Fitxategi:Doris Benegas.jpg|center|60px]]
| [[Doris Benegas]]
| 1951-11-10
| 2016-07-29
|-
| [[Fitxategi:Kokonoe.jpg|center|60px]]
| [[Chiyonofuji Mitsugu]]
| 1955-06-01
| 2016-07-31
|-
|
| [[Gwynn ap Gwilym]]
| 1950-06-23
| 2016-07-31
|-
|
| [[Leili Muuga]]
| 1922-11-14
| 2016-08-01
|-
| [[Fitxategi:ReginaAnaARomaniei.jpg|center|60px]]
| [[Ana Borboi-Parmakoa]]
| 1923-09-18
| 2016-08-01
|-
| [[Fitxategi:Ahmed Zewail HD2009 Othmer Gold Medal portrait.JPG|center|60px]]
| [[Ahmed Zewail]]
| 1946-02-26
| 2016-08-02
|-
| [[Fitxategi:Alphons Egli.gif|center|60px]]
| [[Alphons Egli]]
| 1924-10-08
| 2016-08-05
|-
|
| [[Midget Farrelly]]
| 1944-09-13
| 2016-08-06
|-
|
| [[Jesús Górriz]]
| 1932
| 2016-08-06
|-
| [[Fitxategi:Gustavo Bueno - La filosofia en el conjunto del HACER.jpg|center|60px]]
| [[Gustavo Bueno]]
| 1924-09-01
| 2016-08-07
|-
|
| [[Tomas Murua|Tomas Murua Etxezarreta]]
| 1928-11-10
| 2016-08-08
|-
| [[Fitxategi:Mons. Asurmendi (30279528844).jpg|center|60px]]
| [[Miguel Jose Asurmendi]]
| 1940-03-06
| 2016-08-09
|-
|
| [[Celestina Marrón]]
| 1926-06-29
| 2016-08-09
|-
|
| [[Juan Zelaia]]
| 1920-08-28
| 2016-08-10
|-
| [[Fitxategi:Hande Kader 2015.jpg|center|60px]]
| [[Hande Kader]]
| 1993-01-05
| 2016-08-12
|-
| [[Fitxategi:Françoise Mallet-Joris redux.jpg|center|60px]]
| [[Françoise Mallet-Joris]]
| 1930-07-06
| 2016-08-13
|-
|
| [[Dena Dincauze|Dena F. Dincauze]]
| 1934-03-26
| 2016-08-14
|-
| [[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-1982-1005-307, Hermann Kant.jpg|center|60px]]
| [[Hermann Kant]]
| 1926-06-14
| 2016-08-14
|-
| [[Fitxategi:Dalian Atkinson (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Dalian Atkinson]]
| 1968-03-21
| 2016-08-15
|-
| [[Fitxategi:João Havelange.jpg|center|60px]]
| [[João Havelange]]
| 1916-05-08
| 2016-08-16
|-
|
| [[Víctor Mora|Victor Mora]]
| 1931-06-06
| 2016-08-17
|-
| [[Fitxategi:DAHenderson.jpg|center|60px]]
| [[Donald Henderson]]
| 1928-09-07
| 2016-08-19
|-
| [[Fitxategi:Nina Ponomaryova 1960.jpg|center|60px]]
| [[Nina Romaxkova]]
| 1929-04-27
| 2016-08-19
|-
|
| [[Carlos Terribili]]
| 1936-08-05
| 2016-08-21
|-
| [[Fitxategi:President of Singapore SR Nathan.jpg|center|60px]]
| [[Sellapan Ramanathan]]
| 1924-07-03
| 2016-08-22
|-
| [[Fitxategi:Toots thielemans.jpg|center|60px]]
| [[Toots Thielemans]]
| 1922-04-29
| 2016-08-22
|-
| [[Fitxategi:Maider Uriarte Idiazabal (Mikel Mtz. de Trespuentes).jpg|center|60px]]
| [[Maider Uriarte|Maider Uriarte Idiazabal]]
| 1981
| 2016-08-23
|-
| [[Fitxategi:Reinhard Selten2.jpg|center|60px]]
| [[Reinhard Selten]]
| 1930-10-05
| 2016-08-23
|-
| [[Fitxategi:Roger Tsien-press conference Dec 07th, 2008-2.jpg|center|60px]]
| [[Roger Y. Tsien|Roger Yonchien Tsien]]
| 1952-02-01
| 2016-08-24
|-
|
| [[Zoila Uriarte Gonzáles]]
| 1967-02-04
| 2016-08-24
|-
| [[Fitxategi:Michel-Butor.jpg|center|60px]]
| [[Michel Butor]]
| 1926-09-14
| 2016-08-24
|-
| [[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 146-1989-047-20, Walter Scheel.jpg|center|60px]]
| [[Walter Scheel]]
| 1919-07-08
| 2016-08-24
|-
| [[Fitxategi:James-cronin.jpg|center|60px]]
| [[James Cronin]]
| 1931-09-29
| 2016-08-25
|-
| [[Fitxategi:Juan Gabriel in 2012.jpg|center|60px]]
| [[Juan Gabriel]]
| 1950-01-07
| 2016-08-28
|-
| [[Fitxategi:Gene Wilder 1970.JPG|center|60px]]
| [[Gene Wilder]]
| 1933-06-11
| 2016-08-29
|-
| [[Fitxategi:Trabajando en Aeroevasiones II (1973).jpg|center|60px]]
| [[María Belén Morales]]
| 1928-11-27
| 2016-08-29
|-
|
| [[Isabel Azcárate Ristori]]
| 1923-10-24
| 2016-08-30
|-
| [[Fitxategi:Vera Caslavska.JPG|center|60px]]
| [[Vera Čáslavská]]
| 1942-05-03
| 2016-08-30
|-
| [[Fitxategi:Asia Antar.jpg|center|60px]]
| [[Asia Ramazan Antar]]
| 1997-01-01
| 2016-08-30
|-
|
| [[Julen Madina]]
| 1955
| 2016-08-30
|-
|
| [[Jon Polito]]
| 1950-12-29
| 2016-09-01
|-
| [[Fitxategi:Ruth Wald photo.jpg|center|60px]]
| [[Ruth Hubbard]]
| 1924-03-03
| 2016-09-01
|-
|
| [[Daniel Willems]]
| 1956-08-16
| 2016-09-02
|-
| [[Fitxategi:Karimov Ufa.jpg|center|60px]]
| [[Islom Karimov]]
| 1938-01-30
| 2016-09-02
|-
| [[Fitxategi:Jean-Christophe Yoccoz.jpg|center|60px]]
| [[Jean-Christophe Yoccoz]]
| 1957-05-29
| 2016-09-03
|-
| [[Fitxategi:Maria Isabel Barreno 02.jpg|center|60px]]
| [[Maria Isabel Barreno]]
| 1939-07-10
| 2016-09-03
|-
| [[Fitxategi:Phyllis Schlafly by Gage Skidmore 3 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Phyllis Schlafly]]
| 1924-08-15
| 2016-09-05
|-
|
| [[Xabier Madina]]
| 1945
| 2016-09-07
|-
|
| [[Vicente Martín]]
| 1926
| 2016-09-08
|-
| [[Fitxategi:Alexis Arquette 2009.jpg|center|60px]]
| [[Alexis Arquette]]
| 1969-07-28
| 2016-09-11
|-
| [[Fitxategi:Edward Albee 1.jpg|center|60px]]
| [[Edward Albee]]
| 1928-03-12
| 2016-09-16
|-
| [[Fitxategi:António Mascarenhas Monteiro VOA.jpg|center|60px]]
| [[António Mascarenhas Monteiro]]
| 1944-02-16
| 2016-09-16
|-
|
| [[Colette Chiland]]
| 1928-02-06
| 2016-09-16
|-
| [[Fitxategi:Ciampi ritratto.jpg|center|60px]]
| [[Carlo Azeglio Ciampi]]
| 1920-12-09
| 2016-09-16
|-
|
| [[Olga Luzardo]]
| 1916-02-29
| 2016-09-19
|-
| [[Fitxategi:Curtis Hanson.JPG|center|60px]]
| [[Curtis Hanson]]
| 1945-03-24
| 2016-09-20
|-
| [[Fitxategi:Bill Mollison, 2008 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Bill Mollison]]
| 1928-05-04
| 2016-09-24
|-
|
| [[David Padilla]]
| 1927-08-13
| 2016-09-25
|-
| [[Fitxategi:YN3ArnoldPalmer.jpg|center|60px]]
| [[Arnold Palmer]]
| 1929-09-10
| 2016-09-25
|-
|
| [[Pedro Manterola]]
| 1935-03-06
| 2016-09-26
|-
|
| [[Maria Luisa Senar]]
| 1925
| 2016-09-26
|-
| [[Fitxategi:Jamshid Amouzegar Speech.jpg|center|60px]]
| [[Jamshid Amouzegar]]
| 1923-06-25
| 2016-09-27<br/>2016-09-28
|-
| [[Fitxategi:Imanol Urbieta musikaria.jpg|center|60px]]
| [[Imanol Urbieta]]
| 1934-03-10
| 2016-09-28
|-
| [[Fitxategi:Shimon Peres official portrait, 2007.jpg|center|60px]]
| [[Shimon Peres]]
| 1923-08-02
| 2016-09-28
|}
{{wikidata list end}}
== Urria - Abendua ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?dod ?stct ?slct
{
?item wdt:P570 ?dod
FILTER ( ?dod > "2016-10-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
FILTER ( ?dod < "2017-1-1T00:00:00Z"^^xsd:dateTime)
?item wdt:P31 wd:Q5 .
OPTIONAL { ?item wikibase:statements ?stct }
OPTIONAL { ?item wikibase:sitelinks ?slct }
}
ORDER BY ASC(?dod) ?item
|columns=P18,label,P569:Jaiotza,P570:Heriotza
|thumb=60
|links=local
|autolist=fallback
}}
{| class='wikitable sortable'
! irudia
! label
! Jaiotza
! Heriotza
|-
| [[Fitxategi:Neville-Marriner.jpg|center|60px]]
| [[Neville Marriner]]
| 1924-04-15
| 2016-10-02
|-
| [[Fitxategi:Toury.jpg|center|60px]]
| [[Gideon Toury]]
| 1942-06-06
| 2016-10-04
|-
| [[Fitxategi:Maddi Pelot.jpg|center|60px]]
| [[Maddi Pelot]]
| 1947-04-12
| 2016-10-05
|-
| [[Fitxategi:Michal Kováč.jpg|center|60px]]
| [[Michal Kováč]]
| 1930-08-05<br/>1930-09-05<br/>1930-08-03
| 2016-10-05
|-
| [[Fitxategi:Georges Balandier 20100329 Salon du livre de Paris 2.jpg|center|60px]]
| [[Georges Balandier]]
| 1920-12-21
| 2016-10-05
|-
| [[Fitxategi:Laura Irasuegi Otal erretratua 1975-06-28.jpg|center|60px]]
| [[Laura Irasuegi Otal]]
| 1923-11-16
| 2016-10-06
|-
|
| [[Mamadou Dembelé]]
| 1934-01-21
| 2016-10-08<br/>2016-10-09
|-
|
| [[Alina María Hernández]]
| 1970-11-12
| 2016-10-08
|-
| [[Fitxategi:Andrzej Wajda OFF Plus Camera 2012 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Andrzej Wajda]]
| 1926-03-06
| 2016-10-09
|-
|
| [[Lilián Buglia|Q19482857]]
| 1934-01-22
| 2016-10-10
|-
| [[Fitxategi:Thiraluek Nai Kansadet (1963, p 188).jpg|center|60px]]
| [[Bhumibol Adulyadej]]
| 1927-12-05
| 2016-10-13
|-
| [[Fitxategi:Dario Fo, Italian playwright.jpg|center|60px]]
| [[Dario Fo]]
| 1926-03-24
| 2016-10-13
|-
| [[Fitxategi:Tutsi King Kigeli in Exile.jpg|center|60px]]
| [[Kigeli V.a Ruandakoa]]
| 1936-06-29
| 2016-10-16
|-
|
| [[Valerie Hunter Gordon]]
| 1921-12-07
| 2016-10-16
|-
|
| [[Elena Santonja]]
| 1932-05-29
| 2016-10-17
|-
|
| [[Luis Maria Etxeberria]]
| 1940-03-24
| 2016-10-19
|-
|
| [[Fernando Larrukert]]
| 1934
| 2016-10-20
|-
| [[Fitxategi:Junko Tabei, Jaapani alpinist 85.jpg|center|60px]]
| [[Junko Tabei]]
| 1939-09-22
| 2016-10-20
|-
|
| [[Miguel Marina]]
| 1928-01-31
| 2016-10-23
|-
|
| [[Khalifa bin Hamad Al Thani]]
| 1932-09-17
| 2016-10-23
|-
| [[Fitxategi:Jorge Batlle.jpg|center|60px]]
| [[Jorge Batlle Ibáñez]]
| 1927-10-25
| 2016-10-24
|-
| [[Fitxategi:Carlos Ruspoli 5th Duke of Alcudia and Sueca.jpg|center|60px]]
| [[Carlos Rúspoli]]
| 1932-08-05
| 2016-10-25
|-
| [[Fitxategi:Carlos alberto cosmos.jpg|center|60px]]
| [[Carlos Alberto Torres]]
| 1944-07-17
| 2016-10-25
|-
|
| [[Vidal de Nicolás]]
| 1922-06-01
| 2016-10-26
|-
| [[Fitxategi:Plos lindquist.jpg|center|60px]]
| [[Susan Lee Lindquist]]
| 1949-06-05
| 2016-10-27
|-
|
| [[Josetxu Pedrosa]]
| 1969-07-22
| 2016-10-29
|-
| [[Fitxategi:Tammy Grimes 1966.jpg|center|60px]]
| [[Tammy Grimes]]
| 1934-01-30
| 2016-10-30
|-
| [[Fitxategi:Tina anselmi art.jpg|center|60px]]
| [[Tina Anselmi]]
| 1927-03-25
| 2016-11-01
|-
| [[Fitxategi:Leonard Cohen, 1988 01.jpg|center|60px]]
| [[Leonard Cohen]]
| 1934-09-21
| 2016-11-07
|-
| [[Fitxategi:¡Digo! Ni Puta Ni Santa. Las memorias de La Veneno, la entrevista.mp4 snapshot 00.05 (2020.03.29 23.08.57).png|center|60px]]
| [[La Veneno]]
| 1964-03-19
| 2016-11-09
|-
| [[Fitxategi:Izaskun Arrue (2004).jpg|center|60px]]
| [[Izaskun Arrue]]
| 1927-08-28
| 2016-11-10
|-
| [[Fitxategi:Francisco Nieva.jpg|center|60px]]
| [[Francisco Nieva]]
| 1924-12-29
| 2016-11-10
|-
| [[Fitxategi:Robert Vaughn Napoleon Solo.JPG|center|60px]]
| [[Robert Vaughn]]
| 1932-11-22
| 2016-11-11
|-
|
| [[Ilse Aichinger]]
| 1921-11-01
| 2016-11-11
|-
|
| [[Maria Pilar Busquet i Medan]]
| 1937-03-23
| 2016-11-13
|-
|
| [[Don Rutherford]]
| 1937-09-22
| 2016-11-13
|-
| [[Fitxategi:Leon Russel April 2009.jpg|center|60px]]
| [[Leon Russell]]
| 1942-04-02
| 2016-11-13
|-
|
| [[Diana Balmori]]
| 1932-06-04
| 2016-11-14
|-
|
| [[Julia Sánchez Carrilero]]
| 1933-05-16
| 2016-11-15
|-
| [[Fitxategi:FRedon.jpg|center|60px]]
| [[Fernando Redón]]
| 1929-08-31
| 2016-11-15
|-
| [[Fitxategi:Sixto Durán Ballén 2011.jpg|center|60px]]
| [[Sixto Durán Ballén]]
| 1921-07-14
| 2016-11-15
|-
|
| [[Juan Mari Narbaiza]]
| 1949
| 2016-11-18
|-
|
| [[Maria Jesus Agirre|María Jesús Aguirre Uribe]]
| 1945-06-08
| 2016-11-18
|-
| [[Fitxategi:Sharon Jones & The Dap-Kings @ Pori Jazz 2.jpg|center|60px]]
| [[Sharon Jones]]
| 1956-05-04
| 2016-11-18
|-
| [[Fitxategi:M.D. Denton Cooley with a medical student in March 2015 .jpg|center|60px]]
| [[Denton Cooley]]
| 1920-08-22
| 2016-11-18
|-
| [[Fitxategi:Kostis stephanopoulos.jpg|center|60px]]
| [[Konstantinos Stephanopoulos]]
| 1926-08-15
| 2016-11-20
|-
| [[Fitxategi:Dorotea Bárcena.jpg|center|60px]]
| [[Dorotea Bárcena]]
| 1944-07-09
| 2016-11-22
|-
| [[Fitxategi:(Rita Barberá) Fernández de la Vega se reúne con la alcaldesa de Valencia. Pool Moncloa. 6 de octubre de 2008 (cropped).jpeg|center|60px]]
| [[Rita Barberá]]
| 1948-07-16
| 2016-11-23
|-
| [[Fitxategi:Marcos Ana (Feria del Libro de Madrid, 6 de junio de 2009).jpg|center|60px]]
| [[Marcos Ana]]
| 1920-01-20
| 2016-11-24
|-
| [[Fitxategi:David Hamilton 2011.JPG|center|60px]]
| [[David Hamilton]]
| 1933-04-15
| 2016-11-25
|-
| [[Fitxategi:Fidel Castro 1950s.jpg|center|60px]]
| [[Fidel Castro]]
| 1926-08-13
| 2016-11-25
|-
| [[Fitxategi:Peterhanskolvenbach.jpg|center|60px]]
| [[Peter Hans Kolvenbach]]
| 1928-11-30
| 2016-11-26
|-
|
| [[Ioannis Grivas]]
| 1923-02-23
| 2016-11-27
|-
| [[Fitxategi:Carnaval da Bahia de 2013 - 34.jpg|center|60px]]
| [[Caio Júnior]]
| 1965-03-08
| 2016-11-28
|-
| [[Fitxategi:Mark Taimanov.jpg|center|60px]]
| [[Mark Taimanov]]
| 1926-02-07
| 2016-11-28
|-
|
| [[Everton Kempes dos Santos Gonçalves]]
| 1982-09-03<br/>1982-08-03
| 2016-11-28
|-
|
| [[Arthur Maia]]
| 1992-10-13
| 2016-11-28
|-
| [[Fitxategi:Cléber Santana.jpg|center|60px]]
| [[Cléber Santana]]
| 1981-06-27
| 2016-11-28
|-
|
| [[William Thiego de Jesus]]
| 1986-07-22
| 2016-11-28
|-
| [[Fitxategi:Luis Alberto Monge (1984).jpg|center|60px]]
| [[Luis Alberto Monge]]
| 1925-12-29
| 2016-11-29
|-
|
| [[Segundo Azpiazu]]
| 1944-02-11
| 2016-12-01
|-
| [[Fitxategi:Gisela May (1979).jpg|center|60px]]
| [[Gisela May]]
| 1924-05-31
| 2016-12-02
|-
| [[Fitxategi:Ferreira Gular (1970).tif|center|60px]]
| [[Ferreira Gullar]]
| 1930-09-10
| 2016-12-04
|-
| [[Fitxategi:Brittany CoxXx.jpg|center|60px]]
| [[Brittany CoxXx]]
| 1978-07-19
| 2016-12-06
|-
|
| [[Peter Vaughan]]
| 1923-04-04
| 2016-12-06
|-
| [[Fitxategi:LL-Greg4-2.jpg|center|60px]]
| [[Greg Lake]]
| 1947-11-10
| 2016-12-07
|-
| [[Fitxategi:Paul Elvstrøm 1960.jpg|center|60px]]
| [[Paul Elvstrøm]]
| 1928-02-25
| 2016-12-07
|-
| [[Fitxategi:John Glenn Low Res crop.jpg|center|60px]]
| [[John Glenn]]
| 1921-07-18
| 2016-12-08
|-
|
| [[Diego Berguices]]
| 1922
| 2016-12-09
|-
| [[Fitxategi:2016 Brussels Cycling Classic 013.jpg|center|60px]]
| [[Étienne Fabre]]
| 1996-08-05
| 2016-12-10
|-
| [[Fitxategi:Esma.jpg|center|60px]]
| [[Esma Redžepova]]
| 1943-08-08
| 2016-12-10
|-
| [[Fitxategi:Stadtmant.jpg|center|60px]]
| [[Thressa Stadtman]]
| 1920-02-12
| 2016-12-11
|-
| [[Fitxategi:Zubaida Tharwat 1960.jpg|center|60px]]
| [[Zubaida Tharwat]]
| 1940-06-14
| 2016-12-13
|-
| [[Fitxategi:Thomas Schelling .png|center|60px]]
| [[Thomas Schelling]]
| 1921-04-14
| 2016-12-13
|-
| [[Fitxategi:CFC in LA (Alan Thicke).jpg|center|60px]]
| [[Alan Thicke]]
| 1947-03-01
| 2016-12-13
|-
| [[Fitxategi:Betsy Pecanins.jpg|center|60px]]
| [[Betsy Pecanins]]
| 1954
| 2016-12-13<br/>2016-12-14
|-
| [[Fitxategi:FMelnik.jpg|center|60px]]
| [[Faina Melnyk]]
| 1945-06-09
| 2016-12-16
|-
| [[Fitxategi:Léo marjane.jpg|center|60px]]
| [[Léo Marjane]]
| 1912-08-26
| 2016-12-18
|-
| [[Fitxategi:Gabor, Zsa Zsa.jpg|center|60px]]
| [[Zsa Zsa Gabor|Zsa Zsa Gábor]]
| 1917-02-06
| 2016-12-18
|-
| [[Fitxategi:Sata Isobe 1964 (cropped).jpg|center|60px]]
| [[Sata Isobe]]
| 1944-12-19
| 2016-12-18
|-
|
| [[Fidel Uriarte]]
| 1945-03-01
| 2016-12-19
|-
| [[Fitxategi:Andrey Karlov 2016.jpg|center|60px]]
| [[Andrei Karlov]]
| 1954-02-04
| 2016-12-19
|-
|
| [[Inés Malinow]]
| 1922-04-17
| 2016-12-19
|-
| [[Fitxategi:Morgan michele.jpg|center|60px]]
| [[Michèle Morgan]]
| 1920-02-29
| 2016-12-20
|-
|
| [[Vesna Vulovic]]
| 1950-01-03
| 2016-12-23
|-
|
| [[Alejandro Tapia Aiestaran]]
| 1930-11-26
| 2016-12-24
|-
| [[Fitxategi:Richard Adams 20081116.jpg|center|60px]]
| [[Richard Adams]]
| 1920-05-09<br/>1920-05-10
| 2016-12-24
|-
| [[Fitxategi:Rick-parfitt-2007-07-18-orebro.jpg|center|60px]]
| [[Rick Parfitt]]
| 1948-10-12
| 2016-12-24
|-
| [[Fitxategi:Gil Parrondo in Chipiona, Spain.jpg|center|60px]]
| [[Gil Parrondo]]
| 1921-06-17
| 2016-12-24
|-
|
| [[Núria Pompeia Vilaplana i Boixons]]
| 1931-05-02
| 2016-12-25
|-
| [[Fitxategi:George Michael.jpeg|center|60px]]
| [[George Michael]]
| 1963-06-25
| 2016-12-25
|-
| [[Fitxategi:Vera Rubin.jpg|center|60px]]
| [[Vera Rubin]]
| 1928-07-23
| 2016-12-25
|-
| [[Fitxategi:Elizaveta Glinka (2016-12-08) 01.jpg|center|60px]]
| [[Jelizaveta Glinka]]
| 1962-02-20
| 2016-12-25
|-
| [[Fitxategi:Anton Gubankov.jpg|center|60px]]
| [[Anton Gubankov]]
| 1965-01-29
| 2016-12-25
|-
| [[Fitxategi:Валерий Халилов.jpg|center|60px]]
| [[Valeri Khalilov]]
| 1952-01-30
| 2016-12-25
|-
|
| [[Frances Gabe]]
| 1915-06-23
| 2016-12-26
|-
| [[Fitxategi:Carrie Fisher 2013 cropped pose.jpg|center|60px]]
| [[Carrie Fisher]]
| 1956-10-21
| 2016-12-27
|-
| [[Fitxategi:Ratnasiri Wickremanayake1.jpg|center|60px]]
| [[Ratnasiri Wickremanayake]]
| 1933-05-05
| 2016-12-27
|-
| [[Fitxategi:Bundesarchiv B 145 Bild-F088853-0022, Bonn, BMF, Empfang Ernennung Bundesbankpräsident (cropped) - Hans Tietmeyer.jpg|center|60px]]
| [[Hans Tietmeyer]]
| 1931-08-18
| 2016-12-27
|-
|
| [[Bibiano]]
| 1950-12-21
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Michel Déon au salon du livre de Paris 2012.jpg|center|60px]]
| [[Michel Déon]]
| 1919-08-04
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Debbie Reynolds.jpg|center|60px]]
| [[Debbie Reynolds]]
| 1932-04-01
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Goyo uruguay.jpg|center|60px]]
| [[Gregorio Conrado Álvarez]]
| 1926-11-26<br/>1925-11-26
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Annelise Hovmand.jpg|center|60px]]
| [[Annelise Hovmand]]
| 1924-09-17
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Pierre Barouh (cropped 2).jpg|center|60px]]
| [[Pierre Barouh]]
| 1934-02-19
| 2016-12-28
|-
| [[Fitxategi:Ferdy Kübler Com X-K125-001 (cropped).tif|center|60px]]
| [[Ferdinand Kübler]]
| 1919-07-24
| 2016-12-29
|-
|
| [[Edward Gamble]]
| 1935-09-08
| 2016-12-31
|-
|
| [[José Ángel Sánchez Asiain]]
| 1929-03-01
| 2016-12-31
|}
{{wikidata list end}}
3fm8uz3xw272hatizu4bnx4ppogx2uf
Nizarismo
0
715754
9993692
7332477
2024-12-08T17:03:50Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993692
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Ismaili colors.svg|thumb|280px|Nizarien bandera]]
'''Nizarismoa''' ({{lang-ar|النزارية}}, ''an-nizāriyya'') [[xiismo]]aren korronteetako bat da, [[ismailismo|ismaildar]] adarrekoa, [[Nizar ibn al-Mustansir]]-en jarraitzaileek sortua. XIII. mendera arte, indar politikoa izan zuen, eta gaur egun [[India]], [[Siria]] eta [[Iran]]en ditu jarraitzaileak. [[Aga Khan]] dute buruzagi espiritual.
== Historia ==
[[Ismailismo]]a [[765]]ean jaio zen, [[Islam]]aren adar [[xiita]]k izandako zatiketa baten ondorioz. Borroka gogorrak izan ostean, [[909]]an [[Kairo]]n kokatu zuten ismaildarrek beren boterearen erdigunea: [[Fatimitar Kalifa-herria]]<ref name="zeu">{{erreferentzia|abizena= Hach Embarek|izena= Beñat |url= http://zuzeu.eus/kultura/alamut/ |izenburua= Alamut, hashshashinen gotorleku |argitaletxea= zuzeu.eus, Creative Commons, Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Unported |sartze-data= 2017-2-15}}</ref>. [[Al-Mustansir Billah]] ([[1035]]–[[1094]]) fatimitar kalifa-imamaren heriotzaren ostean, ismaildarrak bi talde nagusitan banatu ziren: nizariak, Al-Mustansir-en seme nagusi Al-Nizar onartzen zutenak ondorengotzat, eta [[mustali]]ak, Al-Mustaali seme gazteena onartzen zutenak<ref name="iran">{{erreferentzia|abizena= |izena= |url= http://www.iranicaonline.org/articles/ismailism-xvii-the-imamate-in-ismailism |izenburua= Ismaʿilism xvii. The imamate in Ismaʿilism |argitaletxea= iranicaonline.org |sartze-data= 2017-2-15}}</ref>.
[[XI. mende]] amaieran, nizariek ''Imamerri Ismaildar Nizaria'' eratu zuten [[Siria]] eta [[Iran|Persian]], erdigune nagusi [[Alamut]] zuena. [[1256]]an, [[Mongolen Inperioa|mongolek]] suntsitu zuten nizarien estatua, Alamuteko gotorlekua barne. Handik aurrera, diskrezioz bada ere, imamek segitu zuten jarraipena eta aholku ematen Persia, Siria eta [[Hegoaldeko Asia]]n sakabanatutako komunitateei<ref name="iran"/>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Asasino]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ismailismoa]]
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
h79sz83gkezk2xwj6hf7gpoyxi1yosb
Lankide:Ksarasola/Maistrak
2
717438
9994093
9991400
2024-12-09T03:06:09Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994093
wikitext
text/x-wiki
== Maistren zerrenda ==
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P106 wd:Q121594. ?item wdt:P21 wd:Q6581072 }
|section=
|sort=label
|columns=label:Izen-abizenak,P106:Jarduera,P19:Jaiolekua,P569,P570,P21,P18
|links=local
}}
{| class='wikitable sortable'
! Izen-abizenak
! Jarduera
! Jaiolekua
! jaiotza data
! heriotza data
! sexua edo generoa
! irudia
|-
| [[Alicia Miyares]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Les Arriondes]]
| 1963-04-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Alicia Miyares.jpg|center|128px]]
|-
| [[Almudena Domínguez Arranz]]
| [[arkeologo]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2004963|numismatikari]]''
| [[Vigo]]
| 1949-07-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Amaia Larrañaga]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Arrasate]]
| 1957-07-22
| 2018-10-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amaia Larrañaga. Irakaslea eta politikaria.png|center|128px]]
|-
| [[Amanda Labarca]]
| ''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[Suffragette|sufragette]]
| [[Santiago (Txile)|Santiago]]
| 1886-12-05
| 1975-01-02
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Amanda Labarca.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Acuña]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]
| [[Marín (Galizia)|Marín]]
| 1971-02-22
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Anacuña.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ana Iriarte]]
| [[katedradun]]
| [[Iruñea]]
| 1956-03-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Itelman]]
| ''[[:d:Q1425858|Tanztheater]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Santiago (Txile)|Santiago]]
| 1927-08-20
| 1989-09-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana María Alonso Zarza]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[geologo]]
| [[Viñegra de Moraña]]
| 1962
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ana Urkiza Ibaibarriaga|Ana Urkiza]]
| [[katedradun]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Ondarroa]]
| 1969-01-10
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ana Urkiza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ane Albisu]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1960-03-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ane Albisu 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Angela Davis]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[Preso politiko]]<br/>''[[:d:Q34074720|feminista]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Birmingham (Alabama)|Birmingham]]
| 1944-01-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Angela Davis in 2019.jpg|center|128px]]
|-
| [[Anna R. Figueiredo]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Ourense]]
| 1979-09-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Anna R. Figueiredo escritora.jpg|center|128px]]
|-
| [[Anna Szatkowska]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Cieszyn]]
| 1928-03-15
| 2015-02-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Anne Carson]]
| ''[[:d:Q16267607|filologo klasiko]]''<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[autore]]
| [[Toronto]]
| 1950-06-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Argitxu Noblia]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q28837|anestesista]]''
| [[Angelu (Lapurdi)|Angelu]]
| 1942-04-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Argitxu Noblia Biarritzen 2010-8-7.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ascensión Cambrón]]
| [[filosofo]]<br/>[[katedradun]]
| [[Kordoba]]
| 1943
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Assia Djebar]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[historialari]]
| [[Cherchell]]
| 1936-06-30
| 2015-02-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Assia-Djebar (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Aurora de Albornoz]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q12144794|prosalari]]''<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q17167049|literaturan aditu]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| ''[[:d:Q56849753|Ḷḷuarca]]''
| 1926-01-22
| 1990-06-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Aurora de Albornoz.jpg|center|128px]]
|-
| [[Barbara Oakley]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Lodi (Kalifornia)|Lodi]]
| 1955-11-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Barb Oakley jpg.jpg|center|128px]]
|-
| [[Bathilda Bagshot]]
| [[historialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]
|
| 19th century
| 1997
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begonya Pozo]]
| ''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q21993562|kultura-ekintzaile]]''
| [[Valentzia]]
| 1974
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Begoña Arregi]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Andoain]]
| 1944-10-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Carme Adán]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1966-12-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen Adán 19.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carmen Alborch]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[abokatu]]<br/>[[legelari]]<br/>[[ministro]]
| [[Castelló de Rugat]]
| 1947-10-31
| 2018-10-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen Alborch (cropped).JPG|center|128px]]
|-
| [[Carmen Aranegui|Carmen Aranegui Gascó]]
| [[katedradun]]<br/>[[arkeologo]]
| [[Valentzia]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carmen Aranegui Gascó 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Carol-Ann Duffy|Carol Ann Duffy]]
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[autore]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Glasgow]]
| 1955-12-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Carol Ann Duffy at Humber Mouth 2009 (3646825708).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cristina Garmendia]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1962-02-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:(Cristina Garmendia) Campus Party 2010 Dia2 (4523460120) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cristina Uriarte]]
| [[katedradun]]<br/>[[kimikari]]<br/>[[politikari]]
| [[Hondarribia]]
| 1961
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Cristina Uriarte.jpg|center|128px]]
|-
| [[Diana Agrest]]
| ''[[:d:Q42973|arkitekto]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Buenos Aires]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Dilhan Eryurt]]
| ''[[:d:Q752129|astrofisikari]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Esmirna]]
| 1926-11-29
| 2012-09-13
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Bodrum Belediyesi 09.jpg|center|128px]]
|-
| [[Dolores Cebrián]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Salamanca]]
| 1890-11-30
| 1973-02-18
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:1926-11-18, El Liberal, La Semana del Niño, La ilustre profesora de la Escuela Normal de Maestras, doña Dolores Cebrián (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Dolors Oller]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Girona]]
| 1942
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Dora Ibarburu]]
| ''[[:d:Q186360|erizain]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]
| [[Salto (Uruguai)|Salto]]
| 1918-04-27
| 1992-11-19
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Dora Ibarburu en el Acto de su nombramiento como Prof. Emérita.jpg|center|128px]]
|-
| [[Elena Vázquez Zendon|Elena Vázquez Cendón]]
| [[matematikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Ourense]]
| 1966-03-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Elisa Garrido González]]
| [[katedradun]]<br/>[[historialari]]
| [[Espainia]]
| 20th century
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Esmeralda Mallada]]
| [[astronomo]]<br/>[[katedradun]]
| [[Montevideo]]
| 1937-01-10
| 2023-09-12
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Esmeralda Mallada.jpg|center|128px]]
|-
| [[Espe Alegria]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Ermua]]
| 1906-12-18
| 1991-09-14
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Estrella de Diego]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''
| [[Madril]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Estrella de Diego (UNTREF - Bienal Sur 2016).jpg|center|128px]]
|-
| [[Eva Alcón|Eva Alcón Soler]]
| [[katedradun]]
| [[Castelló de la Plana]]
| 1964-01-21
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Eva Alcón.jpg|center|128px]]
|-
| [[Evelyn Pielou]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q15839134|ekologo]]''
| [[Bognor Regis]]
| 1924-02-20
| 2016-07-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Chris Pielou.png|center|128px]]
|-
| [[Faustina Carril Arozena]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1910
| 1997
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Fina Casalderrey]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>''[[:d:Q12347522|etnografo]]''<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]
| ''[[:d:Q3396681|Xeve]]''
| 1951-08-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Fina Casalderrey portrait.jpg|center|128px]]
|-
| [[Françoise Héritier]]
| [[antropologo]]<br/>''[[:d:Q1371378|etnologo]]''<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Veauche]]
| 1933-11-15
| 2017-11-15
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Françoise Héritier, 2009 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Gabriela González]]
| [[astronomo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[zientzialari]]
| [[Córdoba (Argentina)|Córdoba]]
| 1965-02-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:“Astronomía con ondas Gravitacionales” (43603989761).jpg|center|128px]]
|-
| [[Garbiñe Biurrun]]
| [[epaile]]<br/>[[katedradun]]
| [[Tolosa]]
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Garbiñe Biurrun (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Germaine Greer]]
| ''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]''<br/>''[[:d:Q15958754|esatari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q34074720|feminista]]''<br/>''[[:d:Q12359071|anarkista]]''
| [[Melbourne]]
| 1939-01-29
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Germaine Greer, 28 October 2013 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Gertrude Belle Elion]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>[[kimikari]]<br/>''[[:d:Q2919046|biokimikari]]''<br/>''[[:d:Q2114605|farmakologo]]''<br/>[[farmazialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[New York (estatua)|New York]]
| 1918-01-23
| 1999-02-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Gertrude Elion (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Gordana Siljanovska-Davkova]]
| [[abokatu]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Ohrid]]
| 1953-05-11
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:MK presidential office handover 2024 - Cropped.jpg|center|128px]]
|-
| [[Hilda Iparraguirre]]
| [[katedradun]]
|
| 1937
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Hilda Iparraguirre.png|center|128px]]
|-
| [[Idea Vilariño]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[poeta]]<br/>[[musikagile]]<br/>''[[:d:Q17167049|literaturan aditu]]''
| [[Montevideo]]
| 1920-08-18
| 2009-04-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Idea Vilariño.jpg|center|128px]]
|-
| [[Irene Aldasoro]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Idiazabal]]
| 1955
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Iris Murdoch]]
| [[poeta]]<br/>[[filosofo]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q12144794|prosalari]]''<br/>''[[:d:Q864380|biografo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]
| [[Dublin]]
| 1919-07-15
| 1999-02-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Irma Kukkasjärvi]]
| ''[[:d:Q10694573|ehungintzako artista]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Helsinki]]
| 1941-02-08
| 2011-10-08
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Irène Joliot-Curie]]
| ''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[kimikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q16742096|fisikari nuklear]]''<br/>[[ikertzaile]]
| [[Parisko 13. barrutia]]
| 1897-09-12
| 1956-03-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Joliot-curie.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Lizarraga]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Tutera]]
| 1958-05-18
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Isabelizarragavizcarra.jpg|center|128px]]
|-
| [[Isabel Llull]]
| ''[[:d:Q805221|ballet dantzari]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Palma|Palma Mallorcakoa]]
| 1946-10-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Itziar Laka]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q4618975|doktore]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Bilbo]]
| 1962-02-02
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itziar Laka.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Mujika Irastorza]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Donostia]]
| 1904-10-10
| 1992
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Red Álava.jpg|center|128px]]
|-
| [[Itziar Nogeras]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''
| [[Donostia]]
| 1966-01-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Itziar nogeras 001.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ivana Radovanović]]
| [[katedradun]]<br/>[[arkeologo]]
|
| 1951
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Ixiar Rozas]]
| [[idazle]]<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[katedradun]]
| [[Lasarte-Oria]]
| 1972-01-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Ixiar Rozas.jpg|center|128px]]
|-
| [[Janet Yellen]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''<br/>[[politikari]]
| [[Brooklyn]]
| 1946-08-13
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Secretary Janet Yellen portrait (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Jody Williams]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q16323111|bakearen aldeko aktibista]]''
| [[Brattleboro]]
| 1950-10-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:JodyWilliamsMay2010 headcrop.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joyce Carol Oates]]
| [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[poeta]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q18939491|eguneroko-idazlea]]''
| [[Lockport (New York)|Lockport]]
| 1938-06-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Joyce carol oates 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Juncal Ballestín]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''<br/>''[[:d:Q329439|Irarle]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Gasteiz]]
| 1953-09-01
| 2015-05-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Juncal Ballestín.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kamini Roy]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Barisal]]
| 1864-10-12
| 1933-09-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Kamini Roy.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karen Masters]]
| ''[[:d:Q3400985|akademikoa]]''<br/>[[katedradun]]
|
| 1979
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Karen Masters, astronomer, December 2017.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karin Gundersen]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]
| ''[[:d:Q1772243|Malm]]''
| 1944-08-27
| 2024-06-04
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Karmele Esnal Zulaika|Karmele Esnal]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Orio]]
| 1932-12-20
| 2012-05-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Karmele Esnal.jpg|center|128px]]
|-
| [[Karmele Igartua Bengoa|Karmele Igartua]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Bergara]]
| 1959-07-16
| 2010-08-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Karmele Igartua. Idazlea, poeta.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kontxi Aizarna]]
| [[katedradun]]<br/>[[musikagile]]
| [[Zestoa]]
| 1958
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Kontxi Aizarna Imanol Urbietarekin.jpg|center|128px]]
|-
| [[Koro Garmendia|Koro Garmendia Iartza]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Donostia]]
| 1957
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Laura Mancinelli]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q2599593|Germanist]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Udine]]
| 1933-12-18
| 2016-07-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Leire Narbaiza|Leire Narbaiza Arizmendi]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''<br/>''[[:d:Q8246794|blogari]]''
| [[Eibar]]
| 1968-04-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Leire Narbaiza (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Libe Enbeita]]
| [[bertsolari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Muxika]]
| 1944-08-26
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Libe-enbeita.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lola Blasco]]
| [[Dramagile|antzerkigile]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q3455803|errealizadore]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Alacant]]
| 1983-01-01
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Lola Blasco dramaturga.jpg|center|128px]]
|-
| [[Loli Anaut]]
| [[katedradun]]
| [[Irun]]
| 1939-09-20
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Loli Anaut.jpg|center|128px]]
|-
| [[Lucía Lahoz Gutiérrez]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Leza]]
| 1962-01-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Lur Gallastegi]]
| ''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[idazle]]
| [[Bilbo]]
| 1983
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:PB170097bbb.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maddi Zubeldia]]
| [[idazle]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1961-04-12
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maddi Zubeldia.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mae Jemison]]
| [[astronauta]]<br/>[[mediku]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''<br/>[[Antzezle|aktore]]<br/>[[ingeniari]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Decatur (Alabama)|Decatur]]
| 1956-10-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mae Carol Jemison.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite Carranza]]
| [[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Bartzelona]]
| 1958-02-25
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maite Carranza.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite Goñi]]
| [[katedradun]]
| [[Ordizia]]
| 1967
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:MaiteGoñi2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maite Larrauri Gómez]]
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Valentzia]]
| 1950
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:MaiteLarrauri.jpg|center|128px]]
|-
| [[Margarita Torre]]
| ''[[:d:Q3332711|mediebalista]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[kronikagile]]
| [[Bañeza]]
| 1969-04-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Margarita Torres.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mari Karmen Alzueta]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1928-05-04
| 1983-12-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mari Karmen Garmendia]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Ormaiztegi]]
| 1947-06-09
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:MariKarmenGarmendia1999Egunkariarenhemeroteka (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Dolors Renau]]
| ''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[politikari]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''<br/>[[idazle]]
| [[Bartzelona]]
| 1936-11-15
| 2019-08-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Dolors Renau (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Fullana i Montoro]]
| [[poeta]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Valentzia]]
| 1958-06-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maria Fullana.jpg|center|128px]]
|-
| [[Maria Lainá|Maria Laina]]
| [[poeta]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q6430706|kritikari]]''<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[Antzezle|aktore]]
| [[Patras]]
| 1947
| 2023-12-27
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maria Pilar Perea Sabater]]
| ''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
|
| 1960
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Mariasun Landa]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Errenteria]]
| 1949-06-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mariasun Landa (Natividad de la Puerta Rueda).jpg|center|128px]]
|-
| [[Marina Garcés]]
| [[filosofo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q7245082|ikertzaile nagusia]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Bartzelona]]
| 1973-05-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Marina Garcés al CCCB 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[María José Escalona]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q10272926|informatikari]]''
| [[Sevilla]]
| 1976-01-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:HeadPhoto4MJEscalona.jpg|center|128px]]
|-
| [[María Luisa Cuerda Arnau]]
| [[legelari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[katedradun]]
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[María Soriano Llorente]]
| [[katedradun]]
| [[Valentzia]]
| 1900-06-12
| 1996-03-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[María Teresa Ruiz]]
| [[astronomo]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Santiago (Txile)|Santiago]]
| 1946-09-24
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:María Teresa Ruiz, Premio Nacional de Ciencias Exactas cropped.jpg|center|128px]]
|-
| [[María Teresa Sagarna|María Teresa Sagarna Alberdi]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Gasteiz]]
| 1943-03-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[María Victoria Arraiza]]
| [[politikari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Iruñea]]
| 1962-10-01
| 2015-01-17
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Maxine Hong Kingston]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>[[eleberrigile]]
| [[Stockton (Kalifornia)|Stockton]]
| 1940-10-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maxine Hong Kingston by David Shankbone.jpg|center|128px]]
|-
| [[May-Britt Moser]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q6337803|neurozientzialari]]''<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[ikertzaile]]
| ''[[:d:Q1439388|Fosnavåg]]''
| 1963-01-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:May-Britt Moser (20902423978) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Maya Angelou]]
| [[politikari]]<br/>[[komediante]]<br/>''[[:d:Q5716684|dantzari]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[Dramagile|antzerkigile]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[katedradun]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[kantugile]]<br/>''[[:d:Q18814623|autobiografialari]]''<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[telebista-aktore]]<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''<br/>[[kazetari]]<br/>[[eleberrigile]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''
| [[Saint Louis (Missouri)|Saint Louis]]
| 1928-04-04
| 2014-05-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Maya Angelou visits YCP Feb 2013.jpg|center|128px]]
|-
| [[Menene Gras]]
| [[filosofo]]<br/>''[[:d:Q4164507|arte-kritikari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1792450|arte-historialari]]''
| [[Bartzelona]]
| 1951
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Minerva McGonagall]]
| [[maisu/maistra]]<br/>''[[:d:Q703534|enplegatu]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1056391|eskola zuzendari]]''
|
| 1935-10-04
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:The Making of Harry Potter 29-05-2012 (7172838439).jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Egaña Goya]]
| ''[[:d:Q12347522|etnografo]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1946-04-16
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Mireneganagoya.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Josune Tolaretxipi]]
| [[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1926
| 2017-08-09
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Josune Tolaretxipi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miren Maortua]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Zaldibar]]
| 1916-05-29
| 1971-12-25
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Miren Maortua.jpg|center|128px]]
|-
| [[Montserrat Casas]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| [[Hostalric]]
| 1955-09-06
| 2013-03-30
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:(Monserrat Casas) UIB medalla d'or 2009.jpg|center|128px]]
|-
| [[Miryan Rivera|Myriam Rivera]]
| [[katedradun]]<br/>[[ikertzaile]]
| [[Quito]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Myriam Rivera.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nerilie Abram]]
| [[zientzialari]]<br/>''[[:d:Q61048378|climate activist]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Hegoaldeko Gales Berria]]
| 1977-06
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nerilie Abram (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Neus Campillo Iborra|Neus Campillo i Iborra]]
| [[filosofo]]<br/>[[katedradun]]
| [[Sueca]]
| 1945
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:NEUS CAMPILLO 2.png|center|128px]]
|-
| [[Nuria Espallargas]]
| ''[[:d:Q373184|surface science]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Esplugues de Llobregat]]
| 1979-04-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nuria Espallargas.jpg|center|128px]]
|-
| [[Nélida Zaitegi]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1231865|pedagogo]]''
| [[Abanto]]
| 1946-10-17
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Nélida Zaitegi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Petra Gandarias]]
| [[katedradun]]<br/>[[moja]]
| [[Bilbo]]
| 1901-05-26
| 1989-03-20
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Raquel Olea]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q20020377|kultura-kritikari]]''<br/>[[ikertzaile]]
|
| 1944-05-07
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Raquel Olea 2011 (cropped 2023).jpg|center|128px]]
|-
| [[River Song]]
| [[arkeologo]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q60661987|time traveller]]''
|
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Romila Thapar]]
| [[historialari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Lucknow]]
| 1931-11-30
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Thapr2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sadako Ogata]]
| ''[[:d:Q1238570|politologo]]''<br/>''[[:d:Q193391|diplomazialari]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| ''[[:d:Q7473516|Tokio]]''
| 1927-09-16
| 2019-10-22
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sadako Ogata.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sagrario Aleman]]
| [[katedradun]]<br/>[[politikari]]
| [[Imotz]]
| 1952-03-05
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sagrario Aleman (Josu Santesteban, 2011).jpg|center|128px]]
|-
| [[Sally Haslanger]]
| [[filosofo]]<br/>[[katedradun]]
| [[Connecticut]]
| 1955
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Sally Haslanger, May 2013 (cropped).jpeg|center|128px]]
|-
| [[Sarah Gilbert]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q12119633|immunologo]]''
| [[Kettering (Ingalaterra)]]
| 1962-04-03
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Dr.Sarah Gilbert.jpg|center|128px]]
|-
| [[Sophie Freud]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Viena]]
| 1924-08-06
| 2022-06-03
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:FreudFamily1898.jpg|center|128px]]
|-
| [[Susan Sontag]]
| [[idazle]]<br/>[[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q11774202|saiakeragile]]''<br/>[[eleberrigile]]<br/>[[filosofo]]<br/>''[[:d:Q4263842|literatura-kritikari]]''<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q28692502|emakumeen eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>''[[:d:Q4220892|zinema-kritikari]]''<br/>[[antzerki zuzendari]]<br/>''[[:d:Q1476215|giza eskubideen aldeko ekintzaile]]''<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q6051619|iritzi-kazetari]]''
| [[New York]]
| 1933-01-16
| 2004-12-28
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Susan Sontag 1979 ©Lynn Gilbert (headshot).jpg|center|128px]]
|-
| [[Taneko Suzuki]]
| [[zientzialari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Tokio]]
| 1926-11-12
| 2020-04-24
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Telma Reca]]
| [[katedradun]]
|
| 1904-01-08
| 1979-06-16
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Telma Reca.jpg|center|128px]]
|-
| [[Tere Irastortza]]
| [[katedradun]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[poeta]]
| [[Zaldibia]]
| 1961-02-23
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Tere Irastortza (F.M.).jpg|center|128px]]
|-
| [[Uri Ruiz Bikandi]]
| [[katedradun]]<br/>[[hezitzaile]]<br/>[[idazle]]
| [[Durango]]
| 1950-05-24
| 2023-02-21
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Uri Ruiz Bikandi.jpg|center|128px]]
|-
| [[Uxue Juárez]]
| [[katedradun]]<br/>[[eleberrigile]]
| [[Iruñea]]
| 1981-09-27
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Victoria Fonseca González]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q4618975|doktore]]''<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| [[Espainia]]
|
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Victoria fonseca.jpg|center|128px]]
|-
| [[Victoria Sau]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''<br/>[[katedradun]]<br/>''[[:d:Q4853732|haur literaturaren idazle]]''
| [[Bartzelona]]
| 1930-04-01
| 2013-11-06
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Victòria.JPG|center|128px]]
|-
| [[Vigdis Ystad]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q13570226|literatura historialari]]''
| [[Verdal]]
| 1942-01-13
| 2019-12-07
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Xesqui Castañer]]
| [[politikari]]<br/>[[ikertzaile]]<br/>[[katedradun]]
| [[Valentzia]]
| 1952-07-09
| 2018-10-01
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|-
| [[Zuriñe Hidalgo]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Gasteiz]]
| 1990-10-19
|
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
| [[Fitxategi:Zuriñe Hidalgo.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ángeles Alvariño]]
| ''[[:d:Q864503|biologo]]''<br/>''[[:d:Q3546255|ozeanografo]]''<br/>[[katedradun]]
| ''[[:d:Q3398150|Serantes]]''
| 1916-10-03
| 2005-05-29
| ''[[:d:Q6581072|emakumezko]]''
|
|}
{{Wikidata list end}}
nru625fqptwv9u3dkllueeqjx0e13r4
Txantiloi:Heriotza garrantzitsuenak/8/6/Mundua
10
721132
9994017
9950929
2024-12-08T22:29:54Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994017
wikitext
text/x-wiki
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item ?date ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) WHERE {
?item wdt:P31 wd:Q5.
?date_node wikibase:timePrecision "11"^^xsd:integer .
?date_node wikibase:timeValue ?date .
FILTER (year(?date) > 1 && day(?date) = (6) && month(?date) = (8))
?item p:P570/psv:P570 ?date_node .
OPTIONAL {?item wdt:P1087 ?e} FILTER (!bound(?e)) #saturates ranking
?item wikibase:statements ?stct .
?item wikibase:sitelinks ?slct .
MINUS { ?item wdt:P19/wdt:P131*/^wdt:P527 wd:Q47588 }
}
ORDER BY DESC(?rank)
LIMIT 4
|columns=item,P18,label
|thumb=60
|autolist=fallback
|links=local
|row_template=Wikidata list/Heriotzak
|skip_table=1
|short = true
|chart=true
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q297|Q297]]
| p18 = [[Fitxategi:Diego Velázquez Autorretrato 45 x 38 cm - Colección Real Academia de Bellas Artes de San Carlos - Museo de Bellas Artes de Valencia.jpg|center|60px]]
| label = [[Diego Velázquez]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q152388|Q152388]]
| p18 = [[Fitxategi:Theodor W. Adorno.jpg|center|60px]]
| label = [[Theodor W. Adorno|Theodor Wiesengrund Adorno]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q16975|Q16975]]
| p18 = [[Fitxategi:Paulus VI, by Fotografia Felici, 1969.jpg|center|60px]]
| label = [[Paulo VI.a]]
}}
{{Wikidata list/Heriotzak
| item = [[:d:Q1425|Q1425]]
| p18 = [[Fitxategi:Traianus Glyptothek Munich 336.jpg|center|60px]]
| label = [[Trajano]]
}}
{{wikidata list end}}
7k8fv7mexs1f87dwnvmg2slfu46jas6
Wikiproiektu:Hizkuntzak
102
723815
9993546
9990946
2024-12-08T14:04:40Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993546
wikitext
text/x-wiki
{{Hizkuntza infotaula/mosaikoa}}
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q34770 } LIMIT 5000
|sort=label
|columns=label,P279:familia,P1098:hiztunak,P218,P219,P220
|links=red_only
}}
{| class='wikitable sortable'
! label
! familia
! hiztunak
! ISO 639-1
! ISO 639-2
! ISO 639-3
|-
| [[!O!ung hizkuntza]]
| [[Kx'a]]
| 5600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vaj vaj]
|-
| [["Norman" Tasmanian]]
| [[ipar-ekialdeko tasmaniar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [['Auhelawa]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]<br/>[[Papuan Tip]]
| 1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kud kud]
|-
| [['Ole]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ole ole]
|-
| [[A'Tong]]
| [[Koch]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aot aot]
|-
| [[A-Hmao]]
| [[West Hmongic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hmd hmd]
|-
| [[Abadi]]
|
| 4300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbt kbt]
|-
| [[Abai Sungai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abf abf]
|-
| [[Abaknon]]
| [[Sama–Bajaw]]
| 21400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abx abx]
|-
| [[Abane language]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvv bvv]
|-
| [[Abanyom]]
| [[Ekoid]]
| 12500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abm abm]
|-
| [[Abau]]
| [[Sepik]]
| 7270
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aau aau]
|-
| [[Abelam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abt abt]
|-
| [[Abellen]]
|
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abp abp]
|-
| [[Abenaki]]
| [[Eastern Algonquian]]
| 20
|
|
|
|-
| [[Abidji]]
| [[Kwa]]
| 51000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/abi abi]
|-
| [[Abom]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aob aob]
|-
| [[Aborlan Tagbanwa]]
| [[Palawanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbw tbw]
|-
| [[Abua]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abn abn]
|-
| [[Abui]]
| [[Alor–Pantar]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abz abz]
|-
| [[Abun]]
|
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgr kgr]
|-
| [[Abure]]
| [[Kwa]]
| 93000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abu abu]
|-
| [[Abureni]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgj mgj]
|-
| [[Abé]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aba aba]
|-
| [[Acazulco Otomi]]
| [[otomiera]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Achawa]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
| 514
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aca aca]
|-
| [[Acheron]]
| [[Talodi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acz acz]
|-
| [[Achi]]
| [[Quichean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acr acr]
|-
| [[Achterhooks]]
| [[Nederlandar behe-saxoiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/act act]
|-
| [[Achuar]]
| [[Chicham]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acu acu]
|-
| [[Achumawi]]
| [[Palaihnihan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acv acv]
|-
| [[Aché]]
| [[Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/guq guq]
|-
| [[Acroá]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acs acs]
|-
| [[Adabe]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adb adb]
|-
| [[Adamaua-Fulfulde]]
| [[fula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fub fub]
|-
| [[Adamic language]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Adamorobe Sign Language]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ads ads]
|-
| [[Adang]]
| [[Alor–Pantar]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adn adn]
|-
| [[Adap]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adp adp]
|-
| [[Adara]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kad kad]
|-
| [[Adele]]
| [[Ghana–Togo Mountain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ade ade]
|-
| [[Adhola]]
| [[Southern Luo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adh adh]
|-
| [[Adithinngithigh]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dth dth]
|-
| [[Adja]]
| [[Gbe]]
| 781000<br/>1133000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ajg ajg]
|-
| [[Adjora]]
| [[Grass]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ado ado]
|-
| [[Adjukru]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adj adj]
|-
| [[Adonara]]
| [[Flores-Lembata]]
| 98000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adr adr]
|-
| [[Aduge]]
| [[Northwestern Edoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adu adu]
|-
| [[Adzera]]
| [[Markham]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/azr azr]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/adz adz]
|-
| [[Aegean Macedonian]]
| [[Hegoaldeko eslaviar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Aequian]]
| [[hizkuntza italikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xae xae]
|-
| [[Afitti]]
| [[Nyima]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aft aft]
|-
| [[Aframa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulf ulf]
|-
| [[Afro-Seminole Creole]]
| [[Gullah]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afs afs]
|-
| [[Afshar]]
| [[Southern Oghuz]]
| 300000
|
|
|
|-
| [[Aga Bereho]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjc bjc]
|-
| [[Agarabi]]
|
| 27000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agd agd]
|-
| [[Agariya]]
| [[Munda]]
| 72000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agi agi]
|-
| [[Agatu]]
| [[Etulo-Idoma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agc agc]
|-
| [[Agavotaguerra]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avo avo]
|-
| [[Aghem]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agq agq]
|-
| [[Aghu]]
| [[Awyu]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahh ahh]
|-
| [[Agi]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aif aif]
|-
| [[Agob]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kit kit]
|-
| [[Agoi]]
| [[Agoi-Doko-Iyoniyong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibm ibm]
|-
| [[Agotime]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adq adq]
|-
| [[Aguano]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aga aga]
|-
| [[Aguna]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aug aug]
|-
| [[Agusan]]
| [[Manobo]]
|
|
|
|
|-
| [[Agutaynen]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agn agn]
|-
| [[Ahan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahn ahn]
|-
| [[Ahanta]]
| [[Central Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aha aha]
|-
| [[Ahe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahe ahe]
|-
| [[Ahlon]]
| [[Kposo-Ahlo-Bowili]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahl ahl]
|-
| [[Ahom]]
| [[Southwestern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aho aho]
|-
| [[Ahtna]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 80
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aht aht]
|-
| [[Ahwai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nfd nfd]
|-
| [[Ai-Cham]]
| [[Kam–Sui]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aih aih]
|-
| [[Aigon]]
| [[Pasismanua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aix aix]
|-
| [[Aikanã]]
| [[indigenous language of South America]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tba tba]
|-
| [[Aiki]]
| [[Maban]]
|
|
|
|
|-
| [[Aiklep]]
| [[Ngero–Vitiaz]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwg mwg]
|-
| [[Aimele]]
| [[Bosavi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ail ail]
|-
| [[Aimol]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aim aim]
|-
| [[Ainbai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aic aic]
|-
| [[Aiome]]
| [[Annaberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aki aki]
|-
| [[Air Tamajeq]]
| [[Tuareg hizkuntzak]]
| 250000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/thz thz]
|-
| [[Airoran]]
| [[Kwerbic]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/air air]
|-
| [[Ait Seghrouchen Berber]]
| [[Eastern Middle Atlas Berber]]
|
|
|
|
|-
| [[Aiton]]
| [[Southwestern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aio aio]
|-
| [[Aja]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aja aja]
|-
| [[Ajawa]]
| [[Warji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ajw ajw]
|-
| [[Ajië]]
| [[New Caledonian]]
| 5400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aji aji]
|-
| [[Ak]]
| [[Yellow River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akq akq]
|-
| [[Akan]]
| [[Central Tano]]<br/>[[Kwa]]
| 11000000
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/ak ak]
| [https://iso639-3.sil.org/code/aka aka]
| [https://iso639-3.sil.org/code/aka aka]
|-
| [[Akasalem]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aks aks]
|-
| [[Akateko]]
| [[Q'anjobalan]]<br/>[[indigenous languages of Mexico]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knj knj]
|-
| [[Akawaio]]
| [[Kapong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ake ake]
|-
| [[Ake]]
| [[South Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aik aik]
|-
| [[Akei]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsr tsr]
|-
| [[Akeu]]
| [[Hanoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aeu aeu]
|-
| [[Akha]]
| [[Loloish]]
| 560000<br/>600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahk ahk]
|-
| [[Akhvakh]]
| [[Andic]]
| 210
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akv akv]
|-
| [[Akoko]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aqg aqg]
|-
| [[Akolet]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akt akt]
|-
| [[Akoye]]
| [[Angan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/miw miw]
|-
| [[Akpa]]
| [[Yatye-Akpa]]<br/>[[Idomoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akf akf]
|-
| [[Akpes]]
| [[Akpes]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibe ibe]
|-
| [[Akpet]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akd akd]
|-
| [[Akrukay]]
| [[Tamolan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afi afi]
|-
| [[Akukem]]
| [[Misegian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spm spm]
|-
| [[Akuku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayk ayk]
|-
| [[Akum]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aku aku]
|-
| [[Akuntsu]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aqz aqz]
|-
| [[Akurio]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ako ako]
|-
| [[Akwa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akw akw]
|-
| [[Akwáwa]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
|
|-
| [[Akyaung Ari]]
| [[Tangkhul]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nqy nqy]
|-
| [[Alago language]]
| [[Etulo-Idoma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ala ala]
|-
| [[Alagüilac]]
| [[Central American Indian languages]]
|
|
|
|
|-
| [[Alak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alk alk]
|-
| [[Alamblak]]
| [[Alamblak]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amp amp]
|-
| [[Alangan]]
| [[Northern Mindoro]]
| 2150
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alj alj]
|-
| [[Alanian]]
| [[indoeuropar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xln xln]
|-
| [[Alas]]
| [[Batak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btz btz]
|-
| [[Alawa]]
| [[Arnhem]]
| 12
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alh alh]
|-
| [[Albarradas Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zas zas]
|-
| [[Albay Bikol]]
| [[Bikol]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhk bhk]
|-
| [[Alege]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alf alf]
|-
| [[Alekano]]
| [[Goroka]]
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gah gah]
|-
| [[Algerian Saharan Arabic]]
| [[Maghrebi Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aao aao]
|-
| [[Algerian Sign Language]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asp asp]
|-
| [[Algonquin]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
| 2430
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alq alq]
|-
| [[Ali]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aiy aiy]
|-
| [[Alladian]]
| [[Kwa]]<br/>[[Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ald ald]
|-
| [[Allar]]
| [[hizkuntza drabidikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/all all]
|-
| [[Alngith]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aid aid]
|-
| [[Alor (Q3332062)|Alor]]
| [[Flores-Lembata]]
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aol aol]
|-
| [[Aloápam Zapotec]]
| [[Tlacolula Zapotec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zaq zaq]
|-
| [[Alsea]]
| [[Alsean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aes aes]
|-
| [[Alune]]
| [[Amalumute]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alp alp]
|-
| [[Aluo]]
| [[Southeastern Loloish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yna yna]
|-
| [[Alur]]
| [[Western Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alz alz]
|-
| [[Alviri-Vidari]]
| [[Southern Tati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avd avd]
|-
| [[Alyawarr]]
| [[Arandic]]<br/>[[Arrernte]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aly aly]
|-
| [[Ama]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amm amm]
|-
| [[Amahai]]
| [[Piru Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amq amq]
|-
| [[Amahuaca]]
| [[Pano]]
| 310
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amc amc]
|-
| [[Amaimon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ali ali]
|-
| [[Amal]]
| [[Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aad aad]
|-
| [[Amami]]
| [[Northern Ryukyuan]]
|
|
|
|
|-
| [[Amanab]]
| [[Waris]]
| 4400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amn amn]
|-
| [[Amanayé]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ama ama]
|-
| [[Amara]]
| [[Ngero–Vitiaz]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aie aie]
|-
| [[Amarasi]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aaz aaz]
|-
| [[Amasi]]
| [[Momo]]
|
|
|
|
|-
| [[Amatlán Zapotec]]
| [[Coatlán Zapotec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zpo zpo]
|-
| [[Amazonic Spanish]]
| [[Spanish language in South America]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spq spq]
|-
| [[Amba]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
| 40100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rwm rwm]
|-
| [[Amba]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/utp utp]
|-
| [[Ambai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amk amk]
|-
| [[Ambakich]]
| [[Ramu–Lower Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aew aew]
|-
| [[Ambala]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abc abc]
|-
| [[Ambalau]]
| [[Central Maluku]]
| 1347
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amv amv]
|-
| [[Ambele]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ael ael]
|-
| [[Amberbaken]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akc akc]
|-
| [[Ambo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amb amb]
|-
| [[Ambonese]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abs abs]
|-
| [[Amdang]]
| [[Fur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amj amj]
|-
| [[Amele]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aey aey]
|-
| [[Amerax]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aex aex]
|-
| [[Amis]]
| [[East Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ami ami]
|-
| [[Amo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amo amo]
|-
| [[Amonap]]
| [[Kuikuro]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kui kui]
|-
| [[Ampanang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apg apg]
|-
| [[Ampari Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aqd aqd]
|-
| [[Amri]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ajz ajz]
|-
| [[Amto]]
| [[Amto–Musan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amt amt]
|-
| [[Amung]]
| [[Trans-Ginea Berria]]
| 14000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uhn uhn]
|-
| [[Amurdag]]
| [[Iwaidjan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amg amg]
|-
| [[Amuzgo]]
| [[Amuzgo-Mixtecan]]
| 60000
|
|
|
|-
| [[Ana Dogon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dti dti]
|-
| [[Anaang]]
| [[Ibibio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anw anw]
|-
| [[Anakalangu]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akg akg]
|-
| [[Anam]]
| [[Southern Adelbert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pda pda]
|-
| [[Anambé]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aan aan]
|-
| [[Anamgura]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/imi imi]
|-
| [[Ancash Quechua]]
| [[Quechua I]]
| 700000
|
|
|
|-
| [[Ancient Macedonian]]
| [[Hellenic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmk xmk]
|-
| [[Ancient North Arabian]]
| [[Arabiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xna xna]
|-
| [[Andai]]
| [[Arafundi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afd afd]
|-
| [[Andaqui]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ana ana]
|-
| [[Andarum]]
| [[Ataitan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aod aod]
|-
| [[Andegerebinha]]
| [[Arandic]]<br/>[[Arrernte]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adg adg]
|-
| [[Andh]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anr anr]
|-
| [[Andi]]
| [[Andic]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ani ani]
|-
| [[Andio]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzb bzb]
|-
| [[Andjingith]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
|
|-
| [[Andoa]]
| [[Zaparoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anb anb]
|-
| [[Andoque]]
| [[Andoque–Urequena]]
| 370
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ano ano]
|-
| [[Andra-Hus]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anx anx]
|-
| [[Aneityum]]
| [[South Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aty aty]
|-
| [[Aneme Wake]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aby aby]
|-
| [[Anewan]]
| [[Dyangadi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyx nyx]
|-
| [[Anfillo]]
| [[Gonga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myo myo]
|-
| [[Angaataha]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agm agm]
|-
| [[Angal]]
| [[Engan]]
|
|
|
|
|-
| [[Angami]]
| [[Angami–Pochuri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njm njm]
|-
| [[Angevin]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Angguruk Yali]]
| [[Abendago]]
| 15000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yli yli]
|-
| [[Angika]]
| [[hindi]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anp anp]
| [https://iso639-3.sil.org/code/anp anp]
|-
| [[Angkola Batak]]
| [[Batak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akb akb]
|-
| [[Anglo-Norman]]
| [[Old Norman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xno xno]
|-
| [[Angolar]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpp cpp]
| [https://iso639-3.sil.org/code/aoa aoa]
|-
| [[Angor]]
| [[Senagi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agg agg]
|-
| [[Angoram]]
| [[Ramu–Lower Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aog aog]
|-
| [[Anguthimri]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awg awg]
|-
| [[Anii]]
| [[Ghana–Togo Mountain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blo blo]
|-
| [[Animere]]
| [[Kebu-Animere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anf anf]
|-
| [[Anindilyakwa]]
| [[Gunwinyguan]]
| 1283
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aoi aoi]
|-
| [[Anjam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boj boj]
|-
| [[Anor]]
| [[Annaberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anj anj]
|-
| [[Anserma]]
| [[choco hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ans ans]
|-
| [[Ansus]]
| [[South Halmahera–West New Guinea]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/and and]
|-
| [[Antakarinya]]
| [[Wati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ant ant]
|-
| [[Antankarana Malagasy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmv xmv]
|-
| [[Anu-Hkongso]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anl anl]
|-
| [[Anuak]]
| [[Western Nilotic]]
| 140000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anu anu]
|-
| [[Anuki]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aui aui]
|-
| [[Anus]]
| [[Western Oceanic]]
| 70
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auq auq]
|-
| [[Anuta]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aud aud]
|-
| [[Anyin]]
| [[Central Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/any any]
|-
| [[Anyin Morofo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtb mtb]
|-
| [[Anêm]]
| [[Papuan]]
| 800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anz anz]
|-
| [[Ao]]
| [[Ao]]
| 261000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njo njo]
|-
| [[Aoheng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pni pni]
|-
| [[Apalachee]]
| [[Muskogean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xap xap]
|-
| [[Apali]]
| [[Southern Adelbert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ena ena]
|-
| [[Apatani]]
| [[Tani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apt apt]
|-
| [[Apiaká]]
| [[Tupian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/api api]
|-
| [[Apinayé]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apn apn]
|-
| [[Apma]]
| [[North and Central Vanuatu]]
| 7800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/app app]
|-
| [[Apo Duat]]
| [[North Sarawakan]]
|
|
|
|
|-
| [[Apro]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahp ahp]
|-
| [[Apurinã]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apu apu]
|-
| [[Aput]]
| [[North Borneo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pud pud]
|-
| [[Arabana]]
| [[Karnic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ard ard]
|-
| [[Arabela]]
| [[Zaparoan]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arl arl]
|-
| [[Araki]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akr akr]
|-
| [[Aralle-Tabulahan]]
|
| 12000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atq atq]
|-
| [[Aramanik]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aam aam]
|-
| [[Arammba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stk stk]
|-
| [[Aranama]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xrt xrt]
|-
| [[Arandai]]
| [[South Bird's Head]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jbj jbj]
|-
| [[Arapaho]]
| [[Arapahoan]]
| 1000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arp arp]
| [https://iso639-3.sil.org/code/arp arp]
|-
| [[Arasa]]
| [[Pano]]
|
|
|
|
|-
| [[Arawak]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
| 2500
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arw arw]
| [https://iso639-3.sil.org/code/arw arw]
|-
| [[Araweté]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awt awt]
|-
| [[Arawum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awm awm]
|-
| [[Arawá]]
| [[Arawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aru aru]
|-
| [[Ardhamagadhi Prakrit]]
| [[Dramatic Prakrit]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pka pka]
|-
| [[Are]]
| [[Are]]
| 1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwc mwc]
|-
| [[Areba]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aea aea]
|-
| [[Arebhashe]]
| [[kannada]]
|
|
|
|
|-
| [[Arem]]
| [[Chut]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aem aem]
|-
| [[Argobba]]
| [[Amharic–Argobba]]
| 43700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agj agj]
|-
| [[Arhuaco]]
| [[Arwako]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arh arh]
|-
| [[Arhâ]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aqr aqr]
|-
| [[Arhö]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aok aok]
|-
| [[Ari]]
| [[Gogodala]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aac aac]
|-
| [[Aribwatsa]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/laz laz]
|-
| [[Arikapú]]
| [[Yabutian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ark ark]
|-
| [[Arikara]]
| [[Caddo]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ari ari]
|-
| [[Arikem]]
| [[Tupian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ait ait]
|-
| [[Arin]]
| [[Yeniseian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xrn xrn]
|-
| [[Aringa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luc luc]
|-
| [[Arma]]
| [[choco hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aoh aoh]
|-
| [[Armenian-Qypchak]]
| [[Kipchak–Cuman]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tut tut]
|
|-
| [[Arop-Lokep]]
| [[Korap]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apr apr]
|-
| [[Arosi]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aia aia]
|-
| [[Arrani]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Arritinngithigh]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rrt rrt]
|-
| [[Arta]]
| [[Northern Luzon]]<br/>[[Philippine Negrito languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atz atz]
|-
| [[Aruamu]]
| [[Misegian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msy msy]
|-
| [[Aruek]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aur aur]
|-
| [[Aruop]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lsr lsr]
|-
| [[Arutani]]
| [[Arutani–Sape]]
| 5
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atx atx]
|-
| [[Aruáshi]]
| [[Monde]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arx arx]
|-
| [[As]]
| [[Raja Ampat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asz asz]
|-
| [[Asaro'o]]
| [[Warup]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtv mtv]
|-
| [[Asas]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asd asd]
|-
| [[Ashtiani]]
| [[Southern Tati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atn atn]
|-
| [[Asháninka]]
| [[Campa]]
| 73567
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cni cni]
|-
| [[Ashéninka]]
| [[Campa]]
| 9881
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjo cjo]
|-
| [[Askopan]]
| [[North Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eiv eiv]
|-
| [[Asoa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asv asv]
|-
| [[Assan]]
| [[Yeniseian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xss xss]
|-
| [[Assiniboine]]
| [[Dakotan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asb asb]
|-
| [[Asu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aum aum]
|-
| [[Asumboa]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aua aua]
|-
| [[Asunción Mixtepec Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zoo zoo]
|-
| [[Asur]]
| [[Kherwari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asr asr]
|-
| [[Ata]]
| [[Bisayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atm atm]
|-
| [[Atampaya]]
| [[Uradhi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amz amz]
|-
| [[Atanque]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
|
|-
| [[Atayal]]
| [[Atayalic]]
| 80000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tay tay]
|-
| [[Atemble]]
| [[Sogeram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ate ate]
|-
| [[Athpare]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aph aph]
|-
| [[Ati]]
| [[Philippine]]<br/>[[Malayo-polinesiar hizkuntzak|malaysiar-polinesiar hizkuntzak]]<br/>[[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atk atk]
|-
| [[Atong]]
| [[Southwest Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ato ato]
|-
| [[Atorada]]
| [[Pidjanan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aox aox]
|-
| [[Atsahuaca]]
| [[Pano]]
| 20
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atc atc]
|-
| [[Atsam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cch cch]
|-
| [[Atsugewi]]
| [[Palaihnihan]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atw atw]
|-
| [[Attié]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ati ati]
|-
| [[Au]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avt avt]
|-
| [[Aulua]]
| [[Malakula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aul aul]
|-
| [[Aurá]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aux aux]
|-
| [[Aushi]]
| [[Sabi]]
| 95200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auh auh]
|-
| [[Aushiri]]
| [[Zaparoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avs avs]
|-
| [[Australiako ingelesa]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Austrian German]]
| [[aleman]]<br/>[[Standard High German]]
| 8500000
|
|
|
|-
| [[Austrian romance language]]
| [[hizkuntza erromantzeak]]
|
|
|
|
|-
| [[Auwe]]
| [[Waris]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smf smf]
|-
| [[Auye]]
| [[Paniai Lakes]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auu auu]
|-
| [[Auyokawa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auo auo]
|-
| [[Ava Guarani]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhd nhd]
|-
| [[Avatime]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avn avn]
|-
| [[Avikam]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avi avi]
|-
| [[Avokaya]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avu avu]
|-
| [[Avá-Canoeiro]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avv avv]
|-
| [[Awa]]
| [[Wa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vwa vwa]
|-
| [[Awa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awb awb]
|-
| [[Awa Pit]]
| [[Barbacoan]]
| 12055
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwi kwi]
|-
| [[Awabakal]]
| [[Yuin-Kuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awk awk]
|-
| [[Awad Bing]]
| [[Bel]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcu bcu]
|-
| [[Awak]]
|
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awo awo]
|-
| [[Awakatek]]
| [[Mamean]]
| 27
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agu agu]
|-
| [[Awar]]
| [[Ottilien]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aya aya]
|-
| [[Awara]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awx awx]
|-
| [[Awbono]]
| [[Bayono–Awbono]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awh awh]
|-
| [[Awera]]
| [[Lakes Plain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awr awr]
|-
| [[Awetï]]
| [[Tupian]]
| 170
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awe awe]
|-
| [[Awin]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awi awi]
|-
| [[Awing]]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/azo azo]
|-
| [[Awiyaana]]
| [[Kainantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auy auy]
|-
| [[Awjila]]
| [[Eastern Berber]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auj auj]
|-
| [[Awngthim]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwm gwm]
|-
| [[Awtuw]]
| [[Ram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmn kmn]
|-
| [[Awun]]
| [[Yellow River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aww aww]
|-
| [[Awyi]]
| [[Border]]
| 350
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auw auw]
|-
| [[Axamb]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahb ahb]
|-
| [[Axi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yix yix]
|-
| [[Axininca]]
| [[Campa]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpc cpc]
|-
| [[Ayabadhu]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayd ayd]
|-
| [[Ayacucho Quechua]]
| [[Southern Quechua]]
| 918200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quy quy]
|-
| [[Ayapa Zoque]]
| [[Zoque]]<br/>[[indigenous languages of Mexico]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zoq zoq]
|-
| [[Ayere]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aye aye]
|-
| [[Ayi]]
| [[Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayq ayq]
|-
| [[Ayizo]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayb ayb]
|-
| [[Aynallu]]
| [[Southern Oghuz]]
|
|
|
|
|-
| [[Ayoquesco Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zaf zaf]
|-
| [[Ayoreo]]
| [[Zamucoan]]
| 2189
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayo ayo]
|-
| [[Ayu]]
| [[Ninzic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayu ayu]
|-
| [[Azha]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aza aza]
|-
| [[Azhe]]
| [[Nisoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yiz yiz]
|-
| [[Baa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwb kwb]
|-
| [[Baali]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcp bcp]
|-
| [[Baan]]
| [[Ogoni]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvj bvj]
|-
| [[Baangi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqx bqx]
|-
| [[Babalia Creole Arabic]]
| [[Arabic-based pidgin and creole languages]]
| 3900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbz bbz]
|-
| [[Babanki]]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbk bbk]
|-
| [[Babatana]]
| [[Northwest Solomonic]]
| 7070
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/baa baa]
|-
| [[Babine-Witsuwit'en]]
| [[Atabaskera]]
| 175
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcr bcr]
|-
| [[Babuza]]
| [[Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzg bzg]
|-
| [[Baca]]
| [[Mbam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/baf baf]
|-
| [[Bacama]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcy bcy]
|-
| [[Bactrian]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbc xbc]
|-
| [[Bada]]
| [[Badaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhz bhz]
|-
| [[Badaga]]
| [[Kannada-Badaga]]
| 134000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfq bfq]
|-
| [[Bade]]
| [[Bade]]
| 250000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bde bde]
|-
| [[Badeshi]]
| [[Indo-irandar hizkuntzak]]
| 3
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdz bdz]
|-
| [[Badjiri]]
| [[Ngura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jbi jbi]
|-
| [[Baduy]]
| [[Sundanese-Baduy]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bac bac]
|-
| [[Badyara]]
| [[Tenda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbp pbp]
|-
| [[Baeggu]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvd bvd]
|-
| [[Baekje]]
| [[Buyeo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pkc pkc]
|-
| [[Baelelea]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvc bvc]
|-
| [[Baenan]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Baetora]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/btr btr]
|-
| [[Bafanji]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfj bfj]
|-
| [[Bafaw-Balong]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwt bwt]
|-
| [[Bafia]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
| 60000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksf ksf]
|-
| [[Baga]]
| [[Baga]]
|
|
|
|
|-
| [[Baga Kaloum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqf bqf]
|-
| [[Baga Koga]]
| [[Baga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgo bgo]
|-
| [[Baga Manduri]]
| [[Baga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmd bmd]
|-
| [[Baga Mboteni]]
| [[Naluic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgm bgm]
|-
| [[Baga Sitemu]]
| [[Northern Mel]]<br/>[[Baga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsp bsp]
|-
| [[Baga Sobané]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsv bsv]
|-
| [[Baghdad Jewish Arabic]]
| [[Judeo-Arabic]]
|
|
|
|
|-
| [[Bagirmi]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
| 44800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmi bmi]
|-
| [[Bago-Kusuntu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqg bqg]
|-
| [[Bagusa]]
| [[Kwerbic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqb bqb]
|-
| [[Bagvalal]]
| [[Avar–Andic]]
| 1450
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kva kva]
|-
| [[Bah-Biau Punan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pna pna]
|-
| [[Baham]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdw bdw]
|-
| [[Bahamian Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bah bah]
|-
| [[Bahau]]
| [[Mahakam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhv bhv]
|-
| [[Bahinemo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjh bjh]
|-
| [[Bahnar]]
|
| 160000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdq bdq]
|-
| [[Bahonsuai]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsu bsu]
|-
| [[Bai]]
| [[Sere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdj bdj]
|-
| [[Baibai]]
| [[Fas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbf bbf]
|-
| [[Baima]]
| [[Tibetic]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqh bqh]
|-
| [[Baimak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmx bmx]
|-
| [[Bainouk-Gunyuño]]
| [[Banyum]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bab bab]
|-
| [[Bainouk-Samik]]
| [[Banyum]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcb bcb]
|-
| [[Bairische Buechspraach]]
| [[Bavariera]]
|
|
|
|
|-
| [[Baissa Fali]]
| [[Benue–Congo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fah fah]
|-
| [[Bajan Creole]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjs bjs]
|-
| [[Bajaw]]
| [[Sama–Bajaw]]
|
|
|
|
|-
| [[Bajelani]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjm bjm]
|-
| [[Baka]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdh bdh]
|-
| [[Bakairi]]
| [[Pekodian]]
| 950
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkq bkq]
|-
| [[Bakati’]]
| [[Bekati’]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bei bei]
|-
| [[Bakole]]
| [[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kme kme]
|-
| [[Bakpinka]]
| [[Agoi-Doko-Iyoniyong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbs bbs]
|-
| [[Bakumpai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkr bkr]
|-
| [[Bakwé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjw bjw]
|-
| [[Bala]]
| [[Ngondi–Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loq loq]
|-
| [[Balaesang]]
|
| 3200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bls bls]
|-
| [[Balangao]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blw blw]
|-
| [[Balangingih Sama]]
| [[Sama]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sse sse]
|-
| [[Balanta-Kentohe]]
| [[Balantera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ble ble]
|-
| [[Balantak]]
|
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blz blz]
|-
| [[Balantera]]
| [[Bak]]
|
|
|
|
|-
| [[Balau]]
| [[Dayak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blg blg]
|-
| [[Baldemu]]
| [[Giziga]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdn bdn]
|-
| [[Baleesi]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koe koe]
|-
| [[Baliem Valley languages]]
| [[West Trans–New Guinea]]
|
|
|
|
|-
| [[Baliledo]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
|
|-
| [[Balkan Gagauz]]
| [[Western Oghuz]]
| 464000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgx bgx]
|-
| [[Balo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqo bqo]
|-
| [[Baluan-Pam]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blq blq]
|-
| [[Bamali]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbq bbq]
|-
| [[Bamayo]]
| [[Malayic Dayak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bambam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ptu ptu]
|-
| [[Bambassi]]
| [[Mao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myf myf]
|-
| [[Bambuka]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bka bka]
|-
| [[Bamenyam]]
| [[Eastern Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bce bce]
|-
| [[Bamu]]
| [[Kiwaian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcf bcf]
|-
| [[Bamukumbit]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqt bqt]
|-
| [[Bamum]]
| [[Nun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bax bax]
|-
| [[Bamwe]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmg bmg]
|-
| [[Bana]]
| [[Higic]]
| 23000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcw bcw]
|-
| [[Banaro]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byz byz]
|-
| [[Banda (Q3504147)|Banda]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
| 2486
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnd bnd]
|-
| [[Banda-Banda]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpd bpd]
|-
| [[Banda-Mbrès]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqk bqk]
|-
| [[Banda-Ndele]]
| [[Ubangian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bad bad]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfl bfl]
|-
| [[Bandi]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bza bza]
|-
| [[Bandial]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqj bqj]
|-
| [[Bandjalang]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdy bdy]
|-
| [[Bangala]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxg bxg]
|-
| [[Bangandu]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgf bgf]
|-
| [[Bangba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbe bbe]
|-
| [[Banggainese]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgz bgz]
|-
| [[Bangi]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bni bni]
|-
| [[Bangime]]
|
| 3500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dba dba]
|-
| [[Bangka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfb mfb]
|-
| [[Bango]]
| [[Budza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbm bbm]
|-
| [[Bangolan]]
| [[Grassfields Bantu]]
| 14000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgj bgj]
|-
| [[Bangubangu]]
| [[Luban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnx bnx]
|-
| [[Bangwinji]]
|
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsj bsj]
|-
| [[Baniwa]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwi bwi]
|-
| [[Banka]]
| [[Samogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxw bxw]
|-
| [[Bankan Tey Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbw dbw]
|-
| [[Bankon]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abb abb]
|-
| [[Banliku]]
| [[Bendi]]
| 65000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzy bzy]
|-
| [[Bannoni]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcm bcm]
|-
| [[Bantawa]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bap bap]
|-
| [[Bantik]]
| [[Sangiric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnq bnq]
|-
| [[Bantoanon]]
| [[Bisayan]]
| 150000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bno bno]
|-
| [[Banyum]]
| [[Senegambian]]
|
|
|
|
|-
| [[Banyumasan Javanese]]
| [[Javera]]
| 13500000
|
|
|
|-
| [[Baoulé]]
| [[Central Tano]]
| 2100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bci bci]
|-
| [[Bara]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhr bhr]
|-
| [[Barababaraba]]
| [[Wemba Wemba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rbp rbp]
|-
| [[Barai]]
| [[koiariar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbb bbb]
|-
| [[Barakai]]
| [[Aru]]
| 300<br/>4450
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/baj baj]
|-
| [[Baram]]
| [[Baram–Thangmi]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brd brd]
|-
| [[Baram Kayan]]
| [[Kayan–Murik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kys kys]
|-
| [[Barama]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbg bbg]
|-
| [[Barambu]]
| [[Barambo-Pambia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brm brm]
|-
| [[Baramu]]
| [[Tirio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmz bmz]
|-
| [[Barasana-Eduria]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 1900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsn bsn]
|-
| [[Barbareño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boi boi]
|-
| [[Bardi]]
| [[Nyulnyulan]]<br/>[[Kimberley area languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcj bcj]
|-
| [[Barein]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bva bva]
|-
| [[Bargam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlp mlp]
|-
| [[Bari]]
| [[Bari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfa bfa]
|-
| [[Bariai]]
| [[Ngero]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bch bch]
|-
| [[Barikanchi Pidgin]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxo bxo]
|-
| [[Barkul]]
| [[East Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mae mae]
|-
| [[Barngarla]]
| [[Thura-Yura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjb bjb]
|-
| [[Barok]]
| [[Meso-Melanesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjk bjk]
|-
| [[Baropasi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brp brp]
|-
| [[Barranbinja]]
| [[Central New South Wales]]
|
|
|
|
|-
| [[Barranquenho]]
| [[Hizkera|hizkuntza-aldaera]]
|
|
|
|
|-
| [[Barrow Point]]
| [[Wik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpt bpt]
|-
| [[Bartangi]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
| 2500
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgh sgh]
|-
| [[Baruga]]
| [[Binanderean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjz bjz]
|-
| [[Barzani Jewish Neo-Aramaic]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjf bjf]
|-
| [[Baré]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
| 240
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bae bae]
|-
| [[Barí]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mot mot]
|-
| [[Basa-Benue]]
| [[Basa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzw bzw]
|-
| [[Basa-Gumna]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsl bsl]
|-
| [[Basa-Kontagora]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsr bsr]
|-
| [[Basaa]]
| [[Basaa]]
| 230000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bas bas]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bas bas]
|-
| [[Basap]]
| [[Malayo-polinesiar hizkuntzak|malaysiar-polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdb bdb]
|-
| [[Basay]]
| [[East Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byq byq]
|-
| [[Bassa]]
| [[Kru]]
| 420000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsq bsq]
|-
| [[Bassari]]
| [[Tenda]]
| 33600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsc bsc]
|-
| [[Bata]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bta bta]
|-
| [[Batek]]
| [[Jahaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btq btq]
|-
| [[Bati]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btc btc]
|-
| [[Bati]]
| [[Seran Laut]]<br/>[[Tarangan Barat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvt bvt]
|-
| [[Bats]]
| [[Nakh]]
| 3420
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbl bbl]
|-
| [[Batu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btu btu]
|-
| [[Bau]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbd bbd]
|-
| [[Bauchi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsf bsf]
|-
| [[Baure]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brg brg]
|-
| [[Bauro]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxa bxa]
|-
| [[Bauwaki]]
| [[Mailuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwk bwk]
|-
| [[Bauzi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvz bvz]
|-
| [[Bawm]]
| [[Central Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgr bgr]
|-
| [[Bay Miwok]]
| [[Miwok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkq mkq]
|-
| [[Bayali]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjy bjy]
|-
| [[Bayono]]
| [[Bayono–Awbono]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byl byl]
|-
| [[Bayot]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bda bda]
|-
| [[Beami]]
| [[Bosavi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beo beo]
|-
| [[Beary]]
| [[Malayalam]]
|
|
|
|
|-
| [[Beba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfp bfp]
|-
| [[Bebe]]
| [[Beboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzv bzv]
|-
| [[Bebele]]
| [[Beti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beb beb]
|-
| [[Bebeli]]
| [[Ngero–Vitiaz]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bek bek]
|-
| [[Bebil]]
| [[Beti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxp bxp]
|-
| [[Bedawi Arabic]]
| [[arabiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/avl avl]
|-
| [[Bedik]]
| [[Tenda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnr tnr]
|-
| [[Bedoanas]]
| [[South Halmahera–West New Guinea]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bed bed]
|-
| [[Beeke]]
| [[Boan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkf bkf]
|-
| [[Beembe]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beq beq]
|-
| [[Beezen]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnz bnz]
|-
| [[Beigo]]
| [[Daju]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byg byg]
|-
| [[Bekwarra]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkv bkv]
|-
| [[Bekwil]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkw bkw]
|-
| [[Belait]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beg beg]
|-
| [[Belanda Bor]]
| [[Luo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxb bxb]
|-
| [[Belanda Viri]]
| [[Sere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvi bvi]
|-
| [[Belhare]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byw byw]
|-
| [[Beli]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blm blm]
|-
| [[Beli]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bey bey]
|-
| [[Belizean Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 110000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzj bzj]
|-
| [[Bemba]]
| [[Sabi]]
| 3600000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bem bem]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bem bem]
|-
| [[Bembe]]
| [[Lega–Binja]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmb bmb]
|-
| [[Ben Tey Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbt dbt]
|-
| [[Bena]]
| [[Southern Tanzania Highlands Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bez bez]
|-
| [[Bena]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yun yun]
|-
| [[Benabena]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bef bef]
|-
| [[Bench]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
| 347000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcq bcq]
|-
| [[Beng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhb nhb]
|-
| [[Benga]]
| [[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bng bng]
|-
| [[Benggoi]]
| [[East Central Maluku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgy bgy]
|-
| [[Bentong]]
| [[Makassaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnu bnu]
|-
| [[Bepour]]
| [[Croisilles]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bie bie]
|-
| [[Beraku]]
| [[Bagirmi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxv bxv]
|-
| [[Berau]]
| [[Coastal Dayak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bve bve]
|-
| [[Berawan]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lod lod]
|-
| [[Berba]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beh beh]
|-
| [[Berik]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkl bkl]
|-
| [[Berinomo]]
| [[Bahinemo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bit bit]
|-
| [[Berom]]
| [[Beromic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bom bom]
|-
| [[Berrichon]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Berta]]
| [[Nilo-saharar hizkuntzak]]
| 367000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wti wti]
|-
| [[Berti]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byt byt]
|-
| [[Besme]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bes bes]
|-
| [[Betaf]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfe bfe]
|-
| [[Betawi]]
| [[Betawic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bew bew]
|-
| [[Bete]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byf byf]
|-
| [[Bete-Bendi]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btt btt]
|-
| [[Betoi]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bezhta]]
| [[East Tsezic]]
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kap kap]
|-
| [[Bhaca]]
| [[Nguni]]
|
|
|
|
|-
| [[Bhele]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhy bhy]
|-
| [[Bhilali]]
| [[Bhil]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhi bhi]
|-
| [[Bhilori]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Bhujel]]
| [[Chepangic]]
| 3900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byh byh]
|-
| [[Biafada]]
| [[Tenda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bif bif]
|-
| [[Biak]]
| [[Cenderawasih]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhw bhw]
|-
| [[Biao]]
|
| 80000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byk byk]
|-
| [[Biao Min]]
| [[Mienic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bje bje]
|-
| [[Biatah]]
| [[Land Dayak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bth bth]
|-
| [[Bidau Creole Portuguese]]
| [[Malay-Portuguese creole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tvy tvy]
|-
| [[Bidiyo]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bid bid]
|-
| [[Biem]]
| [[Manam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmc bmc]
|-
| [[Bierebo]]
| [[Lamenu–Baki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnk bnk]
|-
| [[Bieria]]
| [[Bieria-Maii]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brj brj]
|-
| [[Biete]]
| [[Central Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/biu biu]
|-
| [[Big Nambas]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmb nmb]
|-
| [[Biga]]
| [[Raja Ampat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhc bhc]
|-
| [[Bijago]]
| [[Bijogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjg bjg]
|-
| [[Bikaru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bic bic]
|-
| [[Bikol]]
| [[Central Philippine]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bik bik]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bik bik]
|-
| [[Biksi]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Bikya]]
| [[Beboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byb byb]
|-
| [[Bil Bil]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brz brz]
|-
| [[Bila]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bip bip]
|-
| [[Bile]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bil bil]
|-
| [[Biloxi]]
| [[Western Siouan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bll bll]
|-
| [[Bilua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blb blb]
|-
| [[Bilur]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxf bxf]
|-
| [[Bima]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhp bhp]
|-
| [[Bimin]]
| [[Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhl bhl]
|-
| [[Bimoba]]
| [[Moba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bim bim]
|-
| [[Bina]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byj byj]
|-
| [[Binahari]]
| [[Mailuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxz bxz]
|-
| [[Binandere]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhg bhg]
|-
| [[Bindal]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbd xbd]
|-
| [[Bine]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bon bon]
|-
| [[Binji]]
| [[Luban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpj bpj]
|-
| [[Bintauna]]
| [[Gorontalic]]
| 11200<br/>12000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bne bne]
|-
| [[Bintulu]]
| [[North Sarawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bny bny]
|-
| [[Binukid]]
|
| 168234
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkd bkd]
|-
| [[Binumarien]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjr bjr]
|-
| [[Binza]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/liz liz]
|-
| [[Bipi]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/biq biq]
|-
| [[Bipim]]
| [[Anim]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgv bgv]
|-
| [[Bira]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brf brf]
|-
| [[Birao]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brr brr]
|-
| [[Birgid]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brk brk]
|-
| [[Birgit]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btf btf]
|-
| [[Birhor]]
| [[Munda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/biy biy]
|-
| [[Biri]]
| [[Maric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzr bzr]
|-
| [[Birifor]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
|
|-
| [[Biritai]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqq bqq]
|-
| [[Birjia]]
| [[Kherwari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bix bix]
|-
| [[Birri]]
| [[Mangbutu–Lese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvq bvq]
|-
| [[Birwa]]
| [[Sotho–Tswana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brl brl]
|-
| [[Biseni]]
| [[Ijaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ije ije]
|-
| [[Bishnupriya Manipuri]]
| [[Bengali–Assamese]]
| 117500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpy bpy]
|-
| [[Bishuo]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwh bwh]
|-
| [[Bisis]]
| [[Sepik Hill]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnw bnw]
|-
| [[Bissa]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bib bib]
|-
| [[Bisu]]
| [[Hanoish]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzi bzi]
|-
| [[Bit]]
| [[Bit–Khang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgk bgk]
|-
| [[Bitare]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brt brt]
|-
| [[Bitur]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcc mcc]
|-
| [[Biwat]]
| [[Yuat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwm bwm]
|-
| [[Biyanda-Buli]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gso gso]
|-
| [[Biyom]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpm bpm]
|-
| [[Blablanga]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blp blp]
|-
| [[Blagar]]
| [[Alor (Q12626779)|Alor]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/beu beu]
|-
| [[Blang]]
| [[Waic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blr blr]
|-
| [[Blidean Atlas Tamazight]]
| [[Zenati]]
|
|
|
|
|-
| [[Bo]]
| [[Left May]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpw bpw]
|-
| [[Boano]]
| [[Piru Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzn bzn]
|-
| [[Boano]]
| [[Tomini–Tolitoli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzl bzl]
|-
| [[Boazi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvg kvg]
|-
| [[Bobai dialect]]
| [[Goulou Yue]]
|
|
|
|
|-
| [[Bobongko]]
| [[Saluan–Banggai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgb bgb]
|-
| [[Bobot]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bty bty]
|-
| [[Bodo]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boy boy]
|-
| [[Bofi]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
| 23500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bff bff]
|-
| [[Boga]]
| [[Teraic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvw bvw]
|-
| [[Boghom]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bux bux]
|-
| [[Bohtan Neo-Aramaic]]
| [[aramera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhn bhn]
|-
| [[Boiken]]
| [[Ndu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzf bzf]
|-
| [[Bokar]]
| [[Tani]]
|
|
|
|
|-
| [[Boki]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bky bky]
|-
| [[Boko]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqc bqc]
|-
| [[Boko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkp bkp]
|-
| [[Bokoto]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdt bdt]
|-
| [[Bola]]
| [[Willaumez]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnp bnp]
|-
| [[Bolango]]
|
| 23000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bld bld]
|-
| [[Bole]]
| [[Txadar hizkuntzak|Txadar hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bol bol]
|-
| [[Bolgo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvo bvo]
|-
| [[Bolinao]]
| [[Sambalic]]
| 51000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smk smk]
|-
| [[Bolivian Quechua]]
| [[Southern Quechua]]
|
|
|
|
|-
| [[Bolo]]
| [[Kimbundu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blv blv]
|-
| [[Bolon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bof bof]
|-
| [[Bolyu]]
| [[Mangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ply ply]
|-
| [[Bom]]
| [[Mel]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmf bmf]
|-
| [[Boma]]
| [[Kasai-Ngounie]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boh boh]
|-
| [[Bombay Hindi]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Bomboli]]
| [[Ngondi–Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bml bml]
|-
| [[Bomitaba]]
| [[Ngondi–Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmx zmx]
|-
| [[Bomu]]
| [[Bwamu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmq bmq]
|-
| [[Bomwali]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmw bmw]
|-
| [[Bon Gula]]
| [[Bua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glc glc]
|-
| [[Bonda]]
| [[Austroasiar hizkuntzak]]
| 9000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfw bfw]
|-
| [[Bondei]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bou bou]
|-
| [[Bondum Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbu dbu]
|-
| [[Bonerate]]
| [[Muna–Buton]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bna bna]
|-
| [[Bonerif language]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnv bnv]
|-
| [[Bonggi]]
| [[Sabahan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdg bdg]
|-
| [[Bonggo]]
| [[Sarmi–Jayapura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpg bpg]
|-
| [[Bongili]]
| [[Ngondi–Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bui bui]
|-
| [[Bongo]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bot bot]
|-
| [[Bongu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpu bpu]
|-
| [[Bongwe]]
| [[Tsogo]]
|
|
|
|
|-
| [[Bonjo]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bok bok]
|-
| [[Bonkeng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvg bvg]
|-
| [[Bonkiman]]
| [[Finisterre–Huon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bop bop]
|-
| [[Bonol]]
| [[Central Tano]]<br/>[[Akan]]
| 3000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abr abr]
|-
| [[Bontoc]]
| [[Meso-Cordilleran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnc bnc]
|-
| [[Boontling]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Boor]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvf bvf]
|-
| [[Bora]]
| [[Boran]]
| 2400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boa boa]
|-
| [[Borana]]
| [[Oromoera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gax gax]
|-
| [[Bori]]
| [[Tani]]
|
|
|
|
|-
| [[Borong]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksr ksr]
|-
| [[Bororo]]
| [[Borôroan]]
| 1400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bor bor]
|-
| [[Boruca]]
| [[Votic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brn brn]
|-
| [[Boselewa]]
| [[North Papuan Mainland-D'Entrecasteaux]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwf bwf]
|-
| [[Bosha]]
| [[Kafa]]
|
|
|
|
|-
| [[Bosmun]]
| [[Ottilien]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqs bqs]
|-
| [[Botlikh]]
| [[Andic]]
| 210
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bph bph]
|-
| [[Botolan]]
| [[Sambalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbl sbl]
|-
| [[Bourbonnais]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bourbonnais Creole]]
| [[frantziar kreolerak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bouyei]]
| [[Northern Tai]]
| 2000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcc pcc]
|-
| [[Bowili]]
| [[Kposo-Ahlo-Bowili]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bov bov]
|-
| [[Bozaba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzo bzo]
|-
| [[Bozo]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bozom]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbq gbq]
|-
| [[Bragat]]
| [[Palei]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aof aof]
|-
| [[Brajavali]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Brao]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brb brb]
|-
| [[Brazilian Sign Language]]
|
| 3000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzs bzs]
|-
| [[Brem]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buq buq]
|-
| [[Breri]]
| [[Tamolan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/brq brq]
|-
| [[Bribri]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzd bzd]
|-
| [[British Latin]]
| [[Latin arrunt]]
|
|
|
|
|-
| [[Brokkat]]
| [[Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bro bro]
|-
| [[Brokpa]]
| [[Southern Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgt sgt]
|-
| [[Broome Pearling Lugger Pidgin]]
| [[Malay trade and creole languages]]
| 45
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpl bpl]
|-
| [[Bru]]
| [[Katuic]]
| 425000
|
|
|
|-
| [[Brunei Bisaya]]
| [[Sabahan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsb bsb]
|-
| [[Brunei Malay]]
| [[Standard Malay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxd kxd]
|-
| [[Bruny Island Tasmanian]]
| [[Eastern Tasmanian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xpz xpz]
|-
| [[Bu]]
| [[Ninzic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jid jid]
|-
| [[Bu-Nao]]
| [[Hmongic]]
| 390000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwx bwx]
|-
| [[Bua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bub bub]
|-
| [[Budai]]
| [[Rukai]]
|
|
|
|
|-
| [[Buddhist Hybrid Sanskrit]]
| [[sanskrito]]<br/>[[Middle Indo-Aryan]]
|
|
|
|
|-
| [[Budibud]]
| [[Kilivilic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btp btp]
|-
| [[Budong-Budong]]
| [[South Sulawesi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdx bdx]
|-
| [[Budu]]
| [[Nyali]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buu buu]
|-
| [[Budu Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgb dgb]
|-
| [[Budukh]]
| [[Samur]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdk bdk]
|-
| [[Budya]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Budza]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bja bja]
|-
| [[Buena Vista Yokuts]]
| [[yokustar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Bugan]]
| [[Mangic]]
| 2700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbh bbh]
|-
| [[Bughotu]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgt bgt]
|-
| [[Bugis]]
| [[South Sulawesi]]
| 5017800<br/>500000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bug bug]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bug bug]
|-
| [[Bugkalot]]
| [[Northern Luzon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilk ilk]
|-
| [[Buglere]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sab sab]
|-
| [[Buhid]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bku bku]
|-
| [[Buhutu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxh bxh]
|-
| [[Bukar Sadong]]
| [[Land Dayak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sdo sdo]
|-
| [[Bukat]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvk bvk]
|-
| [[Bukawa]]
| [[North Huon Gulf]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buk buk]
|-
| [[Bukharian]]
| [[tajikera]]
| 60000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhh bhh]
|-
| [[Bukitan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkn bkn]
|-
| [[Bukiyip]]
| [[Arapesh]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ape ape]
|-
| [[Bukusu]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxk bxk]
|-
| [[Bulgebi]]
| [[Warup]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmp bmp]
|-
| [[Buli]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwu bwu]
|-
| [[Buli]]
| [[South Halmahera]]
| 2524
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzq bzq]
|-
| [[Bullom So]]
| [[Bullom]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buy buy]
|-
| [[Bulu]]
| [[Beti]]
| 860000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bum bum]
|-
| [[Bulu]]
| [[Willaumez]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bjl bjl]
|-
| [[Bum]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmv bmv]
|-
| [[Bumaji]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byp byp]
|-
| [[Bumang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvp bvp]
|-
| [[Bumbita]]
| [[Arapesh]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aon aon]
|-
| [[Bumthang]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjz kjz]
|-
| [[Bun]]
| [[Yuat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buv buv]
|-
| [[Bun wurrung]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
|
|-
| [[Buna]]
| [[Marienberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvn bvn]
|-
| [[Bunak]]
| [[Timor–Alor–Pantar]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfn bfn]
|-
| [[Bunama]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdd bdd]
|-
| [[Bundeli]]
| [[Central Indo-Aryan]]<br/>[[Western Hindi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bns bns]
|-
| [[Bung]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqd bqd]
|-
| [[Bungain]]
| [[Marienberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/but but]
|-
| [[Bungandidj]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbg xbg]
|-
| [[Bungku]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkz bkz]
|-
| [[Bungu]]
| [[Nyika-Safwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wun wun]
|-
| [[Bunuba]]
| [[Bunuban]]<br/>[[Kimberley area languages]]
| 110
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bck bck]
|-
| [[Buol]]
| [[Gorontalo-Mongondow]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blf blf]
|-
| [[Bura]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwr bwr]
|-
| [[Burak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bys bys]
|-
| [[Buraka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkg bkg]
|-
| [[Burarra]]
| [[Maningrida]]
| 1070
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvr bvr]
|-
| [[Burate]]
| [[Geelvink Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bti bti]
|-
| [[Burduna]]
| [[Kanyara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxn bxn]
|-
| [[Bure]]
| [[Bole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvh bvh]
|-
| [[Burmbar]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vrt vrt]
|-
| [[Burmeso]]
| [[:Category:Burmeso language|Burmeso language]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzu bzu]
|-
| [[Buru (Q1017152)|Buru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqw bqw]
|-
| [[Buru (Q2928650)|Buru]]
| [[Central Maluku]]
| 32980
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhs mhs]
|-
| [[Burui]]
| [[Ndu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bry bry]
|-
| [[Burum]]
| [[Huon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmu bmu]
|-
| [[Burumakok]]
| [[Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aip aip]
|-
| [[Burun]]
| [[Burun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdi bdi]
|-
| [[Burusu]]
| [[North Borneo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqr bqr]
|-
| [[Buruwai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asi asi]
|-
| [[Busa]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqp bqp]
|-
| [[Busa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhf bhf]
|-
| [[Busam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxs bxs]
|-
| [[Busami]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsm bsm]
|-
| [[Bushong]]
| [[Bushoong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buf buf]
|-
| [[Businenge Tongo]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djk djk]
|-
| [[Buso]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bso bso]
|-
| [[Busoa]]
| [[Muna–Buton]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bup bup]
|-
| [[Busuu]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bju bju]
|-
| [[Butam]]
| [[Taulil-Butam]]
|
|
|
|
|-
| [[Butmas]]
| [[Espiritu Santo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnr bnr]
|-
| [[Buttjersprache]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Butuanon]]
| [[Bisayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btw btw]
|-
| [[Buwal]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bhs bhs]
|-
| [[Buya]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byy byy]
|-
| [[Buyang]]
| [[Kra]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byu byu]
|-
| [[Buyeo]]
| [[Buyeo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xpy xpy]
|-
| [[Buyu]]
| [[Nyanga–Buyi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byi byi]
|-
| [[Bwa]]
| [[Bati–Angba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bww bww]
|-
| [[Bwaidoka]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwd bwd]
|-
| [[Bwamu]]
| [[Bwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/box box]
|-
| [[Bwanabwana]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tte tte]
|-
| [[Bwe Karen]]
| [[Karenic]]<br/>[[Sgaw-Bghai]]
| 17200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwe bwe]
|-
| [[Bwela]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwl bwl]
|-
| [[Bwile]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
| 24800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwc bwc]
|-
| [[Bwisi]]
| [[Western Kikongo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwz bwz]
|-
| [[Byangsi]]
| [[West Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bee bee]
|-
| [[Byep]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkk mkk]
|-
| [[Caac]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msq msq]
|-
| [[Cabiyari]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
| 270
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbb cbb]
|-
| [[Cabécar]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjp cjp]
|-
| [[Cacaopera]]
| [[Misumalpan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ccr ccr]
|-
| [[Cacgia Roglai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/roc roc]
|-
| [[Cacán]]
| [[indigenous language of South America]]
|
|
|
|
|-
| [[Caddo]]
| [[Caddoan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cad cad]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cad cad]
|-
| [[Cafundó]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ccd ccd]
|-
| [[Cagayan Agta]]
| [[Cagayan Valley]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agt agt]
|-
| [[Cagua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbh cbh]
|-
| [[Cahto]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktw ktw]
|-
| [[Cahuarano]]
| [[Zaparoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cah cah]
|-
| [[Cahuilla]]
| [[Cupan]]
| 6
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chl chl]
|-
| [[Caijia]]
| [[Cai–Long]]
|
|
|
|
|-
| [[Cajamarca Quechua]]
| [[Cajamarca–Cañaris Quechua]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qvc qvc]
|-
| [[Cajonos Zapotec]]
| [[Villalta Zapotec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zad zad]
|-
| [[Cajun French]]
| [[Louisianako frantses]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/frc frc]
|-
| [[Caka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckx ckx]
|-
| [[Cakfem-Mushere]]
| [[Angas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cky cky]
|-
| [[Calamian Tagbanwa]]
| [[Kalamian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbk tbk]
|-
| [[Caluyanon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clu clu]
|-
| [[Cameroon Pidgin]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 2000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wes wes]
|-
| [[Camfranglais]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Camorta]]
| [[Central Nicobarese]]
|
|
|
|
|-
| [[Campalagian]]
| [[South Sulawesi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cml cml]
|-
| [[Camsá]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbh kbh]
|-
| [[Camunic]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcc xcc]
|-
| [[Canara Konkani]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kex kex]
|-
| [[Candoshi-Shapra]]
| [[Candoshi-Chirino]]
| 1120
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbu cbu]
|-
| [[Canela]]
| [[Timbira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ram ram]
|-
| [[Canichana]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/caz caz]
|-
| [[Cao Miao]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cov cov]
|-
| [[Caolan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlc mlc]
|-
| [[Capanahua]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kaq kaq]
|-
| [[Cappadocian Greek]]
| [[greziera]]
| 2800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpg cpg]
|-
| [[Caquinte]]
| [[Campa]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cot cot]
|-
| [[Car]]
| [[Nicobarese]]
| 37000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/caq caq]
|-
| [[Cara]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cfd cfd]
|-
| [[Carabayo]]
| [[Ticuna–Yuri]]
| 150
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cby cby]
|-
| [[Caramanta]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crf crf]
|-
| [[Caranqui]]
| [[Barbacoan]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Carapana]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 482
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbc cbc]
|-
| [[Carian]]
| [[Luwic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcr xcr]
|-
| [[Carijona]]
| [[Taranoan]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbd cbd]
|-
| [[Carolina Algonquian]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crr crr]
|-
| [[Carolinian]]
| [[Chuukic]]
| 5700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cal cal]
|-
| [[Carpathian Rusyn]]
| [[Ekialdeko eslaviar hizkuntzak]]<br/>[[Rusiniera|Rusinera]]
|
|
|
|
|-
| [[Carrier]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 1270
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crx crx]
|-
| [[Castilian language]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Catalan Sign Language]]
| [[French Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csc csc]
|-
| [[Catawba]]
| [[Catawban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chc chc]
|-
| [[Cauca]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cca cca]
|-
| [[Caucasian Albanian]]
| [[Samur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xag xag]
|-
| [[Cauque Mayan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckz ckz]
|-
| [[Cavineña]]
| [[Tacanan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cav cav]
|-
| [[Cayuga]]
| [[Seneca–Cayuga]]
| 55
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cay cay]
|-
| [[Cayuse]]
| [[Plateau Penutian]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcy xcy]
|-
| [[Cayuvava]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cyb cyb]
|-
| [[Ce]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ruk ruk]
|-
| [[Central Atlas Tamazight]]
| [[Atlas]]
| 3000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tzm tzm]
|-
| [[Central Berawan]]
| [[Berawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zbc zbc]
|-
| [[Central Huasteca Nahuatl]]
| [[Huastecako nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nch nch]
|-
| [[Central Kalapuya]]
| [[Kalapuyan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyl kyl]
|-
| [[Central Kilimanjaro]]
| [[Kilimanjaro-Taita]]
|
|
|
|
|-
| [[Central Malay]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pse pse]
|-
| [[Central Nahuatl]]
| [[erdiko nahuatl]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhn nhn]
|-
| [[Central Nicobarese]]
| [[Nicobarese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncb ncb]
|-
| [[Central Ojibwa]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ojc ojc]
|-
| [[Central Pame]]
| [[Pame]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbs pbs]
|-
| [[Central Pomo]]
| [[Pomoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/poo poo]
|-
| [[Central Puebla Nahuatl]]
| [[nahuano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncx ncx]
|-
| [[Central Sama]]
| [[Sama]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sml sml]
|-
| [[Central Siberian Yupik]]
| [[Yupik]]
| 1800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ess ess]
|-
| [[Central Sierra Miwok]]
| [[Sierra Miwok]]
| 12
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csm csm]
|-
| [[Central Tagbanwa]]
| [[Palawanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgt tgt]
|-
| [[Central Teke]]
| [[Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ebo ebo]
|-
| [[Central Tibetan]]
| [[Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bod bod]
|-
| [[Central Yambasa]]
| [[Mbam]]
|
|
|
|
|-
| [[Cerma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cme cme]
|-
| [[Ceve]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bec bec]
|-
| [[Cha'palaa]]
| [[Cayapa-Colorado]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbi cbi]
|-
| [[Chachapoya]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Chachapoyas Quechua]]
| [[Northern Quechua]]
| 7000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quk quk]
|-
| [[Chadong]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdy cdy]
|-
| [[Chaha]]
| [[Sebat Bet Gurage]]
|
|
|
|
|-
| [[Chairel]]
| [[Sal]]
|
|
|
|
|-
| [[Chakali]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cli cli]
|-
| [[Chakato]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jrt jrt]
|-
| [[Chakobo]]
| [[Pano]]
| 600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cao cao]
|-
| [[Chakosi]]
| [[Kwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cko cko]
|-
| [[Chala language]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cll cll]
|-
| [[Chalchitek]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Chaldean Neo-Aramaic]]
| [[Eastern Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cld cld]
|-
| [[Chali]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgf tgf]
|-
| [[Cham]]
| [[Chamic]]
| 400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cja cja]
|-
| [[Chamacoco]]
| [[Zamucoan]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ceg ceg]
|-
| [[Chamalal]]
| [[Avar–Andic]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cji cji]
|-
| [[Chamari]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdg cdg]
|-
| [[Chamba Leko]]
| [[Leko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndi ndi]
|-
| [[Chambri]]
| [[Ramu–Lower Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/can can]
|-
| [[Chami]]
| [[Enberera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cmi cmi]
|-
| [[Chamicuro]]
| [[Western Maipuran]]
| 2
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ccc ccc]
|-
| [[Chamling]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rab rab]
|-
| [[Chang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbc nbc]
|-
| [[Changriwa]]
| [[Yuat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cga cga]
|-
| [[Chantyal]]
| [[Tamangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chx chx]
|-
| [[Chané]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/caj caj]
|-
| [[Chapacura]]
| [[Chapacuran]]
|
|
|
|
|-
| [[Chara]]
| [[ometo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cra cra]
|-
| [[Charrúa]]
| [[Charruan]]
|
|
|
|
|-
| [[Chaudangsi]]
| [[West Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdn cdn]
|-
| [[Chaura]]
| [[Nicobarese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crv crv]
|-
| [[Chawchila]]
| [[Northern Valley Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[Chayahuita]]
| [[Cahuapanan]]
| 14000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbt cbt]
|-
| [[Cheke Holo]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrn mrn]
|-
| [[Chemakum]]
| [[Chimakuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xch xch]
|-
| [[Chenapian]]
| [[Wogamusin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjn cjn]
|-
| [[Chenchu]]
| [[South-Central Dravidian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cde cde]
|-
| [[Cheng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jeg jeg]
|-
| [[Chepang]]
| [[Chepangic]]
| 36807
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdm cdm]
|-
| [[Cheq Wong]]
| [[Aslian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cwg cwg]
|-
| [[Cherepon]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpn cpn]
|-
| [[Chevak Cup’ik]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Chiapanec]]
| [[Manguean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cip cip]
|-
| [[Chiapas Zoque]]
| [[Zoque]]
|
|
|
|
|-
| [[Chibcha]]
| [[Chibchan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chb chb]
| [https://iso639-3.sil.org/code/chb chb]
|-
| [[Chicahuaxtla Triqui]]
| [[Trique]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trs trs]
|-
| [[Chichicapan Zapotec]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zpv zpv]
|-
| [[Chichimeca Jonaz]]
| [[Oto-Pamean]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pei pei]
| [https://iso639-3.sil.org/code/pei pei]
|-
| [[Chickasaw]]
| [[Muskogean]]
| 75
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cic cic]
|-
| [[Chico]]
| [[Maiduan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmv vmv]
|-
| [[Chilcotin]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 860
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clc clc]
|-
| [[Chiltepec-Tlacoatzintepec Chinantec]]
| [[Chinantecan]]
|
|
|
|
|-
| [[Chimalapa Zoque]]
| [[Zoque]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zoh zoh]
|-
| [[Chimane]]
| [[Mosetenan]]
| 5300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cas cas]
|-
| [[Chimariko]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Hokan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cid cid]
|-
| [[Chimila]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbg cbg]
|-
| [[Chinantec of Ojitlán]]
| [[Chinantecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chj chj]
|-
| [[Chinantec of Ozumacín]]
| [[Chinantecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chz chz]
|-
| [[Chinantec of Palantla]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpa cpa]
|-
| [[Chinantec of Tepetotutla]]
| [[Chinantecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnt cnt]
|-
| [[Chinantecan]]
| [[Oto-Pamean]]
|
|
|
|
|-
| [[Chinook Jargon]]
| [[pidgina]]
| 1
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chn chn]
| [https://iso639-3.sil.org/code/chn chn]
|-
| [[Chipaya]]
| [[Uru–Chipaya]]
| 1800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cap cap]
|-
| [[Chipiajes]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbe cbe]
|-
| [[Chippewa]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ciw ciw]
|-
| [[Chiquihuitlán Mazatec]]
| [[Mazatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/maq maq]
|-
| [[Chiquitano]]
| [[Macro-Jê]]
| 2400
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sai sai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cax cax]
|-
| [[Chirag]]
| [[Dargin]]
|
|
|
|
|-
| [[Chiru]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdf cdf]
|-
| [[Chitimacha]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ctm ctm]
|-
| [[Chitpavani Konkani]]
| [[konkanera]]
|
|
|
|
|-
| [[Chittagonian]]
| [[Bengali–Assamese]]
| 13000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ctg ctg]
|-
| [[Choapan Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zpc zpc]
|-
| [[Chocangaca]]
| [[Southern Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cgk cgk]
|-
| [[Chochenyo]]
| [[Northern Ohlone]]
|
| No/unknown value
| No/unknown value
| No/unknown value
|-
| [[Chocho]]
| [[Popolocan]]<br/>[[indigenous languages of Mexico]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/coz coz]
|-
| [[Choctaw]]
| [[Muskogean]]
| 9200
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cho cho]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cho cho]
|-
| [[Chodri]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdi cdi]
|-
| [[Chokri]]
| [[Angami–Pochuri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nri nri]
|-
| [[Chokwe]]
| [[Chokwe–Luchazi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjk cjk]
|-
| [[Cholón]]
| [[Hibito–Cholon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cht cht]
|-
| [[Chong]]
| [[Pearic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cog cog]
|-
| [[Choni]]
| [[Northern Tibetic]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cda cda]
|-
| [[Chono]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Chontal Maya]]
| [[Chʼolan–Tseltalan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chf chf]
|-
| [[Chopi]]
| [[Southern Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cce cce]
|-
| [[Chorote]]
| [[Matacoan]]
|
|
|
|
|-
| [[Chorotega]]
| [[Manguean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mom mom]
|-
| [[Chothe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nct nct]
|-
| [[Choynimni]]
| [[Kings River Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[Choyo]]
| [[Qiangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qvy qvy]
|-
| [[Chrau]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crw crw]
|-
| [[Chru]]
| [[Chamic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cje cje]
|-
| [[Chti]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Chuave]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjv cjv]
|-
| [[Chuj]]
| [[Q'anjobalan]]
| 43370
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cac cac]
|-
| [[Chukchansi]]
| [[Northern Valley Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[Chulung]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cur cur]
|-
| [[Chulym]]
| [[Siberian Turkic]]
| 44
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clw clw]
|-
| [[Chumburung]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncu ncu]
|-
| [[Chung]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnq cnq]
|-
| [[Chut]]
| [[Chut]]
| 4279
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/scb scb]
|-
| [[Chuvan]]
| [[Yukaghir]]
| 0
| No/unknown value
| No/unknown value
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcv xcv]
|-
| [[Chuwabu]]
| [[Makua]]<br/>[[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chw chw]
|-
| [[Ch’ol]]
| [[Chʼolan–Tseltalan]]
| 180000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ctu ctu]
|-
| [[Ch’orti’]]
| [[maia hizkuntzak]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/caa caa]
|-
| [[Cibak]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckl ckl]
|-
| [[Cimbrian]]
| [[Upper German]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cim cim]
|-
| [[Cimmerian]]
| [[Scythian]]
| 0
|
|
|
|-
| [[Cineni]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cie cie]
|-
| [[Cinta Larga]]
| [[Monde]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cin cin]
|-
| [[Cipu]]
| [[Kambari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/awc awc]
|-
| [[Cirebon–Indramayu]]
| [[Ngapak]]
|
|
|
|
|-
| [[Citak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txt txt]
|-
| [[Ciwogai]]
|
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgd tgd]
|-
| [[Classical Gaelic]]
| [[Hizkuntza goidelikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ghc ghc]
|-
| [[Classical K'iche']]
|
|
|
|
|
|-
| [[Coahuilteco]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcw xcw]
|-
| [[Coast Miwok]]
| [[Miwok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csi csi]
|-
| [[Coast Tsimshian]]
| [[tsimshianera]]
| 350
|
|
|
|-
| [[Coastal Konjo]]
| [[Makassaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjc kjc]
|-
| [[Coatecas Altas Zapotec]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zca zca]
|-
| [[Coatepec Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
| 1400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/naz naz]
|-
| [[Coatzospan Mixtec]]
| [[Northern Alta Mixtec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/miz miz]
|-
| [[Cocama]]
| [[Tupi–Guarani]]
| 250
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cod cod]
|-
| [[Cochimí]]
| [[Yuman–Cochimí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/coj coj]
|-
| [[Cocoliche]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Cocopah]]
| [[Yuman–Cochimí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/coc coc]
|-
| [[Coeur d'Alene]]
| [[Interior Salish]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crd crd]
|-
| [[Col]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/liw liw]
|-
| [[Colima]]
| [[unclassified language]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Colonia Tovar]]
| [[Alemanikera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gct gct]
|-
| [[Columbia-Moses]]
| [[Interior Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/col col]
|-
| [[Comaltepec Chinantec]]
| [[Sierra Chinantec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cco cco]
|-
| [[Comecrudo]]
| [[Comecrudan]]<br/>[[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcm xcm]
|-
| [[Como Karim]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cfg cfg]
|-
| [[Contemporary Latin]]
| [[latin]]
|
|
|
|
|-
| [[Cora]]
| [[Corachol]]
| 33226
|
|
|
|-
| [[Corobicí]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
|
|-
| [[Cotoname]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcn xcn]
|-
| [[Cowlitz]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cow cow]
|-
| [[Coxima]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kox kox]
|-
| [[Coyaima]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/coy coy]
|-
| [[Coyotepec Popoloca]]
| [[Popoloca]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbf pbf]
|-
| [[Crow]]
| [[Western Siouan]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cro cro]
|-
| [[Cruzeño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crz crz]
|-
| [[Cua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cua cua]
|-
| [[Cubeo]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 6300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cub cub]
|-
| [[Cuiba]]
| [[Guajiboan]]
| 2900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cui cui]
|-
| [[Cuicatec]]
| [[Mixtec-Cuicatec]]
|
|
|
|
|-
| [[Cuitlatec]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cai cai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuy cuy]
|-
| [[Culina]]
| [[Arawan]]
| 3900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cul cul]
|-
| [[Cumana]]
| [[Chapacuran]]
| 3
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Cumanagota]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 112
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuo cuo]
|-
| [[Cumbric]]
| [[Western Brittonic]]<br/>[[Common Brittonic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xcb xcb]
|-
| [[Cun]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuq cuq]
|-
| [[Cupeño]]
| [[Cupan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cup cup]
|-
| [[Curripaco]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpc kpc]
|-
| [[Cusco Quechua]]
| [[Southern Quechua]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quz quz]
|-
| [[Cuvok]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuv cuv]
|-
| [[Cuyonon]]
| [[Bisayan]]
| 120000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cyo cyo]
|-
| [[Cuzco–Collao Quechua]]
| [[kitxua]]
|
|
|
|
|-
| [[Cypro-Minoan]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Czech Sign Language]]
| [[French Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cse cse]
|-
| [[Cèmuhî]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cam cam]
|-
| [[Côông]]
| [[Bisoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnc cnc]
|-
| [[Daai]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dao dao]
|-
| [[Daakaka]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpa bpa]
|-
| [[Daantanai’]]
| [[South Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lni lni]
|-
| [[Daba]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbq dbq]
|-
| [[Dabe]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbe dbe]
|-
| [[Dadibi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mps mps]
|-
| [[Dadiya]]
|
| 70000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbd dbd]
|-
| [[Daga]]
| [[Dagan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgz dgz]
|-
| [[Dagaare]]
| [[Oti–Volta]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dga dga]
|-
| [[Dahalik]]
| [[Ethiopian Semitic]]
| 2500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dlk dlk]
|-
| [[Daho-Doo]]
| [[Western Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/das das]
|-
| [[Dai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dij dij]
|-
| [[Dai Zhuang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zhd zhd]
|-
| [[Dairi Batak]]
| [[Batak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btd btd]
|-
| [[Daju Mongo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djc djc]
|-
| [[Daka]]
| [[Dakoid]]
|
|
|
|
|-
| [[Dakka]]
| [[Pitu-Ulunna-Salu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dkk dkk]
|-
| [[Daknī]]
| [[urdu]]
| 12800000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dcc dcc]
|-
| [[Dakota]]
| [[Dakota (hizkuntza)|dakota]]
| 20000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dak dak]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dak dak]
|-
| [[Dakpa]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dka dka]
|-
| [[Dalecarlian]]
| [[ekialdeko eskandinaviar hizkuntzak]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Dama]]
| [[Mbum]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmm dmm]
|-
| [[Damakawa]]
| [[Northwest Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dam dam]
|-
| [[Damar Timur]]
|
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmr dmr]
|-
| [[Dampelas]]
| [[Tomini–Tolitoli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dms dms]
|-
| [[Dan]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnj dnj]
|-
| [[Danaru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnr dnr]
|-
| [[Danau]]
| [[Palaungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnu dnu]
|-
| [[Danezaa]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 160
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bea bea]
|-
| [[Dangaléat]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/daa daa]
|-
| [[Dangme]]
| [[Ga–Dangme]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ada ada]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ada ada]
|-
| [[Danish Sign Language]]
| [[French Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dsl dsl]
|-
| [[Dano]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aso aso]
|-
| [[Danu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnv dnv]
|-
| [[Danzhou dialect]]
| [[txinera]]
|
|
|
|
|-
| [[Daonda]]
| [[Waris]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnd dnd]
|-
| [[Dapeng dialect]]
| [[Yuehai Yue]]
|
|
|
|
|-
| [[Dargin]]
| [[Dagestanian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dar dar]
|-
| [[Darkhad]]
| [[Mongoliera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drh drh]
|-
| [[Darkhat]]
| [[Ulanchab]]
|
|
|
|
|-
| [[Darkinjung]]
| [[Yuin-Kuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xda xda]
|-
| [[Darling]]
| [[Pama-Nyungan]]
| 110
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drl drl]
|-
| [[Darlong]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dln dln]
|-
| [[Darmiya]]
| [[Tibeto-Kanauri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drd drd]
|-
| [[Daro-Matu]]
| [[Melanau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dro dro]
|-
| [[Dass]]
| [[South Bauchi]]
| 37582
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dot dot]
|-
| [[Datooga]]
| [[Southern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcc tcc]
|-
| [[Daungwurrung]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgw dgw]
|-
| [[Daur]]
| [[mongoliar hizkuntzak]]
| 96085
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dta dta]
|-
| [[Davawenyo]]
| [[Mansakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/daw daw]
|-
| [[Dawawa]]
| [[North Papuan Mainland-D'Entrecasteaux]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dww dww]
|-
| [[Dawera-Daweloor]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddw ddw]
|-
| [[Day]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dai dai]
|-
| [[Dazaga-kara]]
| [[Saharan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssa ssa]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dzg dzg]
|-
| [[Dazawa]]
| [[Txadar hizkuntzak|Txadar hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dzd dzd]
|-
| [[Dedua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ded ded]
|-
| [[Defaka]]
| [[Ijoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afn afn]
|-
| [[Deg]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzw mzw]
|-
| [[Deg Xinag]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 40
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ing ing]
|-
| [[Degema]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/deg deg]
|-
| [[Degenan]]
| [[Warup]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dge dge]
|-
| [[Dehwari]]
| [[persiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/deh deh]
|-
| [[Dek]]
| [[Suma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dek dek]
|-
| [[Dela-Oenale]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/row row]
|-
| [[Delo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ntr ntr]
|-
| [[Dem]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dem dem]
|-
| [[Dema]]
| [[Southern Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmx dmx]
|-
| [[Demisa]]
| [[Geelvink Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dei dei]
|-
| [[Demotic Greek]]
| [[greziera modernoa]]
|
|
|
|
|-
| [[Dena'ina]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 75
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tfn tfn]
|-
| [[Dendi]]
| [[Songhay]]
| 32050
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddn ddn]
|-
| [[Denetaca]]
| [[slavey]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsl xsl]
|-
| [[Dengebu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dec dec]
|-
| [[Dengese]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dez dez]
|-
| [[Dengka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dnk dnk]
|-
| [[Deni]]
| [[Arawan]]
| 740
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dny dny]
|-
| [[Deno]]
| [[Bole–Tangale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbb dbb]
|-
| [[Denya]]
| [[Mamfe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anv anv]
|-
| [[Deori]]
| [[Bodo–Koch]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/der der]
|-
| [[Dera]]
| [[Senagi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbv kbv]
|-
| [[Derung]]
| [[Nungish]]
| 14225
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duu duu]
|-
| [[Desano]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/des des]
|-
| [[Dewoin]]
| [[Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dee dee]
|-
| [[Deyah]]
| [[East Barito]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dun dun]
|-
| [[Deylami]]
| [[Western Iranian]]
|
|
|
|
|-
| [[Dezfuli]]
| [[Western Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/def def]
|-
| [[Dghwede]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgh dgh]
|-
| [[Dhalandji]]
| [[Kanyara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhl dhl]
|-
| [[Dhangu]]
| [[Yolŋu Matha]]
| 310
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhg dhg]
|-
| [[Dhanki]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhn dhn]
|-
| [[Dhanwar Rai]]
| [[Kuswaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhw dhw]
|-
| [[Dhao]]
| [[Hawu-Dhao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nfa nfa]
|-
| [[Dhatki]]
| [[Rajastanera]]
| 150000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mki mki]
|-
| [[Dhimal]]
| [[Dhimal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhi dhi]
|-
| [[Dhirari]]
| [[Karnic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dit dit]
|-
| [[Dhodia]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dho dho]
|-
| [[Dholuo]]
| [[Western Nilotic]]<br/>[[Hizkuntza nilotikoak]]
| 3000000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luo luo]
| [https://iso639-3.sil.org/code/luo luo]
|-
| [[Dhudhuroa]]
| [[Gippsland]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddr ddr]
|-
| [[Dhurga]]
| [[Yuin-Kuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhu dhu]
|-
| [[Dhuwal]]
| [[Yolŋu Matha]]
|
|
|
|
|-
| [[Dia]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dia dia]
|-
| [[Dibiyaso]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dby dby]
|-
| [[Dibo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dio dio]
|-
| [[Dibole]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvx bvx]
|-
| [[Dicamay Agta]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duy duy]
|-
| [[Dida]]
| [[Kru]]
|
|
|
|
|-
| [[Didinga]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/did did]
|-
| [[Diets]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Digaro Mishmi]]
| [[Digaro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhu mhu]
|-
| [[Dii]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dur dur]
|-
| [[Dijim-Bwilim]]
|
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cfa cfa]
|-
| [[Dilling]]
| [[Hill Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dil dil]
|-
| [[Dima]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jma jma]
|-
| [[Dimasa]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dis dis]
|-
| [[Dime]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dim dim]
|-
| [[Dimir]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmc dmc]
|-
| [[Dineor]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrx mrx]
|-
| [[Ding]]
| [[Boma–Dzing]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/diz diz]
|-
| [[Diodio]]
| [[Western Oceanic]]
| 2200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddi ddi]
|-
| [[Diri]]
| [[Warji]]
| 7200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dwa dwa]
|-
| [[Disa]]
| [[Bagirmi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dsi dsi]
|-
| [[Diuwe]]
| [[Asmat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/diy diy]
|-
| [[Dixon Reef]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dix dix]
|-
| [[Djabirr-Djabirr]]
| [[Nyulnyulan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyb dyb]
|-
| [[Djabugay]]
| [[Yidinyic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyy dyy]
|-
| [[Djabwurrung]]
| [[Kulinic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tjw tjw]
|-
| [[Djadjawurrung]]
| [[Kulin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dja dja]
|-
| [[Djambarrpuyngu]]
| [[Dhuwal]]
| 2766
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djr djr]
|-
| [[Djaru]]
| [[Ngumbin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddj ddj]
|-
| [[Djawi]]
| [[Nyulnyulan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djw djw]
|-
| [[Djeebbana]]
| [[Maningrida]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djj djj]
|-
| [[Djimini]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyi dyi]
|-
| [[Djinang]]
| [[Yolŋu Matha]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dji dji]
|-
| [[Djinba]]
| [[Yolŋu Matha]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djb djb]
|-
| [[Djugun]]
| [[Nyulnyulan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyd dyd]
|-
| [[Doba]]
| [[Sara]]
|
|
|
|
|-
| [[Dobase]]
| [[Dullay]]
|
|
|
|
|-
| [[Dobu]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dob dob]
|-
| [[Doe]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 24000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doe doe]
|-
| [[Doga]]
| [[Are]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgg dgg]
|-
| [[Doghose]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dos dos]
|-
| [[Dogon]]
| [[Atlantic–Congo]]<br/>[[Benue–Congo]]
|
|
|
|
|-
| [[Dogoso]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgs dgs]
|-
| [[Dogrib]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 1735
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgr dgr]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgr dgr]
|-
| [[Dogul Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbg dbg]
|-
| [[Doka]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbi dbi]
|-
| [[Doko]]
| [[Ngombe]]
|
|
|
|
|-
| [[Dolakhae]]
| [[Newari-Thangmi]]
|
|
|
|
|-
| [[Dom]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doa doa]
|-
| [[Dompo]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doy doy]
|-
| [[Domu]]
| [[Mailuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dof dof]
|-
| [[Domung]]
| [[Finisterre]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dev dev]
|-
| [[Dondo]]
| [[Tomini–Tolitoli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dok dok]
|-
| [[Donga]]
| [[Dakoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doh doh]
|-
| [[Dongo]]
| [[Mba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doo doo]
|-
| [[Dongo]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Dongotono]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddd ddd]
|-
| [[Dongwang Tibetan]]
| [[Tibetic]]
|
|
|
|
|-
| [[Dongxiang]]
| [[Shirongolic]]
| 200000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sce sce]
|-
| [[Doolboong]]
| [[Jarrakan]]
|
|
|
|
|-
| [[Dorasque]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
|
|-
| [[Dori'o]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dor dor]
|-
| [[Dorig]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wwo wwo]
|-
| [[Doromu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqc kqc]
|-
| [[Dororo]]
| [[Kazukuru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drr drr]
|-
| [[Dorze]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/doz doz]
|-
| [[Doso]]
| [[Doso-Turumsa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dol dol]
|-
| [[Doukhobor Russian]]
| [[errusiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Doutai]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tds tds]
|-
| [[Dowayo]]
|
| 18000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dow dow]
|-
| [[Drehu]]
| [[New Caledonian]]
| 15949
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhv dhv]
|-
| [[Duala]]
| [[Sawabantu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dua dua]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dua dua]
|-
| [[Duan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hld hld]
|-
| [[Duano’]]
| [[Malayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dup dup]
|-
| [[Duau]]
| [[Dobu-Duau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dva dva]
|-
| [[Dubli]]
| [[Central Indo-Aryan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dub dub]
|-
| [[Duhwa]]
| [[Ron]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbz kbz]
|-
| [[Duit]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
|
|-
| [[Duke]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nke nke]
|-
| [[Dulbu]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbo dbo]
|-
| [[Duleri Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tde tde]
|-
| [[Duli]]
| [[Duru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duz duz]
|-
| [[Duma]]
| [[Bantu hizkuntzak]]<br/>[[Nzebi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dma dma]
|-
| [[Dumagat Agta]]
| [[Northeastern Luzon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dgc dgc]
|-
| [[Dumna]]
| [[Northern Valley Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[Dumun]]
| [[Yaganon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dui dui]
|-
| [[Duna]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duc duc]
|-
| [[Dungan]]
| [[Central Plains Mandarin]]
| 41400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dng dng]
|-
| [[Dungmali]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/raa raa]
|-
| [[Dungu]]
| [[Atlantic–Congo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbv dbv]
|-
| [[Dupaningan Agta]]
| [[Northeastern Luzon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duo duo]
|-
| [[Dura]]
| [[Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drq drq]
|-
| [[Duri]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvp mvp]
|-
| [[Duriankere]]
| [[Inanwatan–Duriankere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbn dbn]
|-
| [[Dusner]]
| [[Cenderawasih]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dsn dsn]
|-
| [[Dusun Malang]]
| [[East Barito]]
| 4500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duq duq]
|-
| [[Dusun Witu]]
| [[East Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duw duw]
|-
| [[Duungooma]]
| [[Duun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dux dux]
|-
| [[Duupa]]
|
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dae dae]
|-
| [[Duvle]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/duv duv]
|-
| [[Duwet]]
| [[Markham]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gve gve]
|-
| [[Dwang]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnu nnu]
|-
| [[Dyan]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dya dya]
|-
| [[Dyangadi]]
| [[Dyangadi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyn dyn]
|-
| [[Dyirringany]]
| [[Yuin-Kuric]]
|
|
|
|
|-
| [[Dzala]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dzl dzl]
|-
| [[Dzamba]]
| [[Bangi–Ntomba]]
|
|
|
|
|-
| [[Dzando]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dzn dzn]
|-
| [[Dzao Min]]
| [[Zaominic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bpn bpn]
|-
| [[Dzodinka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/add add]
|-
| [[Dzubukua]]
| [[Kariri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzw kzw]
|-
| [[Dâw]]
| [[Nadahup]]
| 142
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwa kwa]
|-
| [[E]]
| [[Northern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eee eee]
|-
| [[Early Modern Korean]]
| [[Koreanic]]
|
|
|
|
|-
| [[Early New High German]]
| [[goi alemaniar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[East Ambae]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omb omb]
|-
| [[East Berawan]]
| [[Berawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zbe zbe]
|-
| [[East Cree]]
| [[cree hizkuntza]]
|
|
|
|
|-
| [[East Frisian Low Saxon]]
| [[Northern Low Saxon]]
| 200000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/frs frs]
| [https://iso639-3.sil.org/code/frs frs]
|-
| [[East Frisian language]]
| [[Frisiera]]
|
|
|
|
|-
| [[East Low German]]
| [[behe-aleman]]
|
|
|
|
|-
| [[East Teke]]
| [[Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tek tek]
|-
| [[Eastern Abenaki]]
| [[Abenaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aaq aaq]
|-
| [[Eastern Acipa]]
| [[Kamuku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acp acp]
|-
| [[Eastern Bolivian Guaraní]]
| [[Bolivian Guaraní]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gui gui]
|-
| [[Eastern Cham]]
| [[Cham]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjm cjm]
|-
| [[Eastern Huasteca Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhe nhe]
|-
| [[Eastern Kadazan]]
| [[Dusunic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dtb dtb]
|-
| [[Eastern Ojibwa]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ojg ojg]
|-
| [[Eastern Oromo]]
| [[Oromoera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hae hae]
|-
| [[Eastern Peripheral Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
|
|-
| [[Eastern Pomo]]
| [[Pomoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/peb peb]
|-
| [[Eastern Pwo]]
| [[Pwo Karen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjp kjp]
|-
| [[Eastern Yugur]]
| [[mongoliar hizkuntzak]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuy yuy]
|-
| [[Ebira]]
| [[Volta–Niger]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/igb igb]
|-
| [[Eblaite]]
| [[East Semitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xeb xeb]
|-
| [[Ebrié]]
| [[Potou–Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ebr ebr]
|-
| [[Ebughu]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ebg ebg]
|-
| [[Edo]]
| [[Edoid languages]]
| 1600000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bin bin]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bin bin]
|-
| [[Edolo]]
| [[Bosavi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/etr etr]
|-
| [[Efai]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/efa efa]
|-
| [[Efe]]
| [[Mangbutu–Lese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/efe efe]
|-
| [[Efik]]
| [[Ibibio]]<br/>[[Niger-Kongo hizkuntzak]]
| 2693000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/efi efi]
| [https://iso639-3.sil.org/code/efi efi]
|-
| [[Efutop]]
| [[llengües bakor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ofu ofu]
|-
| [[Efutu]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afu afu]
|-
| [[Ega]]
| [[Potou–Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ega ega]
|-
| [[Eggon]]
| [[Alumic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ego ego]
|-
| [[Ehueun]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ehu ehu]
|-
| [[Eipo]]
| [[Mek]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eip eip]
|-
| [[Eitiep]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eit eit]
|-
| [[Eka]]
| [[Lisoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ekb ekb]
|-
| [[Ekajuk]]
| [[Ekoid]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eka eka]
| [https://iso639-3.sil.org/code/eka eka]
|-
| [[Ekari]]
| [[Paniai Lakes]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ekg ekg]
|-
| [[Eki]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eki eki]
|-
| [[Ekid]]
| [[Ibibio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eke eke]
|-
| [[Ekoi]]
| [[Ekoid]]
| 116700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/etu etu]
|-
| [[Ekoti]]
| [[Makua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eko eko]
|-
| [[Ekpeye language]]
| [[Igboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ekp ekp]
|-
| [[El Alto Zapotec]]
| [[Zimatlán]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zpp zpp]
|-
| [[El Hugeirat]]
| [[Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/elh elh]
|-
| [[Eleme]]
| [[Ogoni]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/elm elm]
|-
| [[Elepi]]
| [[Marienberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ele ele]
|-
| [[Elkei]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/elk elk]
|-
| [[Elotepec Zapotec]]
| [[Papabuco]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zte zte]
|-
| [[Eloyi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afo afo]
|-
| [[Elseng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrf mrf]
|-
| [[Elu]]
| [[East Manus]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/elu elu]
|-
| [[Elymian]]
|
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xly xly]
|-
| [[Emae]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmw mmw]
|-
| [[Eman]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/emn emn]
|-
| [[Embaloh]]
| [[Tamanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/emb emb]
|-
| [[Emberá-Tadó]]
| [[Enberera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdc tdc]
|-
| [[Embu]]
| [[Central Kenya Bantu]]
| 320000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ebu ebu]
|-
| [[Emem]]
| [[Eastern Pauwasi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enr enr]
|-
| [[Emerillon]]
| [[Tupi–Guarani]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eme eme]
|-
| [[Emplawas]]
| [[Babar]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/emw emw]
|-
| [[En]]
| [[Buyang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enc enc]
|-
| [[Enawene Nawe]]
| [[Paresi–Waura]]
| 570
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/unk unk]
|-
| [[Ende (Q2067656)|Ende]]
| [[Bima-Lembata]]
| 110000<br/>87000<br/>124000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/end end]
|-
| [[Enets]]
| [[Enets-Nenets]]
| 43
|
|
|
|-
| [[Enga]]
| [[Engan]]
| 230000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enq enq]
|-
| [[Engenni]]
| [[Edoid languages]]
| 211000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enn enn]
|-
| [[Enggano]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eno eno]
|-
| [[Enu]]
| [[Bi-Ka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enu enu]
|-
| [[Enwan]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/env env]
|-
| [[Enwang-Uda]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
|
|-
| [[Enya]]
| [[Mbole–Enya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gey gey]
|-
| [[Eotile]]
| [[Potou–Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eot eot]
|-
| [[Eperara]]
| [[Enberera]]
| 3802
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sja sja]
|-
| [[Epie]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/epi epi]
|-
| [[Eravallan]]
| [[Tamil languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/era era]
|-
| [[Ere]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twp twp]
|-
| [[Erie]]
| [[Iroquoian]]
|
|
|
|
|-
| [[Eritai]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ert ert]
|-
| [[Erokwanas]]
| [[South Halmahera–West New Guinea]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/erw erw]
|-
| [[Erromanga]]
| [[South Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/erg erg]
|-
| [[Eruwa]]
| [[Southwestern Edoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/erh erh]
|-
| [[Esan]]
| [[Edoid languages]]
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ish ish]
|-
| [[Ese]]
|
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcq mcq]
|-
| [[Ese Ejja]]
| [[Tacanan]]
| 700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ese ese]
|-
| [[Esimbi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ags ags]
|-
| [[Eskayan]]
|
| 550
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/esy esy]
|-
| [[Esmeralda]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Esselen]]
| [[Hokan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/esq esq]
|-
| [[Estetla Mixtec]]
| [[mixtekera]]
|
|
|
|
|-
| [[Estonian Sign Language]]
|
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eso eso]
|-
| [[Eten]]
| [[Beromic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/etx etx]
|-
| [[Eteocypriot]]
| [[giza hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ecy ecy]
|-
| [[Ethiopian Sign Language]]
|
| 250000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eth eth]
|-
| [[Etkywan]]
| [[Kpan-Icen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ich ich]
|-
| [[Eton]]
| [[Beti]]
| 250000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eto eto]
|-
| [[Eton]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/etn etn]
|-
| [[Etulo]]
| [[Etulo-Idoma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/utr utr]
|-
| [[Evant]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzz bzz]
|-
| [[Ewage]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nou nou]
|-
| [[Ewondo]]
| [[Beti]]
| 578000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ewo ewo]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ewo ewo]
|-
| [[Fagani]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/faf faf]
|-
| [[Faita]]
| [[Southern Adelbert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/faj faj]
|-
| [[Faiwol]]
| [[Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fai fai]
|-
| [[Falam]]
| [[Central Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cfm cfm]
|-
| [[Fali]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fli fli]
|-
| [[Fam]]
| [[Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fam fam]
|-
| [[Fanagalo]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
| 100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fng fng]
|-
| [[Fang]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fak fak]
|-
| [[Fania]]
| [[Bua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fni fni]
|-
| [[Farafara]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Fas]]
| [[Fas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fqs fqs]
|-
| [[Fasu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/faa faa]
|-
| [[Fataleka]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/far far]
|-
| [[Fataluku]]
| [[Fataluku-Oirata]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ddg ddg]
|-
| [[Fayu]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fau fau]
|-
| [[Fa’]]
| [[Bafia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lfa lfa]
|-
| [[Fe'fe']]
| [[Bamileke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fmp fmp]
|-
| [[Fembe]]
| [[East Strickland]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agl agl]
|-
| [[Fer]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kah kah]
|-
| [[Fergana Kipchak]]
| [[Kyrgyz–Kipchak]]
|
|
|
|
|-
| [[Feyli dialect]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Filomeno Mata Totonac]]
| [[Totonac]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlp tlp]
|-
| [[Finnish Kalo]]
| [[Northern Romani]]<br/>[[Para-Romani]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rmf rmf]
|-
| [[Finnish Sign Language]]
| [[Swedish Sign Language family]]
| 15000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgn-FI sgn-FI]
| [https://iso639-3.sil.org/code/fse fse]
|-
| [[Finongan]]
| [[Finisterre–Huon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fag fag]
|-
| [[Fipa]]
| [[Nyika-Safwa]]
| 195000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fip fip]
|-
| [[Firan]]
| [[South Central Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fir fir]
|-
| [[Fiwaga]]
| [[East Kutubuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fiw fiw]
|-
| [[Foau]]
| [[East Lakes Plain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/flh flh]
|-
| [[Foi]]
| [[East Kutubuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/foi foi]
|-
| [[Folopa]]
| [[Teberan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppo ppo]
|-
| [[Foma]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fom fom]
|-
| [[Fongoro]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fgr fgr]
|-
| [[Foodo]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fod fod]
|-
| [[Forak]]
| [[Warup]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/frq frq]
|-
| [[Fordata]]
| [[Kei-Fordata]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/frd frd]
|-
| [[Fore]]
| [[Goroka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/for for]
|-
| [[Forro Creole]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
| 69899
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpp cpp]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cri cri]
|-
| [[Foto]]
| [[Bangi–Ntomba]]
|
|
|
|
|-
| [[Fulniô]]
| [[Macro-Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fun fun]
|-
| [[Fungor]]
| [[Talodi–Heiban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fuj fuj]
|-
| [[Fungwa]]
| [[Shiroro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ula ula]
|-
| [[Fur]]
| [[Fur]]<br/>[[Nilo-saharar hizkuntzak]]
| 746000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fvr fvr]
|-
| [[Furu]]
| [[Sara-Bagirmi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fuu fuu]
|-
| [[Fut]]
| [[Eastern Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfd bfd]
|-
| [[Futuna-Aniwa]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fut fut]
|-
| [[Futunan]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fud fud]
|-
| [[Fuumu]]
| [[South Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ifm ifm]
|-
| [[Fuyu Kyrgyz]]
| [[Yenisei Turkic]]
|
|
|
|
|-
| [[Fuyug]]
| [[Goilalan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fuy fuy]
|-
| [[Fwe]]
| [[Botatwe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fwe fwe]
|-
| [[Fwâi]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fwa fwa]
|-
| [[Fyer]]
| [[Ron]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fie fie]
|-
| [[Ga]]
| [[Ga–Dangme]]
| 745000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gaa gaa]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gaa gaa]
|-
| [[Ga'anda]]
| [[Teraic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gqa gqa]
|-
| [[Ga'dang]]
| [[Cagayan Valley]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdg gdg]
|-
| [[Gaa]]
| [[Dakoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttb ttb]
|-
| [[Gaagudju]]
| [[Arnhem]]<br/>[[Gunwinyguan]]
| 0
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbu gbu]
|-
| [[Gabi-Gabi]]
| [[Waka–Kabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbw gbw]
|-
| [[Gabri]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gab gab]
|-
| [[Gadal]]
| [[Northern Songhay]]
| 26900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tda tda]
|-
| [[Gadang]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdk gdk]
|-
| [[Gaddang]]
| [[Cagayan Valley]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gad gad]
|-
| [[Gade]]
| [[Benue–Congo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ged ged]
|-
| [[Gadsup]]
| [[Kainantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gaj gaj]
|-
| [[Gafat]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gft gft]
|-
| [[Gagnoa Bété]]
| [[Bété]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btg btg]
|-
| [[Gagu]]
| [[Nwa-Ben]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggu ggu]
|-
| [[Gahri]]
| [[West Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfu bfu]
|-
| [[Gaikundi]]
| [[Ndu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbf gbf]
|-
| [[Gajirrabeng]]
| [[Jarrakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdh gdh]
|-
| [[Gal]]
| [[Hanseman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gap gap]
|-
| [[Galaagu]]
| [[Nyungic]]<br/>[[Mirning]]<br/>[[Kalarko–Mirniny]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kba kba]
|-
| [[Galambu]]
| [[Bole–Tangale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glo glo]
|-
| [[Galela]]
| [[North Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbi gbi]
|-
| [[Galeya]]
| [[Papuan Tip]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gar gar]
|-
| [[Galice]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gce gce]
|-
| [[Gallo-Piceno]]
| [[hizkuntza galo-italikoak]]
|
|
|
|
|-
| [[Gallong]]
| [[Tani]]
| 80597
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/adl adl]
|-
| [[Galoli]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gal gal]
|-
| [[Gamilaraay]]
| [[Wiradhuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kld kld]
|-
| [[Gamit]]
| [[Bhil]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbl gbl]
|-
| [[Gamkonora]]
| [[North Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gak gak]
|-
| [[Gamo-Gofa-Dawro]]
| [[ometo hizkuntzak]]
| 2000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmo gmo]
|-
| [[Gamo-Ningi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bte bte]
|-
| [[Gane]]
| [[South Halmahera]]
| 2900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gzn gzn]
|-
| [[Ganglau]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggl ggl]
|-
| [[Gangulu]]
| [[Australian Aboriginal languages]]<br/>[[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnl gnl]
|-
| [[Gants]]
| [[Southern Adelbert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gao gao]
|-
| [[Ganza]]
| [[West Mao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gza gza]
|-
| [[Gao]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gga gga]
|-
| [[Gapapaiwa]]
| [[Western Oceanic]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pwg pwg]
|-
| [[Garadjari]]
| [[Marrngu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbd gbd]
|-
| [[Garawa]]
| [[Garawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrk wrk]
|-
| [[Garlali]]
| [[Karnic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gll gll]
|-
| [[Garus]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyb gyb]
|-
| [[Garza]]
| [[Comecrudan]]<br/>[[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xgr xgr]
|-
| [[Gashowu Yokuts]]
| [[yokustar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Gataq]]
| [[South Munda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gaq gaq]
|-
| [[Gavião of Jiparaná]]
| [[Monde]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvo gvo]
|-
| [[Gawar]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gou gou]
|-
| [[Gayil]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyl gyl]
|-
| [[Gayle]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gic gic]
|-
| [[Gazi]]
| [[Western Iranian]]
| 7030
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gzi gzi]
|-
| [[Gbantu]]
| [[Ninzic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbr nbr]
|-
| [[Gbanu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbv gbv]
|-
| [[Gbanzili]]
| [[Ngbaka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbg gbg]
|-
| [[Gbetsu]]
| [[Ninzic]]
|
|
|
|
|-
| [[Gbeya]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Gbii]]
| [[Western Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggb ggb]
|-
| [[Gbiri-Niragu]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grh grh]
|-
| [[Gbo]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agb agb]
|-
| [[Gciriku]]
| [[Kavango]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/diu diu]
|-
| [[Gebe]]
| [[Raja Ampat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gei gei]
|-
| [[Gedaged]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdd gdd]
|-
| [[Geji]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gji gji]
|-
| [[Geko Karen]]
| [[Karenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ghk ghk]
|-
| [[Gela]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nlg nlg]
|-
| [[Geme]]
| [[Ubangian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/geq geq]
|-
| [[Gende]]
| [[Goroka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gaf gaf]
|-
| [[Gendza]]
| [[Buja–Ngombe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgz lgz]
|-
| [[Gengle]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/geg geg]
|-
| [[Gepo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ygp ygp]
|-
| [[Gera]]
| [[Bole–Tangale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gew gew]
|-
| [[Geruma]]
| [[Bole–Tangale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gea gea]
|-
| [[Geser]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ges ges]
|-
| [[Ghadamès]]
| [[Eastern Berber]]
| 13100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gha gha]
|-
| [[Ghale]]
| [[Ghale]]
|
|
|
|
|-
| [[Ghanaian Pidgin English]]
| [[ingeles]]
| 5000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gpe gpe]
|-
| [[Ghanongga]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ghn ghn]
|-
| [[Ghari]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gri gri]
|-
| [[Ghayavi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmk bmk]
|-
| [[Ghomala']]
| [[Bamileke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbj bbj]
|-
| [[Ghomara]]
| [[Atlas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gho gho]
|-
| [[Gidar]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gid gid]
|-
| [[Giimbiyu]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Giiwo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kks kks]
|-
| [[Ginyanga]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayg ayg]
|-
| [[Girawa]]
| [[Kokon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbr bbr]
|-
| [[Giryama]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyf nyf]
|-
| [[Gitua]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggt ggt]
|-
| [[Gitxsan]]
| [[Nass-Gitksan]]
| 930
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/git git]
|-
| [[Giyug]]
|
| 2<br/>0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/giy giy]
|-
| [[Gizrra]]
| [[Eastern Trans-Fly]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tof tof]
|-
| [[Glaro-Twabo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glr glr]
|-
| [[Glavda]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glw glw]
|-
| [[Glio-Ubi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oub oub]
|-
| [[Globish]]
| [[ingeles]]
|
|
|
|
|-
| [[Gnau]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnu gnu]
|-
| [[Goan Konkani]]
| [[konkanera]]
| 3633900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gom gom]
|-
| [[Goaria]]
| [[marwariera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gig gig]
|-
| [[Gobasi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goi goi]
|-
| [[Godié]]
| [[Bété]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/god god]
|-
| [[Godoberi]]
| [[Avar–Andic]]
| 130
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdo gdo]
|-
| [[Godwari]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdx gdx]
|-
| [[Goemai]]
| [[West Chadic A]]
| 347005
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ank ank]
|-
| [[Gogo]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gog gog]
|-
| [[Gogodala]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggw ggw]
|-
| [[Goguryeo]]
| [[Koreanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkg zkg]
|-
| [[Goi Erdi Aroko aleman]]
| [[goi alemaniar hizkuntzak]]
| 0
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmh gmh]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmh gmh]
|-
| [[Gokana]]
| [[Ogoni]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gkn gkn]
|-
| [[Gokhy]]
| [[Loloish]]
|
|
|
|
|-
| [[Goliath]]
| [[Mek]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtg mtg]
|-
| [[Golin]]
| [[Chimbu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvf gvf]
|-
| [[Gone Dau]]
| [[East Fijian]]
| 690
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goo goo]
|-
| [[Gong]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ugo ugo]
|-
| [[Gongduk]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goe goe]
|-
| [[Gonja]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gjn gjn]
|-
| [[Gor]]
| [[Doba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gqr gqr]
|-
| [[Goral]]
| [[poloniera]]
|
|
|
|
|-
| [[Gorani]]
| [[Zaza–Gorani]]
| 40000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/hac hac]
|-
| [[Gorap]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goq goq]
|-
| [[Gorontalo (Q2501174)|Gorontalo]]
| [[Gorontalo-Mongondow]]<br/>[[Gorontalic]]
| 1000000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gor gor]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gor gor]
|-
| [[Gorovu]]
| [[Grass]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grq grq]
|-
| [[Gorowa]]
| [[South Cushitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gow gow]
|-
| [[Gorum]]
| [[Munda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcj pcj]
|-
| [[Goundo]]
| [[Kim]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goy goy]
|-
| [[Gourmanchéma]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gux gux]
|-
| [[Gowar]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
|
|-
| [[Gozarkhani]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goz goz]
|-
| [[Grand Valley Dani]]
| [[Baliem Valley languages]]
|
|
|
|
|-
| [[Greenlandic Norse]]
| [[antzinako eskandinaviera]]
|
|
|
|
|-
| [[Grenadian Creole English]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gcl gcl]
|-
| [[Gresi]]
| [[Nimboran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grs grs]
|-
| [[Groma]]
| [[Southern Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gro gro]
|-
| [[Gros Ventre]]
| [[Plains Algonquian]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ats ats]
|-
| [[Gua]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwx gwx]
|-
| [[Guadalupe uharteko kreolera]]
| [[Guadeloupe-Martinique Creole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gcf gcf]
|-
| [[Guahibo]]
| [[Guajiboan]]
| 23006<br/>8428
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/guh guh]
|-
| [[Guajá]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvj gvj]
|-
| [[Guambiano]]
| [[Coconucan]]
| 20782
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gum gum]
|-
| [[Guamo]]
| [[Guamo]]
|
|
|
|
|-
| [[Guarayu]]
| [[Guarayu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyr gyr]
|-
| [[Guató]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Macro-Jê]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gta gta]
|-
| [[Guayabero]]
| [[Guajiboan]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/guo guo]
|-
| [[Guaymí]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gym gym]
|-
| [[Gudang]]
| [[Australian Aboriginal languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xgd xgd]
|-
| [[Gude]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gde gde]
|-
| [[Gudu]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdu gdu]
|-
| [[Guduf-Gava]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdf gdf]
|-
| [[Guelavía Zapotec]]
| [[Tlacolula Zapotec]]
| 28000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zab zab]
|-
| [[Gueren]]
| [[Macro-Jê]]
|
|
|
|
|-
| [[Guernésiais]]
| [[Normandiera]]
| 200
|
|
|
|-
| [[Guerrero Amuzgo]]
| [[Amuzgo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amu amu]
|-
| [[Guerrero nahuatl]]
| [[Nahuatl]]<br/>[[erdiko nahuatl]]
| 150000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngu ngu]
|-
| [[Gugadj]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ggd ggd]
|-
| [[Gugu Dhaw]]
| [[Paman]]
|
|
|
|
|-
| [[Gugu Thaypan]]
| [[Alaya-Athima]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/typ typ]
|-
| [[Gugu Warra]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrw wrw]
|-
| [[Guianan Creole]]
| [[frantziar kreolerak]]
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gcr gcr]
|-
| [[Guinea-Bissau Creole]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
| 500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pov pov]
|-
| [[Guiqiong]]
| [[Qiangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gqi gqi]
|-
| [[Guiyang Miao]]
| [[West Hmongic]]
|
|
|
|
|-
| [[Gula]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glu glu]
|-
| [[Gula Iro]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/glj glj]
|-
| [[Gula'alaa]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmb gmb]
|-
| [[Gulay]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvl gvl]
|-
| [[Gule]]
| [[Koman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gly gly]
|-
| [[Guliguli]]
| [[Kazukuru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gli gli]
|-
| [[Gullah]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gul gul]
|-
| [[Gumalu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmu gmu]
|-
| [[Gumawana]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvs gvs]
|-
| [[Gumuz]]
| [[Gumuz]]
| 219000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/guk guk]
|-
| [[Gunai]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Gunbarlang]]
| [[Gunwinyguan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlg wlg]
|-
| [[Guniyandi]]
| [[Bunuban]]<br/>[[Kimberley area languages]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gni gni]
|-
| [[Gunu]]
| [[Mbam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yas yas]
|-
| [[Gunwinggu]]
| [[Gunwinyguan]]
| 1702
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gup gup]
|-
| [[Gupa-Abawa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gpa gpa]
|-
| [[Guragone]]
| [[Maningrida]]
| 60
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gge gge]
|-
| [[Guramalum]]
| [[St George linkage]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grz grz]
|-
| [[Gurdjar]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdj gdj]
|-
| [[Gureng Gureng]]
| [[Waka–Kabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnr gnr]
|-
| [[Gurindji Kriol]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gjr gjr]
|-
| [[Gurmana]]
| [[Shiroro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvm gvm]
|-
| [[Guro]]
| [[Southeastern Mande]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goa goa]
|-
| [[Guru]]
| [[Boan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqu bqu]
|-
| [[Guruntum]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grd grd]
|-
| [[Gusii]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/guz guz]
|-
| [[Gusilay]]
| [[Jola]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gsl gsl]
|-
| [[Guta]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nar nar]
|-
| [[Gutob]]
| [[Munda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbj gbj]
|-
| [[Guugu Yalandji]]
| [[Pama-Nyungan]]
| 388
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvn gvn]
|-
| [[Guwa]]
| [[Maric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xgw xgw]
|-
| [[Guyanese Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyn gyn]
|-
| [[Guéré]]
| [[Kru]]
|
|
|
|
|-
| [[Gvoko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngs ngs]
|-
| [[Gwa]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwb gwb]
|-
| [[Gwahatike]]
| [[Warup]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dah dah]
|-
| [[Gwari]]
| [[Nupoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gby gby]
|-
| [[Gweda]]
| [[Are-Taupota]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grw grw]
|-
| [[Gweno]]
| [[Kilimanjaro-Taita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwe gwe]
|-
| [[Gwere]]
| [[North Nyanza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwr gwr]
|-
| [[Gwich’in]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 670
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwi gwi]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwi gwi]
|-
| [[Gwune]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yay yay]
|-
| [[Gyalrong]]
| [[Gyalrongic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jya jya]
|-
| [[Gyele]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyi gyi]
|-
| [[Gyem]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gye gye]
|-
| [[Gyong]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdm kdm]
|-
| [[Güilá Zapotec]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ztu ztu]
|-
| [[Gǁana]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnk gnk]
|-
| [[Ha]]
| [[Rwanda-Rundi]]
| 990000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/haq haq]
|-
| [[Habun]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hbu hbu]
|-
| [[Hadramautic]]
| [[Old South Arabian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xhd xhd]
|-
| [[Hadza]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
| 800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hts hts]
|-
| [[Haeke]]
| [[Voh-Koné dialects]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aek aek]
|-
| [[Haflong Hindi]]
| [[hindi]]
|
|
|
|
|-
| [[Hagahai]]
| [[Piawi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnn pnn]
|-
| [[Hahon]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hah hah]
|-
| [[Haigwai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hgw hgw]
|-
| [[Hainanese]]
| [[Qiong–Lei]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hnm hnm]
|-
| [[Haisla]]
| [[Wakashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/has has]
|-
| [[Haiǁom]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hgm hgm]
|-
| [[Haji]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hji hji]
|-
| [[Hakaona]]
| [[Southwest Bantu]]
|
|
|
|
|-
| [[Hakha–Chin]]
| [[Central Kuki-Chin]]
| 125000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnh cnh]
|-
| [[Hakuchi Adyghe]]
| [[adigera]]
|
|
|
|
|-
| [[Hakö]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hao hao]
|-
| [[Halang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hal hal]
|-
| [[Halia]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hla hla]
|-
| [[Halkomelem]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hur hur]
|-
| [[Hamer]]
| [[South Omotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amf amf]
|-
| [[Hamtai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hmt hmt]
|-
| [[Hanga]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hag hag]
|-
| [[Hangaza]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/han han]
|-
| [[Hani]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
| 740000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hni hni]
|-
| [[Hanis]]
| [[Coosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csz csz]
|-
| [[Hanunó'o]]
| [[Southern Mindoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hnn hnn]
|-
| [[Harari]]
| [[Ethiopian Semitic]]
| 25810
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/har har]
|-
| [[Harijan Kinnauri]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjo kjo]
|-
| [[Haroi]]
| [[Chamic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hro hro]
|-
| [[Haruku]]
| [[Piru Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hrk hrk]
|-
| [[Harzandi]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hrz hrz]
|-
| [[Hasha]]
| [[Alumic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybj ybj]
|-
| [[Hattam]]
| [[Hatam–Mansim]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/had had]
|-
| [[Hattic]]
| [[unclassified language]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xht xht]
|-
| [[Haush]]
| [[Chon hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Havasupai–Hualapai]]
| [[Yuman–Cochimí]]<br/>[[Havasupai-Walapai-Yavapai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuf yuf]
|-
| [[Haveke]]
| [[Voh-Koné dialects]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hvk hvk]
|-
| [[Havu]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hav hav]
|-
| [[Hawaiian Pidgin]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hwc hwc]
|-
| [[Hawu]]
| [[Hawu-Dhao]]
| 110000<br/>10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hvn hvn]
|-
| [[Hdi]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xed xed]
|-
| [[Heblish]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Heiban]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hbn hbn]
|-
| [[Heiltsuk-Oowekyala]]
| [[Wakashan]]
| 90
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hei hei]
|-
| [[Helong]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/heg heg]
|-
| [[Hema]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nix nix]
|-
| [[Hemba]]
| [[Luban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hem hem]
|-
| [[Hendo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/soe soe]
|-
| [[Hermit]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/llf llf]
|-
| [[Hewa]]
| [[Sanio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ham ham]
|-
| [[Heyo]]
| [[Maimai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auk auk]
|-
| [[Hiberno-Latin]]
| [[literatura-hizkuntza]]<br/>[[latin]]
|
|
|
|
|-
| [[Hibito]]
| [[Hibito–Cholon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hib hib]
|-
| [[Hidatsa]]
| [[Western Siouan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hid hid]
|-
| [[Hieroglyphic Luwian]]
| [[Luvitera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hlu hlu]
|-
| [[Higaonon]]
|
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mba mba]
|-
| [[Highland Chatino]]
| [[Chatino]]
|
|
|
|
|-
| [[Highland Chinantec]]
| [[Sierra Chinantec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chq chq]
|-
| [[Highland Konjo]]
| [[Makassaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjk kjk]
|-
| [[Highland Oaxaca Chontal]]
| [[Tequistlatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chd chd]
|-
| [[Hijuk]]
| [[Basaa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hij hij]
|-
| [[Hill Miri]]
| [[Tani]]
|
|
|
|
|-
| [[Himarimã]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hir hir]
|-
| [[Himba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbw sbw]
|-
| [[Hina]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hna hna]
|-
| [[Hinduri]]
| [[mendebaldeko pahari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hii hii]
|-
| [[Hinglish]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Hitu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/htu htu]
|-
| [[Hiw]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hiw hiw]
|-
| [[Hixkaryana]]
| [[Parukotoan]]
| 600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hix hix]
|-
| [[Hlai]]
| [[Hlai]]
| 700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lic lic]
|-
| [[Hlersu]]
| [[Lisoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hle hle]
|-
| [[Hlubi]]
| [[Nguni]]
|
|
|
|
|-
| [[Hm Nai]]
| [[Bahengic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwn bwn]
|-
| [[Hmar]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hmr hmr]
|-
| [[Hmu]]
| [[Hmongic]]
|
|
|
|
|-
| [[Hmwaveke]]
| [[Voh-Koné dialects]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrk mrk]
|-
| [[Hoanya]]
| [[Papora-Hoanya]]
|
|
|
|
|-
| [[Hoava]]
| [[New Georgia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoa hoa]
|-
| [[Hodï]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yau yau]
|-
| [[Hoera]]
| [[Munda]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoc hoc]
|-
| [[Holikachuk]]
| [[Na-dene hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoi hoi]
|-
| [[Holiya]]
| [[Kannada-Badaga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoy hoy]
|-
| [[Holma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hod hod]
|-
| [[Holoholo]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoo hoo]
|-
| [[Holu]]
| [[Pende]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hol hol]
|-
| [[Homa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hom hom]
|-
| [[Honduran Lenca]]
| [[Lenkera]]
|
|
|
|
|-
| [[Honi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/how how]
|-
| [[Hopi]]
| [[Northern Uto-Aztecan]]
| 5264<br/>6780
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hop hop]
|-
| [[Horo]]
| [[Sara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hor hor]
|-
| [[Horom]]
| [[East Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoe hoe]
|-
| [[Horpa]]
| [[Gyalrongic]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ero ero]
|-
| [[Hoti (Q5912372)|Hoti]]
| [[Seram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hti hti]
|-
| [[Hovongan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hov hov]
|-
| [[Hozo]]
| [[Mao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hoz hoz]
|-
| [[Hpon]]
| [[Burmish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hpo hpo]
|-
| [[Hrangkhol]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hra hra]
|-
| [[Hruso]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hru hru]
|-
| [[Hrê]]
| [[Austroasiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hre hre]
|-
| [[Htangan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lzn lzn]
|-
| [[Hu]]
| [[Palaungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huo huo]
|-
| [[Huachipaeri]]
| [[Harakmbet]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hug hug]
|-
| [[Huallaga Quechua]]
| [[Quechua I]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qub qub]
|-
| [[Huambisa]]
| [[Chicham]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hub hub]
|-
| [[Huamelula]]
| [[Tequistlatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clo clo]
|-
| [[Huamoé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uam uam]
|-
| [[Huastecako nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
|
|-
| [[Huave]]
|
| 18827
|
|
|
|-
| [[Huaxcaleca Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhq nhq]
|-
| [[Huaylas Quechua]]
| [[Quechua I]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qwh qwh]
|-
| [[Huba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hbb hbb]
|-
| [[Huchití]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Huehuetla Tepehua]]
| [[Tepehua]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tee tee]
|-
| [[Huetar]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Hueytlalpan Otomi]]
| [[otomiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Huilliche]]
| [[Araucanian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huh huh]
|-
| [[Huishui Miao]]
| [[West Hmongic]]
|
|
|
|
|-
| [[Huizhou Chinese]]
| [[txinera]]<br/>[[Sinitic]]
| 4600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/czh czh]
|-
| [[Hukumina]]
| [[Central Maluku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huw huw]
|-
| [[Hula]]
| [[Papuan Tip]]
| 3240
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hul hul]
|-
| [[Hulaulá]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huy huy]
|-
| [[Huli]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hui hui]
|-
| [[Humburi Senni]]
| [[Songhay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hmb hmb]
|-
| [[Humono]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcs bcs]
|-
| [[Humpisch]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Hun-Saare]]
| [[Northwest Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dud dud]
|-
| [[Hungworo]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nat nat]
|-
| [[Hunzib]]
| [[East Tsezic]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huz huz]
|-
| [[Hup]]
| [[Nadahup]]
| 1700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jup jup]
|-
| [[Hupa]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
| 8
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hup hup]
| [https://iso639-3.sil.org/code/hup hup]
|-
| [[Hupla]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hap hap]
|-
| [[Hutterite German]]
| [[Southern Bavarian]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/geh geh]
|-
| [[Hwana]]
| [[Teraic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hwo hwo]
|-
| [[Hya]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hya hya]
|-
| [[Hyam]]
| [[Benue–Congo]]
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jab jab]
|-
| [[Hän]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 19<br/>10<br/>12<br/>14
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/haa haa]
|-
| [[Hértevin]]
| [[aramera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hrt hrt]
|-
| [[Hõne]]
| [[Jukunoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juh juh]
|-
| [[I'saka]]
| [[Skou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksi ksi]
|-
| [[Iaai]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iai iai]
|-
| [[Iatmül]]
| [[Ndu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ian ian]
|-
| [[Iau]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmu tmu]
|-
| [[Ibaali]]
| [[Mumuye–Yendang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcn bcn]
|-
| [[Ibaloi]]
| [[Northern Luzon]]
| 110000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibl ibl]
|-
| [[Ibanag]]
| [[Northern Luzon]]<br/>[[Cagayan Valley]]
| 400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibg ibg]
|-
| [[Ibibio]]
| [[Ibibio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibb ibb]
|-
| [[Ibinda]]
| [[San Salvador Kongo]]
|
|
|
|
|-
| [[Ibino]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibn ibn]
|-
| [[Ibuoro]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibr ibr]
|-
| [[Idere]]
| [[Obolo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ide ide]
|-
| [[Idesa]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ids ids]
|-
| [[Idi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/idi idi]
|-
| [[Idioma panche]]
| [[unclassified language]]
|
|
|
|
|-
| [[Idne]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgl mgl]
|-
| [[Idoma]]
| [[Etulo-Idoma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/idu idu]
|-
| [[Idon]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/idc idc]
|-
| [[Idu Mishmi]]
| [[Digaro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clk clk]
|-
| [[Idun]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldb ldb]
|-
| [[Iduna]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/viv viv]
|-
| [[Ifugao]]
| [[Northern Luzon]]
|
|
|
|
|-
| [[Ifè]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ife ife]
|-
| [[Igala]]
| [[Yoruboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/igl igl]
|-
| [[Igana]]
| [[Tamolan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/igg igg]
|-
| [[Igede]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ige ige]
|-
| [[Ignaciano]]
| [[Moxo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ign ign]
|-
| [[Igwe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/igw igw]
|-
| [[Iha]]
| [[West Bomberai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ihp ihp]
|-
| [[Ihievbe]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ihi ihi]
|-
| [[Ik]]
| [[Kuliak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikx ikx]
|-
| [[Ika]]
| [[Igboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikk ikk]
|-
| [[Ikarranggal]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikr ikr]
|-
| [[Iko]]
| [[Obolo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iki iki]
|-
| [[Ikom]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iko iko]
|-
| [[Ikoma]]
| [[Great Lakes Bantu]]
| 36000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ntk ntk]
|-
| [[Ikpeshi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikp ikp]
|-
| [[Iku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikv ikv]
|-
| [[Ikwerre]]
| [[Igboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikw ikw]
|-
| [[Ila]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilb ilb]
|-
| [[Ilgar]]
| [[Iwaidjan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilg ilg]
|-
| [[Ili Turki]]
| [[Eastern Karluk]]
| 120
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ili ili]
|-
| [[Illyrian]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Ilocano]]
| [[Northern Luzon]]
| 9100000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilo ilo]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilo ilo]
|-
| [[Ilue]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ilv ilv]
|-
| [[Ilwana]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlk mlk]
|-
| [[Imonda]]
| [[Waris]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/imn imn]
|-
| [[Imroing]]
| [[Telaah Babar Barat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/imr imr]
|-
| [[Inagta Alabat]]
| [[Central Philippine]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dul dul]
|-
| [[Inagta Partido]]
| [[Bikol]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agk agk]
|-
| [[Inapang]]
| [[Tamolan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzu mzu]
|-
| [[Indo-Portuguese]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/idb idb]
|-
| [[Indonesian Sign Language]]
| [[Malaysian Sign Language]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/inl inl]
|-
| [[Indri]]
| [[Sere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/idr idr]
|-
| [[Ineseño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/inz inz]
|-
| [[Inga]]
| [[Ingan Quechua IIB]]
| 33000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/inb inb]
|-
| [[Ingain]]
| [[Jê]]
|
|
|
|
|-
| [[Ingessana]]
| [[Eastern Jebel]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbi tbi]
|-
| [[Inku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jat jat]
|-
| [[Inoke]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ino ino]
|-
| [[Inor]]
| [[Gurageera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ior ior]
|-
| [[Intha]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/int int]
|-
| [[Inxokvari]]
| [[Tsezic]]
|
|
|
|
|-
| [[Ipai]]
| [[Diegueño]]
|
|
|
|
|-
| [[Ipili]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ipi ipi]
|-
| [[Ipulo]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ass ass]
|-
| [[Iquito]]
| [[Zaparoan]]
| 35
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iqu iqu]
|-
| [[Ir]]
| [[Ta’Oi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/irr irr]
|-
| [[Iramba]]
| [[East Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nim nim]
|-
| [[Iranian Khalaj]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjf kjf]
|-
| [[Iranian Persian]]
| [[persiera]]
| 52800000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pes pes]
|-
| [[Irarutu]]
| [[South Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/irh irh]
|-
| [[Iraya]]
| [[Northern Mindoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iry iry]
|-
| [[Iresim]]
| [[Cenderawasih]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ire ire]
|-
| [[Irlandako keinu hizkuntza]]
| [[French Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/isg isg]
|-
| [[Isanzu]]
| [[East Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/isn isn]
|-
| [[Isconahua]]
| [[Pano]]
| 82
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/isc isc]
|-
| [[Ishkashimi]]
| [[Sanglechi-Ishkashimi]]
| 1500
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/isk isk]
|-
| [[Isinai]]
| [[Meso-Cordilleran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/inn inn]
|-
| [[Isirawa]]
| [[Kwerbic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/srl srl]
|-
| [[Isnag]]
| [[Cagayan Valley]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/isd isd]
|-
| [[Isoko]]
| [[Southwestern Edoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iso iso]
|-
| [[Isotipo]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Isthmus Mixe]]
| [[Lowland Mixe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mir mir]
|-
| [[Isthmus Zapotec]]
| [[zapotekera]]
| 85000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zai zai]
|-
| [[Isthmus-Pajapan Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhp nhp]
|-
| [[Itawis]]
| [[Cagayan Valley]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/itv itv]
|-
| [[Itbayat]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Itelmen]]
| [[Kamchatkan]]
| 82
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/itl itl]
|-
| [[Itene]]
| [[Chapacuran]]
| 90
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ite ite]
|-
| [[Iteri]]
| [[Left May]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/itr itr]
|-
| [[Itik]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/itx itx]
|-
| [[Itsari]]
| [[Dargin]]
|
|
|
|
|-
| [[Itsekiri]]
| [[Edekiri]]
| 940000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/its its]
|-
| [[Ivatan]]
| [[Batanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ivv ivv]
|-
| [[Ivbiosakon]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ema ema]
|-
| [[Ivernic]]
| [[Britoi hizkuntzak]]<br/>[[Uhartetar hizkuntza zeltak]]
|
|
|
|
|-
| [[Iwaidja]]
| [[Iwaidjan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ibd ibd]
|-
| [[Iwal]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbm kbm]
|-
| [[Iwam]]
| [[Iwam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iwm iwm]
|-
| [[Iwur]]
| [[Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iwo iwo]
|-
| [[Ixcatec]]
| [[Popolocan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ixc ixc]
|-
| [[Ixcatlán Mazatec]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzi mzi]
|-
| [[Ixtayutla Mixtec]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmj vmj]
|-
| [[Ixtenco Otomi]]
| [[otomiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/otz otz]
|-
| [[Ixtlán Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
|
|-
| [[Iyayu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iya iya]
|-
| [[Iyengar Tamil]]
| [[Tamilera]]
|
|
|
|
|-
| [[Iyo]]
| [[Gusap-Mot]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nca nca]
|-
| [[Iyojwa'ja Chorote]]
| [[Chorote]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crt crt]
|-
| [[Iyojwája chorote]]
| [[Charruan]]
|
|
|
|
|-
| [[Izere]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fiz fiz]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/izr izr]
|-
| [[Izi]]
| [[Izi-Ezaa-Ikwo-Mgbo dialect cluster]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/izz izz]
|-
| [[Jaboti]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Jabutí]]
| [[Yabutian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jbt jbt]
|-
| [[Jagoi]]
| [[Land Dayak]]
| 29000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sne sne]
|-
| [[Jah Hut]]
| [[Aslian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jah jah]
|-
| [[Jahanka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jad jad]
|-
| [[Jakaltek]]
| [[Q'anjobalan]]
| 33000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jac jac]
|-
| [[Jakun]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jak jak]
|-
| [[Jalapa Mazatec]]
| [[Mazatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/maj maj]
|-
| [[Jamaican Country Sign Language]]
| [[village sign language]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jcs jcs]
|-
| [[Jamaican Maroon spirit-possession language]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Jamaikako kreolera]]
| [[Ingeles kreolerak]]<br/>[[nation language]]
| 3200000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jam jam]
|-
| [[Jamamadí]]
| [[Arawan]]
| 1080
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jaa jaa]
|-
| [[Jambi Malay]]
| [[Malaysiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jax jax]
|-
| [[Jamsai Dogon]]
| [[Dogon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/djm djm]
|-
| [[Jandai]]
| [[Durubalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jan jan]
|-
| [[Jangil]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Janji]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jni jni]
|-
| [[Japhug]]
| [[Gyalrong]]
|
|
|
|
|-
| [[Japreria]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 91
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jru jru]
|-
| [[Jaqaru]]
| [[Aymaran]]
| 448
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jqr jqr]
|-
| [[Jara]]
| [[Teraic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jaf jaf]
|-
| [[Jarai]]
| [[Chamic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jra jra]
|-
| [[Jarawa]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jar jar]
|-
| [[Jarawa]]
| [[Ongan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anq anq]
|-
| [[Jassic]]
| [[Osetiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ysc ysc]
|-
| [[Javindo]]
| [[Nederlandar kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jvd jvd]
|-
| [[Jawe]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jaz jaz]
|-
| [[Jaya]]
| [[Bagirmi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jyy jyy]
|-
| [[Jebero]]
| [[Cahuapanan]]
| 30
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jeb jeb]
|-
| [[Jeh]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jeh jeh]
|-
| [[Jehai]]
| [[Jahaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jhi jhi]
|-
| [[Jeikó]]
| [[Jê]]
|
|
|
|
|-
| [[Jek]]
| [[Lezgic]]
|
|
|
|
|-
| [[Jelkung]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
|
|-
| [[Jenjo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jen jen]
|-
| [[Jere]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jer jer]
|-
| [[Jeri]]
| [[Central Mande]]
|
|
|
|
|-
| [[Jerung]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jee jee]
|-
| [[Jiamao]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jio jio]
|-
| [[Jiba]]
| [[Jukunoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juo juo]
|-
| [[Jibu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jib jib]
|-
| [[Jicarilla]]
| [[hegoaldeko atabaskar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apj apj]
|-
| [[Jijili]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uji uji]
|-
| [[Jilbe]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jie jie]
|-
| [[Jili]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgi mgi]
|-
| [[Jilim]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jil jil]
|-
| [[Jimi]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jim jim]
|-
| [[Jimi]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jmi jmi]
|-
| [[Jina]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jia jia]
|-
| [[Jingpho]]
| [[Kachin–Luic]]
| 940000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kac kac]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kac kac]
|-
| [[Jingulu]]
| [[Mirndi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jig jig]
|-
| [[Jino]]
| [[Hanoish]]
|
|
|
|
|-
| [[Jirajara]]
| [[Jirajaran]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Jirel]]
| [[Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jul jul]
|-
| [[Jiru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jrr jrr]
|-
| [[Jita]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jit jit]
|-
| [[Jiwarli]]
| [[Mantharta]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dze dze]
|-
| [[Jju]]
| [[Central Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kaj kaj]
|-
| [[Jola-Felupe]]
| [[Her-Ejamat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eja eja]
|-
| [[Jola-Fonyi]]
| [[Jola]]
| 410000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dyo dyo]
|-
| [[Jonkor Bourmataguil]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jeu jeu]
|-
| [[Jopará]]
| [[Guaraniera]]
|
|
|
|
|-
| [[Jorá]]
| [[Guarayu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jor jor]
|-
| [[Joseph Mfonyam]]
| [[Chorote]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crq crq]
|-
| [[Jowulu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jow jow]
|-
| [[Jru']]
|
| 28000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbo lbo]
|-
| [[Ju]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juu juu]
|-
| [[Juaneño]]
| [[Takic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lui lui]
|-
| [[Juang]]
| [[South Munda]]
| 30875
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jun jun]
|-
| [[Juba Arabic]]
| [[Arabic-based pidgin and creole languages]]
| 20000<br/>800000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pga pga]
|-
| [[Judaeo-Georgian]]
| [[georgiera]]<br/>[[judu-hizkuntzak]]
| 85000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jge jge]
|-
| [[Judeo-Arabic]]
| [[arabiera]]<br/>[[judu-hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jrb jrb]
| [https://iso639-3.sil.org/code/jrb jrb]
|-
| [[Judeo-Golpaygani]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Judeo-Hamedani]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
|
|-
| [[Judeo-Iraqi Arabic]]
| [[arabiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yhd yhd]
|-
| [[Judeo-Kashani]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
|
|-
| [[Judeo-Latin]]
| [[judu-hizkuntzak]]<br/>[[Judu-erromantze hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Judeo-Moroccan]]
| [[Judeo-Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aju aju]
|-
| [[Judeo-Tunisian Arabic]]
| [[Judeo-Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ajt ajt]
|-
| [[Judeo-Yemeni Arabic]]
| [[Judeo-Arabic]]
| 50300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jye jye]
|-
| [[Judæo-Italian]]
| [[Judeo-Latin]]<br/>[[Judu-erromantze hizkuntzak]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/itk itk]
|-
| [[Judæo-Marathi]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Judæo-Persian]]
| [[persiera]]
| 60000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jpr jpr]
| [https://iso639-3.sil.org/code/jpr jpr]
|-
| [[Jukun Takum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jbu jbu]
|-
| [[Jumli Khas]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jml jml]
|-
| [[Jur Modo]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bex bex]
|-
| [[Juray]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juy juy]
|-
| [[Jurchen]]
| [[Jurchenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juc juc]
|-
| [[Jurruru]]
| [[Ngayarda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tju tju]
|-
| [[Jurúna]]
| [[Yuruna]]
| 280
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jur jur]
|-
| [[Juwal]]
| [[Marienberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwb mwb]
|-
| [[Jwira-Pepesa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jwi jwi]
|-
| [[Jèrriais]]
| [[Normandiera]]
| 1920<br/>2800<br/>2874
|
|
|
|-
| [[Kaalong]]
| [[Bafia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dii dii]
|-
| [[Kaan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldl ldl]
|-
| [[Kaang]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckn ckn]
|-
| [[Kaansa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gna gna]
|-
| [[Kaba]]
| [[Kaba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwv kwv]
|-
| [[Kaba Deme]]
| [[Kaba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwg kwg]
|-
| [[Kaba So]]
| [[Kaba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxj kxj]
|-
| [[Kabalai]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvf kvf]
|-
| [[Kabba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksp ksp]
|-
| [[Kabixí]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbx xbx]
|-
| [[Kabiye]]
| [[Gurunsi]]
| 1000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbp kbp]
|-
| [[Kaburi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uka uka]
|-
| [[Kabwa]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cwa cwa]
|-
| [[Kabwari]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcw kcw]
|-
| [[Kachari]]
| [[Bodo–Garo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xac xac]
|-
| [[Kaco’]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkk xkk]
|-
| [[Kadar]]
| [[Malayalam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kej kej]
|-
| [[Kadaru]]
| [[Hill Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdu kdu]
|-
| [[Kadodi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smv smv]
|-
| [[Kadugli]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xtc xtc]
|-
| [[Kaduo]]
| [[Bi-Ka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktp ktp]
|-
| [[Kafa]]
| [[Gonga]]
| 835000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbr kbr]
|-
| [[Kafoa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpu kpu]
|-
| [[Kagayanen]]
| [[Manobo]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cgc cgc]
|-
| [[Kagwahiva]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
|
|-
| [[Kahe]]
| [[Kilimanjaro-Taita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hka hka]
|-
| [[Kahua]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agw agw]
|-
| [[Kaian]]
| [[Ottilien]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kct kct]
|-
| [[Kaibobo]]
| [[Piru Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzb kzb]
|-
| [[Kaidipang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzp kzp]
|-
| [[Kaiep]]
| [[Schouten]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbw kbw]
|-
| [[Kaikadi]]
| [[Tamil languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kep kep]
|-
| [[Kaiku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkq kkq]
|-
| [[Kaimbulawa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zka zka]
|-
| [[Kaimbé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xai xai]
|-
| [[Kaingang]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgp kgp]
|-
| [[Kairak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckr ckr]
|-
| [[Kairiru]]
| [[Kairiru]]
| 3200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxa kxa]
|-
| [[Kais]]
| [[South Bird's Head]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzm kzm]
|-
| [[Kaitag]]
| [[Dargin]]
| 21000<br/>25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xdq xdq]
|-
| [[Kaivi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kce kce]
|-
| [[Kaiy]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcq tcq]
|-
| [[Kajakse]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckq ckq]
|-
| [[Kajaman]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kag kag]
|-
| [[Kajkavian]]
| [[Western South Slavic languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjv kjv]
|-
| [[Kakabai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqf kqf]
|-
| [[Kakabe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kke kke]
|-
| [[Kakanda]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kka kka]
|-
| [[Kaki Ae]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbd tbd]
|-
| [[Kako]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkj kkj]
|-
| [[Kakwa]]
| [[Bari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/keo keo]
|-
| [[Kakwa]]
| [[Macro-Puinavean]]
| 250
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbv cbv]
|-
| [[Kala]]
| [[North Huon Gulf]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcl kcl]
|-
| [[Kalaamaya]]
| [[Mirning]]<br/>[[Nyungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkm lkm]
|-
| [[Kalabari]]
| [[KaKiBa languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ijn ijn]
|-
| [[Kalabra]]
| [[West Bird's Head]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzz kzz]
|-
| [[Kalamsé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knz knz]
|-
| [[Kalanadi]]
| [[South Dravidian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wkl wkl]
|-
| [[Kalao]]
| [[Wotu–Wolio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kly kly]
|-
| [[Kalenjin]]
| [[Southern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kln kln]
|-
| [[Kaligi]]
| [[Feroge–Mangaya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fer fer]
|-
| [[Kalinago]]
| [[Karibeko arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crb crb]
|-
| [[Kalinga]]
| [[Northern Luzon]]
|
|
|
|
|-
| [[Kalkatungu]]
| [[Kalkatungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktg ktg]
|-
| [[Kallahan]]
| [[Northern Luzon]]
|
|
|
|
|-
| [[Kallawaya]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/caw caw]
|-
| [[Kalou]]
| [[Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ywa ywa]
|-
| [[Kalto]]
| [[Bhil]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nlx nlx]
|-
| [[Kaluli]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bco bco]
|-
| [[Kam]]
| [[Kam–Sui]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmc kmc]
|-
| [[Kamakan]]
| [[Kamakã]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vkm vkm]
|-
| [[Kamantan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kci kci]
|-
| [[Kamara]]
| [[Oti-Volta Occidental]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jmr jmr]
|-
| [[Kamarian]]
| [[Piru Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzx kzx]
|-
| [[Kamasa]]
| [[Angan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klp klp]
|-
| [[Kamasau]]
| [[Marienberg]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kms kms]
|-
| [[Kamassian]]
| [[Samoyedic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xas xas]
|-
| [[Kamayo]]
| [[Mansakan]]
| 363000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyk kyk]
|-
| [[Kamayurá]]
| [[Tupi–Guarani]]
| 600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kay kay]
|-
| [[Kamba]]
| [[Central Kenya Bantu]]
| 3893000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kam kam]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kam kam]
|-
| [[Kambaira]]
| [[Kainantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyy kyy]
|-
| [[Kambera]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 240000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbr xbr]
|-
| [[Kamberau]]
| [[Asmat–Kamoro]]
| 1570
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/irx irx]
|-
| [[Kambot]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbx kbx]
|-
| [[Kami]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 16400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcu kcu]
|-
| [[Kami]]
| [[Nupoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmi kmi]
|-
| [[Kamkam]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgu bgu]
|-
| [[Kamo]]
| [[Waja]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcq kcq]
|-
| [[Kamora]]
| [[Asmat–Kamoro]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgq kgq]
|-
| [[Kamrupi]]
| [[assamera]]
|
|
|
|
|-
| [[Kamu]]
| [[Eastern Daly]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmu xmu]
|-
| [[Kamuku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cdr cdr]
|-
| [[Kamurú]]
| [[Kariri]]
|
|
|
|
|-
| [[Kamwe]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hig hig]
|-
| [[Kanadako ingeles]]
| [[ipar amerikar ingeles]]
|
|
|
|
|-
| [[Kanakanavu]]
| [[Tsouic]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xnb xnb]
|-
| [[Kanakuru]]
| [[Tangalic]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kna kna]
|-
| [[Kanamarí]]
| [[Katukinan]]
| 1650
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knm knm]
|-
| [[Kanashi]]
| [[West Himalayish]]
| 1400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xns xns]
|-
| [[Kanayatn]]
| [[Coastal Dayak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knx knx]
|-
| [[Kandas]]
| [[St George linkage]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqw kqw]
|-
| [[Kandawo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gam gam]
|-
| [[Kande]]
| [[Bantu hizkuntzak]]<br/>[[Tsogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbs kbs]
|-
| [[Kanembu]]
| [[Kanuri hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbl kbl]
|-
| [[Kanga]]
| [[Kadu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcp kcp]
|-
| [[Kangean]]
| [[Madurese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkv kkv]
|-
| [[Kanggape]]
| [[Ataitan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/igm igm]
|-
| [[Kangjia]]
| [[Shirongolic]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxs kxs]
|-
| [[Kango]]
| [[Bati–Angba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kty kty]
|-
| [[Kaniet]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktk ktk]
|-
| [[Kanikkaran]]
| [[Tamil languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kev kev]
|-
| [[Kaning'i]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzo kzo]
|-
| [[Kaningra]]
| [[Alamblak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knr knr]
|-
| [[Kankanaey]]
| [[Meso-Cordilleran]]
|
|
|
|
|-
| [[Kannada Kurumba]]
| [[Kodagu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfi kfi]
|-
| [[Kanowit]]
| [[Malayo-polinesiar hizkuntzak|malaysiar-polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxn kxn]
|-
| [[Kanoê]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 5
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxo kxo]
|-
| [[Kansa]]
| [[Dhegihan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksk ksk]
|-
| [[Kantosi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkt xkt]
|-
| [[Kanufi]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kni kni]
|-
| [[Kanum]]
| [[Papuan]]
|
|
|
|
|-
| [[Kao]]
| [[North Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kax kax]
|-
| [[Kaonde]]
| [[Luban]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnt bnt]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqn kqn]
|-
| [[Kapampangan]]
| [[Central Luzon]]
| 2400000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pam pam]
| [https://iso639-3.sil.org/code/pam pam]
|-
| [[Kapin]]
| [[Buang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbx tbx]
|-
| [[Kapinawá]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xpn xpn]
|-
| [[Kapingamarangi]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpg kpg]
|-
| [[Kapori]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khp khp]
|-
| [[Kapriman]]
| [[Sepik Hill]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dju dju]
|-
| [[Kaptiau]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbi kbi]
|-
| [[Kapya]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klo klo]
|-
| [[Kar]]
| [[Karaboro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xrb xrb]
|-
| [[Kara]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/leu leu]
|-
| [[Kara]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/reg reg]
|-
| [[Karagas]]
| [[Motor-Taigi-Karagas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ymt ymt]
|-
| [[Karagash]]
| [[nogaiera]]
| 6000
|
|
|
|-
| [[Karai-karai]]
| [[Bole–Tangale]]
| 1800000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kai kai]
|-
| [[Karakhanid]]
| [[Old Uyghur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xqa xqa]
|-
| [[Karamojong]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdj kdj]
|-
| [[Karang]]
| [[Mbum]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzr kzr]
|-
| [[Karanga]]
| [[Maban]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kth kth]
|-
| [[Karankawa]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkk zkk]
|-
| [[Karas]]
| [[West Bomberai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgv kgv]
|-
| [[Karata-Tukita]]
| [[Andic]]
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpt kpt]
|-
| [[Karaw]]
| [[Northern Luzon]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyj kyj]
|-
| [[Karawa]]
| [[Ram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xrw xrw]
|-
| [[Karay-a]]
| [[Western Visayan]]
| 1056093
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krj krj]
|-
| [[Karbi]]
| [[Kuki-Chin–Naga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjw mjw]
|-
| [[Kare]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbn kbn]
|-
| [[Karenic]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
| 3000000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kar kar]
|
|-
| [[Karey]]
| [[Aru]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyd kyd]
|-
| [[Kari]]
| [[Boan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kbj kbj]
|-
| [[Karian]]
| [[Numugen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bql bql]
|-
| [[Karingani]]
| [[Tati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgn kgn]
|-
| [[Karipuna]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgm kgm]
|-
| [[Karipuna]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuq kuq]
|-
| [[Karipúna Creole French]]
| [[Amapá]]
| 1726
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmv kmv]
|-
| [[Karitiâna]]
| [[Arikem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktn ktn]
|-
| [[Kariya]]
| [[Txadar hizkuntzak|Txadar hizkuntza]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kil kil]
|-
| [[Karkar]]
| [[Eastern Pauwasi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuj yuj]
|-
| [[Karkin]]
| [[Ohlone]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krb krb]
|-
| [[Karko]]
| [[Hill Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kko kko]
|-
| [[Karnai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbv bbv]
|-
| [[Karo]]
| [[South Omotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxh kxh]
|-
| [[Karo Batak]]
| [[Batak]]
| 600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btx btx]
|-
| [[Karon]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krx krx]
|-
| [[Karon Dori]]
| [[Mai Brat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgw kgw]
|-
| [[Karore]]
| [[Pasismanua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkx xkx]
|-
| [[Karranga]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xrq xrq]
|-
| [[Kasa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csk csk]
|-
| [[Kasanga]]
| [[Nun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ccj ccj]
|-
| [[Kasem]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsm xsm]
|-
| [[Kashaya]]
| [[Pomoan]]
| 45
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kju kju]
|-
| [[Kashibo]]
| [[Pano]]
| 1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbr cbr]
|-
| [[Kasiguranin]]
| [[Tagalogic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksn ksn]
|-
| [[Kaska]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkz kkz]
|-
| [[Kaskihá]]
| [[Mascoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gva gva]
|-
| [[Kassonke]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kao kao]
|-
| [[Kasua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khs khs]
|-
| [[Katabangan]]
| [[Western Malayo-Polynesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktq ktq]
|-
| [[Katawixi]]
| [[Katukinan]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xat xat]
|-
| [[Katbol]]
| [[Malekula Interior]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmb tmb]
|-
| [[Katembri]]
| [[Katembri–Taruma]]
|
|
|
|
|-
| [[Katharevousa]]
| [[greziera modernoa]]
|
|
|
|
|-
| [[Kathlamet]]
| [[Chinookan]]
|
|
|
|
|-
| [[Kathu]]
| [[Mondzish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ykt ykt]
|-
| [[Katkari]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfu kfu]
|-
| [[Katla]]
| [[Katla]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcr kcr]
|-
| [[Katso]]
| [[Kazhuoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kaf kaf]
|-
| [[Katu]]
| [[Katuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuf kuf]
|-
| [[Katua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kta kta]
|-
| [[Katukína]]
| [[Yine]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kav kav]
|-
| [[Kaugel]]
| [[Chimbu–Wahgi]]
|
|
|
|
|-
| [[Kaulong]]
| [[Pasismanua]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pss pss]
|-
| [[Kaur]]
| [[Central Malay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vkk vkk]
|-
| [[Kaurna]]
| [[Thura-Yura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zku zku]
|-
| [[Kauwera]]
| [[Kwerbic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xau xau]
|-
| [[Kavalan]]
| [[East Formosan]]
| 70
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ckv ckv]
|-
| [[Kawaiisu]]
| [[Numic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xaw xaw]
|-
| [[Kawishana]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
|
|
|
|
|-
| [[Kaxabu]]
| [[Pazeh-Kaxabu]]
|
|
|
|
|-
| [[Kaxararí]]
| [[Pano]]
| 270
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktx ktx]
|-
| [[Kayabi]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyz kyz]
|-
| [[Kayagar]]
| [[Kayagar]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyt kyt]
|-
| [[Kayapa Kallahan]]
| [[Kallahan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kak kak]
|-
| [[Kayardild]]
| [[Tangkic]]
| 8
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gyd gyd]
|-
| [[Kayeli]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzl kzl]
|-
| [[Kayong]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxy kxy]
|-
| [[Kayort]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyv kyv]
|-
| [[Kaytetye]]
| [[Arandic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbb gbb]
|-
| [[Kayupulau]]
| [[Sarmi–Jayapura]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzu kzu]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzu kzu]
|-
| [[Kazukuru]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzk kzk]
|-
| [[Ke'o]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xxk xxk]
|-
| [[Keak]]
| [[Kwaruwi Kwundi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/keh keh]
|-
| [[Kebu]]
| [[Kebu-Animere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/keu keu]
|-
| [[Kebwe]]
| [[Luban]]
|
|
|
|
|-
| [[Kedah-Perak-Perlis-Penang Malay]]
| [[Malaysian Malay / Malaysian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/meo meo]
|-
| [[Kedang]]
| [[Flores-Lembata]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksx ksx]
|-
| [[Kei]]
| [[Kei-Fordata]]
| 1360<br/>1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kei kei]
|-
| [[Keiga]]
| [[Kadu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kec kec]
|-
| [[Keijar]]
| [[Orya–Tor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdy kdy]
|-
| [[Kein]]
| [[Kokon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmh bmh]
|-
| [[Keiyo]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eyo eyo]
|-
| [[Kela]]
| [[Kela-Yela]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kel kel]
|-
| [[Kelabit]]
| [[Apo Duat]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzi kzi]
|-
| [[Kelantan-Pattani Malay]]
| [[Malaysian Malay / Malaysian]]
| 1000000<br/>1470000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfa mfa]
|-
| [[Kele]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/keb keb]
|-
| [[Kele]]
| [[Manus]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbc sbc]
|-
| [[Kele]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kez kez]
|-
| [[Kele]]
| [[Soko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khy khy]
|-
| [[Keley-I Kallahan]]
| [[Kallahan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ify ify]
|-
| [[Kelo]]
| [[Aka-Kelo-Molo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xel xel]
|-
| [[Kelon]]
| [[Alor (Q12626779)|Alor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyo kyo]
|-
| [[Kemak]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kem kem]
|-
| [[Kembayan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xem xem]
|-
| [[Kemezung]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmo dmo]
|-
| [[Kemi Sami]]
| [[Eastern Sami]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjk sjk]
|-
| [[Kemtuik]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmt kmt]
|-
| [[Kenaboi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbn xbn]
|-
| [[Kenati]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gat gat]
|-
| [[Kendeje]]
| [[Maban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klf klf]
|-
| [[Kendem]]
| [[Mamfe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvm kvm]
|-
| [[Kenga]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyq kyq]
|-
| [[Keninjal]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knl knl]
|-
| [[Kensiu]]
| [[Jahaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kns kns]
|-
| [[Kenuzi-Dongola]]
| [[Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzh kzh]
|-
| [[Kenyang]]
| [[Mamfe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ken ken]
|-
| [[Kepkiriwát]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpn kpn]
|-
| [[Kepo']]
| [[Bima-Lembata]]
| 6000<br/>10600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuk kuk]
|-
| [[Kerek]]
| [[Chukotkan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krk krk]
|-
| [[Kerewe]]
| [[West Nyanza]]
| 100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ked ked]
|-
| [[Kerewo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxz kxz]
|-
| [[Kerinci]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvr kvr]
|-
| [[Kesawai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xes xes]
|-
| [[Ket]]
| [[Yeniseian]]
| 150
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ket ket]
|-
| [[Ketagalan]]
| [[East Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kae kae]
|-
| [[Kete]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcv kcv]
|-
| [[Kewa]]
| [[Engan]]
|
|
|
|
|-
| [[Keyagana]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyg kyg]
|-
| [[Khaling]]
| [[Kiranti]]
| 15000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klr klr]
|-
| [[Khalkha Mongolian]]
| [[Mongoliera]]
| 2704030
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khk khk]
|-
| [[Khalong Tibetan]]
| [[Tibetic]]
|
|
|
|
|-
| [[Kham]]
| [[Magaric]]
|
|
|
|
|-
| [[Khamnigan Mongol]]
| [[mongoliar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ykh ykh]
|-
| [[Khams Tibetan]]
| [[Tibetic]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khg khg]
|-
| [[Khamti]]
| [[Southwestern Tai]]
| 13000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kht kht]
|-
| [[Khana]]
| [[Ogoni]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ogo ogo]
|-
| [[Khao]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xao xao]
|-
| [[Khayo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lko lko]
|-
| [[Khazar]]
| [[Oghur hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkz zkz]
|-
| [[Khe]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqg kqg]
|-
| [[Khehek]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlx tlx]
|-
| [[Khelma]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sch sch]
|-
| [[Kheng]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkf xkf]
|-
| [[Kheza]]
| [[Angami–Pochuri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkh nkh]
|-
| [[Khiamniungan]]
| [[Konyak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kix kix]
|-
| [[Khinalug]]
| [[Kaukasoko ipar-ekialdeko hizkuntzak|ipar-ekialdeko kaukasoar hizkuntzak]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjj kjj]
|-
| [[Khisa]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqm kqm]
|-
| [[Khitan]]
| [[Altaitar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkt zkt]
|-
| [[Khlula]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ykl ykl]
|-
| [[Khmu]]
| [[Khmuic]]
| 480000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjg kjg]
|-
| [[Kho'ini]]
| [[Tati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkc xkc]
|-
| [[Kholok]]
|
| 2500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktc ktc]
|-
| [[Khotan dialect]]
| [[Uigurrera]]
|
|
|
|
|-
| [[Khoton]]
| [[Western Karluk]]
|
|
|
|
|-
| [[Khowa]]
| [[Kho-Bwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgg bgg]
|-
| [[Khumi]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnk cnk]
|-
| [[Khunsari]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfm kfm]
|-
| [[Khuzi]]
| [[elamita]]
|
|
|
|
|-
| [[Khwarezmian]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xco xco]
|-
| [[Khwarshi]]
| [[Tsezic]]
| 1740
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khv khv]
|-
| [[Khwe]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xuu xuu]
|-
| [[Kháng]]
| [[Bit–Khang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjm kjm]
|-
| [[Khün]]
|
| 120000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkh kkh]
|-
| [[Kiai]]
| [[West Santo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/frt frt]
|-
| [[Kibet]]
| [[Aiki]]
| 18500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kie kie]
|-
| [[Kiduruma]]
| [[Mijikenda]]
| 397000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dug dug]
|-
| [[Kiga]]
| [[Nkore-Kiga]]
| 2390000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cgg cgg]
|-
| [[Kija]]
| [[Jarrakan]]<br/>[[Kimberley area languages]]
| 169
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gia gia]
|-
| [[Kikai]]
| [[Northern Ryukyuan]]<br/>[[Amami]]
| 13100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzg kzg]
|-
| [[Kili]]
| [[Central‑Eastern Tungusic]]
|
|
|
|
|-
| [[Kilivila]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kij kij]
|-
| [[Kiliwa]]
| [[Yuman–Cochimí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klb klb]
|-
| [[Kilmeri]]
| [[Bewani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kih kih]
|-
| [[Kim]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kia kia]
|-
| [[Kim Mun]]
| [[Mienic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mji mji]
|-
| [[Kimaragang]]
| [[Dusunic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqr kqr]
|-
| [[Kimba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdl kdl]
|-
| [[Kimki]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbt sbt]
|-
| [[Kimré]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqp kqp]
|-
| [[Kinabalian]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbw cbw]
|-
| [[Kinabatangan]]
| [[Paitanic]]
|
|
|
|
|-
| [[Kinga-Magoma]]
| [[Southern Tanzania Highlands Bantu]]
|
|
|
|
|-
| [[Kings River Yokuts]]
| [[yokustar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Kintaq]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knq knq]
|-
| [[Kinuku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkd kkd]
|-
| [[Kiong]]
| [[llengües Kiong-Korop]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkm kkm]
|-
| [[Kiong Nai]]
| [[Sheic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnu pnu]
|-
| [[Kiorr]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cno cno]
|-
| [[Kiorr]]
| [[Palaungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xko xko]
|-
| [[Kiowa]]
| [[Kiowa-Tano]]
| 20
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kio kio]
|-
| [[Kipea]]
| [[Kariri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzw kzw]
|-
| [[Kipsigis]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgc sgc]
|-
| [[Kiput]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyi kyi]
|-
| [[Kir-Balar]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkr kkr]
|-
| [[Kirikiri]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kiy kiy]
|-
| [[Kirya-Konzəl]]
| [[Higic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fkk fkk]
|-
| [[Kis]]
| [[Schouten]]
| 220
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kis kis]
|-
| [[Kisankasa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqh kqh]
|-
| [[Kisar]]
| [[Central Malayo-Polynesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kje kje]
|-
| [[Kisi]]
| [[Southern Tanzania Highlands Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kiz kiz]
|-
| [[Kisongye]]
| [[Luban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sop sop]
|-
| [[Kissi]]
| [[Mel]]
|
|
|
|
|-
| [[Kita Maninka]]
| [[Manding]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwk mwk]
|-
| [[Kitanemuk]]
| [[Takic]]
|
|
|
|
|-
| [[Kitsai]]
| [[Caddoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kii kii]
|-
| [[Kiwai]]
| [[Kiwaian]]
|
|
|
|
|-
| [[Klallam]]
| [[Coast Salish]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/clm clm]
|-
| [[Klamath]]
| [[Plateau Penutian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kla kla]
|-
| [[Klao]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klu klu]
|-
| [[Klata]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bgi bgi]
|-
| [[Knaanic]]
| [[Czech–Slovak languages]]<br/>[[judu-hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/czk czk]
|-
| [[Koaia]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Koalib]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kib kib]
|-
| [[Koasati]]
| [[Muskogean]]
| 370
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cku cku]
|-
| [[Koba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpd kpd]
|-
| [[Kobiana]]
| [[Nun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcj kcj]
|-
| [[Koch]]
| [[Koch]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdq kdq]
|-
| [[Kodeoha]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vko vko]
|-
| [[Kodhi]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kod kod]
|-
| [[Koenoem]]
| [[Angas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcs kcs]
|-
| [[Koeruna]]
| [[Witotoan]]
|
|
|
|
|-
| [[Kofa]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kso kso]
|-
| [[Kofei]]
| [[Geelvink Bay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpi kpi]
|-
| [[Kofyar]]
| [[Sura-Gerka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwl kwl]
|-
| [[Kogo]]
| [[Basaa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkh bkh]
|-
| [[Kogui]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kog kog]
|-
| [[Kohin]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkx kkx]
|-
| [[Koho]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpm kpm]
|-
| [[Koi]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkt kkt]
|-
| [[Koireng]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkd nkd]
|-
| [[Koita]]
| [[koiariar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqi kqi]
|-
| [[Koiwat]]
| [[Ndu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxt kxt]
|-
| [[Kok-Nar]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gko gko]
|-
| [[Koke]]
| [[Mbum–Day]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kou kou]
|-
| [[Koko-Bera]]
| [[Southwestern Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkp kkp]
|-
| [[Kokoda]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xod xod]
|-
| [[Kokota]]
| [[Northwest Solomonic]]
| 530
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkk kkk]
|-
| [[Kol]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/biw biw]
|-
| [[Kol]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kol kol]
|-
| [[Kol]]
| [[Munda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ekl ekl]
|-
| [[Kola (Q6426967)|Kola]]
| [[Aru]]
| 500<br/>2750
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvv kvv]
|-
| [[Kolava]]
| [[Kolami–Naiki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfb kfb]
|-
| [[Kolbila]]
| [[Leko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klc klc]
|-
| [[Koluwawa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klx klx]
|-
| [[Kom]]
| [[Ring]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkm bkm]
|-
| [[Koma]]
| [[Duru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmy kmy]
|-
| [[Komba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpf kpf]
|-
| [[Kombai]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tyn tyn]
|-
| [[Kombe]]
| [[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nui nui]
|-
| [[Kombio]]
| [[Kombio-Arapeshan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xbi xbi]
|-
| [[Komering]]
| [[Lampungic]]
| 470000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kge kge]
|-
| [[Komi-Yazva]]
| [[komiera]]<br/>[[komi-permyak]]
|
|
|
|
|-
| [[Kominimung]]
| [[Tamolan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xoi xoi]
|-
| [[Komo]]
| [[Koman]]
| 18530
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xom xom]
|-
| [[Komo]]
| [[Boan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmw kmw]
|-
| [[Komodo (Q3198565)|Komodo]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvh kvh]
|-
| [[Komyandaret]]
| [[Awyu-Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzv kzv]
|-
| [[Kon Keu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkn kkn]
|-
| [[Konda]]
| [[Dora]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfc kfc]
|-
| [[Kongu Tamil]]
| [[Tamilera]]
| 20000000
|
|
|
|-
| [[Konjo]]
| [[South Sulawesi]]
|
|
|
|
|-
| [[Konjo]]
| [[Great Lakes Bantu]]
| 609000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koo koo]
|-
| [[Konkomba]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xon xon]
|-
| [[Konkow]]
| [[Maiduan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjd mjd]
|-
| [[Konni]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kma kma]
|-
| [[Kono]]
| [[Western Mande]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kno kno]
|-
| [[Kono]]
| [[Kpelle]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knu knu]
|-
| [[Kono]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klk klk]
|-
| [[Konobo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqo kqo]
|-
| [[Konomala]]
| [[St George linkage]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koa koa]
|-
| [[Konomihu]]
| [[Shastan]]
|
|
|
|
|-
| [[Konyak]]
| [[Konyak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbe nbe]
|-
| [[Koore]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
| 159200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqy kqy]
|-
| [[Kopka]]
| [[Ok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/opk opk]
|-
| [[Koraga]]
| [[Tulu]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmd vmd]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/kfd kfd]
|-
| [[Korak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koz koz]
|-
| [[Korana]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqz kqz]
|-
| [[Korandje]]
| [[Northern Songhay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcy kcy]
|-
| [[Koreguaje]]
| [[Western Tucanoan]]
| 2100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/coe coe]
|-
| [[Koresh-e Rostam]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/okh okh]
|-
| [[Korlai Portuguese Creole]]
| [[Indo-Portuguese]]
| 800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vkp vkp]
|-
| [[Koro]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jkr jkr]
|-
| [[Koro]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxr kxr]
|-
| [[Koro]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krf krf]
|-
| [[Koro Wachi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahs ahs]
|-
| [[Koromba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buj buj]
|-
| [[Koromfe]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfz kfz]
|-
| [[Koromira]]
| [[South Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqj kqj]
|-
| [[Koroni]]
| [[Bungku–Tolaki]]<br/>[[Kulisusu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkq xkq]
|-
| [[Korop]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krp krp]
|-
| [[Koropó]]
| [[Purian]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xxr xxr]
|-
| [[Koroshi]]
| [[Western Balochi]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktl ktl]
|-
| [[Korowai]]
| [[Awyu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khe khe]
|-
| [[Korubo]]
| [[Pano]]
| 27
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xor xor]
|-
| [[Korupun]]
| [[Mek]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpq kpq]
|-
| [[Korwa]]
| [[Munda]]
| 570000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kfp kfp]
|-
| [[Kosare]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kiq kiq]
|-
| [[Kosarek]]
| [[Mek]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkl kkl]
|-
| [[Kose]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bss bss]
|-
| [[Koshin]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kid kid]
|-
| [[Kota]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koq koq]
|-
| [[Kota Marudu Talantang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grm grm]
|-
| [[Kott]]
| [[Yeniseian]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zko zko]
|-
| [[Kovai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqb kqb]
|-
| [[Kove]]
| [[Ngero]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvc kvc]
|-
| [[Kowaki]]
| [[Croisilles]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xow xow]
|-
| [[Kowiai]]
| [[Central Malayo-Polynesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwh kwh]
|-
| [[Koy Sanjaq Syriac]]
| [[Eastern Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqd kqd]
|-
| [[Koya]]
| [[Kuvi–Kui]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kff kff]
|-
| [[Koyo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koh koh]
|-
| [[Koyra Chiini]]
| [[Songhay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khq khq]
|-
| [[Koyraboro Senni]]
| [[Songhay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ses ses]
|-
| [[Koyukon]]
| [[Northern Athabaskan]]<br/>[[Na-dene hizkuntzak]]
| 300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koy koy]
|-
| [[Kpan]]
| [[Kpan-Icen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpk kpk]
|-
| [[Kpasam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbn pbn]
|-
| [[Kpati]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/koc koc]
|-
| [[Kpatili]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kym kym]
|-
| [[Kpee]]
| [[Samogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpo cpo]
|-
| [[Kpelle]]
| [[Southwestern Mande]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpe kpe]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpe kpe]
|-
| [[Kpessi]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kef kef]
|-
| [[Kplang]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kph kph]
|-
| [[Kposo]]
| [[Kposo-Ahlo-Bowili]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpo kpo]
|-
| [[Kpwe]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
| 32000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bri bri]
|-
| [[Krache]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kye kye]
|-
| [[Krahn]]
| [[Kru]]
|
|
|
|
|-
| [[Krahô]]
| [[Canela]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xra xra]
|-
| [[Kraol]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rka rka]
|-
| [[Krenak]]
| [[Krenak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqq kqq]
|-
| [[Kresh]]
| [[Kresh]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krs krs]
|-
| [[Kresh-Hofra]]
| [[Kresh]]
|
|
|
|
|-
| [[Krevinian]]
| [[votera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkv zkv]
|-
| [[Kreye]]
| [[Timbira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xre xre]
|-
| [[Kri]]
| [[Vietic]]
| 250
|
|
|
|-
| [[Krikati-Timbira]]
| [[Pará Gavião]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xri xri]
|-
| [[Krim]]
| [[Bullom]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krm krm]
|-
| [[Krio]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 692000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kri kri]
|-
| [[Krio Dayak]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xke xke]
|-
| [[Kriol]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rop rop]
|-
| [[Kristang]]
| [[Portugaldar kreolerak]]<br/>[[Malay-Portuguese creole]]
| 2200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcm mcm]
|-
| [[Krobu]]
| [[Potou–Tano]]
| 9920
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxb kxb]
|-
| [[Krongo]]
| [[Kadu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgo kgo]
|-
| [[Krymchak]]
| [[Kipchak–Cuman]]<br/>[[judu-hizkuntzak]]
| 785
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jct jct]
|-
| [[Kryts]]
| [[Samur]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kry kry]
|-
| [[Kua]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tyu tyu]
|-
| [[Kuba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxx kxx]
|-
| [[Kubachi]]
| [[Dargin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ugh ugh]
|-
| [[Kubi]]
| [[Bole–Tangale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kof kof]
|-
| [[Kuchean]]
| [[Tokariera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txb txb]
|-
| [[Kudu-Camo]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kov kov]
|-
| [[Kugama]]
| [[Mumuye–Yendang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kow kow]
|-
| [[Kugbo]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kes kes]
|-
| [[Kuhmareyi]]
| [[Fars dialects]]
| 100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fay fay]
|-
| [[Kujargé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vkj vkj]
|-
| [[Kuku]]
| [[Bari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ukv ukv]
|-
| [[Kuku-Uwanh]]
| [[Wik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uwa uwa]
|-
| [[Kukuya]]
| [[South Teke]]
| 38800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkw kkw]
|-
| [[Kulango]]
| [[Kulango]]
|
|
|
|
|-
| [[Kulere]]
| [[Ron]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kul kul]
|-
| [[Kulisusu]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vkl vkl]
|-
| [[Kulu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ikl ikl]
|-
| [[Kulung]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbu bbu]
|-
| [[Kumak]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nee nee]
|-
| [[Kuman]]
| [[Chimbu–Wahgi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kue kue]
|-
| [[Kumarbhag Paharia]]
| [[hizkuntza drabidikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmj kmj]
|-
| [[Kumba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksm ksm]
|-
| [[Kumbainggar]]
| [[Gumbaynggiric]]
| 90
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgs kgs]
|-
| [[Kumeyaay]]
| [[Diegueño]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dih dih]
|-
| [[Kuna]]
| [[langues isthmiques]]
|
|
|
|
|-
| [[Kunama]]
| [[Kunama]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kun kun]
|-
| [[Kunda]]
| [[Nyasa]]
| 157000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdn kdn]
|-
| [[Kunigami]]
| [[Northern Ryukyuan]]<br/>[[Southern Amami-Okinawan]]<br/>[[Okinoerabu–Yoron–Northern Okinawan]]
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xug xug]
|-
| [[Kunjen]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjn kjn]
|-
| [[Kunyi]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njx njx]
|-
| [[Kunza]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuz kuz]
|-
| [[Kuot]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kto kto]
|-
| [[Kupa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kug kug]
|-
| [[Kurama]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krh krh]
|-
| [[Kuranko]]
| [[Mokole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knk knk]
|-
| [[Kuri]]
| [[South Halmahera–West New Guinea]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbn nbn]
|-
| [[Kurrama]]
| [[Ngayarda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vku vku]
|-
| [[Kursenieki]]
| [[Hizkuntza baltikoak]]<br/>[[letoniera]]
|
|
|
|
|-
| [[Kurti]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ktm ktm]
|-
| [[Kurukh]]
| [[Kurukh–Malto]]
| 2000000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kru kru]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kru kru]
|-
| [[Kuruáya]]
| [[Munduruku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyr kyr]
|-
| [[Kusaal]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kus kus]
|-
| [[Kusaghe]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksg ksg]
|-
| [[Kushi]]
| [[Tangalic]]
| 11000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuh kuh]
|-
| [[Kutai]]
| [[Coastal Dayak]]
|
|
|
|
|-
| [[Kuteb]]
| [[Jukunoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kub kub]
|-
| [[Kutenai]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 100
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kut kut]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kut kut]
|-
| [[Kutin]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pfe pfe]
|-
| [[Kutto]]
| [[Tangalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpa kpa]
|-
| [[Kuturmi]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khj khj]
|-
| [[Kuwaa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blh blh]
|-
| [[Kuy]]
| [[Katuic]]
| 488900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdt kdt]
|-
| [[Kuya]]
| [[Bété]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kyf kyf]
|-
| [[Kwaami]]
| [[Tangalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksq ksq]
|-
| [[Kwadi]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwz kwz]
|-
| [[Kwadia]]
| [[Eastern Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwp kwp]
|-
| [[Kwaio]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwd kwd]
|-
| [[Kwakum]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwu kwu]
|-
| [[Kwakʼwala]]
| [[Wakashan]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwk kwk]
|-
| [[Kwala]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwc kwc]
|-
| [[Kwama]]
| [[Koman]]
| 319
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmq kmq]
|-
| [[Kwambi]]
| [[Oshivambo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwm kwm]
|-
| [[Kwamera]]
| [[Tanna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnk tnk]
|-
| [[Kwang]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvi kvi]
|-
| [[Kwanga]]
| [[Nukuma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwj kwj]
|-
| [[Kwangali]]
| [[Kavango]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwn kwn]
|-
| [[Kwanja]]
| [[Konja]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knp knp]
|-
| [[Kwanka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bij bij]
|-
| [[Kwara'ae]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwf kwf]
|-
| [[Kwatay]]
| [[Bak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cwt cwt]
|-
| [[Kwaza]]
| [[Macro-Tucanoan]]
| 54
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xwa xwa]
|-
| [[Kwa’]]
| [[Bamileke]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bai bai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/bko bko]
|-
| [[Kwegu]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xwg xwg]
|-
| [[Kwere]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 98000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cwe cwe]
|-
| [[Kwerisa]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kkb kkb]
|-
| [[Kwese]]
| [[Pende]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kws kws]
|-
| [[Kwinti]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 130
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kww kww]
|-
| [[Kwomtari]]
| [[Kwomtari-Nai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kwo kwo]
|-
| [[Kyenga]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tye tye]
|-
| [[Kyode]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acd acd]
|-
| [[Kyoli]]
| [[Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cry cry]
|-
| [[Kâte]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kmg kmg]
|-
| [[Laal]]
|
| 749
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gdm gdm]
|-
| [[Laalaa]]
| [[Cangin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cae cae]
|-
| [[Laari]]
| [[Northern Kikongo]]<br/>[[Kikongo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldi ldi]
|-
| [[Laarim]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loh loh]
|-
| [[Label]]
| [[St George linkage]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbb lbb]
|-
| [[Labir]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jku jku]
|-
| [[Lacandon]]
| [[Yucatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lac lac]
|-
| [[Laeko]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkl lkl]
|-
| [[Lafofa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/laf laf]
|-
| [[Laghu]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgb lgb]
|-
| [[Lagwan]]
| [[Biu–Mandara]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kot kot]
|-
| [[Laha]]
| [[Kra]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lha lha]
|-
| [[Lahu]]
| [[Loloish]]
| 450000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lhu lhu]
|-
| [[Lake Miwok]]
| [[Miwok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmw lmw]
|-
| [[Lakha]]
| [[Southern Tibetic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkh lkh]
|-
| [[Laki]]
| [[kurduera]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lki lki]
|-
| [[Lakkja]]
| [[Kam–Tai]]
| 9000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbc lbc]
|-
| [[Lakon]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkn lkn]
|-
| [[Lakota]]
| [[Dakota (hizkuntza)|dakota]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkt lkt]
|-
| [[Lala-Roba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lla lla]
|-
| [[Lalo]]
| [[Lisoish]]
|
|
|
|
|-
| [[Lama]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/las las]
|-
| [[Lamang]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hia hia]
|-
| [[Lamas Quechua]]
| [[Northern Quechua]]
| 15000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qvs qvs]
|-
| [[Lamba]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
| 219000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lam lam]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lam lam]
|-
| [[Lambayeque Quechua]]
| [[kitxuak]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quf quf]
|-
| [[Lamboya]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmy lmy]
|-
| [[Lame]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bma bma]
|-
| [[Lamenu]]
| [[Epi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmu lmu]
|-
| [[Lamet]]
| [[Palaungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbn lbn]
|-
| [[Lamogai]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmg lmg]
|-
| [[Lampung Api]]
| [[Lampungese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ljp ljp]
|-
| [[Lampungese]]
| [[Lampungic]]
|
|
|
|
|-
| [[Landoma]]
| [[Northern Mel]]
| 15000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldm ldm]
|-
| [[Landsmål]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Langnian Buyang]]
| [[Buyang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yln yln]
|-
| [[Lango]]
| [[Nilo-saharar hizkuntzak]]
| 2100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/laj laj]
|-
| [[Lango]]
| [[Hizkuntza nilotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgo lgo]
|-
| [[Laragiya]]
|
| 23
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lrg lrg]
|-
| [[Laraʼ]]
| [[Bekati’]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lra lra]
|-
| [[Lardil]]
| [[Tangkic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbz lbz]
|-
| [[Larevat]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lrv lrv]
|-
| [[Laro]]
| [[Ebang-Laru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lro lro]
|-
| [[Larteh]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lar lar]
|-
| [[Laru]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lan lan]
|-
| [[Lasgerdi]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lsa lsa]
|-
| [[Lau]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/llu llu]
|-
| [[Lauan]]
| [[East Fijian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/llx llx]
|-
| [[Laura]]
| [[Sumba–Hawu]]<br/>[[Wejewa]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lur lur]
|-
| [[Laurentian]]
| [[Iroquoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lre lre]
|-
| [[Lavatbura-Lamusong]]
| [[New Ireland]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbv lbv]
|-
| [[Laven]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
|
|-
| [[Lavrung]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jiq jiq]
|-
| [[Lawangan]]
| [[East Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbx lbx]
|-
| [[Lawunuia]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgi tgi]
|-
| [[Laya]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lya lya]
|-
| [[Leco]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lec lec]
|-
| [[Ledo Kaili]]
| [[Kaili]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lew lew]
|-
| [[Leelau]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldk ldk]
|-
| [[Leeward Caribbean Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aig aig]
|-
| [[Lega]]
| [[Lega–Binja]]
|
|
|
|
|-
| [[Lehali]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tql tql]
|-
| [[Leipon]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lek lek]
|-
| [[Leizhou Min]]
| [[Qiong–Lei]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luh luh]
|-
| [[Lela]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dri dri]
|-
| [[Lelak]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/llk llk]
|-
| [[Lele]]
| [[Bushoong]]
| 26000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lel lel]
|-
| [[Lele]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lln lln]
|-
| [[Lele]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lle lle]
|-
| [[Lelemi]]
| [[Lelemi-Akpafu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lef lef]
|-
| [[Lelepa]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lpa lpa]
|-
| [[Lemerig]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lrz lrz]
|-
| [[Lemolang]]
| [[South Sulawesi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ley ley]
|-
| [[Lemoro]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldj ldj]
|-
| [[Lenakel]]
| [[Tanna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnl tnl]
|-
| [[Lendamboi]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nms nms]
|-
| [[Lendu]]
| [[Lenduic]]<br/>[[Nilo-saharar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/led led]
|-
| [[Lengo]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgr lgr]
|-
| [[Lengua]]
| [[Mascoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/leg leg]
|-
| [[Lengue]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxc bxc]
|-
| [[Lenkau]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ler ler]
|-
| [[Lepki]]
| [[South Pauwasi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lpe lpe]
|-
| [[Lere]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnh gnh]
|-
| [[Leshon Hakodesh]]
| [[hebreera]]
|
|
|
|
|-
| [[Leti]]
| [[Sanaga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/leo leo]
|-
| [[Leti]]
| [[Central Malayo-Polynesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lti lti]
|-
| [[Levantine Arabic]]
| [[arabiera]]
| 44000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apc apc]
|-
| [[Lewo]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lww lww]
|-
| [[Lhokpu]]
| [[Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lhp lhp]
|-
| [[Li'o]]
| [[Ende-Lio]]
| 105000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ljl ljl]
|-
| [[Liberian English]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lir lir]
|-
| [[Liburnian]]
| [[indoeuropar hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xli xli]
|-
| [[Libyan Arabic]]
| [[Maghrebi Arabic]]
| 4320500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayl ayl]
|-
| [[Ligbi]]
| [[Jogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lig lig]
|-
| [[Ligurian]]
| [[indoeuropar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xlg xlg]
|-
| [[Lika]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lik lik]
|-
| [[Liki]]
| [[Sarmi–Jayapura]]
| 11
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lio lio]
|-
| [[Likpe]]
| [[Likpe-Santrokofi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lip lip]
|-
| [[Likum]]
| [[Manus]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lib lib]
|-
| [[Lillooet]]
| [[Interior Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lil lil]
|-
| [[Limba]]
| [[Bantu hizkuntzak]]<br/>[[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzd mzd]
|-
| [[Limba]]
| [[Atlantic–Congo]]
|
|
|
|
|-
| [[Limbum]]
| [[Eastern Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmp lmp]
|-
| [[Lingarak]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgk lgk]
|-
| [[Linngithigh]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lnj lnj]
|-
| [[Lipan]]
| [[hegoaldeko atabaskar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apl apl]
|-
| [[Lipo]]
| [[Lisoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lpo lpo]
|-
| [[Lishana Deni]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lsd lsd]
|-
| [[Lishanid Noshan]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aij aij]
|-
| [[Lishán Didán]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
| 4378
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trg trg]
|-
| [[Livonian dialect]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Livvi-Karelian]]
| [[Kareliera]]
| 30770
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/olo olo]
|-
| [[Lo-Toga]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lht lht]
|-
| [[Lobi]]
| [[Gur]]
| 440000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lob lob]
|-
| [[Logba]]
| [[Potou–Tano]]<br/>[[Ghana–Togo Mountain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgq lgq]
|-
| [[Logol]]
| [[Ebang-Logol]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lof lof]
|-
| [[Logoti]]
| [[Moru–Madi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/log log]
|-
| [[Loki]]
| [[Bangi–Ntomba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkt bkt]
|-
| [[Loko]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yaz yaz]
|-
| [[Loko]]
| [[Mende-Loko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lok lok]
|-
| [[Lokoya]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lky lky]
|-
| [[Lolopo]]
| [[Lisoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ycl ycl]
|-
| [[Loma]]
| [[Loma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lom lom]
|-
| [[Lomaiviti]]
| [[East Fijian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmv lmv]
|-
| [[Lomakka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loi loi]
|-
| [[Lombardic]]
| [[mendebaldeko germaniar hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lng lng]
|-
| [[Lomwe]]
| [[Makua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngl ngl]
|-
| [[Loncong]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lce lce]
|-
| [[Londo]]
| [[Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzm bzm]
|-
| [[Longgu]]
| [[Southeast Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgu lgu]
|-
| [[Longuda]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lnu lnu]
|-
| [[Loniu]]
| [[Mokoreng-Loniu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/los los]
|-
| [[Lonwolwol]]
| [[Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crc crc]
|-
| [[Loo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldo ldo]
|-
| [[Lopa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lop lop]
|-
| [[Lopit]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lpx lpx]
|-
| [[Lorhon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lor lor]
|-
| [[Lote]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uvl uvl]
|-
| [[Lotha]]
| [[Ao]]
| 179467
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njh njh]
|-
| [[Lotuko]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lot lot]
|-
| [[Lou language]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loj loj]
|-
| [[Louisianako kreola]]
| [[frantziar kreolerak]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lou lou]
|-
| [[Lovono]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vnk vnk]
|-
| [[Lower Tanana]]
| [[Tanana]]
| 15
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/taa taa]
|-
| [[Lozi]]
| [[Sotho–Tswana]]
| 600000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loz loz]
| [https://iso639-3.sil.org/code/loz loz]
|-
| [[Luba-Kasai]]
| [[Luban]]
| 6300000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lua lua]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lua lua]
|-
| [[Luba-Katanga]]
| [[Luban]]
|
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/lu lu]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lub lub]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lub lub]
|-
| [[Lubila]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcc kcc]
|-
| [[Lubu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lcf lcf]
|-
| [[Lucazi]]
| [[Chokwe–Luchazi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lch lch]
|-
| [[Lucumí]]
| [[jorubera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luq luq]
|-
| [[Ludic]]
| [[Northern Finnic]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lud lud]
|-
| [[Lufu]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldq ldq]
|-
| [[Lugbarati]]
| [[Moru–Madi]]<br/>[[Nilo-saharar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgg lgg]
|-
| [[Luguru]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 692000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ruf ruf]
|-
| [[Luhya]]
| [[Masaba-Luhya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luy luy]
|-
| [[Luiseño]]
| [[Cupan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lui lui]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lui lui]
|-
| [[Lukpa]]
| [[Gurunsi]]
| 160000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dop dop]
|-
| [[Lumun]]
| [[Talodi]]<br/>[[Kordofanian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lmd lmd]
|-
| [[Lunana]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luk luk]
|-
| [[Lunda]]
| [[Lunda]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lun lun]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lun lun]
|-
| [[Lungga]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lga lga]
|-
| [[Luo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luw luw]
|-
| [[Lushootseed]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lut lut]
|-
| [[Lusi]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khl khl]
|-
| [[Luteskiera hizkuntza]]
| [[Graeco-Phrygian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yms yms]
|-
| [[Luvale]]
| [[Chokwe–Luchazi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lue lue]
|-
| [[Luwati]]
| [[Sindhi languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/luv luv]
|-
| [[Luwo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lwo lwo]
|-
| [[Luyana]]
| [[Luyana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lyn lyn]
|-
| [[Lyélé]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lee lee]
|-
| [[Língua Geral]]
| [[Tupi]]
|
|
|
|
|-
| [[Língua Geral Paulista]]
| [[Língua Geral]]
|
|
|
|
|-
| [[Löyöp]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urr urr]
|-
| [[Ma'anyan]]
| [[East Barito]]
| 150000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhy mhy]
|-
| [[Maaka]]
| [[Bole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mew mew]
|-
| [[Maale]]
| [[ometo hizkuntzak]]
| 94700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdy mdy]
|-
| [[Maang]]
| [[Mondzish]]
|
|
|
|
|-
| [[Maasai]]
| [[Eastern Nilotic]]<br/>[[Hizkuntza nilotikoak]]<br/>[[Maa]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mas mas]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mas mas]
|-
| [[Maasina Fulfulde]]
| [[fula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ffm ffm]
|-
| [[Maay-Maay language]]
| [[East Cushitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ymm ymm]
|-
| [[Maba]]
| [[Maban]]
| 296000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mde mde]
|-
| [[Maba]]
| [[South Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqa mqa]
|-
| [[Mabire]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muj muj]
|-
| [[Macaguán]]
| [[Guajiboan]]
| 513
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbn mbn]
|-
| [[Macanese Patois]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzs mzs]
|-
| [[Machiguenga]]
| [[Campa]]
| 6200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcb mcb]
|-
| [[Macuna]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 1032
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myy myy]
|-
| [[Macushi]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 9600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbc mbc]
|-
| [[Mada]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mda mda]
|-
| [[Madak]]
| [[Western Oceanic]]<br/>[[Madak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmx mmx]
|-
| [[Mafa]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/maf maf]
|-
| [[Mag-antsi]]
| [[Sambalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgb sgb]
|-
| [[Mag-indi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blx blx]
|-
| [[Magar]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgp mgp]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/mrd mrd]
|-
| [[Maghdi]]
| [[Waja-Jen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gmd gmd]
|-
| [[Magori]]
| [[Papuan Tip]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zgr zgr]
|-
| [[Maguindanao]]
| [[Danao]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdh mdh]
|-
| [[Mah Meri]]
| [[Aslian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhe mhe]
|-
| [[Mahi]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxl mxl]
|-
| [[Mahican]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjy mjy]
|-
| [[Mahongwe]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhb mhb]
|-
| [[Maidu]]
| [[Maiduan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmu nmu]
|-
| [[Mailu]]
| [[Mailuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgu mgu]
|-
| [[Main-Franconian]]
| [[East Franconian German]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmf vmf]
|-
| [[Mairasi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zrs zrs]
|-
| [[Maisin]]
|
| 2600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbq mbq]
|-
| [[Majang]]
|
| 18500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpe mpe]
|-
| [[Mak]]
| [[Kam–Sui]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkg mkg]
|-
| [[Mak]]
| [[Bambukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbl pbl]
|-
| [[Makaa]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcp mcp]
|-
| [[Makah]]
| [[Wakashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myh myh]
|-
| [[Makalero]]
| [[Makasae]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjb mjb]
|-
| [[Makasae]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkz mkz]
|-
| [[Makassar]]
| [[Makassaric]]
| 1600000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mak mak]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mak mak]
|-
| [[Makhuwa-Meetto]]
| [[Makhuwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgh mgh]
|-
| [[Makhuwa-Shirima]]
| [[Makua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmk vmk]
|-
| [[Makonde]]
| [[Rufiji–Ruvuma]]
| 1700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kde kde]
|-
| [[Makura]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmk nmk]
|-
| [[Makurap]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpu mpu]
|-
| [[Makuv'a]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lva lva]
|-
| [[Maká]]
| [[Matacoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mca mca]
|-
| [[Mal]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlf mlf]
|-
| [[Mala]]
| [[Atlantic–Congo]]
| 6600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ruy ruy]
|-
| [[Malalamai]]
| [[Ngero]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmt mmt]
|-
| [[Malango]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mln mln]
|-
| [[Malay trade and creole languages]]
| [[pidgina]]
|
|
|
|
|-
| [[Malfaxal]]
| [[Malakula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlx mlx]
|-
| [[Malgbe]]
| [[Txadar hizkuntzak|Txadar hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxf mxf]
|-
| [[Malibu]]
| [[unclassified language]]
|
|
|
|
|-
| [[Maligo]]
| [[!O!ung hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwj mwj]
|-
| [[Maléku]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gut gut]
|-
| [[Mam]]
| [[Mamean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mam mam]
|-
| [[Mama]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mma mma]
|-
| [[Mamaindê]]
| [[Nambikwaran]]
| 340<br/>250
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wmd wmd]
|-
| [[Mamanwa]]
| [[Mansakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmn mmn]
|-
| [[Mambai]]
| [[Timoric]]
| 130000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgm mgm]
|-
| [[Mambila]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
|
|-
| [[Mamboru]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvd mvd]
|-
| [[Mambwe-Lungu]]
| [[Nyika-Safwa]]
| 674000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgr mgr]
|-
| [[Mampruli]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/maw maw]
|-
| [[Mamulique]]
| [[Comecrudan]]<br/>[[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/emm emm]
|-
| [[Mamvu]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdi mdi]
|-
| [[Man Met]]
| [[Angkuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mml mml]
|-
| [[Manado]]
| [[Eastern Indonesia Malay languages]]
| 850000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmm xmm]
|-
| [[Manda]]
| [[Manda–Pengo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mha mha]
|-
| [[Mandaic]]
| [[aramera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mid mid]
|-
| [[Mandailing Batak]]
| [[Batak]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btm btm]
|-
| [[Mandan]]
| [[Western Siouan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhq mhq]
|-
| [[Mandara]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbf tbf]
|-
| [[Mandari]]
| [[Bari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqu mqu]
|-
| [[Manding]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/man man]
| [https://iso639-3.sil.org/code/man man]
|-
| [[Mandjak]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfv mfv]
|-
| [[Mang]]
| [[Mangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zng zng]
|-
| [[Mangas]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zns zns]
|-
| [[Mangaya]]
| [[Feroge–Mangaya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myj myj]
|-
| [[Mangbetu]]
| [[Erdi Sudandar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdj mdj]
|-
| [[Manggarai]]
| [[Bima-Lembata]]
| 900000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqy mqy]
|-
| [[Mango]]
| [[Doba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mge mge]
|-
| [[Manide]]
| [[Central Philippine]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/abd abd]
|-
| [[Mankanya]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knf knf]
|-
| [[Mannan]]
| [[hizkuntza drabidikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjv mjv]
|-
| [[Mano]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mev mev]
|-
| [[Manta]]
| [[Southwest Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myg myg]
|-
| [[Mantion]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnx mnx]
|-
| [[Mantsi]]
| [[Mondzish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nty nty]
|-
| [[Manusela]]
| [[Central Maluku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wha wha]
|-
| [[Manyika]]
| [[Shona languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxc mxc]
|-
| [[Manza]]
| [[Ubangian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzv mzv]
|-
| [[Maonan]]
| [[Kam–Sui]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmd mmd]
|-
| [[Mapia]]
| [[Chuukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpy mpy]
|-
| [[Mapos Buang]]
| [[Buang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzh bzh]
|-
| [[Mapoyo]]
| [[Mapoyo-Yabarana]]
| 12
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcg mcg]
|-
| [[Mapun]]
| [[Sama–Bajaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjm sjm]
|-
| [[Mara]]
| [[Maraic]]
| 400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrh mrh]
|-
| [[Maraghei]]
| [[Western Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vmh vmh]
|-
| [[Maram]]
| [[Zeme]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nma nma]
|-
| [[Maranao]]
| [[Danao]]
| 780000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrw mrw]
|-
| [[Marangis]]
| [[Ottilien]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wax wax]
|-
| [[Mararit]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgb mgb]
|-
| [[Marfa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvu mvu]
|-
| [[Marghi South]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfm mfm]
|-
| [[Margi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrt mrt]
|-
| [[Maria]]
| [[Gondi]]
| 134000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrr mrr]
|-
| [[Maria]]
| [[Manubaran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mds mds]
|-
| [[Maricopa]]
| [[Yuman–Cochimí]]
| 35
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrc mrc]
|-
| [[Maring]]
| [[Chimbu–Wahgi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbw mbw]
|-
| [[Mariveleño]]
| [[Sambalic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayt ayt]
|-
| [[Marka]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rkm rkm]
|-
| [[Markweta]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/enb enb]
|-
| [[Marovo]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvo mvo]
|-
| [[Marsian]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ims ims]
|-
| [[Martinican Creole]]
| [[Guadeloupe-Martinique Creole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gcf gcf]
|-
| [[Martu Wangka]]
| [[Western Desert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpj mpj]
|-
| [[Martuthunira]]
| [[Ngayarda]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/vma vma]
|-
| [[Marúbo]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzr mzr]
|-
| [[Masaba]]
| [[Masaba-Luhya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myx myx]
|-
| [[Masalit]]
| [[Maban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mls mls]
|-
| [[Masbateño]]
| [[Bisakol]]
| 350000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msb msb]
|-
| [[Mashco Piro]]
| [[Piro]]
| 60
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuj cuj]
|-
| [[Masikoro Malagasy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msh msh]
|-
| [[Maskelynes]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/klv klv]
|-
| [[Maskoy]]
| [[Mascoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmf tmf]
|-
| [[Maslam]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msv msv]
|-
| [[Masmaje]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mes mes]
|-
| [[Massachusett]]
| [[Eastern Algonquian]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wam wam]
|-
| [[Massalat]]
| [[Maban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdg mdg]
|-
| [[Massep]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvs mvs]
|-
| [[Matagalpa]]
| [[Misumalpan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtn mtn]
|-
| [[Matal]]
|
| 18000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfh mfh]
|-
| [[Matawai]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Matis]]
| [[Pano]]
| 320
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpq mpq]
|-
| [[Matlatzinca]]
| [[Oto-Pamean]]
|
|
|
|
|-
| [[Matlatzinca-Tlahuica]]
| [[Oto-Pamean]]
|
|
|
|
|-
| [[Mato]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/met met]
|-
| [[Mato Grosso Arára]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/axg axg]
|-
| [[Matsés]]
| [[Pano]]
| 2200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcf mcf]
|-
| [[Mattole]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvb mvb]
|-
| [[Mauritaniako kreolera]]
| [[frantziar kreolerak]]
| 600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfe mfe]
|-
| [[Mav̋ea]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkv mkv]
|-
| [[Mawa]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcw mcw]
|-
| [[Maxakalí]]
| [[Maxakalían]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbl mbl]
|-
| [[Maya]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Mayangna]]
| [[Sumo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yan yan]
|-
| [[Maybrat]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayz ayz]
|-
| [[Mayennais]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Mayi-Kutuna]]
| [[Mayabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmy xmy]
|-
| [[Maykulan]]
| [[Mayabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnt mnt]
|-
| [[Mayo]]
| [[Cahitan]]
| 39000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfy mfy]
|-
| [[Mazahua]]
| [[Otomian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/maz maz]
|-
| [[Mazatecan]]
| [[Popolocan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mau mau]
|-
| [[Maɗa]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxu mxu]
|-
| [[Mba]]
| [[Mba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfc mfc]
|-
| [[Mbaka]]
| [[Ngbaka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbm nbm]
|-
| [[Mbama]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbm mbm]
|-
| [[Mbandja]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmz zmz]
|-
| [[Mbangwe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmn zmn]
|-
| [[Mbara]]
| [[Musgu-Mbara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpk mpk]
|-
| [[Mbariman-Gudhinma]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmv zmv]
|-
| [[Mbati]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdn mdn]
|-
| [[Mbato]]
| [[Potou–Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gwa gwa]
|-
| [[Mbay]]
| [[Sara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myb myb]
|-
| [[Mbe]]
| [[Southern Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfo mfo]
|-
| [[Mbelime]]
| [[Oti–Volta]]
| 24500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mql mql]
|-
| [[Mbembe]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfn mfn]
|-
| [[Mbere]]
| [[Mbete]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdt mdt]
|-
| [[Mbili-Mbui]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/baw baw]
|-
| [[Mbo]]
| [[Manenguba]]
| 70000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbo mbo]
|-
| [[Mboa]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmb xmb]
|-
| [[Mboi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moi moi]
|-
| [[Mboko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdu mdu]
|-
| [[Mbre]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mka mka]
|-
| [[Mbugu]]
| [[kuxtar hizkuntzak]]<br/>[[Northeast Coast Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhd mhd]
|-
| [[Mbugwe]]
| [[Mbugwe–Rangi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgz mgz]
|-
| [[Mbuko]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqb mqb]
|-
| [[Mbukushu]]
| [[Luyana]]
| 49710
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhw mhw]
|-
| [[Mbula]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mna mna]
|-
| [[Mbula-Bwazza]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbu mbu]
|-
| [[Mbule]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlb mlb]
|-
| [[Mbulungish]]
| [[Naluic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbv mbv]
|-
| [[Mbum]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdd mdd]
|-
| [[Mbunda]]
| [[Chokwe–Luchazi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mck mck]
|-
| [[Mburku]]
|
| 12000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbt bbt]
|-
| [[Mbu’]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muc muc]
|-
| [[Mbyá Guaraní]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gun gun]
|-
| [[Me'en]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mym mym]
|-
| [[Meax]]
| [[East Bird's Head]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mej mej]
|-
| [[Medefaidrin]]
| [[glossolalia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dmf dmf]
|-
| [[Media Lengua]]
| [[hizkuntza nahastua]]
| 2600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mue mue]
|-
| [[Medieval Hebrew]]
| [[hebreera]]
|
|
|
|
|-
| [[Medieval Latin]]
| [[latin]]
|
|
|
|
|-
| [[Medny Aleut]]
|
| 3
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mud mud]
|-
| [[Medumba]]
| [[Bamileke]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bai bai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/byv byv]
|-
| [[Mefele]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfj mfj]
|-
| [[Mehinaku]]
| [[Paresi–Waura]]
| 230
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmh mmh]
|-
| [[Mehweb language]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Mekeo]]
| [[Papuan Tip]]
| 19000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mek mek]
|-
| [[Mekwei]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msf msf]
|-
| [[Melanau]]
| [[Melanau–Bintulu]]
|
|
|
|
|-
| [[Mele-Fila]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
| 3500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxe mxe]
|-
| [[Melpa]]
| [[Chimbu–Wahgi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/med med]
|-
| [[Memoni]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mby mby]
|-
| [[Menchum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bby bby]
|-
| [[Mengen]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mee mee]
|-
| [[Mengisa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mct mct]
|-
| [[Menka]]
| [[Southwest Grassfields]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mea mea]
|-
| [[Menominee]]
| [[Central Algonquian]]
| 35
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mez mez]
|-
| [[Merey]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/meq meq]
|-
| [[Meriam]]
| [[Eastern Trans-Fly]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulk ulk]
|-
| [[Meru]]
| [[Central Kenya Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mer mer]
|-
| [[Mesaka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iyo iyo]
|-
| [[Mesmes]]
| [[Gurageera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mys mys]
|-
| [[Messapian]]
| [[indoeuropar hizkuntzak]]<br/>[[Paleo-Balkan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cms cms]
|-
| [[Meta']]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgo mgo]
|-
| [[Mewati]]
| [[marwariera]]
| 5000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wtm wtm]
|-
| [[Mexican Sign Language]]
| [[French Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfs mfs]
|-
| [[Mexicanero]]
| [[Nahuatl]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nah nah]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nln nln]
|-
| [[Mfinu]]
| [[Teke–Mbede]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmf zmf]
|-
| [[Miami-Illinois]]
| [[Central Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mia mia]
|-
| [[Miao]]
| [[West Hmongic]]
| 4000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blu blu]
|-
| [[Michif]]
| [[hizkuntza nahastua]]
| 730
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crg crg]
|-
| [[Michoacán Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncl ncl]
|-
| [[Middle Armenian]]
| [[armeniera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/axm axm]
|-
| [[Middle Dutch]]
| [[Low Franconian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dum dum]
| [https://iso639-3.sil.org/code/dum dum]
|-
| [[Middle Norwegian]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Middle Scots]]
| [[anglo-frisiar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Midob]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mei mei]
|-
| [[Migaama]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmy mmy]
|-
| [[Miju]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxj mxj]
|-
| [[Mikasuki]]
| [[Muskogean]]
| 190
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nai nai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mik mik]
|-
| [[Miltu]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlj mlj]
|-
| [[Miluk]]
| [[Coosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iml iml]
|-
| [[Milyan]]
| [[Luwic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/imy imy]
|-
| [[Min Zhong]]
| [[Inland Min]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/czo czo]
|-
| [[Minaean]]
| [[Old South Arabian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/inm inm]
|-
| [[Mingang Doso]]
| [[Waja-Jen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mko mko]
|-
| [[Mingo]]
| [[Seneca–Cayuga]]
|
|
|
|
|-
| [[Minica Huitoto]]
| [[Witotoan]]
| 1705
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hto hto]
|-
| [[Minriq]]
| [[Jahaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnq mnq]
|-
| [[Minyanka]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myk myk]
|-
| [[Mire]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvh mvh]
|-
| [[Miriwoong]]
| [[Jarrakan]]<br/>[[Kimberley area languages]]
| 156
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mep mep]
|-
| [[Misantla Totonac]]
| [[Totonac]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlc tlc]
|-
| [[Mishing]]
| [[Tani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrg mrg]
|-
| [[Miship]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjs mjs]
|-
| [[Mitla Zapotec]]
| [[Tlacolula Zapotec]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zaw zaw]
|-
| [[Mixifore]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfg mfg]
|-
| [[Miya]]
| [[Warji]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkf mkf]
|-
| [[Miyako]]
| [[hego ryukyuar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvi mvi]
|-
| [[Mlabri]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mra mra]
|-
| [[Mlahsô]]
| [[Central Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lhs lhs]
|-
| [[Mlomp]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlo mlo]
|-
| [[Mmen]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bfm bfm]
|-
| [[Moba]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
|
|-
| [[Mobilian Jargon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mod mod]
|-
| [[Mobu]]
| [[Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahm ahm]
|-
| [[Mocho’]]
| [[Q'anjobalan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhc mhc]
|-
| [[Modern Hebrew]]
| [[hebreera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/heb heb]
|-
| [[Mofu-Gudur]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mif mif]
|-
| [[Mogum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mou mou]
|-
| [[Mohawk]]
| [[Iroquoian]]
| 3500
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moh moh]
| [https://iso639-3.sil.org/code/moh moh]
|-
| [[Mohawk Dutch]]
|
| 0
|
|
|
|-
| [[Mohegan-Pequot]]
| [[Mohegan-Montauk-Narragansett]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xpq xpq]
|-
| [[Moi-Wadea]]
| [[Paniai Lakes]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/daz daz]
|-
| [[Mojave]]
| [[Yuman–Cochimí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mov mov]
|-
| [[Moken]]
| [[Western Malayo-Polynesian]]<br/>[[Moklenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwt mwt]
|-
| [[Mokerang]]
| [[Mokoreng-Loniu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mft mft]
|-
| [[Mokilese]]
| [[Ponapeic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkj mkj]
|-
| [[Mokilko]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moz moz]
|-
| [[Moklen]]
| [[Moken]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkm mkm]
|-
| [[Mokole]]
| [[Ede]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mkl mkl]
|-
| [[Mol]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alx alx]
|-
| [[Molala]]
| [[Penutian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbe mbe]
|-
| [[Molima]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mox mox]
|-
| [[Molof]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msl msl]
|-
| [[Moloko]]
| [[Biu–Mandara]]
| 8500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlw mlw]
|-
| [[Mon]]
| [[Monic]]
| 850000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnw mnw]
|-
| [[Mondropolon]]
| [[Manus]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/npn npn]
|-
| [[Mongo]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lol lol]
| [https://iso639-3.sil.org/code/lol lol]
|-
| [[Mongondow]]
| [[Gorontalo-Mongondow]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mog mog]
|-
| [[Monguor]]
| [[Shirongolic]]
| 152000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mjg mjg]
|-
| [[Mono]]
| [[Banda (Q806234)|Banda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnh mnh]
|-
| [[Mono]]
| [[Northwest Solomonic]]
| 2940
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mte mte]
|-
| [[Mono]]
| [[Numic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnr mnr]
|-
| [[Montol]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtl mtl]
|-
| [[Moose Cree]]
| [[cree hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crm crm]
|-
| [[Mopan Maya]]
| [[Yucatecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mop mop]
|-
| [[Moqoit (Mocovi)]]
| [[Guaicuruan]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moc moc]
|-
| [[Mor]]
| [[South Halmahera–West New Guinea]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhz mhz]
|-
| [[Morelos Nahuatl]]
| [[erdiko nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhm nhm]
|-
| [[Mori Atas]]
| [[Mori]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzq mzq]
|-
| [[Mori Bawah]]
| [[Mori]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmz xmz]
|-
| [[Moro]]
| [[Talodi–Heiban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mor mor]
|-
| [[Morom]]
| [[Nilo-saharar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdo bdo]
|-
| [[Moronene]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqn mqn]
|-
| [[Mortlockese]]
| [[Chuukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrl mrl]
|-
| [[Moskitian Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bzk bzk]
|-
| [[Mota]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtt mtt]
|-
| [[Mouk-Aria]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwh mwh]
|-
| [[Moundang]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mua mua]
|-
| [[Movima]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzp mzp]
|-
| [[Mozabite]]
| [[Mzab-Wargla]]
| 150000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzb mzb]
|-
| [[Mpade]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpi mpi]
|-
| [[Mpiemo]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcx mcx]
|-
| [[Mpra]]
| [[Volta–Congo]]
|
|
|
|
|-
| [[Mpumpong]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mgg mgg]
|-
| [[Mpuono]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmp zmp]
|-
| [[Mru]]
| [[Mruic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mro mro]
|-
| [[Mser]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kqx kqx]
|-
| [[Mualang]]
| [[Ibanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtd mtd]
|-
| [[Mubi]]
| [[Mubi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mub mub]
|-
| [[Mufian]]
| [[Arapesh]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aoj aoj]
|-
| [[Mugi murre]]
| [[Dargin]]
|
|
|
|
|-
| [[Muher]]
| [[Gurageera]]
| 90000
|
|
|
|-
| [[Muinane]]
| [[Bora–Witoto]]
| 150
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmr bmr]
|-
| [[Muirin]]
| [[Dargin]]
|
|
|
|
|-
| [[Mulam]]
| [[Kam–Sui]]
| 86000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlm mlm]
|-
| [[Mulgi]]
| [[South Estonian]]
|
|
|
|
|-
| [[Mumuye]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzm mzm]
|-
| [[Mundabli]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/boe boe]
|-
| [[Mundani]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnf mnf]
|-
| [[Mundat]]
| [[Ron]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmf mmf]
|-
| [[Munduruku]]
| [[Munduruku]]
| 7000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myu myu]
|-
| [[Mungbam]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mij mij]
|-
| [[Munichi]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myr myr]
|-
| [[Munji]]
| [[Yidgha-Munja]]
| 3770
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnj mnj]
|-
| [[Munka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bvm bvm]
|-
| [[Munsee]]
| [[delaware]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/umu umu]
|-
| [[Muong]]
| [[Muong]]
| 1140000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtq mtq]
|-
| [[Murato]]
| [[Uru–Chipaya]]
|
|
|
|
|-
| [[Murik Kayan]]
| [[Kayan–Murik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxr mxr]
|-
| [[Murkim]]
| [[South Pauwasi]]
| 290
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rmh rmh]
|-
| [[Murle]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mur mur]
|-
| [[Murrinh-patha]]
| [[Southern Daly]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwf mwf]
|-
| [[Mursi]]
| [[Surmic]]
| 7500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muz muz]
|-
| [[Murui Huitoto]]
| [[Witotoan]]
| 2900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huu huu]
|-
| [[Muruwari]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmu zmu]
|-
| [[Muscogee]]
| [[Muskogean]]
| 4300
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mus mus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mus mus]
|-
| [[Musgu]]
| [[Musgu-Mbara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mug mug]
|-
| [[Musi]]
| [[Music]]<br/>[[Malaysiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mui mui]
|-
| [[Muskum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mje mje]
|-
| [[Muthuvan]]
| [[Tamil languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muv muv]
|-
| [[Mutsun]]
| [[Southern Ohlone]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/css css]
|-
| [[Mutu]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuc tuc]
|-
| [[Muya]]
| [[Qiangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvm mvm]
|-
| [[Muyang]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muy muy]
|-
| [[Muyuw]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myw myw]
|-
| [[Mvanip]]
| [[Mambila-Konja]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mcj mcj]
|-
| [[Mwaghavul]]
| [[Angas]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sur sur]
|-
| [[Mwali Comorian]]
| [[komoreera]]
| 28700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlc wlc]
|-
| [[Mwan]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moa moa]
|-
| [[Mwani]]
| [[Sabaki]]
| 100000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnt bnt]
| [https://iso639-3.sil.org/code/wmw wmw]
|-
| [[Mwerlap]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrm mrm]
|-
| [[Mwesen]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/msn msn]
|-
| [[Mwotlap]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
| No/unknown value
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlv mlv]
|-
| [[Myene]]
| [[Kele–Tsogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mye mye]
|-
| [[Máku]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xak xak]
|-
| [[Mòcheno]]
| [[Upper German]]
| 1900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhn mhn]
|-
| [[Mün]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwq mwq]
|-
| [[Mündü]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muh muh]
|-
| [[Məgaka]]
| [[Bamileke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmg xmg]
|-
| [[Mẽbêngôkre]]
| [[Jê]]
| 7100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txu txu]
|-
| [[Naasioi]]
| [[South Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nas nas]
|-
| [[Naba]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
| 280000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mne mne]
|-
| [[Naboo]]
| [[Arnhem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngk ngk]
|-
| [[Nadëb]]
| [[Nadahup]]
| 370
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbj mbj]
|-
| [[Nafaanra]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nfr nfr]
|-
| [[Nafsan]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/erk erk]
|-
| [[Nafusi]]
| [[Eastern Berber]]<br/>[[Zenati]]
| 140000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jbn jbn]
|-
| [[Nagamese Creole]]
|
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nag nag]
|-
| [[Nagarchal]]
| [[South-Central Dravidian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbg nbg]
|-
| [[Nage]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 50000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nxe nxe]
|-
| [[Nagovisi]]
| [[South Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nco nco]
|-
| [[Nagumi]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngv ngv]
|-
| [[Nahavaq]]
| [[Malakula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sns sns]
|-
| [[Nai]]
| [[Kwomtari-Nai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bio bio]
|-
| [[Naiki]]
| [[Kolami–Naiki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nit nit]
|-
| [[Najdi Arabic]]
| [[Peninsular Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ars ars]
|-
| [[Naki]]
| [[Beboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mff mff]
|-
| [[Nakwi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nax nax]
|-
| [[Nali]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nss nss]
|-
| [[Nalik]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nal nal]
|-
| [[Nalu]]
| [[Senegambian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/naj naj]
|-
| [[Nambikwara]]
| [[Nambikwaran]]
| 720
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nab nab]
|-
| [[Nambya]]
| [[Shona languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmq nmq]
|-
| [[Namfau]]
| [[Kuki-Chin]]
| 23000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anm anm]
|-
| [[Namia]]
| [[Yellow River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnm nnm]
|-
| [[Namla]]
| [[Namla–Tofanma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/naa naa]
|-
| [[Namosi-Naitasiri-Serua]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwb bwb]
|-
| [[Nanai]]
| [[Central Tungusic]]
| 1390
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gld gld]
|-
| [[Nancere]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnc nnc]
|-
| [[Nande]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnb nnb]
|-
| [[Nanerigé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sen sen]
|-
| [[Nanggu]]
| [[Reefs–Santa Cruz]]
| 210
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngr ngr]
|-
| [[Nanticoke]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnt nnt]
|-
| [[Nao Klao]]
| [[Bu-Nao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwx bwx]
|-
| [[Nar Phu]]
| [[Tamangic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/npa npa]
|-
| [[Nara]]
| [[Nilo-saharar hizkuntzak]]
| 80000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrb nrb]
|-
| [[Naro]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhr nhr]
|-
| [[Narom]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrm nrm]
|-
| [[Narragansett]]
| [[Mohegan-Montauk-Narragansett]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xnt xnt]
|-
| [[Nasu]]
| [[Northern Loloish]]
|
|
|
|
|-
| [[Natchez]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 6
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncz ncz]
|-
| [[Nateni]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ntm ntm]
|-
| [[Natioro]]
| [[Wara–Natyoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nti nti]
|-
| [[Naukan Yupik]]
| [[Yupik]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ynk ynk]
|-
| [[Nauna]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncn ncn]
|-
| [[Navut]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nsw nsw]
|-
| [[Nawdm]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmz nmz]
|-
| [[Nawuri]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/naw naw]
|-
| [[Naxi]]
| [[Naic]]
| 310000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbf nbf]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/nxq nxq]
|-
| [[Nayi]]
| [[Dizoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/noz noz]
|-
| [[Nchumbulu]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nlu nlu]
|-
| [[Ndaktup]]
| [[Mfumte]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncp ncp]
|-
| [[Ndam]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndm ndm]
|-
| [[Ndasa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nda nda]
|-
| [[Nda’nda’]]
| [[Bamileke]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bai bai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnz nnz]
|-
| [[Nde]]
| [[llengües bakor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndd ndd]
|-
| [[Ndemli]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nml nml]
|-
| [[Nding]]
| [[Talodi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eli eli]
|-
| [[Ndoe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbb nbb]
|-
| [[Ndogo]]
| [[Sere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndz ndz]
|-
| [[Ndoro]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndr ndr]
|-
| [[Ndumu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmd nmd]
|-
| [[Ndunda]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuh nuh]
|-
| [[Ndut]]
| [[Cangin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndv ndv]
|-
| [[Ndzwani Comorian]]
| [[komoreera]]
| 275000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wni wni]
|-
| [[Nedebang]]
| [[Alor–Pantar]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nec nec]
|-
| [[Negerhollands]]
| [[Zeelandic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dcr dcr]
|-
| [[Negeri Sembilan Malay]]
| [[Malaysiera]]
| 1010000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zmi zmi]
|-
| [[Negidal]]
| [[Northwestern Tungusic]]
| 74
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/neg neg]
|-
| [[Nehan]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nsn nsn]
|-
| [[Nembe]]
| [[Ijaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ijs ijs]
|-
| [[Nemi]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nem nem]
|-
| [[Nengone]]
| [[New Caledonian]]<br/>[[Loyalty Island]]
| 8700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nen nen]
|-
| [[Nepali Kurux]]
| [[North Dravidian]]
| 33700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxl kxl]
|-
| [[Nese]]
| [[Malakula]]
|
|
|
|
|-
| [[New High German]]
| [[goi alemaniar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Neyo]]
| [[Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ney ney]
|-
| [[Nez Perce]]
| [[Sahaptian]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nez nez]
|-
| [[Nga'ka]]
| [[Grassfields Bantu]]<br/>[[Nun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mhk mhk]
|-
| [[Ngaanyatjarra]]
| [[Wati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ntj ntj]
|-
| [[Ngada]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 60000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nxg nxg]
|-
| [[Ngaju]]
| [[West Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nij nij]
|-
| [[Ngalakgan]]
| [[Gunwinyguan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nig nig]
|-
| [[Ngam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmc nmc]
|-
| [[Ngambay]]
| [[Sara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sba sba]
|-
| [[Ngamo]]
| [[Bole–Tangale]]
| 60000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbh nbh]
|-
| [[Nganasan]]
| [[Samoyedic]]
| 125
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nio nio]
|-
| [[Ngando]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngd ngd]
|-
| [[Ngando]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nxd nxd]
|-
| [[Ngangam]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gng gng]
|-
| [[Ngarinyin]]
| [[Worrorran]]<br/>[[Kimberley area languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ung ung]
|-
| [[Ngarla]]
| [[Ngayarda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrk nrk]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/nlr nlr]
|-
| [[Ngarnka]]
| [[Mirndi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nji nji]
|-
| [[Ngas]]
| [[Angas]]
| 400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/anc anc]
|-
| [[Ngasa]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nsg nsg]
|-
| [[Ngatik Men’s Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngm ngm]
|-
| [[Ngawun]]
| [[Mayabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nxn nxn]
|-
| [[Ngbaka Gbaya]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nga nga]
|-
| [[Ngete hizkuntza (Q56625)|Ngete hizkuntza]]
| [[Ngete-herde hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnn nnn]
|-
| [[Nggwahyi]]
| [[Bura-Marghi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngx ngx]
|-
| [[Ngie]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngj ngj]
|-
| [[Ngile]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jle jle]
|-
| [[Ngiyambaa]]
| [[Wiradhuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wyb wyb]
|-
| [[Ngizim]]
| [[Bade]]
| 80000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngi ngi]
|-
| [[Ngom]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nra nra]
|-
| [[Ngomba]]
| [[Bamileke]]
| 63000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jgo jgo]
|-
| [[Ngombale]]
| [[Bamileke]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bai bai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nla nla]
|-
| [[Ngombe]]
| [[Buja–Ngombe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngc ngc]
|-
| [[Ngombe]]
| [[gbaya hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmj nmj]
|-
| [[Ngondi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ndn ndn]
|-
| [[Ngungwel]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngz ngz]
|-
| [[Ngurmbur]]
|
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrx nrx]
|-
| [[Nguồn]]
| [[Muong]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuo nuo]
|-
| [[Ngwaba]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngw ngw]
|-
| [[Ngwe]]
| [[Bamileke]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bai bai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nwe nwe]
|-
| [[Ngwii]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nlo nlo]
|-
| [[Ngwo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngn ngn]
|-
| [[Nhanda]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nha nha]
|-
| [[Nheengatu]]
| [[Língua Geral]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yrl yrl]
|-
| [[Nias]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
| 825768
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nia nia]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nia nia]
|-
| [[Nicaraguan Sign Language]]
| [[keinu hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncs ncs]
|-
| [[Nicola]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
|
|-
| [[Niellim]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nie nie]
|-
| [[Nigerian Fulfulde]]
| [[fula]]
| 14500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fuv fuv]
|-
| [[Nigerian Pidgin]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 47500000<br/>4700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcm pcm]
|-
| [[Nii]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nii nii]
|-
| [[Niksek]]
| [[Sanio]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbe gbe]
|-
| [[Nikyob-Nindem]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdp kdp]
|-
| [[Nimadi]]
| [[Rajastanera]]
| 1500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/noe noe]
|-
| [[Nimbari]]
| [[Leko-Nimbari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmr nmr]
|-
| [[Nimboran]]
| [[Nimboran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nir nir]
|-
| [[Nimo]]
| [[Left May]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/niw niw]
|-
| [[Ninam]]
| [[Yanomaman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shb shb]
|-
| [[Ninde]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwi mwi]
|-
| [[Ningye]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nns nns]
|-
| [[Ninzo]]
| [[Ninzic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nin nin]
|-
| [[Nisa-Anasi]]
| [[Geelvink Bay]]
|
|
|
|
|-
| [[Nisenan]]
| [[Maiduan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nsz nsz]
|-
| [[Nisga’a]]
| [[Nass-Gitksan]]
| 610
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncg ncg]
|-
| [[Nisu]]
| [[Loloish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nos nos]
|-
| [[Niuafo'ou]]
| [[East Uvean-Niuafo'ou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/num num]
|-
| [[Niuatoputapu]]
| [[East Uvean-Niuafo'ou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkp nkp]
|-
| [[Nivaclé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cag cag]
|-
| [[Nivkh]]
| [[paleosiberiar hizkuntzak]]
| 198
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/niv niv]
|-
| [[Nizaa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgi sgi]
|-
| [[Njebi]]
| [[Nzebi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzb nzb]
|-
| [[Njem]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njy njy]
|-
| [[Njen]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njj njj]
|-
| [[Njerep]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njr njr]
|-
| [[Nkem-Nkum]]
| [[llengües bakor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/isi isi]
|-
| [[Nkongho]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkc nkc]
|-
| [[Nkonya]]
| [[Guang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nko nko]
|-
| [[Nkoroo]]
| [[Ijaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkx nkx]
|-
| [[Nkukoli]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbo nbo]
|-
| [[Nnam]]
| [[llengües bakor]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nbp nbp]
|-
| [[Nobiin]]
| [[Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fia fia]
|-
| [[Noho]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bnm bnm]
|-
| [[Nomatsiguenga]]
| [[Campa]]
| 6500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/not not]
|-
| [[Nomlaki]]
| [[Northern Wintuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nol nol]
|-
| [[Noni]]
| [[Beboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhu nhu]
|-
| [[Nonuya]]
| [[Witotoan]]
| 2
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/noj noj]
|-
| [[Nooksack]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nok nok]
|-
| [[Noon]]
| [[Cangin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snf snf]
|-
| [[Noptinte]]
| [[Northern Valley Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[North Ambrym]]
| [[Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmg mmg]
|-
| [[North Bolivian Quechua]]
| [[Bolivian Quechua]]
| 116000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qul qul]
|-
| [[North Efate]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/llp llp]
|-
| [[North Giziga]]
| [[Giziga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gis gis]
|-
| [[North Marquesan]]
| [[Markesera]]
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrq mrq]
|-
| [[North Mesopotamian Arabic]]
| [[Mesopotamian Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayp ayp]
|-
| [[North Mofu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfk mfk]
|-
| [[North Picene]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrp nrp]
|-
| [[North Slavey]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/scs scs]
|-
| [[North Straits Salish]]
| [[Coast Salish]]
| 105
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/str str]
|-
| [[North Tanna]]
| [[Tanna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnn tnn]
|-
| [[North Teke]]
| [[Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/teg teg]
|-
| [[Northeast Malakula]]
| [[North and Central Vanuatu]]<br/>[[Malakula]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/upv upv]
|-
| [[Northeastern Dinka]]
| [[dinka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dip dip]
|-
| [[Northeastern Pomo]]
| [[Pomoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pef pef]
|-
| [[Northern Altai]]
| [[Altaiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atv atv]
|-
| [[Northern Amami Ōshima]]
| [[Amami Ōshima]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ryn ryn]
|-
| [[Northern Betsimisaraka Malagasy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bmm bmm]
|-
| [[Northern Bobo Madaré]]
| [[Bobo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbo bbo]
|-
| [[Northern Embera]]
| [[Enberera]]
| 72000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/emp emp]
|-
| [[Northern Kalapuya]]
| [[Kalapuyan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nrt nrt]
|-
| [[Northern Khmer]]
| [[khmerera]]
| 1400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kxm kxm]
|-
| [[Northern Min]]
| [[Inland Min]]
| 11000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnp mnp]
|-
| [[Northern Nago]]
| [[Ede]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkb xkb]
|-
| [[Northern Oaxaca Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhy nhy]
|-
| [[Northern Paiute]]
| [[Numic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pao pao]
|-
| [[Northern Pame]]
| [[Pame]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmq pmq]
|-
| [[Northern Pomo]]
| [[Pomoan]]
| 1
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pej pej]
|-
| [[Northern Puebla Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncj ncj]
|-
| [[Northern Pumi]]
| [[Pumi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmi pmi]
|-
| [[Northern Qiandong Miao]]
| [[Hmu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hea hea]
|-
| [[Northern Qiang]]
| [[Qiang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cng cng]
|-
| [[Northern Roglai]]
| [[Roglai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rog rog]
|-
| [[Northern Sierra Miwok]]
| [[Sierra Miwok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nsq nsq]
|-
| [[Northern Tsou]]
| [[Tsouic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
|-
| [[Northern Tutchone]]
| [[Tutchone]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttm ttm]
|-
| [[Northern Zazaki]]
| [[Zazera|Zazaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kiu kiu]
|-
| [[Northern Zhuang]]
| [[Northern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ccx ccx]
|-
| [[Northwestern Dinka]]
| [[dinka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/diw diw]
|-
| [[Notsi]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncf ncf]
|-
| [[Nottoway]]
| [[Iroquoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ntw ntw]
|-
| [[Nouchi]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Noy]]
| [[Bua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/noy noy]
|-
| [[Nsenga]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nse nse]
|-
| [[Nso]]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lns lns]
|-
| [[Ntcham]]
| [[Gurma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bud bud]
|-
| [[Ntomba-Bolia]]
| [[Bangi–Ntomba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bli bli]
|-
| [[Nubi]]
| [[Arabic-based pidgin and creole languages]]
| 42000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcn kcn]
|-
| [[Nuer]]
| [[Dinka–Nuer]]
| 900000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nus nus]
|-
| [[Nukak]]
| [[Macro-Puinavean]]
| 831
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbr mbr]
|-
| [[Nukuini]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuc nuc]
|-
| [[Numbami]]
| [[Huon Gulf]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sij sij]
|-
| [[Nume]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgs tgs]
|-
| [[Numidian]]
| [[Amazigera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nxm nxm]
|-
| [[Numèè]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdk kdk]
|-
| [[Nung]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]<br/>[[tai hizkuntzak]]
| 850000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nut nut]
|-
| [[Nung]]
| [[Nungish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nun nun]
|-
| [[Nunggubuyu]]
| [[Gunwinyguan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuy nuy]
|-
| [[Nungu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rin rin]
|-
| [[Nunivak Cup'ig]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Nupbi]]
| [[Bumthang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/npb npb]
|-
| [[Nusu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuf nuf]
|-
| [[Nuu-chah-nulth]]
| [[Wakashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuk nuk]
|-
| [[Nuxálk]]
| [[Salishan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blc blc]
|-
| [[Nyabwa]]
| [[Kru]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nwb nwb]
|-
| [[Nyah Kur]]
| [[Monic]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbn cbn]
|-
| [[Nyakyusa]]
| [[Nyakyusa-Ndali]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyy nyy]
|-
| [[Nyala]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/daj daj]
|-
| [[Nyam]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmi nmi]
|-
| [[Nyambo]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/now now]
|-
| [[Nyamwezi]]
| [[Sukuma-Nyamwezi]]
| 980000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nym nym]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nym nym]
|-
| [[Nyangatom]]
| [[Teso–Turkana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnj nnj]
|-
| [[Nyangbo]]
| [[Nyangbo-Tafi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyb nyb]
|-
| [[Nyangumarta]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nna nna]
|-
| [[Nyankpa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yes yes]
|-
| [[Nyarafolo]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sev sev]
|-
| [[Nyawaygi]]
| [[Pama-Nyungan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyt nyt]
|-
| [[Nyemba]]
| [[Lucazi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nba nba]
|-
| [[Nyen]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/neh neh]
|-
| [[Nyeu]]
| [[Katuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyl nyl]
|-
| [[Nyigina]]
| [[Nyulnyulan]]<br/>[[Kimberley area languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyh nyh]
|-
| [[Nyima]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldg ldg]
|-
| [[Nyimang]]
| [[Nyima]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyi nyi]
|-
| [[Nyindrou]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lid lid]
|-
| [[Nyingwom]]
| [[Savannas]]
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdx kdx]
|-
| [[Nyole]]
| [[Masaba-Luhya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuj nuj]
|-
| [[Nyolge]]
| [[Daju]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/njl njl]
|-
| [[Nyong]]
| [[Leko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/muo muo]
|-
| [[Nyulnyul]]
| [[Nyulnyulan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nyv nyv]
|-
| [[Nyâlayu]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yly yly]
|-
| [[Nzakambay]]
|
| 31500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzy nzy]
|-
| [[Nzakara]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzk nzk]
|-
| [[Nzanyi]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nja nja]
|-
| [[Nzema]]
| [[Central Tano]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzi nzi]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzi nzi]
|-
| [[Nzime]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ozm ozm]
|-
| [[Nüpode Huitoto]]
| [[Witotoan]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hux hux]
|-
| [[Nǁng]]
| [[tuu hizkuntzak]]
| 3
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngh ngh]
|-
| [[O'odham]]
| [[Piman]]
| 15000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ood ood]
|-
| [[Oaxaca chontal]]
| [[Tequistlatecan]]
|
|
|
|
|-
| [[Obispeño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/obi obi]
|-
| [[Oblo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/obl obl]
|-
| [[Obulom]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/obu obu]
|-
| [[Ocaina]]
| [[Witotoan]]
| 190
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oca oca]
|-
| [[Odual]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/odu odu]
|-
| [[Odut]]
| [[llengües Kiong-Korop]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oda oda]
|-
| [[Ofayé]]
| [[Macro-Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/opy opy]
|-
| [[Ofo]]
| [[Western Siouan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ofo ofo]
|-
| [[Ogba]]
| [[Igboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ogc ogc]
|-
| [[Ogbia]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ogb ogb]
|-
| [[Ogbogolo]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ogg ogg]
|-
| [[Ogbronuagum]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ogu ogu]
|-
| [[Ogiek]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oki oki]
|-
| [[Oirata]]
| [[Fataluku-Oirata]]
| 1049
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oia oia]
|-
| [[Oji-Cree]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
| 10500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ojs ojs]
|-
| [[Ojibwe dialects]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Okanagan]]
| [[Interior Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oka oka]
|-
| [[Okinoerabu]]
| [[Northern Ryukyuan]]<br/>[[Southern Amami-Okinawan]]<br/>[[Okinoerabu–Yoron–Northern Okinawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/okn okn]
|-
| [[Oko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oks oks]
|-
| [[Okobo]]
| [[Obolo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/okb okb]
|-
| [[Okodia]]
| [[Ijaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/okd okd]
|-
| [[Okpamheri]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/opa opa]
|-
| [[Okpe]]
| [[Southwestern Edoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oke oke]
|-
| [[Oksapmin]]
| [[Ok]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/opm opm]
|-
| [[Oku]]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oku oku]
|-
| [[Okwanuchu]]
| [[Shastan]]
|
|
|
|
|-
| [[Old Bavarian]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Old Belarusian]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Old Dutch]]
| [[Low Franconian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/odt odt]
|-
| [[Old Frisian]]
| [[Frisiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ofs ofs]
|-
| [[Old High German]]
| [[goi alemaniar hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/goh goh]
| [https://iso639-3.sil.org/code/goh goh]
|-
| [[Old Javanese]]
| [[Malayo-polinesiar hizkuntzak|malaysiar-polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Old Mandarin]]
| [[txinera]]<br/>[[Historical Chinese]]<br/>[[Mandarinera|mandarin txinera]]
|
|
|
|
|-
| [[Old Nubian]]
| [[Nubian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/onw onw]
|-
| [[Old Saxon]]
| [[behe-aleman]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/osx osx]
|-
| [[Old Turkic]]
| [[Common Turkic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/otk otk]
|-
| [[Old Welsh]]
| [[Gales (hizkuntza)|gales]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/owl owl]
|-
| [[Old Yue]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Olo]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ong ong]
|-
| [[Oloma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/olm olm]
|-
| [[Olrat]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/olr olr]
|-
| [[Oluta Popoluca]]
| [[Mixe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/plo plo]
|-
| [[Omagua]]
| [[Tupi–Guarani]]
| 2
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omg omg]
|-
| [[Ometepec Náhuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nht nht]
|-
| [[Omi]]
|
| 91000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omi omi]
|-
| [[Omok]]
| [[Yukaghir]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omk omk]
|-
| [[Omotik]]
| [[Southern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omt omt]
|-
| [[Omurano]]
| [[indigenous language of South America]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/omu omu]
|-
| [[Oneida]]
| [[Iroquoian]]
| 55
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/one one]
|-
| [[Onhan]]
| [[Western Visayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/loc loc]
|-
| [[Onondaga]]
| [[Iroquoian]]
| 40
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ono ono]
|-
| [[Ontenu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ont ont]
|-
| [[Oorlams]]
| [[Low Franconian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oor oor]
|-
| [[Opata]]
| [[Opata-Eudeve]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/opt opt]
|-
| [[Opuo]]
| [[Koman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgn lgn]
|-
| [[Orang Kanaq]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/orn orn]
|-
| [[Orang Seletar]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ors ors]
|-
| [[Orejón]]
| [[Western Tucanoan]]
| 70
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ore ore]
|-
| [[Oring]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/org org]
|-
| [[Orizabako nahuatl]]
| [[Tehuacan–Zongolica Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nlv nlv]
|-
| [[Orma]]
| [[Oromoera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/orc orc]
|-
| [[Ormuri]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/oru oru]
|-
| [[Oro]]
| [[Lower Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/orx orx]
|-
| [[Oro Win]]
| [[Wanham-Wari-Oro Win]]
| 5
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/orw orw]
|-
| [[Oroha]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ora ora]
|-
| [[Orok]]
| [[Central‑Western Tungusic]]
| 47
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oaa oaa]
|-
| [[Oroko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdu bdu]
|-
| [[Oropom]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Oruma]]
| [[Ijaw]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/orr orr]
|-
| [[Osage]]
| [[Dhegihan]]
| 0
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/osa osa]
| [https://iso639-3.sil.org/code/osa osa]
|-
| [[Osatu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ost ost]
|-
| [[Osing]]
| [[Malayo-polinesiar hizkuntzak|malaysiar-polinesiar hizkuntzak]]
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/osi osi]
|-
| [[Ososo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oso oso]
|-
| [[Ot Danum]]
| [[West Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/otd otd]
|-
| [[Otank]]
| [[Tivoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uta uta]
|-
| [[Oti]]
| [[Macro-Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oti oti]
|-
| [[Otoro]]
| [[Talodi–Heiban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/otr otr]
|-
| [[Ottawa]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/otw otw]
|-
| [[Oud-Oostnederfrankisch]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Owa]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stn stn]
|-
| [[Owiniga]]
| [[Left May]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/owi owi]
|-
| [[O’chi’chi’]]
| [[Central Delta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xoc xoc]
|-
| [[O’du]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tyh tyh]
|-
| [[Pa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppt ppt]
|-
| [[Pa Di]]
| [[Southwestern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pdi pdi]
|-
| [[Pa'a]]
| [[Warji]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pqa pqa]
|-
| [[Pa-Hng]]
| [[Bahengic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pha pha]
|-
| [[Paamese]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pma pma]
|-
| [[Paasaal]]
| [[Sisaala]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sig sig]
|-
| [[Pacahuara]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcp pcp]
|-
| [[Pacaraos Quechua]]
| [[Quechua I]]
| 35
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qvp qvp]
|-
| [[Pacoh]]
| [[Katuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pac pac]
|-
| [[Padoe]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pdo pdo]
|-
| [[Paha]]
| [[Kra]]
| 600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yha yha]
|-
| [[Pai-lang]]
| [[Lolo-Burmese]]
|
|
|
|
|-
| [[Paicî]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pri pri]
|-
| [[Paipai]]
| [[Yuman–Cochimí]]<br/>[[indigenous languages of Mexico]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppi ppi]
|-
| [[Pak-Tong]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pkg pkg]
|-
| [[Pakanha]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pkn pkn]
|-
| [[Paku]]
| [[East Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pku pku]
|-
| [[Palaic]]
| [[Anatolian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/plq plq]
|-
| [[Palaka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/plr plr]
|-
| [[Palatinatuko alemana]]
| [[Rhine Franconian]]
| 1000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pfl pfl]
|-
| [[Palawano]]
| [[Palawanic]]
|
|
|
|
|-
| [[Palenquero]]
| [[Espainiar kreolerak]]
| 2788
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pln pln]
|-
| [[Paleo-Sardinian]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Palewyami]]
| [[yokustar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Palikúr]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/plu plu]
|-
| [[Palor]]
| [[Cangin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fap fap]
|-
| [[Palta]]
| [[Chicham]]
|
|
|
|
|-
| [[Palue]]
| [[Sumba–Hawu]]
| 10000<br/>3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ple ple]
|-
| [[Pambia]]
| [[Barambo-Pambia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmb pmb]
|-
| [[Pamona]]
| [[Kaili–Pamona]]
| 137000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmf pmf]
|-
| [[Pana]]
| [[Mbum]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnz pnz]
|-
| [[Panara]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kre kre]
|-
| [[Panare]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 3500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbh pbh]
|-
| [[Pande]]
| [[Ngondi–Ngiri]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bkj bkj]
|-
| [[Pangseng]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pgs pgs]
|-
| [[Pangutaran Sama]]
| [[Sama–Bajaw]]
| 35000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/slm slm]
|-
| [[Pangwa]]
| [[Southern Tanzania Highlands Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbr pbr]
|-
| [[Pannonian Rusyn]]
| [[Eslaviar hizkuntzak]]
| 14185
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rsk rsk]
|-
| [[Panyjima]]
| [[Ngayarda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnw pnw]
|-
| [[Panzaleo]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Papantla Totonac]]
| [[Totonac]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/top top]
|-
| [[Papapana]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppn ppn]
|-
| [[Papel]]
| [[Bak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbo pbo]
|-
| [[Papia]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbw bbw]
|-
| [[Papiamento of Aruba]]
| [[Papiamento]]
|
|
|
|
|-
| [[Papiamento of curaçao]]
| [[Papiamento]]
|
|
|
|
|-
| [[Papora]]
| [[Papora-Hoanya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppu ppu]
|-
| [[Papora-Hoanya]]
| [[Northern Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ppu ppu]
|-
| [[Paraujano]]
| [[Karibeko arawak hizkuntzak]]
| 1
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbg pbg]
|-
| [[Parauk]]
| [[Wa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/prk prk]
|-
| [[Pare]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asa asa]
|-
| [[Parkari Koli]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvx kvx]
|-
| [[Parkwa]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbi pbi]
|-
| [[Parni]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Pará Arára]]
| [[Pekodian]]
| 340
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aap aap]
|-
| [[Pará Gavião]]
| [[Timbira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvp gvp]
|-
| [[Pasto]]
| [[Barbacoan]]
|
|
|
|
|-
| [[Patamona]]
| [[Kapong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbc pbc]
|-
| [[Patep]]
| [[Mumeng]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ptp ptp]
|-
| [[Patpatar]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gfk gfk]
|-
| [[Patwin]]
| [[Wintuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pwi pwi]
|-
| [[Paumarí]]
| [[Arawan]]
| 290
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pad pad]
|-
| [[Paunaka]]
| [[Southern Maipuran]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnk pnk]
|-
| [[Pauserna]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/psm psm]
|-
| [[Pawnee]]
| [[Caddoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/paw paw]
|-
| [[Paya]]
| [[Chibchan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pay pay]
|-
| [[Paynamar]]
| [[Southern Adelbert]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmr pmr]
|-
| [[Pazeh-Kaxabu]]
| [[Formosan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pzh pzh]
|-
| [[Pe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pai pai]
|-
| [[Peba]]
| [[Peba–Yaguan]]
|
|
|
|
|-
| [[Pekal]]
| [[Malayic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pel pel]
|-
| [[Pela]]
| [[Burmish]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxd bxd]
|-
| [[Penchal]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pek pek]
|-
| [[Penrhyn]]
| [[Tahitic]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnh pnh]
|-
| [[Pentlatch]]
| [[Coast Salish]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ptw ptw]
|-
| [[Percheron]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Perené Ashéninka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/prq prq]
|-
| [[Pero]]
| [[Tangalic]]
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pip pip]
|-
| [[Petats]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pex pex]
|-
| [[Peterara]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwo mwo]
|-
| [[Petjo]]
| [[Nederlandar kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pey pey]
|-
| [[Pherá]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xwe xwe]
|-
| [[Phla]]
| [[Phla–Pherá]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xwl xwl]
|-
| [[Phong]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnx pnx]
|-
| [[Phray]]
| [[Khmuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pry pry]
|-
| [[Phu Thai]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pht pht]
|-
| [[Phuan]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/phu phu]
|-
| [[Piapoco]]
| [[Arawak hizkuntzak]]
| 6400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pio pio]
|-
| [[Piaroa]]
| [[Piaroa–Saliban]]
| 773
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pid pid]
|-
| [[Pije]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/piz piz]
|-
| [[Pijin]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 25000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pis pis]
|-
| [[Pilagá]]
| [[Guaicuruan]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/plg plg]
|-
| [[Pima Bajo]]
| [[Piman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pia pia]
|-
| [[Pimbwe]]
| [[Nyika-Safwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/piw piw]
|-
| [[Pingelapese]]
| [[Ponapeic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pif pif]
|-
| [[Pinghua]]
| [[txinera]]
|
|
|
|
|-
| [[Pinji]]
| [[Tsogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pic pic]
|-
| [[Pintupi]]
| [[Wati]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/piu piu]
|-
| [[Pinyin]]
| [[Grassfields Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pny pny]
|-
| [[Piratapuyo]]
| [[Eastern Tucanoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pir pir]
|-
| [[Pisabo]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pig pig]
|-
| [[Pisaflores Tepehua]]
| [[Tepehua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpp tpp]
|-
| [[Piti]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcn pcn]
|-
| [[Pitjantjatjara]]
| [[Western Desert]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pjt pjt]
|-
| [[Pitkern]]
| [[Ingeles kreolerak]]<br/>[[angliar hizkuntzak]]
| 532
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpe cpe]
| [https://iso639-3.sil.org/code/pih pih]
|-
| [[Pitta Pitta]]
| [[Pitta-Pitta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pit pit]
|-
| [[Piya]]
| [[Tangalic]]
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/piy piy]
|-
| [[Piyo]]
| [[Bi-Ka]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sit sit]
| [https://iso639-3.sil.org/code/byo byo]
|-
| [[Plains Apache]]
| [[hegoaldeko atabaskar hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apk apk]
|-
| [[Plains Cree]]
| [[cree hizkuntza]]
| 34000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crk crk]
|-
| [[Plains Indian Sign Language]]
| [[American Indian Sign Language]]
| 75
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/psd psd]
|-
| [[Plains Miwok]]
| [[Eastern Miwok]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmw pmw]
|-
| [[Plautdietsch]]
| [[East Low German]]
| 261000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pdt pdt]
|-
| [[Playero]]
| [[Guajiboan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gob gob]
|-
| [[Pnar]]
| [[Khasic]]
| 395124
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pbv pbv]
|-
| [[Pogolo]]
| [[Kilombero]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/poy poy]
|-
| [[Pol]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmm pmm]
|-
| [[Polari]]
| [[italiera]]<br/>[[Sabir]]<br/>[[erromaniera]]<br/>[[London slang]]<br/>[[Back slang]]<br/>[[rhyming slang]]<br/>[[thieves' cant]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pld pld]
|-
| [[Pomeranian]]
| [[Lechitic]]
|
|
|
|
|-
| [[Ponam]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ncc ncc]
|-
| [[Pongu]]
| [[Shiroro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/png png]
|-
| [[Pontic Greek]]
| [[greziera]]
| 778000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pnt pnt]
|-
| [[Poqomam]]
| [[maia hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/poc poc]
|-
| [[Poqomchi']]
| [[maia hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/poh poh]
|-
| [[Porome]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/prm prm]
|-
| [[Port Sandwich]]
| [[Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/psw psw]
|-
| [[Port Vato]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ptv ptv]
|-
| [[Portuguese Sign Language]]
| [[Swedish Sign Language family]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/psr psr]
|-
| [[Potawatomi]]
| [[Central Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pot pot]
|-
| [[Potiguára]]
| [[Tupian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pog pog]
|-
| [[Powhatan]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pim pim]
|-
| [[Poyanáwa]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pyn pyn]
|-
| [[Pre-Finno-Ugric substrate]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Primitive Irish]]
| [[Hizkuntza goidelikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pgl pgl]
|-
| [[Principense]]
| [[Portugaldar kreolerak]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pre pre]
|-
| [[Psikyɛ]]
| [[Kamwe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kvj kvj]
|-
| [[Ptolemaic Egyptian]]
| [[Egiptoera]]
|
|
|
|
|-
| [[Pu-Xian Min]]
| [[Coastal Min]]
| 2500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpx cpx]
|-
| [[Puari]]
| [[Skou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pux pux]
|-
| [[Puelche]]
| [[Chon hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pue pue]
|-
| [[Puguli]]
| [[Gurunsi]]
| 14300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pug pug]
|-
| [[Puinave]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pui pui]
|-
| [[Pulaar]]
| [[fula]]
| 4450000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fuc fuc]
|-
| [[Puluwatese]]
| [[Chuukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/puw puw]
|-
| [[Pumpokol]]
| [[Yeniseian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xpm xpm]
|-
| [[Punu]]
| [[Sira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/puu puu]
|-
| [[Purisimeño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/puy puy]
|-
| [[Purum]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pub pub]
|-
| [[Purépecha]]
| [[Tarascan]]
| 175000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsz tsz]
|-
| [[Putai]]
| [[Bura-Marghi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfl mfl]
|-
| [[Putukwam]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/afe afe]
|-
| [[Puyuma]]
| [[Formosan]]
| 8500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pyu pyu]
|-
| [[Pwaamei]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pme pme]
|-
| [[Pwapwâ]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pop pop]
|-
| [[Pyapun]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pcw pcw]
|-
| [[Pyem]]
| [[East Plateau]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pym pym]
|-
| [[Pyu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pyx pyx]
|-
| [[Pyu]]
|
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pby pby]
|-
| [[Pááfang]]
| [[Chuukic]]
| 1300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pfa pfa]
|-
| [[Päri]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lkr lkr]
|-
| [[Pémono]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pev pev]
|-
| [[Pökoot]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pko pko]
|-
| [[Qabiao]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/laq laq]
|-
| [[Qaqet]]
| [[East New Britain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byx byx]
|-
| [[Qatabanian]]
| [[Old South Arabian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xqt xqt]
|-
| [[Qoqmončaq]]
| [[kazakhera]]<br/>[[Mongoliera]]<br/>[[evenkera]]
| 200
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Quapaw]]
| [[Dhegihan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qua qua]
|-
| [[Quechan]]
| [[Yuman–Cochimí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yum yum]
|-
| [[Querandí]]
| [[Chon hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Quichua]]
| [[Northern Quechua]]
| 591448
|
|
|
|-
| [[Quileute]]
| [[Chimakuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qui qui]
|-
| [[Quimbaya]]
| [[choco hizkuntzak]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Quinault]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qun qun]
|-
| [[Quioquitani Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ztq ztq]
|-
| [[Quiripi]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qyp qyp]
|-
| [[Rade]]
| [[Chamic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rad rad]
|-
| [[Raga]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lml lml]
|-
| [[Rahambuu]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/raz raz]
|-
| [[Rajakng Kayan]]
| [[Kayan–Murik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ree ree]
|-
| [[Rakahanga-Manihiki]]
| [[Tahitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rkh rkh]
|-
| [[Rakhine]]
| [[Birmaniera]]
| 765000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rki rki]
|-
| [[Rama]]
| [[Votic]]<br/>[[Chibchan]]
| 740
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rma rma]
|-
| [[Ramarama]]
| [[Tupian]]
| 210
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/arr arr]
|-
| [[Ramoaaina]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rai rai]
|-
| [[Ramopa]]
| [[North Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kjx kjx]
|-
| [[Rang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rax rax]
|-
| [[Rangi]]
| [[Mbugwe–Rangi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lag lag]
|-
| [[Rasawa]]
| [[Lakes Plain]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rac rac]
|-
| [[Ratagnon]]
| [[Western Visayan]]
| 310
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/btn btn]
|-
| [[Ratahan]]
| [[Sangiric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rth rth]
|-
| [[Rawang]]
|
| 63000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/raw raw]
|-
| [[Rawo]]
| [[Skou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rwa rwa]
|-
| [[Razi dialect]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Red Gelao]]
| [[Kra]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gir gir]
|-
| [[Red Karen]]
| [[Karenic]]
|
|
|
|
|-
| [[Rejang]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
| 350000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rej rej]
|-
| [[Remo]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rem rem]
|-
| [[Rennellese]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mnv mnv]
|-
| [[Rerep]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pgk pgk]
|-
| [[Reshe]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/res res]
|-
| [[Resígaro]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rgr rgr]
|-
| [[Reyesano]]
| [[Tacanan]]
| 250
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rey rey]
|-
| [[Riang]]
| [[Riang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ril ril]
|-
| [[Rigwe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iri iri]
|-
| [[Rikbaktsa]]
| [[Macro-Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rkb rkb]
|-
| [[Riksmål]]
| [[norvegiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Ririo]]
| [[Choiseul]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rri rri]
|-
| [[Rodi]]
| [[erromaniera]]<br/>[[Scandoromani]]
| No/unknown value
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rmg rmg]
|-
| [[Rogo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rod rod]
|-
| [[Romagnol]]
| [[hizkuntza galo-italikoak]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rgn rgn]
|-
| [[Romang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rmm rmm]
|-
| [[Romano-Greek]]
| [[Para-Romani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rge rge]
|-
| [[Romano-Serbian]]
| [[Para-Romani]]
| 170000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rsb rsb]
|-
| [[Rombi]]
| [[Basaa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbi bbi]
|-
| [[Romblomanon]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]<br/>[[Bisayan]]<br/>[[Central Visayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rol rol]
|-
| [[Rombo]]
| [[Kilimanjaro-Taita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rof rof]
|-
| [[Romeyka]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Ron]]
| [[Ron]]
| 176000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cla cla]
|-
| [[Ronga]]
| [[Tswa-Ronga]]
| 722000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rng rng]
|-
| [[Ronji]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/roe roe]
|-
| [[Rotokas]]
| [[Papuan]]<br/>[[North Bougainville]]
| 4320
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/roo roo]
|-
| [[Roviana]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rug rug]
|-
| [[Ruma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ruz ruz]
|-
| [[Rumsen]]
| [[Southern Ohlone]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/css css]
|-
| [[Runga]]
| [[Aiki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rou rou]
|-
| [[Rusenu]]
| [[Oirata–Makasai]]
|
|
|
| No/unknown value
|-
| [[Russian Sign Language]]
| [[French Sign Language family]]
| 120000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rsl rsl]
|-
| [[Réunion Creole]]
| [[frantziar kreolerak]]
| 600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rcf rcf]
|-
| [[S'gaw Karen]]
| [[Karenic]]
| 4000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksw ksw]
|-
| [[Sa'a]]
| [[Malaita-Makira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apb apb]
|-
| [[Sa'ban]]
| [[North Sarawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snv snv]
|-
| [[Saa]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sax sax]
|-
| [[Saari]]
| [[Beboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asj asj]
|-
| [[Saaroa]]
| [[Tsouic]]
| 10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sxr sxr]
|-
| [[Saba]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/saa saa]
|-
| [[Sabaean]]
| [[South Semitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsa xsa]
|-
| [[Sabanês]]
| [[Nambikwaran]]
| 3
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sae sae]
|-
| [[Sabiny]]
| [[Elgon]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kpz kpz]
|-
| [[Sabir]]
| [[hizkuntza erromantzeak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pml pml]
|-
| [[Saek]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skb skb]
|-
| [[Safaliba]]
| [[Gur]]<br/>[[Oti–Volta]]
| 9000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/saf saf]
|-
| [[Safen]]
| [[Cangin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sav sav]
|-
| [[Safwa]]
| [[Nyika-Safwa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbk sbk]
|-
| [[Sahaptin]]
| [[Sahaptian]]
|
|
|
|
|-
| [[Saint Lucian Creole]]
| [[Antillean Creole]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/acf acf]
|-
| [[Saisiyat]]
| [[Formosan]]
| 4750
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsy xsy]
|-
| [[Sajau Basap]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjb sjb]
|-
| [[Sakao]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sku sku]
|-
| [[Sakapultek]]
| [[Quichean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quv quv]
|-
| [[Sakata]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skt skt]
|-
| [[Sake]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sak sak]
|-
| [[Sakirabiá]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skf skf]
|-
| [[Sakizaya]]
| [[East Formosan]]
| 958
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/szy szy]
|-
| [[Saliba]]
| [[Piaroa–Saliban]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/slc slc]
|-
| [[Saliba]]
| [[Papuan Tip]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbe sbe]
|-
| [[Salinan]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Hokan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sln sln]
|-
| [[Salish–Spokane–Kalispel]]
| [[Kalispel-Spokane-Pend d'Oreille-Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fla fla]
|-
| [[Sallaans]]
| [[Nederlandar behe-saxoiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sdz sdz]
|-
| [[Salvadoran Lenca]]
| [[Lenkera]]
|
|
|
|
|-
| [[Sama]]
| [[Kimbundu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smd smd]
|-
| [[Samaritan Aramaic]]
| [[Judeo-Aramaic]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sam sam]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sam sam]
|-
| [[Sambal]]
| [[Sambalic]]
| 70000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsb xsb]
|-
| [[Sambalpuri]]
| [[Oriya languages]]
| 2630000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spv spv]
|-
| [[Sambe]]
| [[Alumic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xab xab]
|-
| [[Samburu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/saq saq]
|-
| [[Samo]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Sampang]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rav rav]
|-
| [[Samwe]]
| [[Wara–Natyoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wbf wbf]
|-
| [[San Andrés–Providencia Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/icr icr]
|-
| [[Sanapaná]]
| [[Mascoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sap sap]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/spn spn]
|-
| [[Sandawe]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
| 40000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sad sad]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sad sad]
|-
| [[Sanga]]
| [[Luban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sng sng]
|-
| [[Sanga]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsn xsn]
|-
| [[Sangil]]
| [[Sangiric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snl snl]
|-
| [[Sangkong]]
| [[Hanoish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgk sgk]
|-
| [[Sanglechi]]
| [[Sanglechi-Ishkashimi]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgy sgy]
|-
| [[Sangsari]]
| [[Western Iranian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgr sgr]
|-
| [[Sangu]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snq snq]
|-
| [[Sanhaja de Srair]]
| [[Atlas]]
| 50000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjs sjs]
|-
| [[Sani]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ysn ysn]
|-
| [[Sankethi]]
| [[hizkuntza drabidikoak]]
|
|
|
|
|-
| [[Santa Cruz]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stc stc]
|-
| [[Santa María La Alta Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhz nhz]
|-
| [[Santiagueño Quechua]]
| [[Southern Quechua]]
| 170000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qus qus]
|-
| [[Santrokofi]]
| [[Likpe-Santrokofi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snw snw]
|-
| [[Sanumá]]
| [[Yanomaman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsu xsu]
|-
| [[Sapa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tys tys]
|-
| [[Sapo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/krn krn]
|-
| [[Saponi]]
| [[Lakes Plain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spi spi]
|-
| [[Saposa]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sps sps]
|-
| [[Sapé]]
| [[Arutani–Sape]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spc spc]
|-
| [[Sar]]
| [[Sara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mwm mwm]
|-
| [[Sara Bakati']]
| [[Bekati’]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sre sre]
|-
| [[Sarnami Hindustani]]
| [[Caribbean Hindustani]]
|
|
|
|
|-
| [[Sarthois]]
| [[Oïl hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Sarua]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swy swy]
|-
| [[Sasak]]
| [[Bali–Sasak–Sumbawa]]
| 2000000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sas sas]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sas sas]
|-
| [[Sasaru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sxs sxs]
|-
| [[Satawalese]]
| [[Chuukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stw stw]
|-
| [[Sause]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sao sao]
|-
| [[Savosavo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/svs svs]
|-
| [[Sawai]]
| [[South Halmahera]]
| 12000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/szw szw]
|-
| [[Saweru]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swr swr]
|-
| [[Sawi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/saw saw]
|-
| [[Sayula Popoluca]]
| [[Mixe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pos pos]
|-
| [[Saʽidi Arabic]]
| [[arabiera]]
| 22400000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aec aec]
|-
| [[Scottish Cant]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trl trl]
|-
| [[Sebat Bet Gurage]]
| [[Gurageera]]
| 1480000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgw sgw]
|-
| [[Secoya]]
| [[Siona-Secoya]]
| 1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sey sey]
|-
| [[Sedang]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sed sed]
|-
| [[Seediq]]
| [[Atayalic]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trv trv]
|-
| [[Sehwi]]
| [[Central Tano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sfw sfw]
|-
| [[Seimat]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssg ssg]
|-
| [[Sekani]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sek sek]
|-
| [[Seki]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/syi syi]
|-
| [[Selti]]
| [[Silte-Wolane]]
| 935000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stv stv]
|-
| [[Semai]]
| [[Senoic]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sea sea]
|-
| [[Sembla]]
| [[Samogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sos sos]
|-
| [[Sempan]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xse xse]
|-
| [[Senara]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/seq seq]
|-
| [[Senaya]]
| [[Northeastern Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/syn syn]
|-
| [[Seneca]]
| [[Seneca–Cayuga]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/see see]
|-
| [[Sened]]
| [[East Zenati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sds sds]
|-
| [[Sentani]]
| [[Sentani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/set set]
|-
| [[Serbian Old Church Slavonic]]
| [[Antzinako eliza-eslaviera]]
|
|
|
|
|-
| [[Serer]]
| [[Senegambian]]
| 1200000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/srr srr]
| [https://iso639-3.sil.org/code/srr srr]
|-
| [[Seri]]
| [[Hokan]]
| 900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sei sei]
|-
| [[Serrano]]
| [[Serran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ser ser]
|-
| [[Seto]]
| [[South Estonian]]
| 12549
|
|
|
|-
| [[Seychellois Creole]]
| [[frantziar kreolerak]]
| 73000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/crs crs]
|-
| [[Seze]]
| [[West Mao]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sze sze]
|-
| [[Sha]]
| [[Ron]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/scw scw]
|-
| [[Shabaki]]
| [[Zaza–Gorani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sdb sdb]
|-
| [[Shabo]]
|
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbf sbf]
|-
| [[Shahsevani dialect]]
| [[South Azerbaijani]]
|
|
|
|
|-
| [[Shakacho]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/moy moy]
|-
| [[Shall-Zwall]]
| [[Beromic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sha sha]
|-
| [[Shama]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sqa sqa]
|-
| [[Shamang]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsh xsh]
|-
| [[Shambala]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 664000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksb ksb]
|-
| [[Shandong dialect]]
| [[Mandarinera|mandarin txinera]]
| 10000
|
|
|
|-
| [[Shanga]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sho sho]
|-
| [[Shao–Jiang Min]]
| [[Inland Min]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjc sjc]
|-
| [[Sharwa]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swq swq]
|-
| [[Shasta]]
| [[Shastan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sht sht]
|-
| [[Shatt]]
| [[Daju]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shj shj]
|-
| [[Shau]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sqh sqh]
|-
| [[Shauraseni]]
| [[Dramatic Prakrit]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/psu psu]
|-
| [[Shawnee]]
| [[Central Algonquian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjw sjw]
|-
| [[She]]
| [[Sheic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shx shx]
|-
| [[Sheko]]
| [[Dizoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/she she]
|-
| [[Shempire]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/seb seb]
|-
| [[Shenwa]]
| [[Zenati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cnu cnu]
|-
| [[Sherbro]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bun bun]
|-
| [[Shi]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shr shr]
|-
| [[Shihhi Arabic]]
| [[Peninsular Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssh ssh]
|-
| [[Shiki]]
| [[Jarawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gua gua]
|-
| [[Shilluk]]
| [[Western Nilotic]]
| 2000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shk shk]
|-
| [[Shinasha]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bwo bwo]
|-
| [[Shingini]]
| [[Kambari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/asg asg]
|-
| [[Shiriana]]
| [[Central Arawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xir xir]
|-
| [[Shompen]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sii sii]
|-
| [[Shoo-Minda-Nye]]
| [[Jukunoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcv bcv]
|-
| [[Shor]]
| [[Yenisei Turkic]]
| 2839
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tut tut]
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjs cjs]
|-
| [[Shoshoni]]
| [[Numic]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shh shh]
|-
| [[Shua]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shg shg]
|-
| [[Shushtari]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Shuswap]]
| [[Interior Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shs shs]
|-
| [[Shuwa-Zamani]]
| [[Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksa ksa]
|-
| [[Shwai]]
| [[Talodi–Heiban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shw shw]
|-
| [[Siamou]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sif sif]
|-
| [[Siang]]
| [[West Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sya sya]
|-
| [[Siar-Lak]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjr sjr]
|-
| [[Siawi]]
| [[Amto–Musan]]
| 220
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmp mmp]
|-
| [[Siberian Tatar]]
| [[Kipchak–Nogai]]
| 101000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sty sty]
|-
| [[Sicel]]
| [[indoeuropar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/scx scx]
|-
| [[Sichuanese]]
| [[Southwestern Mandarin]]
|
|
|
|
|-
| [[Sidetic]]
| [[Luwic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsd xsd]
|-
| [[Sierra Totonac]]
| [[Totonac]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tos tos]
|-
| [[Sighu]]
| [[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sxe sxe]
|-
| [[Sika (Q33960)|Sika]]
| [[erdialde-ekialdeko hizkuntza maysiar-polinesiarrak]]
| 175000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ski ski]
|-
| [[Sikiana]]
| [[Parukotoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sik sik]
|-
| [[Sikule]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skh skh]
|-
| [[Silesian German]]
| [[East Central German]]
| 22900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sli sli]
|-
| [[Sillok]]
| [[Aka-Kelo-Molo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/soh soh]
|-
| [[Simalungun Batak]]
| [[Batak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bts bts]
|-
| [[Simbali]]
| [[Papuan]]<br/>[[East New Britain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smg smg]
|-
| [[Simbo]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbb sbb]
|-
| [[Simeulue]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smr smr]
|-
| [[Sinaugoro]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
| 18000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snc snc]
|-
| [[Sinauna]]
|
| 2500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/agv agv]
|-
| [[Singapore English]]
| [[ingeles]]
|
|
|
|
|-
| [[Singdarin]]
| [[Singaporean Mandarin]]
|
|
|
|
|-
| [[Sininkere]]
| [[Soninke-Bobo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skq skq]
|-
| [[Sinte Romani]]
| [[Northern Romani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rmo rmo]
|-
| [[Sinyar]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sys sys]
|-
| [[Sio]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xsi xsi]
|-
| [[Siona]]
| [[Siona-Secoya]]
| 550
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/snn snn]
|-
| [[Sipakapa]]
| [[Quichean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qum qum]
|-
| [[Sira]]
| [[Sira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swj swj]
|-
| [[Siraya]]
| [[East Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fos fos]
|-
| [[Siri]]
| [[Warji]]
| 3800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sir sir]
|-
| [[Siriano]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 220
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sri sri]
|-
| [[Sirionó]]
| [[Guarayu]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/srq srq]
|-
| [[Sisaala]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
|
|-
| [[Siuslaw]]
| [[Siuslawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sis sis]
|-
| [[Sivandi]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/siy siy]
|-
| [[Siwa]]
| [[Eastern Berber]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ber ber]
| [https://iso639-3.sil.org/code/siz siz]
|-
| [[Siwu]]
| [[Lelemi-Akpafu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/akp akp]
|-
| [[Skepi Creole Dutch]]
| [[Nederlandar kreolerak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skw skw]
|-
| [[Skou]]
| [[Skou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skv skv]
|-
| [[Sobei]]
| [[Sarmi–Jayapura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sob sob]
|-
| [[Soddo]]
| [[Gurageera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gru gru]
|-
| [[Soga]]
| [[North Nyanza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xog xog]
|-
| [[Sogdian]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
| 0
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sog sog]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sog sog]
|-
| [[Sokna]]
| [[Eastern Berber]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swn swn]
|-
| [[Sokoro]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sok sok]
|-
| [[Solano]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xso xso]
|-
| [[Solos]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sol sol]
|-
| [[Somrai]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sor sor]
|-
| [[Somyev]]
| [[Mambiloid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kgt kgt]
|-
| [[Sonjo]]
| [[Central Kenya Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/soz soz]
|-
| [[Sonqori]]
| [[Southern Oghuz]]
| 35000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tut tut]
|
|-
| [[Sori-Harengan]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbh sbh]
|-
| [[Sorkhei]]
| [[Northwestern Iranian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ira ira]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sqo sqo]
|-
| [[Sosi]]
| [[Manenguba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsi bsi]
|-
| [[South African Sign Language]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sfs sfs]
|-
| [[South Azerbaijani]]
| [[azerbaijanera]]
| 13800000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/azb azb]
|-
| [[South Bandangbugu-langbasi]]
| [[Banda (Q806234)|Banda]]
|
|
|
|
|-
| [[South Bolivian Quechua]]
| [[Bolivian Quechua]]
| 1616120
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quh quh]
|-
| [[South Central Dinka]]
| [[dinka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dib dib]
|-
| [[South Estonian]]
| [[hizkuntza baltiar-finlandiarrak]]
| 80000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vro vro]
|-
| [[South Giziga]]
| [[Giziga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/giz giz]
|-
| [[South Ucayali Ashéninka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpy cpy]
|-
| [[Southeast Ambrym]]
| [[Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tvk tvk]
|-
| [[Southeastern Dinka]]
| [[dinka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dks dks]
|-
| [[Southeastern Pomo]]
| [[Pomoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pom pom]
|-
| [[Southeastern Puebla Nahuatl]]
| [[nahuano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/npl npl]
|-
| [[Southern Altai]]
| [[Kyrgyz–Kipchak]]
| 55720
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alt alt]
| [https://iso639-3.sil.org/code/alt alt]
|-
| [[Southern Amami Ōshima]]
| [[Amami Ōshima]]
| 1800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ams ams]
|-
| [[Southern Aymara]]
| [[Aimara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayc ayc]
|-
| [[Southern Grebo]]
| [[greboera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grj grj]
|-
| [[Southern Kurdish]]
| [[kurduera]]
| 3000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sdh sdh]
|-
| [[Southern Masa]]
| [[Masa]]
|
|
|
|
|-
| [[Southern Mongolian]]
| [[Mongoliera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mvf mvf]
|-
| [[Southern Pame]]
| [[Pame]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmz pmz]
|-
| [[Southern Patwin]]
| [[Wintuan]]
|
|
|
|
|-
| [[Southern Pomo]]
| [[Pomoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/peq peq]
|-
| [[Southern Pumi]]
| [[Pumi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pmj pmj]
|-
| [[Southern Qiang]]
| [[Qiang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qxs qxs]
|-
| [[Southern Sama]]
| [[Sama]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssb ssb]
|-
| [[Southern Sierra Miwok]]
| [[Sierra Miwok]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/skd skd]
|-
| [[Southern Thai]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
| 4500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sou sou]
|-
| [[Southern Yukaghir]]
| [[Yukaghir]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yux yux]
|-
| [[Southwest Tanna]]
| [[Tanna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nwi nwi]
|-
| [[Southwestern Dinka]]
| [[dinka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dik dik]
|-
| [[Southwestern Tepehuan]]
| [[Southern Tepehuán]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tla tla]
|-
| [[Spokane language]]
| [[Kalispel-Spokane-Pend d'Oreille-Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spo spo]
|-
| [[Squamish]]
| [[Coast Salish]]
| 1
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/squ squ]
|-
| [[Sri Lankan Creole Malay]]
| [[Malay trade and creole languages]]
| 46000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sci sci]
|-
| [[Standard Danish]]
| [[daniera]]
|
|
|
|
|-
| [[Standard High German]]
| [[goi alemaniar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Standard Zhuang]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/za za]
| [https://iso639-3.sil.org/code/zha zha]
| [https://iso639-3.sil.org/code/zha zha]
|-
| [[Stellingwarfs]]
| [[Nederlandar behe-saxoiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/stl stl]
|-
| [[Stoney]]
| [[Dakotan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sto sto]
|-
| [[Sua]]
| [[Mel]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msw msw]
|-
| [[Suau]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swp swp]
|-
| [[Suba]]
| [[Great Lakes Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/suh suh]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/sxb sxb]
|-
| [[Subtiaba]]
| [[Tlapanecan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sut sut]
|-
| [[Sucite]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sep sep]
|-
| [[Sud Oranais-Gourara]]
| [[Mzab-Wargla]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grr grr]
|-
| [[Sui]]
|
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swi swi]
|-
| [[Suki]]
| [[Trans-Ginea Berria]]<br/>[[Gogodala–Suki]]
| 3500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sui sui]
|-
| [[Sukte]]
| [[Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ctd ctd]
|-
| [[Sukuma]]
| [[Sukuma-Nyamwezi]]
| 5430000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/suk suk]
| [https://iso639-3.sil.org/code/suk suk]
|-
| [[Sukur]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/syk syk]
|-
| [[Sula]]
| [[Central Maluku]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/szn szn]
|-
| [[Sumbawa]]
| [[Bali–Sasak–Sumbawa]]
| 300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/smw smw]
|-
| [[Sumeri]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcm tcm]
|-
| [[Sungor]]
| [[Taman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjg sjg]
|-
| [[Sungwadia]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrb mrb]
|-
| [[Sunwar]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/suz suz]
|-
| [[Supyire]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/spp spp]
|-
| [[Surbakhal]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sbj sbj]
|-
| [[Suri]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/suq suq]
|-
| [[Surigaonon]]
| [[Bisayan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgd sgd]
|-
| [[Sursurunga]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sgz sgz]
|-
| [[Sur–Myet]]
| [[Tarokoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdl tdl]
|-
| [[Susquehannock]]
| [[Iroquoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sqn sqn]
|-
| [[Suwu]]
| [[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/szv szv]
|-
| [[Suyá]]
| [[Jê]]
| 350
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/suy suy]
|-
| [[Swahili]]
| [[swahili]]
| 82300000<br/>16010110
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swh swh]
|-
| [[Swampy Cree]]
| [[cree hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/csw csw]
|-
| [[Swedish Sign Language]]
| [[Swedish Sign Language family]]
| 8000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swl swl]
|-
| [[Swiss High German]]
| [[aleman]]
|
|
|
|
|-
| [[Swo]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sox sox]
|-
| [[Syenara]]
| [[Senufo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/shz shz]
|-
| [[Syer-Tenyer]]
| [[Karaboro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kza kza]
|-
| [[Syrian Arabic]]
| [[North Levantine Arabic]]
|
|
|
|
|-
| [[Sô]]
| [[Katuic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sss sss]
|-
| [[Taba]]
| [[South Halmahera]]
| 20000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mky mky]
|-
| [[Tabasco Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhc nhc]
|-
| [[Tabriak]]
| [[Ramu–Lower Sepik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tzx tzx]
|-
| [[Tacana]]
| [[Tacanan]]
| 1800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tna tna]
|-
| [[Tachi Yokuts]]
| [[Southern Valley Yokuts]]
|
|
|
|
|-
| [[Tadaksahak]]
| [[Northern Songhay]]
| 100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dsq dsq]
|-
| [[Tadoma]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Tafi]]
| [[Nyangbo-Tafi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcd tcd]
|-
| [[Tagish]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 1<br/>2<br/>0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgx tgx]
|-
| [[Tagoi]]
| [[Rashad]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tag tag]
|-
| [[Tagwana]]
| [[Tagwana–Djimini]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgw tgw]
|-
| [[Tahltan]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tht tht]
|-
| [[Tai Daeng]]
| [[Southwestern Tai]]
| 650000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tyr tyr]
|-
| [[Tai Dam]]
| [[Southwestern Tai]]
| 760000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/blt blt]
|-
| [[Tai Hongjin]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tiz tiz]
|-
| [[Tai Khang]]
| [[Northern Tai]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnu tnu]
|-
| [[Tai Lü]]
| [[Southwestern Tai]]
| 700000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khb khb]
|-
| [[Tai Nüa]]
| [[Southwestern Tai]]
| 650000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdd tdd]
|-
| [[Tai Ya]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cuu cuu]
|-
| [[Taita]]
| [[Kilimanjaro-Taita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dav dav]
|-
| [[Taiwanese Hokkien]]
| [[Hokkien]]
|
|
|
|
|-
| [[Taiwanese Mandarin]]
| [[Standard Taiwanese Mandarin]]
|
|
|
|
|-
| [[Tajuasohn]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tja tja]
|-
| [[Takia]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbc tbc]
|-
| [[Takuu]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nho nho]
|-
| [[Tal]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tal tal]
|-
| [[Tala]]
| [[South Bauchi]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tak tak]
|-
| [[Taliabu]]
| [[Central Maluku]]
| 1500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlv tlv]
|-
| [[Talise]]
| [[Gela-Guadalcanal]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlr tlr]
|-
| [[Talodi]]
| [[Talodi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlo tlo]
|-
| [[Taloki]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlk tlk]
|-
| [[Talyshera]]
| [[Northwestern Iranian]]
| 764400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tly tly]
|-
| [[Tama]]
| [[Taman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tma tma]
|-
| [[Tama]]
| [[Tucanoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ten ten]
|-
| [[Tamambo]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mla mla]
|-
| [[Tamanaku]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmz tmz]
|-
| [[Tambas]]
| [[Ron]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdk tdk]
|-
| [[Tambora]]
| [[West Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xxt xxt]
|-
| [[Tami]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmy tmy]
|-
| [[Tamki]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tax tax]
|-
| [[Tammari]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbz tbz]
|-
| [[Tampuan]]
| [[Bahnaric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpu tpu]
|-
| [[Tampulma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpm tpm]
|-
| [[Tanacross]]
| [[Tanana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcb tcb]
|-
| [[Tandroy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdx tdx]
|-
| [[Tanema]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
| 4
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnx tnx]
|-
| [[Tangga]]
| [[Meso-Melanesian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgg tgg]
|-
| [[Tangoa]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgp tgp]
|-
| [[Tangsa]]
| [[Konyak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nst nst]
|-
| [[Tanimbili]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbe tbe]
|-
| [[Tanimuca-Retuarã]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnc tnc]
|-
| [[Tanosy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txy txy]
|-
| [[Tapieté]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpj tpj]
|-
| [[Tar Gula]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcm kcm]
|-
| [[Tarahumara]]
| [[Tarahumaran]]
| 70000
|
|
|
|-
| [[Tarangan Barat]]
| [[Tarangan]]
| 7910
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txn txn]
|-
| [[Tarao]]
| [[Northwestern Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tro tro]
|-
| [[Tariana]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tae tae]
|-
| [[Tarok]]
| [[Tarokoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yer yer]
|-
| [[Tartu]]
| [[South Estonian]]
|
|
|
|
|-
| [[Taruma]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdm tdm]
|-
| [[Tasawaq]]
| [[Northern Songhay]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twq twq]
|-
| [[Tataviam]]
| [[Takic]]
|
|
|
|
|-
| [[Tatuyo]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tav tav]
|-
| [[Taulil]]
| [[Taulil-Butam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuh tuh]
|-
| [[Tause]]
| [[Tariku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tad tad]
|-
| [[Taushiro]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 1
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trr trr]
|-
| [[Tawang Monpa]]
| [[East Bodish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twm twm]
|-
| [[Tawara]]
| [[Shona languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twl twl]
|-
| [[Tawoyan]]
| [[East Barito]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twy twy]
|-
| [[Tayap]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gpn gpn]
|-
| [[Tayo]]
| [[frantziar kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cks cks]
|-
| [[Tchitchege]]
| [[Mbete]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tck tck]
|-
| [[Teanu]]
| [[Utupua-Vanikoro]]
| 800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkw tkw]
|-
| [[Teda]]
| [[Saharan]]
| 42500
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssa ssa]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuq tuq]
|-
| [[Tee]]
| [[Ogoni]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkq tkq]
|-
| [[Tegali]]
| [[Rashad]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ras ras]
|-
| [[Tehuelche]]
| [[Chon hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/teh teh]
|-
| [[Teke-Laali]]
| [[West Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lli lli]
|-
| [[Teke-Nzikou]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nzu nzu]
|-
| [[Teke-Tyee]]
| [[Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tyx tyx]
|-
| [[Tektitek]]
| [[Mamean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttc ttc]
|-
| [[Teleut]]
| [[Southern Altai]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alt alt]
| [https://iso639-3.sil.org/code/alt alt]
|-
| [[Tem]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdh kdh]
|-
| [[Temascaltepec Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
| 310
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhv nhv]
|-
| [[Teme]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdo tdo]
|-
| [[Temiar]]
| [[Senoic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tea tea]
|-
| [[Temne]]
| [[Mel]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tem tem]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tem tem]
|-
| [[Tempasuk Dusun]]
| [[Kadazandusun]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdu tdu]
|-
| [[Ten'edn]]
| [[Jahaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnz tnz]
|-
| [[Tennet]]
| [[Surmic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tex tex]
|-
| [[Teop]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tio tio]
|-
| [[Tepecano]]
| [[Southern Tepehuán]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tep tep]
|-
| [[Tepehuán]]
| [[Piman]]
|
|
|
|
|-
| [[Tepes]]
| [[Kuliak]]
| 50
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/teu teu]
|-
| [[Tequiraca]]
| [[Tequiraca–Canichana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ash ash]
|-
| [[Tequistlatec]]
| [[Tequistlatecan]]
|
|
|
|
|-
| [[Ter Sami]]
| [[Eastern Sami]]
| 350<br/>2<br/>10
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjt sjt]
|-
| [[Tera]]
| [[Teraic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttr ttr]
|-
| [[Terei]]
| [[South Bougainville]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buo buo]
|-
| [[Terengganu Malay]]
| [[Malaysiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Teressa]]
| [[Nicobarese]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tef tef]
|-
| [[Teribe]]
| [[Talamanca]]
| 3000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tfr tfr]
|-
| [[Terik]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tec tec]
|-
| [[Ternate]]
| [[Papuan]]<br/>[[West Papuan]]
| 42000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tft tft]
|-
| [[Terêna]]
| [[Mamoré-Guaporé]]
| 16000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ter ter]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ter ter]
|-
| [[Tesaka Malagasy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkg tkg]
|-
| [[Teschen Silesian]]
| [[Silesiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Teshenawa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twc twc]
|-
| [[Teso]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/teo teo]
|-
| [[Tetelcingo Nahuatl]]
| [[erdiko nahuatl]]
| 3500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhg nhg]
|-
| [[Teushen]]
| [[Chon hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Tewa]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twe twe]
|-
| [[Tewe]]
| [[Shona languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twx twx]
|-
| [[Texistepec Popoluca]]
| [[Zoque]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/poq poq]
|-
| [[Tezoatlán Mixtec]]
| [[mixtekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mxb mxb]
|-
| [[Tha]]
| [[Bambukic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/thy thy]
|-
| [[Thao]]
| [[Formosan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssf ssf]
|-
| [[Tharawal]]
| [[Yuin-Kuric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbh tbh]
|-
| [[Tharu]]
| [[Bihari]]
|
|
|
|
|-
| [[Thavung]]
| [[Chut]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/thm thm]
|-
| [[Then]]
| [[Kam–Sui]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tct tct]
|-
| [[Tiagba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ahi ahi]
|-
| [[Tiang]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbj tbj]
|-
| [[Tibea]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ngy ngy]
|-
| [[Ticuna]]
| [[Ticuna–Yuri]]
| 61000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tca tca]
|-
| [[Tidikelt]]
| [[Mzab-Wargla]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tia tia]
|-
| [[Tidore]]
| [[North Halmahera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tvo tvo]
|-
| [[Tiene]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tii tii]
|-
| [[Tigak]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgc tgc]
|-
| [[Tigon]]
| [[Jukunoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nza nza]
|-
| [[Tikar]]
| [[Southern Bantoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tik tik]
|-
| [[Tikopia]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
| 3324
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkp tkp]
|-
| [[Tillamook]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/til til]
|-
| [[Tima]]
| [[Katla]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tms tms]
|-
| [[Timbisha]]
| [[Numic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/par par]
|-
| [[Timucua]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tjm tjm]
|-
| [[Tinani]]
| [[West Himalayish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbf lbf]
|-
| [[Tindi]]
| [[Avar–Andic]]
| 6693
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tin tin]
|-
| [[Tinigua]]
| [[Tiniguan]]
| 1
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tit tit]
|-
| [[Tinoc Kallahan]]
| [[Kallahan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tne tne]
|-
| [[Tinputz]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpz tpz]
|-
| [[Tipai]]
| [[Diegueño]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dih dih]
|-
| [[Tirax]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mme mme]
|-
| [[Tiriyó]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 2100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tri tri]
|-
| [[Tiro]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tic tic]
|-
| [[Tita]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdq tdq]
|-
| [[Titan]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttv ttv]
|-
| [[Tiwi]]
|
| 2040
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tiw tiw]
|-
| [[Tlachichilco Tepehua]]
| [[Tepehua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpt tpt]
|-
| [[Tlamacazapa Nahuatl]]
| [[Nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nuz nuz]
|-
| [[Tlapanec]]
| [[Oto-Manguean]]
|
|
|
|
|-
| [[Toba Qom]]
| [[Guaicuruan]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tob tob]
|-
| [[Tobanga]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tng tng]
|-
| [[Tobelo]]
| [[West Papuan]]
| 27720
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlb tlb]
|-
| [[Tocharian A]]
| [[Tokariera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xto xto]
|-
| [[Tocho]]
| [[Talodi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/taz taz]
|-
| [[Tocodede]]
| [[austronesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkd tkd]
|-
| [[Tofa]]
| [[Sayan]]
| 93
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kim kim]
|-
| [[Tofanma]]
| [[Namla–Tofanma]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlg tlg]
|-
| [[Tofin]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tfi tfi]
|-
| [[Togoyo]]
| [[Sere]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tgy tgy]
|-
| [[Tojolab'al]]
| [[Q'anjobalan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/toj toj]
|-
| [[Tokunoshima]]
| [[Northern Ryukyuan]]<br/>[[Amami]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tkn tkn]
|-
| [[Tol]]
| [[Jicaquean]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jic jic]
|-
| [[Tolai]]
| [[Patpatar–Tolai]]
| 100000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/map map]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ksd ksd]
|-
| [[Tolaki]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lbw lbw]
|-
| [[Tolomako]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tlm tlm]
|-
| [[Tolowa]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tol tol]
|-
| [[Tombulu]]
| [[Minahasan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tom tom]
|-
| [[Tomoip]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tqp tqp]
|-
| [[Tondano]]
| [[Minahasan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdn tdn]
|-
| [[Tonga]]
| [[Nyasa]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tog tog]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tog tog]
|-
| [[Tongva]]
| [[Serran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xgf xgf]
|-
| [[Tonjon]]
| [[Jogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tjn tjn]
|-
| [[Tonsawang]]
| [[Minahasan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnw tnw]
|-
| [[Tonsea]]
| [[Minahasan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txs txs]
|-
| [[Tontemboan]]
| [[Minahasan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnt tnt]
|-
| [[Toposa]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/toq toq]
|-
| [[Toraja-Sa’dan]]
| [[South Sulawesi]]
| 500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sda sda]
|-
| [[Toram]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trj trj]
|-
| [[Torau]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttu ttu]
|-
| [[Torgut Oirat]]
| [[Oirat]]
|
|
|
|
|-
| [[Toro]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tdv tdv]
|-
| [[Toro-tegu Dogon]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dtt dtt]
|-
| [[Toromono]]
| [[Tacanan]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tno tno]
|-
| [[Torona]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tqr tqr]
|-
| [[Torres Strait Creole]]
| [[Ingeles kreolerak]]
| 7800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tcs tcs]
|-
| [[Torricelli]]
| [[Kombio-Arapeshan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tei tei]
|-
| [[Totoro]]
| [[Coconucan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttk ttk]
|-
| [[Touo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tqu tqu]
|-
| [[To’abaita]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlu mlu]
|-
| [[Tremembé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tme tme]
|-
| [[Trinitario]]
| [[Moxo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trn trn]
|-
| [[Trojan]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Ts'ün-Lao]]
| [[tai hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsl tsl]
|-
| [[Tsaangi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsa tsa]
|-
| [[Tsachila]]
| [[Cayapa-Colorado]]
| 2300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cof cof]
|-
| [[Tsat]]
| [[Chamic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huq huq]
|-
| [[Tsengel]]
| [[Sayan]]
|
|
|
|
|-
| [[Tsetsaut]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/txc txc]
|-
| [[Tsimihety Malagasy]]
| [[Malgaxe (hizkuntza)|malgaxe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xmw xmw]
|-
| [[Tso]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ldp ldp]
|-
| [[Tsogo]]
| [[Tsogo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsv tsv]
|-
| [[Tsotsitaal]]
|
| 500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fly fly]
|-
| [[Tsou]]
| [[Tsouic]]
| 2100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsu tsu]
|-
| [[Tsuutʼina]]
| [[Northern Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/srs srs]
|-
| [[Tsuvan]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsh tsh]
|-
| [[Tswa]]
| [[Tswa-Ronga]]
| 1200000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tsc tsc]
|-
| [[Tswapong]]
| [[pediera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/two two]
|-
| [[Tubar]]
| [[Uto-azteka hizkuntzak|hizkuntza uto-aztekak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbu tbu]
|-
| [[Tucano]]
| [[Eastern Tucanoan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuo tuo]
|-
| [[Tugen]]
| [[Kalenjin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuy tuy]
|-
| [[Tugurt]]
| [[Mzab-Wargla]]
| 8100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tjo tjo]
|-
| [[Tujia]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
| 70000
|
|
|
|-
| [[Tukang Besi]]
| [[Celebic]]
|
|
|
|
|-
| [[Tuki]]
| [[Sanaga]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bag bag]
|-
| [[Tula]]
|
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tul tul]
|-
| [[Tulu-Bohuai]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rak rak]
|-
| [[Tumak]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmc tmc]
|-
| [[Tumi]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kku kku]
|-
| [[Tumtum]]
| [[Kadu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tbr tbr]
|-
| [[Tundra Yukaghir]]
| [[Yukaghir]]
| 40
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mis mis]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ykg ykg]
|-
| [[Tungag]]
| [[Meso-Melanesian]]
| 12000<br/>9500
| No/unknown value
| No/unknown value
| [https://iso639-3.sil.org/code/lcm lcm]
|-
| [[Tunggare]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/trt trt]
|-
| [[Tunia]]
| [[Bua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tug tug]
|-
| [[Tunisian Arabic]]
| [[Maghrebi Arabic]]
| 11600000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aeb aeb]
|-
| [[Tunjung]]
| [[Mahakam]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tjg tjg]
|-
| [[Tunni]]
| [[Somali languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tqq tqq]
|-
| [[Tunzu]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dza dza]
|-
| [[Tuparí]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpr tpr]
|-
| [[Tupi]]
| [[Tupi–Guarani]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpw tpw]
|-
| [[Tupiniquim]]
| [[Tupian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tpk tpk]
|-
| [[Tupuri]]
| [[Adamawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tui tui]
|-
| [[Turiwára]]
| [[Tupi–Guarani]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/twt twt]
|-
| [[Turka]]
| [[Gur]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nic nic]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuz tuz]
|-
| [[Turkana]]
| [[Eastern Nilotic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuv tuv]
|-
| [[Turoyo]]
| [[Central Neo-Aramaic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tru tru]
|-
| [[Tuscarora]]
| [[Iroquoian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tus tus]
|-
| [[Tusya]]
| [[Gur]]
|
|
|
|
|-
| [[Tutchone]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 360
|
|
|
|-
| [[Tutelo]]
| [[Western Siouan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tta tta]
|-
| [[Tutong]]
| [[Berawan–Lower Baram]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttg ttg]
|-
| [[Tututni]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tuu tuu]
|-
| [[Tuyuca]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 570
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tue tue]
|-
| [[Tver Karelian]]
| [[Kareliera]]
|
|
|
|
|-
| [[Txinako pidgin ingelesa]]
| [[Ingeles kreolerak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpi cpi]
|-
| [[Tyefo]]
| [[Gur]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tiq tiq]
|-
| [[Tz’utujil]]
| [[Quichean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tzj tzj]
|-
| [[Tây Bồi pidgin]]
| [[pidgina]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tas tas]
|-
| [[U]]
| [[Palaungic]]
| 40000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uuu uuu]
|-
| [[U'wa]]
| [[Magdalenic]]
|
|
|
|
|-
| [[Ubaghara]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byc byc]
|-
| [[Ubang]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uba uba]
|-
| [[Ubi]]
| [[East Chadic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ubi ubi]
|-
| [[Ubir]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ubr ubr]
|-
| [[Ucayali–Yurúa Ashéninka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cpb cpb]
|-
| [[Uduk]]
| [[Koman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/udu udu]
|-
| [[Ughele]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uge uge]
|-
| [[Uhami]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uha uha]
|-
| [[Ukaan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kcf kcf]
|-
| [[Ukhwejo]]
| [[Makaa-Njem]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ukh ukh]
|-
| [[Ukpe-Bayobiri]]
| [[Bendi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ukp ukp]
|-
| [[Ukue]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uku uku]
|-
| [[Ukusi-Koparamio Hoia Hoia]]
| [[Hoia Hoia]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hhi hhi]
|-
| [[Ukwuani-Aboh-Ndoni]]
| [[Igboid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ukw ukw]
|-
| [[Ulch]]
| [[Central‑Western Tungusic]]
| 154
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulc ulc]
|-
| [[Ulukwumi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulb ulb]
|-
| [[Ulumanda’]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulm ulm]
|-
| [[Ulwa]]
| [[Sumo]]<br/>[[Misumalpan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulw ulw]
|-
| [[Uma' Lung]]
| [[North Sarawakan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ulu ulu]
|-
| [[Umbugarla]]
|
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/umr umr]
|-
| [[Umbuygamu]]
| [[Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/umg umg]
|-
| [[Umon]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/umm umm]
|-
| [[Unami]]
| [[delaware]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/unm unm]
|-
| [[Uneme]]
|
| 2023
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/une une]
|-
| [[Unserdeutsch]]
| [[pidgina]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uln uln]
|-
| [[Unua]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/onu onu]
|-
| [[Uokha]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uok uok]
|-
| [[Upper Chehalis]]
| [[Coast Salish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjh cjh]
|-
| [[Upper Kuskokwim]]
| [[Tanana]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kuu kuu]
|-
| [[Upper Necaxa Totonac]]
| [[Northern Totonac]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tku tku]
|-
| [[Upper Saxon]]
| [[Thuringian-Upper Saxon dialect group]]
| 2000000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sxu sxu]
|-
| [[Upper Ta'oih]]
| [[Ta’Oi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tth tth]
|-
| [[Upper Tanana]]
| [[Tanana]]
| 100
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tau tau]
|-
| [[Upper Umpqua]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xup xup]
|-
| [[Ura]]
| [[East New Britain]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uro uro]
|-
| [[Uradhi]]
| [[North Cape York Paman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urf urf]
|-
| [[Urak Lawoi’]]
| [[Malayic]]
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urk urk]
|-
| [[Urarina]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ura ura]
|-
| [[Urat]]
| [[Kombio-Arapeshan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urt urt]
|-
| [[Uru]]
| [[Uru–Chipaya]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ure ure]
|-
| [[Uruava]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urv urv]
|-
| [[Usaghade]]
| [[Obolo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/usk usk]
|-
| [[Ushoji]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ush ush]
|-
| [[Uspantek]]
| [[Quichean]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/usp usp]
|-
| [[Uvbie]]
| [[Southwestern Edoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/evh evh]
|-
| [[Uzbeki Arabic]]
| [[Central Asian Arabic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auz auz]
|-
| [[Vadi]]
| [[Kambari]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tvd tvd]
|-
| [[Vaeakau-Taumako]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
| 1142
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/piv piv]
|-
| [[Vafsi]]
| [[Southern Tati]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vaf vaf]
|-
| [[Vaghua]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tva tva]
|-
| [[Vagla]]
| [[Gurunsi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vag vag]
|-
| [[Vaiphei]]
| [[Northern Kuki-Chin]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vap vap]
|-
| [[Vale]]
| [[Vale]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vae vae]
|-
| [[Vame]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mlr mlr]
|-
| [[Vangunu]]
| [[Western Oceanic]]
| 910
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mpr mpr]
|-
| [[Vanimo]]
| [[Vanimo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vam vam]
|-
| [[Vanji]]
| [[Pamir]]
|
|
|
|
|-
| [[Vao]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vao vao]
|-
| [[Varhadi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vah vah]
|-
| [[Varisi]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vrs vrs]
|-
| [[Vasavi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vas vas]
|-
| [[Vedda]]
| [[Indo-ariar hizkuntzak|Indoariar hizkuntzak]]
| 300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ved ved]
|-
| [[Veluws]]
| [[Nederlandar behe-saxoiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vel vel]
|-
| [[Vemgo-Mabas]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vem vem]
|-
| [[Venetic]]
| [[hizkuntza italikoak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xve xve]
|-
| [[Vengo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bav bav]
|-
| [[Ventureño]]
| [[Chumashan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/veo veo]
|-
| [[Vera'a]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vra vra]
|-
| [[Vere]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ver ver]
|-
| [[Vestinian]]
| [[hizkuntza italikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xvs xvs]
|-
| [[Vilela]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vil vil]
|-
| [[Vili]]
| [[Sira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vif vif]
|-
| [[Vincentian Creole]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/svc svc]
|-
| [[Vinmavis]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vnm vnm]
|-
| [[Vitu]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wiv wiv]
|-
| [[Voko]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wok wok]
|-
| [[Vono]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kch kch]
|-
| [[Vori]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sde sde]
|-
| [[Voro]]
| [[Waja-Jen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vor vor]
|-
| [[Vove]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buw buw]
|-
| [[Voynichese]]
| No/unknown value
|
|
|
|
|-
| [[Vumbu]]
| [[Sira]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vum vum]
|-
| [[Vurës]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/msn msn]
|-
| [[Vute]]
| [[Vute-Wawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vut vut]
|-
| [[Vwanji]]
| [[Southern Tanzania Highlands Bantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wbi wbi]
|-
| [[Vyemo]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vig vig]
|-
| [[Võro]]
| [[South Estonian]]
| 74499
|
|
|
|-
| [[Wa]]
| [[Wa]]
|
|
|
|
|-
| [[Waata]]
| [[Oromoera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ssn ssn]
|-
| [[Waci]]
| [[Gbe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wci wci]
|-
| [[Waffa]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/waj waj]
|-
| [[Wagiman]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/waq waq]
|-
| [[Wahgi]]
| [[Papuan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wgi wgi]
|-
| [[Waikerí]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Waikuri]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Wailaki]]
| [[Pacific Coast Athabaskan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlk wlk]
|-
| [[Waima]]
| [[Papuan Tip]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/rro rro]
|-
| [[Waimahã]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bao bao]
|-
| [[Waimiri-Atroarí]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/atr atr]
|-
| [[Waja]]
|
| 60000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wja wja]
|-
| [[Wajarri]]
| [[Kartu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wbv wbv]
|-
| [[Wajiara]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 1200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yui yui]
|-
| [[Waka]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wav wav]
|-
| [[Wakasihu]]
| [[Central Maluku]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/alo alo]
|-
| [[Wakhi]]
| [[Ekialdeko irandar hizkuntzak]]
| 30000
|
| No/unknown value
| [https://iso639-3.sil.org/code/wbl wbl]
|-
| [[Wala]]
| [[Malaita]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lgl lgl]
|-
| [[Wali]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlx wlx]
|-
| [[Wallisian]]
| [[East Uvean-Niuafo'ou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wls wls]
|-
| [[Walmajarri]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/wmt wmt]
|-
| [[Wambaya]]
| [[Mirndi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wmb wmb]
|-
| [[Wambule]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wme wme]
|-
| [[Wamey]]
| [[Tenda]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cou cou]
|-
| [[Wan]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wan wan]
|-
| [[Wanano]]
| [[Eastern Tucanoan]]
| 2600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gvc gvc]
|-
| [[Wandala]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mfi mfi]
|-
| [[Wandamen]]
| [[Yapen]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wad wad]
|-
| [[Waninnawa]]
| [[Pano]]
| 700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/knt knt]
|-
| [[Wanka Quechua]]
| [[Quechua I]]
| 250000
|
|
|
|-
| [[Wannu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jub jub]
|-
| [[Wano]]
| [[Baliem Valley languages]]
| 1000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wno wno]
|-
| [[Wanukaka]]
| [[Sumba]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wnk wnk]
|-
| [[Wanzi]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wdd wdd]
|-
| [[Wané]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hwa hwa]
|-
| [[Waorani]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 1650
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/auc auc]
|-
| [[Wapan]]
| [[Jukun-Mbembe-Wurbo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juk juk]
|-
| [[Wapishana]]
| [[Northern Maipuran]]
| 13000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wap wap]
|-
| [[Wappo]]
| [[Yuki–Wappo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wao wao]
|-
| [[Warapu]]
| [[Skou]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wra wra]
|-
| [[Wardaman]]
| [[Yangmanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrr wrr]
|-
| [[Warekena]]
| [[Northern Maipuran]]
| 650
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gae gae]
|-
| [[Warembori]]
| [[Lower Mamberamo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wsa wsa]
|-
| [[Wargli]]
| [[Mzab-Wargla]]
| 20000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ber ber]
| [https://iso639-3.sil.org/code/oua oua]
|-
| [[Wariapano]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pno pno]
|-
| [[Waris]]
| [[Waris]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrs wrs]
|-
| [[Wari’]]
| [[Chapacuran]]
| 1930
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pav pav]
|-
| [[Warji]]
|
| 77700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wji wji]
|-
| [[Warlmanpa]]
| [[Ngarrkic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrl wrl]
|-
| [[Warlpiri]]
| [[Ngarrkic]]
| 2507
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/wbp wbp]
|-
| [[Warluwara]]
| [[Ngarna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrb wrb]
|-
| [[Warmian dialect]]
| [[Masovian]]
|
|
|
|
|-
| [[Warndarang]]
| [[Mangarrayi-Maran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wnd wnd]
|-
| [[Warrgamay]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wgy wgy]
|-
| [[Waru]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wru wru]
|-
| [[Warumungu]]
| [[Pama-Nyungan]]
| 200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrm wrm]
|-
| [[Wasa]]
| [[Akan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wss wss]
|-
| [[Watiwa]]
| [[Rai Coast]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wtf wtf]
|-
| [[Waurá]]
| [[Paresi–Waura]]
| 320
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wau wau]
|-
| [[Wawa]]
| [[Vute-Wawa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/www www]
|-
| [[Wawonii]]
| [[Bungku–Tolaki]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wow wow]
|-
| [[Waxiang Chinese]]
| [[txinera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wxa wxa]
|-
| [[Wayana]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 1700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/way way]
|-
| [[Wayoró]]
| [[Tuparí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wyr wyr]
|-
| [[Wejewa]]
| [[Sumba–Hawu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wew wew]
|-
| [[Welaun]]
| [[Timoric]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlh wlh]
|-
| [[Wendat]]
| [[Iroquoian]]<br/>[[Wyandot]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wya wya]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/wdt wdt]
|-
| [[Werni]]
| [[Talodi–Heiban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrn wrn]
|-
| [[West Ambae]]
| [[North and Central Vanuatu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nnd nnd]
|-
| [[West Berawan]]
| [[Berawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zbw zbw]
|-
| [[West Central German]]
| [[Central German]]
|
|
|
|
|-
| [[West Damar]]
|
| 800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drn drn]
|-
| [[West Makian]]
| [[North Halmahera]]
| 12000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mqs mqs]
|-
| [[West Uvean]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
| 2200
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/uve uve]
|-
| [[Western Armenian]]
| [[armeniera]]
| 1395240
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hyw hyw]
|-
| [[Western Bolivian Guaraní]]
| [[Bolivian Guaraní]]
| 7000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnw gnw]
|-
| [[Western Desert]]
| [[Wati]]
|
|
|
|
|-
| [[Western Fijian]]
| [[West Fijian–Rotuman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wyy wyy]
|-
| [[Western Huasteca Nahuatl]]
| [[Huastecako nahuatl]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhw nhw]
|-
| [[Western Jicaque]]
| [[Jicaquean]]
|
|
|
|
|-
| [[Western Lombard]]
| [[Lombardiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Western Neo-Aramaic]]
| [[aramera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/amw amw]
|-
| [[Western Ojibwa]]
| [[Ojibwa (hizkuntza)|Ojibwera]]
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ojw ojw]
|-
| [[Western Xiangxi Miao]]
| [[Xong]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mmr mmr]
|-
| [[Western Yugur]]
| [[Yenisei Turkic]]
| 4600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybe ybe]
|-
| [[Westphalian]]
| [[Mendebaldeko behe-aleman]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wep wep]
|-
| [[Wetarese]]
| [[Timoric]]
|
|
|
|
|-
| [[Weyto]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/woy woy]
|-
| [[Whitesands]]
| [[Tanna]]
| 7500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tnp tnp]
|-
| [[Wichita]]
| [[Caddoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wic wic]
|-
| [[Wichí Lhamtés Nocten]]
| [[Wichí]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mtp mtp]
|-
| [[Wik-Ngathan]]
| [[Wik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wig wig]
|-
| [[Wintu]]
| [[Wintuan]]
| 5
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wnw wnw]
|-
| [[Winye]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kst kst]
|-
| [[Wiradjuri]]
| [[Wiradhuric]]
| 30
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wrh wrh]
|-
| [[Wirangu]]
| [[Thura-Yura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wgu wgu]
|-
| [[Witoto]]
| [[Bora–Witoto]]<br/>[[Witotoan]]
|
|
|
|
|-
| [[Wiwa]]
| [[Chibchan]]
| 1850
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mbp mbp]
|-
| [[Wixarika]]
| [[Corachol]]<br/>[[indigenous languages of Mexico]]
| 47625
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hch hch]
|-
| [[Wiyot]]
| [[Algic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wiy wiy]
|-
| [[Wobé]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wob wob]
|-
| [[Woccon]]
| [[Catawban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xwc xwc]
|-
| [[Wolayttattuwa]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
| 5830000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wal wal]
| [https://iso639-3.sil.org/code/wal wal]
|-
| [[Wolio]]
| [[Wotu–Wolio]]
| 65000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wlo wlo]
|-
| [[Wom]]
| [[Leko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wom wom]
|-
| [[Woods Cree]]
| [[cree hizkuntza]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cwd cwd]
|-
| [[Worimi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kda kda]
|-
| [[Worora]]
| [[Worrorran]]<br/>[[Kimberley area languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/unp unp]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/wro wro]
|-
| [[Wounaan]]
| [[choco hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/noa noa]
|-
| [[Wovea]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bbx bbx]
|-
| [[Wudu]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wud wud]
|-
| [[Wumboko]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bqm bqm]
|-
| [[Wumbvu]]
| [[Bantu hizkuntzak]]<br/>[[Kele]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wum wum]
|-
| [[Wunambal]]
| [[Worrorran]]<br/>[[Kimberley area languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wub wub]
|-
| [[Wushi]]
| [[Ring]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bse bse]
|-
| [[Wutung]]
| [[Skou]]
| 900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wut wut]
|-
| [[Wuvulu-Aua]]
| [[Admiralty Islands]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/wuv wuv]
|-
| [[Wuzlam]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/udl udl]
|-
| [[Wyandot]]
| [[Iroquoian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iro iro]
| [https://iso639-3.sil.org/code/wya wya]
|-
| [[Wãpha]]
| [[Jukun-Mbembe-Wurbo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/juw juw]
|-
| [[Xakriabá]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xkr xkr]
|-
| [[Xavante]]
| [[Jê]]<br/>[[Central Jê]]
| 9600
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sai sai]
| [https://iso639-3.sil.org/code/xav xav]
|-
| [[Xerénte]]
| [[Jê]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xer xer]
|-
| [[Xeta]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xet xet]
|-
| [[Xianbei]]
| [[Para-Mongolic]]
|
|
|
|
|-
| [[Xibe]]
| [[Jurchenic]]
| 30000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sjo sjo]
|-
| [[Xipaya]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Tupian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xiy xiy]
|-
| [[Xiri]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xii xii]
|-
| [[Xokleng]]
| [[Jê]]<br/>[[Macro-Jê]]
| 760
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xok xok]
|-
| [[Xârâcùù]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ane ane]
|-
| [[Yabarana]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 20
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yar yar]
|-
| [[Yabaâna]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybn ybn]
|-
| [[Yabem]]
| [[North Huon Gulf]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jae jae]
|-
| [[Yace]]
| [[Yatye-Akpa]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ekr ekr]
|-
| [[Yagua]]
| [[Peba–Yaguan]]
| 5700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yad yad]
|-
| [[Yaka]]
| [[Yaka]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yaf yaf]
|-
| [[Yaka]]
| [[West Teke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iyx iyx]
|-
| [[Yakan]]
| [[Sama–Bajaw]]
| 110000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yka yka]
|-
| [[Yakkha]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybh ybh]
|-
| [[Yakoma]]
| [[ngbandi]]
| 110000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yky yky]
|-
| [[Yala]]
| [[Etulo-Idoma]]
| 200000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yba yba]
|-
| [[Yalarnnga]]
| [[Kalkatungic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ylr ylr]
|-
| [[Yalgawarra]]
| [[Wik]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/fln fln]
|-
| [[Yalunka]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yal yal]
|-
| [[Yalë]]
|
| 600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nce nce]
|-
| [[Yamba]]
| [[Nkambe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yam yam]
|-
| [[Yameo]]
| [[Peba–Yaguan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yme yme]
|-
| [[Yaminawa]]
| [[Pano]]
| 2729
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yaa yaa]
|-
| [[Yamphu]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybi ybi]
|-
| [[Yana]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Hokan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ynn ynn]
|-
| [[Yanesha']]
| [[Western Maipuran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ame ame]
|-
| [[Yangho]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ynh ynh]
|-
| [[Yangum]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mzf mzf]
|-
| [[Yankam]]
| [[Tarokoid]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bsx bsx]
|-
| [[Yankunytjatjara]]
| [[Wati]]
| 600
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/kdd kdd]
|-
| [[Yansi]]
| [[Dingic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yns yns]
|-
| [[Yanyuwa]]
| [[Ngarna]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jao jao]
|-
| [[Yaqui]]
| [[Cahitan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yaq yaq]
|-
| [[Yareba]]
| [[Yareban]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yrb yrb]
|-
| [[Yaruro]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yae yae]
|-
| [[Yasa]]
| [[Sawabantu]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yko yko]
|-
| [[Yatee Zapotec]]
| [[zapotekera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zty zty]
|-
| [[Yauma]]
| [[Bantu hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yax yax]
|-
| [[Yaure]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yre yre]
|-
| [[Yauyos–Chincha Quechua]]
| [[Quechua I]]
| 13000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/qux qux]
|-
| [[Yavapai]]
| [[Havasupai-Walapai-Yavapai]]
|
|
|
|
|-
| [[Yavitero]]
| [[Northern Maipuran]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yvt yvt]
|-
| [[Yawa]]
|
| 10000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yva yva]
|-
| [[Yawalapiti]]
| [[Paresi–Waura]]
| 8
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yaw yaw]
|-
| [[Yaweyuha]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yby yby]
|-
| [[Yazgulyam]]
| [[Pamir]]
| 4000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yah yah]
|-
| [[Ye'kuana]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 6000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mch mch]
|-
| [[Yedina]]
| [[Buduma-Kotoko]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bdm bdm]
|-
| [[Yekhee]]
| [[Edoid languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ets ets]
|-
| [[Yele]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yle yle]
|-
| [[Yem]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jnj jnj]
|-
| [[Yemba]]
| [[Bamileke]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybb ybb]
|-
| [[Yendang]]
| [[Mumuye–Yendang]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ynq ynq]
|-
| [[Yeni]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yei yei]
|-
| [[Yerong]]
| [[Kra-dai hizkuntzak|tai-kadai hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yrn yrn]
|-
| [[Yerukala]]
| [[Tamil languages]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yeu yeu]
|-
| [[Yi]]
| [[Loloish]]
|
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/ii ii]
|
|
|-
| [[Yidgha]]
| [[Yidgha-Munja]]
| 6150
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ydg ydg]
|-
| [[Yidiny]]
| [[Yidinyic]]
| 52
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aus aus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/yii yii]
|-
| [[Yigha]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ayi ayi]
|-
| [[Yil]]
| [[Torricelli]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yll yll]
|-
| [[Yimas]]
| [[Ramu–Lower Sepik]]
| 300
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yee yee]
|-
| [[Yimkhiungrü]]
| [[Ao]]
| 83259
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yim yim]
|-
| [[Yine]]
| [[Piro]]
| 5000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pib pib]
|-
| [[Yinggarda]]
| [[South-West Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yia yia]
|-
| [[Yinjibarndi]]
| [[South-West Pama-Nyungan]]
| 377
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yij yij]
|-
| [[Yipma]]
|
| 6600
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/byr byr]
|-
| [[Yiwom]]
| [[West Chadic A]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gek gek]
|-
| [[Yobe]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/soy soy]
|-
| [[Yoke]]
| [[Lower Mamberamo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yki yki]
|-
| [[Yom]]
| [[Oti–Volta]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pil pil]
|-
| [[Yoncalla]]
| [[Kalapuyan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sxk sxk]
|-
| [[Yora]]
| [[Pano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mts mts]
|-
| [[Yoron]]
| [[Northern Ryukyuan]]<br/>[[Southern Amami-Okinawan]]<br/>[[Okinoerabu–Yoron–Northern Okinawan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yox yox]
|-
| [[Younuo]]
| [[Hmongic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/buh buh]
|-
| [[Yoy]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yoy yoy]
|-
| [[Yuanga]]
| [[New Caledonian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nua nua]
|-
| [[Yuchi]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuc yuc]
|-
| [[Yucuna]]
| [[Upper Amazon Arawakan]]
| 1800
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ycn ycn]
|-
| [[Yugambal]]
| [[Pama-Nyungan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yub yub]
|-
| [[Yugh]]
| [[Yeniseian]]
| 2<br/>134<br/>1<br/>0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yug yug]
|-
| [[Yuhup]]
| [[Nadahup]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yab yab]
|-
| [[Yuki]]
| [[Yuki–Wappo]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuk yuk]
|-
| [[Yukpa]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 7500
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yup yup]
|-
| [[Yukuben]]
| [[Yukubenic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ybl ybl]
|-
| [[Yukulta]]
| [[Tangkic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gcd gcd]
|-
| [[Yulu]]
| [[Bongo-Bagirmi hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yul yul]
|-
| [[Yupua]]
| [[Paresi–Waura]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sar sar]
|-
| [[Yuracaré]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]
| 2700
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yuz yuz]
|-
| [[Yuri]]
| [[Ticuna–Yuri]]
| 200
|
|
|
|-
| [[Yurok]]
| [[Algic]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yur yur]
|-
| [[Yurumanguí]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Zabana]]
| [[Western Oceanic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kji kji]
|-
| [[Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl]]
| [[nahuano]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nhi nhi]
|-
| [[Zaghawa]]
| [[Saharan]]
| 274000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zag zag]
|-
| [[Zakhring]]
| [[Hizkuntza sino-tibetarrak|sino-tibetar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zkr zkr]
|-
| [[Zan Gula]]
| [[Bua]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zna zna]
|-
| [[Zangwal]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zah zah]
|-
| [[Zari]]
| [[South Bauchi]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zaz zaz]
|-
| [[Zarphatic]]
| [[Judeo-Latin]]<br/>[[Judu-erromantze hizkuntzak]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zrp zrp]
|-
| [[Zauzou]]
| [[Loloish]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zal zal]
|-
| [[Zay]]
| [[Ethiopian Semitic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zwa zwa]
|-
| [[Zayse-Zergulla]]
| [[hizkuntza omotikoak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zay zay]
|-
| [[Zazao]]
| [[Northwest Solomonic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jaj jaj]
|-
| [[Zeelandic]]
| [[nederlandera]]
| 220000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zea zea]
|-
| [[Zeem]]
| [[South Bauchi]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zem zem]
|-
| [[Zekwe]]
| [[Upper Cross River]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/eze eze]
|-
| [[Zemba]]
| [[Southwest Bantu]]
| 22000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dhm dhm]
|-
| [[Zeme]]
|
|
|
|
|
|-
| [[Zhaba]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zhb zhb]
|-
| [[Zhang-Zhung]]
| [[West Himalayish]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xzh xzh]
|-
| [[Zhire]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zhi zhi]
|-
| [[Zia]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zia zia]
|-
| [[Zialo]]
| [[Mande hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zil zil]
|-
| [[Zigula]]
| [[Northeast Coast Bantu]]
| 355000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ziw ziw]
|-
| [[Zimakani]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zik zik]
|-
| [[Zirenkel]]
| [[East Chadic]]
| 2240
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zrn zrn]
|-
| [[Ziriya]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zir zir]
|-
| [[Zizilivakan]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ziz ziz]
|-
| [[Zo]]
| [[Kuki-Chin]]
| 61000<br/>20900
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zom zom]
|-
| [[Zora]]
| [[East Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cbo cbo]
|-
| [[Zoroastrian Dari]]
| [[Central Persian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gbz gbz]
|-
| [[Zulgo-Gemzek]]
| [[Biu–Mandara]]
| 26000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gnd gnd]
|-
| [[Zumbun]]
| [[Warji]]
| 2000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jmb jmb]
|-
| [[Zuruahá]]
| [[Arawan]]
| 140
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swx swx]
|-
| [[Zyphe]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zyp zyp]
|-
| [[Záparo]]
| [[Zaparoan]]
| 0
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zro zro]
|-
| [[abu']]
| [[Arapesh]]
| 2560
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aah aah]
|-
| [[afade]]
| [[Biu–Mandara]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aal aal]
|-
| [[alumu-tesu]]
| [[Alumic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aab aab]
|-
| [[ambrak]]
| [[Torricelli]]
| 290
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aag aag]
|-
| [[ankavera]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aak aak]
|-
| [[arifama-miniafia]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aai aai]
|-
| [[bas san joaquin]]
| [[yokustar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[chipewyanera]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 11325
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chp chp]
| [https://iso639-3.sil.org/code/chp chp]
|-
| [[coastal kadazan]]
| [[Kadazandusun]]
| 200000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/kzj kzj]
|-
| [[delaware]]
| [[Eastern Algonquian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/del del]
| [https://iso639-3.sil.org/code/del del]
|-
| [[dinka]]
| [[Dinka–Nuer]]<br/>[[Hizkuntza nilotikoak]]
| 1365900
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/din din]
| [https://iso639-3.sil.org/code/din din]
|-
| [[divine language]]
|
|
|
|
|
|-
| [[drents]]
| [[Nederlandar behe-saxoiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/drt drt]
|-
| [[emiliera]]
| [[Emiliano-romagnolo]]
| 1300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/egl egl]
|-
| [[erdialdeko bikolera]]
| [[Bikol]]
| 2500000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bcl bcl]
|-
| [[gayoera]]
| [[Northwest Sumatra–Barrier Islands]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gay gay]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gay gay]
|-
| [[gbaya hizkuntzak]]
| [[Gbaya-Manza-Ngbaka]]<br/>[[Ubangian]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gba gba]
| [https://iso639-3.sil.org/code/gba gba]
|-
| [[gheg albaniera]]
| [[albaniera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aln aln]
|-
| [[greboera]]
| [[Grebo]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/grb grb]
| [https://iso639-3.sil.org/code/grb grb]
|-
| [[greziera modernoa]]
| [[Hellenic]]<br/>[[Southern European language]]<br/>[[greziera]]
| 15000000
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/el el]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ell ell]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/gre gre]
| [https://iso639-3.sil.org/code/ell ell]
|-
| [[hegoaldeko min]]
| [[Coastal Min]]
| 50100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nan nan]
|-
| [[hmong njua]]
| [[Hmongic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hnj hnj]
|-
| [[ibanera]]
| [[Ibanic]]
| 2300000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/iba iba]
| [https://iso639-3.sil.org/code/iba iba]
|-
| [[ingeles moderno]]
| [[angliar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[jin txinera]]
| [[txinera]]<br/>[[Sinitic]]
| 46900000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/cjy cjy]
|-
| [[juhuri]]
| [[judu-hizkuntzak]]<br/>[[tatera]]
| 106000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/jdt jdt]
|-
| [[kariba]]
| [[Karibe hizkuntzak]]
| 10000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/car car]
| [https://iso639-3.sil.org/code/car car]
|-
| [[kinki]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/quq quq]
|-
| [[koinè lombardo-veneta]]
|
|
|
|
|
|-
| [[kuyawi]]
| [[Nadahup]]
|
|
|
|
|-
| [[kūn]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[malinke]]
| [[Niger-Kongo hizkuntzak]]<br/>[[Mande hizkuntzak]]
| 3300000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/myq myq]
|-
| [[mandarera]]
| [[South Sulawesi]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdr mdr]
| [https://iso639-3.sil.org/code/mdr mdr]
|-
| [[mandarin estandarra]]
| [[Beijing Mandarin]]
| 897071810
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/chi chi]<br/>[https://iso639-3.sil.org/code/zho zho]
|
|-
| [[mbayá]]
| [[Guaicuruan]]
|
|
|
|
|-
| [[medieval Aragonese of the Aragonese communities]]
| [[Erdi Aroko aragoiera]]<br/>[[nafar-aragoiera]]
|
|
|
|
|-
| [[mendebaldeko mari]]
| [[mariera]]
| 30000<br/>23062
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/mrj mrj]
|-
| [[meskalero - txirikahua]]
| [[hegoaldeko atabaskar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/apm apm]
|-
| [[newarera]]
| [[Newari-Thangmi]]
| 1000000<br/>893600<br/>32600
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/new new]
| [https://iso639-3.sil.org/code/new new]
|-
| [[ngbandi]]
| [[Ubangian]]
|
|
|
|
|-
| [[ntumu]]
| [[Beti]]
|
|
|
|
|-
| [[nukuoroera]]
| [[erdialdeko polinesiar hizkuntzak]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nkr nkr]
|-
| [[nuosu]]
| [[Nisoish]]<br/>[[Yi]]
| 2000000
| [https://id.loc.gov/vocabulary/iso639-1/ii ii]
| [https://iso639-3.sil.org/code/iii iii]
| [https://iso639-3.sil.org/code/iii iii]
|-
| [[puma]]
| [[Kiranti]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/pum pum]
|-
| [[rouennais]]
|
|
|
|
|
|-
| [[saamia]]
| [[Luhya]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/lsm lsm]
|-
| [[slavey]]
| [[Northern Athabaskan]]
| 2120
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/den den]
| [https://iso639-3.sil.org/code/den den]
|-
| [[suabiera]]
| [[Alemanikera]]
| 820000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/swg swg]
|-
| [[susu]]
| [[Mande hizkuntzak]]
| 2400000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/sus sus]
| [https://iso639-3.sil.org/code/sus sus]
|-
| [[taa]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
| 4200
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/khi khi]
| [https://iso639-3.sil.org/code/nmn nmn]
|-
| [[tatera]]
| [[persiera]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/ttt ttt]
|-
| [[temuanera]]
| [[Malayic]]
| 28000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tmw tmw]
|-
| [[tivera]]
| [[Tivoid]]<br/>[[Niger-Kongo hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/tiv tiv]
| [https://iso639-3.sil.org/code/tiv tiv]
|-
| [[uab meto]]
| [[Fabronic]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aoz aoz]
|-
| [[urhoboera]]
| [[Edoid languages]]
| 1100000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/urh urh]
|-
| [[ut-Ma'in]]
| [[Northwest Kainji]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/gel gel]
|-
| [[votera]]
| [[Southern Finnic]]
| 62<br/>29
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/vot vot]
| [https://iso639-3.sil.org/code/vot vot]
|-
| [[yokustar hizkuntzak]]
| [[Ameriketako jatorrizko hizkuntzak]]<br/>[[Penutian]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/yok yok]
|-
| [[zapotekera]]
| [[Oto-Manguean]]
| 777000
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zap zap]
| [https://iso639-3.sil.org/code/zap zap]
|-
| [[zenaga]]
| [[Western Berber]]
| 200
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/zen zen]
| [https://iso639-3.sil.org/code/zen zen]
|-
| [[Äiwoo]]
| [[Reefs–Santa Cruz]]
| 8400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/nfl nfl]
|-
| [[Önge]]
| [[Ongan]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/oon oon]
|-
| [[Öztürkçe]]
| [[turkiera]]
|
|
|
|
|-
| [[Šokac]]
| [[Hegoaldeko eslaviar hizkuntzak]]
|
|
|
|
|-
| [[Ɓeele]]
| [[Bole–Tangale]]
| 400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/bxq bxq]
|-
| [[Ɗugwor]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dme dme]
|-
| [[Ɗuwai]]
|
| 11400
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/dbp dbp]
|-
| [[ǀXam]]
| [[Koisan hizkuntzak|Khoisan hizkuntzak]]
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xam xam]
| [https://iso639-3.sil.org/code/xam xam]
|-
| [[ǁAni]]
| [[Khoe]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/hnh hnh]
|-
| [[ǁXegwi]]
|
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/xeg xeg]
|-
| [[ǂKxʼauǁʼein]]
| [[Kx'a]]
| 7000
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/aue aue]
|-
| [[ǂ’Amkoe]]
| [[Kx'a]]
|
|
|
| [https://iso639-3.sil.org/code/huc huc]
|-
| [[آمرهای]]
|
|
|
|
|
|-
| [[زبان بشاکردی]]
|
|
|
|
|
|}
{{wikidata list end}}
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
nvelaopy3qu7m6iude3st8zoskwxm7p
Maddi Sarasua
0
745654
9993599
9980071
2024-12-08T15:59:23Z
Wikimaribarre
88969
9993599
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Maddi Sarasua Laskarai''' ([[Itsasu]], [[1995]]eko [[azaroaren 22]]a) [[bertsolari]] eta [[Olerkigintza|olerkari]] lapurtarra da. Literatura irakasle lanetan dihardu. [[Aitor Sarasua]] bertsolariaren eta Maiana Laskarairen alaba da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/3076-maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
== Ibilbidea ==
Hamaika urterekin hasi zen bertso eskolan, [[Uztaritze]]ko ikastolan. [[Karlos Aizpurua]], [[Patxi Iriart]] eta [[Jexux Arzallus]] izan ditu bertsogintzan irakasle. Gero, Baiona Lizeoko bertso eskolan, [[Odei Barroso]] eta [[Aimar Karrika]]rekin aritu zen.<ref name=":0" />
Eskolarteko txapelketetan maila bikaina eman zuen Iparraldekoa birritan eta Euskal Herrikoa behin irabaziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasuak eta Paul Iruretagoienak irabazi dabe Euskal Herriko Eskolartekoa|hizkuntza=eu|url=https://bizkaie.biz/1462830403293|aldizkaria=bizkaie.biz|sartze-data=2022-12-07}}</ref> 2012an [[Xilaba Bertsulari Xapelketa|Xilaba]] txapelketan egin zuen debuta eta finalean sartu zen. Laugarren postua eskuratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai — Xilaba|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/xiberoa-lapurdi-baxenabarre/xilaba/parte-hartzaileak/maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref> Horri esker [[2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusia|2013ko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian]] parte hartu zuen, eta txapelketa horretako bertsolari gazteena izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarasua Laskarai, Maddi - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/itsasu/hizlariak/maddi-sarasua-laskarai/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Ikasketek [[Gasteiz|Gasteiza]] eraman zuten eta Arabako Koadrila artekoan hartu zuen parte [[Errekaleor|Errekaleorreko]] taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2018ko Arabako Bertso Kuadrilla artekoan Aramaioko Ibabeko Bertaren Bilobak garaile|url=https://halabedi.eus/es/2018ko-arabako-bertso-kuadrilla-artekoan-aramaioko-ibabeko-bertaren-bilobak-garaile/|aldizkaria=Hala Bedi|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
[[Hizkuntza-plangintza]]n ikasketak egin ditu, eta alor horretan, [[euskara]]ren inguruan, lana egin izan du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua: Euskara klase perspektibatik|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1582634719|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2020-02-28}}</ref>
2024ko ekainean olerki liburu bat atera zuen, ''Biharraren hegietan'' izenekoa. Gai politikoak olerki bidez jorratzen ditu liburu hartan.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Bihar hobe bat eraiki nahian eta bide horretan idatziriko olerkiak dira»|hizkuntza=eu|data=2024-06-12|url=https://www.berria.eus/kultura/bihar-hobe-bat-eraiki-nahian-eta-bide-horretan-idatziriko-olerkiak-dira_2126135_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-06-12}}</ref> Liburua aurkezteko errezitaldi musikatuak egiten ditu Martin Bidaurrek lagunduta.<ref>{{Erreferentzia|abizena=GrupoEleyco.com|izenburua=Inicio - Poetas en Mayo / Poetak Maiatzean|hizkuntza=es-es|url=https://poetasenmayo.com/es/eventos/eventos-en-vitoria/317-biharraren-hegietan|aldizkaria=Poetas en Mayo|sartze-data=2024-06-12}}</ref>
== Palmaresa ==
* [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]]:
** Final laurdenak (1): 2013
* [[Xilaba Bertsulari Xapelketa]]:
** Finalista (1): 2012
** Finalaurrekoak (3): 2014, 2016, 2021
* [[Euskal Herriko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Euskal Herriko Eskolartekoa]]:
** Txapelduna (1): 2012
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Iparraldeko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Iparraldeko Eskolarteko Txapelketa]]:
** Txapelduna (2): 2012, 2013
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Arabako Bertsolari Txapelketa|Arabako Kuadrila artekoa]]:
** Finalista (1): 2018 (''Erreralekor birizik!'' taldearekin)
== Liburuak ==
* ''Biharraren hegietan'' (2024, Maiatz)<ref name=":1" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1995eko||Sarasua, Maddi}}
[[Kategoria:Lapurdiko bertsolariak]]
[[Kategoria:Itsasuarrak]]
[[Kategoria:Emakume bertsolariak]]
[[Kategoria:Emakume poetak]]
iuh4dcy9dihl9ad4f9lij26xicw6fjg
9993610
9993599
2024-12-08T16:05:36Z
Wikimaribarre
88969
9993610
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Maddi Sarasua Laskarai''' ([[Itsasu]], [[1995]]eko [[azaroaren 22]]a) [[bertsolari]] eta [[Olerkigintza|olerkari]] lapurtarra da. Literatura irakasle lanetan dihardu. [[Aitor Sarasua]] bertsolariaren eta Maiana Laskarai irakaslearen alaba da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/3076-maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
== Ibilbidea ==
Hamaika urterekin hasi zen bertso eskolan, [[Uztaritze]]ko ikastolan. [[Karlos Aizpurua]], [[Patxi Iriart]] eta [[Jexux Arzallus]] izan ditu bertsogintzan irakasle. Gero, Baiona Lizeoko bertso eskolan, [[Odei Barroso]] eta [[Aimar Karrika]]rekin aritu zen.<ref name=":0" />
Eskolarteko txapelketetan maila bikaina eman zuen Iparraldekoa birritan eta Euskal Herrikoa behin irabaziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasuak eta Paul Iruretagoienak irabazi dabe Euskal Herriko Eskolartekoa|hizkuntza=eu|url=https://bizkaie.biz/1462830403293|aldizkaria=bizkaie.biz|sartze-data=2022-12-07}}</ref> 2012an [[Xilaba Bertsulari Xapelketa|Xilaba]] txapelketan egin zuen debuta eta finalean sartu zen. Laugarren postua eskuratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai — Xilaba|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/xiberoa-lapurdi-baxenabarre/xilaba/parte-hartzaileak/maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref> Horri esker [[2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusia|2013ko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian]] parte hartu zuen, eta txapelketa horretako bertsolari gazteena izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarasua Laskarai, Maddi - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/itsasu/hizlariak/maddi-sarasua-laskarai/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Ikasketek [[Gasteiz|Gasteiza]] eraman zuten eta Arabako Koadrila artekoan hartu zuen parte [[Errekaleor|Errekaleorreko]] taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2018ko Arabako Bertso Kuadrilla artekoan Aramaioko Ibabeko Bertaren Bilobak garaile|url=https://halabedi.eus/es/2018ko-arabako-bertso-kuadrilla-artekoan-aramaioko-ibabeko-bertaren-bilobak-garaile/|aldizkaria=Hala Bedi|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
[[Hizkuntza-plangintza]]n ikasketak egin ditu, eta alor horretan, [[euskara]]ren inguruan, lana egin izan du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua: Euskara klase perspektibatik|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1582634719|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2020-02-28}}</ref>
2024ko ekainean olerki liburu bat atera zuen, ''Biharraren hegietan'' izenekoa. Gai politikoak olerki bidez jorratzen ditu liburu hartan.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Bihar hobe bat eraiki nahian eta bide horretan idatziriko olerkiak dira»|hizkuntza=eu|data=2024-06-12|url=https://www.berria.eus/kultura/bihar-hobe-bat-eraiki-nahian-eta-bide-horretan-idatziriko-olerkiak-dira_2126135_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-06-12}}</ref> Liburua aurkezteko errezitaldi musikatuak egiten ditu Martin Bidaurrek lagunduta.<ref>{{Erreferentzia|abizena=GrupoEleyco.com|izenburua=Inicio - Poetas en Mayo / Poetak Maiatzean|hizkuntza=es-es|url=https://poetasenmayo.com/es/eventos/eventos-en-vitoria/317-biharraren-hegietan|aldizkaria=Poetas en Mayo|sartze-data=2024-06-12}}</ref>
== Palmaresa ==
* [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]]:
** Final laurdenak (1): 2013
* [[Xilaba Bertsulari Xapelketa]]:
** Finalista (1): 2012
** Finalaurrekoak (3): 2014, 2016, 2021
* [[Euskal Herriko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Euskal Herriko Eskolartekoa]]:
** Txapelduna (1): 2012
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Iparraldeko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Iparraldeko Eskolarteko Txapelketa]]:
** Txapelduna (2): 2012, 2013
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Arabako Bertsolari Txapelketa|Arabako Kuadrila artekoa]]:
** Finalista (1): 2018 (''Erreralekor birizik!'' taldearekin)
== Liburuak ==
* ''Biharraren hegietan'' (2024, Maiatz)<ref name=":1" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1995eko||Sarasua, Maddi}}
[[Kategoria:Lapurdiko bertsolariak]]
[[Kategoria:Itsasuarrak]]
[[Kategoria:Emakume bertsolariak]]
[[Kategoria:Emakume poetak]]
pvk0fpyxeq8bym3t9torfdxvcd8w4yg
9993613
9993610
2024-12-08T16:07:18Z
Wikimaribarre
88969
[[Kategoria:Emakume irakasleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993613
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Maddi Sarasua Laskarai''' ([[Itsasu]], [[1995]]eko [[azaroaren 22]]a) [[bertsolari]] eta [[Olerkigintza|olerkari]] lapurtarra da. Literatura irakasle lanetan dihardu. [[Aitor Sarasua]] bertsolariaren eta Maiana Laskarai irakaslearen alaba da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/3076-maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
== Ibilbidea ==
Hamaika urterekin hasi zen bertso eskolan, [[Uztaritze]]ko ikastolan. [[Karlos Aizpurua]], [[Patxi Iriart]] eta [[Jexux Arzallus]] izan ditu bertsogintzan irakasle. Gero, Baiona Lizeoko bertso eskolan, [[Odei Barroso]] eta [[Aimar Karrika]]rekin aritu zen.<ref name=":0" />
Eskolarteko txapelketetan maila bikaina eman zuen Iparraldekoa birritan eta Euskal Herrikoa behin irabaziz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasuak eta Paul Iruretagoienak irabazi dabe Euskal Herriko Eskolartekoa|hizkuntza=eu|url=https://bizkaie.biz/1462830403293|aldizkaria=bizkaie.biz|sartze-data=2022-12-07}}</ref> 2012an [[Xilaba Bertsulari Xapelketa|Xilaba]] txapelketan egin zuen debuta eta finalean sartu zen. Laugarren postua eskuratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua Laskarai — Xilaba|hizkuntza=eu|url=https://www.bertsozale.eus/eu/xiberoa-lapurdi-baxenabarre/xilaba/parte-hartzaileak/maddi-sarasua-laskarai|aldizkaria=www.bertsozale.eus|sartze-data=2022-12-07}}</ref> Horri esker [[2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusia|2013ko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian]] parte hartu zuen, eta txapelketa horretako bertsolari gazteena izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarasua Laskarai, Maddi - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/itsasu/hizlariak/maddi-sarasua-laskarai/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Ikasketek [[Gasteiz|Gasteiza]] eraman zuten eta Arabako Koadrila artekoan hartu zuen parte [[Errekaleor|Errekaleorreko]] taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2018ko Arabako Bertso Kuadrilla artekoan Aramaioko Ibabeko Bertaren Bilobak garaile|url=https://halabedi.eus/es/2018ko-arabako-bertso-kuadrilla-artekoan-aramaioko-ibabeko-bertaren-bilobak-garaile/|aldizkaria=Hala Bedi|sartze-data=2022-12-07}}</ref>
[[Hizkuntza-plangintza]]n ikasketak egin ditu, eta alor horretan, [[euskara]]ren inguruan, lana egin izan du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maddi Sarasua: Euskara klase perspektibatik|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1582634719|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2020-02-28}}</ref>
2024ko ekainean olerki liburu bat atera zuen, ''Biharraren hegietan'' izenekoa. Gai politikoak olerki bidez jorratzen ditu liburu hartan.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Bihar hobe bat eraiki nahian eta bide horretan idatziriko olerkiak dira»|hizkuntza=eu|data=2024-06-12|url=https://www.berria.eus/kultura/bihar-hobe-bat-eraiki-nahian-eta-bide-horretan-idatziriko-olerkiak-dira_2126135_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-06-12}}</ref> Liburua aurkezteko errezitaldi musikatuak egiten ditu Martin Bidaurrek lagunduta.<ref>{{Erreferentzia|abizena=GrupoEleyco.com|izenburua=Inicio - Poetas en Mayo / Poetak Maiatzean|hizkuntza=es-es|url=https://poetasenmayo.com/es/eventos/eventos-en-vitoria/317-biharraren-hegietan|aldizkaria=Poetas en Mayo|sartze-data=2024-06-12}}</ref>
== Palmaresa ==
* [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]]:
** Final laurdenak (1): 2013
* [[Xilaba Bertsulari Xapelketa]]:
** Finalista (1): 2012
** Finalaurrekoak (3): 2014, 2016, 2021
* [[Euskal Herriko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Euskal Herriko Eskolartekoa]]:
** Txapelduna (1): 2012
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Iparraldeko Eskolarteko Bertsolari Txapelketa|Iparraldeko Eskolarteko Txapelketa]]:
** Txapelduna (2): 2012, 2013
** Txapeldun ordea (1): 2011
* [[Arabako Bertsolari Txapelketa|Arabako Kuadrila artekoa]]:
** Finalista (1): 2018 (''Erreralekor birizik!'' taldearekin)
== Liburuak ==
* ''Biharraren hegietan'' (2024, Maiatz)<ref name=":1" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1995eko||Sarasua, Maddi}}
[[Kategoria:Lapurdiko bertsolariak]]
[[Kategoria:Itsasuarrak]]
[[Kategoria:Emakume bertsolariak]]
[[Kategoria:Emakume poetak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
2a4c6e5awf3pq400c6lab4yx6nvzqg0
Kategoria:Yemengo etniak
14
754150
9993699
9778742
2024-12-08T17:10:50Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Yemen]] kendua; [[Kategoria:Yemengo gizartea]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993699
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Yemengo gizartea|Etniak]]
[[Kategoria:Etniak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Asiako etniak]]
lem9pgpmdjamln8b8fgn2mi36qrdk5y
Pusté Čemerné
0
836983
9994114
7698030
2024-12-09T05:53:09Z
Akul59
96772
udalaren webgunea
9994114
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula}}
'''Pusté Čemerné''' [[Eslovakia]]ko udalerri bat da, [[Michalovceko barrutia]]n kokatuta. 6,68 km²ko azalera du eta 357 biztanle [[2017]]ko datuen arabera.
== Historia ==
Idatzizko lehen aipamena [[1254]]. urtekoa da.
== Demografia ==
=== Bilakaera demografikoa ===
{{Barra bertikalen grafikoa
|izena=Biztanleria
|altuera=300
|zabalera=600
| 1998 | 375 | 1999 | 375 | 2000 | 373 | 2001 | 373 | 2002 | 377 | 2003 | 370 | 2004 | 374 | 2005 | 372 | 2006 | 362 | 2007 | 356 | 2008 | 358 | 2009 | 357 | 2010 | 355 | 2011 | 349 | 2012 | 351 | 2013 | 354 | 2014 | 357 | 2015 | 352 | 2016 | 358 | 2017 | 357 |oharrak = Datu-iturria: [https://slovak.statistics.sk/wps/portal/ext/themes/demography/population/indicators/ Počet obyvateľov SR k 31. 12. 2017]}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.pustecemerne.sk Udalaren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
{{Michalovceko barrutiko udalerri aurkibidea}}
[[Kategoria:Michalovceko barrutiko udalerriak]]
s2dcds6iei460gluluxweevm5i6s54k
Zerrenda:Urizaharreko kultura ondasunak
106
841859
9993876
9482617
2024-12-08T18:49:41Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9993876
wikitext
text/x-wiki
'''Zerrenda''' honetan '''Urizaharreko kultura ondasunak''' zerrendatzen dira, [[Eusko Jaurlaritza]]ren arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=Eusko Jaurlaritza - Gobierno|abizena=Vasco|izenburua=Arabako ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|hizkuntza=eu|url=http://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikitako-euskal-ondarea-nabaria/}}</ref>, ahal denean [[Kultura ondasun (Espainia)|Espainiako kultura ondasun]] kodea eskainiz.
== Ondarea ==
{{ondare mota legenda}}
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE {?item wdt:P1435 [] . ?item wdt:P131 wd:Q1452675.}
|sort=label
|columns=label,P18,P361,P625,item,P373,P131,P1435
|links=red
|row_template=Wikidata list/Ondarea
|skip_table=1
|thumbs=100x100px
}}
{{Wikidata list/Ondarea
| label = [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Urizaharra)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]
| p18 = [[Fitxategi:Urizaharra eliza 1958.jpg|center|128px]]
| p625 = {{Coord|42.6439190112|-2.71370599203|display=inline}}
| item = [[:d:Q9006907|Q9006907]]
| p373 = [[:commons:Category:Church of Nuestra Señora de la Asunción, Peñacerrada|Church of Nuestra Señora de la Asunción, Peñacerrada]]
| p131 = [[Urizaharra]]
| p1435 = [[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]]
}}
{{Wikidata list/Ondarea
| label = [[Haitzeko Andre Mariaren eliza]]
| p18 = [[Fitxategi:La Peñako Andramariaren Eliza 6.jpg|center|128px]]
| p625 = {{Coord|42.6650900164|-2.65421850299|display=inline}}
| item = [[:d:Q11682827|Q11682827]]
| p373 = [[:commons:Category:Church of Nuestra Señora de la Peña, Faido|Church of Nuestra Señora de la Peña, Faido]]
| p131 = [[Urizaharra]]
| p1435 = [[Kultura Intereseko Ondasun (Espainia)]]<br/>[[eraikitako euskal ondare nabaria (EAE)]]
}}
{{Wikidata list end}}
<br clear="all" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Arabako kultura ondasunak]]
[[Kategoria:Arabako Kultura Ondasunak]]
[[Kategoria:Urizaharra]]
44m427p038er1plwudw64852wp6z4zn
Laura Branigan
0
848145
9993883
9329986
2024-12-08T18:55:47Z
2804:1810:E70E:D400:85C3:784B:1E35:EF11
9993883
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Laura Ann Branigan''' ([[Mount Kisco (New York)|Mount Kisco]], [[New York]], [[1952]]ko [[uztailaren 3]]a - [[East Quogue (New York)|East Quogue]], [[New York]], [[2004]]ko [[abuztuaren 26]]a) estatubatuar abeslari eta aktorea izan zen.
== Diskografia ==
* ''[[Branigan]]'' (1982)
* ''[[Branigan 2]]'' (1983)
* ''[[Self Control (albuma)|Self Control]]'' (1984)
* ''[[Hold Me (Laura Branigan)|Hold Me]]'' (1985)
* ''[[Touch (Laura Branigan)|Touch]]'' (1987)
* ''[[Laura Branigan (albuma)|Laura Branigan]]'' (1990)
* ''[[Over My Heart]]'' (1993)
== Filmografia ==
{| class="wikitable" style="font-size:90%"
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Zinema
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Filma
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| 1985
| ''[[Mugsy's Girls]]''
| Monica
|
|-
| 1988
| ''[[Backstage (1988ko filma)|Backstage]]''
| Kate Lawrence
|
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Telebista
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Telesaila
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| rowspan="2"| 1982
| ''[[Macy's Thanksgiving Day Parade]]''
| rowspan="2"|Bera
| Performer of "Gloria"
|-
| ''[[Saturday Night Live]]''
| "Gloria" eta "Living a Lie" abesten
|-
| rowspan="3"| 1983
| ''[[CHiPs]]''
| Sarah
| "Fox Trap" atala
|-
| ''[[Solid Gold (telesaila)|A Solid Gold Christmas]]''
| rowspan="2"|Bera
| "It's Beginning to Look a Lot Like Christmas" eta "Santa Claus Is Coming to Town" abesten
|-
| ''[[Dick Clark's New Year's Rockin' Eve]]''
| "How am I Supposed to Live Without You" eta "Solitaire" abesten
|-
| rowspan="3"| 1984
| ''[[Automan]]''
| Jessie Cole
| "Murder MTV" atala
|-
| ''[[Laura Branigan (bideoa)|Laura Branigan In Concert]]''
| rowspan="6"|Bera
| [[Caesars Tahoe]]tik zuzenean
|-
| ''Rock Rolls On''
| Aurkezlea
|-
| 1985
| ''Cover Story''
| Biografia
|-
| 1986
| ''Disney's Living Seas''
| "If I Were a River" abesten
|-
| 1988
| ''Record Guide '88''
| Elkarrizketa
|-
| 1990
| ''[[Laura Branigan In Concert|SRO: In Concert]]''
| [[Atlantic City]]tik zuzenean
|-
| 1991
| ''[[Monsters (telesaila)|Monsters]]''
| Amanda Smith-Jones
| "A Face for Radio" atala
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Antzerkia
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Antzerki-lana
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| 2002
| ''[[Love, Janis (musikala)|Love, Janis]]''
| [[Janis Joplin]]
| [[Off Broadway|Off-Broadway]], New York
|}
{{Biografia zirriborroa|US-NY}}
{{bizialdia|1952ko|2004ko|Branigan, Laura}}
[[Kategoria:New Yorkeko estatuko jendea]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]]
[[Kategoria:Irlandar estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]]
op05bobpetk9jee2djl9kd8x9c0kw12
9993921
9993883
2024-12-08T19:41:20Z
Lainobeltz
56334
9993921
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Laura Ann Branigan''' ([[Mount Kisco (New York)|Mount Kisco]], [[New York]], [[1952]]ko [[uztailaren 3]]a - [[East Quogue (New York)|East Quogue]], [[New York]], [[2004]]ko [[abuztuaren 26]]a) estatubatuar abeslari eta aktorea izan zen.
== Diskografia ==
* ''[[Branigan]]'' (1982)
* ''[[Branigan 2]]'' (1983)
* ''[[Self Control (albuma)|Self Control]]'' (1984)
* ''[[Hold Me (Laura Branigan)|Hold Me]]'' (1985)
* ''[[Touch (Laura Branigan)|Touch]]'' (1987)
* ''[[Laura Branigan (albuma)|Laura Branigan]]'' (1990)
* ''[[Over My Heart]]'' (1993)
== Filmografia ==
{| class="wikitable" style="font-size:90%"
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Zinema
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Filma
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| 1985
| ''[[Mugsy's Girls]]''
| Monica
|
|-
| 1988
| ''[[Backstage (1988ko filma)|Backstage]]''
| Kate Lawrence
|
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Telebista
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Telesaila
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| rowspan="2"| 1982
| ''[[Macy's Thanksgiving Day Parade]]''
| rowspan="2"|Bera
| Performer of "Gloria"
|-
| ''[[Saturday Night Live]]''
| "Gloria" eta "Living a Lie" abesten
|-
| rowspan="3"| 1983
| ''[[CHiPs]]''
| Sarah
| "Fox Trap" atala
|-
| ''[[Solid Gold (telesaila)|A Solid Gold Christmas]]''
| rowspan="2"|Bera
| "It's Beginning to Look a Lot Like Christmas" eta "Santa Claus Is Coming to Town" abesten
|-
| ''[[Dick Clark's New Year's Rockin' Eve]]''
| "How am I Supposed to Live Without You" eta "Solitaire" abesten
|-
| rowspan="3"| 1984
| ''[[Automan]]''
| Jessie Cole
| "Murder MTV" atala
|-
| ''[[Laura Branigan (bideoa)|Laura Branigan In Concert]]''
| rowspan="6"|Bera
| [[Caesars Tahoe]]tik zuzenean
|-
| ''Rock Rolls On''
| Aurkezlea
|-
| 1985
| ''Cover Story''
| Biografia
|-
| 1986
| ''Disney's Living Seas''
| "If I Were a River" abesten
|-
| 1988
| ''Record Guide '88''
| Elkarrizketa
|-
| 1990
| ''[[Laura Branigan In Concert|SRO: In Concert]]''
| [[Atlantic City]]tik zuzenean
|-
| 1991
| ''[[Monsters (telesaila)|Monsters]]''
| Amanda Smith-Jones
| "A Face for Radio" atala
|- style="text-align:center;"
! colspan=4 style="background:#B0C4DE;" | Antzerkia
|- style="text-align:center;"
! style="background:#ccc;"| Urtea
! style="background:#ccc;"| Antzerki-lana
! style="background:#ccc;"| Pertsonaia
! style="background:#ccc;"| Oharra(k)
|-
| 2002
| ''[[Love, Janis (musikala)|Love, Janis]]''
| [[Janis Joplin]]
| [[Off Broadway|Off-Broadway]], New York
|}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1952ko|2004ko|Branigan, Laura}}
{{Biografia zirriborroa|US-NY}}
[[Kategoria:New Yorkeko estatuko jendea]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]]
[[Kategoria:Irlandar estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako emakume aktoreak]]
b4mobatm6r31wzrb1qhnvz8papb10yo
FC Saburtalo Tbilisi
0
852611
9994229
9849165
2024-12-09T10:29:23Z
Makenzis
82059
9994229
wikitext
text/x-wiki
{{Futbol-talde infotaula
| berezko izena = Football Club Saburtalo Tbilisi
| ezkutu irudia =
| ezizenak = ''Saburtaloelebi''
| hiria = [[Tbilisi]] ([[Georgia]])
| sorrera urtea = [[1999]]
| zelaia = Bendela Stadium
| zelai inaugurazioa =
| zelai edukiera = 1.800
| presidentea ={{banderaikur|Georgia}} Tariel Khechikashvili
| entrenatzailea ={{banderaikur|Georgia}} Levan Korgalidze
| liga = [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]
| denboraldia = 2024
| postua = 1.a
| ezker-esku eredua 1 =_redborder
| gorputz eredua 1 =_saburtalo21h
| eskuin-esku eredua 1 =_redborder
| praka eredua 1 = _saburtalo21h
| galtzerdi eredua 1 =
| ezker-eskua 1 = ffffff
| gorputza 1 = ffffff
| eskuin-eskua 1 = ffffff
| prakak 1 = ffffff
| galtzerdiak 1 = ffffff
| ezker-esku eredua 2 = _whiteborder
| gorputz eredua 2 = _saburtalo21a
| eskuin-esku eredua 2 = _whiteborder
| praka eredua 2 = _saburtalo21a
| galtzerdi eredua 2 =
| ezker-eskua 2 = ff0000
| gorputza 2 = ff0000
| eskuin-eskua 2 = ff0000
| prakak 2 = ff0000
| galtzerdiak 2 = ff0000
| webgunea = [http://www.fcsaburtalo.ge/ Webgune ofiziala]
}}
'''Football Club Saburtalo Tbilisi''' ([[georgiera]]z საფეხბურთო კლუბი საბურთალო) [[Georgia]]ko futbol talde bat da, [[Tbilisi]] hiriburuan dagoen Saburtalo barrutikoa, hortik izena..
== Historia ==
Talde berria da, 1999an sortu zen. Gaur egun herrialdeko futbol akademia garrantzitsuenetakoa du. 2015ean lortu zuen maila gorenera iristea eta 2018an Ligako txapelduna izan zen. Ordutik aurrera hiru kopa ere irabazi ditu.
== Palmaresa ==
* [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]] (2): 2018, 2024.
* [[Georgiako futbol kopa|Georgiako Kopa]] (3): 2019, 2021, 2023.
== Kanpo estekak ==
* [http://www.fcsaburtalo.ge/ Saburtaloren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Georgiako futbol taldeak|S]]
[[Kategoria:Tbilisi]]
pyaeqc42hhdr6stpbq4zxfuedulf5rr
Haxemiak
0
854492
9993706
7699601
2024-12-08T17:15:41Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Islama Iraken]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993706
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula}}
'''Haxemiak''' edo '''haxemien dinastia'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=182|arau-izenb=Dinastien izenak}}</ref> ({{lang-ar|الهاشميون}}, ''Al-Hāshimīyūn'') [[Jordania]]ko famili erreala da. Lehen [[Siriako Erresuma Arabiarra|Siria]] (1920), [[Hijazko Erresuma|Hijaz]] (1916–1925) eta [[Irakeko Erresuma|Irakekoa]] (1921–1958) ere baziren. Familia Dhawu Awn adarrekoa da, [[Mekako xerife]] [[Hasan ibn Ali|hasanidarrak]] direnak. [[Mahoma]]ren ondorengoak dira.
[[Hussein bin Ali (Mekako xerifea)|Hussein ibn Ali]] xerifeak dinastia hasi zuen. Hussein [[Arabiar Iraultza]]n errege bilakatu zen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Dinastia musulmanak]]
[[Kategoria:Errege leinuak]]
[[Kategoria:Jordaniako historia]]
[[Kategoria:Irakeko historia]]
[[Kategoria:Saudi Arabiako historia]]
[[Kategoria:Islama Iraken]]
dy04950wp0qguwb0umysbzujnlpbux6
Cecilia Böhl de Faber
0
865803
9993842
9971522
2024-12-08T18:24:00Z
Eliatxo
96586
/* Kanpo estekak */
9993842
wikitext
text/x-wiki
{{erreferentzia falta}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Cecilia Böhl de Faber y Ruiz de Larrea''', ezagunagoa '''Fernán Caballero''' [[izengoiti]] literarioarekin, ([[Morges]], [[Vaud]], [[Suitza]], [[1796]]ko [[abenduaren 24]]a-[[Sevilla]], [[Espainia]], [[1877]]ko [[apirilaren 7]]a) idazle espainiarra ezaguna izan zen. Bere estiloa [[kostunbrismo]] joerakoa zen, [[errealismo]]tik gertu. Ideologikoki tradizionalista zen, [[katolizismo]]aren eta [[monarkia]]ren aldekoa.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cervantesvirtual.com/portales/fernan_caballero/autora_biografia/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
== Izengoitia ==
Cecilia Böhl de Faber ez zen emakume progresista ezta ere emakumeen eskubideen aldekoa baina idatzi nahi zuen. Haren familia oso tradizionala zen, batez ere bere aita, [[Juan Nicolás Böhl de Faber]]. Emakume batek idaztea eta haren izenarekin sinatzea oso gaizki ikusita zegoen, oso liberala omen zen. Gainera, idaztea gizonezkoen aktibitatea zen. Horregatik, Cecilia Böhl de Faber bere testuak gizonezko izenarekin plazaratzea erabaki zuen. Ideologikoki, beraz, kontraesan handiak zituen.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.jcsanchez.eu/frenan-caballero-el-hombre-que-era-mujer/|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> [[Fernán Caballero (Ciudad Real)|Fernán Caballero]] [[Ciudad Realgo probintzia]]ko herria da eta, antza, idazleari bere izengoiti bezala gustatu zitzaion.
== Biografia ==
Cecilia Morgesen jaio zen, Suitzan, 1796ko abenduaren 24an. Aita, Juan Nicolás Böhl de Faber, kontsula eta negozio-gizona zen; [[Cádiz]]ko "Bohl Hermanos" lantegiaren interesak defenditzen zituen. Ama Francisca Javiera de Larrea Aheran Moloney zen. Aitak, bestetik, [[erromantizismo]]a bultzatu zuen Espainian eta kultura handiko gizona zen. Haurtzaroan [[Hamburgo]]n, [[Alemania]]n bizi zen; haren hezkuntza muturreko katolizismoan oinarritu zen. [[1813]]an, Ceciliak 17 urte zituelarik, Cádizera itzuli ziren.
[[1816]]ko [[martxoaren 30]]ean, Antonio Planells y Bardají kapitainarekin ezkondu zen. Bikotea, orduan, [[Puerto Rico]]ra joan zen, senarra bertara trasladatu baitzuten. Senarra gaztea hil zen eta Cecilia, orduan, Hamburgora joan zen. Urte batzuk geroago [[El Puerto de Santa María]]n jarri zen bizitzen. Cádizeko herri horretan [[Francisco de Paula Ruiz del Arco]] Arco Hermosoko markesa; familia aberatsakoa zen eta Andaluziako nobleziaren parte. [[1822]]ko [[martxoaren 26]]an [[Sevilla]]n ezkondu ziren. Nahiz eta zuen kategoria eta tituluak, senar berria [[liberalismo]]aren zalea zen. [[1935]]an markesa hil egin zen. Hurrengo urtean, ahizparekin batera, Europako hiri desberdinak ezagutu zituen eta arrazoi horrengatik ezin izan zuen aitaren heriotzaren unean berarekin egon. Ceciliaren harremanak amarekin ez ziren onak eta horregatik Sevillara joan zen.
Handik denbora gutxira Antonio Arrom de Ayala, bera baino askoz gazteagoa, ezagutu zuen. [[1837]]an, hala ere, ezkondu ziren. Ezkontza horrek familiaren eta nobleziaren kritikak eragin zituen.Lehenengo eleberriak plazaratu zituen baina ez zuten berak espero zuen arrakasta eta ''Clemencia'' porrot handia izan zuen. Senarrak, bestetik, tuberkulosiz gaixotu zen; halaber arazo ekonomiko handiak zituen; arazo horien ondorioz gizonak bere buruaz beste egin zuen 1863an. Emakumea pobreazian gelditu zen baina [[Antonio Orleansekoa]]k eta [[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.a]] erreginak lagundu zioten.
[[1877]]ko [[apirilaren 7]]an Sevillan hil zen, 80 urte zituelarik.<ref>{{erreferentzia|url=http://escritoras.com/escritoras/Cecilia-Bohl-de-Faber|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=https://www.eldiario.es/andalucia/lacuadraturadelcirculo/Cecilia-Bohl-Faber-Fernan-Caballero_6_761583835.html|izenburua=|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>
== Obra ==
Hauetako lan asko frantsesez idatzi zituen eta, ondoren, gaztelerara itzuli.
* ''La Familia de Alvareda'' (1849)
* ''La hija del Sol'' (1851)
* ''La flor de las ruinas''
* ''Callar en vida y perdonar en muerte''
* ''Cuadros de costumbres populares andaluzas''. (1852)
* ''Lucas García'' (1852)
* ''A lo lejos del río sur'' (1863)
* ''Te gusta la toronja'' (1853)
* ''Clemencia''. Madril: Mellado (1852)
* ''Lágrimas''. Sevilla (1853)
* ''La estrella de Vandalia''. Madril: A. Andrés Babi (1855). Eleberri autobiografikoa
* ''La gaviota''. (1849). Eleberri kostunbrista, errealismotik oso gertu dago. Bere liburu ezagunena da.
* ''Mi abuelo Teodoro y El Secreto del Loro''. Madril:(1857)
* ''Un servilón y un liberalito, o Dos almas de Dios''. (1857)
* ''Relaciones''. (1857) Ipuinen eta poesia herrikoiaren bilduma.
* ''Cuentos y poesías populares andaluzas''. Sevilla: ''La Revista Mercantil'' (1859)
* ''Una en Otra. Con mal o con bien. Á los tuyos te ten''. (1861). Eleberri kostunbrista
* ''Vulgaridad y nobleza: cuadro de costumbres populares'' (1861)
* ''Matrimonio bien avenido, la mujer junto al marido''(1863)
* ''Promesa de un soldado a la Virgen del Carmen''. (1863)
* ''El ex-voto'' (1863)
* ''El Alcázar de Sevilla'' (1863)
* ''Un Verano en Bornos''. (1864)
* ''Cuentos, oraciones, adivinanzas y refranes populares''. Madril: T. Fortanet (1877)
* ''La estrella de Vandalia ; ¡Pobre dolores!'' (1880)
* ''Pobres y ricos'' (1890)
* ''Cuentos de encantamiento infantiles''. Haur ipuinak. Madril: ''Revista de Archivos'' (1911)
* ''El refranero del campo y poesías populares''. Madril: ''Revista de Archivos'' (1914)
* ''Cuentos, adivinanzas y refranes populares'' (1921)
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[http://www.cervantesvirtual.com/portales/fernan_caballero/ Fernán Caballero Cervantes Liburutegi Birtualean.]
* {{es}}:[http://bdh.bne.es/bnesearch/Search.do?numfields=1&field1=autor&field1val="Caballero%2c+Fernán"&field1Op=AND&exact=on&advanced=true&language=esEn Fernán Caballeroren liburuak Liburutegi Digital Hispanikoan.]
{{Bizialdia|1796ko|1877ko|Bohl de Faber, Cecilia}}
[[Kategoria:XIX. mendeko Espainiako idazleak]]
[[Kategoria:Kostunbrismoa]]
[[Kategoria:Errealismoko idazleak]]
[[Kategoria:Espainiako eleberrigileak]]
[[Kategoria:Suitzako idazleak]]
[[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Idazle katolikoak]]
[[Kategoria:Espainiako folkloristak]]
[[Kategoria:Espainiako ipuingileak]]
[[Kategoria:Espainiako haur literaturako idazleak]]
[[Kategoria:Izengoitiak]]
[[Kategoria:Emakume eleberrigileak]]
[[Kategoria:Emakume folkloristak]]
[[Kategoria:Espainiako katolikoak]]
8d5nys7uw90nfgsiwi6w5a211zyfxjh
Lankide:Lasterketak/Proba orria
2
866367
9993555
9993256
2024-12-08T15:03:05Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993555
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago ''imagines maiorum'' (arbasoen irudiak) hileta-maskara, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogikoan antola litezke, izenburu batekin (titulus) norbanakoaren karguak (ohoreak) eta lorpenak (res gestae) laburbiltzen dituena,[1] maskarak zintzilik erraztu litekeen praktika bat.[2] Edonola ere, harrizko edo brontzezko senideen bustoak ere jarri zituzten ikusgai etxean.
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (titulus), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
ju63w6w3y4mhfybdvtgwvj0i4xtkvyf
9993559
9993555
2024-12-08T15:07:42Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9993559
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago ''imagines maiorum'' (arbasoen irudiak) hileta-maskara, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogikoan antola litezke, izenburu batekin (titulus) norbanakoaren karguak (ohoreak) eta lorpenak (res gestae) laburbiltzen dituena,[1] maskarak zintzilik erraztu litekeen praktika bat.[2] Edonola ere, harrizko edo brontzezko senideen bustoak ere jarri zituzten ikusgai etxean.
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (titulus), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=|izenburua=|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
03w03sjf29tza3uqhwyk7uukhixzgh7
9993560
9993559
2024-12-08T15:10:40Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9993560
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago ''imagines maiorum'' (arbasoen irudiak) hileta-maskara, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogikoan antola litezke, izenburu batekin (titulus) norbanakoaren karguak (ohoreak) eta lorpenak (res gestae) laburbiltzen dituena,[1] maskarak zintzilik erraztu litekeen praktika bat.[2] Edonola ere, harrizko edo brontzezko senideen bustoak ere jarri zituzten ikusgai etxean.
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (titulus), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
jrijkgr6wqoik1uxw2vc1hfwsm5gma2
9993562
9993560
2024-12-08T15:13:19Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9993562
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago ''imagines maiorum'' (arbasoen irudiak) hileta-maskara, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogikoan antola litezke, izenburu batekin (titulus) norbanakoaren karguak (ohoreak) eta lorpenak (res gestae) laburbiltzen dituena,[1] maskarak zintzilik erraztu litekeen praktika bat.[2] Edonola ere, harrizko edo brontzezko senideen bustoak ere jarri zituzten ikusgai etxean.
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (titulus), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
izt5plc4xeb93pmdwa4ve1q9ms6rgql
9993579
9993562
2024-12-08T15:36:45Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993579
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
f8a02l7sk5pppgusuobysii1jgzgxnb
9993589
9993579
2024-12-08T15:43:28Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9993589
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
8wi9iv7fdlbeui9pjj6jtxe4mgw5ypd
9993592
9993589
2024-12-08T15:49:48Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993592
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
m2trh7mr9yvdwo1ga1c5gd5hr4u63pe
9993593
9993592
2024-12-08T15:52:23Z
Lasterketak
49276
/* Ikus, gainera */
9993593
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[Verismo]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
bic5q8xqsfvu9qssyunb974useejgq3
9993595
9993593
2024-12-08T15:55:08Z
Lasterketak
49276
/* Ikus, gainera */
9993595
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Ciceronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da 'ius imaginis' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa 'nobleetara' mugatzen zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
ho1xcysd984owocy0zie8gv5e36sjhv
9993602
9993595
2024-12-08T16:02:14Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993602
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|urtea|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin.
{{sfn|Dasen|urtea|p=109–112, 144–145.}}
<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
nqerkrvtk0ip8iii6sgs4he3uiu5zp5
9993626
9993602
2024-12-08T16:12:16Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993626
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}.
Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[Fayoum momia-erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte
{{sfn|Berman, L. et al.|urtea|p=193.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
4iyxe7h6lyn1lv3kyj2sim77k8tsx6x
9993641
9993626
2024-12-08T16:20:00Z
Lasterketak
49276
/* Ikus, gainera */
9993641
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}.
Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[Fayoum momia-erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte
{{sfn|Berman, L. et al.|urtea|p=193.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
6trrhkcyd6x10bmhignbar5zkqokses
9993647
9993641
2024-12-08T16:27:40Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993647
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
25bgooj44zd5ds2mrk89ylifqdd0tyf
9993658
9993647
2024-12-08T16:40:44Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9993658
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
27uytv2madflmzpl2f7ncrjua85wnm0
9993660
9993658
2024-12-08T16:41:29Z
Lasterketak
49276
/* ''Imagines'' (irudiak) */
9993660
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}.
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
==See also==
{{Portal|Ancient Rome}}
* [[Ancient Egyptian funerary practices]]
* [[Ancient Greek funeral and burial practices]]
* [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]]
* [[Tomb of the Haterii]]
* [[Vostrus Stele]]
==Sources==
* Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}
* Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF)
* Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}}
* Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997
* Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000
* Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004
* Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008
* Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014
* Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015
* Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press]
* Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp. 613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs
* Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007,
* Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006),
* Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004
* {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}
* {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}
* {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}
* Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010
* Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011
* Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004)
* Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963
* Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
* Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012
* Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006
* {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}
* Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up
* Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006
* Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014
* Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4)
* Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies
* Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006
* Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000
* Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021)
* Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}}
* Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997
* Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971)
* Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French)
* Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.
* Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992
* Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4)
* Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford
* Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000
* Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013
* Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.
* Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001
* Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007
* Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press
* Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007
* Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007
* Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006)
* Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.
* Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976
* Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997)
* Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008
* Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000
* Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996
* Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition)
{{Ancient Rome topics}}
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
g5tcmclybfb6sdkrdcj8pu3czkngrlb
9993667
9993660
2024-12-08T16:53:05Z
Lasterketak
49276
/* Imagines (irudiak) */
9993667
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean.
Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
cn11i0rl2w7cyczcji4ldna8bq4q8zx
9993673
9993667
2024-12-08T16:56:07Z
Lasterketak
49276
/* Ehorzketak */
9993673
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=orrialdea(k)}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
4b1dwhhxfv8ks24ylhg9frqm2i1b446
9993698
9993673
2024-12-08T17:10:08Z
Lasterketak
49276
/* Errausketa, ehorzketa eta os resectum */
9993698
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.(k)}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
e4x7yvul1v00wh6hqlk8laad5bgbk32
9993702
9993698
2024-12-08T17:12:23Z
Lasterketak
49276
/* Hildakoen jaiak eta kultuak */
9993702
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}
Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Graves, tombs, and cemeteries ==
=== Urban and suburban ===
In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
6q18y2eaietavxm8c3q0qf7v5e1t9n3
9994205
9993702
2024-12-09T09:49:25Z
Lasterketak
49276
/* Imagines (irudiak) */
9994205
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}} .
The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
7wen6ofda83p69s7vbjystbnytfxf1s
9994210
9994205
2024-12-09T09:57:17Z
Lasterketak
49276
/* Hilobiak, hilobiak eta hilerriak */
9994210
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen
{{sfn|Bodel|urtea|p=201.}}.
f>
Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.
<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
8a3yzdbele15e64cke9x58prk4fs2hl
9994219
9994210
2024-12-09T10:14:21Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9994219
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
rihsnd7ei8i4vf2stzdz8n2n09obb47
9994222
9994219
2024-12-09T10:21:53Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994222
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an |</right>.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
au0l6q4cucolht99qscj79zf7mvykhk
9994225
9994222
2024-12-09T10:26:03Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994225
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]<nowiki/>ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|<center>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau''<center>]]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|<center><small>Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).
</small></center>]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina''<nowiki/>') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]<nowiki/>aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
8qs6kzor8lkmcaszwrezyt39r9dnlkf
9994232
9994225
2024-12-09T10:32:16Z
Lasterketak
49276
/* Erromatarren hileta-praktikak */
9994232
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|>K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
rvx8i7d4jflnfjyv1nc6fbg79fl9bj0
9994235
9994232
2024-12-09T10:33:22Z
Lasterketak
49276
/* Gorpuaren prestaketa */
9994235
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|<center>Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala</center>]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
pfu5e2zn76tsqyowtnez1dxt7fvdogq
9994236
9994235
2024-12-09T10:34:11Z
Lasterketak
49276
/* Novendialis */
9994236
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|<center>Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.</center>]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
96th0x2ckcfbkbaafmpnckgv9lofyda
9994237
9994236
2024-12-09T10:34:44Z
Lasterketak
49276
/* Epitafioak */
9994237
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematuma esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref>
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
ddmtrux6nik5rffoqzinjxh4kkrfw7a
9994244
9994237
2024-12-09T10:54:18Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994244
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin
{{sfn|Robinson|2021|p=175–186.}} .
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
9ozc2zyto3eyd9j1a8uno2ec3ehhx3c
9994247
9994244
2024-12-09T10:58:54Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9994247
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin
{{sfn|Robinson|2021|p=175–186.}} .
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
aziixxdzj7weaccj8869612igy7vlvh
9994252
9994247
2024-12-09T11:06:00Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994252
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek Aita Santuaren erabaki garrantzitsu bat erregistratu zuen jabetza publikoko lurren edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela "locus religiosus" gisa tratatu. Erabakiak bidea ireki zuen Erromako [[Colline Gate]] kanpo hilerriaren lursailak lurpetik ateratzeko, eta lur publiko gisa berrerabiltzeko. Aldi berean, erraustegiak (ustrina) eta zabortegiak debekatu zituzten Esquilinen eta hiriko harresitik 2 kilometro baino gehiagora mugitzeko agindua eman zuten. Horrek guztiak suteen arriskua gutxitzearekin zerikusia zuela uste zuen Zizeronek.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako [Colline Gate] kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (ustrina) eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 2 milia baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin.
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
cs1e33r4vbq83vge616s1p4aq6hp7ji
9994256
9994252
2024-12-09T11:09:00Z
Lasterketak
49276
/* Ikus, gainera */
9994256
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek Aita Santuaren erabaki garrantzitsu bat erregistratu zuen jabetza publikoko lurren edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela "locus religiosus" gisa tratatu. Erabakiak bidea ireki zuen Erromako [[Colline Gate]] kanpo hilerriaren lursailak lurpetik ateratzeko, eta lur publiko gisa berrerabiltzeko. Aldi berean, erraustegiak (ustrina) eta zabortegiak debekatu zituzten Esquilinen eta hiriko harresitik 2 kilometro baino gehiagora mugitzeko agindua eman zuten. Horrek guztiak suteen arriskua gutxitzearekin zerikusia zuela uste zuen Zizeronek.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako [Colline Gate] kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (ustrina) eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 2 milia baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin.
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Colina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
endmrxm7jeufwzwxv6a1a3m020argek
9994259
9994256
2024-12-09T11:09:41Z
Lasterketak
49276
/* Ikus, gainera */
9994259
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek Aita Santuaren erabaki garrantzitsu bat erregistratu zuen jabetza publikoko lurren edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela "locus religiosus" gisa tratatu. Erabakiak bidea ireki zuen Erromako [[Colline Gate]] kanpo hilerriaren lursailak lurpetik ateratzeko, eta lur publiko gisa berrerabiltzeko. Aldi berean, erraustegiak (ustrina) eta zabortegiak debekatu zituzten Esquilinen eta hiriko harresitik 2 kilometro baino gehiagora mugitzeko agindua eman zuten. Horrek guztiak suteen arriskua gutxitzearekin zerikusia zuela uste zuen Zizeronek.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako [Colline Gate] kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (ustrina) eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 2 milia baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin.
Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
hx9rdp8mj2caqo4zdmvcxmt31lnp969
9994266
9994259
2024-12-09T11:13:13Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994266
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako ''Porta Collina'' kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (''ustrina'') eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin{{sfn|Noy|2000|p=3-4.}} .
that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
n0yeasdpdb5lskkq775wjuuzn0nr5qc
9994282
9994266
2024-12-09T11:27:54Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994282
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako ''Porta Collina'' kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (''ustrina'') eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin{{sfn|Noy|2000|p=3-4.}}, baina Eskilinoaren usaina arazo publiko nabarmenagoa izan zen. Augustoren aliatuak, Mezenasek, lekua estali zuen luxuzko hiribildu bat eraikitzeko, eta hango lorategi zabalak publikoari ireki zizkion ongile publiko gisa, eta horrek sinesgarritasun handia eman zion. Garai horretako dirudunek Erroma kanpoaldean eraikitako hainbat hileta-egitura iradoki dira, txiroenen hileta-beharrak asetzeko. Haiek kolunbario zabalak zituzten eta erraustegi handiak eta eraginkorrak
{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2008|p=180–195.}}.
In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
6ywza71almkoywp2wcu9hus8o7q4p8m
9994287
9994282
2024-12-09T11:35:27Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994287
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako ''Porta Collina'' kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (''ustrina'') eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin{{sfn|Noy|2000|p=3-4.}}, baina Eskilinoaren usaina arazo publiko nabarmenagoa izan zen. Augustoren aliatuak, Mezenasek, lekua estali zuen luxuzko hiribildu bat eraikitzeko, eta hango lorategi zabalak publikoari ireki zizkion ongile publiko gisa, eta horrek sinesgarritasun handia eman zion. Garai horretako dirudunek Erroma kanpoaldean eraikitako hainbat hileta-egitura iradoki dira, txiroenen hileta-beharrak asetzeko. Haiek kolunbario zabalak zituzten eta erraustegi handiak eta eraginkorrak
{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2008|p=180–195.}}. Garai inperialean, batzuetan, errausketak eta hilobiek izaera filantropikoa zuten; adibidez, Vigna Colinako Julio-Claudia etxearen lurpeko kolunbarioa, non libertoentzako espazioak zeuden
{{sfn|Graham|2006|p=6–10.}} .
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]]
Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
chhoiurddvwv6t6bkqas8rzwm1h2nhx
9994306
9994287
2024-12-09T11:53:20Z
Lasterketak
49276
/* Hirikoak eta hiri-ingurukoak */
9994306
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako ''Porta Collina'' kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (''ustrina'') eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin{{sfn|Noy|2000|p=3-4.}}, baina Eskilinoaren usaina arazo publiko nabarmenagoa izan zen. Augustoren aliatuak, Mezenasek, lekua estali zuen luxuzko hiribildu bat eraikitzeko, eta hango lorategi zabalak publikoari ireki zizkion ongile publiko gisa, eta horrek sinesgarritasun handia eman zion. Garai horretako dirudunek Erroma kanpoaldean eraikitako hainbat hileta-egitura iradoki dira, txiroenen hileta-beharrak asetzeko. Haiek kolunbario zabalak zituzten eta erraustegi handiak eta eraginkorrak
{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2008|p=180–195.}}. Garai inperialean, batzuetan, errausketak eta hilobiek izaera filantropikoa zuten; adibidez, Vigna Colinako [[Julio-klaudiotar dinastia|Julio-Klaudiotar]] dinastiako lurpeko kolunbarioa, non libertoentzako espazioak zeuden
{{sfn|Graham|2006|p=6–10.}}.
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|250 px|right|[[Eszipioren hilobia, K.a. III. mendetik K.o I. mendera arte erabilia, gero abandonatua. Bere egitura [[Aurelianoren Harresiak|Aurelianoren harresietan]] sartu zuten.]]
Hilobiak, oroitzapenezko monumentuak eta legez lurperatutako giza hondakinak suntsitzeak edo kaltetzeak zigor handiak zekartzan: asmo txarrez egindako kalteak delitu nagusiak ziren, nahiz eta detekzioa eta zigorra edo konpentsazioa, legea aplikatzen ezuenaren araberakoa zen. Via Basilianoko nekropoliak 545 hilobiak, pilatuak eta gainjarriak, legearen urraketa ohikoa zela erakusten du{{sfn|Rutgers|urtea|p=498.}}.
Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=26 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
hukg5c9wzookfkar0vh3uhk07dixvcf
9994311
9994306
2024-12-09T11:58:39Z
Lasterketak
49276
/* Bibliografia */
9994311
wikitext
text/x-wiki
= Erromatarren hileta-praktikak =
https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices
'''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa .
[[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea]]
Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten.
Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko.
Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte.
Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean.
Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak (usotegi-hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren.
Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira.
== Hildakoen prestaketa ==
[[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>.
[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}.
Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}.
Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} .
=== Hilkortasuna ===
John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita{{sfn|Frier|2008|p=788}}.
Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko".
Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}.
=== Familiaren hileta-betebeharrak ===
==== Helduak ====
Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}.
Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}.
==== Haurrak ====
Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium'').
Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref>. Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}.
=== Estatuaren erantzukizuna ===
Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen{{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean.
Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>.
Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}.
== Ehorztetxeko langileak ==
Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, [[Errausketa (hileta-ohikunea)|kremazioa]] eta [[Ehorzte|ehorzketa]] antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}.
Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain.
[[Dekurioi|Dekurioien]] (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 [[Sestertzio|sesterzioko]] isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe.
Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan [[gurutziltzaketa]]ren antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden{{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>.
=== [[Eskilino]]ko ehorz-langileak ===
Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}}{{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du{{sfn|Bodel|2000|p=134.}}. Dirudienez, Libitinak ez zuen kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea.
Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin (Libitina oheak) eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko [[metonimia]] bat ere izan liteke. Eskilinoak K.a. I. mendean "puticuli" ("putzu txikiak") deituriko hobiak zituen, harrobi zaharren balizko aztarnak, batzuetan behartsuen gorpuak, animalien hezurrak eta etxeko hondakinak botatzeko zabortegi gisa balio zutenak. Muinoa, iraganean, antzinako nekropoli aristokratiko baten kokalekua izan zen, lehen aldiz K.a. IX. mende inguruan erabilia eta gero hiriaren hazkundeak estalia. Usadio zahar hori gorabehera, badirudi Eskilinoa ez zela "locus religiosus" bat izan, "locus publicus" bat baizik, leku arrunta, publikoa, nahiz eta nabarmenki desatsegina eta kirastua izan<ref group="oh">Usain eta lurrun toxikoen jainkosak, ''Mefitisek'', santutegi bat zuen Eskilinoan.</ref>.
Erromatar Errepublikaren amaiera aldera, Eskilinoko Atearen kanpoaldean kokatutako eremu bat zabortegi gisa erabiltzen zen exekutatutako kriminalen eta gurutziltzatutako esklaboen gorpuentzat. Lehenengoak, gorriz jantzitako ehorztetxeko langileek bertan abandonatzen zituzten edo kakoarekin arrastaka eramaten zituzten beste leku batetik, txoriek eta piztiek jan zitzaten.Esklaboen gorpuak gurutzeetan usteltzen uzten zituzten. ''Libitinarii''-en (dissignatores) goiko mailek, hileta-errituak hartu, antolatu eta zuzentzen zituztenek, arropa beltz bereizgarriak zeramatzaten, kapela beltz bat barne.
Langile horiek gorpuekin harreman zuzena bazuten ere, ez zeuden oso kutsatuta eta ez ziren horren kutsatzaileak ere. Hala ere, aldi berean borreroak eta ehorzleak zirenez, saihestu egin behar zen haiekin kasualitatez topo egitea, batez ere gorpu bat arrastaka zeramatenean edo garraiatzen zutenean. Apaizek arrisku berezia zuten horrelako kutsadurarekin, bereziki Jupiterrenak. Hori dela eta, beren lanetan zihoazen gorpu-eramaileek kanpai bat jotzera behartuta zeuden haien hurbilketaz ohartarazteko{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2014|p=178–179.}}. Eskilinoaren ehorztetxeetan tasa bat ordaintzen zen heriotzaren ziurtagiriagatik, «oinordetza-zerga» moduko bat, Estatuak hainbat festatarako egiten zuen ekarpena finantzatzen zuena, horien artean [[Parentalia|Parentaliaren]] zati bat, ''Ludi Apollinarrak'' eta ''Ludi Plebeii'' bezalako joko sakratuak{{sfn|Bodel|1994|p=20–29.}}. Ehorzketa-enpresariaren lanbidea garbitzailea eta zikina zen aldi berean, beharrezko eta doilor lanbidea, odolak eta heriotzak aberasten zutena. Kontratistentzat, ziurrenik, oso errentagarria zen{{sfn|Bodel|2000|p=139-140.}}.
== Ehorzketa-elkarteak eta ehorzketa-dirulaguntzak ==
Ehorzketa-elkarteak Erromako agintari zibilek onartutako finantzaketa pribatuko eta antolatutako elkarte bakanen artean zeuden, bestela edozein erakunde pribatuk "statu quo"aren aurka konspiratzen zuela susmatzeko joera zuten{{sfn|Graham|2006|p=4ff}}{{sfn|Carroll|2006|p=45-46.}}. Lanuvium hiri oparoan [[Diana (mitologia)|Diana]] eta [[Antinoo (mitologia)|Antinoo]]<nowiki/>ren gurtzaileak izeneko hileta-elkartea zegoen, K.o. 133. urtean sortua, eta patroi batek, tokiko magistratu zibil aberats batek zuzendu, gainbegiratu eta finantzatua. Erakundearen estatutuek hileta- eta ehorzketa-errituak bermatzen zituzten, edo gutxienez monumentu bat eta irudi bat (zenotafioa) hildakoaren izpiritua irudikatzeko edo gordetzeko, hileta oso baten baliokide legitimoa, gorpua falta bazen.
Hileta-gastuak harpidetzak egunean egotearen baldintzapean estalita zeuden, gainera, beharrezkoa zen kideak elkartearen, bere babesle jainkotiar eta lurtarren eta bere funtzionarioen arauak errespetatu izana. Ez zegoen inolako ordainik suizidioengatik, eta bileretako jokabide "iskanbilatsu edo errebeldea" isunekin zigortzen zen. Bazkideek 100 sestertzioko (HS) afiliazio-kuota ordaintzen zuten, eta beste 1,25 HS hilero, "ardo onaren" anfora batez gain; sei jai zeuden urtero, jainkotiar eta lurtar patroiei eskainiak, Domus Augusta inperiala barne (kasu honetan, Adriano, bere familia eta hildako maitalea, [[Antinoo]] jainkotiarra).
Maila txikiagoko funtzionario eta exekutiboak beren lerroen artetik kideek hautatzen zituzten. Kotizazioak sei hilabetez atzeratzen baziren, emandako guztia galtzen zuen afiliatuak. Esklaboek bat egin zezaketen, ugazabaren edo amaren baimenarekin, eta, beste kide guztiak bezala, gizartearen barruan denbora mugaturako karguetarako hauteskundeetara aurkez zitezkeen{{sfn|Bendlin|2011|p= 213–217, 222–223, 244–245 ff}}. Horrelako ehorz-elkarteak antolatuak zeuden funeralak eta beste behar sozial batzuk zerbitzatzeko, eta haien nominan profesio bereziak zituzten, hala nola, ehorzleak, hilobi induskatzaileak, gladiadoreak, harakinak eta borreroak, zeinak kutsatuta baitzeuden odola eta heriotzarekin erlazionaturik egoteagatik. Hori dela eta, ''infames'' gisa leporatuak izatean, hiritar eskubideak murrizturik zituzten<ref group="oh">Arrazoiren batengatik, Errepublikaren amaieratik aurrera, beste 'infame' batzuk, ehorztetxeak, enkantegileak eta pregoilariak barne, bizitza politiko aktibotik baztertuak izan zirenak beren lanbidean zihardutela, erabateko hiritartasunera itzul zitezkeen beren lanbidea utziz gero</ref>. ''Infamia'' jasaten zuten beste lanbide batzuk, arrazoi oso ezberdinengatik bazen ere, aktore eta artistak zeuden {{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}.
[[Nerva]] enperadoreak, ustez, 250 HSko diru-laguntza eman zuen hiriko [[Plebe|plebearen]] hiletetarako (Erromako klase hiritar baxuena), agian bere erregealdi laburrean (K.o. 96-98) herriaren babesa lortzeko ahaleginean{{sfn|Hopkins|1983|p=211.}}. Lanuvioko Diana eta Antinooren adoratzaileek 250 HS ordaindu zizkieten oinordekoei oinarrizko hiletak, jaia eta "hileta duin baina ez oso landuaren" monumentua ordaintzeko. Puteolin, errepublikako aro berantiarraren hasieran, oinarrizko hileta batek 100 HS inguru balio zuen. Hileta-elkarte baten ordainketarik handiena 2.000 HS izan zen, testuinguru militar batean. Hileta gehienetan, hileta elkarteak gastu batzuk bakarrik estaltzen zituen<ref>''CIL'' 8.2557</ref>.
Gainerakoa, batez ere lurperatze-lekuaren eta hilobiaren kostua, oinordekoek, familiek eta dohaintza ez-ofizialek ordain zezaketen{{sfn|Bendlin|2011|p=255–256.}}. Lanuviumen, 50 HS gehiago banatu ziren erraustu behar zirenen hiletetarako; doluan jende asko biltzeak ondo islatuko zuen hildakoaren garrantzia. 250 HSek pertsona bati eutsi leizaiokete urtebetez{{sfn|Duncan Jones|1974|p=131.}}<ref>''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantinok]] diruz lagundu zituen Konstantinoplako ehorztetxeak, ehorzleak eta hilkutxa (''lecticarii'') zeramatenak. Hori doako hileta-zerbitzu pobreei eskaintzeko proiektu baten parte zen{{sfn|Bodel|2004|p=147.}}. Ondorengo enperadoreek sistema zabaldu zuten Elizaren zuzendaritzapean, kristau guztientzat doako hiletak eta ehorzketak eskainiz, baina ez heretikoentzat{{sfn|Bond|2013|p=135–136.}}. Zenbait kasutan, ordea, nominalki libreak ziren ehorzketa-espazio horiek ehorzleek erosi eta saldu zituzten merkantzia salgai gisa{{sfn|Rutgers|2013|p=518}}.
== Hiletak ==
=== Heriotza iragartzea ===
Elitearen hiletetan, hildakoaren gorpua bere familiaren etxean egon zitekeen zenbait egunez, hileta antolatzen zuten bitartean. Hildakoa sozialki nabarmena bazen, heraldo batek iragartzen zuen heriotza, foroan edo beste espazio publiko jendetsu batean.
Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren doluaren seinale, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreratik kanpo, sartzen zirenek erritu-kutsadura izateko arriskua zutela ohartarazteko denentzat, batez ere aita santuentzat. Familiaren etxeko ateak itxi egiten ziren dolu-seinale gisa, eta altzifre-adarrak jartzen ziren sarreran, guztiei, batez ere apaizei, etxean kutsadura moralaren arriskupean ez sartzeko ohartarazteko{{sfn|Flower|2006|p=92.}}. Familiak bederatzi eguneko dolu-aldian eten egiten zituen eguneroko errutinak, eta aldi horretan ukiezintzat jotzen zituztenez, beren komunitatetik isolatu behar ziren heriotzarekin zuten kontaktuaren ondorioz. Ezin zuten beren burua garbitu, ezta jainkoei sakrifiziorik eskaini ere{{sfn|Erker|2011|p=40}}.
=== Gorpuaren prestaketa ===
Pertsona bat bere etxean hiltzen zenean, senide eta lagun minak heriotza-ohearen inguruan biltzen ziren. Egoerak uzten bazioten, ahaide hurbilenak azken musu batekin errazten zuen izpiritua gorputzetik bereiztea, arima arnasarekin parekatzen zuen sinesmen baten arabera, eta gero begiak ixten zizkion. Ondoren, senitartekoen kexuak hasten ziren, emakumeek haien aurpegia harramazkatzen zituzten odola<ref group="oh">Ohiko egoera hori eliteak ez zuen begi onez ikusten, eta, beraz, debekatutako hileta-jardunen zerrenda batean sartu zuten bai Hamabi Taulen Legeetan, bai Lege Suntuarioan. Auhendari asko kontratatutako profesionalak izan zitezkeen</ref> egin arte, eta hildakoari bere izenez deitzen zioten hileta-zeremonia osoan{{sfn|Erker|2011|p=41-42.}} .
Familiak lurperatzaile baten eta bere langileen laguntza zuen, eta hilotza ukitzen eta manipulatzen uzten zieten, lanbidearen ondorioz beti ezpuruak zirelako. Gizonezkoek ez zuten gorputza ukitzen; aitzitik, emakumezko ahaideek lurrean uzten zuten, garbitu eta gantzutu egiten zuten hilkutxan jarri aurretik{{sfn|Erker|2011|p=41, 42.}}. Gorputza lurrean jartzea jaiotzaren antzeko errituala zen, haurra lur biluziaren gainean jartzen zutenean{{sfn|Corbeill|2004|p=91.}}.
[[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|300 px|right|K.o. II. mendeko erromatar oroimenezko harria: ''Valeria Prisca, Marcusen alaba, 23 urtez alaitu zuena. Amak alabarentzat egin zuen hau'']]
Atsekabetuek egokierarako eta beren posiziorako janzkera egokia erabiltzea espero zen; eliteko gizonezkoek ''toga pulla'' (toga ilun bat, hiletetarako erreserbatua) erabil zezaketen. Toga zuri soil bat ere onargarria zen; ''toga praetexta'' bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko. <ref group="oh">Toga zuri soil bat ere onargarria zen; "toga praetexta" bat zutenek buelta eman ziezaioketen beren zerrenda morea ezkutatzeko</ref>{{sfn|Flower|2006|p=102.}}{{sfn|Heskel|1994|p=141–142}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0014:text=Vat.:chapter=12&highlight=toga%2Cpulla Cic. ''Vat''. 12.30]</ref>.
Hildakoa gizonezko herritarra bazen, bere toga janzten zuen; magistratura lortu izan balu, maila horretarako zegokion toga erabiltzen zuen; eta bizirik zegoela koroa bat irabazi bazuen, bat erabiltzen zuen heriotzan{{sfn|Toynbee|1971|p=43-44.}}. Koroak ere aurkitzen dira iniziatuen ehorzketetan ''erlijio misteriotsuak''<ref>[http://khazarzar.skeptik.net/books/octaviul.htm Min. Fel. ''Oct.'' 28.3-4.]</ref>{{sfn|Johnson|1997|p=45.}}. Gorputza hileta-ohe baten gainean zegoen, jarrera errealistan, jangelako sofa batean etzanda balego bezala. ''Libitarii''ek beren zurbiltasun hilgarria kosmetikoekin disimulatzen zuten. Zazpi egunez edo gehiagoz, familiaren [[Domus|etxeko atarian]] zegoen, oinak aterantz begira zituela.{{sfn|Toynbee|1971|p=44.}}{{sfn|Heller|1932|p=195.}}.
Apartamentu-eraikinetan (''insulae'') bizi ziren Erromako biztanle gehienei zegokienez, eta landa-inguruneetan bizi zirenei ere, ezer gutxi dakigu haiei buruz. Elitearen praktikak hobeto dokumentatuta daude, nahiz eta ziurrenik idealizatuak izan{{sfn|Erker|2011|p=41.}}. Zizeronek idatzi zuen jende arrunt gehienentzat, heriotzaren eta gorputzak ezabatzearen arteko denbora 24 ordu baino gutxiagokoa zela, ia ez zuela gorpua ikusgai jartzeko edo bestelako zeremonia luzeetarako denborarik uzten<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Clu.+27&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0010 Cic. ''Clu''. 27]</ref>.
Baltsamatzea ezohikotzat hartzen zen, batez ere egiptoar praktika, baina kasu batzuk aipatzen dira latinezko literaturan eta beste batzuk arkeologikoki baieztatuta daude Inperioko Galian ere. Toynbeek espekulatzen du horietako asko [[Isis]] eta [[Serapis]] apaiz egiptoarren lana izan zitezkeela, kontserbazio-modu hau nahiago zuten bezero edo pertsonentzat{{sfn|Toynbee|1971|p=39, 41–42.}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref>.
Eliteko hileta-elizkizunek konponketa konplexuak behar zituzten, eta denbora luzez gorputza zaindu egin behar zen ehorzketarako edo errausketarako. Neron enperadoreak bere emazte zena, Poppea, erromatar estatuaren jainkosa bezala sustatu zuen jainkotiar ohoreekin estatuaren kontura, baina tradizioa eta konbentzio inperialak hautsi zituen baltsamatu eta lurperatu zuenean, erraustu beharrean{{sfn|Heller|1932|p=194.}}{{sfn|Counts|1996|p=189-202.}} .
==== [[Karon|Karont]]eren oboloa ====
Karonteren oboloa hildakoaren ahoan edo gainean jarritako txanpon bat zen<ref group="oh">Antzinako iturri greziar edo latindar batek ere ez du esaten begietan txanponik ipintzen zirenik; ebidentzia arkeologikoaren arabera, ahoan edo ahoaren gainean, edo eskuaren ondoan jartzen ziren, baina, oso gutxitan hilobian. Alabaina, begietan txanponak jartzea nahiko arraroa zen</ref>. Ohitura iturri literarioetan jasota dago eta arkeologiak egiaztatzen du. Dirudienez, ohitura hori Erromara inportatu zen Greziatik, erlijio misteriotsuak bezala, salbazioa edo beste bizitzarako igarobide berezi bat agintzen zutenak. Ohitura Karonteren mitoak azaltzen du, hilberrien arimak uraren bidez (laku, ibai edo zingira batez) garraiatzen zituen txalupariak, mundua eta azpimundua bizidunak bereizten zituenak. Txanpona zen garraioaren ordainketa; [[Luziano Samosatakoa|Luzianoren]] ustez, heriotza saihesteko, besterik gabe, ez dela tarifa ordaindu behar.
[[Apuleio|Apuleioren]] "[[Kupido]] eta [[Psike (mitologia)|Psike]]" ipuinean, bere [[Urrezko astoa|Metamorfosian]], Luzioren salbazioaren bilaketak markatuta, Isisen misterioetan hastearekin amaitzen dena, [[Psike (mitologia)|Psiquek]] (Arima) bi txanpon daramatza azpimundurako bidaian, bigarrena itzultzen uzteko. berpizkunde sinboliko gisa. Mendebaldeko Erromatar Inperio osoan nabaria da Karonteren oboloa, kristau arora arte, baina ez zuten inoiz eta inon denek egin, ezta era uniformean ere.{{sfn|Morris|1992|p=106.}}{{sfn|Stevens|1991|p=215–229.}}.
== Hileta-prozesioa ==
Tradizionalki gauez egiten ziren hiletak behartsuentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, «zegokien baino lehenago», baina ez dirudi arau zorrotzik izan elite edo klase ertaineko hileta garaiari edo iraupenari buruz.
Hiletak, tradizioz, gauez egiten ziren pobreentzat eta gazte hiltzen zirenentzat, "garaia baino lehen", baina ez dirudi eliteko edo erdiko klaseetarako hileten uneari edo iraupenari buruzko arau zorrotzik egon denik. Azken enperadorea, [[Juliano (enperadorea)|Juliano apostata,]] saiatu zen praktika erlijioso tradizionala berreskuratzen, eta hileta guztiak egunsentia baino lehen ospatzea agindu zuen. Hau, tradizionala izateaz gain, jendez betetako kaleetan kutsaduragatik hiltzeko aukerak murriztuko zituela baieztatu zuen. Horretaz gain, gaineratu zuen jainkoek, hilezkorrak zirenez, hilotz guztiz iraingarriak aurkituko zituztela, eta tenpluetako ateak gauez itxita eta egunez irekita zeudenez, jainkoek uko egin ziezaioketela hileta-prozesioak egun argiz tenpluko esparruetatik igarotzen ikusteari. Gainera, gaueko hiletak heriotzaren ideiarekin bat zetozela ere pentsatu zuen, "azken amets" gisa. Litekeena da haren ediktua kristauentzat ere zuzendua izatea, egunez ehorzketak nahiago zituztelako eta ez zutelako usten gorpuek kutsatuko zutenik{{sfn|Heller|1932|p=195.}}. Ediktu honen aurretik, hileta batzuk egunez eta beste batzuk gauez egingo ziren. Gaueko hileta batzuetan gorpuak, andariak, pirogileak eta ehorzleek bakarrik parte hartzen zuten. Gehienek ordu gutxi iraungo zuten; baina estatus handiko hiletak, oso ugariak ez ziren arren, hainbat egunetan egin ohi ziren.
Augusto hil ondoren, bere familiaren [[Nola]]ko villan, bere gorpua Erromako errausketa gunera eraman zuten bertako senatari, [[Ekiteak|ekites]] eta pretorioen erreleboek hainbat gauetan zehar. Prozesioak herriko basiliketan atseden hartzen zuen egunean zehar, antza denez, eguneko beroa ekiditeko{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}.
Augustoren hileta begirune eta neurrizko eredua izan zen, baina, oro har, hileta publikoak aukera bikainak ziren minduak antzerkigintza ren bitartez beren burua sustatzeko. Pertsona ospetsuen hiletara joaten den jendetza handia ohi zen. Herritar nabarmenenentzat, enperadore gehienentzat barne, luxuzko legeak baztertuak ziren edo ofizialki bertan behera uzten zituzten. Errepublikaren amaiera aldera, diru publikoz finantzatutako hileta bat eman zioten Sila diktadoreari. Haren hiletara zaldizko eta oinezko soldadu, magistratu eta herritar arrunt ugarirekin batera joan ziren, eta urrezko ohatze batean garraiatu zuten, urrezko bi mila koroekin lagunduta, eta bizitzan izandako lorpenak ere irudikatu zituzten{{sfn|Toynbee|1971|p=55.}}. Eliteko hileta-prozesio horietan, kontratatutako aktoreek edo haien senideek familiaren arbasoen erretratuak edo maskarak eramaten zituzten, iturri garaikideetan "aurpegi", "irudi" edo "maskarak" gisa deskribatuta, ez da jakiten maskarak bizirik edo hil ondoren egin ziren. Pertsona bakoitzak kargu publikoak bete zituen arbaso bat ordezkatzen zuen, eta, bizi zenean bezala, aurretik [[Liktor|liktor]] bat zeraman.
Baliteke praktikak aldiaren edo familiaren arabera aldatzea, iturriek ez baitute informazio koherentziarik ematen{{sfn|Walker, S.; Burnett, A|1981|p=9–10.}} . Plinio Zaharrak antzinako irudi horien erakusketak deskribatu zituen etxe aristokratikoetan, eta hileta publikoetan nola erabiltzen ziren azaldu zuen<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+35.4&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137 Plin''. HN'', 35, 4–11]</ref>{{sfn|Winkes|1969|p=481-484.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plb.+6.53&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234 Polyb. 6.53-54]</ref>. Posible zenean, hilkutxa familiako gizonek eramaten zuten, gizonezko lagun minek, edo jabearekiko azken betebehar hori betetzen zuten esklabo liberatuek; hileta-irudietan lau eta zortzi eramaile artean agertzen dira{{sfn|Toynbee|1971|p=46, 58.}}. Collegia hileta-musikan espezializatutako musikarien gremioak ziren, non txirulek paper garrantzitsua eta emozionalki eraginkorra betetzen zuten; hiletetan erabilitako flauta kopurua luxuzko legeek mugatzen zuten{{sfn|Fless, F.; Moede, K|2007|p=252.}}. [[Horazio|Horaziok]] hiletetan tuba erromatarraren eta adarraren erabilera aipatzen du, tronpetaren antzeko brontzezko bi instrumentu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/893/4/5/2042-2046@1#5 Hor. ''Sat''. 1.6.44]</ref>. Sozialki gailendu ziren gizabanakoentzat, eta beren hileta zerbitzu publikoagatik funts publikoekin finantzatu zutenentzat, [[Erromako foroa]]ren [[Rostra|''rostra''tik]] panegiriko bat esaten zuten.{{sfn|Sumi|1997|p=96.}}. Hileta pribatu batean, hilobi ondoan eman zuten goraipamena{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
=== Laudorioa ===
Hileta-gorazarrea (''laudatio funebris'') [[Oratoria|hitzaldi formala]] edo panegiriko bat zen, hildakoen laudorioan. Hileta erromatarreko bi diskurtso-formetako bat zen, bestea kantua (''nenia''), biak, normalean, emakumeek interpretatua. Dolua zeuden gizonek intziri duin batez (''gemitus'') adieraz zezaketen beren samina; beste edozer gauza desegokitzat jotzen zen{{sfn|Suter|2008|p=258.}}{{sfn|Erker|2011|p=45–46.}} .
[[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|300px|Hildakoaren bizitzaren etapak irudikatzen dituen sarkofago baten erliebe-zatia: erlijio-hastapena, soldadutza eta ezkontza (K.o. II. mendearen erdialdea).]]
Praktika horiek familia nobleekin lotuta daude, eta pertsona baten hiletan esandakoei buruzko konbentzioak ez dira erregistratu. Erroman oratoria publikoa gizonek bakarrik egiten bazuten ere, eliteko emakume bat ere laudorio publiko batekin ohoratu zitekeen, nahiz eta hori ez zen ohikoa{{sfn|Erker|2011|p=49–51.}}.
Familiarik ospetsuenetan, panegirikoek hildakoaren zein arbasoen arrakastak eta balentria kontatzen zituzten, [[Rostra|errostran]] eserita zeuden aktoreek edo senideek pertsonifikatuta, bakoitza bere kargu gorenari zegokion [[Aulki kurul|kurul-aulkian]], egoki jantzita eta mozorrotuta. Zizeronen eta Livioren ustez, zenbaitetan adierazpen hauek faltsuak ziren, agian jatorria faltsuki aldarrikatzen zelako{{sfn|Cornell |1995|p=9-10.}}. Ondo emandako hileta-oratoria politikari gazte batek bere burua ezagutzera emateko modu bat izan zitekeen{{sfn|Reay|2005|p=353.}}.
Izeba Juliaren (Laudatio Juliae Amitae) gorazarreak, [[Julio Zesar]] gazteak bere izeba [[Gaio Mario]]<nowiki/>ren alargunaren omenez emandako hitzaldiak, bere jainkozko eta errege jatorriaren aldarrikapenak azpimarratu zituen, eta bere ibilbide politikoa [[Populares|populista]] gisa abiarazten lagundu zuen. Mario, erreformista herrikoia eta zazpi aldiz kontsul izandakoa, Zesarren babesle politikoa izan zen{{sfn|Lavery|1971|p=139.}}{{sfn|Sumi|1997|p=81-82}}. Hildakoaren epitafioa, hain zuzen, ageriko eta iraunkor egindako laudorioaren laburpena zen[92], eta kargu publikoak izan zituen gizon baten ibilbidea (''[[cursus honorum]]'') barne har zezakeen. Iraganeko gertaerak oroitzean, panegirikoa erromatar historiografiaren aitzindaria izan zen{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
== Gorpuen prestaketa ==
Hilerriak hiriaren mugetatik kanpo egon ohi ziren, bizidunak fisikoki eta erritualki kutsa ez zitezen{{sfn|Salzman|2007|p=116.}}. Zizeronen arabera, hori Erromako lege zaharretako batean idatzita zegoen, hau da, [[Hamabi Taula|Hamabi Tauletan]]<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.58&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.58]</ref>. Alabaina, estadista ospetsu batzuek eskubidea izan zezaketen hiriaren erritu-mugen barruan (''pomerium'') ehortziak izateko, aspaldian ezarritako familia-hilobietan; baina pribilegio hori arraroa izateaz gain, gutxitan erabiltzen zen{{sfn|Erker |2011|p=40.}}.
=== Sakrifizioak ===
Ehorzketa-gunean edo errausketa-piroan aldare eramangarri bat ezarri zen, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zion hildakoaren aurrean, normalean Zeresi, alearen, uztaren eta soroen jainkosa erromatar nagusiari. Lurpeko jainkorik ez izan arren, [[Zeres (mitologia)|Zeres]] bizidunen eta hildakoen erreinuen arteko atearen zaindaria zen.
Aldare eramangarri bat jartzen zen ehorzketaren edo errausketa-piraren lekuan, eta oinordekoak txerri baten sakrifizioa eskaintzen zuen hildakoaren aurrean, [[Zeres (mitologia)|Zeresi]] normalean, ale, uzta eta soroetako erromatar jainkosa nagusia. Baina Zeres [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduko]] jainkosa bat ez basen ere, bizien eta hildakoen erresumetako atea zaintzen zuen.
Hildakoaren itzala ezin zen azpimundura edo ondorengo bizitzara igaro haren baimenik gabe. Sakrifizioaren biktima sagaratu egiten zuten, [[Mola salsa|saltsa mola]], gatz eta ale edo irin nahasketa sakratu batekin bustiz; gero, sakrifikatu egiten zuten aizkora edo mailu batekin, bizkarrean iraulita eta tripak aterata. hesteak (''exta''), sakrifizioaren "zati jainkotiarra", buztinezko eltze batean jartzen ziren aztertuak izateko{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270.(k)}}. ''Exta''ko anomalia batek eskaintzaren jainkozko arbuioa adierazten zuen, eta kasu horretan sakrifizioa biktima berri batekin errepikatu behar zen. Dena asegarria bazirudien, biktima zatitan moztu eta jainkosaren, atsekabetuen eta hildakoaren itzalaren artean banatzen zen. ''Di Manes''ek beren zatia bereizita jasotzen zuten; izan ere, uste baitzen ''di Manes''ekin bazkari bat partekatzen zuten bizidunak beren burua agerian eskaintzen zituztela hildakoei, eta ondorio negatiboak jasan zitzaketela{{sfn|Erker|2011|p=52.}}.
Bestalde, familiek eta hildakoek urteurreneko eta jaietako bazkariak partekatu ohi zituzten. Sakrifizioen haragi gehiena atsekabetuei ematen zitzaien, erreta jateko. Ehorzketa-bazkarietan, hildakoarentzako zati txiki bat erretegi batean errausten zen, edo, ehorzketa bat bazen, haren ondoan jartzen zuten. ''Exta''k aldare eramangarrian erretzen zituzten, sugarrek Zeresen zati gisa kontsumituta. Hala ere, Zizeronek uste zuen, zerrama bat sakrifikatu izan ez balitz behintzat, hileta batek eta hilobi batek ez zutela izaera erlijiosoa hartzen<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Cic.+Leg.+2.22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0030 Cic. ''Leg''. 2.22]</ref>. Heriotzaren ondorengo bizitza eta hildakoaren atseden-lekua ziurtatzeko, sakrifizioak eskaini eta onartu behar ziren. Estatus handieneko hiletetan, animalia garestiago bat sakrifikatzen zuten, esaterako idi bat, edo mota desberdinetako beste biktima batzuk; eta animaliak hobesten baziren ere, baliabide gutxikoek ardoa, zerealak edo beste elikagai batzuk [[Libazio|libatzea]] eskain zezaketen, nahiz eta animaliak hiltzea bezain indartsua eskaintza ez izan. Ovidioren arabera, eskaintza garbia izanez gero, Zeres gutxirekin konformatzen zen{{sfn|Linderski|1986|p=1947.}}<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Ov.+Fast.+4.411&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0547 Ov. ''Fast''. 4.411-416]</ref>.
=== Errausketa, ehorzketa eta ''os resectum'' ===
Errausketa-hileta batean, oinordekoak pira pizten zuen zuzi batekin, aurpegia beste aldera jiratuta. Gorpua sutan erre ondoren, hildakoaren izpiritua bizidunen mundutik banatzen hasi zela uste zen{{sfn|Scheid|2007|p=264, 270–271.}}. Errausketaren ondoren, oinordekoak errautsak ardoz zipriztintzen zituen, hezur-hondakinekin batera bildu, errauts-kutxatila batean sartu eta lurperatzen zituen. Hori batzuetan hildakoaren emazteak egiten zuen; [[Livia Drusila|Liviak]] bere senarraren, [[Zesar Augusto|Augusto]] enperadorea, errautsekin egin zuen moduan{{sfn|Erker|2011|p=53–54.}}.
Errautsak errausketa-lekuan edo haren ondoan lurperatzen ziren (kasu horretan hileta-lekua ''bustum'' deitzen zen) edo beste leku batean, eta kasu horretan errausketa-lekua ''ustrinum ''(plurala, '''ustrina'') izenez ezagutzen zen; zendua ''bustum''ean zein ''ustrinum''ean oroitu zitekeen. ''Ustrinum'' bakar batek, oro har harriz eraikiak, errausketa asko izan zitzakeen elkarren segidan, eta, normalean, familia bakarrekoa zen. Batzuek hainbat solairu zituzten, eta tximinia bezala funtzionatzen zuten, haien suak behetik elikatu zitezkeelarik. Errausketa ugariak, zeinetan hainbat gorputz aldi berean erretzen baitziren pira berean, eraginkorrak ziren, baina pobreentzat bakarrik erabiltzen ziren, izurriteetan edo gudu-zelaietan. Erabili ondoren ''ustrinum'' garbitu egin behar zen gorputz ezberdinen errautsak nahastea saihesteko. Hala ere, hori nahita egin zen zenbaitetan, hala nola, [[Karakala|Karakalaren]] kasuan, zeinak, irain gisa, nahita nahastu baitzituen bere anaia [[Geta|Getaren]] errautsak exekutatutako jarraitzaileenekin. Bestalde, ontzi berean, maitasun-adierazpen gisa, errautsak zituzten bikoteen adibide batzuk ezagutzen dira{{sfn|Noy |2000 |p=3-5.}}{{sfn|Angelucci|2008|p=2624-2633.}}.
Ehorzketa Erroma arkaikoan aldian-aldian praktikatzen zen, baina Erdi Errepublikatik (K.a. 274-148) Errepublika Berantiarrera arte (K.a. 147-30) eta Inperioan K.o. I. eta II. mendeetan, errausketa hileta-praktika ohikoena bihurtu zen. Toynbeek deskribatzen duenez, ehorzketatik errausketara aldatzeko prozesua, oro har, K.a. 400. urtearen inguruan hasi zen, familia noble gutxi batzuk izan ezik. K.a. 79. urtera arte, Kornelia [[gens|''gens'']]aren patrizioek beren hildakoak lurperatzen jarraitu zuten, Sila diktadorea errausturiko lehen Korneliar izan arte, agian bere gorpua Gaio Marius bere etsaiaren aldekoek profanatuko ote zuten beldur zelako{{sfn|Etcheto|2012|p=o15–16}}.
Antzinako ''sepulcretum''ak, Erromatar Foroan, ehorzketaren eta errausketaren ebidentziak erakusten ditu, eta bi praktika horiekin lotutako legeak K.a. V. mendekoak dira{{sfn|Toynbee|1971|p=39.}}. Errausketa, bere formarik errazenean eta garestienean, ehorzketa baino askoz ere garestiagoa zen eta denbora gehiago hartzen zuen; lurperatzeak lurrean egindako zulo bat baino ez zuen behar, nolabaiteko estaldurarekin{{sfn|Rutgers|2013|p=514–515.}}. Errausketak planifikatzeko eta gauzatzeko esperientzia behar da. Ponpeio eta [[Kaligula]]ren planifikatu gabeko errausketek partzialki erreta utzi zituzten beren gorpuak, erregai edo trebetasun nahikorik ez zutelako. Sua egiteko zura garestia zen; batez beste, ondo eraikitako su eraginkor batek zurezko kordoi erdi bat erabiltzen zuen gutxi gorabehera, eta, piztu ondoren, 8 edo 9 orduz zaindu behar zen, gorpua erabat kontsumitu zela bermatzeko.
Elitearen errausketetarako, bai txanponek, bai egur meten eskultura-ebidentziek, oro har, zurezko zortzi geruza erakusten dituzte, bakoitza goiko eta beheko geruzekin angelu zuzenean jarria, multzoa aldare baten antzekoa izanik; gorpua, berriz, barruan partzialki ezkutatua zegoen. Suak eragindako kearen usaina belar usaintsuz, hostoz eta lixibazioz leundu zitekeen. Elitearentzat intsentsua erre zitekeen; usain desatseginak estaltzeaz gain, erretxina zenez, oso sukoia baitzen.
Ostian, eta seguruenik beste leku batzuetan, udalerriak finantzatutako funtzionario ohien hiletei 50 libra intsentsu ere ematen zizkieten batzuetan. Estatus handiagoko errausketetarako, hainbat solairutako egur metak eraikitzen ziren, kanpoaldea oso ondo apainduta eta barrualdea ere ongi hornituta, gorpua bere hileta-ohean gordetzeko. Gorputzaren inguruan, sugarrek jateko eskaintzak jartzen ziren. Kasu batzuetan, hildakoaren argizarizko erreplika bat ipintzen zen egur metaren gainean{{sfn|Bodel|2018|p=200–201.)}}. Hildako enperadoreen jainkotzean, kaiolatutako arrano bat egurren artean ezkutatzen zen, eta une egokian askatzen zen, itxuraz arima inperiala zerura eramateko{{sfn|Noy|2000|p=7–11.}}. Latinezko poesiak maiz hildakoak eta dolua ditu gaitzat. Horietako batean, [[Katulo|Katulok]] atzerrian hil zen bere anaiaren errituetara joateko egin behar izan nuen bidaia luzeari buruz idazten du, eta errautsak soilik ikustean bere mina adierazten du<ref>Catull. 101</ref>. Propertziok, Cynthia maitale zenduaren bisita, amets batean deskribatzen duenean, berragertuaren soinekoa alde batetik gardostuta dago, eta suak deformatu du berak daraman familiaren eraztuna<ref>[https://latin.packhum.org/loc/620/1/0#101 Prop. 4.7.8–9]</ref>.
K.o. I. mendearen amaieran, hain gauza arrunta zen errausketa, ezen Tazitok «Romanus mos» («forma erromatarra») deitzen baitzion{{sfn|Toynbee|1996|p=40.}} <ref>[https://latin.packhum.org/loc/1351/5/0#691 Tac. ''Ann''. 16.6.6]</ref>. [[Plutarko|Plutarkok]] dioenez, [[Numa Ponpilio]] erregeak, zeinari Erromako erlijio-praktika garrantzitsuenak sartzea egozten baitzaio, erraustea debekatu zuen. Neurri batean obeditu zen, nahiz eta gorpuak errausten jarraitu, aurretik atzamar bat moztu baitzioten, eta hori aparte lurperatu edo dolu-aldiaren amaieran su txikiago batean erretzen zuten. Ondoren, hatza, lurpetik aterata edo erraustuta, gainerako errautsekin batera gehitzen zen hautsontzi kutxan. Baliteke hori egin izana familiaren arazketa amaitzeko eta hildakoa Ama Lurrera itzultzeko eta hilobia legitimatzeko. Praktika, ''os resectum'' (hezur moztua) izenez ezagutzen dena, literatur iturriek egiaztatzen dute<ref>[https://latin.packhum.org/loc/474/44/0#30 Cic. ''Leg''. 2.55]; [https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#3 Varro ''Ling''. 5.23]</ref> eta, neurri batean, arkeologiaren bidez, gutxienez senatu-klaseko gizabanako baten errausketa bat, bai eta kolunbario batzuetan ere, ziurrenik libertoenak edo hiritar arruntenak{{sfn|Graham |2014|p=94.}}{{sfn|Siebert|2006|p=270-271.}}{{sfn|Roncoroni|2001|p=118–121.}}{{sfn|Graham, E. J. et al.|2018|p=240–254}}. Denborarekin, hobiratzea izan zen berriro araua. Bodel-ek (2008) K.o. I. mendearen erdialdean kokatzen du esklaboen eta libertoen arteko ehorzketarako trantsizio nagusia{{sfn|Bodel|2008|p=182.}}.
Denborak aurrera egin ahala, errausketa jainko inperialaren hileta ezaugarri bat izaten jarraitu zuen bereziki. Aldaketa honen arrazoiak ez dira ondo ulertzen. Zenbait frogak kristautasunak gorputza gorde izana adierazten dute, Jesusen ehorzketa adibideari jarraituz, berpiztu baino lehen; martirien erlikiak gurtzea; erlijio misteriotsuen proskripzioak eta lehentasunak; errausketaren kostu izugarria, ehorzketarekin alderatuta; edo Erromatar Inperioko klase aberatsenaren eragin filosofikoa{{sfn|Darby |1932|p=321-359.}}.
=== Novendialis ===
Heriotzaren ondoren bederatzi egun edo gehiagotan, ''novendialis'' edo ''novemdialis'' izeneko bigarren hileta-jaialdi eta errituak ospatzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=115.}}. Sarritan beste sakrifizio bat egiten zen hildakoaren [[Mani|Manesei]] edo familiaren [[Penate|penateei]]; Zizeron ahari bat sakrifikatzearen aldekoa da [[Larak|Lares]]en familiari eskaintza gisa. Sakrifizioaren hartzaile gisa, hildakoa jainko bihurtzen zen handik aurrera, nahiz eta azpimunduaren ezin konta ahala dii manetako bat izan. Biktimaren gorpua lurrean erretzen zen, eta hilobiaren gainean libazio bat isurtzen zen hildakoaren ''manes''etara{{sfn|Scheid|2011|p=270–271.}}. Sakrifizioko haragia ez zen bizidunen eta hildakoen artean partekatzen. Azkenean, hildakoa bizidunen mundutik bereizteko, purifikazio errituak egiten zituzten sua eta ura erabiliz. Horrekin dolu aldia amaitu eta familia hileta betebeharretatik askatzen zen{{sfn|Toynbee|1971|p=51.}}. Dolu-jantzia alde batera utzi, eta etxea ireki ondoren, festa egiten zen<ref group="oh">Festan dolu arropa janztea anfitrioiarentzat iraintzat hartzen zen, hileta-erritoak nolabait biziatu zituela iradokiz, beraz, errepikatu behar ziren</ref>{{sfn|Heskel|1994|p=141–142.}}.
[[File:Togato Barberini.jpg|thumb|250 px|right|Togatus Barberini izenekoa, [[Museo Kapitolinoak|Museo Kapitolino]]etan. Agian, senatari bat da bere arbasoen bi erretratu eskuetan zeramatzala]]
Eliteen artean, Numa Pompilioren antzinako legeek familiako gizonak doluan jarraitzetik libratu zituzten; Emakumeek 10 hilabetera arte dolua segi zezaketen etxe osoaren izenean, gizonak dolu formalaren murrizketetatik libratuz eta bizitza publikora eta beren betebeharretara itzuliz{{sfn|Erker|2011|p=55-56.}}.
==Hilobiratze-hatuak==
===Helduak===
Helduen hilobi ondasunak kalitatezko arropa, apaingarri pertsonalak, lurrinak, janaria, edaria eta odola izan zitezkeen, ustez hildakoek behar edo gozatzen zutena. Lanparak nonahi zeuden{{sfn|Toynbee|1971|p=34–39.}}. Antzinatik, jainkoei janaria, edaria eta sakrifizioak, oro har, ''ollae''tan eskaintzen ziren; hauek askotan hildakoen errautsak edukitzeko erabiltzen ziren; Modu honetan, hainbat gizabanakoren errautsak hilobi baten apal bakar batean gorde zitezkeen{{sfn|Horsnaes|2002|p=67–68, 89, 95, 148, 173.}}. Ehorzketa batzuetan, badirudi hileta-ondasunak nahita kaltetuak izan direla ehorzketa baino lehen. Beste batzuetan, litekeena da kaltetutako ondasunak ekonomia kontuengatik berrerabili izana. Hilobi batzuek iltze handi bat edo gehiago dituzte, ziurrenik hildakoen itzala hilobian "finkatzen" laguntzeko eta leku egokitik desbidera ez zitezen{{sfn|Small, C. et al.|2007|p=133–146.}}.
===Haurrak===
Erromako iturri literario eta juridikoen arabera, hildako jaioberriengatiko edo hortzak atera aurretik umeengatiko kezka irrazionala zen, eta dolua autokonplazientea eta histerikoa. Hala ere, haurren hilobi ostilamenduan jostailuak, maskotak, janaria eta haurtzaroa edo jaiotza babesten duten jainkoen irudiak aurkitu dituzte, haurraren arima bere bidaian babesteko{{sfn|Toynbee|1971|p=53–54}}. Haurren ehorzketa kopuru ezohiko handia duten hilerriek aldare bat edo santutegi bat zegoela adieraz dezakete, non gurasoek arrakastarik gabe bilatuko zuten jainkozko esku-hartzea haurrak sendatzeko{{sfn|Carroll|2011 |p=99–100, 104–105}}. Haurren heriotzen edo hilda jaiotakoen ebidentzia urria duten hilerriak oso gazteekiko axolagabekeria emozionalaren kultura gisa interpretatu dira. Itxurazko hutsegite horrek zerikusi handiagoa izan dezake lurzoruak haurren hondakinak babesteko dituen baldintza txarrekin, iraganeko indusketetan izandako arduragabekeriarekin, eta zenbait indusketa planifikatzeko erabili diren literatur iturri ez oso fidagarrietan izandako gehiegizko konfiantzarekin{{sfn|Carroll|2011|p=100}}.
[[Britania|Erromatar Britainia Handian]], hortzak atera eta hildako haurren ehorzketa eta errausketako leku askotan, azabatxezko hartz, lunula eta sinbolo faliko taila txikiak, aleak, kanpaiak, txanponak eta zeramikazko edalontziak daude{{sfn|Crummy|2010|p=37–93.}}. Greko-erromatar munduan, hartza [[Artemisa|Artemisaren]] (edo erromatarrentzat, [[Diana (mitologia)|Dianaren]]) animalia zen, jainkozko birjina ehiztaria eta animalia basatien zaindaria, erditzearen, edoskitzearen eta haurtxoen babeslea, batez ere neskena{{sfn|Price|1978|p=}}.
Brescian, Italian, hartzaren irudiak umeen gidari eta lagun gisa funtzionatu omen zuten ondorengo bizitzan. Lunulak eta falo adardunak gaizkiaren eta zorigaitzaren aurkako babesa ziren. Hilobietan aurkitutako aleak sendagaietarako erabiltzen ziren materialekin egiten ziren sarritan, hala nola, azabatxe, [[Plinio Zaharra|Plinio Zaharrak]] bere ''[[Natur Historia (Plinio)|Naturalis Historia]]''n dioenez, hortzetako minak eta beste gaixotasun batzuk senda zitzakeen. Kanpaiek, bereziki [[Tintinnabulum (paganoa)|tintinnabulu]]ek, begizkoa urruntzen eta begizkoa saihesten laguntzen zuten. Kanpaiak ere jarri zituzten Erromako katakonbetako morteroan, haurren hilobien gainean babes gisa. Hau bereziki ohikoa zen IV. Erromako katakonben morteroan ere kanpaiak jarri ziren haurren hilobien gaineko babes-gailu gisa. Hori bereziki ohikoa izan zen K.o. IV. mendean{{sfn|Nuzzo|2000|p=249–255.}}.
== Oroitzapenak ==
Hildakoen zaintza ez zen hileta eta dolu aldi formalarekin amaitzen, betiko betebeharra baizik. Zizeronek dio hildakoei dagokienez apaizgoaren funtzio nagusia lege natural unibertsalaren araberakoa zela: hildakoen oroimena bizirik mantentzea erritu tradizionalen ospakizunaren bidez<ref>Serv. ''Aen''. 9.115.8</ref>. Lazio eta Erroman hildako [[Honestiores eta humiliores|honestioresen]] aldeko botozko gordailu zaharrek hileta-eskaintza eta oturuntza garesti eta landuak iradokitzen dituzte hildakoarekin batera, etorkizuneko bizi-itxaropena eta jainkoekiko lotura pertsonala. Erromatar gizartea garatu ahala, noblezia errepublikarrak gutxiago inbertitzeko joera izan zuen hileta ikusgarrietan eta bere hildakoentzako hilobi bitxietan, eta gehiago komunitatearentzako zuzkidura monumentaletan, hala nola tenplu edo eraikin publiko baten dohaintzan, dohaintza-emailea bere estatua bati eta bere izenaren inskripzioari esker iraunkorki oroituko zena. Eliteko hilobi pribatuen inskripzioek oroitzapen-praktika ugari eskaintzen dute, hala nola hileta-jokoak, inguruko kultura eta komunitateetatik kopiatuak.
===Hileta jokoak (''ludi funebres'')===
Erromatar eta greziar literaturak hildakoen izpirituak ohoratzeko haien laguntza eskatzeko jokoen kontaketa dramatikoak eskaintzen ditu. Homeroren Iliada, 23. liburuan, Akilesek hileta-jokoak egin zituen Patrokloren omenez, eta Virgilioren Eneida, 5. liburuan, Eneasek aitaren heriotzaren urteurrenean jolasak egin zituen.
Erromatarren eta greziarren literaturak jokoen kontakizun dramatikoak eskaintzen ditu, hildakoen izpirituak ohoratzeko edo haiengandik laguntza lortzeko. [[Homero|Homeroren]] [[Iliada|Iliadan]], 23. liburuan, [[Akiles|Akilesek]] hileta-jokoak ospatu zituen [[Patroklo|Patrokloren]] omenez, eta [[Virgilio|Virgilioren]] [[Eneida|Eneidan]], 5. liburuan, [[Eneas|Eneasek]] gauza bera egin zuen bere aitaren heriotzaren urteurrenean.
Oso antzeko gertakariak irudikatzen dira elitearen hilobietako hormetan, [[Etruria]] eta [[Campania|Campanian]]; batzuek, dirudienez, hil arteko borrokak erakusten dituzte. Erromako mota honetako lehen ludi funebreak K.a. 264. urtean eman ziren, [[Kartago|Kartagoren]] aurkako gerran; hiru gladiadore bikotek hil arte borrokatu ziren Bruto Peraren egur-metaren aurrean, ''munus ''(pl. ''munera'') gisa deskribatu zena, bere ondorengoek, (kasu honetan bere semeak), arbaso bati zor zioten betebehar edo hornidura bat. Lagunei eta senideei eskainitako festa ''novendialis''en azken egunean izan zitekeen{{sfn|Auguet|1994|p=19.}}.
Antzeko gladiadoreen ''munera'' erromatar eliteko hileta jokoetan gertaera nagusia bihurtu zen. Errepublikaren amaieran, Publio Lizinio kontsul ohi eta [[Pontifex Maximus]]<nowiki/>aren hiletarako ''munus'' bat ospatu zen K.a. 183an. 120 gladiadore aritu ziren 3 egunez borrokan, haragia jendaurrean banatu zen, eta foroa eserlekuz eta karpaz bete zen oturuntza egiteko<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Liv.+39+46&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0204 Livy 39.46.2].</ref>. Gladiadoreen borroketan oinarritutako ''munera''k oso ezagunak egin ziren, baina luxuzkotzat eta usteltzat ere hartzen ziren. "Munus" baten antolatzaileak botoak irabaz zitzakeen bere ibilbide politikoan. [[Luzio Kornelio Sila|Sila]]<nowiki/>k, pretore zenean, luxuzko legeak hautsi zituen bere emazte zena, Metella, gladiadoreen 'munus' aparteko batekin ohoratzeko{{sfn|Kyle|285.|p=2007}}. Gladiadoreak beraiek mirestuak izan zitezkeen beren ausardiagatik eta, aldi berean, mespretxatuak beren lanbidearen izaera odoltsuagatik, borreroaren antzekoa izan zitekeena.
''Bustuarius''<ref>[https://latin.packhum.org/loc/2349/5/5848/280-288@1#5848 Serv. ''Aen''. 10.519.4]</ref> (hilobi-gizona) hitz iraingarria gladiadore klase behekoentzat erabiltzen zen batzuetan, hildakoen izpirituentzat odol biziaren hornitzaile baino ez baitzitzaien hautematen{{sfn|Roland|1994|p=20–22.}}{{sfn|Bagnani|1956|p=24–27.}}. Julio Zesarrek hileta eta ''munera''ren arteko lotura muturreraino eraman zuen K.a. 65eko ''ludi''etan, 320 gladiadore bikoteekin, duela 20 urte hildako aitari eskaini zizkionean{{sfn|Wiedemann|1992|p=8–10.}}. Aro inperialean, estatuak ''gladiatora munera'' bitxienak antolatu eta diruz lagundu zituen, eta estatuak babestutako ekitaldi publikoen zerrendan (''ludi''etan) sartu zituen, burokrazia inperialaren eskuzabaltasunarekin identifikatuz<ref group="oh">
Horien artean, ''[[Zirku Nagusia|Circus Maximus]]''eko jaialdietan oinarritutako ekitaldiak zeuden, hala nola gurdi-lasterketak, piztien ehiza eta ''ludi scaenici'' -izaera erlijiosoko antzerki-emanaldiak, normalean jainko bati eskainiak, bereziki Jupiterri, eta erromatar herriari oro har eskainitakoak.</ref>{{sfn|Bernstein|2007|p=222–232.}}. ''Munera'' horietan jatorriz erlijiosoa zen edozein elementuk bere entretenimenduaren mesedetan ahaztuta geratzeko joera zuen. Inperioaren erdialdean eta amaieran, ikusle kristauek gladiadore-jokoak "deabru paganoei" giza sakrifizioa egiteko modu bereziki basati eta gaiztotzat hartzen zituzten<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Tert.+Spect.+22&fromdoc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0571 Tert. ''De spect.''22].</ref>{{sfn|Kyle|1998|p=11.}}.
===Hildakoen jaiak eta kultuak===
Otsailaren 13tik aurrera, urteko bederatzi eguneko jaialdi bat ospatzen zen, Parentalia, ''pater familias'' guztientzat legezko betebeharra zena. [[Vestaren birjina|Vestaren birjinek]] ateak irekitzeko errituak egin ondoren, familiak harresiz kanpoko hilerrietara joaten ziren, eta han, beren arbasoek atseden hartzen zuten hilobietan jaiak zituzten. [[Parentalia]] aldatu egiten zen erakustaldi publiko nabarmen baten eta (kristauen arabera) "bizitzeko poza" adierazten zuen mozkorraldi baten artean. Parentaliaren azken eguna ''Feralia'' zen (otsailak 21). Festa ilunxeagoa zen, eta arbasoak (''di Manes'') koroekin, ale pixka batekin eta gatz pixka batekin baretzen zituzten, baita ardotan bustitako ogiarekin eta bioleta sakabanatuekin ere. Dirudienez, festa horrek garbiketa-erritual gisa funtzionatzen zuen Karistiarako, hurrengo egunean, familiak oturuntza informal bat egiten zuenean euren arbaso onberekin (Ovidiok lares bezala identifikatu zituenak) elkarrekiko maitasuna ospatzeko<ref>Ov. ''Fast'' 2.677.</ref>.
[[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaialdiaren errituak (maiatzak 9, 11 eta 13) are zaharragoak eta ilunagoak ziren, familiak gauerdian [[Lemureak|lemureen]] mehatxuetatik aske izateko. Izan ere, lemureak familiako kideen espirituak ziren ''di manes'' edo ''di parentes'' alderraiak edo erresuminduak izan zitezkeenak, "zegokien baino lehen" (gaixotasunagatik, istripuagatik edo indarkeriagatik) hil zirenak, eta itxaron behar zutenak haien garaia iritsi arte ondorengo bizitzan sartzeko. Ordura arte, "pater familias"aren urteroko ardura zen izpiritu gaiztoei exorzismoak egitea, eta gauerdian, hildakoentzako janari gisa, etxeko zoruan baba beltzak tu egitea. Eskaintza honekin konforme ez zegoen edozein izpiritu gaizto ''domus''etik exorzizatu zitekeen familiaren brontzezko ontzien talka ozenaren bidez{{sfn|Thaniel|1973|p=182-187.}}''{{sfn|Price|1998|p=31, 50.}}.''
Erromako hirian, abuztuaren 24an, urriaren 5ean eta azaroaren 8an, ''mundus cerialis'' (Zeresen mundua) izenez ezagutzen zen hobi edo ganga hemisferiko bat inauguratzen zen, ofizialki mundua irekita zegoela (''mundus patet'') iragarriz<ref group="oh">Kokaleku posibleen artean Erromako [[Comitium]] eta [[Palatino|Palatino muinoa]] daude, biak hiriko muga erritualen barruan (''[[pomerium]]'')</ref>. Han, eskaintzak egiten zitzaizkien azpimunduko jainkoei eta Zeresi, lur emankorraren eta haren azpialdeko atarien zaindari gisa. Bere irekierak, hildakoen izpirituei, bizidunen artean legez noraezean ibiltzeko aldi baterako baimena eskaintzen zien, Warde Fowlerrek "mamuentzako oporrak" gisa deskribatzen du une hori<ref group="oh">Warde Fowlerrek txerriak eskaintzeko aukera adierazten du: artatxiki-haziak ere bai, eta, ziurrenik, espelta garia ere.</ref>{{sfn|Fowler|1912|p=35, 36.}}{{sfn|Humm|2004|p=2, 10.}}.
Erritual honen esanahia zalantzazkoa da oraindik; tradizioak Romulok Erroma fundatu zuenean data jarri zuen, eta Romulok zereal biltegi bat ezarri zuen baliabide komun gisa, eredu etruskoari jarraituz.'' Mundus''aren forma goiko zeruko kupularen isla edo inbertsio gisa deskribatu zen<ref>Fest. ''Gloss. Lat''. 261. L2</ref>. "Mundus"aren irekiera izan zen erromatarrak ''di manes''ekin ofizialki harremanetan jartzen ziren aldi bakanetako bat; besteak Parentalia eta Lemuralia ziren<ref>[[Macrob. Sat. 1.16.18|Macrob. ''Sat''. 1.16.18]]</ref>. Beste ekitaldi batzuk, hala nola, Rosalia (arrosen jaia), Violaria (Attis jaia), baina batez ere ''dies natalis'' (urtebetetzea) eta hildakoaren heriotzaren eguna, lore, sakrifizio eta familia ospakizun ugariz ospatzen ziren{{sfn|Toynbee|1971|p=62–64.}}.
===Epitafioak===
[[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|300px|Hilarri honek, lehen inskripzio kristauetako bat (K.o. III. mendea), «D. M.» laburdura tradizionala («Dis Manibus», «Manes jainkoei») eta grezierazko lelo kristauarekin «Ikhthus zōntōn» («bizidunen arraina») konbinatzen ditu; hildakoaren izena, berriz, latinez dago.]]
Epitafioak inskripzio mota nagusietako bat dira. Informazio gehigarria aldatu egiten da, baina, oro har, epitafio erromatarrek familia-harremanei, kargu politikoei eta balio erromatarrei buruzko informazioa ematen dute hildakoaren bizitzaren zer alderdi goretsi aukeratzekoan{{sfn|Lightstone|2007|p=350.}}. Hildakoen oroitzapena norbanakoaren memoriatik haratago iraunarazi nahi zuen ehorzketa-kultura batean, epitafioek asko balio zuten. ''Sit tibi terra levis'' inskripzioa (normalean ''S· T· T· L.'' laburtua) hileta-objektuetan ohiko marka bat da, gutxi gorabehera "Lurra arina izan dakizun" itzultzen dena.
Erromako hileta-eskaintza estandar bat ''Dis Manibus'' da ("Manes jainkoei"). Eskualde-aldakuntzek greziar baliokidea dute, ''theoîs katachthoníois'' eta tokian-tokian arrunta baina misteriotsua den Lugdunumen "palaren azpian eskainia" (''sub ascia dedicare''){{sfn|Cagnat|1975|p=3.917.)}}{{sfn|Haensch|2007|p=176-187.}}. Edukien aldaketa sakona dago kristautasunaren nagusitasunaren gorakada garaian. Epitafio tradizionalek pertsonaren jaiotze eguna, lurreko lorpenak eta bizi-itxaropena adierazten duten bitartean{{sfn|Salzman|2007|p=116(k)}}, inskripzio kristauek heriotzaren eguna azpimarratzeko joera dute, espero den zeruko "bizitza berri baterako" trantsizioa{{sfn|Saltzman|2007|p=114–116.}} .
Sinesmen filosofikoak ere agerian egon daitezke. Epikuroen epitafioek sarritan adierazten zuten sentimenduaren formaren bat ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "Ez nintzen existitu, izan nintzen, ez naiz existitzen, ez dut desiorik"<ref>''CIL'' 8.3463</ref>, edo ''non fuI, non sum, non curo'', "Ez nintzen existitzen, ez naiz existitzen, berdin zait"<ref group="oh">Hauek halako sentimendu estandarrak bihurtu ziren, non laburdurak inskripzio erabileran sartu ziren, azken adibide honetarako ''NF NS NC''</ref>. Elitekoak ez zirenen artean, gazteenganako epitafio maitekorrek joera dute azpimarratzeko, aske jaiotakoek zein esklaboek (Dasen 2 urtetik 13ra bitarteko adibideak ematen ditu), beren bizitza laburrak, tragikoki alferrik galdutako talentuak, eman zuten gozamena eta patuak esku hartu izan ez balu bizitzan lortuko luketena{{sfn|Dasen|2010|p=122–125}}.
Inskripzio iraunkorrik egin ezin zuten familientzat, denboraren joanak antsietate handia sortzen zuen, kalitate txarragoko hilarriak higatu zirelako edo hilerria pixkanaka bete ahala, horiek lekuz aldatu zirelako eta horrek guztiak hilobiaren kokapen zehatza eta hildakoaren nortasuna galtzea ekarriko luke{{sfn|Graham|2006|p=110–113.}}. Askok ez zuten markatzaile edo epitafiorik jasotzen; Erromako esklabo gehienak ''servi rustici'' ziren, nekazaritza-lanetarako erabiltzen zirenak, eta horietako oso gutxik zituzten hiriko etxe-esklabo askok irabazitako diruarekin eta etorkizuneko mesedeen promesarekin askatasuna erosteko zituzten aukerak. Ia guztiak esklabo izango ziren bizitza osoan, eta uste da ia inoiz ez direla agertzen erregistro epigrafikoetan{{sfn|Bruun|2014|p=611.}}.
===Hileta-artea===
{{multiple image
| direction = vertical
| width = 200
| footer =
| image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg
| alt1 =
| caption1 = Erromatar Galiako hileta-inskripzioa duen neskato baten maskara moldatua
| image2 = Meisje100.jpg
| alt2 =
| caption2 = Urrezko koroa daraman neska baten momia erretratua, Erromatar Egiptokoa
}}
===''Imagines'' (irudiak)===
Erromatar familia noble batzuek hiletetan erakutsitako irudiak (sing. ''imago'', pl. ''imagines'') horretarako egindako armairuetan gorde ohi ziren, euren familia-etxeko [[Atrio (arkitektura)|atrioan]]<ref group="oh">Batzuetan, eta Zizeronen pasarte bakar batean oinarrituta, pentsatu izan da ''ius imaginis'' ("irudiaren eskubidea") ustezko pribilegioa bakarrik nobleena zela. Pasarte horretan, edil batek bere erretratuak ondorengoei transmititzeko pribilegioak aipatzen ditu. Gaur egun ikertzaileek arbasoen irudiak erakustea gizarte-konbentzio edo oparotasunaren produktutzat hartzen dute.</ref><ref>Cic. ''Verr''. 5.14.36</ref>{{sfn|Walker, S. et al.|1981|p=}}{{sfn|Fejfer|2008|p=}}. Nolabaiteko ziurgabetasuna dago imagines maiorum horiek ("handien irudiak") hileta-maskarak, bizitzan egindako maskarak edo bustoak ote ziren. Irudiak zuhaitz genealogiko batean antola daitezke, izenburu batekin (''titulus''), non norbanakoaren karguak (''honores'') eta lorpenak (''res gestae'') laburbiltzen ziren{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}, maskarak zintzilikatuz erraztu daitekeen praktika bat{{sfn|Taylor|2005|p=83–105}}. Nolanahi ere, etxean familiako kideen bustoak ere erakusten ziren, harriz edo brontzez{{sfn|Lewis|1993|p=658.}}.
''Imagines''ak, seguruenik, argizariz eginak zeuden, koloreztatuak eta xehatuak, ahalik eta irudikapen zehatzena sortzeko. Hiletetan erabiltzeaz gain, familia-bilera garrantzitsuetan ere erakusten zituzten, hala nola ezkontzetan. Beraz, ez ziren hilobietan gordetzen, familiaren ''domus''etan baizik. Lan horiek egiteko trebetasun handia behar bazuten ere, gaiaren interpretazio fidela izan behar zutelako, irudi horiek ez ziren artelantzat hartzen{{sfn|Dasen|2010|p=109–111.}}.
Izan ere, "imgenes"i buruzko erreferentziek askotan ez dituzte bereizten harrizko edo brontzezko oroitzapenezko erretratu-busto ugariak eta material galkorragoarekin egindako hileta-maskarak. Badakigu hildako nobleen hiru dimentsioko irudiak eta oso errealistak suak kontsumitu zituela errausketa-hileta garrantzitsuetan; adibidez, Sila eta Julio Zesarren hiletetan, eta Septimio Severo enperadorearen''funus imaginarium''ean (irudiaren hileta).
Zesarren argizarizko irudiak, bere gorpuzkiekin egur-metaren gainean jarriak, bere hilketaren zauriak erakusten zituen. Septimioren gorpua Britainia Handian erraustua izan zen, bertan hil baitzen; [[Herodiano]]ren bertsioan, enperadorearen errautsak Erromara eramanak izan ziren, eta bere mausoleoan utziak. Bitartean, bere argizarizko irudi errealista zazpi egunez egon zen ikusgai, eta denbora horretan mediku inperialek gero eta gaixoago zegoela diagnostikatu zuten, gero zazpigarren egunean hiltzat jo zuten eta su handi batean erraustu zuten debozio-erakustaldi publiko handi batean. Ekitaldia amaitu zen, arrano bat askatuz haren "arima zerura eraman zezan"{{sfn|Toynbee|1971|p=56, 57.}}{{sfn|Arce|2000|p=115–122.}}. Plebeko umeen ehorzketetan, batzuetan, igeltsuzko heriotza-maskara batekin joaten ziren edo, kasu batzuetan, haurraren aurpegia berreraiki zitekeen igeltsuzko molde negatiboarekin{{sfn|Dasen|2010|p=109–112, 144–145.}}. Hileta-irudien tradizio veristak, ordea, [[errealismoa (arteak)] erretratu erromatar errealistaren garapenean lagundu zuen. [[Egipto erromatar]]rean, [[El-Fayumgo erretratuak|El-Fayoumgo erretratuek]] egiptoar eta erromatar hileta-erretratuaren tradizioak eta pintura helenistikoaren teknikak islatzen dituzte{{sfn|Berman, L. M. et al.|urtea|p=193.}}{{sfn|Borg|2010|p=14}}.
== Hilobiak, hilobiak eta hilerriak ==
=== Hirikoak eta hiri-ingurukoak ===
Erroman, ehorzketa-lekuak beti mugatuak eta maiz eztabaidatuak ziren{{sfn|Bodel|2008|p=178–179(k)}}. Erromar legediak hiri eta herri mugen barruan ia ehorzketa oro debekatzen zuenez, harresiz kanpoko bideetan zehar nekropoliak garatu ziren. Horiek benetako hildakoen hiriak ziren, beren errepide nagusiekin eta sarbideekin, ur-hornikuntzekin eta monumentu edo mausoleo handiak leku pribilegiatuekin. Bisitarientzako instalazioek familian afaltzeko gelak, sukaldeak eta baratzeak zituzten. Ez zegoen zonifikaziorik; lurperatzeak lurra sagaratzen zuen, ez alderantziz. Beraz, hilobi bakoitzaren perimetrotik haragoko lurra profanoa izatean, sarbide publikorako irekita zegoen{{sfn|Bodel|2018|p=201.}}.
Lursailak alokatu edo eros zitezkeen, hilobi pertsonalizatuekin edo gabe edo erabiltzailearentzat prest. Isola Sacra hilerri handiak eta [[Via Appia|Via Appia Antica]]ren bi aldeetan lerrokatzen diren hilobiek errepide ertzeko hilerrien adibide nabarmenak eskaintzen dituzte{{sfn|Toynbee|1971|p=73–74, 93–95.)}}. Erroman, hilobiak ere lerrokatzen ziren Tiber ibaiaren bi aldeetan, ibai-bide garrantzitsu bat, zirgazko bideak eta kaiak ia etengabe erabiltzen zirenak. Oraindik ere hilobiak eraikitzen ari ziren Inperioaren aroan, nahiz eta kai eta ontziralekuetako negozioetarako eta errepideak, zubiak eta ibai-akueduktuak planifikatu, eraiki eta mantentzeko oztopoak izan. Erroma ia hildakoz inguratuta zegoen{{sfn|Taylor|2000|p=89–91.}}.
[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|250 px|<right> |Erromako Via Nomentanako hilobi baten Aurelio Hermia eta bere emaztea Aurelia Filematum esklabo ohien hileta-erliebea, askeak izan ondoren ezkondu zirenak, K.a. 80an.]]
Hilerriek, hilobiak eta haien hildakoak lege erlijioso eta zibilek eta debekuek babesten zituzten<ref>[https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-11.htm#8 Ulp. ''Dig''. 11.8.1.]</ref>. Ehorzketako lekua ''locus religiosus'' bat zen; Manes jainkoena, han gorpu bat lurperatutik zegoelako. Aztoratuz gero hildakoari, senatari edo esklabo izan, mina eta ondoeza eragingo zizkiola uste zen{{sfn|Toynbee|1971|p=75–76.}}.
Lur profanoetan (publikoa edo pribatua) ordura arte ezezaguna den edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopoa sortu zuen hura gehiago erabiltzeko; "locus religiosus" gisa agertu zen eta horrela jarraituko zuen pontifizeek bere estatusa baliogabetzea eta gorpua edo hezurrak kentzea onartu ezean. Tximistaren ondoriozko heriotza Jupiterren deklarazio argia zela uste zen lekua eta biktima bereak zirela; lekua horren arabera markatu zuten, eta biktima lurperatu zuten, baina ez "errito arruntekin".
Lursail profanoetan (publikoak edo pribatuak) aldez aurretik ezagutzen ez zen edozein ehorzketa aurkitzeak berehalako oztopo bat sortzen zuen ondoren erabiltzeko; ''locus religiosus'' gisa agertu baitzen, eta hala izaten jarraituko zuen, Pontifex maximusek bere estatusa ezeztatzea eta gorputza edo hezurrak kentzea onartu arte. Uste zen tximista batek eragindako heriotza [[Jupiter (mitologia)|Jupiterren]] adierazpen argi bat zela, lekua eta biktima bereak zirela adierazten zuena; lekua horren arabera markatzen zen, eta biktima lurperatua, baina ez erritu arruntekin{{sfn|Robinson|1975|p=175–186.}}.
Zizeronek adierazi zuen jabetza publikoko lursailetako edozein hilobi legez kanpokoa zela eta, beraz, ezin zela ''locus religiosus'' gisa tratatu. Erabakiak Erromako ''Porta Collina'' kanpoaldeko hilerriaren lursaila era masiboan lurpetik ateratzeko bidea erraztu zuen, eta lur publiko gisa berrerabili zen. Aldi berean, errausketa-instalazioak (''ustrina'') eta Eskilinoko zabortegiak debekatu ziren, eta hiriko harresitik 3 kilometro baino gehiagora urruntzeko agindu zen. Zizeronek uste zuen horrek guztiak zerikusia zuela suteen arriskua minimizatzearekin{{sfn|Noy|2000|p=3-4.}}, baina Eskilinoaren usaina arazo publiko nabarmenagoa izan zen. Augustoren aliatuak, Mezenasek, lekua estali zuen luxuzko hiribildu bat eraikitzeko, eta hango lorategi zabalak publikoari ireki zizkion ongile publiko gisa, eta horrek sinesgarritasun handia eman zion. Garai horretako dirudunek Erroma kanpoaldean eraikitako hainbat hileta-egitura iradoki dira, txiroenen hileta-beharrak asetzeko. Haiek kolunbario zabalak zituzten eta erraustegi handiak eta eraginkorrak
{{sfn|Bodel|2000|p=136, 144.}}{{sfn|Bodel|2008|p=180–195.}}. Garai inperialean, batzuetan, errausketak eta hilobiek izaera filantropikoa zuten; adibidez, Vigna Colinako [[Julio-klaudiotar dinastia|Julio-Klaudiotar]] dinastiako lurpeko kolunbarioa, non libertoentzako espazioak zeuden
{{sfn|Graham|2006|p=6–10.}}.
[[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|250 px|right|[[Eszipioren hilobia, K.a. III. mendetik K.o I. mendera arte erabilia, gero abandonatua. Bere egitura [[Aurelianoren Harresiak|Aurelianoren harresietan]] sartu zuten.]]
Hilobiak, oroitzapenezko monumentuak eta legez lurperatutako giza hondakinak suntsitzeak edo kaltetzeak zigor handiak zekartzan: asmo txarrez egindako kalteak delitu nagusiak ziren, nahiz eta detekzioa eta zigorra edo konpentsazioa, legea aplikatzen ezuenaren araberakoa zen. Via Basilianoko nekropoliak 545 hilobiak, pilatuak eta gainjarriak, legearen urraketa ohikoa zela erakusten du{{sfn|Rutgers|urtea|p=498.}}.
Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name="auto1"/>
"Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
=== Rural villas and estates ===
[[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]]
A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Common graves===
A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Basic pit graves===
[[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]]
The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref>
[[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums===
"House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]]
Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
====Sarcophagi====
{{Main|Ancient Roman sarcophagi}}
The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Military funerals and burial==
[[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]]
"The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
[[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left|
Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]]
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" />
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
==Afterlife==
===Religion===
{{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}}
Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
===Philosophy===
{{main|Roman philosophy}}
The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref>
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}}
There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]].
{{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}}
[[Category:Ancient Roman religion|Funerary]]
[[Category:Death in ancient Rome| ]]
[[Category:Funerals]]
[[Category:Veneration of the dead]]
[[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]]
[[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]]
[[Category:Religion and death]]
[[Category:Afterlife]]
[[Category:Death customs by region]]
Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren.
Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>.
== Hileta-erritoak ==
Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>.
Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>.
Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>.
Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>.
Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>.
Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>.
Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea<sup>113</sup>. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen<sup>114</sup>. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen<sup>115</sup>.
Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean<sup>116</sup>.
Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen<sup>117</sup>.
Zuziak<sup>118</sup> eta intsentsua<sup>119</sup> segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko<sup>120</sup>. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten<sup>121</sup>, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren<sup>122</sup>.
Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen.
Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion<sup>123</sup>. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko.
Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen<sup>124</sup>.
Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren<sup>125</sup>.
Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen<sup>126</sup>.
Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean<sup>127</sup>.
Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak.
Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean<sup>128</sup>.
Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko<sup>129</sup>.
113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6.
114Lucian. ''Luct''. 113. or.
115Mart. ''Ep.'' 1.33.
116Stat. ''Silv''. 5.1.
117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko.
Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik.
118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45.
119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15.
120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9.
121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1.
122'''Bodel, J., 2000, 142. or.'''
123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen.
124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or.
125Kajava, M., 1998, 115. or.
126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or.
127Duinker, H., 2015, 22. or.
128Rutgers, L., 2013, 518-519. or.
129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or.
== Ehorzketak ==
[[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]]
Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere<sup>1</sup>.
K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren<sup>2</sup>.
Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko.
Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena<sup>3</sup>. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan<sup>4</sup>, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere<sup>5</sup>.
Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio'').
Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea<sup>6</sup>. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren<sup>7</sup>, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')<sup>8</sup>.
Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten<sup>9</sup>.
Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten<sup>10</sup>.
Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten<sup>11</sup>. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz<sup>12</sup>.
Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako<sup>13</sup>.
Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren<sup>14</sup>.
Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen<sup>15</sup>. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen<sup>16</sup>, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren<sup>17</sup>.
Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari<sup>18</sup>.
''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren.
31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa''
Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen<sup>19</sup>. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik<sup>20</sup>.
K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak<sup>21</sup>, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen<sup>22</sup>.
Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan<sup>23</sup> agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean<sup>24</sup>, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten.
1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or.
2Bodel, J., 2014, 177. or.
3Graham, E. J., 2006b, 111. or.
4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3.
5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or.
6''Hamabi taulak.'' 10.1.
7Plut. ''Publ''. 23.3.
8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or.
9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5.
10''Cod. Theod.'' 9.17.6.
11Tac. ''Ann.'' 16.6.1.
12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or.
13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki>
14Banda, M., 2012, 3. or.
15Varro ''Ling''. 5.25.1.
16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13.
17Mart. ''Ep.'' 8.75.9.
18Plin. ''HN'' 2.16.1.
19Graham, E. J., 2006b, 67. or.
20Le Gall J., 1982, 148. or.
21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1<sup>2</sup>. 838, 839.
22Hor. ''Sat''. 1.8.8.
23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk.
24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2.
== Hileta-monumentu kolektiboak ==
Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak.
32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak''
K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik<sup>25</sup>.
Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)<sup>26</sup>.
''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten.
Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan<sup>27</sup>.
Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren<sup>28</sup>.
33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat''
Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen<sup>29</sup>.
Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea<sup>30</sup>.
Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen<sup>31</sup>.
Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan<sup>32</sup>. Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren<sup>33</sup>. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen.
Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela<sup>34</sup>.
''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko.
Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea<sup>35</sup>.
Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela<sup>36</sup>. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')<sup>37</sup> guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen.
Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen<sup>38</sup>.
Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren.
Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat<sup>39</sup>.
Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko<sup>40</sup>.
Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu<sup>41</sup>.
Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen.
Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan<sup>42</sup>. Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea.
Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren<sup>43</sup>.
K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin.
Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino<sup>44</sup>.
Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona<sup>45</sup>. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero<sup>46</sup>.
Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere<sup>47</sup>.
Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen.
Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko<sup>48</sup>.
Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako<sup>49</sup>. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten<sup>50</sup>.
Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko<sup>51</sup>.
Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren.
Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte<sup>52</sup>.
Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea<sup>53</sup>.
Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea<sup>54</sup>.
Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten<sup>55</sup>.
Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')<sup>56</sup>.
25Bodel, J., 2008, 195-205. or.
26Bodel, J., 2014, 183. or.
27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11.
28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or.
29Rutgers, L., 2013, 501. or.
30Yasin, A. M., 2005, 436. or.
31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or.
32Gai. ''Dig''. 11.7.5.
33Bielfeldt, R., 2009, 68. or.
34Carrol, M., 2018, 157-158. or.
35Bodel, J., 2018, 201. or.
36''CIL'' 6.355.
37Cic''. Phil.'' 9.14.9.
38Bodel, J., 2018, 231-232. or.
39Duinker, H., 2015, 10. or.
40Bodel, J., 2000, 134. or.
41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or.
42Duinker, H., 2015, 7., 22. or.
43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or.
44Rutgers, L., 2013, 515. or.
45Borg, B., 2020, 422. or.
46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or.
47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or.
48Serv''.'' Aen. 6.216.
49Bodel, J., 2000, 133. or.
50Plut. ''Mor.'' 612C.
51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or.
52Ibid.
53Rocca, S., 2019, 460. or.
54Bodel, J., 2008, 186-188. or.
55Rutgers, L. V., 2015, 38. or.
56Yasin, A. M., 2005, 447. or.
== Beste hilobi mota batzuk ==
''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar<sup>57</sup>. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten<sup>58</sup>.
''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren<sup>59</sup>.
34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.''
Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren<sup>60</sup>.
Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte<sup>61</sup>.
Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren<sup>62</sup>.
Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira<sup>63</sup>. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte.
Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren.
Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez<sup>64</sup>.
57Graham, E. J., 2006b, 108. or.
58McInerney, J., 2019, 176-177. or.
59Graham, E. J., 2006a, 66. or.
60Huskinson, J., 2007, 332. or.
61Carrol, M., 2014, 164. or.
62Huskinson, J., 2007, 337. or.
63''CIL'' 13.1167.
64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or.
== Ehorzketa-elkarteak ==
Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren<sup>65</sup>.
Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen<sup>66</sup>. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela<sup>67</sup>.
Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko<sup>68</sup>.
Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan<sup>69</sup>.
Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko<sup>70</sup>.
''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten<sup>71</sup>. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten.
Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk<sup>72</sup>.
Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen<sup>73</sup>. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela<sup>74</sup>, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela<sup>75</sup>.
Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den<sup>76</sup>.
Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean<sup>77</sup>, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak<sup>78</sup>, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei<sup>79</sup>.
Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen<sup>80</sup>. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen.
Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa<sup>81</sup>.
Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, 62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien<sup>82</sup>. Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten<sup>83</sup>.
''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko<sup>84</sup>.
Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu<sup>85</sup>, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten.
Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran<sup>86</sup>. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117<sup>87</sup>, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten<sup>88</sup>.
65Banda, M., 2012, 2. or.
66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or.
67Duinker, H., 2015, 5. or.
68Graham, E. J., 2006b, 45. or.
69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or.
70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or.
71Duinker, H., 2015, III-69.
72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100.
73Banda, M., 2012, 3-8. or.
74''CIL'' 6.8448.
75Rutgers, L., 2013, 518. or.
76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da.
77''CIL'' 6''.''7458.
78''ILS'' 7214.
79Bodel, J., 2008, 192. or.
80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or.
81Liu, J., 2008, 23. or.
82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212.
83Graham, E. J., 2006b, 46. or.
84Liu, J., 2017, 37. or.
85H''amabi taulak'' 8.27.
86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32.
87Banda, M., 2012, 4-5. or.
88Crook J. A., 1967, 265. or.
== Abandonaturiko gorpuen ehorzketa ==
Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara<sup>89</sup>.
Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik.
Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen.
Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.<sup>90</sup>.
Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean:
''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''<sup>91</sup>.
Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen<sup>92</sup>.
Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren<sup>93</sup>.
Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren<sup>94</sup>. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera<sup>95</sup>, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean<sup>96</sup>.
Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen<sup>97</sup>. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen<sup>98</sup>.
Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik.
Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei<sup>99</sup>, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela.
Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon<sup>100</sup>.
Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere<sup>101</sup>.
89Harper, K., 2019, 33. or.
90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3.
91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f.
92Suet. ''Vesp''. 5.4.
93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or.
94Varro. ''Ling''. 5.25.5.
95Graham, E. J., 2006b, 67. or.
96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3.
97Graham, E. J., 2006b, 75. or.
98Bodel, J., 2000, 129. or.
99''CIL'' 11.6528
100Alfayé, S., 2009, 188. or.
101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or.
== Hildakoen oroimena ==
Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea<sup>130</sup>. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela<sup>131</sup>.
Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko.
''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz<sup>132</sup>.
Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea<sup>133</sup>. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere<sup>134</sup>.
Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira<sup>135</sup>.
Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten.
Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza<sup>136</sup>.
Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')<sup>137</sup>.
Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik<sup>138</sup>. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere<sup>139</sup>.
Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien<sup>140</sup>.
35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala''
Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean<sup>141</sup>.
Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten<sup>142</sup>.
Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere<sup>143</sup>.
Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean<sup>144</sup>.
Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien<sup>145</sup>.
Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''<sup>146</sup>. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren<sup>147</sup>.
Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren.
Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien<sup>148</sup>.
Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean<sup>149</sup>.
Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten.
Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean<sup>150</sup>.
Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira<sup>151</sup>, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira<sup>152</sup>.
Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko<sup>153</sup>.
''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan<sup>154</sup>.
Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren<sup>155</sup>. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten<sup>156</sup>.
Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''<sup>157</sup>. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere<sup>158</sup>.
Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat<sup>159</sup>.
Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten.
Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen.
Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren<sup>160</sup>, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen<sup>161</sup>.
''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak<sup>162</sup>.
Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino<sup>163</sup>.
K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala.
Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago<sup>164</sup>.
Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean<sup>165</sup>.
Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik.
Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko<sup>166</sup>.
130Ulp. ''Dig''. 11.7.4.
131Bodel, J., 1997, 24. or.
132Dasen, V., 2010, 109. or.
133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42.
134Hope, V. M., 2017, 58. or.
135Graham, E. J., 2006a, 65. or.
136Kelley, A., 2013, 14. or.
137Carroll M., 2011, 39. or.
138Diog. Laert. 1.56.
139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or.
140Carroll M., 2011, 37. or.
141Yasin, A. M., 2005, 439. or.
142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082.
143Graham, E. J., 2006, 21. or.
144Sor. 2.21.46.
145Bodel, J., 2017, 92. or.
146''CIL'' 8.19606.
147Sen. ''Ep''. 99.23.
148Kohl, J., 2018, 254. or.
149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or.
150Huskinson, J., 2007, 334-336. or.
151'''Lucr'''''.'' 5.228.
152Carrol, M., 2018, 150. or.
153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or.
154Dasen, V., 2010, 113. or.
155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5.
156Ackers, H. I., 2018, 136. or.
157Plb. 6.53.9-1.
158Dasen, V., 2010, 109-111. or.
159Carroll, M., 2011, 65-69. or.
160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or.
161Rutgers, L., 2013, 497. or.
162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or.
163Ovid. ''Fast''. 5.421-428.
164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or.
165Bodel, J., 2014, 184. or.
166Carroll M., 2011, 73, 84. or.
== Nekropolien garbiketak ==
Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino.
Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko<sup>167</sup>, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan.
Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako<sup>168</sup>.
Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte<sup>169</sup>.
Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten<sup>170</sup>.
Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan<sup>171</sup>, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren<sup>172</sup>. Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke.
Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko<sup>173</sup>. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango.
167Gee, R., 2008, 53. or.
168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or.
169Ackers, H .I., 2018, 128. or.
170Bodel, J., 1997, 24. or.
171Mart. ''Ep''. 1.34.8.
172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or.
173Bodel, J., 2014, 180. or.
== Oharrak ==
{{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=D. E|abizena=Angelucci|urtea=2008|izenburua=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal),|orrialdeak=2624-2633 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Archaeological Science|alea=9|zenbakia=35|issn=0305-4403|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Arce|urtea=2000|izenburua=Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity|orrialdeak=115-122. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1163/9789004477551_008|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Bagnani|urtea=1956|izenburua=Encolpius Gladiator Obscenus|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Philology|alea=1|zenbakia=51|issn=|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Bendlin|urtea=2011|izenburua=Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered|orrialdeak=90 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/1821169/Associations_funerals_sociality_and_Roman_law_the_collegium_of_Diana_and_Antinous_in_Lanuvium_CIL_14_2112_reconsidered|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Berman, L. M. et al.|urtea=2003|izenburua=Arts of Ancient Egyp|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/artsofancientegy0000free/page/210/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-87846-661-4|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=F|abizena=Bernstein|urtea=2007|izenburua=Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9780470690970.ch16|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch16|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2018|izenburua=Roman Tomb Gardens|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core|aldizkaria='Gardens of the Roman Empire|alea=|zenbakia=|issn=|doi=doi|10.1017/9781139033022|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2014|izenburua=The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome|orrialdeak=177-195. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/10497621/The_life_and_death_of_ancient_Roman_cemeteries_Living_with_the_dead_in_imperial_Rome_2014|aldizkaria=Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2008|izenburua=From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome|orrialdeak=177-242 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Commemorating the Dead: Texts and Artifacts in Context. Studies of Roman, Jewish and Christian Burials|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1515/9783110211573.3.177|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=1994|izenburua=Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3778499/Graveyards_and_Groves_A_Study_of_the_Lex_Lucerina_1994|aldizkaria=American Journal of Ancient History|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=S. E|abizena=Bond|urtea=2013|izenburua=Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity|orrialdeak=131-151. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Journal of Late Antiquity|alea=1|zenbakia=6|issn=|doi=10.1353/jla.2013.0004|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=B. E|abizena=Borg|urtea=|izenburua=Painted Funerary Portraits|orrialdeak=14 or|hizkuntza=en|data=|url=https://escholarship.org/uc/item/7426178c|aldizkaria=Ucla Encyclopedia of Egyptology|alea=1|zenbakia=1|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=C|abizena=Bruun|urtea=2014|izenburua=Slaves and freed slaves|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Oxford Handbook of Roman Epigraphy|alea=|zenbakia=|isbn=978–0–19–533646–7|doi=https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195336467.001.0001
|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Cagnat|urtea=1975|izenburua=Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes|orrialdeak= or|hizkuntza=la|data=|url=https://archive.org/details/inscriptionesgra0004unse/page/n7/mode/2up?view=theater|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0-89005-075-9|doi=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2006|izenburua=Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780199291076.001.0001|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Cornell |urtea=1995|izenburua=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC)|orrialdeak=507 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978—0—415—-01596—7|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Counts|urtea=1996|izenburua=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|orrialdeak=189-202 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=15|issn=|doi=10.2307/25011039|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Corbeill|urtea=2004|izenburua=Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|urlhttps://www.jstor.org/stable/j.ctv39x7k6=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Crummy|urtea=2010|izenburua=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|orrialdeak=37-93. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.cambridge.org/core/journals/britannia/article/bears-and-coins-the-iconography-of-protection-in-late-roman-infant-burials/79E5EC1281AEF75B623B2B2545F98EA2/share/998942654015557d06ea72351e0b087e7dffff7d|aldizkaria=Britannia|alea=|zenbakia=41|issn=0068-113X|doi=10.1017/S0068113X1000005X|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Darby Nock|urtea=1932|izenburua=remation and Burial in the Roman Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Harvard Theological Review|alea=4|zenbakia=25|issn=|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2010|izenburua=Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies|orrialdeak=109-145. or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3813488/Wax_and_Plaster_Memories_Children_in_Elite_and_Non_Elite_Strategies|aldizkaria=Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture, Oxford, Oxford University Press|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Duncan Jones|urtea=1974|izenburua=The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies|orrialdeak=440 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/economyofromanem0000dunc|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=521249708|doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60
|aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Etcheto|urtea=2012|izenburua=Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine|orrialdeak=905-907 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_2014_num_116_2_5904_t19_0905_0000_4|aldizkaria= Revue des Études Anciennes|alea=2|zenbakia=116|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Fejfer|urtea=2008|izenburua=Roman Portraits in Context|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-3110209990|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Fless, F.; Moede, K|urtea=2007|izenburua=Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=2007|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch18|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=H|abizena=Flower|urtea=2006|izenburua=Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture|orrialdeak=442 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780198150183|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780198150183.001.0001
|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=W. W|abizena=Fowler|urtea=1912|izenburua=Mundus Patet. 24th August, 5th October, 8th November|orrialdeak=25-33 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/295939|aldizkaria=The Journal of Roman Studies|alea=|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/295939|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Graham, E. J. et al.|urtea=2018|izenburua="Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum"|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://journals.upress.ufl.edu/bioarchaeology/article/view/816|aldizkaria=Bioarchaeology International|alea=4|zenbakia=2|issn=|doi=https://doi.org/10.5744/bi.2018.1026|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2006|izenburua=The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/38283860/Graham_E_J_2006_The_burial_of_the_urban_poor_in_Italy_in_the_late_Roman_Republic_and_early_Empire_BAR_Int_Series_1565_Oxford_Archaeopress|aldizkaria=BAR Int. Series 1565|alea=|zenbakia=|isbn=1-84171-995-1 |doi=|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Haensch|urtea=2007|izenburua=Inscriptions as Sources of Knowledge for Religions and Cults in the Roman World of Imperial Times|orrialdeak=176-187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780470690970|doi=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heller|urtea=1932|izenburua=Burial Customs of the Romans|orrialdeak=193-197 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/4339101|aldizkaria=The Classical Weekly|alea=24|zenbakia=25|issn=|doi=10.2307/4339101|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Heskel|urtea=1994|izenburua=The World of Roman Costume|orrialdeak=272 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Wisconsin Studies in Classics|alea=|zenbakia=|isbn=0299138542, 9780299138547|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hopkins|urtea=1983|izenburua=Death and Renewal|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=II.|zenbakia=|isbn=9780511552663|doi=https://doi.org/10.1017/CBO9780511552663|sartze-data=2024-11-30}}
* {{Erreferentzia|izena=H. W|abizena=Horsnaes|urtea=2002|izenburua=The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://docslib.org/doc/6264761/the-cultural-development-in-north|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=88-8265-194-0|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Humm|urtea=2004|izenburua=Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité|orrialdeak=2-10 or|hizkuntza=fr|data=|url=https://shs.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43?lang=fr|aldizkaria=Histoire urbaine|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.3917/rhu.010.0043|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Johnson|urtea=1997|izenburua=Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?|orrialdeak=37-58 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/4116162/Pagan_Christian_Burial_Practices_of_the_Fourth_Century_Shared_Tombs|aldizkaria=Journal of Early Christian Studies|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-01}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=2007|izenburua=Sport and Spectacle in the Ancient World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/sportspectaclein0000kyle/page/n5/mode/2up|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=978-0-631-22970-4|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=D. G|abizena=Kyle|urtea=1998|izenburua=Spectacles of Death in Ancient Rome=|orrialdeak=288 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Spectacles_of_Death_in_Ancient_Rome.html?id=1GYH63-fARUC&redir_esc=y|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415248426, 9780415248426|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=G. B|abizena=Lavery|urtea=1971|izenburua=Cicero’s “Philarchia” and Marius|orrialdeak=133-142 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/642646|aldizkaria=Greece & Rome|alea=2|zenbakia=18|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R. G|abizena=Lewis|urtea=1993|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html#volumes|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=J. N|abizena=Lightstone|urtea=2007|izenburua=Roman Diaspora Judaism|orrialdeak=345-357 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=25|zenbakia=|isbn=9781405129435|doi=10.1002/9780470690970|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Linderski|urtea=1986|izenburua=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt|orrialdeak= or|hizkuntza=de|data=|url=https://www.degruyter.com/serial/anrw-b/html|aldizkaria=Wolfgang Haase|alea=3|zenbakia=16|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=I|abizena=Morris|urtea=1992|izenburua=Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity|orrialdeak=264 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521376114, 9780521376112|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Noy|urtea=2000 |izenburua=Building a Roman Funeral Pyre|orrialdeak=30-45 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Antichthon |alea=|zenbakia=34|issn=0066-4774|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868||sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=D|abizena=Nuzzo|urtea=2000|izenburua=Amulet and grave in late antiquity: some examples from Roman cemeteries|orrialdeak=249–255. or|hizkuntza=en|data=|url=https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222495595|aldizkaria=Burial, Society and Context in the Roman World|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Price|urtea=1998|izenburua=Religions of Rome|orrialdeak=478 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0521316820|doi=|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=T. H|abizena=Price|urtea=1978|izenburua=Cults and Representations of the Greek Nursing Deities|orrialdeak=241 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Kourotrophos.html?id=_tMUAAAAIAAJ&redir_esc=y|aldizkaria=Dutch Archaeological and Historical Society: Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society|alea=|zenbakia=|isbn=9004052518, 9789004052512|doi=|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=B|abizena=Reay|urtea=2005|izenburua=Agriculture, Writing, and Cato’s Aristocratic Self-Fashioning|orrialdeak=331-361 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Classical Antiquity|alea=2|zenbakia=24|issn=|doi=https://doi.org/10.1525/ca.2005.24.2.331|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=O. F|abizena=Robinson|urtea=1975|izenburua=he Roman Law on Burials and Burial Grounds|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=1975|url=https://www.jstor.org/stable/44026221|aldizkaria=Irish Jurist|alea=1|zenbakia=10|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Roland|urtea=1994|izenburua=Cruelty and Civilization: The Roman Game|orrialdeak=246 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780203389072|doi=doi.org/10.4324/9780203389072|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=P|abizena=Roncoroni|urtea=2001|izenburua=nterpreting Deposits: Linking Ritual with Economy|orrialdeak=152 or|hizkuntza=en|data=|url=https://books.google.es/books/about/Interpreting_Deposits.html?id=q6utnsIA8vcC&redir_esc=y|aldizkaria=Papers on Mediterranean Archaeology|alea=|zenbakia=|isbn=9036712971, 9789036712972|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-28}}
* {{Erreferentzia|izena=L|abizena=Rutgers|urtea=2013|izenburua=Cemeteries and Catacombs|orrialdeak=497-521 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=The Cambridge Companion to Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1017/CCO9781139025973|sartze-data=2024-11-29}}
* {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}}
* {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Scheid|urtea=2007|izenburua=Sacrifices to Gods and Ancestors|orrialdeak=264-270. or|hizkuntza=en|data=|url=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch19|aldizkariaA Companion to Roman Religion=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=A. V|abizena=Siebert|urtea=2006 |izenburua=Os resectum|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://brill.com/edcollbook/title/7274|aldizkaria= Brill's New Pauly, Antiquity volumes|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-04}}
* {{Erreferentzia|izena=S. T|abizena=Stevens|urtea=1991|izenburua=Charon’s Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice|orrialdeak=215–229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Phoenix|alea=3|zenbakia=45|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/1088792|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Small, C. et al.|urtea=2007|izenburua=Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia|orrialdeak=123-229. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Papers of the British School at Rome|alea=|zenbakia=75|issn=|doi=doi:10.1017/S0068246200003536|sartze-data=2024-12-05}}
* {{Erreferentzia|izena=G. S|abizena=Sumi|urtea=1997|izenburua=Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral|orrialdeak=80-102. or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/4436452|aldizkaria=Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte|alea=1|zenbakia=46|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=A|abizena=Suter|urtea=2008|izenburua=Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=9780195336924|doi=https://doi.org/10.1093/oso/9780195336924.001.0001|sartze-data=2024-12-03}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2005|izenburua=Roman Oscilla: An Assessment|orrialdeak=83–105 or|hizkuntza=en|data=|url=http://www.jstor.org/stable/20167679|aldizkaria=RES: Anthropology and Aesthetics|alea=|zenbakia=48|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-08}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Taylor|urtea=2000|izenburua=Aqueduct Planning and the Law|orrialdeak=21 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/20731106/Aqueduct_Planning_and_the_Law_chapter_2_in_Public_Needs_and_Private_Pleasures_Water_Distribution_the_Tiber_River_and_the_Urban_Development_of_Ancient_Rome_|aldizkaria=Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=G|abizena=Thaniel|urtea=1973|izenburua=Lemures and Larvae|orrialdeak=182–187 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/294451|aldizkaria=The American Journal of Philology|alea=2|zenbakia=94|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/294451|sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Walker, S. et al.|urtea=1981|izenburua=The Image of Augustus|orrialdeak=48 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=British Museum publications|alea=|zenbakia=|isbn=0714112704, 9780714112701|doi=10.1017/S0009840X00112776|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=T|abizena=Wiedemann|urtea=1992|izenburua=Emperors and Gladiators|orrialdeak=218 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9780203204696/emperors-gladiators-thomas-wiedemann|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0415121647|doi=https://doi.org/10.4324/9780203204696 |sartze-data=2024-12-06}}
* {{Erreferentzia|izena=R|abizena=Winkes|urtea=1969|izenburua=Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform|orrialdeak=265 or|hizkuntza=de|data=|url=https://books.google.es/books?id=TH7sAAAAMAAJ|aldizkaria=Natural History|alea=|zenbakia=|iscn=73300733|doi=|sartze-data=2024-12-02}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-12-09}}
Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press.
* De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki>
* Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen].
* Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress.
* Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or.
== Ikus, gainera==
*(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]''
*(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]]
*(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]]
*(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]]
*(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]]
*(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]]
*(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]]
*(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]]
*(ing) [[:en:Libitina|Libitina]]
*(ing) [[:en:Ludi_Apollinares|Joko Apolinarrak]]
*(ing) [[:en:Ludi_Plebeii|Joko plebeioak]]
*(ing) [[Toga#Varieties|Toga]]
*(ing) [[:en:Greco-Roman_mysteries|Greko-erromatar misterioak]]
*(ing) [[:en:Katabasis#Trip_into_the_underworld|Katabasis]]
*(ing) [[:en:Collegium_(ancient_Rome)|Collegium (Antzinako Erroma)]]
*(ing) [[:en:Funeral_oration_(ancient_Greece)|Hileta-otoitza (antzinako Grezia)]]
*(ing) [[:en:Roman_historiography|Erromatar historiografia]]
*(ing) [[:en:Sit_tibi_terra_levis|Sit tibi terra levis]]
*(ing) [[:en:Roman_funerary_art|Erromatar hileta-artea]]
*(eus) [[Oscillum]]
*(ing) [[:en:Verism|Verismo]]
*(ing) [[:en:Roman_portraiture|Erromatar erretratua]]
*(ing) [[:en:Via_Nomentana|Via Nomentana]]
*(ing) [[:en:Porta_Collina|Porta Collina]]
== Kanpo estekak ==
* ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'')
* ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).''
* ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium])
* Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus'']
[[Kategoria: Erromatar hirigintza]]
[[Kategoria: Etxebizitza]]
[[Kategoria: Kutsadura]]
[[Kategoria: Pobrezia]]
[[Kategoria: Antzinako Erroma]]
{{autoritate kontrola}}
{{commonskat}}
fd9nbd39ugnv4szgjp5zrpvau5pqr29
Triskele
0
868450
9994177
7737677
2024-12-09T08:49:55Z
Treuiller
59723
9994177
wikitext
text/x-wiki
'''Triskele''' [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[zelta musika]] talde bat da, [[2012]]ko [[azaroa]]n [[Bizkaia]]n hainbat udalerritako kideek sortua, [[Irlanda]]ko herri musika jotzeko asmoz. Taldeon eraginak dituzte: [[The Chieftains]], [[The Dubliners]], [[Gwendal]], [[Sorotan Bele]], [[Celtas Cortos]], [[Mägo de Oz]], [[Luar na lubre]], [[Orthodox Celts]], [[Bizardunak]] eta [[Comhaltas Ceoltóirí Éireann]].
== Kideak ==
* Alex de Isusi ([[perkusio instrumentu|perkusioa]], [[gitarra]], [[ahots]]a)
* Mikel Zarate ([[biolin]]a, [[bodhran]]a, ahotsa)
* Diego Gallego ([[zehar txirula]], [[tin whistle]]a, ahotsa)
* Víctor Blanco (gitarra, ahotsa)
* Jon Perez Berrire ([[akordeoi]]a, ahotsa)
== Kanpo estekak ==
* [https://www.facebook.com/triskelefolktaldea/ Triskele taldearen Facebook orria].
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Euskal Herriko zelta musika taldeak]]
[[Kategoria:Bizkaiko musika taldeak]]
[[Kategoria:2010eko hamarkadako musika taldeak]]
5ax6vqlqbhc3m6k80vhkodh82q15h85
Galzoriko espezie
0
881907
9994151
9817674
2024-12-09T07:55:53Z
Druiz002
154206
9994151
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Linces1.jpg|thumb|259x259px| [[Iberiar katamotz]]a (''Lynx pardinus''), galzoriko espezie bat. ]]
[[Fitxategi:Status iucn3.1 EN eu.svg|thumb|[[IUCNren Zerrenda Gorria]]n animalien egoera neurtzen da. Arriskuan dauden animaliak hiru mailatan sailkatzen dira.]]
'''Galzoriko espezie'''a etorkizun hurbilean, mundu osoan edo jurisdikzio politiko jakin batean, [[Espezieen iraungipen|galtzeko arriskuan]] dagoen espeziea da, hainbat faktore direla kausa: hala nola habitat-galera, [[ezkutuko ehiza]] eta [[Espezie inbaditzaile|espezie inbaditzaileak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Why do animals and plants become endangered? {{!}} U.S. Geological Survey|url=https://www.usgs.gov/faqs/why-do-animals-and-plants-become-endangered|aldizkaria=www.usgs.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen]] (ingelesezko sigletan, IUCN) [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriak]] espezie askoren [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoera]] globala zerrendatzen du, eta beste hainbat agentziak eremu jakin batzuetan duten espezieen egoera ebaluatzen dute. Nazio askok kontserbazioaren mendean dauden espezieak babesten dituzten [[Ingurumen Lege|legeak]] dituzte, adibidez, [[ehiza]] debekatuz, lurren garapena mugatuz, edo [[Naturagune babestu|eremu babestuak]] sortuz. Galzoriko espezie batzuk kontserbazio-ahalegin handien xede dira, hala nola gatibu-hazkuntza eta [[Errestaurazio ekologiko|habitataren berreskuratzea]].
Giza jarduera arrazoi garrantzitsua da espezie batzuen arriskurako<ref>"[https://www.worldwildlife.org/species/giant-panda Giant Panda WWF]". Retrieved 19 September 2022.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species – Grey Long-Eared Bat|hizkuntza=en-GB|url=https://www.mammal.org.uk/species-grey-long-eared-bat/|aldizkaria=The Mammal Society|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Endangered Species|hizkuntza=en|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/endangered-species|aldizkaria=education.nationalgeographic.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jeff|abizena=Tollefson|izenburua=Humans are driving one million species to extinction|orrialdeak=171–171|hizkuntza=en|data=2019-05-06|url=https://www.nature.com/articles/d41586-019-01448-4|aldizkaria=Nature|alea=7755|zenbakia=569|doi=10.1038/d41586-019-01448-4|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Kontserbazio egoera==
{{Sakontzeko|Kontserbazio egoera}}
[[Fitxategi:Pusa hispida saimensis ca 1956.jpg|thumb|upright|''Pusa hispida saimensis'' baten 1956ko argazkia, [[Saimaako itsas txakur marmolaire]] izenaz ere ezaguna. [[Finlandia]] [[Saimaa|Saimaa aintziran]] bakarrik bizi da: galtzeko arrisku handiena dute, munduan guztira 400 ale inguru baino ez dira.<ref>{{erreferentzia |izenburua= Saimaa Ringed Seal |url= https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |access-date= 22 December 2018 |archive-date= 25 December 2018 |archive-url= https://web.archive.org/web/20181225014047/https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |url-status= live }}</ref>]]
Espezie baten kontserbazio-egoerak desagertzeko probabilitatea adierazten du. Espezie baten egoera ebaluatzeko, hainbat faktore hartzen dira kontuan: geratzen diren aleak, beren hazkundea edo beherakada orokorra denboran zehar, hazkuntza arrakasta tasak edo mehatxu ezagunak<ref>"[https://web.archive.org/web/20130921055302/http://www.natureserve.org/infonatura/Lnsstatus.htm NatureServe Conservation Status]". NatureServe. April 2007. Archived from the original on 21 September 2013. Retrieved 2 June 2012</ref>. [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCNren Mehatxatutako Espezieen Zerrenda Gorria]] mundu osoan [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoeraren]] zerrenda eta sailkapen sistema ezagunena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red List Overview|data=2012-05-27|url=https://web.archive.org/web/20120527175928/http://www.iucnredlist.org/about/red-list-overview|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Munduko espezieen % 50 baino gehiago arriskuan daudela kalkulatzen da<ref>"[https://web.archive.org/web/20120913043721/http://www.conservationandwildlife.com/threatened-species Threatened Species]". Conservation and Wildlife. Archived from the original on 13 September 2012. Retrieved 2 June 2012</ref>, baina «galzorikoa», «arraroa» edo «lokalki galdua» espezieen kategorien arteko muga, sarritan, zaila da marraztea, oro har, espezie horietako gehienei buruzko datuen urritasuna dela eta. Hori nabarmen gertatzen da munduko Ozeanoan, non hamarkadatan ikusi ez diren espezie mehatxatuak oharkabean pasa daitezke<ref>Briand, Frederic (October 2012). "[https://www.researchgate.net/publication/233408388 Species Missing in Action - Rare or Already Extinct?]". ''National Geographic''.</ref>.
Nazioartean, 195 herrialdek akordio bat sinatu dute arriskuan dauden eta mehatxatutako beste espezie batzuk babestuko dituzten Biodibertsitaterako Ekintza Planak sortzeko. Estatu Batuetan, halako planei ''Species Recovery Plans'' deitu ohi zaie.
==IUCNren Zerrenda Gorria==
[[Fitxategi:Panthera tigris altaica 13 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|upright|[[Tigre siberiar|Siberiako tigrea]] galtzeko arriskuan dagoen tigre [[Tigre#Azpiespezieak|azpiespezie]] bat da. Hiru tigre azpiespezie galuta daude jada (ikus [[Zerrenda:Haragijaleak|Haragijaleen zerrenda]], populazioaren arabera).<ref>{{erreferentzia |url=http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |izenburua=The Tiger |argitaletxea=Sundarbans Tiger Project |access-date=2 June 2012 |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120917192637/http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |archive-date=17 September 2012 }}</ref>]]
[[Fitxategi:AraGlaucogularisFull.jpg|thumb|upright|[[Ara glaucogularis|Guakamaio eztarri urdina]], galtzeko arrisku larrian dagoen hegaztia]]
[[Fitxategi:BrownSpiderMonkey (edit2).jpg|thumb|upright|[[Ateles hybridus|Armiarma tximino marroia]], galtzeko arrisku larrian dagoen ugaztuna]]
[[Fitxategi:Siamese Crocodiles.JPG|thumb|upright|[[Crocodylus siamensis|Siameko krokodiloa]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Nicrophorus americanus - Sankt-Peterburg.jpg|thumb|upright|[[Nicrophorus americanus|Kakalardo sarraskijalea]], galtzeko arriskuan dagoen intsektu espeziea]]
[[Fitxategi:Lepidochelys kempii.jpg|thumb|upright|[[Kemp dortoka]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Mexican_Wolf_2_yfb-edit_1.jpg|thumb|upright|[[Canis lupus baileyi|Mexikar otsoa]], galtzeko arrisku handienean dagoen Ipar Amerikako [[otso grisa]]. 143 inguru bizi dira naturan.]]
Zerrenda etiketatu gisa dagoen arren, [[IUCNren Zerrenda Gorria]] espezieen kontserbazio-egoera globala ebaluatzeko sistema da, «datu eskasak» (DD) dituzten espezieak barne, hau da, horien egoera zehaztu aurretik datu eta ebaluazio gehiago behar duten espezieak —baita IUCNren espezieen ebaluazio-prozesuak modu integralean ebaluatutako espezieak ere<ref name=":0" >{{Erreferentzia|izenburua=Resources {{!}} IUCN|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Indizean dauden espezieak honako hauek dira: [[Ugaztun|ugaztunak]], [[Hegazti|hegaztiak]], [[Anfibio|anfibioak]], [[Cycadales]] eta [[Koral|koralak]]. Ebaluatu dira «Ia Galzoriko espezie» ''Near Threatened'' (NT) ([[Ia galzoriko espezie|Ia mehatxatuta]]) eta ''Least Concern'' (LC) ([[Gutxi kezkatzen duten espezie|Kezka Gutxiko]]) egoerako espezie horiek populazio nahiko sendoak eta osasuntsuak dituztela ikusi da, nahiz eta gainbeheran egon daitezkeen. Beste leku batzuetan erabilera orokorragoa izan, Zerrendak ''endangered species'' (desagertzeko arriskuan dauden espezieak) eta ''threatened species'' (mehatxatutako espezieak) terminoak esanahi bereziekin erabiltzen ditu: ''Endangered'' (EN) (arriskuan) espezieak, ''Threatened'' (VU) ([[Espezie zaurgarri|mehatxatua]]) espezieak eta ''Critically Endangered'' (CR) ([[Galzori larriko espezie|arrisku kritikoan]]) espezieen artean daude. 2012an, IUCNren Zerrenda Gorriak 3.079 animalia eta 2.655 landare espezie zerrendatu zituen mundu osoan ''Endangered'' (EN) (arriskuan) zeudenen artean<ref name=":0" />.
==Brasilen==
Brasil munduko [[biodibertsitate]] handiena duen herrialdeetako bat da, gehiena ez bada. [[Amazonia|Amazoniako]] basoa ez ezik, [[Baso Atlantikoa]] ere hartzen du, [[Cerrado ekoeskualde|Cerrado]] sabana itxurakoa, beste [[Brasilgo biomas|biomasen]] artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The top 10 most biodiverse countries|hizkuntza=en-US|data=2016-05-21|url=https://news.mongabay.com/2016/05/top-10-biodiverse-countries/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Ondo kontserbatutako bere oihan batzuen dentsitate handia dela eta, faunaren trafikoa, baso-soiltzearekin batera, zeina Brasilgo arrisku handieneko eragileetako bat den, erronka bihurtu da haren zaintza. Brasilek ingurumena babesteko sistema juridiko zabala du, bere Konstituzioa barne<ref>"[https://www.oas.org/es/sla/ddi/docs/acceso_informacion_base_dc_leyes_pais_b_1_en.pdf <nowiki>Brazilian Constitution of 1988 - Article 23 "The Union, the states, the federal district and the municipalities, in common, have the power: [...] VI – to protect the environment and to fight pollution in any of its forms; VII – to preserve the forests, fauna and flora</nowiki>]" (PDF). ''OAS (Organization of American States)''. 2010.</ref>, bai eta [[fauna]] eta [[flora]] babesteko ardura duten hainbat gobernu federal, estatu eta tokiko agentzia, ingurumen-delituekin lotutako pertsona edo enpresei isunak jartzea eta legez kanpo hartutako fauna konfiskatzea. Agentzia horiek beren datuak bil ditzaketen arren, sistema bakoitzak nahiko bere kabuz funtzionatzen du faunaren trafikoari dagokionez. Hala ere, Brasilen lan egiten duten agentziek eta [[Gobernuz kanpoko erakunde|gobernuz kanpoko erakundeek]] (GKE) ados daude hegaztiak herrialdean trafikatzen diren espezieen % 80 inguru direla esaterakoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A máfia dos bichos: Muito além de reality, tráfico de animais no Brasil tira 38 milhões de bichos da mata por ano e gira R$ 3 bi|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/reportagens-especiais/trafico-no-brasil-tira-por-ano-35-milhoes-de-animais-da-floresta-e-gira-r-3-bilhoes/|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Brasilgo legean aurreikusitako basa-bizitzaren kontrabandoaren eta beste ingurumen-delituen arteko harremana, hala nola [[Basogabetze|basogabetzea]] eta arriskuan dauden espezieen arteko harremana, bereziki korapilatsua eta kezkagarria da, animalia edo landarea zenbat eta arraroagoa izan [[Merkatu beltz|merkatu beltzaren]] helburu eta baliotsu bihurtzen baita, eta horrek arriskuan jartzen du gero eta espezie gehiago<ref>{{Erreferentzia|abizena=KKIENERM|izenburua=Wildlife, Forest & Fisheries Crime Module 1 Key Issues: Implications of Wildlife Trafficking|hizkuntza=en|url=https://www.unodc.org/e4j/en/wildlife-crime/module-1/key-issues/implications-of-wildlife-trafficking.html|aldizkaria=www.unodc.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gainera, ingurumen-aditu eta zientzialari batzuek aipatzen dute ingurumen-agentziak desegin izana eta [[Jair Bolsonaro|Jair Bolsonaroren]] lehendakaritzapean Brasilen legeak indargabetzea dela arriskuan dauden espezieen kopuruaren gorakadaren arrazoietako bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Hakai|abizena=Magazine|izenburua=In COVID’s Shadow, Illegal Fishing Flourishes|hizkuntza=en|url=https://hakaimagazine.com/news/in-covids-shadow-illegal-fishing-flourishes/|aldizkaria=Hakai Magazine|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Behin, bere presidentetzan, ingurumenaren delitugileei 3.100 milioi dolarreko isun batzuk kendu zitzaizkien, eta Bolsonaro berari ezarritako isun bat, gutxienez (legez kanpoko arrantzarekin lotutakoa) bertan behera utzi zuten, eta isuna jarri zion agentea degradatua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ato do governo Bolsonaro deve anular até R$ 16 bilhões em multas ambientais|hizkuntza=pt-br|url=https://noticias.uol.com.br/meio-ambiente/ultimas-noticias/redacao/2022/09/20/ibama-multa-ambiental-eduardo-bim-governo-bolsonaro-notificacao-por-edital.htm|aldizkaria=noticias.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Iraganean, Brasilek arrakastaz salbatu zuen desagertzetik [[lehoi-tamarin urrekara]] endemikoa. GKE-en eta zenbait gobernuen jendea sentsibilizatzeko kanpaina masiboak, Brasilgo 20 errealeko billeteetan lehoi-tamarin urrekararen irudiak inprimatzea barne (zirkulazioan oraindik), espeziea arrisku larrian dauden animalien zerrendatik ateratzea onartzen zaie<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mico-leão-dourado é "case" de sucesso para preservação, mas vê nova ameaça|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/ultimas-noticias/2020/06/05/mico-leao-dourado-e-case-de-sucesso-para-preservacao-mas-ve-nova-ameaca.htm|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Brazil is working to save the rare lion tamarins of the Atlantic Forest|hizkuntza=en-US|data=2022-06-01|url=https://news.mongabay.com/2022/06/how-brazil-is-working-to-save-the-rare-lion-tamarins-of-the-atlantic-forest/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Estatu Batuetan==
Badaude Estatu Batuetako datuak, zeinak giza populazioen eta mehatxatutako eta arriskuan espezieen arteko korrelazioa erakusten duten. Desagertzeko arriskuan dauden espezieen ekonomia eta kudeaketaren datu-baseko (DEMES) espezieen eta Arriskuan dauden Espezieen Legearen (ESA) 1970etik 1997ra bitarteko datuak erabiliz, giza jardueraren eta arriskuan dauden espezien arteko erlazio positiboa iradokitzen duen taula bat sortu zen<ref>Shogren, Jason F.; Tschirhart, John, eds. (2001). ''[[iarchive:protectingendang00shog|Protecting Endangered Species in the United States: Biological Needs, Political Realities, Economic Choices]]''. Cambridge University Press. pp. 1. ISBN 0521662109</ref>.
====Klima aldaketaren eragina galzoriko espezieengan====
Gure [[Atmosfera|atmosferako]] [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]] animaliak arriskuan jartzeko arrazoi nagusietako bat dela diote.{{Aipua|«Berotegi-efektuko gasen isurketak nahikoa murriztuz gero, horietako askok bizirauteko eta berreskuratzeko aukera izango dute oraindik». [[James Hanson]] [[NASA|NASAko]] zientzialariak ohartarazi du: giza zibilizazioa garatu zenaren antzeko klima mantentzeko, zeinari hainbeste organismo egokituta dauden, gure atmosferako karbono dioxidoa azkar murriztu behar dugula 350 ppm-ra. Industria iraultzaren aurretik, atmosferako karbono dioxidoaren maila oso gutxitan igo zen 280 ppm-tik gora; 2014ko urte naturalean, karbono dioxidoaren maila 395 eta 402ren artean ibili zen.|US National Park Service<ref>{{Erreferentzia|izena=An Automated|abizena=Attendant|izenburua=Climate Change Endangers Wildlife - Point Reyes National Seashore (U.S. National Park Service)|hizkuntza=en|abizena2=Directory|abizena3=Park|abizena4=pm|abizena5=Am|abizena6=Us|izena2=From Which One Can Opt to Access a Name|izena3=Listen to Recorded Information About the|izena4=or speak with a ranger Please note that if you are calling between 4:30|izena5=10|izena6=park staff may not be available to answer your call Contact|url=https://www.nps.gov/pore/learn/nature/climatechange_wildlife.htm|aldizkaria=www.nps.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.}}
===Galzoriko Espezieen Legea===
Estatu Batuetako 1973ko arriskuan dauden Espezieen Legearen arabera, espezieak «desagertzeko arriskuan» edo «mehatxatu» gisa ager daitezke. Salt Creek-eko tigre kakalardoa (''Cicindela nevadica lincolniana'') ESAk babestutako Galzoriko azpiespezie baten adibidea da. AEBko Arrain eta Faunaren Zerbitzua eta Itsasoko Arrantza Zerbitzu Nazionala galzoriko espezieak sailkatzeaz eta babesteaz arduratzen dira. Espezie jakin bat zerrendara gehitzeaz ere arduratzen dira, zeina prozesu luze eta eztabaidagarria izan daitekeen<ref>{{Erreferentzia|izena=David S.|abizena=Wilcove|izenburua=How Many Endangered Species Are There in the United States?|orrialdeak=414|abizena2=Master|izena2=Lawrence L.|data=2005-10|url=http://doi.wiley.com/10.2307/3868657|aldizkaria=Frontiers in Ecology and the Environment|alea=8|zenbakia=3|doi=10.2307/3868657|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Arriskuan dauden espezieen lege batzuk eztabaidagarriak dira. Eztabaida-eremu tipikoen artean daude: espezie bat arriskuan dauden espezieen zerrendan sartzeko irizpideak eta populazioa berreskuratu ondoren espezie bat zerrendatik kentzeko arauak ezartzea; lurzoruaren garapenaren murrizketak, ea [[Gobernu|gobernuaren]] lurren [[Desjabetzapen|desjabetza]] den; lur-jabe pribatuak, beren eremuen erabilera galtzeagatik konpentsatu behar ote diren, eta babes legeen arrazoizko salbuespenak, lortzea. Halaber, [[Ehiztari|ehiztarien]] eta hainbat industriaren [[Lobby|lobby-ak]], hala nola [[Petrolio|petrolioaren]] industria, [[eraikuntza]] industria eta [[egurgintza]], oztopo izan dira Galzoriko Espezieen Legeak ezartzeko.
[[George W. Bush-en presidentetza|Bush administrazioak]] indarrik gabe utzi zuen desagertzeko arriskuan dauden espezieak kaltetu ditzaketen ekintzak hartu aurretik funtzionario federalek fauna aditu bat kontsultatu behar zuten politika. [[Barack Obama-ren presidentetza|Obamaren administrazioan]], ordea, berriro ezarri zen politika hori<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reversing Bush Rule, Obama Resumes Safeguards for Endangered Species|hizkuntza=en-us|data=2009-03-03|url=https://www.pbs.org/newshour/science/science-jan-june09-speciesrule_03-03|aldizkaria=PBS NewsHour|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Galzoriko espezie gisa zerrendatuta egoteak eragin negatiboa izan dezake, espezie bat desiragarriagoa izan daitekeelako bildumagileentzat eta ezkutuko ehizaileentzat<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Efektu hori potentzialki murriztu daiteke, adibidez, Txinan, non komertzialki hazitako dortokek arriskuan dauden espezieak ezkutuko ehizaren presioa murrizten ari diren<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Espezieak zerrendatzeko beste arazo bat da, lur eremu batetik arriskuan dauden espezieak kentzeko, «tiroa, pala eta isildu» metodoaren erabilera bultzatzea da. Gaur egun, lur-jabe batzuek beren lurren balioaren gutxitzea hauteman dezakete, bertan desagertzeko Galzoriko animalia bat aurkituz gero. Badirudi animaliak hil eta lurperatzea edo habitata isilean suntsitzea aukera dezaketela, horrela arazoa beren lurretik kenduz baina, aldi berean, desagertzeko arriskuan dagoen espeziearen populazioa gehiago murriztuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Shoot, Shovel, and Shut Up": Celebrating 30 years of failing to save endangered species - Reason Magazine|data=2009-09-21|url=https://web.archive.org/web/20090921131035/http://www.reason.com/news/show/34933.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Galzoriko Espezieen Legearen eraginkortasuna, «galzoriko espezieak» terminoa sortu zuena, zalantzan jarri dute enpresa sustatzaileen taldeek eta haien argitalpenek, baina, hala ere, espezieekin lan egiten duten faunaren zientzialariek oso aintzat hartu dute berreskuratzeko tresna eraginkor gisa. Hemeretzi espezie kendu eta berreskuratu dira zerrendatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USFWS Threatened and Endangered Species System (TESS)|data=2007-07-28|url=https://web.archive.org/web/20070728035106/http://ecos.fws.gov/tess_public/DelistingReport.do|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>, eta, Estatu Batuetako ipar-ekialdean, zerrendatutako espezieen % 93k populazio egonkorra edo suspertzen ari den populazioa dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Endangered Species Act|url=https://www.biologicaldiversity.org/campaigns/esa/index.html|aldizkaria=www.biologicaldiversity.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gaur egun, Galzoriko 1.556 espezie gobernu-legeek babesten dituzte. Hurbilketa horrek, ordea, ez ditu kontuan hartzen, Galzoriko Espezieen Legearen babespean sartzen ez diren Galzoriko espezieak. ''NatureServe''-ren kontserbazio-egoera globalaren arabera, ornodunen % 13, gutxi gorabehera (itsas arrainak kenduta), landare baskularren % 17 eta onddoen % 6 eta 18 artean arriskuan daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=415-416}}. Beraz, guztira, Estatu Batuetako animalia, onddo eta landare ezagunen % 7 eta 18 artean desagertzear daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=416}} Guztira, Estatu Batuetan, arriskuan dauden Espezieen Legearen mendean babestutako espezie kopurua baino nabarmen handiagoa da.
Gizakiak bere burua zaintzeko ehiza egiten hasi zenetik, gehiegizko ehiza eta arrantza arazo handi eta arriskutsua izan dira. Gizadiaren interferentziaren ondorioz desagertu diren espezie guztien artean, [[Dodo|dodoa]], [[Ectopistes migratorius|uso bidaiaria]], [[Pinguinus impennis|auka handia]], [[Tasmaniako tigre|Tasmaniako tigrea]] eta [[Hydrodamalis gigas|Stellerren itsas behia]] dira adibiderik ezagunenetakoak; [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]], [[Grizzly hartz|Grizzly hartza]], [[Ameriketako bisonte|Ameriketako bisontea]], [[Canis lycaon|ekialdeko egur otsoa]] eta [[itsas dortoka]] ia desagertzeraino eraman dira ezkutuko ehizaren bidez. Asko bizirauteko beharrezkotzat jotzen ziren elikagai iturri gisa hartu ziren, baina kirolaren helburu bihurtu ziren. Hala ere, desagertzea ekiditeko ahaleginak direla eta, [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]] edo ''Haliaeetus leucocephalus'', zerrenda gorrian, [[Gutxi kezkatzen duten espezie]] kategorian dago orain<ref>{{Erreferentzia|abizena=IUCN|izenburua=Haliaeetus leucocephalus: BirdLife International: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22695144A93492523|hizkuntza=en|data=2016-10-01|url=http://www.iucnredlist.org/details/22695144/0|doi=10.2305/iucn.uk.2016-3.rlts.t22695144a93492523.en|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Espezie baten gehiegizko ehizaren egungo adibide bat ozeanoetan ikus daiteke, non zenbait baleren populazioak asko murriztu diren. Adibidez, [[Balea urdin|balea urdina]], [[groenlandiar balea]], [[Zere arrunt|zere arrunta]], [[Balea gris|balea grisa]], [[Kaxalote|kaxalotea]] eta [[xibarta]] gaur egun Galzoriko Espezieen Zerrendan sartzen diren zortzi baleetako batzuk dira. Baleen arrantza murrizteko eta populazioaren tamaina handitzeko ekintzak egin izan dira. Ekintzen artean, Estatu Batuetako uretan balea ehiza oro debekatzea eta balea guztiak babesten dituen CITES ituna eratzea, [[Nazioarteko Balea Batzordea|Nazioarteko Balea Ehiza Batzordea]] (IWC) sortzearekin batera. Baina mugimendu horiek guztiak martxan jarri diren arren, Japonia gisako herrialdeek baleak ehizatzen eta biltzen jarraitzen dute «helburu zientifikoen» aitzakiarekin<ref>Freedman, Bill (2008). "Endangered species". ''Gale'' (4th ed.). '''46''' (44): 25. [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30399289 PMID 30399289]</ref>. Gehiegizko ehizak, klima-aldaketak eta habitataren galerak arriskuan dauden espezieen zerrendan espezie berriak sartzea eragiten du. Etorkizunean, desagertze-tasak, neurri handi batean, handitu daitezkeela esan daiteke.
==Kanadan==
Desagertzeko arriskuan dauden espezien arazoa [[Kanada|Kanadako]] Arriskuan dauden Espezieei buruzko Legearen bidez heltzen da. Espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela kontuan hartzen da desagertzeko edo erauzteko zorian dagoenean. Behin espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela iritzitakoan, Legeak espeziearen populazioaren beherakada nola gelditu edo nola irauli adierazten duen berreskurapen-plan bat garatzea eskatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Environment and Climate Change|abizena=Canada|izenburua=Species at Risk Act: recovery strategies|data=2018-02-26|url=https://www.canada.ca/en/environment-climate-change/services/species-risk-public-registry/recovery-strategies.html|aldizkaria=www.canada.ca|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. 2021ez geroztik, Kanadako Arriskuan dauden Basafaunaren Egoeraren Batzordeak (COSEWIC) Kanadan desagertzeko arriskuan dauden 369 espezie ebaluatu ditu.
==Indian==
''World Wide Fund''-India kezkatuta dago animalia espezie hauen iraupenaren inguruan: [[Panda gorri|panda gorria]], [[Bengalako tigre|Bengalako tigrea]], [[Ganges|Ganges ibaiko]] [[Izurde|izurdea]], [[Asiar elefante|Asiar elefantea]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The endangered animals of India|hizkuntza=en-US|url=https://www.thegazette.com/kids-articles/the-endangered-animals-of-india/|aldizkaria=www.thegazette.com|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
Indiak Fauna Babesteko Legea sinatu, eta Nazioarteko Merkataritzari buruzko Hitzarmenarekin bat egin zuen 1976an, ezkutuko ehizak bere fauna kaltetu ez zezan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=India's Wildlife Trade: Success and Failures of Protecting Endangered Species|data=2020-11-26|url=https://web.archive.org/web/20201126151045/https://www.stoppoaching-now.org/post/india-s-wildlife-trade-success-and-failures-of-protecting-endangered-species|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Espezie inbaditzaileak==
Eremu batean autoktonoak ez diren espezie sartzeak ekosistema alda dezake, espezie autoktonoak desagertzeko arriskuan jartzeraino. Espezie-sartze horiei arrotz edo inbaditzaile deitzen zaie. Zenbait kasutan, espezie inbaditzaileak bertako espezieekin lehiatzen dira jateko edo bertakoez aprobetxatzen dira. Beste kasu batzuetan, oreka ekologiko egonkorra apurtu daiteke harrapariengatik edo ustekabeko espezieen gainbehera eragiten duten beste arrazoi batzuengatik. Espezie berriek espezie autoktonoek esposiziorik edo erresistentziarik ez duten gaixotasunak ere ekar ditzakete<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Invader Species (Grolier Multimedia Encyclopedia) {{!}} Scholastic News Edition 5/6 {{!}} Scholastic.com|data=2018-10-09|url=https://web.archive.org/web/20181009013252/http://www.scholastic.com/browse/article.jsp?id=3753825|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Klima aldaketa==
[[Munduko Natura Funtsa|Munduko Natura Funtsak]] (ingelesez WWF) azpimarratu du gure planeta azken 10.000 urteetan baino azkarrago berotzen ari dela eta espezieak klima-eredu berrietara egokitzea beharrezkoa dela, hala nola prezipitazioen aldaeretara eta uda luzeago eta epelagoetara<ref name=":1" >{{Erreferentzia|izenburua=Impact of climate change on species|hizkuntza=en|url=https://wwf.panda.org/discover/our_focus/wildlife_practice/problems/climate_change/|aldizkaria=wwf.panda.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. Adibidez, AEBko ''Fish & Wildlife Service''k (Basoko Arrantza eta Bizitza Zerbitzua) klima-aldaketak espezieengan duen eragina ulertzeko eta arintzeko ahaleginak nabarmendu zituen ikerketa zientifikoen, modelizazioaren eta kontserbazio-ekintzen bidez. Horrek espezieen egungo egoera, haien aldakuntza genetikoa eta inguruneko aldaketek biziraupenari nola eragin diezaiokeen ebaluatzea dakar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Protecting threatened and endangered species in a changing climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2024-01-04|url=https://www.fws.gov/story/2024-01/protecting-threatened-and-endangered-species-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak]] (IUCN) adierazi du, batez besteko 1 ºC-ko tenperaturaren hazkunde globalak eragin handia duela espezieetan, ugaritasun, konposizio genetiko, portaera eta biziraupenaren aldaketetan barne. Klima aldaketak espezietan duen eragina murrizteko, IUCNk indarra egiten du ingurumen politiketan neurriak hartzearen beharraz, CO<sup>2</sup>-ren igorpenak murrizteko. Kontserbazio ahaleginetarako jarraibideak, IUCNren zerrenda gorria gisako tresnak funtsezkoak dira espezieak klima-aldaketarekiko duten ahultasuna ebaluatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species and climate change|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources/issues-brief/species-and-climate-change|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Gainera, klima-aldaketak ekar ditzake espezieak noizbait egon diren edo desagertu diren eremuetatik desagertzea. [[Munduko Natura Funtsa|WWFk]] aipatutako ikerketa batek zioen neurriak hartu ezean sei espezietatik bat desagertzeko arriskuan dagoela klima aldaketaren ondorioz, ekintza ez bada. Klima aldakorrei erantzuteko edo habitat berriak edo murriztaileak aurkitzeko beren eremuak aldatzen dituen espezieen fenomenoak erakusten du Lurraren berotzeak biodibertsitatean duen eragin zuzena<ref name=":1" />.
Adibidez, [[Pinguino enperadore|pinguino enperadoreak]], Antartikoko izotzaren beharra dute ugaltze, aterpe eta janaria lortzeko. Izotz geruzak urtzeak mehatxu zuzena dakar haien biziraupenerako. Era berean, ''Lagopus leucura'' hegaztia, [[Rainier mendia|Rainier mendi]] alpetarretara egokitua, habitaten galerari aurre egin behar dio elurren patroien aldaketaren eta tenperatura gorakorraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Preventing Extinctions in a Changing Climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2022-05-26|url=https://www.fws.gov/story/2022-05/preventing-extinctions-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
==Kontserbazioa==
[[Fitxategi:Dhole.jpg|thumb|upright=0.7|[[Cuon alpinus|Kuoia]], asiar txakur basatia, Asian, desgertzeko arrisku handienean dagoen animalia.]]
===Gatibu-hazkuntza===
Gatibu-hazkuntza da giza kontrolatutako inguruneetan espezie arraroak edo arriskuan dauden espezieak hazteko prozesua, hala nola fauna-erreserbak, zoologikoak eta beste kontserbazio instalazio batzuk. Gatibu-hazkuntzak espezieen desagertzea saihestera zuzenduta dago, eta, beraz, espezieen biztanleria egonkortzen da desagerpena baztertuz<ref>"[https://web.archive.org/web/20091015180848/http://nationalzoo.si.edu/ConservationAndScience/EndangeredSpecies/CapBreedPops/default.cfm Captive Breeding Populations – National Zoo]". Nationalzoo.si.edu. Archived from the original on 15 October 2009. Retrieved 6 December 2009</ref>.
Teknika horrek espezie askorekin erabili da denbora batez, eta, ziur aski, Europako eta Asiako gobernarien mehatxuei egozten zaizkie gatibu-kasurik zaharrenak; adibide bat ''[[Elaphurus davidianus]]'' oreina da. Hala ere, gatibu hazteko teknikak nekez aplika daitezke asko mugitzen diren espeziekin, hala nola zenbait hegazti migratzaile (adibidez, [[Kurrilo koroatu|kurriloak]]) eta arrainekin (adibidez, ''[[Tenualosa ilisha]]''). Gainera, populazio gatibua txikiegia bada, endogamia gerta daiteke gene-multzo txikiaren ondorioz, eta [[Immunitate|immunitatea]] murriztu.
1981ean, Zoo eta Akuarioen Elkarteak (AZA) Espezieen Biziraupenerako Plana (SSP) sortu zuen, galzorian eta mehatxupean dauden espezie zehatzak zaintzen laguntzeko kume gatibuaren bidez. 450 SSP plan baino gehiagorekin, arriskuan dauden espezie batzuk AZAk babesten ditu, populazioa kudeatzeko helburuak eta populazio askotariko eta osasuntsuarentzako hazkuntza-gomendioak betetzeko planekin, Taxonen aholkularitza-taldeek sortuak. Programa horiek azken baliabideko ahalegin gisa sortu ohi dira. SSP Programek sarri hartzen dute parte espezieen berreskurapenean, faunaren gaixotasun-agerraldien albaitari-zaintzan eta fauna kontserbatzeko beste lan batzuetan. Era berean, AZAren Espezieen Biziraupenerako Planak hazkuntza- eta transferentzia-programak ditu, bai AZAren barruan, bai kanpoan (ziurtatutako zoologiko eta akuarioak). SSP programen parte diren animalia batzuk dira: [[Panda handi|panda handiak]], [[Gorila|beheko gorilak]] eta [[Kaliforniako kondor|Kaliforniako kondorrak]].
===Hazkuntza pribatua===
[[Fitxategi:Ostafrikanisches Spitzmaulnashorn.JPG|thumb|upright=0.7|Errinozero beltza]]
[[Fitxategi:Thmac u0.gif|thumb|upright=0.7|''[[Thunnus maccoyii]]'']]
Ezkutuko ehizak arriskuan dauden animalia-populazioak nabarmen murrizten ditu; hazkuntza pribatuak, berriz, legez eta irabazi-asmorik gabe, kontrakoa egiten du. Hegoaldeko [[Errinozero beltz|errinozero beltzen]] eta hegoaldeko [[Errinozero zuri|errinozero zurien]] populazioa nabarmen handitu da. [[Richard Emslie]] IUCNko arduradun zientifikoak programa horiei buruz esan zuen: «Legearen betearazpen eraginkorra askoz errazagoa izan da orain, animaliak jabetza pribatukoak baitira neurri handi batean... Tokiko komunitateak kontserbazio-programetan sartu ahal izan ditugu. Errinozeroak zaintzeari atxikitako pizgarri ekonomiko gero eta indartsuagoak daude, ezkutuko ehizari edo Ekoturismotik edo etekinen truke saltzeari baino. Jabe askok modu seguruan babesten dituzte. Sektore pribatua funtsezkoa izan da gure lanean aurrera egiteko»<ref>{{Erreferentzia|izenburua=He's black, and he's back! Private enterprise saves southern Africa's|hizkuntza=en|data=2008-06-16|url=https://www.independent.co.uk/climate-change/news/he-s-black-and-he-s-back-private-enterprise-saves-southern-africa-s-rhino-from-extinction-848482.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Kontserbazioan adituek «gaizki ulertutzat» jo dute Txinako dortoka hazkuntzak Txinako eta Asiako hego-ekialdeko dortoka basatietan, askok galzorian daudenak, duen eragina<ref>{{Erreferentzia|izena=Shi|abizena=Haitao|izenburua=Evidence for the massive scale of turtle farming in China|orrialdeak=147–150|hizkuntza=en|abizena2=Parham|abizena3=Zhiyong|abizena4=Meiling|abizena5=Feng|izena2=James F.|izena3=Fan|izena4=Hong|izena5=Yin|data=2008-01|url=https://www.cambridge.org/core/journals/oryx/article/evidence-for-the-massive-scale-of-turtle-farming-in-china/E279FBFB5B6175535C117CAAE33BCE3B|aldizkaria=Oryx|alea=1|zenbakia=42|issn=1365-3008|doi=10.1017/S0030605308000562|sartze-data=2024-03-14}}</ref>. «Ageriko» merkataritzan hazitako animalien ehunekoa, 2000. urtean % 30 ingurukoa izatetik % 70 ingurukoa izatera igaro zen 2007an<ref name=":2" >"[https://web.archive.org/web/20120218191219/http://www.fishfarmer-magazine.com/news/fullstory.php/aid/993/Turtle_farms_threaten_rare_species,_experts_say.html Turtle farms threaten rare species, experts say] Archived 2012-02-18 at the Wayback Machine". ''Fish Farmer'', 30 March 2007. Their source is an article by James Parham, Shi Haitao and two other authors, published in February 2007 in the journal ''Conservation Biology''.</ref>, eta kezkatuta daude animalia basati asko harrapatzen dituztelako ugazle pribatuei ugaltzaileak emateko. [[Peter Paul van Dijk]] kontserbazio-adituak adierazi zuenez, dortoka hazleek uste dute harrapatutako animalia basatiek ugalmen hobeagoa dutela. Dortoka-ugazleek, beraz, arriskuan dauden dortoka espezie batzuen azken ale basatiak bilatu eta harrapa ditzakete<ref name=":2" />.
2015ean, Australiako ikertzaileek hegoaldeko hegalaburra (''[[Thunnus maccoyii]]'') limurtzea lortu zuten itsasorako irtenbiderik gabeko tankeetan hazteko, eta horrek aukera ematen du, [[Piszikultura|arrain-hazkuntzaren]] bidez, espeziea [[Gehiegizko arrantza|gehiegizko arrantzatik]] salbatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breeding Tuna on Land - The Top 10 Everything of 2009 - TIME|data=2009-12-13|url=https://web.archive.org/web/20091213010512/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1945379_1944416_1944425,00.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
== Gallery ==
<gallery widths="180px">
Fitxategi: Sea otter cropped.jpg|Arriskuan egon arren, [[Itsas igaraba|itsas igarabak]] populazio handi samarra du.
Fitxategi: Bison skull pile edit.jpg|1870eko ([[Ameriketako bisonte|AEBko bisonte]]) garezurren argazkia. 1890erako, gehiegizko ehizak 750era murriztu zuen populazioa.
Fitxategi:Pediocactus knowltonii fh 27 5 COL NM border in cultur B.jpg|[[Pediocactus knowltonii]]
Fitxategi:Caretta caretta01.jpg|[[Egiazko kareta]](''Caretta caretta'')
Fitxategi:Arowana.jpg|''[[Scleropages formosus]]''
Fitxategi:Hawksbill Sea Turtle (Critically Endangered Species).jpg | [[Karei dortoka]] (''Eretmochelys imbricata'')
Fitxategi:Pelochelys_cantorii.jpg|''[[Pelochelys cantorii]]''
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Bibliografia osagarria ==
{{Refbegin}}
* Glenn, C. R. 2006. [https://web.archive.org/web/20190915063352/http://earthsendangered.com/ "Earth's Endangered Creatures"].
* Ishwaran, N., & Erdelen, W. (2005, May). [https://web.archive.org/web/20151107005312/http://jstor.org/stable/3868449 Biodiversity Futures], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(4), 179.
* Kotiaho, J. S., Kaitala, V., Komonen, A., Päivinen, J. P., & Ehrlich, P. R. (2005, February 8). [https://web.archive.org/web/20180913184903/https://www.jstor.org/stable/3374545 Predicting the Risk of Extinction from Shared Ecological Characteristics], proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(6), 1963–1967.
* Minteer, B. A., & Collins, J. P. (2005, August). [https://web.archive.org/web/20180913184916/https://www.jstor.org/stable/3868567 Why we need an "Ecological Ethics"], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(6), 332–337.
* Raloff, J. (2006, August 5). [https://web.archive.org/web/20180913190621/https://www.jstor.org/stable/4017054 Preserving Paradise], [[Science News]], 170(6), 92.
* {{Erreferentzia|abizena1=Wilcove|izena1=D.S.|abizena2=Master|izena2=L.L|urtea=2005| (2008, October). [https://www.jstor.org/stable/3868674 How Many Endangered Species are there in the United States?] }}{{erreferentzia |url=https://web.archive.org/web/20180913223300/https://www.jstor.org/stable/3868674 |data=2018-09-13 }} Frontiers in Ecology and the Environment, 3(8), 414–420.
* Freedman, Bill. "endangered species." Gale Encyclopedia of Science. Ed. K. Lee Lerner and Brenda Wilmoth Lerner. 4th ed. Detroit: Gale Group, 2008. Discovering Collection. Gale.
* Chiras, Daniel D. "Invader Species." Grolier Multimedia Encyclopedia. Grolier Online, 2011.
* "endangered Species." Current Issues: Macmillan Social Science Library. Detroit: Gale, 2010.
{{Refend}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Galzoriko espezieak]]
[[Kategoria:Habitata]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
ev3ejheh76q2aqd2gnslw2e094dz0bm
9994240
9994151
2024-12-09T10:41:49Z
Xabier Armendaritz
448
9994240
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Linces1.jpg|thumb|259x259px| [[Iberiar katamotz]]a (''Lynx pardinus''), galzoriko espezie bat. ]]
[[Fitxategi:Status iucn3.1 EN eu.svg|thumb|[[IUCNren Zerrenda Gorria]]n animalien egoera neurtzen da. Arriskuan dauden animaliak hiru mailatan sailkatzen dira. Galzoriko espezieak ''EN'' ikurraz adierazten dira ([[ingeles]]ezko ''{{lang|en|endangered}}'' adjektibotik).]]
'''Galzoriko espezie'''a etorkizun hurbilean, mundu osoan edo jurisdikzio politiko jakin batean, [[Espezieen iraungipen|galtzeko arriskuan]] dagoen espeziea da, hainbat faktore direla kausa: hala nola habitat-galera, [[ezkutuko ehiza]] eta [[Espezie inbaditzaile|espezie inbaditzaileak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Why do animals and plants become endangered? {{!}} U.S. Geological Survey|url=https://www.usgs.gov/faqs/why-do-animals-and-plants-become-endangered|aldizkaria=www.usgs.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen]] (ingelesezko sigletan, IUCN) [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriak]] espezie askoren [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoera]] globala zerrendatzen du, eta beste hainbat agentziak eremu jakin batzuetan duten espezieen egoera ebaluatzen dute. Nazio askok kontserbazioaren mendean dauden espezieak babesten dituzten [[Ingurumen Lege|legeak]] dituzte, adibidez, [[ehiza]] debekatuz, lurren garapena mugatuz, edo [[Naturagune babestu|eremu babestuak]] sortuz. Galzoriko espezie batzuk kontserbazio-ahalegin handien xede dira, hala nola gatibu-hazkuntza eta [[Errestaurazio ekologiko|habitataren berreskuratzea]].
Giza jarduera arrazoi garrantzitsua da espezie batzuen arriskurako<ref>"[https://www.worldwildlife.org/species/giant-panda Giant Panda WWF]". Retrieved 19 September 2022.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species – Grey Long-Eared Bat|hizkuntza=en-GB|url=https://www.mammal.org.uk/species-grey-long-eared-bat/|aldizkaria=The Mammal Society|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Endangered Species|hizkuntza=en|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/endangered-species|aldizkaria=education.nationalgeographic.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jeff|abizena=Tollefson|izenburua=Humans are driving one million species to extinction|orrialdeak=171–171|hizkuntza=en|data=2019-05-06|url=https://www.nature.com/articles/d41586-019-01448-4|aldizkaria=Nature|alea=7755|zenbakia=569|doi=10.1038/d41586-019-01448-4|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Kontserbazio egoera==
{{Sakontzeko|Kontserbazio egoera}}
[[Fitxategi:Pusa hispida saimensis ca 1956.jpg|thumb|upright|''Pusa hispida saimensis'' baten 1956ko argazkia, [[Saimaako itsas txakur marmolaire]] izenaz ere ezaguna. [[Finlandia]] [[Saimaa|Saimaa aintziran]] bakarrik bizi da: galtzeko arrisku handiena dute, munduan guztira 400 ale inguru baino ez dira.<ref>{{erreferentzia |izenburua= Saimaa Ringed Seal |url= https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |access-date= 22 December 2018 |archive-date= 25 December 2018 |archive-url= https://web.archive.org/web/20181225014047/https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |url-status= live }}</ref>]]
Espezie baten kontserbazio-egoerak desagertzeko probabilitatea adierazten du. Espezie baten egoera ebaluatzeko, hainbat faktore hartzen dira kontuan: geratzen diren aleak, beren hazkundea edo beherakada orokorra denboran zehar, hazkuntza arrakasta tasak edo mehatxu ezagunak<ref>"[https://web.archive.org/web/20130921055302/http://www.natureserve.org/infonatura/Lnsstatus.htm NatureServe Conservation Status]". NatureServe. April 2007. Archived from the original on 21 September 2013. Retrieved 2 June 2012</ref>. [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCNren Mehatxatutako Espezieen Zerrenda Gorria]] mundu osoan [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoeraren]] zerrenda eta sailkapen sistema ezagunena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red List Overview|data=2012-05-27|url=https://web.archive.org/web/20120527175928/http://www.iucnredlist.org/about/red-list-overview|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Munduko espezieen % 50 baino gehiago arriskuan daudela kalkulatzen da<ref>"[https://web.archive.org/web/20120913043721/http://www.conservationandwildlife.com/threatened-species Threatened Species]". Conservation and Wildlife. Archived from the original on 13 September 2012. Retrieved 2 June 2012</ref>, baina «galzorikoa», «arraroa» edo «lokalki galdua» espezieen kategorien arteko muga, sarritan, zaila da marraztea, oro har, espezie horietako gehienei buruzko datuen urritasuna dela eta. Hori nabarmen gertatzen da munduko Ozeanoan, non hamarkadatan ikusi ez diren espezie mehatxatuak oharkabean pasa daitezke<ref>Briand, Frederic (October 2012). "[https://www.researchgate.net/publication/233408388 Species Missing in Action - Rare or Already Extinct?]". ''National Geographic''.</ref>.
Nazioartean, 195 herrialdek akordio bat sinatu dute arriskuan dauden eta mehatxatutako beste espezie batzuk babestuko dituzten Biodibertsitaterako Ekintza Planak sortzeko. Estatu Batuetan, halako planei ''Species Recovery Plans'' deitu ohi zaie.
==IUCNren Zerrenda Gorria==
[[Fitxategi:Panthera tigris altaica 13 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|upright|[[Tigre siberiar|Siberiako tigrea]] galtzeko arriskuan dagoen tigre [[Tigre#Azpiespezieak|azpiespezie]] bat da. Hiru tigre azpiespezie galuta daude jada (ikus [[Zerrenda:Haragijaleak|Haragijaleen zerrenda]], populazioaren arabera).<ref>{{erreferentzia |url=http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |izenburua=The Tiger |argitaletxea=Sundarbans Tiger Project |access-date=2 June 2012 |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120917192637/http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |archive-date=17 September 2012 }}</ref>]]
[[Fitxategi:AraGlaucogularisFull.jpg|thumb|upright|[[Ara glaucogularis|Guakamaio eztarri urdina]], galtzeko arrisku larrian dagoen hegaztia]]
[[Fitxategi:BrownSpiderMonkey (edit2).jpg|thumb|upright|[[Ateles hybridus|Armiarma tximino marroia]], galtzeko arrisku larrian dagoen ugaztuna]]
[[Fitxategi:Siamese Crocodiles.JPG|thumb|upright|[[Crocodylus siamensis|Siameko krokodiloa]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Nicrophorus americanus - Sankt-Peterburg.jpg|thumb|upright|[[Nicrophorus americanus|Kakalardo sarraskijalea]], galtzeko arriskuan dagoen intsektu espeziea]]
[[Fitxategi:Lepidochelys kempii.jpg|thumb|upright|[[Kemp dortoka]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Mexican_Wolf_2_yfb-edit_1.jpg|thumb|upright|[[Canis lupus baileyi|Mexikar otsoa]], galtzeko arrisku handienean dagoen Ipar Amerikako [[otso grisa]]. 143 inguru bizi dira naturan.]]
Zerrenda etiketatu gisa dagoen arren, [[IUCNren Zerrenda Gorria]] espezieen kontserbazio-egoera globala ebaluatzeko sistema da, «datu eskasak» (DD) dituzten espezieak barne, hau da, horien egoera zehaztu aurretik datu eta ebaluazio gehiago behar duten espezieak —baita IUCNren espezieen ebaluazio-prozesuak modu integralean ebaluatutako espezieak ere<ref name=":0" >{{Erreferentzia|izenburua=Resources {{!}} IUCN|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Indizean dauden espezieak honako hauek dira: [[Ugaztun|ugaztunak]], [[Hegazti|hegaztiak]], [[Anfibio|anfibioak]], [[Cycadales]] eta [[Koral|koralak]]. Ebaluatu dira «Ia Galzoriko espezie» ''Near Threatened'' (NT) ([[Ia galzoriko espezie|Ia mehatxatuta]]) eta ''Least Concern'' (LC) ([[Gutxi kezkatzen duten espezie|Kezka Gutxiko]]) egoerako espezie horiek populazio nahiko sendoak eta osasuntsuak dituztela ikusi da, nahiz eta gainbeheran egon daitezkeen. Beste leku batzuetan erabilera orokorragoa izan, Zerrendak ''endangered species'' (desagertzeko arriskuan dauden espezieak) eta ''threatened species'' (mehatxatutako espezieak) terminoak esanahi bereziekin erabiltzen ditu: ''Endangered'' (EN) (arriskuan) espezieak, ''Threatened'' (VU) ([[Espezie zaurgarri|mehatxatua]]) espezieak eta ''Critically Endangered'' (CR) ([[Galzori larriko espezie|arrisku kritikoan]]) espezieen artean daude. 2012an, IUCNren Zerrenda Gorriak 3.079 animalia eta 2.655 landare espezie zerrendatu zituen mundu osoan ''Endangered'' (EN) (arriskuan) zeudenen artean<ref name=":0" />.
==Brasilen==
Brasil munduko [[biodibertsitate]] handiena duen herrialdeetako bat da, gehiena ez bada. [[Amazonia|Amazoniako]] basoa ez ezik, [[Baso Atlantikoa]] ere hartzen du, [[Cerrado ekoeskualde|Cerrado]] sabana itxurakoa, beste [[Brasilgo biomas|biomasen]] artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The top 10 most biodiverse countries|hizkuntza=en-US|data=2016-05-21|url=https://news.mongabay.com/2016/05/top-10-biodiverse-countries/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Ondo kontserbatutako bere oihan batzuen dentsitate handia dela eta, faunaren trafikoa, baso-soiltzearekin batera, zeina Brasilgo arrisku handieneko eragileetako bat den, erronka bihurtu da haren zaintza. Brasilek ingurumena babesteko sistema juridiko zabala du, bere Konstituzioa barne<ref>"[https://www.oas.org/es/sla/ddi/docs/acceso_informacion_base_dc_leyes_pais_b_1_en.pdf <nowiki>Brazilian Constitution of 1988 - Article 23 "The Union, the states, the federal district and the municipalities, in common, have the power: [...] VI – to protect the environment and to fight pollution in any of its forms; VII – to preserve the forests, fauna and flora</nowiki>]" (PDF). ''OAS (Organization of American States)''. 2010.</ref>, bai eta [[fauna]] eta [[flora]] babesteko ardura duten hainbat gobernu federal, estatu eta tokiko agentzia, ingurumen-delituekin lotutako pertsona edo enpresei isunak jartzea eta legez kanpo hartutako fauna konfiskatzea. Agentzia horiek beren datuak bil ditzaketen arren, sistema bakoitzak nahiko bere kabuz funtzionatzen du faunaren trafikoari dagokionez. Hala ere, Brasilen lan egiten duten agentziek eta [[Gobernuz kanpoko erakunde|gobernuz kanpoko erakundeek]] (GKE) ados daude hegaztiak herrialdean trafikatzen diren espezieen % 80 inguru direla esaterakoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A máfia dos bichos: Muito além de reality, tráfico de animais no Brasil tira 38 milhões de bichos da mata por ano e gira R$ 3 bi|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/reportagens-especiais/trafico-no-brasil-tira-por-ano-35-milhoes-de-animais-da-floresta-e-gira-r-3-bilhoes/|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Brasilgo legean aurreikusitako basa-bizitzaren kontrabandoaren eta beste ingurumen-delituen arteko harremana, hala nola [[Basogabetze|basogabetzea]] eta arriskuan dauden espezieen arteko harremana, bereziki korapilatsua eta kezkagarria da, animalia edo landarea zenbat eta arraroagoa izan [[Merkatu beltz|merkatu beltzaren]] helburu eta baliotsu bihurtzen baita, eta horrek arriskuan jartzen du gero eta espezie gehiago<ref>{{Erreferentzia|abizena=KKIENERM|izenburua=Wildlife, Forest & Fisheries Crime Module 1 Key Issues: Implications of Wildlife Trafficking|hizkuntza=en|url=https://www.unodc.org/e4j/en/wildlife-crime/module-1/key-issues/implications-of-wildlife-trafficking.html|aldizkaria=www.unodc.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gainera, ingurumen-aditu eta zientzialari batzuek aipatzen dute ingurumen-agentziak desegin izana eta [[Jair Bolsonaro|Jair Bolsonaroren]] lehendakaritzapean Brasilen legeak indargabetzea dela arriskuan dauden espezieen kopuruaren gorakadaren arrazoietako bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Hakai|abizena=Magazine|izenburua=In COVID’s Shadow, Illegal Fishing Flourishes|hizkuntza=en|url=https://hakaimagazine.com/news/in-covids-shadow-illegal-fishing-flourishes/|aldizkaria=Hakai Magazine|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Behin, bere presidentetzan, ingurumenaren delitugileei 3.100 milioi dolarreko isun batzuk kendu zitzaizkien, eta Bolsonaro berari ezarritako isun bat, gutxienez (legez kanpoko arrantzarekin lotutakoa) bertan behera utzi zuten, eta isuna jarri zion agentea degradatua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ato do governo Bolsonaro deve anular até R$ 16 bilhões em multas ambientais|hizkuntza=pt-br|url=https://noticias.uol.com.br/meio-ambiente/ultimas-noticias/redacao/2022/09/20/ibama-multa-ambiental-eduardo-bim-governo-bolsonaro-notificacao-por-edital.htm|aldizkaria=noticias.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Iraganean, Brasilek arrakastaz salbatu zuen desagertzetik [[lehoi-tamarin urrekara]] endemikoa. GKE-en eta zenbait gobernuen jendea sentsibilizatzeko kanpaina masiboak, Brasilgo 20 errealeko billeteetan lehoi-tamarin urrekararen irudiak inprimatzea barne (zirkulazioan oraindik), espeziea arrisku larrian dauden animalien zerrendatik ateratzea onartzen zaie<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mico-leão-dourado é "case" de sucesso para preservação, mas vê nova ameaça|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/ultimas-noticias/2020/06/05/mico-leao-dourado-e-case-de-sucesso-para-preservacao-mas-ve-nova-ameaca.htm|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Brazil is working to save the rare lion tamarins of the Atlantic Forest|hizkuntza=en-US|data=2022-06-01|url=https://news.mongabay.com/2022/06/how-brazil-is-working-to-save-the-rare-lion-tamarins-of-the-atlantic-forest/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Estatu Batuetan==
Badaude Estatu Batuetako datuak, zeinak giza populazioen eta mehatxatutako eta arriskuan espezieen arteko korrelazioa erakusten duten. Desagertzeko arriskuan dauden espezieen ekonomia eta kudeaketaren datu-baseko (DEMES) espezieen eta Arriskuan dauden Espezieen Legearen (ESA) 1970etik 1997ra bitarteko datuak erabiliz, giza jardueraren eta arriskuan dauden espezien arteko erlazio positiboa iradokitzen duen taula bat sortu zen<ref>Shogren, Jason F.; Tschirhart, John, eds. (2001). ''[[iarchive:protectingendang00shog|Protecting Endangered Species in the United States: Biological Needs, Political Realities, Economic Choices]]''. Cambridge University Press. pp. 1. ISBN 0521662109</ref>.
====Klima aldaketaren eragina galzoriko espezieengan====
Gure [[Atmosfera|atmosferako]] [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]] animaliak arriskuan jartzeko arrazoi nagusietako bat dela diote.{{Aipua|«Berotegi-efektuko gasen isurketak nahikoa murriztuz gero, horietako askok bizirauteko eta berreskuratzeko aukera izango dute oraindik». [[James Hanson]] [[NASA|NASAko]] zientzialariak ohartarazi du: giza zibilizazioa garatu zenaren antzeko klima mantentzeko, zeinari hainbeste organismo egokituta dauden, gure atmosferako karbono dioxidoa azkar murriztu behar dugula 350 ppm-ra. Industria iraultzaren aurretik, atmosferako karbono dioxidoaren maila oso gutxitan igo zen 280 ppm-tik gora; 2014ko urte naturalean, karbono dioxidoaren maila 395 eta 402ren artean ibili zen.|US National Park Service<ref>{{Erreferentzia|izena=An Automated|abizena=Attendant|izenburua=Climate Change Endangers Wildlife - Point Reyes National Seashore (U.S. National Park Service)|hizkuntza=en|abizena2=Directory|abizena3=Park|abizena4=pm|abizena5=Am|abizena6=Us|izena2=From Which One Can Opt to Access a Name|izena3=Listen to Recorded Information About the|izena4=or speak with a ranger Please note that if you are calling between 4:30|izena5=10|izena6=park staff may not be available to answer your call Contact|url=https://www.nps.gov/pore/learn/nature/climatechange_wildlife.htm|aldizkaria=www.nps.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.}}
===Galzoriko Espezieen Legea===
Estatu Batuetako 1973ko arriskuan dauden Espezieen Legearen arabera, espezieak «desagertzeko arriskuan» edo «mehatxatu» gisa ager daitezke. Salt Creek-eko tigre kakalardoa (''Cicindela nevadica lincolniana'') ESAk babestutako Galzoriko azpiespezie baten adibidea da. AEBko Arrain eta Faunaren Zerbitzua eta Itsasoko Arrantza Zerbitzu Nazionala galzoriko espezieak sailkatzeaz eta babesteaz arduratzen dira. Espezie jakin bat zerrendara gehitzeaz ere arduratzen dira, zeina prozesu luze eta eztabaidagarria izan daitekeen<ref>{{Erreferentzia|izena=David S.|abizena=Wilcove|izenburua=How Many Endangered Species Are There in the United States?|orrialdeak=414|abizena2=Master|izena2=Lawrence L.|data=2005-10|url=http://doi.wiley.com/10.2307/3868657|aldizkaria=Frontiers in Ecology and the Environment|alea=8|zenbakia=3|doi=10.2307/3868657|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Arriskuan dauden espezieen lege batzuk eztabaidagarriak dira. Eztabaida-eremu tipikoen artean daude: espezie bat arriskuan dauden espezieen zerrendan sartzeko irizpideak eta populazioa berreskuratu ondoren espezie bat zerrendatik kentzeko arauak ezartzea; lurzoruaren garapenaren murrizketak, ea [[Gobernu|gobernuaren]] lurren [[Desjabetzapen|desjabetza]] den; lur-jabe pribatuak, beren eremuen erabilera galtzeagatik konpentsatu behar ote diren, eta babes legeen arrazoizko salbuespenak, lortzea. Halaber, [[Ehiztari|ehiztarien]] eta hainbat industriaren [[Lobby|lobby-ak]], hala nola [[Petrolio|petrolioaren]] industria, [[eraikuntza]] industria eta [[egurgintza]], oztopo izan dira Galzoriko Espezieen Legeak ezartzeko.
[[George W. Bush-en presidentetza|Bush administrazioak]] indarrik gabe utzi zuen desagertzeko arriskuan dauden espezieak kaltetu ditzaketen ekintzak hartu aurretik funtzionario federalek fauna aditu bat kontsultatu behar zuten politika. [[Barack Obama-ren presidentetza|Obamaren administrazioan]], ordea, berriro ezarri zen politika hori<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reversing Bush Rule, Obama Resumes Safeguards for Endangered Species|hizkuntza=en-us|data=2009-03-03|url=https://www.pbs.org/newshour/science/science-jan-june09-speciesrule_03-03|aldizkaria=PBS NewsHour|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Galzoriko espezie gisa zerrendatuta egoteak eragin negatiboa izan dezake, espezie bat desiragarriagoa izan daitekeelako bildumagileentzat eta ezkutuko ehizaileentzat<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Efektu hori potentzialki murriztu daiteke, adibidez, Txinan, non komertzialki hazitako dortokek arriskuan dauden espezieak ezkutuko ehizaren presioa murrizten ari diren<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Espezieak zerrendatzeko beste arazo bat da, lur eremu batetik arriskuan dauden espezieak kentzeko, «tiroa, pala eta isildu» metodoaren erabilera bultzatzea da. Gaur egun, lur-jabe batzuek beren lurren balioaren gutxitzea hauteman dezakete, bertan desagertzeko Galzoriko animalia bat aurkituz gero. Badirudi animaliak hil eta lurperatzea edo habitata isilean suntsitzea aukera dezaketela, horrela arazoa beren lurretik kenduz baina, aldi berean, desagertzeko arriskuan dagoen espeziearen populazioa gehiago murriztuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Shoot, Shovel, and Shut Up": Celebrating 30 years of failing to save endangered species - Reason Magazine|data=2009-09-21|url=https://web.archive.org/web/20090921131035/http://www.reason.com/news/show/34933.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Galzoriko Espezieen Legearen eraginkortasuna, «galzoriko espezieak» terminoa sortu zuena, zalantzan jarri dute enpresa sustatzaileen taldeek eta haien argitalpenek, baina, hala ere, espezieekin lan egiten duten faunaren zientzialariek oso aintzat hartu dute berreskuratzeko tresna eraginkor gisa. Hemeretzi espezie kendu eta berreskuratu dira zerrendatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USFWS Threatened and Endangered Species System (TESS)|data=2007-07-28|url=https://web.archive.org/web/20070728035106/http://ecos.fws.gov/tess_public/DelistingReport.do|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>, eta, Estatu Batuetako ipar-ekialdean, zerrendatutako espezieen % 93k populazio egonkorra edo suspertzen ari den populazioa dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Endangered Species Act|url=https://www.biologicaldiversity.org/campaigns/esa/index.html|aldizkaria=www.biologicaldiversity.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gaur egun, Galzoriko 1.556 espezie gobernu-legeek babesten dituzte. Hurbilketa horrek, ordea, ez ditu kontuan hartzen, Galzoriko Espezieen Legearen babespean sartzen ez diren Galzoriko espezieak. ''NatureServe''-ren kontserbazio-egoera globalaren arabera, ornodunen % 13, gutxi gorabehera (itsas arrainak kenduta), landare baskularren % 17 eta onddoen % 6 eta 18 artean arriskuan daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=415-416}}. Beraz, guztira, Estatu Batuetako animalia, onddo eta landare ezagunen % 7 eta 18 artean desagertzear daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=416}} Guztira, Estatu Batuetan, arriskuan dauden Espezieen Legearen mendean babestutako espezie kopurua baino nabarmen handiagoa da.
Gizakiak bere burua zaintzeko ehiza egiten hasi zenetik, gehiegizko ehiza eta arrantza arazo handi eta arriskutsua izan dira. Gizadiaren interferentziaren ondorioz desagertu diren espezie guztien artean, [[Dodo|dodoa]], [[Ectopistes migratorius|uso bidaiaria]], [[Pinguinus impennis|auka handia]], [[Tasmaniako tigre|Tasmaniako tigrea]] eta [[Hydrodamalis gigas|Stellerren itsas behia]] dira adibiderik ezagunenetakoak; [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]], [[Grizzly hartz|Grizzly hartza]], [[Ameriketako bisonte|Ameriketako bisontea]], [[Canis lycaon|ekialdeko egur otsoa]] eta [[itsas dortoka]] ia desagertzeraino eraman dira ezkutuko ehizaren bidez. Asko bizirauteko beharrezkotzat jotzen ziren elikagai iturri gisa hartu ziren, baina kirolaren helburu bihurtu ziren. Hala ere, desagertzea ekiditeko ahaleginak direla eta, [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]] edo ''Haliaeetus leucocephalus'', zerrenda gorrian, [[Gutxi kezkatzen duten espezie]] kategorian dago orain<ref>{{Erreferentzia|abizena=IUCN|izenburua=Haliaeetus leucocephalus: BirdLife International: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22695144A93492523|hizkuntza=en|data=2016-10-01|url=http://www.iucnredlist.org/details/22695144/0|doi=10.2305/iucn.uk.2016-3.rlts.t22695144a93492523.en|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Espezie baten gehiegizko ehizaren egungo adibide bat ozeanoetan ikus daiteke, non zenbait baleren populazioak asko murriztu diren. Adibidez, [[Balea urdin|balea urdina]], [[groenlandiar balea]], [[Zere arrunt|zere arrunta]], [[Balea gris|balea grisa]], [[Kaxalote|kaxalotea]] eta [[xibarta]] gaur egun Galzoriko Espezieen Zerrendan sartzen diren zortzi baleetako batzuk dira. Baleen arrantza murrizteko eta populazioaren tamaina handitzeko ekintzak egin izan dira. Ekintzen artean, Estatu Batuetako uretan balea ehiza oro debekatzea eta balea guztiak babesten dituen CITES ituna eratzea, [[Nazioarteko Balea Batzordea|Nazioarteko Balea Ehiza Batzordea]] (IWC) sortzearekin batera. Baina mugimendu horiek guztiak martxan jarri diren arren, Japonia gisako herrialdeek baleak ehizatzen eta biltzen jarraitzen dute «helburu zientifikoen» aitzakiarekin<ref>Freedman, Bill (2008). "Endangered species". ''Gale'' (4th ed.). '''46''' (44): 25. [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30399289 PMID 30399289]</ref>. Gehiegizko ehizak, klima-aldaketak eta habitataren galerak arriskuan dauden espezieen zerrendan espezie berriak sartzea eragiten du. Etorkizunean, desagertze-tasak, neurri handi batean, handitu daitezkeela esan daiteke.
==Kanadan==
Desagertzeko arriskuan dauden espezien arazoa [[Kanada|Kanadako]] Arriskuan dauden Espezieei buruzko Legearen bidez heltzen da. Espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela kontuan hartzen da desagertzeko edo erauzteko zorian dagoenean. Behin espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela iritzitakoan, Legeak espeziearen populazioaren beherakada nola gelditu edo nola irauli adierazten duen berreskurapen-plan bat garatzea eskatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Environment and Climate Change|abizena=Canada|izenburua=Species at Risk Act: recovery strategies|data=2018-02-26|url=https://www.canada.ca/en/environment-climate-change/services/species-risk-public-registry/recovery-strategies.html|aldizkaria=www.canada.ca|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. 2021ez geroztik, Kanadako Arriskuan dauden Basafaunaren Egoeraren Batzordeak (COSEWIC) Kanadan desagertzeko arriskuan dauden 369 espezie ebaluatu ditu.
==Indian==
''World Wide Fund''-India kezkatuta dago animalia espezie hauen iraupenaren inguruan: [[Panda gorri|panda gorria]], [[Bengalako tigre|Bengalako tigrea]], [[Ganges|Ganges ibaiko]] [[Izurde|izurdea]], [[Asiar elefante|Asiar elefantea]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The endangered animals of India|hizkuntza=en-US|url=https://www.thegazette.com/kids-articles/the-endangered-animals-of-india/|aldizkaria=www.thegazette.com|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
Indiak Fauna Babesteko Legea sinatu, eta Nazioarteko Merkataritzari buruzko Hitzarmenarekin bat egin zuen 1976an, ezkutuko ehizak bere fauna kaltetu ez zezan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=India's Wildlife Trade: Success and Failures of Protecting Endangered Species|data=2020-11-26|url=https://web.archive.org/web/20201126151045/https://www.stoppoaching-now.org/post/india-s-wildlife-trade-success-and-failures-of-protecting-endangered-species|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Espezie inbaditzaileak==
Eremu batean autoktonoak ez diren espezie sartzeak ekosistema alda dezake, espezie autoktonoak desagertzeko arriskuan jartzeraino. Espezie-sartze horiei arrotz edo inbaditzaile deitzen zaie. Zenbait kasutan, espezie inbaditzaileak bertako espezieekin lehiatzen dira jateko edo bertakoez aprobetxatzen dira. Beste kasu batzuetan, oreka ekologiko egonkorra apurtu daiteke harrapariengatik edo ustekabeko espezieen gainbehera eragiten duten beste arrazoi batzuengatik. Espezie berriek espezie autoktonoek esposiziorik edo erresistentziarik ez duten gaixotasunak ere ekar ditzakete<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Invader Species (Grolier Multimedia Encyclopedia) {{!}} Scholastic News Edition 5/6 {{!}} Scholastic.com|data=2018-10-09|url=https://web.archive.org/web/20181009013252/http://www.scholastic.com/browse/article.jsp?id=3753825|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Klima aldaketa==
[[Munduko Natura Funtsa|Munduko Natura Funtsak]] (ingelesez WWF) azpimarratu du gure planeta azken 10.000 urteetan baino azkarrago berotzen ari dela eta espezieak klima-eredu berrietara egokitzea beharrezkoa dela, hala nola prezipitazioen aldaeretara eta uda luzeago eta epelagoetara<ref name=":1" >{{Erreferentzia|izenburua=Impact of climate change on species|hizkuntza=en|url=https://wwf.panda.org/discover/our_focus/wildlife_practice/problems/climate_change/|aldizkaria=wwf.panda.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. Adibidez, AEBko ''Fish & Wildlife Service''k (Basoko Arrantza eta Bizitza Zerbitzua) klima-aldaketak espezieengan duen eragina ulertzeko eta arintzeko ahaleginak nabarmendu zituen ikerketa zientifikoen, modelizazioaren eta kontserbazio-ekintzen bidez. Horrek espezieen egungo egoera, haien aldakuntza genetikoa eta inguruneko aldaketek biziraupenari nola eragin diezaiokeen ebaluatzea dakar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Protecting threatened and endangered species in a changing climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2024-01-04|url=https://www.fws.gov/story/2024-01/protecting-threatened-and-endangered-species-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak]] (IUCN) adierazi du, batez besteko 1 ºC-ko tenperaturaren hazkunde globalak eragin handia duela espezieetan, ugaritasun, konposizio genetiko, portaera eta biziraupenaren aldaketetan barne. Klima aldaketak espezietan duen eragina murrizteko, IUCNk indarra egiten du ingurumen politiketan neurriak hartzearen beharraz, CO<sup>2</sup>-ren igorpenak murrizteko. Kontserbazio ahaleginetarako jarraibideak, IUCNren zerrenda gorria gisako tresnak funtsezkoak dira espezieak klima-aldaketarekiko duten ahultasuna ebaluatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species and climate change|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources/issues-brief/species-and-climate-change|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Gainera, klima-aldaketak ekar ditzake espezieak noizbait egon diren edo desagertu diren eremuetatik desagertzea. [[Munduko Natura Funtsa|WWFk]] aipatutako ikerketa batek zioen neurriak hartu ezean sei espezietatik bat desagertzeko arriskuan dagoela klima aldaketaren ondorioz, ekintza ez bada. Klima aldakorrei erantzuteko edo habitat berriak edo murriztaileak aurkitzeko beren eremuak aldatzen dituen espezieen fenomenoak erakusten du Lurraren berotzeak biodibertsitatean duen eragin zuzena<ref name=":1" />.
Adibidez, [[Pinguino enperadore|pinguino enperadoreak]], Antartikoko izotzaren beharra dute ugaltze, aterpe eta janaria lortzeko. Izotz geruzak urtzeak mehatxu zuzena dakar haien biziraupenerako. Era berean, ''Lagopus leucura'' hegaztia, [[Rainier mendia|Rainier mendi]] alpetarretara egokitua, habitaten galerari aurre egin behar dio elurren patroien aldaketaren eta tenperatura gorakorraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Preventing Extinctions in a Changing Climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2022-05-26|url=https://www.fws.gov/story/2022-05/preventing-extinctions-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
==Kontserbazioa==
[[Fitxategi:Dhole.jpg|thumb|upright=0.7|[[Cuon alpinus|Kuoia]], asiar txakur basatia, Asian, desgertzeko arrisku handienean dagoen animalia.]]
===Gatibu-hazkuntza===
Gatibu-hazkuntza da giza kontrolatutako inguruneetan espezie arraroak edo arriskuan dauden espezieak hazteko prozesua, hala nola fauna-erreserbak, zoologikoak eta beste kontserbazio instalazio batzuk. Gatibu-hazkuntzak espezieen desagertzea saihestera zuzenduta dago, eta, beraz, espezieen biztanleria egonkortzen da desagerpena baztertuz<ref>"[https://web.archive.org/web/20091015180848/http://nationalzoo.si.edu/ConservationAndScience/EndangeredSpecies/CapBreedPops/default.cfm Captive Breeding Populations – National Zoo]". Nationalzoo.si.edu. Archived from the original on 15 October 2009. Retrieved 6 December 2009</ref>.
Teknika horrek espezie askorekin erabili da denbora batez, eta, ziur aski, Europako eta Asiako gobernarien mehatxuei egozten zaizkie gatibu-kasurik zaharrenak; adibide bat ''[[Elaphurus davidianus]]'' oreina da. Hala ere, gatibu hazteko teknikak nekez aplika daitezke asko mugitzen diren espeziekin, hala nola zenbait hegazti migratzaile (adibidez, [[Kurrilo koroatu|kurriloak]]) eta arrainekin (adibidez, ''[[Tenualosa ilisha]]''). Gainera, populazio gatibua txikiegia bada, endogamia gerta daiteke gene-multzo txikiaren ondorioz, eta [[Immunitate|immunitatea]] murriztu.
1981ean, Zoo eta Akuarioen Elkarteak (AZA) Espezieen Biziraupenerako Plana (SSP) sortu zuen, galzorian eta mehatxupean dauden espezie zehatzak zaintzen laguntzeko kume gatibuaren bidez. 450 SSP plan baino gehiagorekin, arriskuan dauden espezie batzuk AZAk babesten ditu, populazioa kudeatzeko helburuak eta populazio askotariko eta osasuntsuarentzako hazkuntza-gomendioak betetzeko planekin, Taxonen aholkularitza-taldeek sortuak. Programa horiek azken baliabideko ahalegin gisa sortu ohi dira. SSP Programek sarri hartzen dute parte espezieen berreskurapenean, faunaren gaixotasun-agerraldien albaitari-zaintzan eta fauna kontserbatzeko beste lan batzuetan. Era berean, AZAren Espezieen Biziraupenerako Planak hazkuntza- eta transferentzia-programak ditu, bai AZAren barruan, bai kanpoan (ziurtatutako zoologiko eta akuarioak). SSP programen parte diren animalia batzuk dira: [[Panda handi|panda handiak]], [[Gorila|beheko gorilak]] eta [[Kaliforniako kondor|Kaliforniako kondorrak]].
===Hazkuntza pribatua===
[[Fitxategi:Ostafrikanisches Spitzmaulnashorn.JPG|thumb|upright=0.7|Errinozero beltza]]
[[Fitxategi:Thmac u0.gif|thumb|upright=0.7|''[[Thunnus maccoyii]]'']]
Ezkutuko ehizak arriskuan dauden animalia-populazioak nabarmen murrizten ditu; hazkuntza pribatuak, berriz, legez eta irabazi-asmorik gabe, kontrakoa egiten du. Hegoaldeko [[Errinozero beltz|errinozero beltzen]] eta hegoaldeko [[Errinozero zuri|errinozero zurien]] populazioa nabarmen handitu da. [[Richard Emslie]] IUCNko arduradun zientifikoak programa horiei buruz esan zuen: «Legearen betearazpen eraginkorra askoz errazagoa izan da orain, animaliak jabetza pribatukoak baitira neurri handi batean... Tokiko komunitateak kontserbazio-programetan sartu ahal izan ditugu. Errinozeroak zaintzeari atxikitako pizgarri ekonomiko gero eta indartsuagoak daude, ezkutuko ehizari edo Ekoturismotik edo etekinen truke saltzeari baino. Jabe askok modu seguruan babesten dituzte. Sektore pribatua funtsezkoa izan da gure lanean aurrera egiteko»<ref>{{Erreferentzia|izenburua=He's black, and he's back! Private enterprise saves southern Africa's|hizkuntza=en|data=2008-06-16|url=https://www.independent.co.uk/climate-change/news/he-s-black-and-he-s-back-private-enterprise-saves-southern-africa-s-rhino-from-extinction-848482.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Kontserbazioan adituek «gaizki ulertutzat» jo dute Txinako dortoka hazkuntzak Txinako eta Asiako hego-ekialdeko dortoka basatietan, askok galzorian daudenak, duen eragina<ref>{{Erreferentzia|izena=Shi|abizena=Haitao|izenburua=Evidence for the massive scale of turtle farming in China|orrialdeak=147–150|hizkuntza=en|abizena2=Parham|abizena3=Zhiyong|abizena4=Meiling|abizena5=Feng|izena2=James F.|izena3=Fan|izena4=Hong|izena5=Yin|data=2008-01|url=https://www.cambridge.org/core/journals/oryx/article/evidence-for-the-massive-scale-of-turtle-farming-in-china/E279FBFB5B6175535C117CAAE33BCE3B|aldizkaria=Oryx|alea=1|zenbakia=42|issn=1365-3008|doi=10.1017/S0030605308000562|sartze-data=2024-03-14}}</ref>. «Ageriko» merkataritzan hazitako animalien ehunekoa, 2000. urtean % 30 ingurukoa izatetik % 70 ingurukoa izatera igaro zen 2007an<ref name=":2" >"[https://web.archive.org/web/20120218191219/http://www.fishfarmer-magazine.com/news/fullstory.php/aid/993/Turtle_farms_threaten_rare_species,_experts_say.html Turtle farms threaten rare species, experts say] Archived 2012-02-18 at the Wayback Machine". ''Fish Farmer'', 30 March 2007. Their source is an article by James Parham, Shi Haitao and two other authors, published in February 2007 in the journal ''Conservation Biology''.</ref>, eta kezkatuta daude animalia basati asko harrapatzen dituztelako ugazle pribatuei ugaltzaileak emateko. [[Peter Paul van Dijk]] kontserbazio-adituak adierazi zuenez, dortoka hazleek uste dute harrapatutako animalia basatiek ugalmen hobeagoa dutela. Dortoka-ugazleek, beraz, arriskuan dauden dortoka espezie batzuen azken ale basatiak bilatu eta harrapa ditzakete<ref name=":2" />.
2015ean, Australiako ikertzaileek hegoaldeko hegalaburra (''[[Thunnus maccoyii]]'') limurtzea lortu zuten itsasorako irtenbiderik gabeko tankeetan hazteko, eta horrek aukera ematen du, [[Piszikultura|arrain-hazkuntzaren]] bidez, espeziea [[Gehiegizko arrantza|gehiegizko arrantzatik]] salbatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breeding Tuna on Land - The Top 10 Everything of 2009 - TIME|data=2009-12-13|url=https://web.archive.org/web/20091213010512/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1945379_1944416_1944425,00.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
== Gallery ==
<gallery widths="180px">
Fitxategi: Sea otter cropped.jpg|Arriskuan egon arren, [[Itsas igaraba|itsas igarabak]] populazio handi samarra du.
Fitxategi: Bison skull pile edit.jpg|1870eko ([[Ameriketako bisonte|AEBko bisonte]]) garezurren argazkia. 1890erako, gehiegizko ehizak 750era murriztu zuen populazioa.
Fitxategi:Pediocactus knowltonii fh 27 5 COL NM border in cultur B.jpg|[[Pediocactus knowltonii]]
Fitxategi:Caretta caretta01.jpg|[[Egiazko kareta]](''Caretta caretta'')
Fitxategi:Arowana.jpg|''[[Scleropages formosus]]''
Fitxategi:Hawksbill Sea Turtle (Critically Endangered Species).jpg | [[Karei dortoka]] (''Eretmochelys imbricata'')
Fitxategi:Pelochelys_cantorii.jpg|''[[Pelochelys cantorii]]''
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Bibliografia osagarria ==
{{Refbegin}}
* Glenn, C. R. 2006. [https://web.archive.org/web/20190915063352/http://earthsendangered.com/ "Earth's Endangered Creatures"].
* Ishwaran, N., & Erdelen, W. (2005, May). [https://web.archive.org/web/20151107005312/http://jstor.org/stable/3868449 Biodiversity Futures], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(4), 179.
* Kotiaho, J. S., Kaitala, V., Komonen, A., Päivinen, J. P., & Ehrlich, P. R. (2005, February 8). [https://web.archive.org/web/20180913184903/https://www.jstor.org/stable/3374545 Predicting the Risk of Extinction from Shared Ecological Characteristics], proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(6), 1963–1967.
* Minteer, B. A., & Collins, J. P. (2005, August). [https://web.archive.org/web/20180913184916/https://www.jstor.org/stable/3868567 Why we need an "Ecological Ethics"], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(6), 332–337.
* Raloff, J. (2006, August 5). [https://web.archive.org/web/20180913190621/https://www.jstor.org/stable/4017054 Preserving Paradise], [[Science News]], 170(6), 92.
* {{Erreferentzia|abizena1=Wilcove|izena1=D.S.|abizena2=Master|izena2=L.L|urtea=2005| (2008, October). [https://www.jstor.org/stable/3868674 How Many Endangered Species are there in the United States?] }}{{erreferentzia |url=https://web.archive.org/web/20180913223300/https://www.jstor.org/stable/3868674 |data=2018-09-13 }} Frontiers in Ecology and the Environment, 3(8), 414–420.
* Freedman, Bill. "endangered species." Gale Encyclopedia of Science. Ed. K. Lee Lerner and Brenda Wilmoth Lerner. 4th ed. Detroit: Gale Group, 2008. Discovering Collection. Gale.
* Chiras, Daniel D. "Invader Species." Grolier Multimedia Encyclopedia. Grolier Online, 2011.
* "endangered Species." Current Issues: Macmillan Social Science Library. Detroit: Gale, 2010.
{{Refend}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Galzoriko espezieak]]
[[Kategoria:Habitata]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
itqhu1xf8ebhn7nt87wydgoyn2ocs5u
9994241
9994240
2024-12-09T10:49:34Z
Xabier Armendaritz
448
irudi orokorrena hasieran jartzea, espezie zehatz batenaren ordez
9994241
wikitext
text/x-wiki
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Status iucn3.1 EN eu.svg|thumb|[[IUCNren Zerrenda Gorria]]n animalien egoera neurtzen da. Arriskuan dauden animaliak hiru mailatan sailkatzen dira. Galzoriko espezieak ''EN'' ikurraz adierazten dira ([[ingeles]]ezko ''{{lang|en|endangered}}'' adjektibotik).]]
[[Fitxategi:Linces1.jpg|thumb|259x259px| [[Iberiar katamotz]]a (''Lynx pardinus''), galzoriko espezie bat. ]]
'''Galzoriko espezie'''a etorkizun hurbilean, mundu osoan edo jurisdikzio politiko jakin batean, [[Espezieen iraungipen|galtzeko arriskuan]] dagoen espeziea da, hainbat faktore direla kausa: hala nola habitat-galera, [[ezkutuko ehiza]] eta [[Espezie inbaditzaile|espezie inbaditzaileak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Why do animals and plants become endangered? {{!}} U.S. Geological Survey|url=https://www.usgs.gov/faqs/why-do-animals-and-plants-become-endangered|aldizkaria=www.usgs.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen]] (ingelesezko sigletan, IUCN) [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorriak]] espezie askoren [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoera]] globala zerrendatzen du, eta beste hainbat agentziak eremu jakin batzuetan duten espezieen egoera ebaluatzen dute. Nazio askok kontserbazioaren mendean dauden espezieak babesten dituzten [[Ingurumen Lege|legeak]] dituzte, adibidez, [[ehiza]] debekatuz, lurren garapena mugatuz, edo [[Naturagune babestu|eremu babestuak]] sortuz. Galzoriko espezie batzuk kontserbazio-ahalegin handien xede dira, hala nola gatibu-hazkuntza eta [[Errestaurazio ekologiko|habitataren berreskuratzea]].
Giza jarduera arrazoi garrantzitsua da espezie batzuen arriskurako<ref>"[https://www.worldwildlife.org/species/giant-panda Giant Panda WWF]". Retrieved 19 September 2022.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species – Grey Long-Eared Bat|hizkuntza=en-GB|url=https://www.mammal.org.uk/species-grey-long-eared-bat/|aldizkaria=The Mammal Society|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Endangered Species|hizkuntza=en|url=https://education.nationalgeographic.org/resource/endangered-species|aldizkaria=education.nationalgeographic.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jeff|abizena=Tollefson|izenburua=Humans are driving one million species to extinction|orrialdeak=171–171|hizkuntza=en|data=2019-05-06|url=https://www.nature.com/articles/d41586-019-01448-4|aldizkaria=Nature|alea=7755|zenbakia=569|doi=10.1038/d41586-019-01448-4|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Kontserbazio egoera==
{{Sakontzeko|Kontserbazio egoera}}
[[Fitxategi:Pusa hispida saimensis ca 1956.jpg|thumb|upright|''Pusa hispida saimensis'' baten 1956ko argazkia, [[Saimaako itsas txakur marmolaire]] izenaz ere ezaguna. [[Finlandia]] [[Saimaa|Saimaa aintziran]] bakarrik bizi da: galtzeko arrisku handiena dute, munduan guztira 400 ale inguru baino ez dira.<ref>{{erreferentzia |izenburua= Saimaa Ringed Seal |url= https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |access-date= 22 December 2018 |archive-date= 25 December 2018 |archive-url= https://web.archive.org/web/20181225014047/https://wwf.fi/en/saimaaringedseal/ |url-status= live }}</ref>]]
Espezie baten kontserbazio-egoerak desagertzeko probabilitatea adierazten du. Espezie baten egoera ebaluatzeko, hainbat faktore hartzen dira kontuan: geratzen diren aleak, beren hazkundea edo beherakada orokorra denboran zehar, hazkuntza arrakasta tasak edo mehatxu ezagunak<ref>"[https://web.archive.org/web/20130921055302/http://www.natureserve.org/infonatura/Lnsstatus.htm NatureServe Conservation Status]". NatureServe. April 2007. Archived from the original on 21 September 2013. Retrieved 2 June 2012</ref>. [[IUCNren Zerrenda Gorria|IUCNren Mehatxatutako Espezieen Zerrenda Gorria]] mundu osoan [[Kontserbazio egoera|kontserbazio-egoeraren]] zerrenda eta sailkapen sistema ezagunena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red List Overview|data=2012-05-27|url=https://web.archive.org/web/20120527175928/http://www.iucnredlist.org/about/red-list-overview|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Munduko espezieen % 50 baino gehiago arriskuan daudela kalkulatzen da<ref>"[https://web.archive.org/web/20120913043721/http://www.conservationandwildlife.com/threatened-species Threatened Species]". Conservation and Wildlife. Archived from the original on 13 September 2012. Retrieved 2 June 2012</ref>, baina «galzorikoa», «arraroa» edo «lokalki galdua» espezieen kategorien arteko muga, sarritan, zaila da marraztea, oro har, espezie horietako gehienei buruzko datuen urritasuna dela eta. Hori nabarmen gertatzen da munduko Ozeanoan, non hamarkadatan ikusi ez diren espezie mehatxatuak oharkabean pasa daitezke<ref>Briand, Frederic (October 2012). "[https://www.researchgate.net/publication/233408388 Species Missing in Action - Rare or Already Extinct?]". ''National Geographic''.</ref>.
Nazioartean, 195 herrialdek akordio bat sinatu dute arriskuan dauden eta mehatxatutako beste espezie batzuk babestuko dituzten Biodibertsitaterako Ekintza Planak sortzeko. Estatu Batuetan, halako planei ''Species Recovery Plans'' deitu ohi zaie.
==IUCNren Zerrenda Gorria==
[[Fitxategi:Panthera tigris altaica 13 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|upright|[[Tigre siberiar|Siberiako tigrea]] galtzeko arriskuan dagoen tigre [[Tigre#Azpiespezieak|azpiespezie]] bat da. Hiru tigre azpiespezie galuta daude jada (ikus [[Zerrenda:Haragijaleak|Haragijaleen zerrenda]], populazioaren arabera).<ref>{{erreferentzia |url=http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |izenburua=The Tiger |argitaletxea=Sundarbans Tiger Project |access-date=2 June 2012 |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20120917192637/http://www.sundarbantigerproject.info/viewpage.php?page_id=2 |archive-date=17 September 2012 }}</ref>]]
[[Fitxategi:AraGlaucogularisFull.jpg|thumb|upright|[[Ara glaucogularis|Guakamaio eztarri urdina]], galtzeko arrisku larrian dagoen hegaztia]]
[[Fitxategi:BrownSpiderMonkey (edit2).jpg|thumb|upright|[[Ateles hybridus|Armiarma tximino marroia]], galtzeko arrisku larrian dagoen ugaztuna]]
[[Fitxategi:Siamese Crocodiles.JPG|thumb|upright|[[Crocodylus siamensis|Siameko krokodiloa]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Nicrophorus americanus - Sankt-Peterburg.jpg|thumb|upright|[[Nicrophorus americanus|Kakalardo sarraskijalea]], galtzeko arriskuan dagoen intsektu espeziea]]
[[Fitxategi:Lepidochelys kempii.jpg|thumb|upright|[[Kemp dortoka]], galtzeko arrisku larrian dagoen narrastia]]
[[Fitxategi:Mexican_Wolf_2_yfb-edit_1.jpg|thumb|upright|[[Canis lupus baileyi|Mexikar otsoa]], galtzeko arrisku handienean dagoen Ipar Amerikako [[otso grisa]]. 143 inguru bizi dira naturan.]]
Zerrenda etiketatu gisa dagoen arren, [[IUCNren Zerrenda Gorria]] espezieen kontserbazio-egoera globala ebaluatzeko sistema da, «datu eskasak» (DD) dituzten espezieak barne, hau da, horien egoera zehaztu aurretik datu eta ebaluazio gehiago behar duten espezieak —baita IUCNren espezieen ebaluazio-prozesuak modu integralean ebaluatutako espezieak ere<ref name=":0" >{{Erreferentzia|izenburua=Resources {{!}} IUCN|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Indizean dauden espezieak honako hauek dira: [[Ugaztun|ugaztunak]], [[Hegazti|hegaztiak]], [[Anfibio|anfibioak]], [[Cycadales]] eta [[Koral|koralak]]. Ebaluatu dira «Ia Galzoriko espezie» ''Near Threatened'' (NT) ([[Ia galzoriko espezie|Ia mehatxatuta]]) eta ''Least Concern'' (LC) ([[Gutxi kezkatzen duten espezie|Kezka Gutxiko]]) egoerako espezie horiek populazio nahiko sendoak eta osasuntsuak dituztela ikusi da, nahiz eta gainbeheran egon daitezkeen. Beste leku batzuetan erabilera orokorragoa izan, Zerrendak ''endangered species'' (desagertzeko arriskuan dauden espezieak) eta ''threatened species'' (mehatxatutako espezieak) terminoak esanahi bereziekin erabiltzen ditu: ''Endangered'' (EN) (arriskuan) espezieak, ''Threatened'' (VU) ([[Espezie zaurgarri|mehatxatua]]) espezieak eta ''Critically Endangered'' (CR) ([[Galzori larriko espezie|arrisku kritikoan]]) espezieen artean daude. 2012an, IUCNren Zerrenda Gorriak 3.079 animalia eta 2.655 landare espezie zerrendatu zituen mundu osoan ''Endangered'' (EN) (arriskuan) zeudenen artean<ref name=":0" />.
==Brasilen==
Brasil munduko [[biodibertsitate]] handiena duen herrialdeetako bat da, gehiena ez bada. [[Amazonia|Amazoniako]] basoa ez ezik, [[Baso Atlantikoa]] ere hartzen du, [[Cerrado ekoeskualde|Cerrado]] sabana itxurakoa, beste [[Brasilgo biomas|biomasen]] artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The top 10 most biodiverse countries|hizkuntza=en-US|data=2016-05-21|url=https://news.mongabay.com/2016/05/top-10-biodiverse-countries/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Ondo kontserbatutako bere oihan batzuen dentsitate handia dela eta, faunaren trafikoa, baso-soiltzearekin batera, zeina Brasilgo arrisku handieneko eragileetako bat den, erronka bihurtu da haren zaintza. Brasilek ingurumena babesteko sistema juridiko zabala du, bere Konstituzioa barne<ref>"[https://www.oas.org/es/sla/ddi/docs/acceso_informacion_base_dc_leyes_pais_b_1_en.pdf <nowiki>Brazilian Constitution of 1988 - Article 23 "The Union, the states, the federal district and the municipalities, in common, have the power: [...] VI – to protect the environment and to fight pollution in any of its forms; VII – to preserve the forests, fauna and flora</nowiki>]" (PDF). ''OAS (Organization of American States)''. 2010.</ref>, bai eta [[fauna]] eta [[flora]] babesteko ardura duten hainbat gobernu federal, estatu eta tokiko agentzia, ingurumen-delituekin lotutako pertsona edo enpresei isunak jartzea eta legez kanpo hartutako fauna konfiskatzea. Agentzia horiek beren datuak bil ditzaketen arren, sistema bakoitzak nahiko bere kabuz funtzionatzen du faunaren trafikoari dagokionez. Hala ere, Brasilen lan egiten duten agentziek eta [[Gobernuz kanpoko erakunde|gobernuz kanpoko erakundeek]] (GKE) ados daude hegaztiak herrialdean trafikatzen diren espezieen % 80 inguru direla esaterakoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A máfia dos bichos: Muito além de reality, tráfico de animais no Brasil tira 38 milhões de bichos da mata por ano e gira R$ 3 bi|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/reportagens-especiais/trafico-no-brasil-tira-por-ano-35-milhoes-de-animais-da-floresta-e-gira-r-3-bilhoes/|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Brasilgo legean aurreikusitako basa-bizitzaren kontrabandoaren eta beste ingurumen-delituen arteko harremana, hala nola [[Basogabetze|basogabetzea]] eta arriskuan dauden espezieen arteko harremana, bereziki korapilatsua eta kezkagarria da, animalia edo landarea zenbat eta arraroagoa izan [[Merkatu beltz|merkatu beltzaren]] helburu eta baliotsu bihurtzen baita, eta horrek arriskuan jartzen du gero eta espezie gehiago<ref>{{Erreferentzia|abizena=KKIENERM|izenburua=Wildlife, Forest & Fisheries Crime Module 1 Key Issues: Implications of Wildlife Trafficking|hizkuntza=en|url=https://www.unodc.org/e4j/en/wildlife-crime/module-1/key-issues/implications-of-wildlife-trafficking.html|aldizkaria=www.unodc.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gainera, ingurumen-aditu eta zientzialari batzuek aipatzen dute ingurumen-agentziak desegin izana eta [[Jair Bolsonaro|Jair Bolsonaroren]] lehendakaritzapean Brasilen legeak indargabetzea dela arriskuan dauden espezieen kopuruaren gorakadaren arrazoietako bat<ref>{{Erreferentzia|izena=Hakai|abizena=Magazine|izenburua=In COVID’s Shadow, Illegal Fishing Flourishes|hizkuntza=en|url=https://hakaimagazine.com/news/in-covids-shadow-illegal-fishing-flourishes/|aldizkaria=Hakai Magazine|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Behin, bere presidentetzan, ingurumenaren delitugileei 3.100 milioi dolarreko isun batzuk kendu zitzaizkien, eta Bolsonaro berari ezarritako isun bat, gutxienez (legez kanpoko arrantzarekin lotutakoa) bertan behera utzi zuten, eta isuna jarri zion agentea degradatua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ato do governo Bolsonaro deve anular até R$ 16 bilhões em multas ambientais|hizkuntza=pt-br|url=https://noticias.uol.com.br/meio-ambiente/ultimas-noticias/redacao/2022/09/20/ibama-multa-ambiental-eduardo-bim-governo-bolsonaro-notificacao-por-edital.htm|aldizkaria=noticias.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Iraganean, Brasilek arrakastaz salbatu zuen desagertzetik [[lehoi-tamarin urrekara]] endemikoa. GKE-en eta zenbait gobernuen jendea sentsibilizatzeko kanpaina masiboak, Brasilgo 20 errealeko billeteetan lehoi-tamarin urrekararen irudiak inprimatzea barne (zirkulazioan oraindik), espeziea arrisku larrian dauden animalien zerrendatik ateratzea onartzen zaie<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mico-leão-dourado é "case" de sucesso para preservação, mas vê nova ameaça|hizkuntza=pt-br|url=https://www.uol.com.br/ecoa/ultimas-noticias/2020/06/05/mico-leao-dourado-e-case-de-sucesso-para-preservacao-mas-ve-nova-ameaca.htm|aldizkaria=www.uol.com.br|sartze-data=2024-03-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How Brazil is working to save the rare lion tamarins of the Atlantic Forest|hizkuntza=en-US|data=2022-06-01|url=https://news.mongabay.com/2022/06/how-brazil-is-working-to-save-the-rare-lion-tamarins-of-the-atlantic-forest/|aldizkaria=Mongabay Environmental News|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
==Estatu Batuetan==
Badaude Estatu Batuetako datuak, zeinak giza populazioen eta mehatxatutako eta arriskuan espezieen arteko korrelazioa erakusten duten. Desagertzeko arriskuan dauden espezieen ekonomia eta kudeaketaren datu-baseko (DEMES) espezieen eta Arriskuan dauden Espezieen Legearen (ESA) 1970etik 1997ra bitarteko datuak erabiliz, giza jardueraren eta arriskuan dauden espezien arteko erlazio positiboa iradokitzen duen taula bat sortu zen<ref>Shogren, Jason F.; Tschirhart, John, eds. (2001). ''[[iarchive:protectingendang00shog|Protecting Endangered Species in the United States: Biological Needs, Political Realities, Economic Choices]]''. Cambridge University Press. pp. 1. ISBN 0521662109</ref>.
====Klima aldaketaren eragina galzoriko espezieengan====
Gure [[Atmosfera|atmosferako]] [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]] animaliak arriskuan jartzeko arrazoi nagusietako bat dela diote.{{Aipua|«Berotegi-efektuko gasen isurketak nahikoa murriztuz gero, horietako askok bizirauteko eta berreskuratzeko aukera izango dute oraindik». [[James Hanson]] [[NASA|NASAko]] zientzialariak ohartarazi du: giza zibilizazioa garatu zenaren antzeko klima mantentzeko, zeinari hainbeste organismo egokituta dauden, gure atmosferako karbono dioxidoa azkar murriztu behar dugula 350 ppm-ra. Industria iraultzaren aurretik, atmosferako karbono dioxidoaren maila oso gutxitan igo zen 280 ppm-tik gora; 2014ko urte naturalean, karbono dioxidoaren maila 395 eta 402ren artean ibili zen.|US National Park Service<ref>{{Erreferentzia|izena=An Automated|abizena=Attendant|izenburua=Climate Change Endangers Wildlife - Point Reyes National Seashore (U.S. National Park Service)|hizkuntza=en|abizena2=Directory|abizena3=Park|abizena4=pm|abizena5=Am|abizena6=Us|izena2=From Which One Can Opt to Access a Name|izena3=Listen to Recorded Information About the|izena4=or speak with a ranger Please note that if you are calling between 4:30|izena5=10|izena6=park staff may not be available to answer your call Contact|url=https://www.nps.gov/pore/learn/nature/climatechange_wildlife.htm|aldizkaria=www.nps.gov|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.}}
===Galzoriko Espezieen Legea===
Estatu Batuetako 1973ko arriskuan dauden Espezieen Legearen arabera, espezieak «desagertzeko arriskuan» edo «mehatxatu» gisa ager daitezke. Salt Creek-eko tigre kakalardoa (''Cicindela nevadica lincolniana'') ESAk babestutako Galzoriko azpiespezie baten adibidea da. AEBko Arrain eta Faunaren Zerbitzua eta Itsasoko Arrantza Zerbitzu Nazionala galzoriko espezieak sailkatzeaz eta babesteaz arduratzen dira. Espezie jakin bat zerrendara gehitzeaz ere arduratzen dira, zeina prozesu luze eta eztabaidagarria izan daitekeen<ref>{{Erreferentzia|izena=David S.|abizena=Wilcove|izenburua=How Many Endangered Species Are There in the United States?|orrialdeak=414|abizena2=Master|izena2=Lawrence L.|data=2005-10|url=http://doi.wiley.com/10.2307/3868657|aldizkaria=Frontiers in Ecology and the Environment|alea=8|zenbakia=3|doi=10.2307/3868657|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Arriskuan dauden espezieen lege batzuk eztabaidagarriak dira. Eztabaida-eremu tipikoen artean daude: espezie bat arriskuan dauden espezieen zerrendan sartzeko irizpideak eta populazioa berreskuratu ondoren espezie bat zerrendatik kentzeko arauak ezartzea; lurzoruaren garapenaren murrizketak, ea [[Gobernu|gobernuaren]] lurren [[Desjabetzapen|desjabetza]] den; lur-jabe pribatuak, beren eremuen erabilera galtzeagatik konpentsatu behar ote diren, eta babes legeen arrazoizko salbuespenak, lortzea. Halaber, [[Ehiztari|ehiztarien]] eta hainbat industriaren [[Lobby|lobby-ak]], hala nola [[Petrolio|petrolioaren]] industria, [[eraikuntza]] industria eta [[egurgintza]], oztopo izan dira Galzoriko Espezieen Legeak ezartzeko.
[[George W. Bush-en presidentetza|Bush administrazioak]] indarrik gabe utzi zuen desagertzeko arriskuan dauden espezieak kaltetu ditzaketen ekintzak hartu aurretik funtzionario federalek fauna aditu bat kontsultatu behar zuten politika. [[Barack Obama-ren presidentetza|Obamaren administrazioan]], ordea, berriro ezarri zen politika hori<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reversing Bush Rule, Obama Resumes Safeguards for Endangered Species|hizkuntza=en-us|data=2009-03-03|url=https://www.pbs.org/newshour/science/science-jan-june09-speciesrule_03-03|aldizkaria=PBS NewsHour|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Galzoriko espezie gisa zerrendatuta egoteak eragin negatiboa izan dezake, espezie bat desiragarriagoa izan daitekeelako bildumagileentzat eta ezkutuko ehizaileentzat<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Efektu hori potentzialki murriztu daiteke, adibidez, Txinan, non komertzialki hazitako dortokek arriskuan dauden espezieak ezkutuko ehizaren presioa murrizten ari diren<ref>{{Erreferentzia|izena=Franck|abizena=Courchamp|izenburua=Rarity Value and Species Extinction: The Anthropogenic Allee Effect|hizkuntza=en|abizena2=Angulo|abizena3=Rivalan|abizena4=Hall|abizena5=Signoret|abizena6=Bull|abizena7=Meinard|izena2=Elena|izena3=Philippe|izena4=Richard J.|izena5=Laetitia|izena6=Leigh|izena7=Yves|data=2006-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1661683/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=12|zenbakia=4|pmid=17132047|doi=10.1371/journal.pbio.0040415|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Espezieak zerrendatzeko beste arazo bat da, lur eremu batetik arriskuan dauden espezieak kentzeko, «tiroa, pala eta isildu» metodoaren erabilera bultzatzea da. Gaur egun, lur-jabe batzuek beren lurren balioaren gutxitzea hauteman dezakete, bertan desagertzeko Galzoriko animalia bat aurkituz gero. Badirudi animaliak hil eta lurperatzea edo habitata isilean suntsitzea aukera dezaketela, horrela arazoa beren lurretik kenduz baina, aldi berean, desagertzeko arriskuan dagoen espeziearen populazioa gehiago murriztuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Shoot, Shovel, and Shut Up": Celebrating 30 years of failing to save endangered species - Reason Magazine|data=2009-09-21|url=https://web.archive.org/web/20090921131035/http://www.reason.com/news/show/34933.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Galzoriko Espezieen Legearen eraginkortasuna, «galzoriko espezieak» terminoa sortu zuena, zalantzan jarri dute enpresa sustatzaileen taldeek eta haien argitalpenek, baina, hala ere, espezieekin lan egiten duten faunaren zientzialariek oso aintzat hartu dute berreskuratzeko tresna eraginkor gisa. Hemeretzi espezie kendu eta berreskuratu dira zerrendatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USFWS Threatened and Endangered Species System (TESS)|data=2007-07-28|url=https://web.archive.org/web/20070728035106/http://ecos.fws.gov/tess_public/DelistingReport.do|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>, eta, Estatu Batuetako ipar-ekialdean, zerrendatutako espezieen % 93k populazio egonkorra edo suspertzen ari den populazioa dute<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Endangered Species Act|url=https://www.biologicaldiversity.org/campaigns/esa/index.html|aldizkaria=www.biologicaldiversity.org|sartze-data=2024-03-12}}</ref>.
Gaur egun, Galzoriko 1.556 espezie gobernu-legeek babesten dituzte. Hurbilketa horrek, ordea, ez ditu kontuan hartzen, Galzoriko Espezieen Legearen babespean sartzen ez diren Galzoriko espezieak. ''NatureServe''-ren kontserbazio-egoera globalaren arabera, ornodunen % 13, gutxi gorabehera (itsas arrainak kenduta), landare baskularren % 17 eta onddoen % 6 eta 18 artean arriskuan daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=415-416}}. Beraz, guztira, Estatu Batuetako animalia, onddo eta landare ezagunen % 7 eta 18 artean desagertzear daude{{Sfn|Wilcove|Master| 2005|pp=416}} Guztira, Estatu Batuetan, arriskuan dauden Espezieen Legearen mendean babestutako espezie kopurua baino nabarmen handiagoa da.
Gizakiak bere burua zaintzeko ehiza egiten hasi zenetik, gehiegizko ehiza eta arrantza arazo handi eta arriskutsua izan dira. Gizadiaren interferentziaren ondorioz desagertu diren espezie guztien artean, [[Dodo|dodoa]], [[Ectopistes migratorius|uso bidaiaria]], [[Pinguinus impennis|auka handia]], [[Tasmaniako tigre|Tasmaniako tigrea]] eta [[Hydrodamalis gigas|Stellerren itsas behia]] dira adibiderik ezagunenetakoak; [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]], [[Grizzly hartz|Grizzly hartza]], [[Ameriketako bisonte|Ameriketako bisontea]], [[Canis lycaon|ekialdeko egur otsoa]] eta [[itsas dortoka]] ia desagertzeraino eraman dira ezkutuko ehizaren bidez. Asko bizirauteko beharrezkotzat jotzen ziren elikagai iturri gisa hartu ziren, baina kirolaren helburu bihurtu ziren. Hala ere, desagertzea ekiditeko ahaleginak direla eta, [[Itsas arrano buruzuri|Itsas arrano buruzuria]] edo ''Haliaeetus leucocephalus'', zerrenda gorrian, [[Gutxi kezkatzen duten espezie]] kategorian dago orain<ref>{{Erreferentzia|abizena=IUCN|izenburua=Haliaeetus leucocephalus: BirdLife International: The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22695144A93492523|hizkuntza=en|data=2016-10-01|url=http://www.iucnredlist.org/details/22695144/0|doi=10.2305/iucn.uk.2016-3.rlts.t22695144a93492523.en|sartze-data=2024-03-12}}</ref>. Espezie baten gehiegizko ehizaren egungo adibide bat ozeanoetan ikus daiteke, non zenbait baleren populazioak asko murriztu diren. Adibidez, [[Balea urdin|balea urdina]], [[groenlandiar balea]], [[Zere arrunt|zere arrunta]], [[Balea gris|balea grisa]], [[Kaxalote|kaxalotea]] eta [[xibarta]] gaur egun Galzoriko Espezieen Zerrendan sartzen diren zortzi baleetako batzuk dira. Baleen arrantza murrizteko eta populazioaren tamaina handitzeko ekintzak egin izan dira. Ekintzen artean, Estatu Batuetako uretan balea ehiza oro debekatzea eta balea guztiak babesten dituen CITES ituna eratzea, [[Nazioarteko Balea Batzordea|Nazioarteko Balea Ehiza Batzordea]] (IWC) sortzearekin batera. Baina mugimendu horiek guztiak martxan jarri diren arren, Japonia gisako herrialdeek baleak ehizatzen eta biltzen jarraitzen dute «helburu zientifikoen» aitzakiarekin<ref>Freedman, Bill (2008). "Endangered species". ''Gale'' (4th ed.). '''46''' (44): 25. [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30399289 PMID 30399289]</ref>. Gehiegizko ehizak, klima-aldaketak eta habitataren galerak arriskuan dauden espezieen zerrendan espezie berriak sartzea eragiten du. Etorkizunean, desagertze-tasak, neurri handi batean, handitu daitezkeela esan daiteke.
==Kanadan==
Desagertzeko arriskuan dauden espezien arazoa [[Kanada|Kanadako]] Arriskuan dauden Espezieei buruzko Legearen bidez heltzen da. Espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela kontuan hartzen da desagertzeko edo erauzteko zorian dagoenean. Behin espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela iritzitakoan, Legeak espeziearen populazioaren beherakada nola gelditu edo nola irauli adierazten duen berreskurapen-plan bat garatzea eskatzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Environment and Climate Change|abizena=Canada|izenburua=Species at Risk Act: recovery strategies|data=2018-02-26|url=https://www.canada.ca/en/environment-climate-change/services/species-risk-public-registry/recovery-strategies.html|aldizkaria=www.canada.ca|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. 2021ez geroztik, Kanadako Arriskuan dauden Basafaunaren Egoeraren Batzordeak (COSEWIC) Kanadan desagertzeko arriskuan dauden 369 espezie ebaluatu ditu.
==Indian==
''World Wide Fund''-India kezkatuta dago animalia espezie hauen iraupenaren inguruan: [[Panda gorri|panda gorria]], [[Bengalako tigre|Bengalako tigrea]], [[Ganges|Ganges ibaiko]] [[Izurde|izurdea]], [[Asiar elefante|Asiar elefantea]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The endangered animals of India|hizkuntza=en-US|url=https://www.thegazette.com/kids-articles/the-endangered-animals-of-india/|aldizkaria=www.thegazette.com|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
Indiak Fauna Babesteko Legea sinatu, eta Nazioarteko Merkataritzari buruzko Hitzarmenarekin bat egin zuen 1976an, ezkutuko ehizak bere fauna kaltetu ez zezan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=India's Wildlife Trade: Success and Failures of Protecting Endangered Species|data=2020-11-26|url=https://web.archive.org/web/20201126151045/https://www.stoppoaching-now.org/post/india-s-wildlife-trade-success-and-failures-of-protecting-endangered-species|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Espezie inbaditzaileak==
Eremu batean autoktonoak ez diren espezie sartzeak ekosistema alda dezake, espezie autoktonoak desagertzeko arriskuan jartzeraino. Espezie-sartze horiei arrotz edo inbaditzaile deitzen zaie. Zenbait kasutan, espezie inbaditzaileak bertako espezieekin lehiatzen dira jateko edo bertakoez aprobetxatzen dira. Beste kasu batzuetan, oreka ekologiko egonkorra apurtu daiteke harrapariengatik edo ustekabeko espezieen gainbehera eragiten duten beste arrazoi batzuengatik. Espezie berriek espezie autoktonoek esposiziorik edo erresistentziarik ez duten gaixotasunak ere ekar ditzakete<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Invader Species (Grolier Multimedia Encyclopedia) {{!}} Scholastic News Edition 5/6 {{!}} Scholastic.com|data=2018-10-09|url=https://web.archive.org/web/20181009013252/http://www.scholastic.com/browse/article.jsp?id=3753825|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
==Klima aldaketa==
[[Munduko Natura Funtsa|Munduko Natura Funtsak]] (ingelesez WWF) azpimarratu du gure planeta azken 10.000 urteetan baino azkarrago berotzen ari dela eta espezieak klima-eredu berrietara egokitzea beharrezkoa dela, hala nola prezipitazioen aldaeretara eta uda luzeago eta epelagoetara<ref name=":1" >{{Erreferentzia|izenburua=Impact of climate change on species|hizkuntza=en|url=https://wwf.panda.org/discover/our_focus/wildlife_practice/problems/climate_change/|aldizkaria=wwf.panda.org|sartze-data=2024-03-13}}</ref>. Adibidez, AEBko ''Fish & Wildlife Service''k (Basoko Arrantza eta Bizitza Zerbitzua) klima-aldaketak espezieengan duen eragina ulertzeko eta arintzeko ahaleginak nabarmendu zituen ikerketa zientifikoen, modelizazioaren eta kontserbazio-ekintzen bidez. Horrek espezieen egungo egoera, haien aldakuntza genetikoa eta inguruneko aldaketek biziraupenari nola eragin diezaiokeen ebaluatzea dakar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Protecting threatened and endangered species in a changing climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2024-01-04|url=https://www.fws.gov/story/2024-01/protecting-threatened-and-endangered-species-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-13}}</ref>.
[[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak]] (IUCN) adierazi du, batez besteko 1 ºC-ko tenperaturaren hazkunde globalak eragin handia duela espezieetan, ugaritasun, konposizio genetiko, portaera eta biziraupenaren aldaketetan barne. Klima aldaketak espezietan duen eragina murrizteko, IUCNk indarra egiten du ingurumen politiketan neurriak hartzearen beharraz, CO<sup>2</sup>-ren igorpenak murrizteko. Kontserbazio ahaleginetarako jarraibideak, IUCNren zerrenda gorria gisako tresnak funtsezkoak dira espezieak klima-aldaketarekiko duten ahultasuna ebaluatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Species and climate change|hizkuntza=en|url=https://www.iucn.org/resources/issues-brief/species-and-climate-change|aldizkaria=www.iucn.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Gainera, klima-aldaketak ekar ditzake espezieak noizbait egon diren edo desagertu diren eremuetatik desagertzea. [[Munduko Natura Funtsa|WWFk]] aipatutako ikerketa batek zioen neurriak hartu ezean sei espezietatik bat desagertzeko arriskuan dagoela klima aldaketaren ondorioz, ekintza ez bada. Klima aldakorrei erantzuteko edo habitat berriak edo murriztaileak aurkitzeko beren eremuak aldatzen dituen espezieen fenomenoak erakusten du Lurraren berotzeak biodibertsitatean duen eragin zuzena<ref name=":1" />.
Adibidez, [[Pinguino enperadore|pinguino enperadoreak]], Antartikoko izotzaren beharra dute ugaltze, aterpe eta janaria lortzeko. Izotz geruzak urtzeak mehatxu zuzena dakar haien biziraupenerako. Era berean, ''Lagopus leucura'' hegaztia, [[Rainier mendia|Rainier mendi]] alpetarretara egokitua, habitaten galerari aurre egin behar dio elurren patroien aldaketaren eta tenperatura gorakorraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Preventing Extinctions in a Changing Climate {{!}} U.S. Fish & Wildlife Service|hizkuntza=en|data=2022-05-26|url=https://www.fws.gov/story/2022-05/preventing-extinctions-changing-climate|aldizkaria=www.fws.gov|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
==Kontserbazioa==
[[Fitxategi:Dhole.jpg|thumb|upright=0.7|[[Cuon alpinus|Kuoia]], asiar txakur basatia, Asian, desgertzeko arrisku handienean dagoen animalia.]]
===Gatibu-hazkuntza===
Gatibu-hazkuntza da giza kontrolatutako inguruneetan espezie arraroak edo arriskuan dauden espezieak hazteko prozesua, hala nola fauna-erreserbak, zoologikoak eta beste kontserbazio instalazio batzuk. Gatibu-hazkuntzak espezieen desagertzea saihestera zuzenduta dago, eta, beraz, espezieen biztanleria egonkortzen da desagerpena baztertuz<ref>"[https://web.archive.org/web/20091015180848/http://nationalzoo.si.edu/ConservationAndScience/EndangeredSpecies/CapBreedPops/default.cfm Captive Breeding Populations – National Zoo]". Nationalzoo.si.edu. Archived from the original on 15 October 2009. Retrieved 6 December 2009</ref>.
Teknika horrek espezie askorekin erabili da denbora batez, eta, ziur aski, Europako eta Asiako gobernarien mehatxuei egozten zaizkie gatibu-kasurik zaharrenak; adibide bat ''[[Elaphurus davidianus]]'' oreina da. Hala ere, gatibu hazteko teknikak nekez aplika daitezke asko mugitzen diren espeziekin, hala nola zenbait hegazti migratzaile (adibidez, [[Kurrilo koroatu|kurriloak]]) eta arrainekin (adibidez, ''[[Tenualosa ilisha]]''). Gainera, populazio gatibua txikiegia bada, endogamia gerta daiteke gene-multzo txikiaren ondorioz, eta [[Immunitate|immunitatea]] murriztu.
1981ean, Zoo eta Akuarioen Elkarteak (AZA) Espezieen Biziraupenerako Plana (SSP) sortu zuen, galzorian eta mehatxupean dauden espezie zehatzak zaintzen laguntzeko kume gatibuaren bidez. 450 SSP plan baino gehiagorekin, arriskuan dauden espezie batzuk AZAk babesten ditu, populazioa kudeatzeko helburuak eta populazio askotariko eta osasuntsuarentzako hazkuntza-gomendioak betetzeko planekin, Taxonen aholkularitza-taldeek sortuak. Programa horiek azken baliabideko ahalegin gisa sortu ohi dira. SSP Programek sarri hartzen dute parte espezieen berreskurapenean, faunaren gaixotasun-agerraldien albaitari-zaintzan eta fauna kontserbatzeko beste lan batzuetan. Era berean, AZAren Espezieen Biziraupenerako Planak hazkuntza- eta transferentzia-programak ditu, bai AZAren barruan, bai kanpoan (ziurtatutako zoologiko eta akuarioak). SSP programen parte diren animalia batzuk dira: [[Panda handi|panda handiak]], [[Gorila|beheko gorilak]] eta [[Kaliforniako kondor|Kaliforniako kondorrak]].
===Hazkuntza pribatua===
[[Fitxategi:Ostafrikanisches Spitzmaulnashorn.JPG|thumb|upright=0.7|Errinozero beltza]]
[[Fitxategi:Thmac u0.gif|thumb|upright=0.7|''[[Thunnus maccoyii]]'']]
Ezkutuko ehizak arriskuan dauden animalia-populazioak nabarmen murrizten ditu; hazkuntza pribatuak, berriz, legez eta irabazi-asmorik gabe, kontrakoa egiten du. Hegoaldeko [[Errinozero beltz|errinozero beltzen]] eta hegoaldeko [[Errinozero zuri|errinozero zurien]] populazioa nabarmen handitu da. [[Richard Emslie]] IUCNko arduradun zientifikoak programa horiei buruz esan zuen: «Legearen betearazpen eraginkorra askoz errazagoa izan da orain, animaliak jabetza pribatukoak baitira neurri handi batean... Tokiko komunitateak kontserbazio-programetan sartu ahal izan ditugu. Errinozeroak zaintzeari atxikitako pizgarri ekonomiko gero eta indartsuagoak daude, ezkutuko ehizari edo Ekoturismotik edo etekinen truke saltzeari baino. Jabe askok modu seguruan babesten dituzte. Sektore pribatua funtsezkoa izan da gure lanean aurrera egiteko»<ref>{{Erreferentzia|izenburua=He's black, and he's back! Private enterprise saves southern Africa's|hizkuntza=en|data=2008-06-16|url=https://www.independent.co.uk/climate-change/news/he-s-black-and-he-s-back-private-enterprise-saves-southern-africa-s-rhino-from-extinction-848482.html|aldizkaria=The Independent|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
Kontserbazioan adituek «gaizki ulertutzat» jo dute Txinako dortoka hazkuntzak Txinako eta Asiako hego-ekialdeko dortoka basatietan, askok galzorian daudenak, duen eragina<ref>{{Erreferentzia|izena=Shi|abizena=Haitao|izenburua=Evidence for the massive scale of turtle farming in China|orrialdeak=147–150|hizkuntza=en|abizena2=Parham|abizena3=Zhiyong|abizena4=Meiling|abizena5=Feng|izena2=James F.|izena3=Fan|izena4=Hong|izena5=Yin|data=2008-01|url=https://www.cambridge.org/core/journals/oryx/article/evidence-for-the-massive-scale-of-turtle-farming-in-china/E279FBFB5B6175535C117CAAE33BCE3B|aldizkaria=Oryx|alea=1|zenbakia=42|issn=1365-3008|doi=10.1017/S0030605308000562|sartze-data=2024-03-14}}</ref>. «Ageriko» merkataritzan hazitako animalien ehunekoa, 2000. urtean % 30 ingurukoa izatetik % 70 ingurukoa izatera igaro zen 2007an<ref name=":2" >"[https://web.archive.org/web/20120218191219/http://www.fishfarmer-magazine.com/news/fullstory.php/aid/993/Turtle_farms_threaten_rare_species,_experts_say.html Turtle farms threaten rare species, experts say] Archived 2012-02-18 at the Wayback Machine". ''Fish Farmer'', 30 March 2007. Their source is an article by James Parham, Shi Haitao and two other authors, published in February 2007 in the journal ''Conservation Biology''.</ref>, eta kezkatuta daude animalia basati asko harrapatzen dituztelako ugazle pribatuei ugaltzaileak emateko. [[Peter Paul van Dijk]] kontserbazio-adituak adierazi zuenez, dortoka hazleek uste dute harrapatutako animalia basatiek ugalmen hobeagoa dutela. Dortoka-ugazleek, beraz, arriskuan dauden dortoka espezie batzuen azken ale basatiak bilatu eta harrapa ditzakete<ref name=":2" />.
2015ean, Australiako ikertzaileek hegoaldeko hegalaburra (''[[Thunnus maccoyii]]'') limurtzea lortu zuten itsasorako irtenbiderik gabeko tankeetan hazteko, eta horrek aukera ematen du, [[Piszikultura|arrain-hazkuntzaren]] bidez, espeziea [[Gehiegizko arrantza|gehiegizko arrantzatik]] salbatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breeding Tuna on Land - The Top 10 Everything of 2009 - TIME|data=2009-12-13|url=https://web.archive.org/web/20091213010512/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1945379_1944416_1944425,00.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-03-14}}</ref>.
== Gallery ==
<gallery widths="180px">
Fitxategi: Sea otter cropped.jpg|Arriskuan egon arren, [[Itsas igaraba|itsas igarabak]] populazio handi samarra du.
Fitxategi: Bison skull pile edit.jpg|1870eko ([[Ameriketako bisonte|AEBko bisonte]]) garezurren argazkia. 1890erako, gehiegizko ehizak 750era murriztu zuen populazioa.
Fitxategi:Pediocactus knowltonii fh 27 5 COL NM border in cultur B.jpg|[[Pediocactus knowltonii]]
Fitxategi:Caretta caretta01.jpg|[[Egiazko kareta]](''Caretta caretta'')
Fitxategi:Arowana.jpg|''[[Scleropages formosus]]''
Fitxategi:Hawksbill Sea Turtle (Critically Endangered Species).jpg | [[Karei dortoka]] (''Eretmochelys imbricata'')
Fitxategi:Pelochelys_cantorii.jpg|''[[Pelochelys cantorii]]''
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Bibliografia osagarria ==
{{Refbegin}}
* Glenn, C. R. 2006. [https://web.archive.org/web/20190915063352/http://earthsendangered.com/ "Earth's Endangered Creatures"].
* Ishwaran, N., & Erdelen, W. (2005, May). [https://web.archive.org/web/20151107005312/http://jstor.org/stable/3868449 Biodiversity Futures], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(4), 179.
* Kotiaho, J. S., Kaitala, V., Komonen, A., Päivinen, J. P., & Ehrlich, P. R. (2005, February 8). [https://web.archive.org/web/20180913184903/https://www.jstor.org/stable/3374545 Predicting the Risk of Extinction from Shared Ecological Characteristics], proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(6), 1963–1967.
* Minteer, B. A., & Collins, J. P. (2005, August). [https://web.archive.org/web/20180913184916/https://www.jstor.org/stable/3868567 Why we need an "Ecological Ethics"], Frontiers in Ecology and the Environment, 3(6), 332–337.
* Raloff, J. (2006, August 5). [https://web.archive.org/web/20180913190621/https://www.jstor.org/stable/4017054 Preserving Paradise], [[Science News]], 170(6), 92.
* {{Erreferentzia|abizena1=Wilcove|izena1=D.S.|abizena2=Master|izena2=L.L|urtea=2005| (2008, October). [https://www.jstor.org/stable/3868674 How Many Endangered Species are there in the United States?] }}{{erreferentzia |url=https://web.archive.org/web/20180913223300/https://www.jstor.org/stable/3868674 |data=2018-09-13 }} Frontiers in Ecology and the Environment, 3(8), 414–420.
* Freedman, Bill. "endangered species." Gale Encyclopedia of Science. Ed. K. Lee Lerner and Brenda Wilmoth Lerner. 4th ed. Detroit: Gale Group, 2008. Discovering Collection. Gale.
* Chiras, Daniel D. "Invader Species." Grolier Multimedia Encyclopedia. Grolier Online, 2011.
* "endangered Species." Current Issues: Macmillan Social Science Library. Detroit: Gale, 2010.
{{Refend}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Galzoriko espezieak]]
[[Kategoria:Habitata]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
7mcv4surmey5tuz4jy21vsbgr2o38xc
Wat
0
885385
9994054
9910719
2024-12-08T23:39:34Z
Bhgh543bgf
98220
9994054
wikitext
text/x-wiki
{{Ezberdindu|watt}}
[[Fitxategi:Wat_Phra_That_Chang_Kham,_bôt,_chedi_et_viharn,_Nan.jpg|thumb|250x250px| Wat Phra That Chang Kham, Nan. ]]
'''Wat''' hitzak, [[Laos]] eta [[Thailandia]]ko eskualdeetako [[tenplu]]a edo [[monasterio]]a da. ''Wat'' ( [[Thailandiera]]z, วัด) "eskola" esan nahi du.
Berez, Wat-a tenplu [[Budismo|budista]] bat da eta aldi berean monje egoiliarrak dituen eskola.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Thailandisko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Laosko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Budismoa Thailandian]]
bp0p0jj5psle8ddgngaqxj8d6hjpu0l
9994055
9994054
2024-12-08T23:39:45Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994055
wikitext
text/x-wiki
{{Ezberdindu|watt}}
[[Fitxategi:Wat_Phra_That_Chang_Kham,_bôt,_chedi_et_viharn,_Nan.jpg|thumb|250x250px| Wat Phra That Chang Kham, Nan. ]]
'''Wat''' hitzak, [[Laos]] eta [[Thailandia]]ko eskualdeetako [[tenplu]]a edo [[monasterio]]a da. ''Wat'' ( [[Thailandiera]]z, วัด) "eskola" esan nahi du.
Berez, Wat-a tenplu [[Budismo|budista]] bat da eta aldi berean monje egoiliarrak dituen eskola.
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Thailandiako tenplu budistak]]
[[Kategoria:Laosko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Budismoa Thailandian]]
hfjtktqgus03elby49ololjz647qr2i
Kategoria:Libanoko musulmanak
14
885512
9993724
9750149
2024-12-08T17:19:17Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Islama Libanon]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993724
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
[[Kategoria:Musulmanak herrialdearen arabera]][[Kategoria:Libanoarrak erlijioaren arabera|Musulmanak]]
[[Kategoria:Arabiar musulmanak]]
[[Kategoria:Islama Libanon|Musulmanak]]
bg4c7qhdwpapzy3blcimh94ex1ry0ql
Espezie ia mehatxatu
0
886372
9994292
9254880
2024-12-09T11:39:16Z
Xabier Armendaritz
448
Xabier Armendaritz wikilariak «[[Ia galzoriko espezie]]» orria «[[Espezie ia mehatxatu]]» izenera aldatu du: Euskalterm: threatened species = espezie mehatxatu
9254880
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1 NT eu.svg|thumb|269x269px|Ia galzoriko espeziea kategoria, sailkapenaren 3.1 bertsioan. ]]
Espezie bat '''ia galzoriko espezie''' gisa sailkatzeko (ofizialki NT gisa laburbildua, [[ingeles]]ezko izenetik eratorria: ''Near Threatened'') [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]] erakundeak balorazio bat egin behar dio eta bertan, espezieak erakundeak sorturiko [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorrian]] sartzeko irizpide guztiak betetzen ez dituen arren, erritmo edo baldintza berdinetan jarraituz gero, laster bete ditzakeela ebatzi behar du.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=L.M.|abizena=Bland|izenburua=Directrices para la aplicación de las categorías y criterios de la Lista Roja de Ecosistemas de UICN versión 1.0|argitaletxea=IUCN, International Union for Conservation of Nature|abizena2=Keith|abizena3=Miller|abizena4=Murray|abizena5=Rodríguez|izena2=D.A.|izena3=R.M.|izena4=N.J.|izena5=J.P.|data=2016-08-16|url=http://dx.doi.org/10.2305/iucn.ch.2016.rle.1.es|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
Mehatxatutako espezie bihur ez daitezen [[gizaki]]aren laguntza behar dutenak ere talde honetan sailkatzen dira. Aurrez aipatutako zerrendaren 2.3 bertsioan, espezie hauek ''kontserbazioaren mendekoak'' kategoriaren barnean kokatzen ziren. Zehazki, ia galzoriko espezieak bertsio horretan "arrisku txikia" (LR) azpikategorian sailkatuta zeuden, haren laburdura ofiziala ''LR/nt'' edo ''(nt)'' zelarik.<ref name=":0" />
[[2008]]ko Zerrenda Gorriaren bertsioan, talde hau 2448 [[Animalia|animalien]] [[Taxon|taxoik]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-06|url=https://web.archive.org/web/20090306194130/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3a_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> eta [[1065]] [[landare]]ek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-20|url=https://web.archive.org/web/20090320040141/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3b_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> osatzen zuten. Adibide gisa jar ditzaket [[igaraba arrunt]]a, [[errinozero zuri]]a edo [[belatz urdin]]a.
== Antzeko sailkapenetan ==
Badira arriskuan dauden espezieak sailkatzeko beste hainbat sistema, haietako batzuek ia galzoriko espezieen taldeari erreferentzia egiten diote. Jarraian esanguratsuenak:
* ''Gutxiagotzean dauden populazioak'' ('''Dec''') eta ''susperraldian dauden populazioak'' ('''RC''') taldeek ia galzoriko espezieen antzeko egoeran dauden zenbait espezie bere gain hartzen dituzte. Talde hauek [[Zeelanda Berriko Mehatxuen Sailkapen Sistema]]k baliatzen ditu. Hala ere, aipatu beharra dago, sistema horrek arriskuan dauden espezie gisa hartzen dituela multzo horretako izaki bizidunak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=New Zealand Threat Classification System manual|urtea=2008|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Department of Conservation / Te Papa Atawhai|ISBN=|erref=|atal-url=https://www.doc.govt.nz/globalassets/documents/science-and-technical/sap244.pdf}}</ref>
* [[NatureServe]] erakunde kontserbatzaileak baliatzen duen '''G4''' kategorian "itxuraz seguru" dauden munduko espezie guztiak sartzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NatureServe Conservation Status|url=http://explorer.natureserve.org/ranking.htm|aldizkaria=explorer.natureserve.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorria]]
* [[Kontserbazio egoera]]
* [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]]
* [[Biologia]] eta [[taxonomia]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.iucnredlist.org/ Zerrenda Gorriaren webgune ofiziala]
* [https://www.iucn.org/en/ NKNEren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ia galzorian dauden espezieak]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
blu9iuy7pmrs7wvjucd8jocvzhsr2u9
9994295
9994292
2024-12-09T11:41:01Z
Xabier Armendaritz
448
9994295
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1 NT eu.svg|thumb|269x269px|Espezie ia mehatxatuaren kategoria, sailkapenaren 3.1 bertsioan. ]]
Espezie bat '''ia mehatxatu''' gisa sailkatzeko (ofizialki NT gisa laburbildua, [[ingeles]]ezko izenetik eratorria: ''Near Threatened'') [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]] erakundeak balorazio bat egin behar dio eta bertan, espezieak erakundeak sorturiko [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorrian]] sartzeko irizpide guztiak betetzen ez dituen arren, erritmo edo baldintza berdinetan jarraituz gero, laster bete ditzakeela ebatzi behar du.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=L.M.|abizena=Bland|izenburua=Directrices para la aplicación de las categorías y criterios de la Lista Roja de Ecosistemas de UICN versión 1.0|argitaletxea=IUCN, International Union for Conservation of Nature|abizena2=Keith|abizena3=Miller|abizena4=Murray|abizena5=Rodríguez|izena2=D.A.|izena3=R.M.|izena4=N.J.|izena5=J.P.|data=2016-08-16|url=http://dx.doi.org/10.2305/iucn.ch.2016.rle.1.es|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
Mehatxatutako espezie bihur ez daitezen [[gizaki]]aren laguntza behar dutenak ere talde honetan sailkatzen dira. Aurrez aipatutako zerrendaren 2.3 bertsioan, espezie hauek ''kontserbazioaren mendekoak'' kategoriaren barnean kokatzen ziren. Zehazki, espezie ia mehatxatuak bertsio horretan "arrisku txikia" (LR) azpikategorian sailkatuta zeuden, haren laburdura ofiziala ''LR/nt'' edo ''(nt)'' zelarik.<ref name=":0" />
[[2008]]ko Zerrenda Gorriaren bertsioan, talde hau 2448 [[Animalia|animalien]] [[Taxon|taxoik]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-06|url=https://web.archive.org/web/20090306194130/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3a_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> eta [[1065]] [[landare]]ek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-20|url=https://web.archive.org/web/20090320040141/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3b_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> osatzen zuten. Adibide gisa jar ditzaket [[igaraba arrunt]]a, [[errinozero zuri]]a edo [[belatz urdin]]a.
== Antzeko sailkapenetan ==
Badira arriskuan dauden espezieak sailkatzeko beste hainbat sistema, haietako batzuek espezie ia mehatxatuen taldeari erreferentzia egiten diote. Jarraian esanguratsuenak:
* ''Gutxiagotzean dauden populazioak'' ('''Dec''') eta ''susperraldian dauden populazioak'' ('''RC''') taldeek espezie ia mehatxatuen antzeko egoeran dauden zenbait espezie bere gain hartzen dituzte. Talde hauek [[Zeelanda Berriko Mehatxuen Sailkapen Sistema]]k baliatzen ditu. Hala ere, aipatu beharra dago, sistema horrek arriskuan dauden espezie gisa hartzen dituela multzo horretako izaki bizidunak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=New Zealand Threat Classification System manual|urtea=2008|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Department of Conservation / Te Papa Atawhai|ISBN=|erref=|atal-url=https://www.doc.govt.nz/globalassets/documents/science-and-technical/sap244.pdf}}</ref>
* [[NatureServe]] erakunde kontserbatzaileak baliatzen duen '''G4''' kategorian "itxuraz seguru" dauden munduko espezie guztiak sartzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NatureServe Conservation Status|url=http://explorer.natureserve.org/ranking.htm|aldizkaria=explorer.natureserve.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorria]]
* [[Kontserbazio egoera]]
* [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]]
* [[Biologia]] eta [[taxonomia]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.iucnredlist.org/ Zerrenda Gorriaren webgune ofiziala]
* [https://www.iucn.org/en/ NKNEren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ia galzorian dauden espezieak]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
alh3p05wkd3doznb5adt83erg0sbzmb
9994302
9994295
2024-12-09T11:44:10Z
Xabier Armendaritz
448
Mugitzen [[Category:Ia galzorian dauden espezieak]] hona [[Category:Espezie ia mehatxatuak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]]
9994302
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1 NT eu.svg|thumb|269x269px|Espezie ia mehatxatuaren kategoria, sailkapenaren 3.1 bertsioan. ]]
Espezie bat '''ia mehatxatu''' gisa sailkatzeko (ofizialki NT gisa laburbildua, [[ingeles]]ezko izenetik eratorria: ''Near Threatened'') [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]] erakundeak balorazio bat egin behar dio eta bertan, espezieak erakundeak sorturiko [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorrian]] sartzeko irizpide guztiak betetzen ez dituen arren, erritmo edo baldintza berdinetan jarraituz gero, laster bete ditzakeela ebatzi behar du.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=L.M.|abizena=Bland|izenburua=Directrices para la aplicación de las categorías y criterios de la Lista Roja de Ecosistemas de UICN versión 1.0|argitaletxea=IUCN, International Union for Conservation of Nature|abizena2=Keith|abizena3=Miller|abizena4=Murray|abizena5=Rodríguez|izena2=D.A.|izena3=R.M.|izena4=N.J.|izena5=J.P.|data=2016-08-16|url=http://dx.doi.org/10.2305/iucn.ch.2016.rle.1.es|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
Mehatxatutako espezie bihur ez daitezen [[gizaki]]aren laguntza behar dutenak ere talde honetan sailkatzen dira. Aurrez aipatutako zerrendaren 2.3 bertsioan, espezie hauek ''kontserbazioaren mendekoak'' kategoriaren barnean kokatzen ziren. Zehazki, espezie ia mehatxatuak bertsio horretan "arrisku txikia" (LR) azpikategorian sailkatuta zeuden, haren laburdura ofiziala ''LR/nt'' edo ''(nt)'' zelarik.<ref name=":0" />
[[2008]]ko Zerrenda Gorriaren bertsioan, talde hau 2448 [[Animalia|animalien]] [[Taxon|taxoik]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-06|url=https://web.archive.org/web/20090306194130/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3a_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> eta [[1065]] [[landare]]ek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-03-20|url=https://web.archive.org/web/20090320040141/http://www.iucnredlist.org/documents/2008RL_stats_table_3b_v1223294385.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref> osatzen zuten. Adibide gisa jar ditzaket [[igaraba arrunt]]a, [[errinozero zuri]]a edo [[belatz urdin]]a.
== Antzeko sailkapenetan ==
Badira arriskuan dauden espezieak sailkatzeko beste hainbat sistema, haietako batzuek espezie ia mehatxatuen taldeari erreferentzia egiten diote. Jarraian esanguratsuenak:
* ''Gutxiagotzean dauden populazioak'' ('''Dec''') eta ''susperraldian dauden populazioak'' ('''RC''') taldeek espezie ia mehatxatuen antzeko egoeran dauden zenbait espezie bere gain hartzen dituzte. Talde hauek [[Zeelanda Berriko Mehatxuen Sailkapen Sistema]]k baliatzen ditu. Hala ere, aipatu beharra dago, sistema horrek arriskuan dauden espezie gisa hartzen dituela multzo horretako izaki bizidunak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=New Zealand Threat Classification System manual|urtea=2008|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Department of Conservation / Te Papa Atawhai|ISBN=|erref=|atal-url=https://www.doc.govt.nz/globalassets/documents/science-and-technical/sap244.pdf}}</ref>
* [[NatureServe]] erakunde kontserbatzaileak baliatzen duen '''G4''' kategorian "itxuraz seguru" dauden munduko espezie guztiak sartzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NatureServe Conservation Status|url=http://explorer.natureserve.org/ranking.htm|aldizkaria=explorer.natureserve.org|sartze-data=2019-04-28}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[IUCNren Zerrenda Gorria|Zerrenda Gorria]]
* [[Kontserbazio egoera]]
* [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|NKNE]]
* [[Biologia]] eta [[taxonomia]]
== Kanpo estekak ==
* [https://www.iucnredlist.org/ Zerrenda Gorriaren webgune ofiziala]
* [https://www.iucn.org/en/ NKNEren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Espezie ia mehatxatuak]]
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
1uetvphlr789cdpl4hwikqaq94xlcb2
Atsolorra
0
890942
9993827
9992731
2024-12-08T18:11:40Z
Kaletrosa~eswiki
93330
Datuak gehitu eta erreferentziatu
9993827
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Atsolorra-bi.jpg|thumb|500x500px|'''Atsolorra Oiartzungo Udaletxean''']]
'''Atsolorra''' (baita ere '''Atsolor''', '''Atsolorreta''', '''Atsobesta''', '''Bateoa''', '''Andraikustea''', '''Andreikustea''') garai batean Euskal Herrian egiten zen jaiotza-erritua zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://parean.eus/portfolio/atsolorra/|aldizkaria=Parean Elkartea|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun ia galduta dagoen erritu horretan,''Idurre Lekuona Antzizarrek'' azaldu duenenez, haurra jaiotako baserrira igande arratsaldean auzoko emakumeak bisitan joaten ziren. Normalean, ia gehienetan, emakumeak bakarrik joaten ziren eta ama izandakoari laguntza txiki bat eramaten zioten; etxekoek, aldiz, bisita eskertzeko, [[afari-merienda]] ematen zieten bisitariei. ''Mari Carmen Basterretxearen'' ustez atsolorra erritua Eliza Katolikoak bataioaren betebeharra ezarri aurrekoa zen, hau da, XVI. mendeko aurrekoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Rito de nacimiento vasco: «atsolorra»|hizkuntza=es|data=2024-10-08|url=https://www.naiz.eus/eu/iritzia/articulos/rito-de-nacimiento-vasco-atsolorra|aldizkaria=naiz: IRITZIA|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Toki askotan festa hau bataioa bera baino garrantzitsuagoa zen.
== Jaiotzaren inguruko igarotze errituak ==
Idurre Lekuona Antzizar antropologoaren iritziz, gizarte gehienetan bizitzako une garrantzitsuetarako igarotze errituak ezartzen dira egoera horiek sortzen dituzten beldur eta usteak bideratzeko. Erritu horiek belaunaldiz belaunaldi igaro dira, jaiotza bezalako gertaeretan behin eta berriz errepikatuz. Ekintza hauek gizarteak hala ezarritakoak eta gertuko gizataldeak, kasu honetan auzoak, espero dituen erritualak dira. Jaiotzaren inguruko hiru erritu aipatzen ditu ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketa lanean<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* '''Bataioa:''' Gizarte tradizionalean bataioa izan da elizak eta gizarteak araututako igarotze erritu nagusia. Premia handiarekin egiten zen jaioberrien hilkortasun tasa handia kontuan hartuz, haurra jaio eta berehala bataiatzen saiatzen ziren. Askotan ama bera ez zen joaten jaioberriaren bataiora eta gertuko emakumeren batek eramaten zuen haurra besoetan. Bataiatu gabeko haurrek ez zuten lekurik kanposantuan eta etxe kanpoko teilatupean lurperatu behar izaten zen bataiatu gabeko haurraren gorpua. Bataioa hurrenkera zehatzeko pausoen lehenengo katebegia izaten zen. Haren ondoren elizan sartzea eta atsolorra etorriko ziren.
* '''Elizan sartzea:''' Haurra bataiatzea bezain garrantzitsua zen amak umea izan eta elizan sartu aurreko purifikatze erritua. Ama erditu ondoren ezin zen bere horretan sartu elizara eta bedeinkazio berezia eman behar zion apaizak elizan sartu aurretik, eliza atarian. Hirurogeiko hamarkadan utzi omen zioten erritu hau egiteari, ordutik aurrera ama eta haurra bedeinkatzen ziren bataioan. Behin eta berriz aipatzen da dokumentu zaharretan emakumea ezin zela etxetik atera elizan sartzea egin gabe. Etxetik atera behar izanez gero, teila buruan jarrita ateratzeko obligazioa zuen. Teilak etxearen babesa sinbolizatzen zuen emakumea etxetik atera ez balitz bezalaxe. Denboraren poderioz teilaren ordez zapia erabili zen. Hasiera batean berrogei egun uzten baziren ere, epea laburtzen joan zen eta ama ondo sentitzen zenean joaten zen elizara, aldez aurretik apaiza jakinaren gainean jarrita, sartu aurretik halako bedeinkazioa eman ziezaion.
* '''Atsolorra:''' Bataioarekin eta elizan sartzearekin batera, jaiotza-errituaren pauso bat da. Atsolorrak badu beste biek ez duten ezaugarri garrantzitsua: atsolorra ez da ekintza erlijiosoa eta batzuen esanetan, kristautasunaren aurreko gizartearen ezaugarria da, gizabanakoa gizarteko kide eta gizabanako aktibo zenekoa. Zenbaitek, seguraski horrexegatik, debekatu nahi izan zuen.
== Atsolorra Euskal Herrian ==
Euskal Herriko zenbait herritan bakarrik ageri da dokumentatua, baina jakina da [[Ereñotzu|Ereñotzun]], [[Errenteria|Errenterian]], [[Oiartzun|Oiartzunen]] eta [[Urnieta|Urnietan]] ere egiten zela, besteak beste. Euskal Herri osoko hainbat lekutan egiten zitzaion amari bisita, esate baterako, [[Oñati|Oñatin]], [[Antzuola|Antzuolan]], [[Arratia|Arratian]], [[Barkoxe|Barkoxen]], [[Bera|Beran]], [[Dima|Diman]]... Egia da, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan dagoela dokumentatua, beste zenbait lekutan baino gehiago, baina dokumentuek diote Nafarroan eta Iparraldean ere egiten zela. Ez dago, ordea, Araban egiten zela esateko arrastorik.<ref name=":02" />
Gaur egun, egungo errealitatera egokituta, ohitura berreskuratzeko ahaleginak egiten ari dira zenbait tokitan, esaterako '''Ereñotzun'''<ref>{{Erreferentzia|izena=María|abizena=Cortés|urtea=2013|izenburua=En Ereñotzu se celebra esta tarde el rito del nacimiento 'Atsolorra'|hizkuntza=es|data=2013-04-28|url=https://www.diariovasco.com/v/20130428/comarca/erenotzu-celebra-esta-tarde-20130428.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, '''Orion'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=65 oriotar jaio dira - Orio|hizkuntza=eu|url=https://orioguka.eus/orio/1481263498976-65-oriotar-jaio-dira|aldizkaria=Orioguka.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Astigarragan'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Gure Atsolorra metaforikoa da, emakumeak elkartu eta ospatzeko gure ekintzen sorrera» - Astigarraga|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/astigarraga/1581346267006-gure-atsolorra-metaforikoa-da-emakumeak-elkartu-eta-ospatzeko-gure-ekintzen-sorrera|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Pasaian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra, amatasuna feminismotik hizpide|hizkuntza=eu|url=https://www.pasaia.eus/eu/-/atsolorra|aldizkaria=Pasaia|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Oñatin''', edota '''Oiartzunen'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komunitateak ongietorri goxoa eman die iaz jaiotako oiartzuarrei|hizkuntza=eu|data=2024-06-11|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/06/11/atsolorra-oiartzun-2024-kronika/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=oiartzungo udala|izenburua=Atsolorra (Oiartzun): jolas-kantak eta zuhaitza|data=2018-03-23|url=https://www.youtube.com/watch?si=pVBXk8k5SZuKa3AQ&v=A3hCicbJ0cI&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
=== Izenaren esanahia ===
Atsolorra hitza iluna edo, gutxienez, misteriotsua lehen aldiz entzun dutenentzat. Askorentzat hitz «itsusia» ere bada, batez ere, '''''atso''''' hasierari erreparatuz gero. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean jasotzen duenaren arabera batzuen ustez '''''atsolorra''''' izena ematen zitzaion adineko emakumeak joaten zirelako elkartze haietara, etxeetako emakume zaharrenak jeneralean. Beraz atsolorra emakume zaharren bilkura izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Atsolorra, euskal erritu zaharra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16360217|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Atso hitzak hainbat adiera izan ditu, horien arteko ezagunena da atsoa, ezkondu eta haurrik ezin izan zezakeen emakumea zela, antzua. Beste batzuek diotenez '''atso''' hitza '''agure''' hitzaren parekoa da. Beste askoren ustez, '''atsoa''' esaten zieten senarrek normalean beren emazteei. Seguraski hori da atsolorra hitzaren etimologia, alegia, ''emakumeen bilkura.'' Esan daiteke auzoko emakumeek elkarri ematen zioten laguntza zela atsolorra. Bilera horretan, haurra izandako amak auzoko emakumeen laguntza jasotzen zuen haurra aurrera ateratzeko. Emakumeen juntadizoa da, beraz, atsolorra. Ez du esanahi ilun ezta itsusirik.
=== Errituaren ezaugarriak ===
''Idurre Lekuona Antzizarrek'' herri gehienetan errepikatzen ziren elementu batzuk aipatzen ditu. Atsolorra igarobide-erritua den heinean, pauso zehatz eta ezagunak bete behar ditu.
* '''Igande arratsaldetan:''' Atsolorraren aurretik, haurra bataiatu behar izaten zen, azkar samar normalean, eta amak elizan sartu behar izaten zuen bizkortzen zenean. Hori egin ondoren atsolorra eskaintzen zuen amak, igande arratsaldeetan izaten zen beti juntadizoa, seguraski hori zelako egunik lasaiena lanez gainezkako baserrietan.
* '''Otordu bikaina:''' atsolorrean ematen zen otordua ez zen nolanahikoa, urtean zehar egiten ziren gutxi bezalakoa. Gutxi edo gehiago beti bertsua izaten omen zen: hasteko, haragi gisatua, ondoren xerra piper morroekin eta bukatzeko arrozesnea edo gazta eta intxaurrak. Edaririk ere ez zen falta izaten: Sagardoa eta pitarra arruntak ziren edozein etxetako mahaian, ardoa ere izaten omen eta kafearekin batera pattarra (koñaka edo anisa). Emakumeek noiznahi ateratzea eta edatea libre ez zuten garai hartan, transgresioa zen edaten ibiltzea eta ondorengo hainbat kontu barregarri gertatzea.
* '''Kontu kontari:''' Bapo jan ondoren, tertuliak jarraitzen omen zuen. Zenbaitetan jokoan aritzen ziren beste batzuk kontu-kontari aritzen ziren bitartean. Denetarik izaten zuten hizpide: etxeko kontuak, auzokoak, batek esandakoak eta besteak egindakoak... Umorerik ez omen zen falta izaten, ezta barrerik ere, eta zenbaitetan algarak ederrak ere izaten omen ziren.
* '''Emakume festa:''' Bilera hauetarako auzoko emakumeak biltzen ziren. Zenbaitetan etxeko gizonen bat izaten zen baina ia beti emakumeak izaten ziren biltzen zirenak. Zalantzarik gabe, eta izenak argi adierazten duen bezala, emakumeen bilera zen eta apenas ageri zen gizonezkorik.
* '''Bisita eman:''' Bisita fisikoki egiten zen arren, alegia, haurra jaiotako baserrira bertaratuta, bisita ematea ere bazen haurra izandako familiari laguntza ematea, normalean ekonomikoa baita jatekoa ere, baina argi dago esku-hutsik ezin zela joan. Bisitariek haurraren amari eramaten zioten opariak herriz-herri izen desberdina zuen. Hauek dira, adibidez, ''[[Euskal Herriko Atlas Etnografikoa|Euskal Herriko Atlas Etnografikoan]]'' jasotakoak: ''Ermakaria'' [[Arratia|Arratian]] eta [[Orozko|Orozkon]], ''Ikuskeia'' [[Barkoxe|Barkoxen]], ''Ikus-saria'' [[Haltsu|Haltsun]], ''Karapaioa'' [[Arrasate|Arrasaten]] edota ''Martopila'' [[Arroa|Arroan]] <ref name=":02" />
* '''Ateraldia: ''' Jaiotza-erritua da atsolorra eta horrenbestez, gizartearen onespena du, adostutako pausoak jarraitzen ditu eta gizartearen kohesioa berresten duen ekintza soziala da. Hala ere bada irakurketa ere: atsolorra «festa» zen, «ateratzeko aitzakia» emakumea etxetik nekez eta are gutxiago bakarrik ateratzen zen garai hartan.
=== ''Atsolorra'' filma ===
2018an, ''Ruben Rosas'' zuzendariak ''Atsolorra'' film laburra aurkeztu zuen. Bertan festaren jatorria eta garapena azaltzen du eta, baita ere, gaur egungo lanak berreskuratzeko eta garai berrietara moldatzeko. Dokumentala zinemaldi desberdinetan aurkeztu da, esaterako [[Malaga|Malagan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival de Málaga|data=2019-05-28|url=https://web.archive.org/web/20190528183001/https://festivaldemalaga.com/pelicula/ver/1902/Atsolorra-VOSE|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> IKUSKA Pasaiako Badiako nazioarteko film laburren erakustaldian euskarazko film laburren ekoizpena saritu nahi duen Mintzagun saria eman zioten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko film labur onenari MINTZAGUN SARIA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.oarsoaldea.eus/w/999-mintzagun?p_l_back_url=/bilatzailea?q=atsolorra|aldizkaria=Oarsoaldea|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Atsolorra munduan ==
Haurren duela gutxiko edo etorkizuneko jaiotza ospatzeko ekitaldi sozialak munduan barrena ospetsuak dira. Ohitura haumunduko toki askotan ezagutzen da. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean adierazten du [[Luis Mari Zaldua]] hizkuntzalariak ''Basoko Loti Ederra'' ipuinean horrelako bilkura baten berri ematen dela. Hona hemen beste herrietako ospakizun batzuen berri:
* [[Brasil|Brasilen]], ''chá de bebê''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tudo sobre chá de bebê|hizkuntza=pt-BR|url=https://www.pampers.com.br/cha-de-fraldas/como-organizar/artigo/etiqueta-para-cha-de-bebe-o-que-fazer-e-nao-fazer-em-um-cha-de-bebe|aldizkaria=Pampers-BR-PT|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izeneko festa bat eskaintzen da haurra jaio aurretik, eta emakumeentzat bakarrik izaten da askotan.
* [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] tradizioan, ''manyue'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=30th Day Celebration and Man Yue Celebration {{!}} Baby Online Shopping|hizkuntza=en|url=https://mimietlulu.com/pages/30th-day-celebration?srsltid=AfmBOornto2rsJnwjFLqHDJstC3FZ0_nof_W58DcikjMCbey_Bmoih1R|aldizkaria=mimi et lulu|sartze-data=2024-12-07}}</ref>izenekoa, haurra jaio eta hilabetera ospatzen da. Garai batean osasun-baliabiderik ez zegoen eta haurren heriotza-tasa oso altua zen. Horren ondorioz, familiek eta lagunek ospatu egiten zuten haurra jaio ondoren hilabete baino gehiago bizirik irauten ote zuen.
* [[Armenia|Armenian]], haurra jaio eta 40 egunera ospatzen da ''qarasunq'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tradiciones Armenias de Nacimiento|url=https://www.advantour.com/es/armenia/tradiciones/nacimiento.htm|aldizkaria=www.advantour.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>deiturikoa. Senide eta lagun guztientzako jaia da. Gonbidatuak gurasoentzako edo haurtxoarentzako opariekin joaten dira.
* [[Iran|Iranen]], ''sismoony'' izenekoa ama erditu baino pare bat hilabete lehenago ospatzen da. Bertan haurdun dagoen emakumearen familiak emango dizkio lehen umeak behar dituen osagarri eta ostatu guztiak. Horrek ohea, jostailuak, arropa, platerak eta haurrarekin lotutako ia edozer barne hartzen ditu. Familia osoa eta gertuko lagunak gonbidatuko zituzten opariak ikustera eta, gainera, haiek zerbait oparitzera.
* [[Costa Rica|Costa Rican]] egiten den ospakizunari ''Té de canastilla''<ref>{{Erreferentzia|abizena=maritzacartin|izenburua=Té de Canastilla, Tradiciones Costarricenses.|hizkuntza=es|data=2020-06-17|url=https://micostaricadeantano.com/2020/06/17/te-de-canastilla-tradiciones-costarricenses/|aldizkaria=Mi Costa Rica de Antaño|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote. Gainerako herrialdeetan bezala, etorkizuneko gurasoei haurraren bizitzako lehen hilabeteetan behar duten guztia biltzen laguntzeko helburuarekin ospatzen dira: arropa, osagarriak… Antolatzeaz arduratzen den pertsona ez da haurdun dagoena, baizik eta harengandik oso gertu dagoen norbait. Helburua da omendua ezustean harrapatzea eta, aldi berean, bere egoeran alferrikakoak diren ahalegin eta kezkak saihestea.
* [[India|Indiako]] tradizioan jaioberrien ongietorri-festak izen desberdinak ditu, familiare partaide den komunitateko kideen arabera. Iparraldean ''Godh bharai''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Godh bharai - Indian baby shower|hizkuntza=en|url=https://www.babycenter.in/a1018734/igodh-bharaii-indian-baby-shower|aldizkaria=BabyCenter|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izenez ezagutzen da, Indiako mendebaldean ''Dohaaljewan''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sohal Khare|izenburua=Babita baby shower 👶|data=2016-10-13|url=https://www.youtube.com/watch?si=n8e_9zXGhJorM7Up&v=2mM2hvGdTj4&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote, Mendebaldeko Bengalan ''Sadhbhokkhon''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|hizkuntza=en|url=https://soccamacha.blogspot.com/2022/04/the-rite-of-baby-shower.html|aldizkaria=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izena du, eta Indiako hegoaldean, ''Seemantham''<ref>{{Erreferentzia|abizena=99PanditJi|izenburua=Seemantham Ceremony Baby Shower Puja: Cost, Vidhi & Benefits|hizkuntza=en-US|data=2024-11-19|url=https://99pandit.com/blog/what-is-seemantham-ceremony-baby-shower-pooja-cost-vidhi-benefit/|aldizkaria=99Pandit|sartze-data=2024-12-07}}</ref>(ospakizun erlijiosoa) edo ''Valaikappu'' (ekitaldi sozial hutsa) izenez da ezaguna. Valaikappu ospakizunean musika jotzen da eta ama izango dena jazminez egindako girlandekin hornitutako jantzi tradizionalarekin jantzita agertzen da. Zabu bat ama izango denak aukeratutako loreekin apaintzen da, bera eseri eta biraka ibil dadin, komunitateko adineko emakumeek bedeinkazioz bete eta opariak ematen dizkioten bitartean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Arpitha’s Valaikappu|hizkuntza=en|data=2018-11-18|url=https://www.youtube.com/watch?si=CwxOzKCVfgtakuBt&v=NMukrG4N4dU&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> [[Kerala|Keralan]], ''Pulakuli'' izenarekin da ezaguna.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knanaya Glossary {{!}} Knanayology|hizkuntza=en-US|url=https://www.knanayology.org/2023/11/13/knanaya-glossary/|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun batean, ama izango dena etxean egindako olio ayurvedikoarekin masajeatuko dute, eta bainu erritual bat jasoko du familiako adineko emakumeen laguntzarekin. Ondoren, arropa berria eta horrelakoetan erabiltzen diren bitxiekin jantziko dute, paradevata guztiei (familiako jainkoei) dei egingo zaie eta ama izango denari modu tradizionalean egindako sendabelar nahasketa emango zaio. Umearen ongizatearen alde otoitz egiteko zeremonia erlijiosoa da. Familia kontserbadoreenetan, etorkizuneko amarentzako opariak erosten dira, baina ez haurtxoarentzako opariak. Haurtxoak jaio ondoren bakarrik izango ditu opariak.
* Islamaren jarraitzaileak jaioberrien ''aqiqah'' egiten dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aqiqah (el bautizo)|hizkuntza=es|data=2011-02-01|url=https://alkafala.wordpress.com/2011/02/01/aqiqah-el-bautizo/|aldizkaria=kafala|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Horrek berekin dakar animalia bat akatu eta honen haragia hiru zati berdinetan banatzea: bat premian daudenentzat, beste bat festara datozen senide eta lagunentzat, eta azkena familiarentzat.
* [[Hegoafrika|Hegoafrikan]] ''stork party''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Stork Party - Is it worth it to dig deeper?|hizkuntza=en|data=2023-03-08|url=https://www.reddit.com/r/Genealogy/comments/11li5rk/stork_party_is_it_worth_it_to_dig_deeper/?rdt=42365|aldizkaria=r/Genealogy|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote, eta ama sei hilabeteko haurdun dagoenean antolatzen dute. Stork party hauetara ez da gizonezkorik joaten, eta ez dute festa baliokiderik egiten haientzat. Stork party-arekin batera, hainbat dibertimendu izango dira, esaterako, arropa janztea eta haurra zaintzeko opariak ematea. Ezusteko festa gisa antolatzen da maiz, amak jakin gabe.
== Bibliografia ==
* Idurre Lekuona Antzizar: "Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotako testigantzak". ''[[Uztaro]] Giza eta gizarte zientzien aldizkaria'', 109.zk., 2019ko apirila-ekaina, 5-26.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Iragatze erritu]]
* [[Bataio]]
* [[Ereñotzu]]
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20190528170441/https://blog.mintzalagun.com/atsolorra/ Atsolorraren esanahia.]
* [https://vimeo.com/64880255 Atsolorraren festa Vimeoko bideo batean.]
* {{es}}:[http://www.euskonews.eus/0642zbk/gaia64204es.html Mari Carmen Basterretxearen artikulua Euskonews aldizkari digitalean.]
[[Kategoria:Errituak]]
[[Kategoria:Ospakizun-egunak]]
[[Kategoria:Amatasuna]]
[[Kategoria:Zeremoniak]]
b47ydu6kki085anuccdqhmrthgbch23
9993934
9993827
2024-12-08T20:02:20Z
Kaletrosa~eswiki
93330
Datuak gehitu eta erreferentziatu. Irudiak txertatu
9993934
wikitext
text/x-wiki
'''Atsolorra''' (baita ere '''Atsolor''', '''Atsolorreta''', '''Atsobesta''', '''Bateoa''', '''Andraikustea''', '''Andreikustea''') garai batean Euskal Herrian egiten zen jaiotza-erritua zen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://parean.eus/portfolio/atsolorra/|aldizkaria=Parean Elkartea|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun ia galduta dagoen erritu horretan,''Idurre Lekuona Antzizarrek'' azaldu duenenez, haurra jaiotako baserrira igande arratsaldean auzoko emakumeak bisitan joaten ziren. Normalean, ia gehienetan, emakumeak bakarrik joaten ziren eta ama izandakoari laguntza txiki bat eramaten zioten; etxekoek, aldiz, bisita eskertzeko, [[afari-merienda]] ematen zieten bisitariei. ''Mari Carmen Basterretxearen'' ustez atsolorra erritua Eliza Katolikoak bataioaren betebeharra ezarri aurrekoa zen, hau da, XVI. mendeko aurrekoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Rito de nacimiento vasco: «atsolorra»|hizkuntza=es|data=2024-10-08|url=https://www.naiz.eus/eu/iritzia/articulos/rito-de-nacimiento-vasco-atsolorra|aldizkaria=naiz: IRITZIA|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Toki askotan festa hau bataioa bera baino garrantzitsuagoa zen.
== Jaiotzaren inguruko igarotze errituak ==
Idurre Lekuona Antzizar antropologoaren iritziz, gizarte gehienetan bizitzako une garrantzitsuetarako igarotze errituak ezartzen dira egoera horiek sortzen dituzten beldur eta usteak bideratzeko. Erritu horiek belaunaldiz belaunaldi igaro dira, jaiotza bezalako gertaeretan behin eta berriz errepikatuz. Ekintza hauek gizarteak hala ezarritakoak eta gertuko gizataldeak, kasu honetan auzoak, espero dituen erritualak dira. Jaiotzaren inguruko hiru erritu aipatzen ditu ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketa lanean<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* '''Bataioa:''' Gizarte tradizionalean bataioa izan da elizak eta gizarteak araututako igarotze erritu nagusia. Premia handiarekin egiten zen jaioberrien hilkortasun tasa handia kontuan hartuz, haurra jaio eta berehala bataiatzen saiatzen ziren. Askotan ama bera ez zen joaten jaioberriaren bataiora eta gertuko emakumeren batek eramaten zuen haurra besoetan. Bataiatu gabeko haurrek ez zuten lekurik kanposantuan eta etxe kanpoko teilatupean lurperatu behar izaten zen bataiatu gabeko haurraren gorpua. Bataioa hurrenkera zehatzeko pausoen lehenengo katebegia izaten zen. Haren ondoren elizan sartzea eta atsolorra etorriko ziren.
* '''Elizan sartzea:''' Haurra bataiatzea bezain garrantzitsua zen amak umea izan eta elizan sartu aurreko purifikatze erritua. Ama erditu ondoren ezin zen bere horretan sartu elizara eta bedeinkazio berezia eman behar zion apaizak elizan sartu aurretik, eliza atarian. Hirurogeiko hamarkadan utzi omen zioten erritu hau egiteari, ordutik aurrera ama eta haurra bedeinkatzen ziren bataioan. Behin eta berriz aipatzen da dokumentu zaharretan emakumea ezin zela etxetik atera elizan sartzea egin gabe. Etxetik atera behar izanez gero, teila buruan jarrita ateratzeko obligazioa zuen. Teilak etxearen babesa sinbolizatzen zuen emakumea etxetik atera ez balitz bezalaxe. Denboraren poderioz teilaren ordez zapia erabili zen. Hasiera batean berrogei egun uzten baziren ere, epea laburtzen joan zen eta ama ondo sentitzen zenean joaten zen elizara, aldez aurretik apaiza jakinaren gainean jarrita, sartu aurretik halako bedeinkazioa eman ziezaion.
* '''Atsolorra:''' Bataioarekin eta elizan sartzearekin batera, jaiotza-errituaren pauso bat da. Atsolorrak badu beste biek ez duten ezaugarri garrantzitsua: atsolorra ez da ekintza erlijiosoa eta batzuen esanetan, kristautasunaren aurreko gizartearen ezaugarria da, gizabanakoa gizarteko kide eta gizabanako aktibo zenekoa. Zenbaitek, seguraski horrexegatik, debekatu nahi izan zuen.
== Atsolorra Euskal Herrian ==
Euskal Herriko zenbait herritan bakarrik ageri da dokumentatua, baina jakina da [[Ereñotzu|Ereñotzun]], [[Errenteria|Errenterian]], [[Oiartzun|Oiartzunen]] eta [[Urnieta|Urnietan]] ere egiten zela, besteak beste. Euskal Herri osoko hainbat lekutan egiten zitzaion amari bisita, esate baterako, [[Oñati|Oñatin]], [[Antzuola|Antzuolan]], [[Arratia|Arratian]], [[Barkoxe|Barkoxen]], [[Bera|Beran]], [[Dima|Diman]]... Egia da, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan dagoela dokumentatua, beste zenbait lekutan baino gehiago, baina dokumentuek diote Nafarroan eta Iparraldean ere egiten zela. Ez dago, ordea, Araban egiten zela esateko arrastorik.<ref name=":02" />
Gaur egun, egungo errealitatera egokituta, ohitura berreskuratzeko ahaleginak egiten ari dira zenbait tokitan, esaterako '''Ereñotzun'''<ref>{{Erreferentzia|izena=María|abizena=Cortés|urtea=2013|izenburua=En Ereñotzu se celebra esta tarde el rito del nacimiento 'Atsolorra'|hizkuntza=es|data=2013-04-28|url=https://www.diariovasco.com/v/20130428/comarca/erenotzu-celebra-esta-tarde-20130428.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, '''Orion'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=65 oriotar jaio dira - Orio|hizkuntza=eu|url=https://orioguka.eus/orio/1481263498976-65-oriotar-jaio-dira|aldizkaria=Orioguka.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Astigarragan'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Gure Atsolorra metaforikoa da, emakumeak elkartu eta ospatzeko gure ekintzen sorrera» - Astigarraga|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/astigarraga/1581346267006-gure-atsolorra-metaforikoa-da-emakumeak-elkartu-eta-ospatzeko-gure-ekintzen-sorrera|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Pasaian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra, amatasuna feminismotik hizpide|hizkuntza=eu|url=https://www.pasaia.eus/eu/-/atsolorra|aldizkaria=Pasaia|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Oñatin''', edota '''Oiartzunen'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komunitateak ongietorri goxoa eman die iaz jaiotako oiartzuarrei|hizkuntza=eu|data=2024-06-11|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/06/11/atsolorra-oiartzun-2024-kronika/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=oiartzungo udala|izenburua=Atsolorra (Oiartzun): jolas-kantak eta zuhaitza|data=2018-03-23|url=https://www.youtube.com/watch?si=pVBXk8k5SZuKa3AQ&v=A3hCicbJ0cI&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="nolines" widths="280" heights="200">
Fitxategi:Atsolorra.jpg|alt=Haurrak amekin jolasten|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (12).jpg|alt=2017an Oiartzunen jaiotako haurren argazkiekin osatutako zuhaitza|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (11).jpg|alt=Haur baten aurkezpena|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-bi-gurutze.jpg|Gurutze auzoko atsolorra
</gallery>
=== Izenaren esanahia ===
Atsolorra hitza iluna edo, gutxienez, misteriotsua lehen aldiz entzun dutenentzat. Askorentzat hitz «itsusia» ere bada, batez ere, '''''atso''''' hasierari erreparatuz gero. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean jasotzen duenaren arabera batzuen ustez '''''atsolorra''''' izena ematen zitzaion adineko emakumeak joaten zirelako elkartze haietara, etxeetako emakume zaharrenak jeneralean. Beraz atsolorra emakume zaharren bilkura izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Atsolorra, euskal erritu zaharra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16360217|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Atso hitzak hainbat adiera izan ditu, horien arteko ezagunena da atsoa, ezkondu eta haurrik ezin izan zezakeen emakumea zela, antzua. Beste batzuek diotenez '''atso''' hitza '''agure''' hitzaren parekoa da. Beste askoren ustez, '''atsoa''' esaten zieten senarrek normalean beren emazteei. Seguraski hori da atsolorra hitzaren etimologia, alegia, ''emakumeen bilkura.'' Esan daiteke auzoko emakumeek elkarri ematen zioten laguntza zela atsolorra. Bilera horretan, haurra izandako amak auzoko emakumeen laguntza jasotzen zuen haurra aurrera ateratzeko. Emakumeen juntadizoa da, beraz, atsolorra. Ez du esanahi ilun ezta itsusirik.
=== Errituaren ezaugarriak ===
''Idurre Lekuona Antzizarrek'' herri gehienetan errepikatzen ziren elementu batzuk aipatzen ditu. Atsolorra igarobide-erritua den heinean, pauso zehatz eta ezagunak bete behar ditu.
* '''Igande arratsaldetan:''' Atsolorraren aurretik, haurra bataiatu behar izaten zen, azkar samar normalean, eta amak elizan sartu behar izaten zuen bizkortzen zenean. Hori egin ondoren atsolorra eskaintzen zuen amak, igande arratsaldeetan izaten zen beti juntadizoa, seguraski hori zelako egunik lasaiena lanez gainezkako baserrietan.
* '''Otordu bikaina:''' atsolorrean ematen zen otordua ez zen nolanahikoa, urtean zehar egiten ziren gutxi bezalakoa. Gutxi edo gehiago beti bertsua izaten omen zen: hasteko, haragi gisatua, ondoren xerra piper morroekin eta bukatzeko arrozesnea edo gazta eta intxaurrak. Edaririk ere ez zen falta izaten: Sagardoa eta pitarra arruntak ziren edozein etxetako mahaian, ardoa ere izaten omen eta kafearekin batera pattarra (koñaka edo anisa). Emakumeek noiznahi ateratzea eta edatea libre ez zuten garai hartan, transgresioa zen edaten ibiltzea eta ondorengo hainbat kontu barregarri gertatzea.
* '''Kontu kontari:''' Bapo jan ondoren, tertuliak jarraitzen omen zuen. Zenbaitetan jokoan aritzen ziren beste batzuk kontu-kontari aritzen ziren bitartean. Denetarik izaten zuten hizpide: etxeko kontuak, auzokoak, batek esandakoak eta besteak egindakoak... Umorerik ez omen zen falta izaten, ezta barrerik ere, eta zenbaitetan algarak ederrak ere izaten omen ziren.
* '''Emakume festa:''' Bilera hauetarako auzoko emakumeak biltzen ziren. Zenbaitetan etxeko gizonen bat izaten zen baina ia beti emakumeak izaten ziren biltzen zirenak. Zalantzarik gabe, eta izenak argi adierazten duen bezala, emakumeen bilera zen eta apenas ageri zen gizonezkorik.
* '''Bisita eman:''' Bisita fisikoki egiten zen arren, alegia, haurra jaiotako baserrira bertaratuta, bisita ematea ere bazen haurra izandako familiari laguntza ematea, normalean ekonomikoa baita jatekoa ere, baina argi dago esku-hutsik ezin zela joan. Bisitariek haurraren amari eramaten zioten opariak herriz-herri izen desberdina zuen. Hauek dira, adibidez, ''[[Euskal Herriko Atlas Etnografikoa|Euskal Herriko Atlas Etnografikoan]]'' jasotakoak: ''Ermakaria'' [[Arratia|Arratian]] eta [[Orozko|Orozkon]], ''Ikuskeia'' [[Barkoxe|Barkoxen]], ''Ikus-saria'' [[Haltsu|Haltsun]], ''Karapaioa'' [[Arrasate|Arrasaten]] edota ''Martopila'' [[Arroa|Arroan]] <ref name=":02" />
* '''Ateraldia: ''' Jaiotza-erritua da atsolorra eta horrenbestez, gizartearen onespena du, adostutako pausoak jarraitzen ditu eta gizartearen kohesioa berresten duen ekintza soziala da. Hala ere bada irakurketa ere: atsolorra «festa» zen, «ateratzeko aitzakia» emakumea etxetik nekez eta are gutxiago bakarrik ateratzen zen garai hartan.
=== ''Atsolorra'' filma ===
2018an, ''Ruben Rosas'' zuzendariak ''Atsolorra'' film laburra aurkeztu zuen. Bertan festaren jatorria eta garapena azaltzen du eta, baita ere, gaur egungo lanak berreskuratzeko eta garai berrietara moldatzeko. Dokumentala zinemaldi desberdinetan aurkeztu da, esaterako [[Malaga|Malagan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival de Málaga|data=2019-05-28|url=https://web.archive.org/web/20190528183001/https://festivaldemalaga.com/pelicula/ver/1902/Atsolorra-VOSE|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Pasaiako Badiako ''IKUSKA'' nazioarteko film laburren erakustaldian euskarazko film laburren ekoizpena saritu nahi duen ''Mintzagun'' saria eman zioten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko film labur onenari MINTZAGUN SARIA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.oarsoaldea.eus/w/999-mintzagun?p_l_back_url=/bilatzailea?q=atsolorra|aldizkaria=Oarsoaldea|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Jaiotze ospakizunak munduan ==
Haurren duela gutxiko edo etorkizuneko jaiotza ospatzeko ekitaldi sozialak munduan barrena ospetsuak dira. Ohitura haumunduko toki askotan ezagutzen da. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean adierazten du [[Luis Mari Zaldua]] hizkuntzalariak ''Basoko Loti Ederra'' ipuinean horrelako bilkura baten berri ematen dela. Hona hemen beste herrietako ospakizun batzuen berri:
* [[Brasil|Brasilen]], ''chá de bebê''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tudo sobre chá de bebê|hizkuntza=pt-BR|url=https://www.pampers.com.br/cha-de-fraldas/como-organizar/artigo/etiqueta-para-cha-de-bebe-o-que-fazer-e-nao-fazer-em-um-cha-de-bebe|aldizkaria=Pampers-BR-PT|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izeneko festa bat eskaintzen da haurra jaio aurretik, eta emakumeentzat bakarrik izaten da askotan.
* [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] tradizioan, ''manyue''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=30th Day Celebration and Man Yue Celebration {{!}} Baby Online Shopping|hizkuntza=en|url=https://mimietlulu.com/pages/30th-day-celebration?srsltid=AfmBOornto2rsJnwjFLqHDJstC3FZ0_nof_W58DcikjMCbey_Bmoih1R|aldizkaria=mimi et lulu|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izenekoa, haurra jaio eta hilabetera ospatzen da. Garai batean osasun-baliabiderik ez zegoen eta haurren heriotza-tasa oso altua zen. Horren ondorioz, familiek eta lagunek ospatu egiten zuten haurra jaio ondoren hilabete baino gehiago bizirik irauten ote zuen.
* [[Armenia|Armenian]], haurra jaio eta 40 egunera ospatzen da ''qarasunq'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tradiciones Armenias de Nacimiento|url=https://www.advantour.com/es/armenia/tradiciones/nacimiento.htm|aldizkaria=www.advantour.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>deiturikoa. Senide eta lagun guztientzako jaia da. Gonbidatuak gurasoentzako edo haurtxoarentzako opariekin joaten dira.
* [[Iran|Iranen]], ''sismoony'' izenekoa ama erditu baino pare bat hilabete lehenago ospatzen da. Bertan haurdun dagoen emakumearen familiak emango dizkio lehen umeak behar dituen osagarri eta ostatu guztiak. Horrek ohea, jostailuak, arropa, platerak eta haurrarekin lotutako ia edozer barne hartzen ditu. Familia osoa eta gertuko lagunak gonbidatuko zituzten opariak ikustera eta, gainera, haiek zerbait oparitzera.
* [[Costa Rica|Costa Rican]] egiten den ospakizunari ''Té de canastilla''<ref>{{Erreferentzia|abizena=maritzacartin|izenburua=Té de Canastilla, Tradiciones Costarricenses.|hizkuntza=es|data=2020-06-17|url=https://micostaricadeantano.com/2020/06/17/te-de-canastilla-tradiciones-costarricenses/|aldizkaria=Mi Costa Rica de Antaño|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote. Gainerako herrialdeetan bezala, etorkizuneko gurasoei haurraren bizitzako lehen hilabeteetan behar duten guztia biltzen laguntzeko helburuarekin ospatzen dira: arropa, osagarriak… Antolatzeaz arduratzen den pertsona ez da haurdun dagoena, baizik eta harengandik oso gertu dagoen norbait. Helburua da omendua ezustean harrapatzea eta, aldi berean, bere egoeran alferrikakoak diren ahalegin eta kezkak saihestea.
* [[India|Indiako]] tradizioan jaioberrien ongietorri-festak izen desberdinak ditu, familiare partaide den komunitateko kideen arabera: ''Godh Bharai'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Godh bharai - Indian baby shower|hizkuntza=en|url=https://www.babycenter.in/a1018734/igodh-bharaii-indian-baby-shower|aldizkaria=BabyCenter|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Dohaaljewan,''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sohal Khare|izenburua=Babita baby shower 👶|data=2016-10-13|url=https://www.youtube.com/watch?si=n8e_9zXGhJorM7Up&v=2mM2hvGdTj4&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Sadhbhokkhon,''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|hizkuntza=en|url=https://soccamacha.blogspot.com/2022/04/the-rite-of-baby-shower.html|aldizkaria=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Seemantham''<ref>{{Erreferentzia|abizena=99PanditJi|izenburua=Seemantham Ceremony Baby Shower Puja: Cost, Vidhi & Benefits|hizkuntza=en-US|data=2024-11-19|url=https://99pandit.com/blog/what-is-seemantham-ceremony-baby-shower-pooja-cost-vidhi-benefit/|aldizkaria=99Pandit|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Valaikappu'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Arpitha’s Valaikappu|hizkuntza=en|data=2018-11-18|url=https://www.youtube.com/watch?si=CwxOzKCVfgtakuBt&v=NMukrG4N4dU&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> edota ''Pulakuli'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knanaya Glossary {{!}} Knanayology|hizkuntza=en-US|url=https://www.knanayology.org/2023/11/13/knanaya-glossary/|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Batzuetan etorkizuneko amarentzako opariak erosten dira, baina ez haurtxoarentzako, honek jaio ondoren bakarrik izango ditu opariak.
* Islamaren jarraitzaileak jaioberrien ''aqiqah'' egiten dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aqiqah (el bautizo)|hizkuntza=es|data=2011-02-01|url=https://alkafala.wordpress.com/2011/02/01/aqiqah-el-bautizo/|aldizkaria=kafala|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Horrek berekin dakar animalia bat akatu eta honen haragia hiru zati berdinetan banatzea: bat premian daudenentzat, beste bat festara datozen senide eta lagunentzat, eta azkena familiarentzat.
* [[Hegoafrika|Hegoafrikan]] ''stork party''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Stork Party - Is it worth it to dig deeper?|hizkuntza=en|data=2023-03-08|url=https://www.reddit.com/r/Genealogy/comments/11li5rk/stork_party_is_it_worth_it_to_dig_deeper/?rdt=42365|aldizkaria=r/Genealogy|sartze-data=2024-12-07}}</ref> (zikoina festa) deitzen diote, eta ama sei hilabeteko haurdun dagoenean antolatzen dute. Stork party hauetara ez da gizonezkorik joaten, eta ez dute festa baliokiderik egiten haientzat. Ospakizunera joateko arropa berriak jantzi eta haurra zaintzeko opariak eramaten dira. Ezusteko festa gisa antolatzen da maiz, amak jakin gabe.
<gallery widths="320" heights="200">
Fitxategi:Bayake Baby Shower in Tulunadu.jpg|alt=Bayake ospakizuna jaioko den haurra aurkezteko Indian egiten den festa|Bayake ospakizuna Indian
Fitxategi:P 0020.jpg|Godh Bharai ospakizuna Indian
Fitxategi:Shaving heads of newborn baby in Islam.jpg|alt=Aqiqah zeremoniak haurraren burua bizarra moztu eta azafraiaz gantzutzen du umearen burua jaio eta zazpi egunetan. Tradizionala da ilearen pisu berdineko urrea edo zilarra ematea.|Aqiqah zeremonia
</gallery>
== Bibliografia ==
* Idurre Lekuona Antzizar: "Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotako testigantzak". ''[[Uztaro]] Giza eta gizarte zientzien aldizkaria'', 109.zk., 2019ko apirila-ekaina, 5-26.<ref name=":02" />
* PAREAN Elkartea: "Atsolorra. Amatasuna feminismotik". ''Amatasunak feminismotik nola bizi ditugun aztertzeko, 150 emakumek betetako inkesta oinarri dituen ikerketa.'' <ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Iragatze erritu]]
* [[Bataio]]
* [[Ereñotzu]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://web.archive.org/web/20190528170441/https://blog.mintzalagun.com/atsolorra/ Atsolorraren esanahia.]
* {{es}}:[http://www.euskonews.eus/0642zbk/gaia64204es.html Mari Carmen Basterretxearen artikulua Euskonews aldizkari digitalean.]
[[Kategoria:Errituak]]
[[Kategoria:Ospakizun-egunak]]
[[Kategoria:Amatasuna]]
[[Kategoria:Zeremoniak]]
2sr4rmv2go4dyfi3i93xpvtbru60k4y
9993935
9993934
2024-12-08T20:07:37Z
Kaletrosa~eswiki
93330
9993935
wikitext
text/x-wiki
'''Atsolorra''' (baita ere '''Atsolor''', '''Atsolorreta''', '''Atsobesta''', '''Bateoa''', '''Andraikustea''', '''Andreikustea''') Egun ia galduta dagoen erritu horretan, haurra jaiotako baserrira auzoko emakumeak bisitan joaten ziren, ama berriari laguntzeko asmoz. Atsolorraren erritua Eliza Katolikoak bataioaren betebeharra ezarri aurrekoa zen, hau da, XVI. mende aurrekoa..<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://parean.eus/portfolio/atsolorra/|aldizkaria=Parean Elkartea|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun ia galduta dagoen erritu horretan, ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketan azaldu duenenez, haurra jaiotako baserrira igande arratsaldean auzoko emakumeak bisitan joaten ziren. Normalean, ia gehienetan, emakumeak bakarrik joaten ziren eta ama izandakoari laguntza txiki bat eramaten zioten; etxekoek, aldiz, bisita eskertzeko, [[afari-merienda]] ematen zieten bisitariei.
== Jaiotzaren inguruko igarotze errituak ==
Idurre Lekuona Antzizar antropologoaren iritziz, gizarte gehienetan bizitzako une garrantzitsuetarako igarotze errituak ezartzen dira egoera horiek sortzen dituzten beldur eta usteak bideratzeko. Erritu horiek belaunaldiz belaunaldi igaro dira, jaiotza bezalako gertaeretan behin eta berriz errepikatuz. Ekintza hauek gizarteak hala ezarritakoak eta gertuko gizataldeak, kasu honetan auzoak, espero dituen erritualak dira. Jaiotzaren inguruko hiru erritu aipatzen ditu ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketa lanean<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* '''Bataioa:''' Gizarte tradizionalean bataioa izan da elizak eta gizarteak araututako igarotze erritu nagusia. Premia handiarekin egiten zen jaioberrien hilkortasun tasa handia kontuan hartuz, haurra jaio eta berehala bataiatzen saiatzen ziren. Askotan ama bera ez zen joaten jaioberriaren bataiora eta gertuko emakumeren batek eramaten zuen haurra besoetan. Bataiatu gabeko haurrek ez zuten lekurik kanposantuan eta etxe kanpoko teilatupean lurperatu behar izaten zen bataiatu gabeko haurraren gorpua. Bataioa hurrenkera zehatzeko pausoen lehenengo katebegia izaten zen. Haren ondoren elizan sartzea eta atsolorra etorriko ziren.
* '''Elizan sartzea:''' Haurra bataiatzea bezain garrantzitsua zen amak umea izan eta elizan sartu aurreko purifikatze erritua. Ama erditu ondoren ezin zen bere horretan sartu elizara eta bedeinkazio berezia eman behar zion apaizak elizan sartu aurretik, eliza atarian. Hirurogeiko hamarkadan utzi omen zioten erritu hau egiteari, ordutik aurrera ama eta haurra bedeinkatzen ziren bataioan. Behin eta berriz aipatzen da dokumentu zaharretan emakumea ezin zela etxetik atera elizan sartzea egin gabe. Etxetik atera behar izanez gero, teila buruan jarrita ateratzeko obligazioa zuen. Teilak etxearen babesa sinbolizatzen zuen emakumea etxetik atera ez balitz bezalaxe. Denboraren poderioz teilaren ordez zapia erabili zen. Hasiera batean berrogei egun uzten baziren ere, epea laburtzen joan zen eta ama ondo sentitzen zenean joaten zen elizara, aldez aurretik apaiza jakinaren gainean jarrita, sartu aurretik halako bedeinkazioa eman ziezaion.
* '''Atsolorra:''' Bataioarekin eta elizan sartzearekin batera, jaiotza-errituaren pauso bat da. Atsolorrak badu beste biek ez duten ezaugarri garrantzitsua: atsolorra ez da ekintza erlijiosoa eta batzuen esanetan, kristautasunaren aurreko gizartearen ezaugarria da, gizabanakoa gizarteko kide eta gizabanako aktibo zenekoa. Zenbaitek, seguraski horrexegatik, debekatu nahi izan zuen.
== Atsolorra Euskal Herrian ==
Euskal Herriko zenbait herritan bakarrik ageri da dokumentatua, baina jakina da [[Ereñotzu|Ereñotzun]], [[Errenteria|Errenterian]], [[Oiartzun|Oiartzunen]] eta [[Urnieta|Urnietan]] ere egiten zela, besteak beste. Euskal Herri osoko hainbat lekutan egiten zitzaion amari bisita, esate baterako, [[Oñati|Oñatin]], [[Antzuola|Antzuolan]], [[Arratia|Arratian]], [[Barkoxe|Barkoxen]], [[Bera|Beran]], [[Dima|Diman]]... Egia da, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan dagoela dokumentatua, beste zenbait lekutan baino gehiago, baina dokumentuek diote Nafarroan eta Iparraldean ere egiten zela. Ez dago, ordea, Araban egiten zela esateko arrastorik.<ref name=":02" />
Gaur egun, egungo errealitatera egokituta, ohitura berreskuratzeko ahaleginak egiten ari dira zenbait tokitan, esaterako '''Ereñotzun'''<ref>{{Erreferentzia|izena=María|abizena=Cortés|urtea=2013|izenburua=En Ereñotzu se celebra esta tarde el rito del nacimiento 'Atsolorra'|hizkuntza=es|data=2013-04-28|url=https://www.diariovasco.com/v/20130428/comarca/erenotzu-celebra-esta-tarde-20130428.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, '''Orion'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=65 oriotar jaio dira - Orio|hizkuntza=eu|url=https://orioguka.eus/orio/1481263498976-65-oriotar-jaio-dira|aldizkaria=Orioguka.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Astigarragan'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Gure Atsolorra metaforikoa da, emakumeak elkartu eta ospatzeko gure ekintzen sorrera» - Astigarraga|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/astigarraga/1581346267006-gure-atsolorra-metaforikoa-da-emakumeak-elkartu-eta-ospatzeko-gure-ekintzen-sorrera|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Pasaian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra, amatasuna feminismotik hizpide|hizkuntza=eu|url=https://www.pasaia.eus/eu/-/atsolorra|aldizkaria=Pasaia|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Oñatin''', edota '''Oiartzunen'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komunitateak ongietorri goxoa eman die iaz jaiotako oiartzuarrei|hizkuntza=eu|data=2024-06-11|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/06/11/atsolorra-oiartzun-2024-kronika/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=oiartzungo udala|izenburua=Atsolorra (Oiartzun): jolas-kantak eta zuhaitza|data=2018-03-23|url=https://www.youtube.com/watch?si=pVBXk8k5SZuKa3AQ&v=A3hCicbJ0cI&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="nolines" widths="280" heights="200">
Fitxategi:Atsolorra.jpg|alt=Haurrak amekin jolasten|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (12).jpg|alt=2017an Oiartzunen jaiotako haurren argazkiekin osatutako zuhaitza|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (11).jpg|alt=Haur baten aurkezpena|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-bi-gurutze.jpg|Gurutze auzoko atsolorra
</gallery>
=== Izenaren esanahia ===
Atsolorra hitza iluna edo, gutxienez, misteriotsua lehen aldiz entzun dutenentzat. Askorentzat hitz «itsusia» ere bada, batez ere, '''''atso''''' hasierari erreparatuz gero. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean jasotzen duenaren arabera batzuen ustez '''''atsolorra''''' izena ematen zitzaion adineko emakumeak joaten zirelako elkartze haietara, etxeetako emakume zaharrenak jeneralean. Beraz atsolorra emakume zaharren bilkura izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Atsolorra, euskal erritu zaharra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16360217|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Atso hitzak hainbat adiera izan ditu, horien arteko ezagunena da atsoa, ezkondu eta haurrik ezin izan zezakeen emakumea zela, antzua. Beste batzuek diotenez '''atso''' hitza '''agure''' hitzaren parekoa da. Beste askoren ustez, '''atsoa''' esaten zieten senarrek normalean beren emazteei. Seguraski hori da atsolorra hitzaren etimologia, alegia, ''emakumeen bilkura.'' Esan daiteke auzoko emakumeek elkarri ematen zioten laguntza zela atsolorra. Bilera horretan, haurra izandako amak auzoko emakumeen laguntza jasotzen zuen haurra aurrera ateratzeko. Emakumeen juntadizoa da, beraz, atsolorra. Ez du esanahi ilun ezta itsusirik.
=== Errituaren ezaugarriak ===
''Idurre Lekuona Antzizarrek'' herri gehienetan errepikatzen ziren elementu batzuk aipatzen ditu. Atsolorra igarobide-erritua den heinean, pauso zehatz eta ezagunak bete behar ditu.
* '''Igande arratsaldetan:''' Atsolorraren aurretik, haurra bataiatu behar izaten zen, azkar samar normalean, eta amak elizan sartu behar izaten zuen bizkortzen zenean. Hori egin ondoren atsolorra eskaintzen zuen amak, igande arratsaldeetan izaten zen beti juntadizoa, seguraski hori zelako egunik lasaiena lanez gainezkako baserrietan.
* '''Otordu bikaina:''' atsolorrean ematen zen otordua ez zen nolanahikoa, urtean zehar egiten ziren gutxi bezalakoa. Gutxi edo gehiago beti bertsua izaten omen zen: hasteko, haragi gisatua, ondoren xerra piper morroekin eta bukatzeko arrozesnea edo gazta eta intxaurrak. Edaririk ere ez zen falta izaten: Sagardoa eta pitarra arruntak ziren edozein etxetako mahaian, ardoa ere izaten omen eta kafearekin batera pattarra (koñaka edo anisa). Emakumeek noiznahi ateratzea eta edatea libre ez zuten garai hartan, transgresioa zen edaten ibiltzea eta ondorengo hainbat kontu barregarri gertatzea.
* '''Kontu kontari:''' Bapo jan ondoren, tertuliak jarraitzen omen zuen. Zenbaitetan jokoan aritzen ziren beste batzuk kontu-kontari aritzen ziren bitartean. Denetarik izaten zuten hizpide: etxeko kontuak, auzokoak, batek esandakoak eta besteak egindakoak... Umorerik ez omen zen falta izaten, ezta barrerik ere, eta zenbaitetan algarak ederrak ere izaten omen ziren.
* '''Emakume festa:''' Bilera hauetarako auzoko emakumeak biltzen ziren. Zenbaitetan etxeko gizonen bat izaten zen baina ia beti emakumeak izaten ziren biltzen zirenak. Zalantzarik gabe, eta izenak argi adierazten duen bezala, emakumeen bilera zen eta apenas ageri zen gizonezkorik.
* '''Bisita eman:''' Bisita fisikoki egiten zen arren, alegia, haurra jaiotako baserrira bertaratuta, bisita ematea ere bazen haurra izandako familiari laguntza ematea, normalean ekonomikoa baita jatekoa ere, baina argi dago esku-hutsik ezin zela joan. Bisitariek haurraren amari eramaten zioten opariak herriz-herri izen desberdina zuen. Hauek dira, adibidez, ''[[Euskal Herriko Atlas Etnografikoa|Euskal Herriko Atlas Etnografikoan]]'' jasotakoak: ''Ermakaria'' [[Arratia|Arratian]] eta [[Orozko|Orozkon]], ''Ikuskeia'' [[Barkoxe|Barkoxen]], ''Ikus-saria'' [[Haltsu|Haltsun]], ''Karapaioa'' [[Arrasate|Arrasaten]] edota ''Martopila'' [[Arroa|Arroan]] <ref name=":02" />
* '''Ateraldia: ''' Jaiotza-erritua da atsolorra eta horrenbestez, gizartearen onespena du, adostutako pausoak jarraitzen ditu eta gizartearen kohesioa berresten duen ekintza soziala da. Hala ere bada irakurketa ere: atsolorra «festa» zen, «ateratzeko aitzakia» emakumea etxetik nekez eta are gutxiago bakarrik ateratzen zen garai hartan.
=== ''Atsolorra'' filma ===
2018an, ''Ruben Rosas'' zuzendariak ''Atsolorra'' film laburra aurkeztu zuen. Bertan festaren jatorria eta garapena azaltzen du eta, baita ere, gaur egungo lanak berreskuratzeko eta garai berrietara moldatzeko. Dokumentala zinemaldi desberdinetan aurkeztu da, esaterako [[Malaga|Malagan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival de Málaga|data=2019-05-28|url=https://web.archive.org/web/20190528183001/https://festivaldemalaga.com/pelicula/ver/1902/Atsolorra-VOSE|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Pasaiako Badiako ''IKUSKA'' nazioarteko film laburren erakustaldian euskarazko film laburren ekoizpena saritu nahi duen ''Mintzagun'' saria eman zioten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko film labur onenari MINTZAGUN SARIA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.oarsoaldea.eus/w/999-mintzagun?p_l_back_url=/bilatzailea?q=atsolorra|aldizkaria=Oarsoaldea|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Jaiotze ospakizunak munduan ==
Haurren duela gutxiko edo etorkizuneko jaiotza ospatzeko ekitaldi sozialak munduan barrena ospetsuak dira. Ohitura haumunduko toki askotan ezagutzen da. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean adierazten du [[Luis Mari Zaldua]] hizkuntzalariak ''Basoko Loti Ederra'' ipuinean horrelako bilkura baten berri ematen dela. Hona hemen beste herrietako ospakizun batzuen berri:
* [[Brasil|Brasilen]], ''chá de bebê''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tudo sobre chá de bebê|hizkuntza=pt-BR|url=https://www.pampers.com.br/cha-de-fraldas/como-organizar/artigo/etiqueta-para-cha-de-bebe-o-que-fazer-e-nao-fazer-em-um-cha-de-bebe|aldizkaria=Pampers-BR-PT|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izeneko festa bat eskaintzen da haurra jaio aurretik, eta emakumeentzat bakarrik izaten da askotan.
* [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] tradizioan, ''manyue''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=30th Day Celebration and Man Yue Celebration {{!}} Baby Online Shopping|hizkuntza=en|url=https://mimietlulu.com/pages/30th-day-celebration?srsltid=AfmBOornto2rsJnwjFLqHDJstC3FZ0_nof_W58DcikjMCbey_Bmoih1R|aldizkaria=mimi et lulu|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izenekoa, haurra jaio eta hilabetera ospatzen da. Garai batean osasun-baliabiderik ez zegoen eta haurren heriotza-tasa oso altua zen. Horren ondorioz, familiek eta lagunek ospatu egiten zuten haurra jaio ondoren hilabete baino gehiago bizirik irauten ote zuen.
* [[Armenia|Armenian]], haurra jaio eta 40 egunera ospatzen da ''qarasunq'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tradiciones Armenias de Nacimiento|url=https://www.advantour.com/es/armenia/tradiciones/nacimiento.htm|aldizkaria=www.advantour.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>deiturikoa. Senide eta lagun guztientzako jaia da. Gonbidatuak gurasoentzako edo haurtxoarentzako opariekin joaten dira.
* [[Iran|Iranen]], ''sismoony'' izenekoa ama erditu baino pare bat hilabete lehenago ospatzen da. Bertan haurdun dagoen emakumearen familiak emango dizkio lehen umeak behar dituen osagarri eta ostatu guztiak. Horrek ohea, jostailuak, arropa, platerak eta haurrarekin lotutako ia edozer barne hartzen ditu. Familia osoa eta gertuko lagunak gonbidatuko zituzten opariak ikustera eta, gainera, haiek zerbait oparitzera.
* [[Costa Rica|Costa Rican]] egiten den ospakizunari ''Té de canastilla''<ref>{{Erreferentzia|abizena=maritzacartin|izenburua=Té de Canastilla, Tradiciones Costarricenses.|hizkuntza=es|data=2020-06-17|url=https://micostaricadeantano.com/2020/06/17/te-de-canastilla-tradiciones-costarricenses/|aldizkaria=Mi Costa Rica de Antaño|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote. Gainerako herrialdeetan bezala, etorkizuneko gurasoei haurraren bizitzako lehen hilabeteetan behar duten guztia biltzen laguntzeko helburuarekin ospatzen dira: arropa, osagarriak… Antolatzeaz arduratzen den pertsona ez da haurdun dagoena, baizik eta harengandik oso gertu dagoen norbait. Helburua da omendua ezustean harrapatzea eta, aldi berean, bere egoeran alferrikakoak diren ahalegin eta kezkak saihestea.
* [[India|Indiako]] tradizioan jaioberrien ongietorri-festak izen desberdinak ditu, familiare partaide den komunitateko kideen arabera: ''Godh Bharai'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Godh bharai - Indian baby shower|hizkuntza=en|url=https://www.babycenter.in/a1018734/igodh-bharaii-indian-baby-shower|aldizkaria=BabyCenter|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Dohaaljewan,''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sohal Khare|izenburua=Babita baby shower 👶|data=2016-10-13|url=https://www.youtube.com/watch?si=n8e_9zXGhJorM7Up&v=2mM2hvGdTj4&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Sadhbhokkhon,''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|hizkuntza=en|url=https://soccamacha.blogspot.com/2022/04/the-rite-of-baby-shower.html|aldizkaria=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Seemantham''<ref>{{Erreferentzia|abizena=99PanditJi|izenburua=Seemantham Ceremony Baby Shower Puja: Cost, Vidhi & Benefits|hizkuntza=en-US|data=2024-11-19|url=https://99pandit.com/blog/what-is-seemantham-ceremony-baby-shower-pooja-cost-vidhi-benefit/|aldizkaria=99Pandit|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Valaikappu'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Arpitha’s Valaikappu|hizkuntza=en|data=2018-11-18|url=https://www.youtube.com/watch?si=CwxOzKCVfgtakuBt&v=NMukrG4N4dU&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> edota ''Pulakuli'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knanaya Glossary {{!}} Knanayology|hizkuntza=en-US|url=https://www.knanayology.org/2023/11/13/knanaya-glossary/|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Batzuetan etorkizuneko amarentzako opariak erosten dira, baina ez haurtxoarentzako, honek jaio ondoren bakarrik izango ditu opariak.
* Islamaren jarraitzaileak jaioberrien ''aqiqah'' egiten dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aqiqah (el bautizo)|hizkuntza=es|data=2011-02-01|url=https://alkafala.wordpress.com/2011/02/01/aqiqah-el-bautizo/|aldizkaria=kafala|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Horrek berekin dakar animalia bat akatu eta honen haragia hiru zati berdinetan banatzea: bat premian daudenentzat, beste bat festara datozen senide eta lagunentzat, eta azkena familiarentzat.
* [[Hegoafrika|Hegoafrikan]] ''stork party''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Stork Party - Is it worth it to dig deeper?|hizkuntza=en|data=2023-03-08|url=https://www.reddit.com/r/Genealogy/comments/11li5rk/stork_party_is_it_worth_it_to_dig_deeper/?rdt=42365|aldizkaria=r/Genealogy|sartze-data=2024-12-07}}</ref> (zikoina festa) deitzen diote, eta ama sei hilabeteko haurdun dagoenean antolatzen dute. Stork party hauetara ez da gizonezkorik joaten, eta ez dute festa baliokiderik egiten haientzat. Ospakizunera joateko arropa berriak jantzi eta haurra zaintzeko opariak eramaten dira. Ezusteko festa gisa antolatzen da maiz, amak jakin gabe.
<gallery widths="320" heights="200">
Fitxategi:Bayake Baby Shower in Tulunadu.jpg|alt=Bayake ospakizuna jaioko den haurra aurkezteko Indian egiten den festa|Bayake ospakizuna Indian
Fitxategi:P 0020.jpg|Godh Bharai ospakizuna Indian
Fitxategi:Shaving heads of newborn baby in Islam.jpg|alt=Aqiqah zeremoniak haurraren burua bizarra moztu eta azafraiaz gantzutzen du umearen burua jaio eta zazpi egunetan. Tradizionala da ilearen pisu berdineko urrea edo zilarra ematea.|Aqiqah zeremonia
</gallery>
== Bibliografia ==
* Idurre Lekuona Antzizar: "Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotako testigantzak". ''[[Uztaro]] Giza eta gizarte zientzien aldizkaria'', 109.zk., 2019ko apirila-ekaina, 5-26.<ref name=":02" />
* PAREAN Elkartea: "Atsolorra. Amatasuna feminismotik". ''Amatasunak feminismotik nola bizi ditugun aztertzeko, 150 emakumek betetako inkesta oinarri dituen ikerketa.'' <ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Iragatze erritu]]
* [[Bataio]]
* [[Ereñotzu]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://web.archive.org/web/20190528170441/https://blog.mintzalagun.com/atsolorra/ Atsolorraren esanahia.]
* {{es}}:[http://www.euskonews.eus/0642zbk/gaia64204es.html Mari Carmen Basterretxearen artikulua Euskonews aldizkari digitalean.]
[[Kategoria:Errituak]]
[[Kategoria:Ospakizun-egunak]]
[[Kategoria:Amatasuna]]
[[Kategoria:Zeremoniak]]
dk7trfaxqcy5zx1kyvazv0hphhe05sw
9993960
9993935
2024-12-08T21:04:59Z
Kaletrosa~eswiki
93330
/* Ikus, gainera */
9993960
wikitext
text/x-wiki
'''Atsolorra''' (baita ere '''Atsolor''', '''Atsolorreta''', '''Atsobesta''', '''Bateoa''', '''Andraikustea''', '''Andreikustea''') Egun ia galduta dagoen erritu horretan, haurra jaiotako baserrira auzoko emakumeak bisitan joaten ziren, ama berriari laguntzeko asmoz. Atsolorraren erritua Eliza Katolikoak bataioaren betebeharra ezarri aurrekoa zen, hau da, XVI. mende aurrekoa..<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://parean.eus/portfolio/atsolorra/|aldizkaria=Parean Elkartea|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun ia galduta dagoen erritu horretan, ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketan azaldu duenenez, haurra jaiotako baserrira igande arratsaldean auzoko emakumeak bisitan joaten ziren. Normalean, ia gehienetan, emakumeak bakarrik joaten ziren eta ama izandakoari laguntza txiki bat eramaten zioten; etxekoek, aldiz, bisita eskertzeko, [[afari-merienda]] ematen zieten bisitariei.
== Jaiotzaren inguruko igarotze errituak ==
Idurre Lekuona Antzizar antropologoaren iritziz, gizarte gehienetan bizitzako une garrantzitsuetarako igarotze errituak ezartzen dira egoera horiek sortzen dituzten beldur eta usteak bideratzeko. Erritu horiek belaunaldiz belaunaldi igaro dira, jaiotza bezalako gertaeretan behin eta berriz errepikatuz. Ekintza hauek gizarteak hala ezarritakoak eta gertuko gizataldeak, kasu honetan auzoak, espero dituen erritualak dira. Jaiotzaren inguruko hiru erritu aipatzen ditu ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketa lanean<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* '''Bataioa:''' Gizarte tradizionalean bataioa izan da elizak eta gizarteak araututako igarotze erritu nagusia. Premia handiarekin egiten zen jaioberrien hilkortasun tasa handia kontuan hartuz, haurra jaio eta berehala bataiatzen saiatzen ziren. Askotan ama bera ez zen joaten jaioberriaren bataiora eta gertuko emakumeren batek eramaten zuen haurra besoetan. Bataiatu gabeko haurrek ez zuten lekurik kanposantuan eta etxe kanpoko teilatupean lurperatu behar izaten zen bataiatu gabeko haurraren gorpua. Bataioa hurrenkera zehatzeko pausoen lehenengo katebegia izaten zen. Haren ondoren elizan sartzea eta atsolorra etorriko ziren.
* '''Elizan sartzea:''' Haurra bataiatzea bezain garrantzitsua zen amak umea izan eta elizan sartu aurreko purifikatze erritua. Ama erditu ondoren ezin zen bere horretan sartu elizara eta bedeinkazio berezia eman behar zion apaizak elizan sartu aurretik, eliza atarian. Hirurogeiko hamarkadan utzi omen zioten erritu hau egiteari, ordutik aurrera ama eta haurra bedeinkatzen ziren bataioan. Behin eta berriz aipatzen da dokumentu zaharretan emakumea ezin zela etxetik atera elizan sartzea egin gabe. Etxetik atera behar izanez gero, teila buruan jarrita ateratzeko obligazioa zuen. Teilak etxearen babesa sinbolizatzen zuen emakumea etxetik atera ez balitz bezalaxe. Denboraren poderioz teilaren ordez zapia erabili zen. Hasiera batean berrogei egun uzten baziren ere, epea laburtzen joan zen eta ama ondo sentitzen zenean joaten zen elizara, aldez aurretik apaiza jakinaren gainean jarrita, sartu aurretik halako bedeinkazioa eman ziezaion.
* '''Atsolorra:''' Bataioarekin eta elizan sartzearekin batera, jaiotza-errituaren pauso bat da. Atsolorrak badu beste biek ez duten ezaugarri garrantzitsua: atsolorra ez da ekintza erlijiosoa eta batzuen esanetan, kristautasunaren aurreko gizartearen ezaugarria da, gizabanakoa gizarteko kide eta gizabanako aktibo zenekoa. Zenbaitek, seguraski horrexegatik, debekatu nahi izan zuen.
== Atsolorra Euskal Herrian ==
Euskal Herriko zenbait herritan bakarrik ageri da dokumentatua, baina jakina da [[Ereñotzu|Ereñotzun]], [[Errenteria|Errenterian]], [[Oiartzun|Oiartzunen]] eta [[Urnieta|Urnietan]] ere egiten zela, besteak beste. Euskal Herri osoko hainbat lekutan egiten zitzaion amari bisita, esate baterako, [[Oñati|Oñatin]], [[Antzuola|Antzuolan]], [[Arratia|Arratian]], [[Barkoxe|Barkoxen]], [[Bera|Beran]], [[Dima|Diman]]... Egia da, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan dagoela dokumentatua, beste zenbait lekutan baino gehiago, baina dokumentuek diote Nafarroan eta Iparraldean ere egiten zela. Ez dago, ordea, Araban egiten zela esateko arrastorik.<ref name=":02" />
Gaur egun, egungo errealitatera egokituta, ohitura berreskuratzeko ahaleginak egiten ari dira zenbait tokitan, esaterako '''Ereñotzun'''<ref>{{Erreferentzia|izena=María|abizena=Cortés|urtea=2013|izenburua=En Ereñotzu se celebra esta tarde el rito del nacimiento 'Atsolorra'|hizkuntza=es|data=2013-04-28|url=https://www.diariovasco.com/v/20130428/comarca/erenotzu-celebra-esta-tarde-20130428.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, '''Orion'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=65 oriotar jaio dira - Orio|hizkuntza=eu|url=https://orioguka.eus/orio/1481263498976-65-oriotar-jaio-dira|aldizkaria=Orioguka.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Astigarragan'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Gure Atsolorra metaforikoa da, emakumeak elkartu eta ospatzeko gure ekintzen sorrera» - Astigarraga|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/astigarraga/1581346267006-gure-atsolorra-metaforikoa-da-emakumeak-elkartu-eta-ospatzeko-gure-ekintzen-sorrera|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Pasaian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra, amatasuna feminismotik hizpide|hizkuntza=eu|url=https://www.pasaia.eus/eu/-/atsolorra|aldizkaria=Pasaia|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Oñatin''', edota '''Oiartzunen'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komunitateak ongietorri goxoa eman die iaz jaiotako oiartzuarrei|hizkuntza=eu|data=2024-06-11|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/06/11/atsolorra-oiartzun-2024-kronika/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=oiartzungo udala|izenburua=Atsolorra (Oiartzun): jolas-kantak eta zuhaitza|data=2018-03-23|url=https://www.youtube.com/watch?si=pVBXk8k5SZuKa3AQ&v=A3hCicbJ0cI&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="nolines" widths="280" heights="200">
Fitxategi:Atsolorra.jpg|alt=Haurrak amekin jolasten|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (12).jpg|alt=2017an Oiartzunen jaiotako haurren argazkiekin osatutako zuhaitza|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (11).jpg|alt=Haur baten aurkezpena|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-bi-gurutze.jpg|Gurutze auzoko atsolorra
</gallery>
=== Izenaren esanahia ===
Atsolorra hitza iluna edo, gutxienez, misteriotsua lehen aldiz entzun dutenentzat. Askorentzat hitz «itsusia» ere bada, batez ere, '''''atso''''' hasierari erreparatuz gero. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean jasotzen duenaren arabera batzuen ustez '''''atsolorra''''' izena ematen zitzaion adineko emakumeak joaten zirelako elkartze haietara, etxeetako emakume zaharrenak jeneralean. Beraz atsolorra emakume zaharren bilkura izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Atsolorra, euskal erritu zaharra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16360217|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Atso hitzak hainbat adiera izan ditu, horien arteko ezagunena da atsoa, ezkondu eta haurrik ezin izan zezakeen emakumea zela, antzua. Beste batzuek diotenez '''atso''' hitza '''agure''' hitzaren parekoa da. Beste askoren ustez, '''atsoa''' esaten zieten senarrek normalean beren emazteei. Seguraski hori da atsolorra hitzaren etimologia, alegia, ''emakumeen bilkura.'' Esan daiteke auzoko emakumeek elkarri ematen zioten laguntza zela atsolorra. Bilera horretan, haurra izandako amak auzoko emakumeen laguntza jasotzen zuen haurra aurrera ateratzeko. Emakumeen juntadizoa da, beraz, atsolorra. Ez du esanahi ilun ezta itsusirik.
=== Errituaren ezaugarriak ===
''Idurre Lekuona Antzizarrek'' herri gehienetan errepikatzen ziren elementu batzuk aipatzen ditu. Atsolorra igarobide-erritua den heinean, pauso zehatz eta ezagunak bete behar ditu.
* '''Igande arratsaldetan:''' Atsolorraren aurretik, haurra bataiatu behar izaten zen, azkar samar normalean, eta amak elizan sartu behar izaten zuen bizkortzen zenean. Hori egin ondoren atsolorra eskaintzen zuen amak, igande arratsaldeetan izaten zen beti juntadizoa, seguraski hori zelako egunik lasaiena lanez gainezkako baserrietan.
* '''Otordu bikaina:''' atsolorrean ematen zen otordua ez zen nolanahikoa, urtean zehar egiten ziren gutxi bezalakoa. Gutxi edo gehiago beti bertsua izaten omen zen: hasteko, haragi gisatua, ondoren xerra piper morroekin eta bukatzeko arrozesnea edo gazta eta intxaurrak. Edaririk ere ez zen falta izaten: Sagardoa eta pitarra arruntak ziren edozein etxetako mahaian, ardoa ere izaten omen eta kafearekin batera pattarra (koñaka edo anisa). Emakumeek noiznahi ateratzea eta edatea libre ez zuten garai hartan, transgresioa zen edaten ibiltzea eta ondorengo hainbat kontu barregarri gertatzea.
* '''Kontu kontari:''' Bapo jan ondoren, tertuliak jarraitzen omen zuen. Zenbaitetan jokoan aritzen ziren beste batzuk kontu-kontari aritzen ziren bitartean. Denetarik izaten zuten hizpide: etxeko kontuak, auzokoak, batek esandakoak eta besteak egindakoak... Umorerik ez omen zen falta izaten, ezta barrerik ere, eta zenbaitetan algarak ederrak ere izaten omen ziren.
* '''Emakume festa:''' Bilera hauetarako auzoko emakumeak biltzen ziren. Zenbaitetan etxeko gizonen bat izaten zen baina ia beti emakumeak izaten ziren biltzen zirenak. Zalantzarik gabe, eta izenak argi adierazten duen bezala, emakumeen bilera zen eta apenas ageri zen gizonezkorik.
* '''Bisita eman:''' Bisita fisikoki egiten zen arren, alegia, haurra jaiotako baserrira bertaratuta, bisita ematea ere bazen haurra izandako familiari laguntza ematea, normalean ekonomikoa baita jatekoa ere, baina argi dago esku-hutsik ezin zela joan. Bisitariek haurraren amari eramaten zioten opariak herriz-herri izen desberdina zuen. Hauek dira, adibidez, ''[[Euskal Herriko Atlas Etnografikoa|Euskal Herriko Atlas Etnografikoan]]'' jasotakoak: ''Ermakaria'' [[Arratia|Arratian]] eta [[Orozko|Orozkon]], ''Ikuskeia'' [[Barkoxe|Barkoxen]], ''Ikus-saria'' [[Haltsu|Haltsun]], ''Karapaioa'' [[Arrasate|Arrasaten]] edota ''Martopila'' [[Arroa|Arroan]] <ref name=":02" />
* '''Ateraldia: ''' Jaiotza-erritua da atsolorra eta horrenbestez, gizartearen onespena du, adostutako pausoak jarraitzen ditu eta gizartearen kohesioa berresten duen ekintza soziala da. Hala ere bada irakurketa ere: atsolorra «festa» zen, «ateratzeko aitzakia» emakumea etxetik nekez eta are gutxiago bakarrik ateratzen zen garai hartan.
=== ''Atsolorra'' filma ===
2018an, ''Ruben Rosas'' zuzendariak ''Atsolorra'' film laburra aurkeztu zuen. Bertan festaren jatorria eta garapena azaltzen du eta, baita ere, gaur egungo lanak berreskuratzeko eta garai berrietara moldatzeko. Dokumentala zinemaldi desberdinetan aurkeztu da, esaterako [[Malaga|Malagan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival de Málaga|data=2019-05-28|url=https://web.archive.org/web/20190528183001/https://festivaldemalaga.com/pelicula/ver/1902/Atsolorra-VOSE|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Pasaiako Badiako ''IKUSKA'' nazioarteko film laburren erakustaldian euskarazko film laburren ekoizpena saritu nahi duen ''Mintzagun'' saria eman zioten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko film labur onenari MINTZAGUN SARIA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.oarsoaldea.eus/w/999-mintzagun?p_l_back_url=/bilatzailea?q=atsolorra|aldizkaria=Oarsoaldea|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Jaiotze ospakizunak munduan ==
Haurren duela gutxiko edo etorkizuneko jaiotza ospatzeko ekitaldi sozialak munduan barrena ospetsuak dira. Ohitura haumunduko toki askotan ezagutzen da. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean adierazten du [[Luis Mari Zaldua]] hizkuntzalariak ''Basoko Loti Ederra'' ipuinean horrelako bilkura baten berri ematen dela. Hona hemen beste herrietako ospakizun batzuen berri:
* [[Brasil|Brasilen]], ''chá de bebê''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tudo sobre chá de bebê|hizkuntza=pt-BR|url=https://www.pampers.com.br/cha-de-fraldas/como-organizar/artigo/etiqueta-para-cha-de-bebe-o-que-fazer-e-nao-fazer-em-um-cha-de-bebe|aldizkaria=Pampers-BR-PT|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izeneko festa bat eskaintzen da haurra jaio aurretik, eta emakumeentzat bakarrik izaten da askotan.
* [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] tradizioan, ''manyue''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=30th Day Celebration and Man Yue Celebration {{!}} Baby Online Shopping|hizkuntza=en|url=https://mimietlulu.com/pages/30th-day-celebration?srsltid=AfmBOornto2rsJnwjFLqHDJstC3FZ0_nof_W58DcikjMCbey_Bmoih1R|aldizkaria=mimi et lulu|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izenekoa, haurra jaio eta hilabetera ospatzen da. Garai batean osasun-baliabiderik ez zegoen eta haurren heriotza-tasa oso altua zen. Horren ondorioz, familiek eta lagunek ospatu egiten zuten haurra jaio ondoren hilabete baino gehiago bizirik irauten ote zuen.
* [[Armenia|Armenian]], haurra jaio eta 40 egunera ospatzen da ''qarasunq'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tradiciones Armenias de Nacimiento|url=https://www.advantour.com/es/armenia/tradiciones/nacimiento.htm|aldizkaria=www.advantour.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>deiturikoa. Senide eta lagun guztientzako jaia da. Gonbidatuak gurasoentzako edo haurtxoarentzako opariekin joaten dira.
* [[Iran|Iranen]], ''sismoony'' izenekoa ama erditu baino pare bat hilabete lehenago ospatzen da. Bertan haurdun dagoen emakumearen familiak emango dizkio lehen umeak behar dituen osagarri eta ostatu guztiak. Horrek ohea, jostailuak, arropa, platerak eta haurrarekin lotutako ia edozer barne hartzen ditu. Familia osoa eta gertuko lagunak gonbidatuko zituzten opariak ikustera eta, gainera, haiek zerbait oparitzera.
* [[Costa Rica|Costa Rican]] egiten den ospakizunari ''Té de canastilla''<ref>{{Erreferentzia|abizena=maritzacartin|izenburua=Té de Canastilla, Tradiciones Costarricenses.|hizkuntza=es|data=2020-06-17|url=https://micostaricadeantano.com/2020/06/17/te-de-canastilla-tradiciones-costarricenses/|aldizkaria=Mi Costa Rica de Antaño|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote. Gainerako herrialdeetan bezala, etorkizuneko gurasoei haurraren bizitzako lehen hilabeteetan behar duten guztia biltzen laguntzeko helburuarekin ospatzen dira: arropa, osagarriak… Antolatzeaz arduratzen den pertsona ez da haurdun dagoena, baizik eta harengandik oso gertu dagoen norbait. Helburua da omendua ezustean harrapatzea eta, aldi berean, bere egoeran alferrikakoak diren ahalegin eta kezkak saihestea.
* [[India|Indiako]] tradizioan jaioberrien ongietorri-festak izen desberdinak ditu, familiare partaide den komunitateko kideen arabera: ''Godh Bharai'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Godh bharai - Indian baby shower|hizkuntza=en|url=https://www.babycenter.in/a1018734/igodh-bharaii-indian-baby-shower|aldizkaria=BabyCenter|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Dohaaljewan,''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sohal Khare|izenburua=Babita baby shower 👶|data=2016-10-13|url=https://www.youtube.com/watch?si=n8e_9zXGhJorM7Up&v=2mM2hvGdTj4&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Sadhbhokkhon,''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|hizkuntza=en|url=https://soccamacha.blogspot.com/2022/04/the-rite-of-baby-shower.html|aldizkaria=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Seemantham''<ref>{{Erreferentzia|abizena=99PanditJi|izenburua=Seemantham Ceremony Baby Shower Puja: Cost, Vidhi & Benefits|hizkuntza=en-US|data=2024-11-19|url=https://99pandit.com/blog/what-is-seemantham-ceremony-baby-shower-pooja-cost-vidhi-benefit/|aldizkaria=99Pandit|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Valaikappu'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Arpitha’s Valaikappu|hizkuntza=en|data=2018-11-18|url=https://www.youtube.com/watch?si=CwxOzKCVfgtakuBt&v=NMukrG4N4dU&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> edota ''Pulakuli'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knanaya Glossary {{!}} Knanayology|hizkuntza=en-US|url=https://www.knanayology.org/2023/11/13/knanaya-glossary/|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Batzuetan etorkizuneko amarentzako opariak erosten dira, baina ez haurtxoarentzako, honek jaio ondoren bakarrik izango ditu opariak.
* Islamaren jarraitzaileak jaioberrien ''aqiqah'' egiten dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aqiqah (el bautizo)|hizkuntza=es|data=2011-02-01|url=https://alkafala.wordpress.com/2011/02/01/aqiqah-el-bautizo/|aldizkaria=kafala|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Horrek berekin dakar animalia bat akatu eta honen haragia hiru zati berdinetan banatzea: bat premian daudenentzat, beste bat festara datozen senide eta lagunentzat, eta azkena familiarentzat.
* [[Hegoafrika|Hegoafrikan]] ''stork party''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Stork Party - Is it worth it to dig deeper?|hizkuntza=en|data=2023-03-08|url=https://www.reddit.com/r/Genealogy/comments/11li5rk/stork_party_is_it_worth_it_to_dig_deeper/?rdt=42365|aldizkaria=r/Genealogy|sartze-data=2024-12-07}}</ref> (zikoina festa) deitzen diote, eta ama sei hilabeteko haurdun dagoenean antolatzen dute. Stork party hauetara ez da gizonezkorik joaten, eta ez dute festa baliokiderik egiten haientzat. Ospakizunera joateko arropa berriak jantzi eta haurra zaintzeko opariak eramaten dira. Ezusteko festa gisa antolatzen da maiz, amak jakin gabe.
<gallery widths="320" heights="200">
Fitxategi:Bayake Baby Shower in Tulunadu.jpg|alt=Bayake ospakizuna jaioko den haurra aurkezteko Indian egiten den festa|Bayake ospakizuna Indian
Fitxategi:P 0020.jpg|Godh Bharai ospakizuna Indian
Fitxategi:Shaving heads of newborn baby in Islam.jpg|alt=Aqiqah zeremoniak haurraren burua bizarra moztu eta azafraiaz gantzutzen du umearen burua jaio eta zazpi egunetan. Tradizionala da ilearen pisu berdineko urrea edo zilarra ematea.|Aqiqah zeremonia
</gallery>
== Bibliografia ==
* Idurre Lekuona Antzizar: "Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotako testigantzak". ''[[Uztaro]] Giza eta gizarte zientzien aldizkaria'', 109.zk., 2019ko apirila-ekaina, 5-26.<ref name=":02" />
* PAREAN Elkartea: "Atsolorra. Amatasuna feminismotik". ''Amatasunak feminismotik nola bizi ditugun aztertzeko, 150 emakumek betetako inkesta oinarri dituen ikerketa.'' <ref name=":0" />
=== Ikus, gainera ===
* [[Iragatze erritu]]
* [[Bataio]]
* [[Ereñotzu]]
=== Kanpo estekak ===
* {{es}}:[https://web.archive.org/web/20190528170441/https://blog.mintzalagun.com/atsolorra/ Atsolorraren esanahia.]
* {{es}}:[http://www.euskonews.eus/0642zbk/gaia64204es.html Mari Carmen Basterretxearen artikulua Euskonews aldizkari digitalean.]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
*
[[Kategoria:Errituak]]
[[Kategoria:Ospakizun-egunak]]
[[Kategoria:Amatasuna]]
[[Kategoria:Zeremoniak]]
rcm2q2cwkgjabthx7r2563ms9h0a7j0
9993998
9993960
2024-12-08T22:04:18Z
Kaletrosa~eswiki
93330
/* Bibliografia */
9993998
wikitext
text/x-wiki
'''Atsolorra'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Mitologia - Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://www.amaroa.com/sinesmenak/atsolorra|aldizkaria=www.amaroa.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> (baita ere '''Atsolorreta'''<ref>{{erreferentzia|urtea=2008|izenburua=Anoetako herri-sinesmenak historian zehar|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea|orrialdea=191|ISBN=978-84-935707-1-2|hizkuntza=eu|egileak=Juantxo Agirre-Mauleon, María José Hernández, Ana Isabel Rodríguez, Mikel Errazkin|url=https://www.anoeta.eus/files/documents/2024/16b26a7aa418b420503f17c0006c339danoetako-herri-sinismenak-historian-zeharpdf.pdf|argitaratze-lekua=Donostia}}</ref>, '''Atsobesta'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal errituak - Elgoibar|hizkuntza=eu|url=https://barren.eus/elgoibar/1706640798413-euskal-errituak|aldizkaria=barren.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, '''Andraikustea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kontu-kontetan ala buru-nekatzen?|hizkuntza=eu|data=2015-10-01|url=https://www.bizkaiera.eus/kontu-kontetan-ala-buru-nekatzen%3f/?%2F|aldizkaria=Bizkaieraren ataria|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, '''Emabatzarrea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emabatzarreak|hizkuntza=eu|url=https://gizapedia.org/emabatzarreak/|aldizkaria=gizapedia.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>) Egun ia galduta dagoen erritu horretan, haurra jaiotako baserrira auzoko emakumeak bisitan joaten ziren, ama berriari laguntzeko asmoz. Atsolorraren erritua Eliza Katolikoak bataioaren betebeharra ezarri aurrekoa zen, hau da, XVI. mende aurrekoa..<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra|hizkuntza=eu|url=https://parean.eus/portfolio/atsolorra/|aldizkaria=Parean Elkartea|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Egun ia galduta dagoen erritu horretan, ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketan azaldu duenenez, haurra jaiotako baserrira igande arratsaldean auzoko emakumeak bisitan joaten ziren. Normalean, ia gehienetan, emakumeak bakarrik joaten ziren eta ama izandakoari laguntza txiki bat eramaten zioten; etxekoek, aldiz, bisita eskertzeko, [[afari-merienda]] ematen zieten bisitariei.
== Jaiotzaren inguruko igarotze errituak ==
Idurre Lekuona Antzizar antropologoaren iritziz, gizarte gehienetan bizitzako une garrantzitsuetarako igarotze errituak ezartzen dira egoera horiek sortzen dituzten beldur eta usteak bideratzeko. Erritu horiek belaunaldiz belaunaldi igaro dira, jaiotza bezalako gertaeretan behin eta berriz errepikatuz. Ekintza hauek gizarteak hala ezarritakoak eta gertuko gizataldeak, kasu honetan auzoak, espero dituen erritualak dira. Jaiotzaren inguruko hiru erritu aipatzen ditu ''Idurre Lekuona Antzizar'' antropologoak bere ikerketa lanean<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Idurre|abizena=Lekuona Antzizar|izenburua=Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotakotestigantzak|orrialdea=|orrialdeak=5–26|hizkuntza=eu|data=2019-05-14|url=https://aldizkariak.ueu.eus/index.php/uztaro/article/view/4751/4860|aldizkaria=Uztaro. Giza eta gizarte-zientzien aldizkaria|alea=109|issn=3020-5115|doi=10.26876/uztaro.109.2019.1|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* '''Bataioa:''' Gizarte tradizionalean bataioa izan da elizak eta gizarteak araututako igarotze erritu nagusia. Premia handiarekin egiten zen jaioberrien hilkortasun tasa handia kontuan hartuz, haurra jaio eta berehala bataiatzen saiatzen ziren. Askotan ama bera ez zen joaten jaioberriaren bataiora eta gertuko emakumeren batek eramaten zuen haurra besoetan. Bataiatu gabeko haurrek ez zuten lekurik kanposantuan eta etxe kanpoko teilatupean lurperatu behar izaten zen bataiatu gabeko haurraren gorpua. Bataioa hurrenkera zehatzeko pausoen lehenengo katebegia izaten zen. Haren ondoren elizan sartzea eta atsolorra etorriko ziren. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxean erditu eta haurrak berehala bataiatu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/errenteria/pasarteak/err-050-020/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* '''Elizan sartzea:''' Haurra bataiatzea bezain garrantzitsua zen amak umea izan eta elizan sartu aurreko purifikatze erritua. Ama erditu ondoren ezin zen bere horretan sartu elizara eta bedeinkazio berezia eman behar zion apaizak elizan sartu aurretik, eliza atarian. Hirurogeiko hamarkadan utzi omen zioten erritu hau egiteari, ordutik aurrera ama eta haurra bedeinkatzen ziren bataioan. Behin eta berriz aipatzen da dokumentu zaharretan emakumea ezin zela etxetik atera elizan sartzea egin gabe. Etxetik atera behar izanez gero, teila buruan jarrita ateratzeko obligazioa zuen. Teilak etxearen babesa sinbolizatzen zuen emakumea etxetik atera ez balitz bezalaxe. Denboraren poderioz teilaren ordez zapia erabili zen. Hasiera batean berrogei egun uzten baziren ere, epea laburtzen joan zen eta ama ondo sentitzen zenean joaten zen elizara, aldez aurretik apaiza jakinaren gainean jarrita, sartu aurretik halako bedeinkazioa eman ziezaion.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bataioa eta elizara sartzea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/amorebieta-etxano/pasarteak/amo-022-021/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* '''Atsolorra:''' Bataioarekin eta elizan sartzearekin batera, jaiotza-errituaren pauso bat da. Atsolorrak badu beste biek ez duten ezaugarri garrantzitsua: atsolorra ez da ekintza erlijiosoa eta batzuen esanetan, kristautasunaren aurreko gizartearen ezaugarria da, gizabanakoa gizarteko kide eta gizabanako aktibo zenekoa. Zenbaitek, seguraski horrexegatik, debekatu nahi izan zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atso-lorra - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-012-035/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Atsolorra Euskal Herrian ==
Euskal Herriko zenbait herritan bakarrik ageri da dokumentatua, baina jakina da [[Ereñotzu|Ereñotzun]], [[Errenteria|Errenterian]], [[Oiartzun|Oiartzunen]] eta [[Urnieta|Urnietan]] ere egiten zela, besteak beste. Euskal Herri osoko hainbat lekutan egiten zitzaion amari bisita, esate baterako, [[Oñati|Oñatin]], [[Antzuola|Antzuolan]], [[Arratia|Arratian]], [[Barkoxe|Barkoxen]], [[Bera|Beran]], [[Dima|Diman]]... Egia da, batez ere, Bizkaian eta Gipuzkoan dagoela dokumentatua, beste zenbait lekutan baino gehiago, baina dokumentuek diote Nafarroan eta Iparraldean ere egiten zela. Ez dago, ordea, Araban egiten zela esateko arrastorik.<ref name=":02" />
Gaur egun, egungo errealitatera egokituta, ohitura berreskuratzeko ahaleginak egiten ari dira zenbait tokitan, esaterako '''Ereñotzun'''<ref>{{Erreferentzia|izena=María|abizena=Cortés|urtea=2013|izenburua=En Ereñotzu se celebra esta tarde el rito del nacimiento 'Atsolorra'|hizkuntza=es|data=2013-04-28|url=https://www.diariovasco.com/v/20130428/comarca/erenotzu-celebra-esta-tarde-20130428.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, '''Orion'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=65 oriotar jaio dira - Orio|hizkuntza=eu|url=https://orioguka.eus/orio/1481263498976-65-oriotar-jaio-dira|aldizkaria=Orioguka.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Astigarragan'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Gure Atsolorra metaforikoa da, emakumeak elkartu eta ospatzeko gure ekintzen sorrera» - Astigarraga|hizkuntza=eu|url=https://kronika.eus/astigarraga/1581346267006-gure-atsolorra-metaforikoa-da-emakumeak-elkartu-eta-ospatzeko-gure-ekintzen-sorrera|aldizkaria=Kronika.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Pasaian'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Atsolorra, amatasuna feminismotik hizpide|hizkuntza=eu|url=https://www.pasaia.eus/eu/-/atsolorra|aldizkaria=Pasaia|sartze-data=2024-12-07}}</ref>, '''Oñatin''', edota '''Oiartzunen'''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Atsolorra (Oiartzun): jolas-kantak eta zuhaitza|data=2018-03-23|url=https://www.youtube.com/watch?si=pVBXk8k5SZuKa3AQ&v=A3hCicbJ0cI&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="nolines" widths="280" heights="200">
Fitxategi:Atsolorra.jpg|alt=Haurrak amekin jolasten|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (12).jpg|alt=2017an Oiartzunen jaiotako haurren argazkiekin osatutako zuhaitza|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-2017 (11).jpg|alt=Haur baten aurkezpena|2017ko atsolorra Oiartzunen
Fitxategi:Atsolorra-bi-gurutze.jpg|Gurutze auzoko atsolorra
</gallery>
=== Izenaren esanahia ===
Atsolorra hitza iluna edo, gutxienez, misteriotsua lehen aldiz entzun dutenentzat. Askorentzat hitz «itsusia» ere bada, batez ere, '''''atso''''' hasierari erreparatuz gero. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean jasotzen duenaren arabera batzuen ustez '''''atsolorra''''' izena ematen zitzaion adineko emakumeak joaten zirelako elkartze haietara, etxeetako emakume zaharrenak jeneralean. Beraz atsolorra emakume zaharren bilkura izango litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Atsolorra, euskal erritu zaharra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16360217|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Atso hitzak hainbat adiera izan ditu, horien arteko ezagunena da atsoa, ezkondu eta haurrik ezin izan zezakeen emakumea zela, antzua. Beste batzuek diotenez '''atso''' hitza '''agure''' hitzaren parekoa da. Beste askoren ustez, '''atsoa''' esaten zieten senarrek normalean beren emazteei. Seguraski hori da atsolorra hitzaren etimologia, alegia, ''emakumeen bilkura.'' Esan daiteke auzoko emakumeek elkarri ematen zioten laguntza zela atsolorra. Bilera horretan, haurra izandako amak auzoko emakumeen laguntza jasotzen zuen haurra aurrera ateratzeko. Emakumeen juntadizoa da, beraz, atsolorra. Ez du esanahi ilun ezta itsusirik.
=== Errituaren ezaugarriak ===
''Idurre Lekuona Antzizarrek'' herri gehienetan errepikatzen ziren elementu batzuk aipatzen ditu. Atsolorra igarobide-erritua den heinean, pauso zehatz eta ezagunak bete behar ditu.
* '''Igande arratsaldetan:''' Atsolorraren aurretik, haurra bataiatu behar izaten zen, azkar samar normalean, eta amak elizan sartu behar izaten zuen bizkortzen zenean. Hori egin ondoren atsolorra eskaintzen zuen amak, igande arratsaldeetan izaten zen beti juntadizoa, seguraski hori zelako egunik lasaiena lanez gainezkako baserrietan.
* '''Otordu bikaina:''' atsolorrean ematen zen otordua ez zen nolanahikoa, urtean zehar egiten ziren gutxi bezalakoa. Gutxi edo gehiago beti bertsua izaten omen zen: hasteko, haragi gisatua, ondoren xerra piper morroekin eta bukatzeko arrozesnea edo gazta eta intxaurrak. Edaririk ere ez zen falta izaten: Sagardoa eta pitarra arruntak ziren edozein etxetako mahaian, ardoa ere izaten omen eta kafearekin batera pattarra (koñaka edo anisa). Emakumeek noiznahi ateratzea eta edatea libre ez zuten garai hartan, transgresioa zen edaten ibiltzea eta ondorengo hainbat kontu barregarri gertatzea.
* '''Kontu kontari:''' Bapo jan ondoren, tertuliak jarraitzen omen zuen. Zenbaitetan jokoan aritzen ziren beste batzuk kontu-kontari aritzen ziren bitartean. Denetarik izaten zuten hizpide: etxeko kontuak, auzokoak, batek esandakoak eta besteak egindakoak... Umorerik ez omen zen falta izaten, ezta barrerik ere, eta zenbaitetan algarak ederrak ere izaten omen ziren.
* '''Emakume festa:''' Bilera hauetarako auzoko emakumeak biltzen ziren. Zenbaitetan etxeko gizonen bat izaten zen baina ia beti emakumeak izaten ziren biltzen zirenak. Zalantzarik gabe, eta izenak argi adierazten duen bezala, emakumeen bilera zen eta apenas ageri zen gizonezkorik.
* '''Bisita eman:''' Bisita fisikoki egiten zen arren, alegia, haurra jaiotako baserrira bertaratuta, bisita ematea ere bazen haurra izandako familiari laguntza ematea, normalean ekonomikoa baita jatekoa ere, baina argi dago esku-hutsik ezin zela joan. Bisitariek haurraren amari eramaten zioten opariak herriz-herri izen desberdina zuen. Hauek dira, adibidez, ''[[Euskal Herriko Atlas Etnografikoa|Euskal Herriko Atlas Etnografikoan]]'' jasotakoak: ''Ermakaria'' [[Arratia|Arratian]] eta [[Orozko|Orozkon]], ''Ikuskeia'' [[Barkoxe|Barkoxen]], ''Ikus-saria'' [[Haltsu|Haltsun]], ''Karapaioa'' [[Arrasate|Arrasaten]] edota ''Martopila'' [[Arroa|Arroan]] <ref name=":02" />
* '''Ateraldia: ''' Jaiotza-erritua da atsolorra eta horrenbestez, gizartearen onespena du, adostutako pausoak jarraitzen ditu eta gizartearen kohesioa berresten duen ekintza soziala da. Hala ere bada irakurketa ere: atsolorra «festa» zen, «ateratzeko aitzakia» emakumea etxetik nekez eta are gutxiago bakarrik ateratzen zen garai hartan.
=== ''Atsolorra'' filma ===
2018an, ''Ruben Rosas'' zuzendariak ''Atsolorra'' film laburra aurkeztu zuen. Bertan festaren jatorria eta garapena azaltzen du eta, baita ere, gaur egungo lanak berreskuratzeko eta garai berrietara moldatzeko. Dokumentala zinemaldi desberdinetan aurkeztu da, esaterako [[Malaga|Malagan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival de Málaga|data=2019-05-28|url=https://web.archive.org/web/20190528183001/https://festivaldemalaga.com/pelicula/ver/1902/Atsolorra-VOSE|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Pasaiako Badiako ''IKUSKA'' nazioarteko film laburren erakustaldian euskarazko film laburren ekoizpena saritu nahi duen ''Mintzagun'' saria eman zioten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko film labur onenari MINTZAGUN SARIA|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.oarsoaldea.eus/w/999-mintzagun?p_l_back_url=/bilatzailea?q=atsolorra|aldizkaria=Oarsoaldea|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Jaiotze ospakizunak munduan ==
Haurren duela gutxiko edo etorkizuneko jaiotza ospatzeko ekitaldi sozialak munduan barrena ospetsuak dira. Ohitura haumunduko toki askotan ezagutzen da. Idurre Lekuonak bere ikerketa lanean adierazten du [[Luis Mari Zaldua]] hizkuntzalariak ''Basoko Loti Ederra'' ipuinean horrelako bilkura baten berri ematen dela. Hona hemen beste herrietako ospakizun batzuen berri:
* [[Brasil|Brasilen]], ''chá de bebê''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tudo sobre chá de bebê|hizkuntza=pt-BR|url=https://www.pampers.com.br/cha-de-fraldas/como-organizar/artigo/etiqueta-para-cha-de-bebe-o-que-fazer-e-nao-fazer-em-um-cha-de-bebe|aldizkaria=Pampers-BR-PT|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izeneko festa bat eskaintzen da haurra jaio aurretik, eta emakumeentzat bakarrik izaten da askotan.
* [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] tradizioan, ''manyue''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=30th Day Celebration and Man Yue Celebration {{!}} Baby Online Shopping|hizkuntza=en|url=https://mimietlulu.com/pages/30th-day-celebration?srsltid=AfmBOornto2rsJnwjFLqHDJstC3FZ0_nof_W58DcikjMCbey_Bmoih1R|aldizkaria=mimi et lulu|sartze-data=2024-12-07}}</ref> izenekoa, haurra jaio eta hilabetera ospatzen da. Garai batean osasun-baliabiderik ez zegoen eta haurren heriotza-tasa oso altua zen. Horren ondorioz, familiek eta lagunek ospatu egiten zuten haurra jaio ondoren hilabete baino gehiago bizirik irauten ote zuen.
* [[Armenia|Armenian]], haurra jaio eta 40 egunera ospatzen da ''qarasunq'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tradiciones Armenias de Nacimiento|url=https://www.advantour.com/es/armenia/tradiciones/nacimiento.htm|aldizkaria=www.advantour.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>deiturikoa. Senide eta lagun guztientzako jaia da. Gonbidatuak gurasoentzako edo haurtxoarentzako opariekin joaten dira.
* [[Iran|Iranen]], ''sismoony'' izenekoa ama erditu baino pare bat hilabete lehenago ospatzen da. Bertan haurdun dagoen emakumearen familiak emango dizkio lehen umeak behar dituen osagarri eta ostatu guztiak. Horrek ohea, jostailuak, arropa, platerak eta haurrarekin lotutako ia edozer barne hartzen ditu. Familia osoa eta gertuko lagunak gonbidatuko zituzten opariak ikustera eta, gainera, haiek zerbait oparitzera.
* [[Costa Rica|Costa Rican]] egiten den ospakizunari ''Té de canastilla''<ref>{{Erreferentzia|abizena=maritzacartin|izenburua=Té de Canastilla, Tradiciones Costarricenses.|hizkuntza=es|data=2020-06-17|url=https://micostaricadeantano.com/2020/06/17/te-de-canastilla-tradiciones-costarricenses/|aldizkaria=Mi Costa Rica de Antaño|sartze-data=2024-12-07}}</ref> deitzen diote. Gainerako herrialdeetan bezala, etorkizuneko gurasoei haurraren bizitzako lehen hilabeteetan behar duten guztia biltzen laguntzeko helburuarekin ospatzen dira: arropa, osagarriak… Antolatzeaz arduratzen den pertsona ez da haurdun dagoena, baizik eta harengandik oso gertu dagoen norbait. Helburua da omendua ezustean harrapatzea eta, aldi berean, bere egoeran alferrikakoak diren ahalegin eta kezkak saihestea.
* [[India|Indiako]] tradizioan jaioberrien ongietorri-festak izen desberdinak ditu, familiare partaide den komunitateko kideen arabera: ''Godh Bharai'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Godh bharai - Indian baby shower|hizkuntza=en|url=https://www.babycenter.in/a1018734/igodh-bharaii-indian-baby-shower|aldizkaria=BabyCenter|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Dohaaljewan,''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sohal Khare|izenburua=Babita baby shower 👶|data=2016-10-13|url=https://www.youtube.com/watch?si=n8e_9zXGhJorM7Up&v=2mM2hvGdTj4&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Sadhbhokkhon,''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|hizkuntza=en|url=https://soccamacha.blogspot.com/2022/04/the-rite-of-baby-shower.html|aldizkaria=The Rite of Baby Shower - Soccamacha|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Seemantham''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Seemantham Ceremony Baby Shower Puja: Cost, Vidhi & Benefits|hizkuntza=en|data=2024-11-19|url=https://99pandit.com/blog/what-is-seemantham-ceremony-baby-shower-pooja-cost-vidhi-benefit/|aldizkaria=99Pandit|sartze-data=2024-12-07}}</ref> ''Valaikappu'',<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Arpitha’s Valaikappu|hizkuntza=en|data=2018-11-18|url=https://www.youtube.com/watch?si=CwxOzKCVfgtakuBt&v=NMukrG4N4dU&feature=youtu.be|sartze-data=2024-12-07}}</ref> edota ''Pulakuli'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Knanaya Glossary {{!}} Knanayology|hizkuntza=en-US|url=https://www.knanayology.org/2023/11/13/knanaya-glossary/|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Batzuetan etorkizuneko amarentzako opariak erosten dira, baina ez haurtxoarentzako, honek jaio ondoren bakarrik izango ditu opariak.
* Islamaren jarraitzaileak jaioberrien ''aqiqah'' egiten dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aqiqah (el bautizo)|hizkuntza=es|data=2011-02-01|url=https://alkafala.wordpress.com/2011/02/01/aqiqah-el-bautizo/|aldizkaria=kafala|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Horrek berekin dakar animalia bat akatu eta honen haragia hiru zati berdinetan banatzea: bat premian daudenentzat, beste bat festara datozen senide eta lagunentzat, eta azkena familiarentzat.
* [[Hegoafrika|Hegoafrikan]] ''stork party''<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Stork Party - Is it worth it to dig deeper?|hizkuntza=en|data=2023-03-08|url=https://www.reddit.com/r/Genealogy/comments/11li5rk/stork_party_is_it_worth_it_to_dig_deeper/?rdt=42365|aldizkaria=r/Genealogy|sartze-data=2024-12-07}}</ref> (zikoina festa) deitzen diote, eta ama sei hilabeteko haurdun dagoenean antolatzen dute. Stork party hauetara ez da gizonezkorik joaten, eta ez dute festa baliokiderik egiten haientzat. Ospakizunera joateko arropa berriak jantzi eta haurra zaintzeko opariak eramaten dira. Ezusteko festa gisa antolatzen da maiz, amak jakin gabe.
<gallery widths="320" heights="200">
Fitxategi:Bayake Baby Shower in Tulunadu.jpg|alt=Bayake ospakizuna jaioko den haurra aurkezteko Indian egiten den festa|Bayake ospakizuna Indian
Fitxategi:P 0020.jpg|Godh Bharai ospakizuna Indian
Fitxategi:Shaving heads of newborn baby in Islam.jpg|alt=Aqiqah zeremoniak haurraren burua bizarra moztu eta azafraiaz gantzutzen du umearen burua jaio eta zazpi egunetan. Tradizionala da ilearen pisu berdineko urrea edo zilarra ematea.|Aqiqah zeremonia
</gallery>
== Bibliografia ==
* PAREAN Elkartea: "Atsolorra. Amatasuna feminismotik". ''Amatasunak feminismotik nola bizi ditugun aztertzeko, 150 emakumek betetako inkesta oinarri dituen ikerketa.'' <ref name=":0" />
* Idurre Lekuona Antzizar: "Atsolorra, euskal jaiotza-erritua. Ereñotzun jasotako testigantzak". ''[[Uztaro]] Giza eta gizarte zientzien aldizkaria'', 109.zk., 2019ko apirila-ekaina, 5-26.<ref name=":02" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Iragatze erritu]]
* [[Bataio]]
* [[Ereñotzu]]
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://web.archive.org/web/20190528170441/https://blog.mintzalagun.com/atsolorra/ Atsolorraren esanahia.]
* {{es}}:[http://www.euskonews.eus/0642zbk/gaia64204es.html Mari Carmen Basterretxearen artikulua Euskonews aldizkari digitalean.]
[[Kategoria:Errituak]]
[[Kategoria:Ospakizun-egunak]]
[[Kategoria:Amatasuna]]
[[Kategoria:Zeremoniak]]
4izw7hna30u02qrwg1evpmx5nhaiorn
Kategoria:Irakeko musulmanak
14
895009
9993708
9739071
2024-12-08T17:16:32Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Islama Iraken]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993708
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Irakiarrak erlijioaren arabera|Musulmanak]]
[[Kategoria:Musulmanak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Arabiar musulmanak]]
[[Kategoria:Islama Iraken|Musulmanak]]
mtiw2sgfjh8cdfedx38rgpynebi1kle
Labrang monasterioa
0
895429
9994061
8100472
2024-12-08T23:44:48Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994061
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Labrang monasterioa''' ([[tibetera]]z བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ, ''bla-brang bkra-shis-'khyil'', {{lang-zh|t=拉卜楞寺|p=lābǔlèng sì}}), [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] ipar-mendebaldeko [[Gannan Tibetar Prefektura autonomoa]]n dagoen monastegi garrantzitsua da. [[Gelug]] eskolako sei monasterio handietako bat da, Tibetetik kanpora monje kopuru handiena duena<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Gelug Monasteries: Labrang|hizkuntza=en|url=https://studybuddhism.com/en/advanced-studies/history-culture/monasteries-in-tibet/gelug-monasteries-labrang|aldizkaria=studybuddhism.com|sartze-data=2019-07-07}}</ref>.
== Geografia ==
[[Daxia (ibaia)|Daxia ibaiaren]] ertzean kokaturik dago<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Labrang: A Tibetan Monastery at the Crossroads of Four Civilizations|urtea=1999|abizena=Nietupski|izena=Paul Kocot|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Snow Lion Publications, Ithica, New York.|ISBN=1-55939-090-5}}</ref>. Xiahe konderritik kilometro bakarrera eta [[Gansu]] probintziako [[Lanzhou]] hiriburutik 258 kilometro hego-mendebaldera dago<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Labrang Monastery, Xiahe, Gansu|url=https://www.travelchinaguide.com/attraction/gansu/xiahe/labrang.htm|aldizkaria=www.travelchinaguide.com|sartze-data=2019-07-07}}</ref>.
== Historia ==
Ngagong Tsunde-k (aurreneko ''Jamyang Zhépa'') sortu zuen 1709 urtean<ref name=":0" />. Toki hau auketaru zuen Asiako bi kultura handiren arteko elkargunea baitzen, alde batetik kultura tibetarra eta bestetik mongoliarra. Berehala bihurtu zen budismo unibertsitate handia eta XX. mendearen hasieran lau mila monje budista izatera iritsi zen.
Eskualdean tibetarren boterea bertan finkatzen zenez Tibeten gertaturiko aliantza, matxinada eta konfliktoek ere eragin handia izan zuen Labrang monasterioan<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Nietupski|izenburua=Labrang: A Tibetan Monastery at the Crossroads of Four Civilizations|argitaletxea=Shambhala|hizkuntza=en|data=1999-01-19|url=https://books.google.es/books?id=xGvECiS-uEgC&redir_esc=y|isbn=9781559399883|sartze-data=2019-07-07}}</ref>. 1917 urtean Ma Qi general musulmanak monasterioa okupatu zuen eta hurrengo hamarkadan borroka ugari izan ziren musulman eta tibetarren artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Charlene E.|abizena=Makley|izenburua=The Violence of Liberation: Gender and Tibetan Buddhist Revival in Post-Mao China|argitaletxea=University of California Press|hizkuntza=en|data=2007|url=https://books.google.es/books?id=NLSc0gFloAIC&pg=PA73&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=9780520250598|sartze-data=2019-07-07}}</ref>.
Txinan 1966an abiaturiko [[Txinako Iraultza Kulturala|Iraultza Kulturalaren]] garaian monasterioa hustu eta monje guztiak herrietara lan egitera bidaliak izan ziren. 1980an monje batzuk itzuli eta monasterioa martxan jarri zuten berriz. Gobernuak monjeen kopurua 1.500-era mugatu zuen<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=The Silk Road Revisited: Markets, Merchants and Minarets|urtea=2006|abizena=Hill|izena=Julie|orrialdeak=661-662|orrialdea=|argitaletxea=AuthorHouse, Kindle Edition. Kindle Locations|ISBN=}}</ref>.
1985eko apirilean bilera eraikinak sua hartu zuen. Eraikin berria 1990an inauguratu zuten.
== Deskribapena ==
=== Konplexua ===
Monasterioak herriaren mendebaldeko zatia hartzen du. Horma zuriek eta teilatuaren itxura okertuek tibetar eta Indiako Vihara arkitektura estiloak erakusten dituzte.
Monasterioan 18 areto eraikin, sei eskola, estupa bat eta 60.000 sutra dituen eremua ditu. Budismoari loturiko museo bat ere badu, Budaren estatua eta margola ugari dituena, bai eta tibeteraz idatziriko liburu ugari ere.
=== Eraikin nagusiak ===
Honako hauek dira monasterioko eraikin aipagarrienak<ref name=":1" />:
* Sutra eraikin handia: Erlijio zeremonia garrantzitsuak bertan ospatzen dira.
* Urrezko teilen eraikin handia: Monasterioko eraikin garaiena da, sei solairu ditu. Brontzez eta urrez apainduriko eraikina da. Barruan Budaren brontzezko estatua dauka.
* Gongtang Pagoda
* Gurpilen korridorea: Errezutarako erabiltzen den gurpilez osaturiko korridorea da. 1.700 gurpil ditu eta munduko luzeena da. Monasterio guztia inguratzen du eta 3'5 kilometrotako luzera dauka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Labrang Monastery {{!}} Xiahe, China Attractions|hizkuntza=en|url=https://www.lonelyplanet.com/china/xiahe/attractions/labrang-monastery/a/poi-sig/1239039/355974|aldizkaria=www.lonelyplanet.com|sartze-data=2019-07-07}}</ref>.
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:拉卜楞寺清晨 04.jpg|Sutra eraikin handia.
Irudi:Labrang-Gisela-Brantl-07.JPG|Urrezko teilen eraikin handia.
Irudi:拉卜楞寺转经筒.jpg|Gurpilen korridorea.
Irudi:Labrang 2012 06.jpg|Estupa.
Irudi:Labrang 2012 22.jpg|Monjeak.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Txinako monasterioak]]
[[Kategoria:Tibeteko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Gansu]]
[[Kategoria:XVIII. mendean amaitutako eraikinak]]
g0m6el79d0j8za1vftihf6djzm4arll
Shōrō
0
896540
9994058
8168461
2024-12-08T23:42:21Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994058
wikitext
text/x-wiki
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner">
{| style="border-collapse:collapse" cellpadding="0"
|style="border:1px solid black;"|[[Fitxategi:Keiunji Au10 08.JPG|alt=Wooden belltower, old style|x200px]]
|style="border:1px solid black;"|[[Fitxategi:Kencho-ji,-Bell.jpg|alt=Wooden belltower, new style|x200px]]
|}
<div class="thumbcaption">Japoniako kanpandorre mota nagusi biak</div>
</div>
</div>
{{nihongo|'''''Shōrō''''', '''''shurō'''''|鐘楼|eusk. kanpandorre}} edo {{nihongo|'''''kanetsuki-[[Dō (arkitektura)|dō]]'''''|鐘突堂|eusk. kanpaia jotzeko areto}} Japoniako tenplu budista baten [[kanpandorre]]a da. Bi mota daude: antzinako {{nihongo|''hakamagoshi''|袴腰}}, hormak dituena, eta egungo {{nihongo|''fukihanachi''|吹放ち}} edo {{nihongo|''fukinuki''|吹貫・吹抜き}}, hormak ez dituena.<ref name="nk">{{erreferentzia | izenburua=Nihon Kenchiku-shi | editorea=Fujita Masaya, Koga Shūsaku | argitaletxea=Shōwa-dō | data=1990-4-10 | isbn=4-8122-9805-9 | orrialdea=82|hizkuntza=Ja}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Arkitektura zirriborroa}}
[[Kategoria:Kanpandorreak]]
[[Kategoria:Japoniako arkitektura]]
[[Kategoria:Arkitektura elementuak]]
[[Kategoria:Japoniako tenplu budistak]]
[[Kategoria:Japonierazko hitzak eta esaldiak]]
8cwrpdogktihm9fj4pzkcmqy753ai9r
Zaidismo
0
928837
9993693
7710558
2024-12-08T17:05:43Z
Marklar2007
1545
±[[Kategoria:Islamaren adarrak]]→[[Kategoria:Islama Yemenen]]; ±[[Kategoria:Xiismo]]→[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993693
wikitext
text/x-wiki
'''Zaidiak'''<ref>{{erreferentzia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=zaidi&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=&lang=eu&bila=bai|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia}}</ref> ({{lang-ar|الزيدية|az-zaydiyya|}}) [[xiismo]]aren adar bat dira, [[Islam|islamiar erlijioaren]] barnean, eta VIII. mendean sortu ziren.
Gainontzeko xiiten [[Ondo gidatutako kalifak|lehen lau imanak]] onartzen dituzte, baina ez bosgarrena ([[Muhammad al-Baqir]]) bere anaia [[Zayd ibn Ali]]k ordezkatu zuena eta 740an [[omeiatar]] boterearen aurkako matxinada bat sustatu zuena.<ref>{{erreferentzia
|url = http://www.conflictsforum.org/2009/yemen-a-slogan-and-six-wars/
|izenburua = Yemen: A slogan and six wars
|abizena = Fattah
|izena = Khaled
|data = 2009-10-28
|bilduma = Conflicts Forum
|hizkuntza = en
|formatua = html
}}</ref>
[[Yemen]]go iparraldean (non gehiengoa diren) eta [[Saudi Arabia]]n bizi dira. [[Sunismo]]tik hurbilen dagoen adar xiita da, imana ez dagoela [[Allah|Jainkoak]] gidatuta eta, beraz, ez dela hutsezina uste baitute.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Islam}}
{{Erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Islama Yemenen]]
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
s90o2gbsskf1zx6m8x9lib9xy0ip8u4
Isabel-Clara Simó
0
929889
9993946
9646739
2024-12-08T20:25:55Z
Mgaraizabal
129250
gazteleratik hornitu
9993946
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa|nazionalitatea = {{bandera|Katalunia}}}}
'''Isabel-Clara Simó i Monllor''' ([[Alcoi]], [[Alacant]], [[1943]]ko [[apirilaren 4]]a – [[Bartzelona]], [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Katalunia]], [[2020]]ko [[urtarrilaren 13]]a) kataluniar idazle, filosofo, irakasle eta kazetaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=NacióDigital|izenburua=Mor l'escriptora Isabel-Clara Simó als 76 anys {{!}} NacióDigital|hizkuntza=ca|url=https://www.naciodigital.cat/noticia/194255/tg/OK|aldizkaria=www.naciodigital.cat|sartze-data=2020-01-13}}</ref> Politikan [[Independentziaren aldeko Kataluniar Solidaritatea|''Solidaritat Catalana per la Independència'']] (SI) alderdian jardun zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=L'escriptora Isabel-Clara Simó formalitza la seva adhesió a Solidaritat Catalana per la Independència|data=21 de agosto de 2010|url=https://www.ccma.cat/324/lescriptora-isabel-clara-sim-formalitza-la-seva-adhesi-a-solidaritat-catalana-per-la-independncia/noticia/820047/}}</ref>
Literatura katalanaren autore modernorik garrantzitsuenetakotzat jo izan da. Sari ugari jaso ditu; besteak beste, 1978an Victor Català saria jaso zuen ''És quan miro que hi veig clar'' lanagatik; 1993an [[Sant Jordi saria]] jaso zuen ''La Salvaj''e lanagatik; 1999an [[Sant Jordi gurutzea]] eman zioten bere ibilbide literarioagatik; 2001ean [[Andròmina narratiba saria]] eman zioten ''Hum... Rita!: El hombre que husmeaba mujeres'', [[Valentziako Idazleen Kritikaren Saria]] saiakeran, ''En legítimo defensa'' eta [[Joanot Martorell narratiba saria]] ''Amor meva'' filmagatik.
[[Kazetari]] gisa, ''Canigó'' astekariaren zuzendaria izan da, eta zutabegilea da ''[[Avui]]'' egunkarian. [[Kataluniako Generalitatea|Kataluniako Generalitateko]] Kultura Saileko Ordezkaria izan zen.
== Bizitza ==
Simo [[Valentziako Unibertsitatea|Valentziako Unibertsitatean]] filosofian lizentziatu zen eta kazetaritzan. Filologia erromanikoan doktoratu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó i Monllor|url=http://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0062800.xml|accessdate=24 de abril de 2016}}</ref> Irakasle aritu zen [[Buñol|Buñolen]], eta, ondoren, [[Figueres|Figuerasko]] Ramon Muntaner Institutuan —hantxe jaio ziren seme-alabak— eta Bartzelonako Sant Josep de Calasanç Institutuan. 1972an kazetaritzara pasatu zen ''Canigó'' astekariaren zuzendari zela, hainbat komunikabiderekin kolaboratuz. Harreman gatazkatsuak dituzten pertsonaia konplexuak sortu zituen bere ipuin eta eleberrietan, hala nola, ''La Nati'' (1991), ''Raquel'' (1992), ''Històries perverses'' (1992) edota ''T'imagines la vida sense ell?'' (2000). Besteak beste, ''Júlia eta D'Alcoi a Nova York'' (1987) lanak Alcoin, jaioterrian, girotu zituen.<ref name="alcoi">{{Cite aldizkari|izenburua=Alcoi concedirà la medalla d'or a Isabel-Clara Simó|data=9 de febrero de 2013|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4082720/20130209/alcoi-concedira-medalla-dor-isabel-clara-simo.html|kazeta=VilaWeb|accessdate=9 de febrero de 2013}}</ref>
Kazetari gisa, ''Canigó'' astekariaren zuzendaria izan zen, eta Avui egunkariko eta ''Punt Avui'' egunkariko zutabegilea. Kataluniako Generalitateko Kultura Saileko Liburuaren ordezkaria izan zen.
2020an hil zen Bartzelonan [[Alboko esklerosi amiotrofiko|alboko esklerosi]] amiotrofikoaren ondorioz, hirurogeita hamasei urte zituela.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó muere a los 76 años|data=13 de enero de 2020|url=https://www.lavanguardia.com/cultura/20200113/472863422559/isabel-clara-simo-escritora.html|lana=La Vanguardia|accessdate=13 de enero de 2020}}</ref>
== Sariak eta aintzatespenak ==
* [[Fitxategi:Isabel-Clara_Simó_rep_el_premi_Trajectòria.JPG|ezkerrera|thumb|250x250px|[[Josep Maria Castellet|Josep Maria Castelleten]] ibilbidea saria jaso zuen [[Isabel-Clara Simó|Clara Simók]]. Eskuinean, Carles Solà, atzealdean Jordi Boixaderas eta Albert Pèlach, 2009an]]1978an Victor Català saria (1998tik ipuin eta narrazioen [[Mercè Rodoreda]] saria izenez ezagutzen da), ''És quan miro que hi veig clar'' bildumarekin.<ref name=":02">{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó muere a los 76 años|data=13 de enero de 2020|url=https://www.lavanguardia.com/cultura/20200113/472863422559/isabel-clara-simo-escritora.html|lana=La Vanguardia|accessdate=13 de enero de 2020}}</ref>
* 1993an Sant Jordi Eleberri Saria, ''La salvatge'' lanarekin.
* 1993,an Serra d'Or Narrazio Kritika Saria irabazi zuen Històries perverses lanarekin.
* 1999an [[Creu de Sant Jordi]], bere ibilbideagatik
* 2001an Andromeda Saria Hum... ''Rita!: L'home que ensumava dones''
* 2004an Valentziako Idazleen Kritikaren Saria, saiakera modalitatean, ''En legitima defensa'' lanarengatik.
* 2007an Ciudad de Alcira Eleberri Saria, ''El meu germà Pol'' lanarekin.
* 2009an Katalanezko Liburuaren Astearen esparruan Ibilbidea Saria jaso zuen; idazlearen lan zabala eta katalanaren defentsan izan zuen inplikazioa saritu zituen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Isabel-Clara Simó rep emocionada el Premi Trajectòria de la Setmana del Llibre a Sant Cugat|data=10 de marzo de 2009|url=http://www.cugat.cat/noticies/Societat/40812.htm/isabel-clara_simo_rep_emocionada_el_premi_trajectoria_de_la_setmana_del_llibre_a_sant_cugat|kazeta=Cugat.cat Diari}}</ref>
* 2013an Alcoiko Udalak urrezko domina eman zion eta alaba kuttun izendatu zuen.<ref name="alcoi2">{{Cite aldizkari|izenburua=Alcoi concedirà la medalla d'or a Isabel-Clara Simó|data=9 de febrero de 2013|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4082720/20130209/alcoi-concedira-medalla-dor-isabel-clara-simo.html|kazeta=VilaWeb|accessdate=9 de febrero de 2013}}</ref>
* 2017an [[Kataluniako Letren Ohorezko Saria|Letra Katalanen Ohorezko Saria]].<ref>{{Cite web|urtea=17 de enero de 2017|izenburua=Isabel Clara-Simó recibe el Premi d’Honor de les Lletres Catalanes|egilea=|url=http://www.lavanguardia.com/cultura/20170117/413438047642/isabel-clara-simo-premi-honor-lletres-catalanes.html|lana=lavanguardia.com|accessdate=7 de marzo de 2017}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
==Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1943ko|2020ko|Simo, Isabel-Clara}}
̺
[[Kategoria:Alcoitarrak]]
[[Kategoria:Katalanezko idazleak]]
[[Kategoria:Kataluniako politikariak]]
[[Kategoria:Kataluniako kazetariak]]
[[Kategoria:Bartzelonan hildakoak]]
[[Kategoria:Alboko esklerosi amiotrofikoaren ondorioz hildakoak]]
5draug8sj6pvapk1jxiq0mkvuaia3cs
9993949
9993946
2024-12-08T20:44:11Z
Mgaraizabal
129250
+ hornitu
9993949
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa|nazionalitatea = {{bandera|Katalunia}}}}
'''Isabel-Clara Simó i Monllor''' ([[Alcoi]], [[Alacant]], [[1943]]ko [[apirilaren 4]]a – [[Bartzelona]], [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Katalunia]], [[2020]]ko [[urtarrilaren 13]]a) kataluniar idazle, filosofo, irakasle eta kazetaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=NacióDigital|izenburua=Mor l'escriptora Isabel-Clara Simó als 76 anys {{!}} NacióDigital|hizkuntza=ca|url=https://www.naciodigital.cat/noticia/194255/tg/OK|aldizkaria=www.naciodigital.cat|sartze-data=2020-01-13}}</ref> Politikan [[Independentziaren aldeko Kataluniar Solidaritatea|''Solidaritat Catalana per la Independència'']] (SI) alderdian jardun zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=L'escriptora Isabel-Clara Simó formalitza la seva adhesió a Solidaritat Catalana per la Independència|data=21 de agosto de 2010|url=https://www.ccma.cat/324/lescriptora-isabel-clara-sim-formalitza-la-seva-adhesi-a-solidaritat-catalana-per-la-independncia/noticia/820047/}}</ref>
Literatura katalanaren autore modernorik garrantzitsuenetakotzat jo izan da. Sari ugari jaso ditu; besteak beste, 1978an Victor Català saria jaso zuen ''És quan miro que hi veig clar'' lanagatik; 1993an Sant Jordi saria jaso zuen ''La Salvaj''e lanagatik; 1999an [[Creu de Sant Jordi]] eman zioten bere ibilbide literarioagatik; 2001ean Andròmina narratiba saria eman zioten ''Hum... Rita!: El hombre que husmeaba mujeres'', Valentziako Idazleen Kritikaren Saria saiakeran, ''En legítimo defensa'' eta Joanot Martorell narratiba saria ''Amor meva'' filmagatik.
[[Kazetari]] gisa, ''Canigó'' astekariaren zuzendaria izan da, eta zutabegilea da ''[[Avui]]'' egunkarian. [[Kataluniako Generalitatea|Kataluniako Generalitateko]] Kultura Saileko Ordezkaria izan zen.
== Bizitza ==
Simo [[Valentziako Unibertsitatea|Valentziako Unibertsitatean]] filosofian lizentziatu zen eta kazetaritzan. Filologia erromanikoan doktoratu zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó i Monllor|url=http://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0062800.xml|accessdate=24 de abril de 2016}}</ref> Irakasle aritu zen [[Buñol|Buñolen]], eta, ondoren, [[Figueres|Figuerasko]] Ramon Muntaner Institutuan —hantxe jaio ziren seme-alabak— eta Bartzelonako Sant Josep de Calasanç Institutuan. 1972an kazetaritzara pasatu zen ''Canigó'' astekariaren zuzendari zela, hainbat komunikabiderekin kolaboratuz. Harreman gatazkatsuak dituzten pertsonaia konplexuak sortu zituen bere ipuin eta eleberrietan, hala nola, ''La Nati'' (1991), ''Raquel'' (1992), ''Històries perverses'' (1992) edota ''T'imagines la vida sense ell?'' (2000). Besteak beste, ''Júlia eta D'Alcoi a Nova York'' (1987) lanak Alcoin, jaioterrian, girotu zituen.<ref name="alcoi">{{Cite aldizkari|izenburua=Alcoi concedirà la medalla d'or a Isabel-Clara Simó|data=9 de febrero de 2013|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4082720/20130209/alcoi-concedira-medalla-dor-isabel-clara-simo.html|kazeta=VilaWeb|accessdate=9 de febrero de 2013}}</ref>
Kazetari gisa, ''Canigó'' astekariaren zuzendaria izan zen, eta Avui egunkariko eta ''Punt Avui'' egunkariko zutabegilea. Kataluniako Generalitateko Kultura Saileko Liburuaren ordezkaria izan zen.
2020an hil zen Bartzelonan [[Alboko esklerosi amiotrofiko|alboko esklerosi]] amiotrofikoaren ondorioz, hirurogeita hamasei urte zituela.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó muere a los 76 años|data=13 de enero de 2020|url=https://www.lavanguardia.com/cultura/20200113/472863422559/isabel-clara-simo-escritora.html|lana=La Vanguardia|accessdate=13 de enero de 2020}}</ref>
== Lanak ==
Berrogei lan baino gehiagoren artean, ''Dones'' (1997) ipuin-liburua nabarmentzen da, 2000. urtean zinemarako egokitu zena. Artikulu bilduma ''Avui'' egunkarian, ''En legitima defensa'' izenburuarekin. Nabarmentzekoa da, halaber, Pep Cortesek taularatutako ''Còmplices'' antzezlanak kritikaren eta publikoaren aldetik izan duen arrakasta. Bere lana [[Aleman|alemanera]], [[Ingeles|ingelesera]], [[Euskara|euskarara]], [[Gaztelania|gaztelaniara]], [[Frantses|frantsesera]], [[Galiziera|galizierara]], [[Italiera|italierara]], [[Nederlandera|nederlanderara]] eta [[Suediera|suedierara]] itzuli da.
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
* ''Júlia'' (1983)
* ''Alcoi - Nova York'' (1987)
* ''La veïna'' (1990)
* ''La Nati'' (1991)
* ''Raquel'' (1992)
* ''Històries perverses'' (1992)
* ''La Salvatge'' (1994)
* ''Dones'' (1997)
* ''Joel'' (1997)
* ''El gust amarg de la cervesa'' (1999)
* ''T'imagines la vida sense ell?'' (2000)
* ''Carta al meu nét. Sobre el nacionalisme'' (2000)
* ''La Nati'' (2001)
* ''Estimats homes (una caricatura)'' (2001)
* ''L'home que volava en el trapèzi'' (2002)
* ''En legítima defensa'' (2003)
* ''Angelets'' (2004)
* ''La innocent'' (2005)
* ''Si em necessites, xiula'' (2005)
* ''Adéu-suau'' (2006)
* ''El caníbal'' (2007)
* ''El meu germà Pol'' (2007), Ciudad de Alcira nobela saria
* ''Adéu, Boadella'' (2008)
* ''Els racons de la memòria'' (2009)
* ''El conjur'' (2009)
* ''Raquel'' (2009)
* ''Homes'' (2010)
* ''Amor meva'' (2013)
* ''Tzoé'' (2015)
* ''L'amant de Picasso'' (2015)
* ''Jonàs'' (2016)
* ''Tota aquesta gent'' (2016)
* ''Els invisibles'' (2017)
* ''El mas del diable'' (2018)
* ''El KRANK'' (2018)
* ''Prime Time. Irreverències'' (2019)
* ''La sarbatana'' (2019)
}}
== Sariak eta aintzatespenak ==
* [[Fitxategi:Isabel-Clara_Simó_rep_el_premi_Trajectòria.JPG|ezkerrera|thumb|250x250px|[[Josep Maria Castellet|Josep Maria Castelleten]] ibilbidea saria jaso zuen [[Isabel-Clara Simó|Clara Simók]]. Eskuinean, Carles Solà, atzealdean Jordi Boixaderas eta Albert Pèlach, 2009an]]1978an Victor Català saria (1998tik ipuin eta narrazioen [[Mercè Rodoreda]] saria izenez ezagutzen da), ''És quan miro que hi veig clar'' bildumarekin.<ref name=":02">{{Cite web|izenburua=Isabel-Clara Simó muere a los 76 años|data=13 de enero de 2020|url=https://www.lavanguardia.com/cultura/20200113/472863422559/isabel-clara-simo-escritora.html|lana=La Vanguardia|accessdate=13 de enero de 2020}}</ref>
* 1993an Sant Jordi Eleberri Saria, ''La salvatge'' lanarekin.
* 1993,an Serra d'Or Narrazio Kritika Saria irabazi zuen Històries perverses lanarekin.
* 1999an [[Creu de Sant Jordi]], bere ibilbideagatik
* 2001an Andromeda Saria Hum... ''Rita!: L'home que ensumava dones''
* 2004an Valentziako Idazleen Kritikaren Saria, saiakera modalitatean, ''En legitima defensa'' lanarengatik.
* 2007an Ciudad de Alcira Eleberri Saria, ''El meu germà Pol'' lanarekin.
* 2009an Katalanezko Liburuaren Astearen esparruan Ibilbidea Saria jaso zuen; idazlearen lan zabala eta katalanaren defentsan izan zuen inplikazioa saritu zituen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Isabel-Clara Simó rep emocionada el Premi Trajectòria de la Setmana del Llibre a Sant Cugat|data=10 de marzo de 2009|url=http://www.cugat.cat/noticies/Societat/40812.htm/isabel-clara_simo_rep_emocionada_el_premi_trajectoria_de_la_setmana_del_llibre_a_sant_cugat|kazeta=Cugat.cat Diari}}</ref>
* 2013an Alcoiko Udalak urrezko domina eman zion eta alaba kuttun izendatu zuen.<ref name="alcoi2">{{Cite aldizkari|izenburua=Alcoi concedirà la medalla d'or a Isabel-Clara Simó|data=9 de febrero de 2013|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4082720/20130209/alcoi-concedira-medalla-dor-isabel-clara-simo.html|kazeta=VilaWeb|accessdate=9 de febrero de 2013}}</ref>
* 2017an [[Kataluniako Letren Ohorezko Saria|Letra Katalanen Ohorezko Saria]].<ref>{{Cite web|urtea=17 de enero de 2017|izenburua=Isabel Clara-Simó recibe el Premi d’Honor de les Lletres Catalanes|egilea=|url=http://www.lavanguardia.com/cultura/20170117/413438047642/isabel-clara-simo-premi-honor-lletres-catalanes.html|lana=lavanguardia.com|accessdate=7 de marzo de 2017}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
==Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1943ko|2020ko|Simo, Isabel-Clara}}
̺
[[Kategoria:Alcoitarrak]]
[[Kategoria:Katalanezko idazleak]]
[[Kategoria:Kataluniako politikariak]]
[[Kategoria:Kataluniako kazetariak]]
[[Kategoria:Bartzelonan hildakoak]]
[[Kategoria:Alboko esklerosi amiotrofikoaren ondorioz hildakoak]]
ocfazsd9hkk4itl3ntoqcujw0b9gdzh
Gorka Julio
0
932341
9993522
9831400
2024-12-08T13:12:24Z
Birasuegi
223
[[Kategoria:Euskal Herriko komunistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993522
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa
}}
'''Gorka Julio Hurtado''' ([[Andoain]], [[Gipuzkoa]], [[1982]]) informatikari software-garatzailea da, baita irakaslea, kolaboratzailea hainbat hedabidetan eta zenbait elkarte solidarioko kidea ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorka Julio: "Internet gune libreenetakoa da, eta mantendu egin behar dugu" • ZUZEU|hizkuntza=eu|data=2013-06-06|url=https://zuzeu.eus/zuzeutb/gorka-julio-internet-gune-libreenetakoa-da-hori-mantendu-behar-dugu/|aldizkaria=ZUZEU|sartze-data=2020-02-12}}</ref>
== Informatikaria ==
Informatika ikasi zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] [[Donostiako Informatika Fakultatea|Donostiako Informatika Fakultatean,]] eta gero [[Software libre]]ko masterra, Software libre inguruneetako informazio sistemen zuzendaritza alorrean, egin zuen [[Kataluniako Unibertsitate Irekia]]n (UOC).
Web garapenarekin, sare sozialekin, e-learningarekin edo partaidetza tresna digitalekin erlazionatutako hainbat egitasmo ere sustatu ditu.
== Irakaslea unibertsitatean ==
Irakasle izan da EHUko Irakasleen Eskolan,<ref>{{Erreferentzia|izena=Urko|abizena=Fernandez Roman|izenburua=Jendartea eta hezkuntza, teknologien aukerak eta arriskuak|hizkuntza=eu-ES|abizena2=Perurena|abizena3=Hurtado|abizena4=Quintian|izena2=Nere Amenabar|izena3=Gorka Julio|izena4=Mikel Iruskieta|data=2017|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/jendartea-eta-hezkuntza-teknologien-aukerak-eta-arriskuak|sartze-data=2020-02-11}}</ref>[[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] Lidergo Ekintzailea eta Berrikuntza graduan (LEINN),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azaroan, KoopFabrikako saio irekiak Eskoriatzako campusean - Berriak - Mondragon Unibertsitatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/-/koopfabrika-hitzaldia-azaroa|aldizkaria=www.mondragon.edu|sartze-data=2020-02-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunikaldia 2010: La televisión en Internet - Archivo - Mondragon Unibertsitatea|url=https://www.mondragon.edu/es/-/komunikaldia-2010|aldizkaria=www.mondragon.edu|sartze-data=2020-02-11}}</ref> eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]] eta EHUren artean antolatzen duten "''[[Informazio eta komunikazio teknologiak|IKTak]] eta konpetentzia digitalak hezkuntzan"'' on-line gradundokoan.<ref name="#1">{{Erreferentzia|abizena=hezikt|izenburua=“IKTak eta konpetentzia digitalak hezkuntzan” liburua kalean da!|hizkuntza=eu|data=2019-11-21|url=https://hezikt.eus/2019/11/21/iktak-eta-konpetentzia-digitalak-hezkuntzan-liburua-kalean-da/|aldizkaria=IKTak eta konpetentzia digitalak hezkuntzan|sartze-data=2020-02-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio Hurtado|izenburua=(AR) Aukerak: ahalduntze teknologikoa|hizkuntza=eu-ES|data=2019|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/ar-aukerak-ahalduntze-teknologikoa|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
== Jendartea eta teknologia uztartzen ==
Aholkularitza teknologiko, ekonomiko eta soziala eskaintzen dituen [[Talaioskoop]] enpresa kooperatiboko bazkidea da hasieratik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Gorka Julio - Jakin.eus|url=https://www.jakin.eus/egilea/-gorka-julio/1538|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2020-02-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Software, hardware eta eduki libreak (Beñat Irasuegi eta Gorka Julio)|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/multimedia/elkarrizketak/software-hardware-eta-eduki-libreak-benat-irasuegi-eta-gorka-julio|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-02-15}}</ref> Era berean, kidea da [[Koop57 EH]] finantza-zerbitzu etiko eta solidarioan, baita Ekonomia Sozial eta Eraldatzailea Saretzen aritzen den [[Olatukoop]] sarean ere.<ref name="#1"/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorka Julio {{!}} Artizarra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.artizarra.eus/egileak/teketen/profile/|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
[[Fitxategi:Iñaki LL eta Gorka Julio.jpg|thumb|260x260px|[[Gorka Julio]] [[Durangoko Azoka]]n teknologiaz berak antolatzen duen ''Kabia'' txokoan.]]
[[Durangoko Azoka]]n ''Kabia'' txokoa antolatzen du urtean zehar IKTan esanguratsu izan diren ekarpen eta eztabaidak jasotzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Durangoko Kabi@ gunean izango direnak, Gorka Julioren eskutik {{!}} Bilbo Hiria irratia|hizkuntza=eu|url=https://www.bilbohiria.eus/59101|sartze-data=2020-02-12}}</ref>
== UEUkidea ==
Formazioaren alorrean, informatikan azaltzen diren tresna, kontzeptu eta joera sortu berriak goiz ezagutu ohi dituenez horietaz hainbat ikastaro eta hitzaldi eman izan ditu [[Udako Euskal Unibertsitatea|Udako Euskal Unibertsitateko]] ikastaroetan eta [[Informatikari euskaldunen bilkurak|Informatikari Euskaldunen Bilkuretan]]. Besteak beste, hauexek:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorka Julio Hurtado :: Inguma - Euskal komunitate zientifikoaren datu-basea|url=https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/gorka-julio-hurtado|aldizkaria=www.inguma.eus|sartze-data=2020-02-23}}</ref>
* 2016: [[Software libre]]ari buruzko III. Euskal Mintegia
* 2013: Ikastaroak emateko software berria: BigBlueButton eta Popcorn
* 2011: [[Euskarazko Wikipedia (webgunea)|Euskal wikipediaren]] edizio-maratoia: auzolan-festa Euskal Wikipediaren 10. urteurrenean. Hauekin batera: [[Kepa Sarasola]], [[Unai Fernandez de Betoño]], [[Gorka Labaka]], [[Galder Gonzalez]]
* [[Fitxategi:VIII IEB Egitaraua.jpg|thumb|277x277px|2011ko [[Informatikari euskaldunen bilkurak|Informatikarien Bilkuran]] Gorka Julio hizlari gonbidatua izan zen [[Sare sozialen analisia|sare sozialei]] buruz hitz egiteko.]]2011: Informatikari Euskaldunen VIII. Bilkura. [[Sare sozial|Gizarte sareak]]. Hauekin batera: [[Iñaki Lakarra]] Arko, [[Joxe Rojas]] Granja, [[Eider Fernandez]] Santos
* 2011: Sare sozialei alderdi sozialetik begirada bat
* 2010: [[Android]] sistema eragilea ezagutzen
* 2010: Teknologiekin ere euskaraz. Hauekin batera: Iñaki Alegria Loinaz, Iratxe Esnaola Arribillaga, Unai Fernandez de Betoño Saenz de Lacuesta, Julen Ruiz Aizpuru
* 2010: [[Web dinamiko]]en garapena [[PHP]] eta [[MySQL|MYSQL]] erabiliz
* 2008: Informazio uholdea kudeatzen ikasi
* 2008: Wikiak eta elkarlanerako tresnak. Hauekin batera: Olatz Arbelaitz Gallego
* 2008: [[World Wide Web|WWW]] berri baten lehen urratsak
* 2007: [[Zibersegurtasun|Segurtasun informatikoaren]] beharraz jabetuz. Hauekin batera: Liher Elgezabal Otsoa de Txintxetru
* 2007: [[Web 2.0]]
* 2007: [[Internet]]en izaera aldatzen ari diren formatu eta [[mikroformatu]]ak
* 2007: [[Sare sozial|Software sozialaren]] erabilpena, informazioa jarraituz
* 2006: [[Blog]]ak eta blog komunitateak
* 2006: Web 2.0
* 2006: Euskararen normalizaziorako, Interneten agerpenerako eta gazteen dinamizaziorako Interneteko tresna berriak, adibideak eta aukerak
* 2005: [[Blog]] software plataforma ezberdinen azterketa. Honekin batera: [[Iñaki Alegria]] Loinaz
== Kolaboratzailea hedabideetan ==
Jendartea eta teknologia uztartzea bere pasioa dela, aspalditik hainbat hedabidetan parte hartzen du maiztasuna handiarekin.
* 2011tik idazten du astero ''Irlen sarea'' zutabea [[berria]] egunkarian.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2020-02-10|izenburua="Gorka Julio" bilaketaren emaitza. berria egunkariko bilatzailean (>400 zutabe)|argitaletxea=berria.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/bilatzailea/?q=Gorka%20Julio&orria=22&mota=albisteak|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
* [[Euskadi Irratia|Euskadi Irratiko]] ''Amarauna'' saioko kolaboratzailea ere izaten da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CODE.ORGen euskaratzeaz eta programatzen ikastearen garrantziaz|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/audioak/osoa/3608030/euskadi-irratia-amarauna-xabier-linazasoro-blogariak-gorka-julio-/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
* 2014 eta 2017 urteen artean 14 artikulu idatzi zituen [[Jakin]] aldizkariko ''Telepolis'' atalean.<ref name=":0" />
== Sariak ==
* [[2012]]: [[Ibilaldia]]n omendua teknologia berrietan euskara sartzeko egindako lanengatik ([[Aurki (web-bilatzailea)|Aurki]], [[Sustatu (bloga)|Sustatu]], [[CodeSyntax|Codesyntax]]: [[Luistxo Fernandez]]). Beste hauekin batera: [[Lapurdi]]ko Harluxetar lehengusu ingeniariak: [[Klaudio Harluxet]] eta [[René Harluxet]]; [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] [[Informatikari euskaldunen bilkurak|Informatika saila]]: [[Olatz Arbelaitz]]; EHUko [[Donostiako Informatika Fakultatea]]: [[Iñaki Alegria]] eta [[Kepa Sarasola]]; EHUko [[AhoLab|Aholab]] Taldea: [[Inma Hernaez]]; [[.eus|puntueus]]: [[Iratxe Esnaola Arribillaga|Iratxe Esnaola]]; [[kaixo.com]]: [[Aitor Lopez de Aberasturi]]; [[Erentzun ikastola]]: [[Fultxo Crespo]]; Hachtibista, sare sozialak: [[Gorka Julio]];<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Ikastolen Elkartea, Bizkaia|urtea=2012-06-03|izenburua=Euskara Teknologia Berrietan. Elkarrizketak 2012ko Ibilaldian omendukoekin.|argitaletxea=Ikastolen Elkartea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=h5vwoawzkBM?t=1038|sartze-data=2020-02-11}}</ref> [[Euskal Jakintza]]: [[Maite Goñi]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibilaldia 2012 omenaldia: Euskara teknologia berrietan sartzeko aintzindariak – Hizkuntza-teknologiak|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ixa/2012/06/07/ibilaldia-2012-omenaldia-ikt-eu/|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20201210230123/http://teketen.com/ Teketen.com] bloga
* [https://twitter.com/teketen @teketen] kontua Twitter-en
* [https://www.artizarra.eus/egileak/teketen/profile/ Gorka Julio Artizarra sare sozialean]
* [https://www.berria.eus/bilatzailea/?q=Gorka+Julio Gorka Julioren kolaborazioak Berria egunkarian], 400 baino gehiago.
{{bizialdia|1982ko||Julio, Gorka}}
[[Kategoria:Euskal Herriko informatikariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Kataluniako Unibertsitate Irekiko ikasleak]]
[[Kategoria:Mondragon Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]]
[[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Andoaindarrak]]
[[Kategoria:Olatukoop]]
[[Kategoria:Kooperatibistak]]
[[Kategoria:Koopedia]]
[[Kategoria:Euskal Herriko komunistak]]
nc3l1a3t9h9l607xdnxaogqaeofchey
Eduardo Apodaka
0
943827
9993642
9942432
2024-12-08T16:20:52Z
Birasuegi
223
Autorearen liburu zerrenda eta erreferentziak
9993642
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Eduardo Apodaka Ostaikoetxea''' ([[Bilbo]], [[1965]]) Filosofiako lizentziaduna eta Soziologiako doktorea da. Irakasle da [[EHU]]n, eta [[UEU]]ko kide ere bada.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.berria.eus/albisteak/179954/nola-aldatuko-du-koronabirusak-mundua.htm|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Nola aldatuko du koronabirusak mundua?|data=2020-04-12| postscriptum = CC BY-SA 4.0 lizentziapean}}</ref>
== Bizitza eta lanak ==
[[Psikologia sozial]]ean espezializatuta dago. Gai honetan, hainbat artikulu eta lankidetza zientifiko argitaratu ditu, nazioko eta nazioarteko aldizkarietan.
== Argitaratutako lanak ==
=== Liburuak ===
* ''Gizarte Psikologiaren Komunikazioa'', UEU, 2004.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo Apodaka|abizena=Ostaikoetxea|izenburua=Komunikazioaren gizarte psikologia|argitaletxea=UEU arg|hizkuntza=eu-ES|data=2004|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/komunikazioaren-gizarte-psikologia|isbn=978-84-8438-051-1|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Euskal Herria ardatz: Kultura-Identitatea-Boterea, beste autoreekin'', UEU, 2007.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo Apodaka|abizena=Ostaikoetxea|izenburua=Euskal Herria ardatz: Kultura-Identitatea-Boterea|argitaletxea=UEU arg|hizkuntza=eu-ES|abizena2=Rodriguez-Monte|abizena3=Lizarribar|abizena4=Urroz|izena2=Eugenio Arraiza|izena3=Joxe Manuel Odriozola|izena4=Gaizka Aranguren|data=2007|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/euskal-herria-ardatz-kultura-identitatea-boterea|isbn=978-84-8438-107-5|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Norberaren autonomia krisian'', [[Pamiela]], 2012.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo Apodaka|abizena=Ostaikoetxea|izenburua=Norberaren autonomia krisian|argitaletxea=PAMIELA|hizkuntza=eu-ES|data=2012|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/norberaren-autonomia-krisian|isbn=978-84-7681-712-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Identitatea eta Anomalia,'' Pamiela'','' 2015.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo Apodaka|abizena=Ostaikoetxea|izenburua=Identitatea eta anomalia|argitaletxea=PAMIELA|hizkuntza=eu-ES|data=2015|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/identitatea-eta-anomalia|isbn=978-84-7681-919-7|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* ''Subjektuaren zainak eta adarrak. Subjektua mendebaldeko filosofia hegemonikoan. Modernitatetik Globalizazio ostera'', UEU, 2024.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo Apodaka|abizena=Ostaikoetxea|izenburua=Subjektuaren zainak eta adarrak. Subjektua mendebaldeko filosofia hegemonikoan. Modernitatetik Globalizazio ostera|argitaletxea=UEU arg|hizkuntza=eu-ES|data=2024|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/subjektuaren-zainak-eta-adarrak-subjektua-mendebaldeko-filosofia-hegemonikoan-modernitatetik-globalizazio-ostera|isbn=978-84-8438-897-5|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
{{bizialdia|1965eko||Apodaka, Eduardo}}
[[Kategoria:Bilbotarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko soziologoak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]]
gvu5vedd3xepojzd4mvfvzxisrop7r1
Andrea Arnold
0
945707
9994291
8899294
2024-12-09T11:37:59Z
Patxi lurra
219
9994291
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
'''Andrea Arnold''' ([[1961]]eko [[apirilaren 5]]a) zine zuzendari, gidoilari eta aktore britainiarra da. Film labur onenaren [[Oscar Sariak|Oscar saria]] irabazi zuen ''Wasp''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arnold congratulated on Oscar win|hizkuntza=en-GB|data=2005-02-28|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4304943.stm|sartze-data=2020-04-21}}</ref> pelikularekin [[2005]]<nowiki/>ean eta harrezkero hainbat film luze zuzendu ditu, ''Res Road'', ''Fish Tank'' eta ''American Honey''<ref>{{Erreferentzia|izena=Leo|abizena=Barraclough|izenburua=Andrea Arnold’s Cannes Jury Prize Winner ‘American Honey’ Sells Out|hizkuntza=en|abizena2=Barraclough|izena2=Leo|data=2016-06-07|url=https://variety.com/2016/film/global/andrea-arnold-cannes-jury-prize-winner-american-honey-1201790358/|aldizkaria=Variety|sartze-data=2020-04-21}}</ref> esaterako, denak Epaimai sariaren irabazle [[Cannesko Zinemaldia|Canneseko Zine Jaialdian]]<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Gritten|izenburua=Andrea Arnold: 'I wish cinema could be braver'|hizkuntza=en-GB|data=2009-08-28|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/film/starsandstories/6093303/Andrea-Arnold-I-wish-cinema-could-be-braver.html|issn=0307-1235|sartze-data=2020-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kate|abizena=Erbland|izenburua=2016 Cannes Film Festival Announces Lineup, Including New Films From Steven Spielberg, Jodie Foster and Many More|hizkuntza=en|abizena2=Erbland|izena2=Kate|data=2016-04-14|url=https://www.indiewire.com/2016/04/2016-cannes-film-festival-announces-lineup-including-new-films-from-steven-spielberg-jodie-foster-and-many-more-290690/|aldizkaria=IndieWire|sartze-data=2020-04-21}}</ref>. Duela gutxi, [[Emmy Sariak|Emmy saria]] duen ''Transparent'' telesaileko lau atal zuzendu ditu.
== Bizitza ==
Arnold Dartforden jaio zen. Bere amak 16 eta aitak 17 urte zituztela jaio zen, eta Arnold oso gazte zelari banandu ziren. <ref>{{Erreferentzia|izena=Sophie|abizena=Elmhirst|izenburua=Andrea Arnold’s Immersive Cinema|hizkuntza=en|url=https://www.newyorker.com/culture/persons-of-interest/andrea-arnolds-immersive-cinema|aldizkaria=The New Yorker|sartze-data=2020-04-21}}</ref>Bere amak bakarrik hezi zituen Andrea eta bere hiru neba-arrebak eta horren erreferentzia egiten du ''Wasp'' laburmetraian. Eskola bigarren hezkuntzan utzi zuen aktore hasteko, 16 urte zituela.
18 urte zituenean, aurkezle eta aktore lanetan hasi zen 73. zenbakiko haurrentzako telebista saio batean. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Film: Andrea Arnold interview|hizkuntza=en|url=https://www.scotsman.com/news/film-andrea-arnold-interview-2467078|aldizkaria=www.scotsman.com|sartze-data=2020-04-21}}</ref>Telebistan aritu zen hurrengo 10 urteetan, etengabe idazten zuen bitartean. Arnoldek bere istorioak film bihurtu zitzakeela konturatu zen, beraz, [[Los Angeles]]-eko American Film Institute-n ikasi zuen, zinema-industrian esperientzia lortzeko. Eskola amaitu eta [[Britainia Handia|Britainia Handira]] itzuli ondoren, Coral bere alaba izan zuen eta telebistarako film laburrak egiten hasi zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laura|abizena=Winters|izenburua=Director Leaps From Shorts to Longing|hizkuntza=en-US|data=2007-04-01|url=https://www.nytimes.com/2007/04/01/movies/01wint.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2020-04-21}}</ref>
== Filmografia ==
=== Zinema ===
{| class="wikitable"
|'''Urtea'''
|'''Filma'''
|'''Rol-a'''
|'''Oharrak'''
|-
| 1998 || ''Milk'' || Zuzendaria, idazlea || Film laburra
|-
| 2001 || ''Dog'' || Zuzendaria, idazlea || Film laburra
|-
| 2003 || ''[[Wasp (2003ko filma)|Wasp]]'' || Zuzendaria, idazlea || Film laburra
|-
| 2006 || ''[[Red Road (filma)|Red Road]]'' || Zuzendaria, idazlea ||
|-
| 2009 || ''[[Fish Tank (filma)|Fish Tank]]'' || Zuzendaria, idazlea ||
|-
| 2011 || ''[[Wuthering Heights (2011ko filma)|Wuthering Heights]]''|| Zuzendaria, idazlea ||
|-
| 2016 || ''[[American Honey (filma)|American Honey]]''|| Zuzendaria, idazlea ||
|-
| 2021 || ''[[Cow (2021eko filma)|Cow]]'' || Zuzendaria || Dokumentala
|-
| 2024 || ''[[Bird (2024ko filma)|Bird]]'' || Zuzendaria || Film luzea
|}
=== Telebista ===
{| class="wikitable"
|'''Urtea'''
|'''Filma'''
|'''Rol-a'''
|'''Oharrak'''
|-
|[[2003]]
|''Coming Up''
|Zuzendaria
|''“Bed Bugs”'' atala
|-
|[[2015]]-[[2017]]
|''[[Transparent (telesaila)|Transaparent]]''
|Zuzendaria
|4 atal
|-
|[[2017]]
|''I Love Dick''
|Zuzendaria
|4 atal
|-
|[[2019]]
|''[[Big Little Lies (telesaila)|Big Little Lies]]''
|Zuzendaria
|7 atal
|}
== Sariak eta Ohoreak ==
* [[2005]] Zuzeneko azkiodun onenaren Akademia saria– ''Wasp''
* [[2006]] Epaimahaiaren saria Cannesen – ''Red Road''
* [[2007]] Britainiar idazle, zuzendari eta ekoizle baten aparteko debutagatik [[BAFTA]] saria – ''Red Road''
* [[2009]] Britainiar film independienteen saria (British Independent Film Award) Zuzendari onenari – ''Fish Tank''
* 2009 Epaimahaiaren saria Cannesen – ''Fish Tank''
* [[2010]] [[BAFTA]] saria Aparteko Britainiar filmagatik – ''Fish Tank''
* [[2011]] Britainiar Inperioko Agindu ofiziala
* [[2012]] FIPRESCI Prize saria [[Istanbul]]go Film jaiali internazionalean– ''Wuthering Heights''
* [[2013]] [[New York|NY]]-eko Film Jaialdia (New York Film Festival) Bertako Zinemagile saria
* [[2015]] Letren ohorezko doktorea [[Sussex-eko Unibertsitatean]]
* 2015 Masterclass-eko irakastea [[Falmouth (Kornualles)|Falmoutheko]] Unibertsitaean
* [[2016]] Epaimahaiaren saria Cannesen – ''American Honey''
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
{{bizialdia|1961eko||Arnold, Andrea}}
[[Kategoria:Kent konderriko jendea]]
[[Kategoria:Ingalaterrako aktoreak]]
[[Kategoria:Ingalaterrako zinema zuzendariak]]
[[Kategoria:Telebistako zuzendariak]]
[[Kategoria:Emakume zinemagileak]]
2gyzxks89v3dsgkaowk7qct6e8imy8w
Amancay Gaztañaga
0
946010
9993596
9953241
2024-12-08T15:57:24Z
Wikimaribarre
88969
9993596
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Amancay Gaztañaga Sagarzazu''' ([[Guayaquil]], [[Ekuador]], [[1980]]ko [[abuztuaren 8]]a) musikaria, abeslaria, aktorea eta antzerki zuzendari [[gipuzkoa]]rra da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Amancay|abizena=Gaztañaga|izenburua=Eva|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/033/001/2020-04-28/eva.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-04-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aizu!|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=2403:amancay-gaztanaga&catid=25|aldizkaria=www.aizu.eus|sartze-data=2020-04-28}}</ref>
== Biografia ==
=== Lehen urratsak ===
Amancayren gurasoak laguntza humanitarioa eskaintzera joan ziren Ekuadorrerra eta bertan jaio zen. Ekuadorreko lore baten izena jarri zioten. Quechua hizkuntzan bada amodio istorio bat izen horren inguruan. Bihotza sendatzen duen lorea omen da. Bizitzako lehenengo bost urteak pasa zituen Ekuadorren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=all_powerful_Oz|izenburua=Amancay Gaztañaga: "Antzinako komedianteak bezalakoa naiz"|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/amancay-gaztanaga-antzinako-komedianteak-bezalakoa-naiz|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2020-04-28}}</ref>
[[Euskal Herria|Euskal Herrira]] etorri eta zenbait urtez [[Zestoa]]n bizi izan zen. Aktore izan nahi zuen, eta hemezortzi urterekin [[Madril]]era joan zen. Han egin zituen arte dramatikoko eta musika ikasketak. 2002 urtean lizentziatu zen [[RESAD]]<nowiki/>en (Madrilgo Arte Dramatikoko Errege Goi Eskola). <ref name=":1" /> Urte berean goi mailako ikasketak ere amaitzen zituen Madrilgo Amaniel kontserbatorioan, biolineko irakasle titulua eskuratuz. [[Peter Brook]]-en konpainiarekin bi master egin zituen Madrilen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amancay Gaztañaga – Kamikaz Kolektiboa|hizkuntza=eu|url=https://kamikazkolektiboa.com/nor-gara/amancay/|sartze-data=2020-04-28}}</ref>
=== Ibilbidea ===
[[Grises]] taldeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amancay Gaztañaga Archives|hizkuntza=es|url=https://www.hoyesarte.com/tag/amancay-gaztanaga/|aldizkaria=hoyesarte.com|sartze-data=2020-04-28}}</ref> abeslaria da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amacay Gaztañaga, vocalista de Grises: "Nosotros nos convertimos en nuestros propios bichos"|hizkuntza=es|url=https://gb.ivoox.com/en/amacay-gaztanaga-vocalista-grises-nosotros-nos-convertimos-audios-mp3_rf_27926863_1.html|aldizkaria=iVoox|sartze-data=2020-04-28}}</ref> 2009. urtean Eñaut Gaztañaga nebak eta biek talde sortu zutenetik.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Amancay Gaztañaga (Grises): «Dedicaremos 2019 a descansar y reflexionar sobre nuestro futuro»|hizkuntza=es|data=2019-04-10|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20190410/amancay-gaztanaga-grises-dedicaremos-2019-a-descansar-y-reflexionar-sobre-nuestro-futuro|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2020-04-28}}</ref> Hasiera batean Grises Sueños izena zeukaten.<ref>{{Erreferentzia|izena=La Tribuna de|abizena=Albacete|izenburua=Amancay Gaztañaga (Grises): «El directo de Grises es como una apisonadora»|hizkuntza=spanish|data=2014-09-25|url=https://www.latribunadealbacete.es/noticia/z994c531c-f3e9-ce83-2cdeb53e1df826ba/20140925/amancay/gazta%C3%B1aga/grises/directo/grises/es/apisonadora|aldizkaria=La Tribuna de Albacete|sartze-data=2020-04-28}}</ref> Naturalki sortu zen taldea.<ref name=":1" />2020ko martxoan seigarren diskoa plazaratzekoak ziren ''Talismán'' izenekoa. <ref name=":0" />
Antzerkian, berriz, [[Kamikaz kolektiboa]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erika Olaizola eta Amancay Gaztañaga: "Gazteak oso identifikatuta sentituko dira"|hizkuntza=eu|data=2019-01-22|url=https://kultursharea.eus/erika-olaizola-eta-amancay-gaztanaga-gazteak-oso-identifikatuta-sentituko-dira/|aldizkaria=KULTUR SHAREA|sartze-data=2020-04-28}}</ref>sortu zuen [[Miren Gaztañaga]] eta [[Erika Olaizola]]rekin batera 2014. urtean, eta, aktore lanetan ez ezik, zuzendari ere jardun izan du hainbat obratan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Donostia|abizena=Kultura|izenburua=Matriuska, Iraia Elías & Amancay Gaztañaga|hizkuntza=eu|url=http://www.donostiakultura.eus/m/detalle.php?id=90209&lang=eu|aldizkaria=www.donostiakultura.eus|sartze-data=2020-04-28}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amancay Gaztañaga: "Gatazkatzat ez dugu jarri bi emakumeren arteko harremana"|hizkuntza=eu|url=https://uztarria.eus/aktualitatea/1550136336|aldizkaria=uztarria.eus|sartze-data=2020-04-28}}</ref>Besteak beste, berak moldatu eta zuzendu zuen ''Sweeney'' antzezlana, zeinak ikusleen saria irabazi zuen 2016ko Euskal Antzerki Topaketetan. Berak idatzi eta zuzendutakoa da ''Hysteria'' antzezlana ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antzerkia:'Hysteria', Eromen produkzioak — Turismoa Zumaia|url=https://zumaia.eus/eu/turismoa/agenda/antzerkia-hysteria-eromen-produkzioak|aldizkaria=zumaia.eus|sartze-data=2020-04-28}}</ref> Antzerkiari buruzko ikastaroak ematen ere aritzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amancay Gaztañaga|hizkuntza=eu|url=https://kultursharea.eus/tag/amancay-gaztanaga/|aldizkaria=KULTUR SHAREA|sartze-data=2020-04-28}}</ref>
Olaizolarekin batera, ''Zulo'' film laburra egin zuen 2017an,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maitasunez sortutako maitasun istorio bat da ‘Zulo’ film laburra|hizkuntza=eu|url=https://kultursharea.eus/aiovg_videos/maitasunez-sortutako-maitasun-istorio-bat-da-zulo-film-laburra/|aldizkaria=KULTUR SHAREA|sartze-data=2020-04-28}}</ref> eta Urrezko Antzara lortu zuten [[Lekeitio]]ko 40. Euskal Zine Bileran. Halaber, haur askok [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] ''3txulo'' saioagatik ere ezagutzen dute.<ref name=":0" />
Horrez gain, [[Euskadi Irratia|Euskadi Irratian,]] ''Hitzan Argian'' kolaboratzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Neurri zuzena|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2664/neurri-zuzena|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-04-28}}</ref>, biolin eta dantza klaseak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alter Ego: Amancay Gaztañaga • ZUZEU|hizkuntza=eu|data=2017-07-21|url=https://zuzeu.eus/kultura/alter-ego-amancay-gaztanaga/|aldizkaria=ZUZEU|sartze-data=2020-04-28}}</ref> dantza konpainia batetan dago, eta ''La gata de Pandora'' eskulan proiektu propioa du.-<ref name=":1" />
[[File:Amancay Gaztañaga Durangon.jpg|thumb|250px|Amancay Gaztañaga Durangon. Azoka, 2024]]
== Argitalpenak ==
* 2020an, [[Berria|Berria egunkariak]] Erresistentzia Kutxa (XXI) sailean, sortzaileak beren lana erakusketeko leihoan, EVA lana argitaratu zuen <ref name=":0" />
* 2024an ''Martin Martina eta urrezko orraziaren misterioa,'' abentura eta fantasiazko 'Martin Martina' trilogiaren lehen liburua argitaratu zuen (Elkar).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Amancay Gaztañagak gazteentzako bere lehen eleberria plazaratu du|hizkuntza=eu|data=2024-09-10|url=https://www.berria.eus/kultura/amancay-gaztanagak-gazteentzako-bere-lehen-eleberria-plazaratu-du_2130336_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-09-17}}</ref>
== Sariak ==
* Lekeitioko 40. Euskal Zine Bilerako Zilarrezko Antzara eta Zinebiko Euskal Zuzendari Onenaren Saria lortu zituen (2017). ''Zulo'' filma laburrarekin <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maitasunez egindako maitasun istorioa|hizkuntza=eu|url=https://uztarria.eus/aktualitatea/1511517272|aldizkaria=uztarria.eus|sartze-data=2020-04-28}}</ref>
== Filmografia ==
* ''[[Goenkale]]'' (2008, 2010, 2013-2014)
* ''[[3txulo]]'' (2015-2018)
* ''[[Alardea (telesaila)|Alardea]]'' (2020)
* ''[[Beti mugan (telesaila)|Beti mugan]]'' (2021)
* ''[[Intimidad]]'' (2021)
* ''[[Vikingak (telebista saioa)|Vikingak]]'' (2022)
* ''[[Irati (filma)|Irati]]'' (2022)
* ''[[Itxaso (telesaila)|Itxaso]]'' (2023)
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://twitter.com/lagatadepandora?lang=eu Amancay Gaztañaga Twitter]
* [https://www.instagram.com/lagatadepandora/ Amancay Gaztañaga Instagram]
* [https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/detalle/4260944/amancay-gaztanaga-las-personas-han-evolucionado-gracias-romper/ Elkarrizketa Radio Euskadin (2016)]
{{bizialdia|1980ko||Gaztanzaga, Amancay}}
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
[[Kategoria:Emakume antzerki zuzendariak]]
[[Kategoria:Emakume antzerkigileak]]
[[Kategoria:Emakume musikagileak]]
[[Kategoria:Zestoarrak]]
rgup7jslwpm4yw8ndc9xvacilgns3cn
Kategoria:Irakeko meskitak
14
946791
9993707
9739066
2024-12-08T17:16:10Z
Marklar2007
1545
[[Kategoria:Erlijioa Iraken]] kendua; [[Kategoria:Islama Iraken]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993707
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Meskitak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Irakeko eraikinak|Meskitak]]
[[Kategoria:Islama Iraken|Meskitak]]
4t7i61sl00t724jivh2g6uhhi1e1g14
Komunitate (ekologia)
0
948443
9994246
8098090
2024-12-09T10:58:27Z
Xabier Armendaritz
448
9994246
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Common Mormon Papilio polytes Ant Predation on Pupa DSCN1126 (5).jpg|thumb|Inurriak ''Papilio polytes'' tximeletaren larba jaten. Ustiaketa bezelako interakzio interespezifikoek komunitatea egituratzen dute.]]'''Komunitatea''' [[Ekologia|ekologi]] harremanean dauden [[espezie]] bi edo gehiagoren arteko konbinazio bereizgarria duen [[organismo]] taldea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/komunitate|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Komunitate ekologiak komunitate bateko espezien arteko interakzioak aztertzen ditu, denbora eta espazio ezberdinetan, eta komunitatea ezaugarritzen duten baldintzak zehazten ditu. Egungo komunitate ekologiak, espezie [[Bioaniztasun|dibertsitatea]], banaketa, [[ekosistema]]ren produktibitatea, [[Kate trofiko|kate-trofikoak]] eta [[Harraparitza|harrapari]]-harrapakin dinamikak aztertzen ditu batik bat. Faktore abiotikoak ere ikertzen ditu ([[tenperatura]], [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioa]], [[pH]]-a) izan ere, faktore hauek komunitateko espezieak iragazten dituzte. [[Basamortu]]ko eta [[oihan tropikal]]eko [[landare]] komunitateak adibidez ez dira berdinak, eta ezberdintasun hau [[klima]]ren araberakoa da nagusiki<ref>{{Erreferentzia|izena=William A.|abizena=Dunson|izenburua=The Role of Abiotic Factors in Community Organization|orrialdeak=1067–1091|abizena2=Travis|izena2=Joseph|data=1991-11|url=http://dx.doi.org/10.1086/285270|aldizkaria=The American Naturalist|alea=5|zenbakia=138|issn=0003-0147|doi=10.1086/285270|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. [[Gizakiaren inpaktua ekosistemetan|Gizakiaren jarduerek]] ere komunitatearen egitura aldatu dezake, habitatean kalteak eraginez.
Komunitatea zehatz definitzea zaila da, ikuspegi ezberdinetatik defini daiteke. Ez da berdina harizti batean bizi den beldarrak edo hegaztiak izango duen komunitatea, nahiz eremu berean bizi. Komunitatea aztertzeko zein ikuspegi erabiliko dugun aldez aurretik zehaztea komeni da. [[Espezie kaltebera|Espezie kalteberen]] edo kaltetuenen ikuspegia erabiltzen da maiz, gerora hauen kontserbaziorako planak martxan jarri ahal izateko.
== Komunitatea definitzen duten korronteak ==
Komunitatea izate integratu bezala definitu behar dugun ala ez, eztabaida asko sortu dituen auzia izan da eta hainbat korronte sortu dira kontrako ikuspuntua dutenak:
=== Holismoa ===
[[Frederic Clements]]ek komunitateari definizio holistikoa eman zion. Komunitatea bertan dauden bizidunen arteko interakzioak osatzen du, bertan espezien arteko interdependentzia handia dago eta espezie denek dute komunitatearen osaketan funtsezko funtzio bat. Komunitatea guztiz integratutako supraizaki baten gisara ulertzen da, sortu, hazi eta garatzeko gaitasuna duena gero eta konplexuagoa bihurtuz (jarraipen ekologikoa). Clemetsek landare espezie asko habitat batean baino gehiagotan agertzen zirela ikusi zuen eta hortik ondorioztatu zuen espezie batzuk beste batzuekiko menpekotasuna dutela. Komunitateen sorrera ez da ausazkoa eta koeboluzioan oinarritzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Bill|abizena=Shipley|izenburua=The individualistic and community-unit concepts as falsifiable hypotheses|argitaletxea=Springer Netherlands|orrialdeak=47–55|abizena2=Keddy|izena2=Paul A.|data=1987|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-94-009-4061-1_5|aldizkaria=Theory and models in vegetation science|isbn=978-94-010-8303-4|sartze-data=2020-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jan|abizena=Hanspach|izenburua=A holistic approach to studying social-ecological systems and its application to southern Transylvania|abizena2=Hartel|abizena3=Milcu|abizena4=Mikulcak|abizena5=Dorresteijn|abizena6=Loos|abizena7=von Wehrden|abizena8=Kuemmerle|abizena9=Abson|izena2=Tibor|izena3=Andra I.|izena4=Friederike|izena5=Ine|izena6=Jacqueline|izena7=Henrik|izena8=Tobias|izena9=David|data=2014|url=http://dx.doi.org/10.5751/es-06915-190432|aldizkaria=Ecology and Society|alea=4|zenbakia=19|issn=1708-3087|doi=10.5751/es-06915-190432|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
=== Erredukzionismoa edo teoria indibidualista ===
Henry Allan Gleason-ek sorturiko korrontea. Komunitatearen funtzionamendua, berau osatzen duten espezien elkarrekintzaren menpekoa dela dio, baina hautespen naturalaren araberako indibiduo bakoitzaren garapenaren bidez osatzen dela. Hau da, komunitatea osatzen duten espezieak bere aldetik doazela argudiatzen du. Espezie bakoitzak bere ezaugarriak ditu, bere denbora eta lekua, eta ezaugarri horiek beste espezie batzuekin habitata elkarbanatzeko modukoak direnean, ausaz sortzen da komunitatea “Landare asoziazio bat ez da izaki bat, kointzidentzia bat baino ez da” (Gleason). Komunitateen arteko muga lausoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=H. A.|abizena=Gleason|izenburua=The Individualistic Concept of the Plant Association|orrialdeak=92|data=1939-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/2420377|aldizkaria=American Midland Naturalist|alea=1|zenbakia=21|issn=0003-0031|doi=10.2307/2420377|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
== Komunitateen garapena denboran zehar ==
Komunitatea denboran zehar aldatu daiteke. Izan ere, habitat bateko espezien banaketa espezieak dituen beharren, ondarearen eta gertaera estokastikoen menpe dago, eta hauek denboran zehar aldatu daitezke <ref>{{Erreferentzia|abizena=Chapin, III, F. Stuart|izenburua=Principles of Terrestrial Ecosystem Ecology|argitaletxea=Springer Science+Business Media, LLC|data=2011|url=http://worldcat.org/oclc/838843486|isbn=978-1-4419-9503-2|pmc=838843486|sartze-data=2020-05-04}}</ref> . Batzuetan komunitateko ezaugarriak momentuko baldintzek ez ezik iraganekoek baldintzatuko dituzte. Adibide bat jartzearren, Yellowstoneko natur parkean eginiko ikerketeta batean, ikusi zen sute handien ondoren, sute osteko landarediaren biomasa eta nutrienteen ziklo biogeokimikoak aldatzen zirela <ref>{{Erreferentzia|izena=William H.|abizena=Romme|izenburua=Twenty Years After the 1988 Yellowstone Fires: Lessons About Disturbance and Ecosystems|orrialdeak=1196–1215|abizena2=Boyce|abizena3=Gresswell|abizena4=Merrill|abizena5=Minshall|abizena6=Whitlock|abizena7=Turner|izena2=Mark S.|izena3=Robert|izena4=Evelyn H.|izena5=G. Wayne|izena6=Cathy|izena7=Monica G.|data=2011-08-09|url=http://dx.doi.org/10.1007/s10021-011-9470-6|aldizkaria=Ecosystems|alea=7|zenbakia=14|issn=1432-9840|doi=10.1007/s10021-011-9470-6|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
[[Fitxategi:Entzia - Pasto de montaña 01.jpg|thumb|Larrea. Dibertsitateak komunitatearen ekoizpen mailan eragin dezake.]]
Dibertsitateak komunitatearen aldaketa mailan eragin dezake. Dibertsitate handia duten larreek adibidez urte euritsu zein lehorretan ekoizpena mantendu dezakete, dibertsitate gutxi dutenek aldiz, euri asko ala gutxi egiten badu, asko aldatzen dute ekoizpena. Honen arrazoia zera da, espezie dibertsitate handiko guneetan, funtzio berdina duten espezie bat baino gehiago egon daitezke baina ezaugarri fisiologiko eta genetiko ezberdinekin, eta hauetako batzuk inguruneko baldintzetara ondo egokituz gero ekoizpena mantentzea posible da<ref>{{Erreferentzia|izena=Judit|abizena=Sonkoly|izenburua=Both mass ratio effects and community diversity drive biomass production in a grassland experiment|abizena2=Kelemen|abizena3=Valkó|abizena4=Deák|abizena5=Kiss|abizena6=Tóth|abizena7=Miglécz|abizena8=Tóthmérész|abizena9=Török|izena2=András|izena3=Orsolya|izena4=Balázs|izena5=Réka|izena6=Katalin|izena7=Tamás|izena8=Béla|izena9=Péter|data=2019-02-12|url=http://dx.doi.org/10.1038/s41598-018-37190-6|aldizkaria=Scientific Reports|alea=1|zenbakia=9|issn=2045-2322|doi=10.1038/s41598-018-37190-6|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
== Komunitatearen konposizioa eta ezaugarriak ==
Komunitatearen konposizioa, komunitatea osatzen duten espezie multzoak zehazten du. Aldiz, komunitatearen egitura espezie horien proportzioak. Komunitatea aztertzeko, espezie kopurua eta hauen banaketa, biak hartzen dira kontuan, bai eta hauen arteko interakzioak (interakzio interespezifikoak). Komunitatearen konposizioa hainbat iragazkik zehazten dute. Lehen iragazkia moldapen fisiologikoak izango dira, ondoren kontinente mailako baldintzak, gero espazio geografiko zehatzagoan aurkitzen ditugunak eta azkenik eremu zehatz horretako klima <ref>{{Erreferentzia|izena=Nathan J. B.|abizena=Kraft|izenburua=Community assembly, coexistence and the environmental filtering metaphor|orrialdeak=592–599|abizena2=Adler|abizena3=Godoy|abizena4=James|abizena5=Fuller|abizena6=Levine|izena2=Peter B.|izena3=Oscar|izena4=Emily C.|izena5=Steve|izena6=Jonathan M.|data=2014-10-08|url=http://dx.doi.org/10.1111/1365-2435.12345|aldizkaria=Functional Ecology|alea=5|zenbakia=29|issn=0269-8463|doi=10.1111/1365-2435.12345|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
=== Nitxo ekologikoa ===
Nitxo ekologikoa espezie bat bizi daitekeen baldintza eta baliagai guztien konbinaketak osatzen du. Komunitate barnean espezie bakoitzak nitxo ekologiko bat hartzen du. Nitxo ekologikoak espezieak ingurunearekin eta komunitateko gainontzeko espeziekin izango duen harremana baldintzatuko du<ref>{{Erreferentzia|izena=R. D.|abizena=Holt|izenburua=Bringing the Hutchinsonian niche into the 21st century: Ecological and evolutionary perspectives|orrialdeak=19659–19665|data=2009-11-10|url=http://dx.doi.org/10.1073/pnas.0905137106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=Supplement_2|zenbakia=106|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.0905137106|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Nitxo ezberdinak izateak espezie arteko lehia murrizten du eta espezie bi komunitate berean bizitzea ahalbidetzen du. Izan ere bi espezie ezin dira nitxo berean eta orekan epe luzez mantendu, bi espezietako bat beti izango da dominantea eta beste espeziea desagertaraziko du<ref>{{Erreferentzia|izena=G. F.|abizena=Gauze|izenburua=The struggle for existence, by G. F. Gause.|argitaletxea=The Williams & Wilkins company,|data=1934|url=http://dx.doi.org/10.5962/bhl.title.4489|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Hortaz, zenbat eta nitxo ekologiko gehiago izan dibertsitate altuagoa izango dugu.
=== Maila trofikoa ===
[[Fitxategi:TrophicWeb.jpg|thumb|Komunitate bateko (a) maila trofikoak eta (b) sare trofikoa]]
Espezie baten maila trofikoa, komunitate bateko sare trofikoan espezieak hartzen duen lekua da. Oinarrizko mailan espezie autotrofoak (ekoizle primarioak) daude. Ekoizle primarioak fotosintesi eta kimiosintesi prozesuen bidez energia ekoizteko gai dira. Hurrengo mailan herbiboroak ditugu zeinak ekoizle primarioez elikatzen diren. Hirugarren maila batean karniboro eta omniboroak ditugu, eta hauetaz elikatzen diren predatzaileek maila trofiko gehigarriak sortzen dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Application Examples|argitaletxea=IEEE|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1109/9780470546802.ch10|aldizkaria=Understanding FACTS|isbn=978-0-470-54680-2|sartze-data=2020-05-04}}</ref> Energiaren transferentzia ematen da maila trofiko batetik bestera, baina bidean energia asko galtzen da inefizientzia ekologikoaren ondorioz <ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew D.|abizena=Barnes|izenburua=Energy Flux: The Link between Multitrophic Biodiversity and Ecosystem Functioning|orrialdeak=186–197|abizena2=Jochum|abizena3=Lefcheck|abizena4=Eisenhauer|abizena5=Scherber|abizena6=O’Connor|abizena7=de Ruiter|abizena8=Brose|izena2=Malte|izena3=Jonathan S.|izena4=Nico|izena5=Christoph|izena6=Mary I.|izena7=Peter|izena8=Ulrich|data=2018-03|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.tree.2017.12.007|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=3|zenbakia=33|issn=0169-5347|doi=10.1016/j.tree.2017.12.007|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Komunitate batean espezie batek duen maila trofikoa inguruan dauden espezien arabera aldatu daiteke. Deskonposatzaileek espezie autotrofoeei beharrezko duten energia eta nutrienteak emango dizkiete.
[[Fitxategi:Trophic Cascade.svg|thumb|Kate trofiko sinplifikatu bat. Harraparien desagerpenak herbiboro kopurua igotzea eta landare hazkuntza murriztea eragin dezake. ]]
=== Espezie gakoak ===
Komunitate askotan espezie gakoak daude, zeintzuen agerpen edo desagerpenak komunitatea guztiz alda dezakeen. Espezie hauek ez dute zertan komunitatean gehien agertzen direnak izan behar. Goi mailako harraparien desagertzeak adibidez, nahiz indibiduo gutxi izan, asko aldatu dezake komunitatearen egitura. Komunitatekoa ez den kanpoko espezie bat sartzeak ere aldaketa handiak eragin ditzake<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ravera, O.|izenburua=Terrestrial and aquatic ecosystems : perturbation and recovery|argitaletxea=Ellis Horwood|data=1991|url=http://worldcat.org/oclc/22240188|isbn=0-13-928201-7|pmc=22240188|sartze-data=2020-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=G. G.|abizena=MARTEN|izenburua=Predator Removal: Effect on Fisheries Yields in Lake Victoria (East Africa)|orrialdeak=646–648|data=1979-02-16|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.203.4381.646|aldizkaria=Science|alea=4381|zenbakia=203|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.203.4381.646|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Landare espezie inbaditzaile bati, komunitateak baliabide berriak eta lehiarako abantailak eman dakizkioke, eta gainontzeko espeziei baliabide horiek murriztu<ref>{{Erreferentzia|izena=K|abizena=Shea|izenburua=Community ecology theory as a framework for biological invasions|orrialdeak=170–176|data=2002-04-01|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0169-5347(02)02495-3|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=4|zenbakia=17|issn=0169-5347|doi=10.1016/s0169-5347(02)02495-3|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
''Pisaster ochraceus'' itsas-izar moreak ''Mytilus californianus'' muskuiluaren dentsitatea kontrolatzen du, honek muskuiluaren dominantzia galarazten du eta komunitateko gainontzeko espeziei baliagaiak izatea ahalbidetu<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruce A.|abizena=Menge|izenburua=The Keystone Species Concept: Variation in Interaction Strength in a Rocky Intertidal Habitat|orrialdeak=249–286|abizena2=Berlow|abizena3=Blanchette|abizena4=Navarrete|abizena5=Yamada|izena2=Eric L.|izena3=Carol A.|izena4=Sergio A.|izena5=Sylvia B.|data=1994-02|url=http://dx.doi.org/10.2307/2937163|aldizkaria=Ecological Monographs|alea=3|zenbakia=64|issn=0012-9615|doi=10.2307/2937163|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
=== Interakzio interespezifikoak ===
==== [[Lehia (biologia)|Lehia]] ====
Espeziarteko lehia mugatzailea den edozein baliabide eskuratzeko gertatzen da eta espezien ugal arrakasta murrizten du. Populazioen tamainan, biomasan eta dibertsitatean eragin zuzena du. Indibiduo, populazio eta espezie arteko lehia eman daiteke. Oro har, ikusi da lehia ez dela komunitate handien eboluzioaren erantzule <ref>{{Erreferentzia|izena=Sarda|abizena=Sahney|izenburua=Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land|orrialdeak=544–547|hizkuntza=en|abizena2=Benton|abizena3=Ferry|izena2=Michael J.|izena3=Paul A.|data=2010-08-23|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbl.2009.1024|aldizkaria=Biology Letters|alea=4|zenbakia=6|issn=1744-9561|doi=10.1098/rsbl.2009.1024|sartze-data=2020-05-04}}</ref>.
==== Ustiaketa ====
[[Fitxategi:Corzo (Capreolus capreolus), Santa María de Huerta, Soria, España, 2018-04-06, DD 37.jpg|thumb|''Capreolus capreolus'' (Orkatza). Herbiboroek landareak ustiatzen dituzte baina normalean ez dituzte hiltzen.]]
Espeziek elikatzeko baliabideak ustiatzen dituzte. Ustiaketa motaren arabera [[Belarjale|herbiboroak]] (landareak erasotzen dituzte baina normalean ez dituzte hiltzen) [[Harraparitza|harrapakariak]] (ehizakiak hiltzen dituzte eta hauek jaten dituzte) [[bizkarroi]]ak (ostalaria erasotu eta bere barruan bizi dira), parasitoideak eta hiperparasitoideak ditugu. Ustiaketa orokorra edo espezifikoa izan daiteke.
==== [[Mutualismo (biologia)|Mutualismoa]] ====
[[Fitxategi:Polinizacion (30867425).jpeg|thumb|Polinizazioa erlazio mutualista bat da eta ebolutiboki funtsezkoa.]]
Bi espezientzako mesedegarria den espezien arteko erlazioa. Behartua (bi espezie ezin direnean bakarrik bizi) edo hautazkoa (ez du zertan gertatu baina gertatzekotan lagungarriak dira) izan daiteke. Erlazio mutualistetan oinarritzen dira: polinizazioa, zookoria, koral eta dinoflagelatuen arteko erlazioa, herbiboro eta hesteetako florarena, mikorrizak, likenak, nitrogeno fixatzaileak diren organismoak...
==== [[Komentsalismo]]a ====
Espezietako batek onura lortzen duen bitartean beste espezieak ez du onura ez kalterik jasaten. Onura duen espeziea komentsala izango da eta onurarik jaso ez duena ostalaria. Erlazio komentsalistak dituzte: zuhaitzetan bizi diren zenbait goroldio eta orkideoek, bakterio saprofitoek, hienak…
==== Amentsalismoa ====
Komentsalismoaren aurkakoa, harreman honetan espezie batek beste espezie batengan eragin negatiboak ditu berak onura edo kalterik izan gabe.
==== [[Parasitismo]]a ====
Espezie bat (parasitoa) beste espezie baten (ostalaria) bizkar eta honi kalte eginez bizi den espezie bien arteko asoziazioa.
== Komunitateen arteko mugak: ekotonoak ==
[[Fitxategi:88 Waldrand.jpg|thumb|Baso-larre ekotonoa]]
Komunitate arteko landaredi mugak zehaztea oso zaila da, eta animalien mugak zehaztea ia ezinezkoa, inguruneko faktoreen aldaketa nabariak ez badaude behintzat. Komunitateen arteko trantsizio argia badago, trantsizio puntu horri ekotonoa esaten zaio. Ekotonoak dibertsitate handiko guneak izaten dira bi komunitate ezberdinetako espezieak aurkitu ditzakegulako, baina maiz komunitate azpigaratuetako espezieak izaten dira eta kondizio ez optimoetan bizirauteko gaitasuna dutenak. Askotan, espezie guztiak aztertu eta gradiente arteko analisiak burutzean, ikusi da komunitate arteko mugak itxurazkoak baino ez direla.
== Asaldurak eta komunitatea ==
[[Fitxategi:Fire ecology succession.tif|thumb|Sute baten osteko segida ekologikoa. Komunitatearen konposizioan aldaketa direkzionalak eragiten dituzte.]]
Asaldurak, indibiduoak desagertarazi eta hutsuneak sortzen dituzten gertaerak dira. Asaldurek komunitate baten biomasa guztiz desagertarazi dezakete, ondoren berreskurapen prozesu baten bidez komunitatea hasierako egoerara bueltatu daitekeelarik. Komunitateak prest daude asaldurei aurre egiteko, eta askotan beharrezko zaizkie. Zuhaitz pirofito batzuk adibidez, baso-suteen ostean barreiatzen dituzte euren haziak. Gertatu izan da sute guztiak sahiestu nahi izatea eta ikustea, hori ez dela ona komunitatearentzat. Espezie exotiko batek landaredi eta suteen arteko oreka hau apurtu dezake<ref>{{Erreferentzia|izena=Carla M.|abizena=D'Antonio|izenburua=Biological Invasions by Exotic Grasses, the Grass/Fire Cycle, and Global Change|orrialdeak=63–87|abizena2=Vitousek|izena2=Peter M.|data=1992-11|url=http://dx.doi.org/10.1146/annurev.es.23.110192.000431|aldizkaria=Annual Review of Ecology and Systematics|alea=1|zenbakia=23|issn=0066-4162|doi=10.1146/annurev.es.23.110192.000431|sartze-data=2020-05-04}}</ref>. Oro har, maiztasun ertaineko asaldurak dituzten ekosistemak dira dibertsitate gehien dutenak.
[[Fitxategi:Native forest regenerating (6709476467).jpg|thumb|Baso baten erregenerazioa sute baten ondoren.]]
Asaldurak oso garrantzitsuak dira komunitatean espezie baten dominantzia ekiditeko. Harrapariek normalean dibertsitatea handiagotzen dute, eta dominantziak galarazten dituzte. Baina, harrapariak dominantzia gehiegi eskuratu dezake eta predazio gogorregiak sortu, kasu horretan dibertsitateak behera egiten du. Asaldurak dauden lekuetan predazioaren eragina txikitzen da, eta erdi-mailako maiztasunez ematen badira dibertsitatea handitu dezakete.
Garai ezberdinetan eman diren asaldurek sorturiko soilguneen artean interakzioak egoten dira eta garrantzitsua da hauek aztertzea. Soilgune baten erregenerazioa inguruneko komunitateen menpe egongo da, eta gerta daiteke, komunitate hauek ere beste asaldura bat gainditzen egotea. Batzuetan erregenerazio hauek aurreikusi daitezke, baina askotan zorizko kolonizazioen ondorio izaten dira.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Biogeografia]]
[[Kategoria:Komunitate ekologia]]
[[Kategoria:Komunitate motak]]
[[Kategoria:Habitata]]
7ddhjyfvmbngssi69kbx3al3wnvdiuc
Galder Gonzalez
0
950189
9994272
9972930
2024-12-09T11:16:35Z
158.227.0.238
Akatz ortografiko baten zuzenketa
9994272
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Galder Gonzalez Calvo''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1982]]ko [[uztailaren 7]]a) ezkerreko abertzalea, dibulgatzailea eta wikilaria da. [[Argia Sariak|Argia Saria]] (2010), [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka (2018) eta [[CAF-Elhuyar sariak|CAF-Elhuyar Saria]] (2020) irabazi ditu, eta euskarazko eta doako ezagutza entziklopedista librea ontzen eta sustatzen dihardu.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Galder Gonzalez, CAF-Elhuyar sariduna | aldizkaria = Norteko Ferrokarrilla | data = 2020-05-08 | argitaletxea = Euskadi Irratia | url=https://www.eitb.tv/eu/irratia/euskadi-irratia/norteko-ferrokarrila/6637292/7218327/norteko-ferrokarrilla-2020-05-08/ | sartze-data=2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez: “Azken helburua ezagutza librea indartzea da” – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2019/10/07/galder-gonzalez-azken-helburua-ezagutza-librea-indartzea-da/|sartze-data=2021-03-22}}</ref>
== Bizitza ==
[[Fitxategi:Members_of_the_Sami_Advisory_Board_at_Wikimania_2018.jpg|thumb|260x260px|[[Samiera]] hizkuntzaren Wikipediako Aholku Batzordea [[Wikimania|Wikimania 2018]] biltzarrean.]]
Lehenengo bizilekua [[Getxo]]n (Bizkaia) izan zuen; artean umea zela, familia [[Altsasu]]ra (Nafarroa Garaia) aldatu zen, [[industria-birmoldaketa]]ren eraginez, bizibide bila.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Galder | abizena = Gonzalez Larrañaga | izenburua = Aitite Felix | data = 2013-07-08 | url = https://zuzeu.eus/euskal-herria/aitite-felix/ | aldizkaria = ZuZeu | sartze-data = 2020-05-20}}</ref> Hamasei urte zituela, [[Ikasle Abertzaleak]] erakunde politikoan sartu zen. Gero, urte askoan, erakundeko buruetako bat izan zen; eledunetako bat ere izan zen.<ref name = "Guztiak">{{Erreferentzia | hizkuntza = gaztelania | abizena=Ventura, Borja | izenburua = Guztiak | edizioa = 1 | urtea = 2015 | isbn = 978-84-16176-32-8 | pmc = 927414916 | sartze-data = 2020-05-19}} Galder Gonzalezi egindako elkarrizketaren kapitulua: [https://borjaventura.com/guztiak/galder-gonzalez-he-tenido-amigos-o-amigas-a-los-que-se-que-han-violado-en-comisaria-con-una-pistola-eso-tambien-es-parte-de-tu-juventud/ «Galder González: “He tenido amigos o amigas a los que sé que han violado en comisaría con una pistola, eso también es parte de tu juventud”»].</ref> Ikasle erakunde horren bidez, Euskal Herriko Unibertsitateko Ikasle Kontseiluko lehendakari<ref>{{Erreferentzia | izenburua = UPV/EHUko Ikasle Kontseilua | hizkuntza = euskara | url = https://www.ehu.eus/eu/web/ikasle-kontseilua/batzorde-betearazlea | aldizkaria = EHU.eus | sartze-data = 2020-07-08}} Kontseilu horretako buruaren izen ofiziala ''lehendakari'' da, nahiz eta ''presidente'' sinonimoarekin ere aipatzen den.</ref> izan zen XXI. mendearen hastapenetan.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Asier Lauzirika izendatu dute EHUko Ikasle Kontseiluko presidente berria | hizkuntza = euskara | url = https://hiruka.eus/komunitatea/Ukberri/1421258555911-asier-lauzirika-izendatu-dute-ehuko-ikasle-kontseiluko-presidente-berria | aldizkaria = Hiruka.eus | argitaratze-data = 2006-12-28 | sartze-data = 2020-07-08}}</ref>
Hemezortzi urte zituela kartzelatu zuten lehendabizikoz, aldizkari antimilitarista bat zela eta. Garai hartan oraindik Altsasun bizi zen.<ref name = "Guztiak" /> Gerora [[Zarautz]]a (Gipuzkoa) aldatu zen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez: «Batzuetan espero ez dugun tokitik dator soluzioa» - Zarautz|hizkuntza=eu|url=https://zarauzkohitza.eus/zarautz/1588929754461-galder-gonzalez-batzuetan-espero-ez-dugun-tokitik-dator-soluzioa-zarautz|aldizkaria=Zarauzkohitza.eus|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez, etxetik etxera - Zarautz|hizkuntza=eu|url=https://zarauzkohitza.eus/zarautz/1588850603551-galder-gonzalez-etxetik-etxera-zarautz|aldizkaria=Zarauzkohitza.eus|sartze-data=2022-10-23}}</ref> eta [[Sortu]] alderdiko zuzendaritza osatzeko hautagaietako bat izan zen 2017ko urtarrilean, alderdi horren birfundazioko prozesuan.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = 37 pertsonatik 15 hautatuko dituzte datozen egunetan Sortuko zuzendaritza osatzeko | url = https://www.argia.eus/albistea/37-pertsonatik-15-hautatuko-dituzte-datozen-egunetan-sortuko-zuzendaritza-osatzeko | hizkuntza = euskara | aldizkaria = Argia | data = 2017-01-09 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
[[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n [[Geologia]] ikasi zuen, eta Primatologia [[Bartzelonako Unibertsitatea]]n, baina lanbidez gero ez da aritu alor horietan.
[[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkarteko]] sortzaileetako bat izan zen [[2016]]an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Leire|abizena=Regadas|urtea=2022-01-19|izenburua=Galder Gonzalez: 'Euskal wikilariak indartsu gaude eta kasu askotan erreferente gara'|argitaletxea=Hamaika Telebista|hizkuntza=eu-es|url=https://www.hamaika.eus/bideo-saioak/gurean-gaur/gure-begiz/galder-gonzalez-euskal-wikilariak-indartsu-gaude-eta-kasu-askotan-erreferente-gara.html|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitzol Astigarraga: “Euskal komunitateak wikilari talde oso aktiboa dauka. Orain erronka hori gizarteratu eta arlo ezberdinetako jendearen ekarpenak biltzea da” – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/07/04/aitzol-astigarraga-euskal-komunitateak-wikilari-talde-oso-aktiboa-dauka-orain-erronka-hori-gizarteratu-eta-arlo-ezberdinetako-jendearen-ekarpenak-biltzea-da/|sartze-data=2022-10-23}}</ref> Eta [[2017]]tik bera izan da [[Eusko Jaurlaritza]]rekin eta unibertsitateekin garatzen ari den [[Atari:Hezkuntza|Hezkuntza Proiektuko]] arduraduna.<ref>{{erreferentzia|izena=Sagra|abizena=Crespo Zulet|urtea=2018-05-17|izenburua=Informatikari euskaldunen XI. Bilkura. Hezkuntza teknologikoa eta teknologia hezkuntzan hitzaldi saioa.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Gonzalez Larrañaga|izena2=Galder|url=https://www.youtube.com/watch?v=kZM6TS5aqJg}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez {{!}} Bilbo Hiria irratia|hizkuntza=eu|url=https://www.bilbohiria.eus/etiketak/galder-gonzalez|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herria, Wiki Loves Monuments argazki lehiaketan|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/ahoz-aho/bideoak/osoa/5092142/bideoa-euskal-herria-wiki-loves-monuments-argazki-lehiaketan/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2022-10-23}}</ref> Mundu eremuko [[Wikimedia Fundazioa|Wikimedia Fundazioko]] bilera eta kongresuetan ohiko ordezkaria izaten da, eta hainbat ekinbide sustatzen aritzen da, esaterako: [[Wikipedia]]ko artikuluak euskarara itzultzeko tresnak garatzea, [[Euskal Wikipedia]]ko artikuluen [[Laguntza:ORES|ORES]] kalitate-neurria erakustea, edo [[Wikidata]]n [[lexema]] igoera masiboa egitea.<ref>{{Erreferentzia | izena = Kepa | abizena = Sarasola Gabiola | urtea = 2013 | izenburua = "OpenMT2 eta Euskal Wikipedia" wikiproiektuaren emaitzak | argitaletxea = UEU | hizkuntza = eu | abizena2 = Alegria Loinaz | abizena3 = Cabezon | abizena4 = Fernandez de Betoño Saenz de Lacuesta | abizena5 = Gonzalez Larrañaga | abizena6 = Iturbe Urretxa | abizena7 = Labaka Intxauspe | abizena8 = Iturbe Martinez | abizena9 = Zubiaga Mendialdua | izena2 = Iñaki | izena3 = Unai | izena4 = Unai | izena5 = Galder | izena6 = Mikel | izena7 = Gorka | izena8 = Aingeru | izena9 = Arkaitz | data = 2013 | url = https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/openmt2-eta-euskal-wikipedia-wikiproiektuaren-emaitzak | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez|hizkuntza=en-US|url=https://wikimediafoundation.org/news/author/galder-gonzalez/|aldizkaria=Wikimedia Foundation|sartze-data=2020-05-09}}</ref>
== Sariak ==
* 2010: [[Argia Sariak|Argia Saria]], ''Grebaorokorra.info'' webgunearen bidez erakutsi zuelako «hedabide txikiek, elkarlanean eta teknologia berrien laguntzarekin, posible dutela hedabide handiek ematen ez duten informazioa eskaintzea askoz baliabide gutxiago izanagatik ere».<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Urko | abizena = Apaolaza Avila | izenburua = Sei Argia Sari berri komunikazioaren aldarri | url = https://www.argia.eus/argia-astekaria/2217/argia-sariak-2010 | aldizkaria = Argia | data = 2010-02-07 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
* 2018: [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka, Etzi Portu Maritimoa taldeko kidetzat, euskaraz asmatutako lehenengo rol jokoa (''[[Atopia RPG]]'') sortu zutelako.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Euskaraz sortutako lehenengo rol jokoak irabazi du Azokako Sormen Beka | hizkuntza = euskara | url = https://www.durangokoazoka.eus/eu/albisteak-zerrenda/1212-euskaraz-sortutako-lehenengo-rol-jokoak-irabazi-du-azokako-sormen-beka | aldizkaria = 54. Durangoko Azoka - Kulturaren Plaza | sartze-data = 2020-05-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Gorka | abizena = Bereziartua Mitxelena | izenburua = Rol-joko batek irabazi du Durangoko Azokako lehen Sormen Beka | url = https://www.argia.eus/albistea/rol-joko-batek-irabazi-du-durangoko-azokako-lehen-sormen-beka | aldizkaria = Argia | data = 2018-12-06 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
* 2020: Dibulgazio-artikulu orokorretarako [[CAF-Elhuyar sariak|CAF-Elhuyar Saria]], «[[Io]] eta [[argiaren abiadura]]» artikuluarengatik. ikuspegi historikotik zientziak aurrera nola egiten duen erakusten du. «Lan irakurterraza, erakargarria eta bitxia» da, epaimahaiaren iritziz; «irakurlearen arreta harrapatzen duena».<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Galder | abizena = Gonzalez Larrañaga | izenburua = Io eta argiaren abiadura | data = 2020-04-29 | url = https://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-librean/io-eta-argiaren-abiadura/ | aldizkaria = Elhuyar aldizkaria | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia | izena = Maddi Ane | abizena = Txoperena Iribarren | data = 2020-04-29 | izenburua = Galder Gonzalezek, Leire Sangronizek eta Josu Lopezek eskuratu dituzte aurtengo CAF-Elhuyar sariak | hizkuntza = eu | url = https://www.berria.eus/albisteak/180681/galder-gonzalezek-leire-sangronizek-eta-josu-lopezek-eskuratu-dituzte-aurtengo-caf-elhuyar-sariak.htm | egunkaria = Berria | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez, Leire Sangroniz eta Josu Lopez, CAF-Elhuyar Sarien irabazleak|hizkuntza=eu|data=2020-04-30|url=https://www.elcorreo.com/zurekin/cafelhuyar-sariek-galder-20200501202413-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2020-05-09}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://mastodon.eus/@theklan @theklan] kontua, [[Mastodon (sare soziala)|Mastodon]]-en.
* [https://twitter.com/theklaneh @theklaneh] kontua, [[Twitter]]-ren.
* [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/galder-gonzalez-larranaga?mota=conference&page=1 ''Galder Gonzalez Larrañaga''], Inguma datu-basean.
{{bizialdia|1982ko||Gonzalez, Galder}}
[[Kategoria:Altsasuarrak]]
[[Kategoria:Zarauztarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko geologoak]]
[[Kategoria:Zientzia dibulgatzaileak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko wikilariak]]
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
[[Kategoria:Elhuyar Artikulu Orokorretako saridunak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
csgkbxbbrk8tamug5fuo0d2kvc453ap
9994296
9994272
2024-12-09T11:41:06Z
158.227.0.238
Jaiotze data zuzenketa
9994296
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Galder Gonzalez Calvo''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1982]]ko [[uztailaren 7]]a) ezkerreko abertzalea, dibulgatzailea eta wikilaria da. [[Argia Sariak|Argia Saria]] (2010), [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka (2018) eta [[CAF-Elhuyar sariak|CAF-Elhuyar Saria]] (2020) irabazi ditu, eta euskarazko eta doako ezagutza entziklopedista librea ontzen eta sustatzen dihardu.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Galder Gonzalez, CAF-Elhuyar sariduna | aldizkaria = Norteko Ferrokarrilla | data = 2020-05-08 | argitaletxea = Euskadi Irratia | url=https://www.eitb.tv/eu/irratia/euskadi-irratia/norteko-ferrokarrila/6637292/7218327/norteko-ferrokarrilla-2020-05-08/ | sartze-data=2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez: “Azken helburua ezagutza librea indartzea da” – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2019/10/07/galder-gonzalez-azken-helburua-ezagutza-librea-indartzea-da/|sartze-data=2021-03-22}}</ref>
[[Fitxategi:Bundesarchiv Bild 183-1989-0322-506, Adolf Hitler, Kinderbild retouched.jpg|thumb|Galderren argazki bat txikia zenean.]]
== Bizitza ==
[[Fitxategi:Members_of_the_Sami_Advisory_Board_at_Wikimania_2018.jpg|thumb|260x260px|[[Samiera]] hizkuntzaren Wikipediako Aholku Batzordea [[Wikimania|Wikimania 2018]] biltzarrean.]]
Lehenengo bizilekua [[Getxo]]n (Bizkaia) izan zuen; artean umea zela, familia [[Altsasu]]ra (Nafarroa Garaia) aldatu zen, [[industria-birmoldaketa]]ren eraginez, bizibide bila.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Galder | abizena = Gonzalez Larrañaga | izenburua = Aitite Felix | data = 2013-07-08 | url = https://zuzeu.eus/euskal-herria/aitite-felix/ | aldizkaria = ZuZeu | sartze-data = 2020-05-20}}</ref> Hamasei urte zituela, [[Ikasle Abertzaleak]] erakunde politikoan sartu zen. Gero, urte askoan, erakundeko buruetako bat izan zen; eledunetako bat ere izan zen.<ref name = "Guztiak">{{Erreferentzia | hizkuntza = gaztelania | abizena=Ventura, Borja | izenburua = Guztiak | edizioa = 1 | urtea = 2015 | isbn = 978-84-16176-32-8 | pmc = 927414916 | sartze-data = 2020-05-19}} Galder Gonzalezi egindako elkarrizketaren kapitulua: [https://borjaventura.com/guztiak/galder-gonzalez-he-tenido-amigos-o-amigas-a-los-que-se-que-han-violado-en-comisaria-con-una-pistola-eso-tambien-es-parte-de-tu-juventud/ «Galder González: “He tenido amigos o amigas a los que sé que han violado en comisaría con una pistola, eso también es parte de tu juventud”»].</ref> Ikasle erakunde horren bidez, Euskal Herriko Unibertsitateko Ikasle Kontseiluko lehendakari<ref>{{Erreferentzia | izenburua = UPV/EHUko Ikasle Kontseilua | hizkuntza = euskara | url = https://www.ehu.eus/eu/web/ikasle-kontseilua/batzorde-betearazlea | aldizkaria = EHU.eus | sartze-data = 2020-07-08}} Kontseilu horretako buruaren izen ofiziala ''lehendakari'' da, nahiz eta ''presidente'' sinonimoarekin ere aipatzen den.</ref> izan zen XXI. mendearen hastapenetan.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Asier Lauzirika izendatu dute EHUko Ikasle Kontseiluko presidente berria | hizkuntza = euskara | url = https://hiruka.eus/komunitatea/Ukberri/1421258555911-asier-lauzirika-izendatu-dute-ehuko-ikasle-kontseiluko-presidente-berria | aldizkaria = Hiruka.eus | argitaratze-data = 2006-12-28 | sartze-data = 2020-07-08}}</ref>
Hemezortzi urte zituela kartzelatu zuten lehendabizikoz, aldizkari antimilitarista bat zela eta. Garai hartan oraindik Altsasun bizi zen.<ref name = "Guztiak" /> Gerora [[Zarautz]]a (Gipuzkoa) aldatu zen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez: «Batzuetan espero ez dugun tokitik dator soluzioa» - Zarautz|hizkuntza=eu|url=https://zarauzkohitza.eus/zarautz/1588929754461-galder-gonzalez-batzuetan-espero-ez-dugun-tokitik-dator-soluzioa-zarautz|aldizkaria=Zarauzkohitza.eus|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez, etxetik etxera - Zarautz|hizkuntza=eu|url=https://zarauzkohitza.eus/zarautz/1588850603551-galder-gonzalez-etxetik-etxera-zarautz|aldizkaria=Zarauzkohitza.eus|sartze-data=2022-10-23}}</ref> eta [[Sortu]] alderdiko zuzendaritza osatzeko hautagaietako bat izan zen 2017ko urtarrilean, alderdi horren birfundazioko prozesuan.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = 37 pertsonatik 15 hautatuko dituzte datozen egunetan Sortuko zuzendaritza osatzeko | url = https://www.argia.eus/albistea/37-pertsonatik-15-hautatuko-dituzte-datozen-egunetan-sortuko-zuzendaritza-osatzeko | hizkuntza = euskara | aldizkaria = Argia | data = 2017-01-09 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
[[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n [[Geologia]] ikasi zuen, eta Primatologia [[Bartzelonako Unibertsitatea]]n, baina lanbidez gero ez da aritu alor horietan.
[[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|Euskal Wikilarien Kultur Elkarteko]] sortzaileetako bat izan zen [[2016]]an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Leire|abizena=Regadas|urtea=2022-01-19|izenburua=Galder Gonzalez: 'Euskal wikilariak indartsu gaude eta kasu askotan erreferente gara'|argitaletxea=Hamaika Telebista|hizkuntza=eu-es|url=https://www.hamaika.eus/bideo-saioak/gurean-gaur/gure-begiz/galder-gonzalez-euskal-wikilariak-indartsu-gaude-eta-kasu-askotan-erreferente-gara.html|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aitzol Astigarraga: “Euskal komunitateak wikilari talde oso aktiboa dauka. Orain erronka hori gizarteratu eta arlo ezberdinetako jendearen ekarpenak biltzea da” – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/07/04/aitzol-astigarraga-euskal-komunitateak-wikilari-talde-oso-aktiboa-dauka-orain-erronka-hori-gizarteratu-eta-arlo-ezberdinetako-jendearen-ekarpenak-biltzea-da/|sartze-data=2022-10-23}}</ref> Eta [[2017]]tik bera izan da [[Eusko Jaurlaritza]]rekin eta unibertsitateekin garatzen ari den [[Atari:Hezkuntza|Hezkuntza Proiektuko]] arduraduna.<ref>{{erreferentzia|izena=Sagra|abizena=Crespo Zulet|urtea=2018-05-17|izenburua=Informatikari euskaldunen XI. Bilkura. Hezkuntza teknologikoa eta teknologia hezkuntzan hitzaldi saioa.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Gonzalez Larrañaga|izena2=Galder|url=https://www.youtube.com/watch?v=kZM6TS5aqJg}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez {{!}} Bilbo Hiria irratia|hizkuntza=eu|url=https://www.bilbohiria.eus/etiketak/galder-gonzalez|sartze-data=2022-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Herria, Wiki Loves Monuments argazki lehiaketan|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/ahoz-aho/bideoak/osoa/5092142/bideoa-euskal-herria-wiki-loves-monuments-argazki-lehiaketan/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2022-10-23}}</ref> Mundu eremuko [[Wikimedia Fundazioa|Wikimedia Fundazioko]] bilera eta kongresuetan ohiko ordezkaria izaten da, eta hainbat ekinbide sustatzen aritzen da, esaterako: [[Wikipedia]]ko artikuluak euskarara itzultzeko tresnak garatzea, [[Euskal Wikipedia]]ko artikuluen [[Laguntza:ORES|ORES]] kalitate-neurria erakustea, edo [[Wikidata]]n [[lexema]] igoera masiboa egitea.<ref>{{Erreferentzia | izena = Kepa | abizena = Sarasola Gabiola | urtea = 2013 | izenburua = "OpenMT2 eta Euskal Wikipedia" wikiproiektuaren emaitzak | argitaletxea = UEU | hizkuntza = eu | abizena2 = Alegria Loinaz | abizena3 = Cabezon | abizena4 = Fernandez de Betoño Saenz de Lacuesta | abizena5 = Gonzalez Larrañaga | abizena6 = Iturbe Urretxa | abizena7 = Labaka Intxauspe | abizena8 = Iturbe Martinez | abizena9 = Zubiaga Mendialdua | izena2 = Iñaki | izena3 = Unai | izena4 = Unai | izena5 = Galder | izena6 = Mikel | izena7 = Gorka | izena8 = Aingeru | izena9 = Arkaitz | data = 2013 | url = https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/openmt2-eta-euskal-wikipedia-wikiproiektuaren-emaitzak | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez|hizkuntza=en-US|url=https://wikimediafoundation.org/news/author/galder-gonzalez/|aldizkaria=Wikimedia Foundation|sartze-data=2020-05-09}}</ref>
== Sariak ==
* 2010: [[Argia Sariak|Argia Saria]], ''Grebaorokorra.info'' webgunearen bidez erakutsi zuelako «hedabide txikiek, elkarlanean eta teknologia berrien laguntzarekin, posible dutela hedabide handiek ematen ez duten informazioa eskaintzea askoz baliabide gutxiago izanagatik ere».<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Urko | abizena = Apaolaza Avila | izenburua = Sei Argia Sari berri komunikazioaren aldarri | url = https://www.argia.eus/argia-astekaria/2217/argia-sariak-2010 | aldizkaria = Argia | data = 2010-02-07 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
* 2018: [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka, Etzi Portu Maritimoa taldeko kidetzat, euskaraz asmatutako lehenengo rol jokoa (''[[Atopia RPG]]'') sortu zutelako.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Euskaraz sortutako lehenengo rol jokoak irabazi du Azokako Sormen Beka | hizkuntza = euskara | url = https://www.durangokoazoka.eus/eu/albisteak-zerrenda/1212-euskaraz-sortutako-lehenengo-rol-jokoak-irabazi-du-azokako-sormen-beka | aldizkaria = 54. Durangoko Azoka - Kulturaren Plaza | sartze-data = 2020-05-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Gorka | abizena = Bereziartua Mitxelena | izenburua = Rol-joko batek irabazi du Durangoko Azokako lehen Sormen Beka | url = https://www.argia.eus/albistea/rol-joko-batek-irabazi-du-durangoko-azokako-lehen-sormen-beka | aldizkaria = Argia | data = 2018-12-06 | sartze-data = 2020-05-19}}</ref>
* 2020: Dibulgazio-artikulu orokorretarako [[CAF-Elhuyar sariak|CAF-Elhuyar Saria]], «[[Io]] eta [[argiaren abiadura]]» artikuluarengatik. ikuspegi historikotik zientziak aurrera nola egiten duen erakusten du. «Lan irakurterraza, erakargarria eta bitxia» da, epaimahaiaren iritziz; «irakurlearen arreta harrapatzen duena».<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | izena = Galder | abizena = Gonzalez Larrañaga | izenburua = Io eta argiaren abiadura | data = 2020-04-29 | url = https://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-librean/io-eta-argiaren-abiadura/ | aldizkaria = Elhuyar aldizkaria | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia | izena = Maddi Ane | abizena = Txoperena Iribarren | data = 2020-04-29 | izenburua = Galder Gonzalezek, Leire Sangronizek eta Josu Lopezek eskuratu dituzte aurtengo CAF-Elhuyar sariak | hizkuntza = eu | url = https://www.berria.eus/albisteak/180681/galder-gonzalezek-leire-sangronizek-eta-josu-lopezek-eskuratu-dituzte-aurtengo-caf-elhuyar-sariak.htm | egunkaria = Berria | sartze-data = 2020-05-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galder Gonzalez, Leire Sangroniz eta Josu Lopez, CAF-Elhuyar Sarien irabazleak|hizkuntza=eu|data=2020-04-30|url=https://www.elcorreo.com/zurekin/cafelhuyar-sariek-galder-20200501202413-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2020-05-09}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://mastodon.eus/@theklan @theklan] kontua, [[Mastodon (sare soziala)|Mastodon]]-en.
* [https://twitter.com/theklaneh @theklaneh] kontua, [[Twitter]]-ren.
* [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/galder-gonzalez-larranaga?mota=conference&page=1 ''Galder Gonzalez Larrañaga''], Inguma datu-basean.
{{bizialdia|1982ko||Gonzalez, Galder}}
[[Kategoria:Altsasuarrak]]
[[Kategoria:Zarauztarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko geologoak]]
[[Kategoria:Zientzia dibulgatzaileak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko wikilariak]]
[[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
[[Kategoria:Elhuyar Artikulu Orokorretako saridunak]]
[[Kategoria:Ezkertiar abertzaleak]]
psm2553xfzk1z6cqrupyzvzpppl2x9y
Nerea Loiola
0
971258
9993643
9954159
2024-12-08T16:23:55Z
Wikimaribarre
88969
9993643
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Nerea Loiola Pikaza''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], [[1985]]eko [[ekainaren 6]]a) [[irakasle]]a eta [[euskal idazle]]a da.
== Biografia ==
Deban jaio zen [[1985]]ean.<nowiki/> [[Ingeniaritza mekaniko|Ingeniaritza Mekanikoan]] graduatu zen eta lanbidez [[Bigarren hezkuntza|Bigarren Hezkuntzako]] Matematikako irakaslea da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Nerea Loiola Pikaza {{!}} Erein|url=https://www.erein.eus/autor/nerea-loiola-pikaza|aldizkaria=www.erein.eus|sartze-data=2021-06-04}}</ref> Irakaslea eta ama bere esanetan, amatasunak garrantzi handia baitu berarentzat.
Idazle bezala haur eta gazte literaturan murgildu da eta hainbat liburu argitaratu ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nerea Loiolak bere bigarren liburua aurkeztu zuen Durangoko Azokan|hizkuntza=eu|data=2019-12-10|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/nerea-loiolak-bere-20191210002515-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-08-05}}</ref> Beste alor batzuk jorratzen ere aritu da: iritzi zutabeak ''[[Urola Kostako Hitza|Urola Kostako Hitzan]]'' eta helduentzako ipuinak batez ere. ''Epizentroa'' da egindako lan horren aurreneko emaitza.<ref name=":0" />
Literatura liburuez gain, komikien munduan ere saiakera batzuk egin ditu. ''Irabazi arte'' [[ETB 1|ETB1eko]] telesaileko pertsonaien unibertsoan oinarrituta, sakelakoan irakurtzeko euskarazko lehen komiki interaktiboa sortu du [[Aitziber Alonso]] ilustratzailearekin batera: ''Irabazi arte: iraganeko mamua''. Komikia gaztetxoei zuzenduta dago, eta sakelakoan aplikazioa deskargatu ondoren erabiltzaileei interakziorako hainbat aukera eskainiko dizkie: protagonistek istorioan entzuten duten musika entzun, pertsonaien edo gertakarien inguruko informazioan sakondu edota istorioaren garapenaren inguruko galderei erantzun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Urtzi|abizena=Urkizu|izenburua='Irabazi arte'-ren komiki digital interaktiboa sortu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1861/028/001/2022-03-25/irabazi-arte-ren-komiki-digital-interaktiboa-sortu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-06-13}}</ref>
Nerea Loiolak, Jon Aranguren ilustratzailearekin batera, argitaratutako laugarren liburua ''Naian'' album ilustratua da. Gaztetxoei zuzenduta dago eta haurrengana helarazten diren desberdintasunari buruzko ikuspegiak lantzen ditu.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=«Naian edonor izan daiteke, segun eta norekin alderatu»|hizkuntza=eu|data=2022-06-07|url=https://www.diariovasco.com/culturas/libros/naian-desberdina-izatearen-20220607131745-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2022-06-13}}</ref>
[[File:Nerea Loiola idazlea Durangon.jpg|thumb|250px|Nerea Loiola Durangon. Azoka, 2024]]
== Lanak ==
Argitaratutako liburuak hauek dira:
* ''Harri bat poltsikoan'' ([[Erein]], [[2018]]). Haurrentzako liburua (7-10 urte).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Harri bat poltsikoan|hizkuntza=es|url=https://www.erein.eus/libro/harri-bat-poltsikoan|sartze-data=2020-08-05}}</ref> Xana izeneko haur baten istorioa du ardatz. Protagonistak, generorik zehaztu gabe, segurtasun gabezia nabarmena du kontakizunaren hasieran. Goiz baten harri berezi bat aurkituko du poltsikoan eta irudimena errealitatearekin uztartuko da, bere bidean aurrera egin dezan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=https://www.erein.eus/media/recortes_prensa/recorte_prensa1295_2.pdf|hizkuntza=}}</ref>
* ''Azken lanhütarra'' [[Erein|(Erein]], [[2019]]). Haur eta gazteentzako liburua (10-13 urte).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azken Lanhütarra de Loiola Pikaza, Nerea 978-84-9109-490-6|hizkuntza=es|url=https://www.todostuslibros.com/libros/azken-lanhuetarra_978-84-9109-490-6|aldizkaria=www.todostuslibros.com|sartze-data=2020-08-05}}</ref> Oraire, laino artean bizi den izakia, lanhütarra, agertzen da liburu honetan. Hodei gidaria da eta, berari esker, uraren prozesua osatzen da. Orairek liburuan oso paper garrantzitsua izan arren, protagonista Amets izeneko umea da. Bere lagunekin batera erabaki beharko du zer egin, Orairerekin topo egin eta bere egoeraren berri izan ondoren…<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Fantasia lurtarra, «sinetsi, ez sinetsi» jokoa da Nerea Loiolaren literatura|hizkuntza=eu|data=2020-01-15|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2020-01-16/hemeroteca_articles/fantasia-lurtarra-sinetsi-ez-sinetsi-jokoa-da-nerea-loiolaren-literatura|aldizkaria=GARA|sartze-data=2020-08-05}}</ref>
* ''Epizentroa.''([[Erein]], [[2021]]) ISBN: 978-84-9109-600-9. Zazpi ipuinez osatutako narrazio bilduma da. Gai ugari ukitzen ditu: maitasuna, desioa, sexua, gurasotasuna, zoriontasunaren eraikuntza, nahiak-ardurak-ezinak… Estilo fina eta erakarmen-indar handiko istorioak, beti giza harremanen ardatzaren jiran, xehetasunari eta keinuari adi.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epizentroa|hizkuntza=|url=https://www.erein.eus/libro/epizentroa|sartze-data=2021-06-04}}</ref>
* ''Naian.'' [[Erein|(Erein]], [[2022]]). "Buruz behera dagoen haur bat"-en ideia da abiapuntua, eta hortik eratorritako galdera sorta bat argumentua: «Buruz behera dago, edo hankaz gora? Zer gertatzen zaio? Horrela egongo da beti? Noiz jarriko da 'normal', besteak bezala? Eta betirako desberdin bada?». Protagonistak haur narratzaile bat eta Naian ikaskide berria dira. Irakasleak haurrei esan die Naian diferentea dela. Haurrak saiatzen dira deskubritzen "zer dela eta den diferentea» gelakide berria.<ref name=":1" />
* ''Azken denbora.''(Erein, 2023).<ref>{{Erreferentzia|izena=111|abizena=Akademia|izenburua=Azken denbora|hizkuntza=eu|data=2023-10-10|url=https://111akademia.eus/liburuak/idazleak/nerea-loiola/2023/10/10/azken-denbora/|aldizkaria=111 Akademia|sartze-data=2023-12-06}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/paperekoa/1857/029/001/2022-02-01/liburuarekin-lortu-dut-haztea.htm Elkarrizketa: ''Liburuarekin lortu dut haztea''] 2021.02.01
* [https://www.instagram.com/tarin_txo/ Nerea Loiolaren instagrama]
* [https://twitter.com/tarin_txo?lang=eu Nerea Loiolaren twitterra]
* [https://www.facebook.com/nerea.loiola/timeline?lst=100024915703406%3A640564665%3A1585151252 Nerea Loiolaren facebooka]
{{bizialdia|1985eko||Loiola, Nerea}}
[[Kategoria:Debako idazleak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]]
2jdl4ixpw1vq62umtd4a0xyrceumobk
Lankide:Gotzon/Proba orria
2
973201
9993457
9993396
2024-12-08T12:02:10Z
Gotzon
1028
/* Eguna, astea eta hilabetea */
9993457
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|1
|[[urtarrila]]
|31
|-
|2
|[[Otsail|otsaila]]
|28 edo 29
|-
|3
|[[Martxo|martxoa]]
|31
|-
|4
|[[Apiril|apirila]]
|30
|-
|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|31
|-
|6
|[[Ekain|ekaina]]
|30
|-
|7
|[[Uztail|uztaila]]
|31
|-
|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|31
|-
|9
|[[Irail|iraila]]
|30
|-
|10
|[[Urri|urria]]
|31
|-
|11
|[[Azaro|azaroa]]
|30
|-
|12
|[[Abendu|abendua]]
|31
|}
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
9zqojuoy8fhutagx5lbvyppomwom0ia
9993470
9993457
2024-12-08T12:08:06Z
Gotzon
1028
/* Eguna, astea eta hilabetea */
9993470
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
rpmuzhu4tri6p4xp5fylr09kkqmhpw5
9993591
9993470
2024-12-08T15:48:30Z
Gotzon
1028
/* Denbora lerroa */
9993591
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Comté de Tyrol|Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Duché de Carinthie|Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Paris : Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref>{{erreferentzia|izena=Emile|abizena=Biémont|urtea=2000|izenburua=Rythmes du temps : astronomie et calendriers|argitaletxea=De Boeck|ISBN=978-2804132873|hizkuntza=fr|url=https://books.google.es/books?id=-JILppMkRJMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|argitaratze-lekua=Bruxelles|OCLC=61855522}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a. Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name="Lefort74">{{ouvrage|auteur=Jean Lefort|titre=La Saga des Calendriers|passage=74}}.</ref>
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4an 1582ko urriaren 15ean jarraitu zuen.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31n, 1919ko apirilaren 14ak jarraitu zion ( alde ortodoxoa beranduago aldatu zen. Europar Batasuneko estatu kideen kasuan, Europar Batasuneko estatu kideek Europar Batasunari atxikitzeko eskaera aurkeztu behar dute.
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31n, 1918ko otsailaren<ref name="Lefort77">Jean Lefort, ''La Saga des Calendriers'', {{P.|77}}.</ref> 14ak jarraitu zion; herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]]
(orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako]] Erresumaren zati)
|1587ko urriaren 21ean, 1587ko azaroaren 1ean.
|-
|[[Suedia]]
eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a eta 1753ko martxoaren 1a; Suediak egutegi juliotarraren aldaera bat erabiltzen du 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra).
|-
|[[Suitza]]
|Kantoien arabera alda daiteke:<ref name="louisg.net">{{Lien archive|url=http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|titre=La réforme grégorienne - application en Suisse|horodatage archive=20150402113306}}.</ref>
* Lehenengoak 7 kantoi katoliko izan ziren, 1584ko urtarrilaren 11tik 1584ko urtarrilaren 22ra igaro zirenak
* 1700eko abenduaren 31tik 1701eko urtarrilaren<ref name="louisg.net" /> 12ra arte.
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]]
(orduan [[Bohemiako Erresuma]] Habsburgotarrei)
|1584ko urtarrilaren 6an 1584ko urtarrilaren 17an jarraitu zitzaion.
|-
|[[Turkia]]
|Egutegi musulmanetik eta rumi-tik [[Islamiar egutegia|egutegi]] gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919an.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
rfu66x6e71mvcbrznc2d71a7thv6cwr
9993634
9993591
2024-12-08T16:16:37Z
Gotzon
1028
9993634
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Comté de Tyrol|Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Duché de Carinthie|Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref>{{erreferentzia|izena=Emile|abizena=Biémont|urtea=2000|izenburua=Rythmes du temps : astronomie et calendriers|argitaletxea=De Boeck|ISBN=978-2804132873|hizkuntza=fr|url=https://books.google.es/books?id=-JILppMkRJMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|argitaratze-lekua=Bruxelles|OCLC=61855522}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a. Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|-
|[[Turkia]]
|Egutegi musulmanetik eta rumi-tik [[Islamiar egutegia|egutegi]] gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919an.
|}
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz at
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik.
* Kanadako gainerako herrialdeak: gregorianoa Europako lehen akordiotik.
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]]<ref name="Lefort772">Jean Lefort, ''La Saga des Calendriers'', {{P.|77}}.</ref>, 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera [ref. beharra].
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Gune ezberdinak aldatu egin dira une ezberdinetan:
* Ekialdeko kostaldea: Britainia Handiarekin 1752an.
* Mississippi harana Frantziarekin 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: Espainiarekin 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin 1752an.
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, Batasuneko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.
|-
|[[Turkia]]
|Egutegi musulmanetik eta rumi-tik [[Islamiar egutegia|egutegi]] gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
mctbog383p807gd0yyanaufs92k1az4
9993662
9993634
2024-12-08T16:42:45Z
Gotzon
1028
/* 1682. urtea */
9993662
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref>{{erreferentzia|izena=Emile|abizena=Biémont|urtea=2000|izenburua=Rythmes du temps : astronomie et calendriers|argitaletxea=De Boeck|ISBN=978-2804132873|hizkuntza=fr|url=https://books.google.es/books?id=-JILppMkRJMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|argitaratze-lekua=Bruxelles|OCLC=61855522}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919an.
|}
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz at
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
6n1b7n1janr2n5ogwvta9z2j41qz7ph
9993669
9993662
2024-12-08T16:53:13Z
Gotzon
1028
9993669
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref>{{erreferentzia|izena=Emile|abizena=Biémont|urtea=2000|izenburua=Rythmes du temps : astronomie et calendriers|argitaletxea=De Boeck|ISBN=978-2804132873|hizkuntza=fr|url=https://books.google.es/books?id=-JILppMkRJMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|argitaratze-lekua=Bruxelles|OCLC=61855522}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919an.
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz at
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
f662qagqt1mfpdyyl98swdhxknu88ba
9993705
9993669
2024-12-08T17:14:22Z
Gotzon
1028
9993705
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref>{{erreferentzia|izena=Emile|abizena=Biémont|urtea=2000|izenburua=Rythmes du temps : astronomie et calendriers|argitaletxea=De Boeck|ISBN=978-2804132873|hizkuntza=fr|url=https://books.google.es/books?id=-JILppMkRJMC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|argitaratze-lekua=Bruxelles|OCLC=61855522}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919an.
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
bhvgumsqd487bzr1ocs9mwobluoaszg
9993791
9993705
2024-12-08T17:33:33Z
Gotzon
1028
9993791
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1927ra arte, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
2k1h7q5mptct5kdd9uwn6gzlwy2c4cp
9993894
9993791
2024-12-08T19:05:59Z
Gotzon
1028
9993894
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
* [[Errumania]]: 1919ko apirilaren 14 astelehena etorri zen martxoaren 31 astelehenaren ostean.
* [[Jugoslavia]]: 1919ko martxoaren 18 asteartea etorri zen martxoaren 4 asteartearen ondoren.
=== 1923. urtea ===
[[Grezia]]: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Urte gregorianoaren funtzionamendua eta iraupena ==
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
* [[Urte arrunt|urte arrunta]]: 365 egunekoa.
* [[Bisurte|bisurtea]]: 366 egunekoa.
* urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en multiploak― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
* 400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
* 4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
* 400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
* 97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
* 303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
nyh4tyk36j0oq963lm4nyeuezufbhbr
9994263
9993894
2024-12-09T11:12:06Z
Gotzon
1028
9994263
wikitext
text/x-wiki
'''Egutegi gregorianoa''' (baita ere, '''gregoriotar egutegia, mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
* [[Errumania]]: 1919ko apirilaren 14 astelehena etorri zen martxoaren 31 astelehenaren ostean.
* [[Jugoslavia]]: 1919ko martxoaren 18 asteartea etorri zen martxoaren 4 asteartearen ondoren.
=== 1923. urtea ===
[[Grezia]]: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Urte gregorianoaren funtzionamendua eta iraupena ==
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
* [[Urte arrunt|urte arrunta]]: 365 egunekoa.
* [[Bisurte|bisurtea]]: 366 egunekoa.
* urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en [[Multiplo (matematika)|multiploak]]― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
* 400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
* 4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
* 400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
* 97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
* 303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. [[Kongruentzia (zenbakien teoria)|Kongruentzia]] horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
=== Hilabeteen egun kopuruaren araua ===
Hil bakoitzeko egun kopurua gogoan izateko irudi erraz bat erabil daiteke:
* esku baten [[Ukabil|ukabila]] itxita, [[Hatz-koskor|hatz koskorrak]] aurpegira begira jarri;
* beste eskuaren [[Hatz erakusle|hatz erakuslea]] ukabilaren hatz erakuslearen koskorrean jarri;
* hatz koskor horrek «urtarrila» adierazten du;
* mugitu hatz erakuslea ukabileko hatz erakuslearen eta [[Hatz luze|luzearen]] arteko tartera;
* tarte horrek «otsaila» adierazten du;
* hurrengo hatz koskorrak (luzearenak) «martxoa» adierazten du;
* jarraitu horrela, hatz koskor eta tarte bakoitzean, [[Hatz txiki|hatz txikiaren]] koskorrera iritsi arte («uztaila»);
* orduan, itzuli berriro hatz erakuslearen koskorrera, eta jarraitu [[Hatz nagi|hatz nagiaren]] koskorrera arte («abendua»);
Hatz koskorrean egokitzen diren hilabeteak 31 egunekoak dira, eta tarteetan egokitzen direnak 30 egunekoak, otsaila izan ezik.
== Kristau Aroaren jatorria ==
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten [[Erroma|Erromako]] hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ''[[ab urbe condita]]'' (hiriaren sorreratik), laburduraz '''a.u.c'''.
[[Anno Domini|Kristau aroan]], [[Bonifazio IV.a]] aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria [[Kristo|Kristoren]] jaiotza izatera pasa zen. [[Dionysius Exiguus]] [[errumaniar]] monje matematikoak, [[Biblia|Biblian]] eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo [[Anno Domini]], hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren ''Kristo aurreko'' ([[Kristo aurreko|K.a.]]), eta ondorengoak ''Kristo ondorengo'' ([[Anno Domini|K.o.]]).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen [[zero]] kontzeptu matematikorik.<ref>{{erreferentzia|izena=Georges|abizena=Ifrah|urtea=2000|izenburua=The universal history of numbers: from prehistory to the invention of the computer|argitaletxea=Wiley|ISBN=978-0471375685|hizkuntza=en|url=https://ia600205.us.archive.org/28/items/TheUniversalHistoryOfNumbers/212027005-The-Universal-History-of-Numbers_text.pdf|argitaratze-lekua=Itzulpena: David Bellos. New York|OCLC=42291138}}</ref>
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo [[Urtebetetze|urtebetetzeak]], denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
== Egutegi gregorianoaren garrantzia ==
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo [[Dionysius Exiguus|Dionysius Exiguusek]] egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute [[Denbora|denboran]] zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke ([[Igande|igandea]] edo [[Astelehen|astelehena]]) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] ondare aipagarria.
== ISO araua ==
[[ISO 8601]] araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
* '''Data''': idatzi behar da urtea, hilabetea eta eguna, hurrenkera horretan, gidoi batek bereizita edo ez. Urtea 4 zifrakoa izan behar da, eta hilabetea eta eguna bi zifrakoa (lehenengoa zero izan daiteke). Adibidez, «2024ko abenduaren 9a» eman daiteke ''20241209'' edo ''2024-12-09'' formatan. Nabarmendu behar da zenbakizko dataren hurrenkera bat datorrela euskaraz datak emateko hurrenkerarekin.
* '''Asteko eguna''': aurrekoaren ordez erabil daiteke, gehituta asteari dagokion zenbakia, aurretik W hizkia (ingelesez «week», astea). Horrela, adibidez, ''2005-W07-5'' kodeak adierazten du «2005eko zazpigarren asteko bosgarren eguna».
* '''Ordua''': bi zifra ordu, minutu eta segundoak adierazteko, hurrenkera horretan, atal bakoitza bi puntuz (:) bereizita'','' gauerdia 00:00:00 izanik. Ordu eskala 0 eta 24 ordu bitartekoa da. Horrela, adibidez, «goizeko bederatziak laurden gutxi» 08:45:00 idatzi behar da eta «arratsaldeko bostak eta laurden» 17:15:00.
* '''Data eta ordua''': batera eman daitezke, aurrez azaldu bezala, T batez (ingelesez, «time» denbora edo ordua) bereizita. Adibidez: «2045eko abenduaren 30eko goizaldeko ordu biak eta hogeita hamalau minutu eta sei segundo» emateko 2045-12-30T02:34:06 idatzi behar da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
i7xmyo3lab38zgsegwyxdfrwz8eestf
9994275
9994263
2024-12-09T11:25:04Z
Gotzon
1028
9994275
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Inter-grav.jpg|eskuinera|thumb|383x383px|'''<small>[[Gregorio XIII.a|Gregorio XIII.aren]] ''Inter gravissimas'' [[Bulda|buldaren]] lehen orrialdea.</small>''']]
'''Egutegi gregorianoa'''<ref>{{Erreferentzia|abizena=Euskaltzaindia|izenburua=Bilaketa > ''egutegi gregoriano''|argitaletxea=www.euskaltzaindia.eus|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&entryId=20707&query=egutegi%20gregoriano|aldizkaria=Euskaltzaindiaren Hiztegia|sartze-data=2024-12-09}}</ref> (baita ere, '''gregoriotar egutegia,'''<ref>''Gregoriotar'' ageri da [http://www.euskara.euskadi.net/r59-15172x/eu/hizt_el/index.asp Elhuyar] hiztegietan eta [https://web.archive.org/web/20100716160412/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-euskcont/es/contenidos/informacion/dih/es_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak] (Eusko Jaurlaritza). Hala ere, euskarazko zenbait testutan ''gregoriar'' ageri da.</ref> '''mendebaldeko egutegia''' edo '''kristau egutegia''') nazioartean erreferentetzat<ref>Datak eta denbora adierazteko nazioarteko estandarrak ([[ISO 8601]]) egutegi gregorianoa erabiltzen du (3.2.1. atala).</ref> onartzen den egutegi zibila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Introduction to Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2011-10-19|url=https://web.archive.org/web/20111019043524/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/calendars|aldizkaria=Naval Oceanography Portal|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Doggett|izenburua=Calendars|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20040401234715/http://astro.nmsu.edu/~lhuber/leaphist.html|aldizkaria=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|argitaratze-lekua=Sausalito}}</ref><ref>Datak eta orduak adierazteko [[ISO 8601]] nazioarteko estandarrak gregoriotar egutegia hartzen du oinarritzat (3.2.1 atala).</ref> [[Gregorio XIII.a]] [[Aita santu|aita santuak]] ezarri zuen, Giglio Gregorio Giraldi jakintsuak hala eskatuta, 1582ko otsailaren 24an sinatutako [[dekretu]] baten bidez, ''Inter Gravissimas'' izeneko [[bulda]]. Egutegi berria urte hartan bertan onartu zuten zenbait herrialdetan, beste batzuek hurrengo mendeetan onartu zuten, pixkanaka. Erreforma gregorianoaren arrazoia hauxe izan zen: [[Juliotar egutegi|juliotar egutegiak]], [[Julio Zesar|Julio Zesarrek]] K.a. 46an ezarri zuenetik, aintzat hartzen zuen urte tropikoaren iraupena, hau da, ondoz ondoko udaberriko bi [[Ekinokzio|ekinokzioren]] arteko denbora 365,25 [[Egun|egunekoa]] zela, baina jakina da ia 11 [[minutu]] laburragoa dela.<ref>Juliotar egutegia, funtsean, [[Egiptoar egutegi|egiptoar egutegia]] zen, hau da, lehen [[eguzki egutegi]] ezaguna, urtea 365,25 egunekotzat hartzen zuena.</ref> Balio horien arteko errorea lau mendez behin hiru egun inguruko tasan metatzen zenez, martxoaren 11n gertatzen zen [[Ekinokzio|ekinozio]] bat zen (garai hartan 10 egun inguruko errore metatua), eta aurretik etengabe mugitzen zen juliotar egutegian. [[Pazkoa]] udaberriko ekinozioari lotua zegoenez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] onartezintzat jotzen zuen ekinozioaren eguna etengabe aldatzea.
Gregoriotar egutegiaren erreformak bi zati zituen: alde batetik, ordura arte erabiltzen zen juliotar egutegiaren erreforma bat; eta, bestetik, Elizak Pazkoaren datak kalkulatzeko erabiltzen zuen [[Ilargiaren fase|ilargiaren fasearen]] aldaketa. [[Luigi Lilio]] [[Calabria|Calabriako]] medikuak egindako proposamen baten aldaketa bat izan zen erreforma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gregorian Reform of the Calendar - Proceedings of the Vatican Conference to commemorate its 400th Anniversary, 1582-1982|argitaletxea=Specola Vaticana|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203090223/https://www.pas.va/en/publications/extra-series/es3pas.html|aldizkaria=The Pontifical Academy os Sciences|argitaratze-lekua=Vatican City|sartze-data=2024-12-07}}</ref> Liliok proposatu zuen bisurteak lau mendetan 100etik 97ra murriztea, eta, beraz, 4 mendetatik 3 [[Urte arrunt|urte arruntak]] izango ziren, [[Bisurte|bisurteak]] izan beharrean. Era berean, Liliok eskema original eta praktiko bat egin zuen ilargiaren epakta doitzeko, [[Aste Santua|Aste Santuko]] daten kalkulua egiterakoan, egutegiaren erreforma proposatu zutenek urte askoan izan zuten zailtasunaren irtenbidea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cesare|abizena=Preti|izenburua=Luigi Giglio|argitaletxea=Istituto della Enciclopedia Italiana (Wikiwix)|ISBN=978-8812000326|hizkuntza=it|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.treccani.it/enciclopedia/luigi-giglio_(Dizionario-Biografico)/#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Dizionario Biografico degli Italiani|OCLC=952045473|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Urteko egutegiaren batez besteko luzera ―365,25 egunetatik (365 egun eta 6 ordu) 365,2425 egunetara (365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 12 segundo, urteko 10 minutu eta 48 segundoko murrizketa)― aldatzeaz gain, egutegi gregorianoaren erreformak iraganetik pilatutako aldea ere hartu zuen bere gain, alde horiek direla eta. 325. urtearen ([[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Lehen Kontzilioaren]] data, udaberriko ekinozioa gutxi gorabehera martxoaren 21ean izan zenean) eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio aita santuaren]] 1582ko [[Bulda|buldaren]] artean, [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] atzera mugitu izan zen egutegian, martxoaren 11 inguruan, 10 egun lehenago, gertatu zen arte. Egutegi gregoriano berria birdoitzeko, aita santuak agindua eman zuen egutegitik 10 egun kentzeko (urriaren 4aren atzetik urriaren 15a izan zen kolpean),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten Days That Vanished: The Switch to the Gregorian Calendar|argitaletxea=www.britannica.com|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/story/ten-days-that-vanished-the-switch-to-the-gregorian-calendar|aldizkaria=Encyclopaedia Britannica|sartze-data=2024-12-07}}</ref> martxoaren 21a udaberriko ekinozioaren data izan zedin.
[[Erreforma protestantea|Erreforma protestantearen]] eraginez, baina, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde askok ez zuten, hasieran, erreforma gregorianoa jarraitu nahi izan, eta egutegi zaharrari eutsi zioten. Azkenik, ordea, beste herrialde batzuek erreforma jarraitu zuten koherentziaren izenean. [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europan]] juliotar egutegiaren azken jarraitzaileak ([[Errusia]] eta [[Grezia]]) XX. mendean sistema gregorianoa aldatu ziren unean, 13 egun utzi behar zituzten beren egutegian, bi ereduen artean 1582tik pilatutako alde gehigarria berdintzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=История календаря в России и в СССР|hizkuntza=ru|data=2009-10-17|url=https://web.archive.org/web/20091017163723/http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
Egutegi gregorianoak aurreko juliotar egutegiaren urteen zenbakikuntza sistema (''[[Anno Domini]]'') jarraitu zuen, zeinak urteak zenbatzen baititu [[Natibitatea|Natibitatearen]] data tradizionalean oinarri hartuta, jatorriz VI. mendean kalkulatua, eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroaz]] geroztik Europako zati handi batean erabiltzen zena. Urteak zenbatzeko sistema hori nazioarteko estandarra da gaur egun.<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Deckers|urtea=2003|izenburua=Cyclus Decemnovennalis Dionysi|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2006-01-09|url=https://web.archive.org/web/20060109025617/http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrono/paschata.htm|aldizkaria=Dionysius Exiguus. Liber de Paschate Sive Cyclus Paschalis|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Historia ==
[[Fitxategi:Christopher_Clavius.jpg|thumb|[[Christophorus Clavius]] jesuita alemaniarra. [[Luigi Lilio|Liliorekin]] batera, ''Egutegiaren Batzordeko'' kide nabarmenetako bat izan zen. [[Clavius (kraterra)|Ilargiko kraterrik handienak]] haren izena darama.]]
Erreforma gregorianoa sortu zen [[Trentoko kontzilioa|Trentoko kontzilioaren]] erabakietako bat praktikara eramateko beharretik: egutegia egokitzea, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontziliotik]] (325) sortutako desfasea ezabatzeko; izan ere, azken horretan, [[Pazkoaldi|Pazkoa]] ospatu behar zen une astrala finkatu zen, eta, horren ondorioz, beste jai erlijioso mugigarriak. Garrantzitsuena zen, beraz, liturgia egutegiaren erregulartasuna, eta horretarako egutegi zibilean zenbait zuzenketa egin behar ziren. Funtsean, arazoa zen egutegi zibila egokitzea urte tropikoan.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen, baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
[[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako I. Kontzilioan]] erabaki zuten [[Pazkoa]] [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioaren]] (ipar hemisferioan; [[Ekinokzio|udazkeneko ekinozioa]] hego hemisferioan) ondorengo ilbetearen hurrengo igandean ospatzea. [[325]]. urte hartan ekinozioa martxoaren 21ean gertatu zen,<ref>K.a. 45. urtetik 325.era 370 urte igaro ziren, datazioa ia hiru egun aurreratu zelarik. [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioaren]] ospakizun egunean [[Ekinokzio|ekinozioak]] martxoaren 21ean eta irailaren 21ean izan ziren, [[Solstizio|solstizioak]], berriz, abenduaren 21ean eta ekainaren 21ean. Hala ere, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegia]] indarrean egon zen bitartean, gertaera hauek hilabete bakoitzeko 24. egunean izan ziren. Udako eta neguko solstizioarekin gaurik laburrena eta luzeena gertatzen direnez, gau efemeride horien ospakizun [[Paganismo|paganoak]] betikotu egin dira, nahiz eta kristaututa egon [[Joanes Bataiatzailea|San Joan Bataiatzailearen]] («San Joan gaua») eta [[Eguberria|Eguberriaren]] («Gabon gaua») adbokaziopean, baina jada ez datoz bat dagozkien solstizioekin.</ref> baina, denborak aurrera egin ahala, gertakariaren data atzeratuz joan zen, eta 1582an desfasea 10 egunekoa zenez, ekinozioa martxoaren 11n finkatu zen.
Desfasea sortu zen urte tropikoak duen egun kopuruaren zenbaketa akastun batengatik. Juliotar egutegiaren ustez, lau urtetik behin bisurtea ezarri zuelarik, urte tropikoa 365,25 egunek osatzen zuten; zifra zuzena, berriz, 365,242189 da, hau da, 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 45,16 segundo. Urte bakoitzean gehigarri gisa zenbatutako 11 minutu baino gehiago haiek [[325]] eta [[1582]] urte bitarteko 1.257 urteetan gutxi gorabehera 10 eguneko errore metatua ekarri zuten.
Egutegiaren erreformaren bultzatzailea [[Gregorio XIII.a|Ugo Buocompagni]] izan zen, [[legelari]] eklesiastikoa, 1572ko maiatzaren 14an [[aita santu]] hautatua Gregorio XIII.a izenaz. Egutegiaren Batzordea osatu zuten, [[Christophorus Clavius|Christopher Clavius]] eta [[Luigi Lilio]] buru zirelarik. Clavius, [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundiko]] kidea ''―''bere garaian «[[Euklides|Euklides»]] esaten zioten''―'' [[matematikari]] eta [[astronomo]] ospetsu bat zen. [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] berak jarri zuen bere behaketa teleskopikoen berme zientifiko gisa. Ilargiaren [[Clavius (kraterra)|krater]] batek haren izena darama. Lilio mediku eta astronomoa, berriz, egutegiaren erreformaren egile nagusia izan zen; 1576an hil zen, prozesua amaitu gabe. Azkenik, zeregin nagusi bat izan zuen, baita ere, [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.a Gaztelakoak]]: [[Alfontsotar Taulak|''Alfontsotar Taulak'']] liburuan urte tropikoari emandako balioa ―365 egun, 5 ordu, 49 minutu eta 16 segundo― izan zen Egutegiaren Batzordeak zuzentzat hartu zuena. [[Pedro Chacon]] espainiar matematikariak Liliok utzitako eskuizkribuaren oinarrian eta Claviusek lagunduta editatu zuen ''Compendium Novae Rationis''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Compendium novae rationis restituendi calendarium a Gregorio XIII pontifice maximo ad principes christianos et celeberrimas quasque academias missum anno Domini 1577|argitaletxea=Wikisource|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/Compendium_novae_rationis|aldizkaria=|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko erreforma proposamena, 1580ko irailaren 14an onartu zena, 1582ko urrian aplikatua izateko.
1582ko urriaren 4an, osteguna zen juliotar egutegian, baina hurrengo eguna 1582ko urriaren 15a izan zen, ostirala, gregoriotar egutegi berrian. Hamar egun «desagertu» ziren, [[Juliotar egutegi|juliotar egutegian]] ordurako sobera kontatuak zirelako.
== Arazoak ==
Egutegi gregorianoak ia minutu erdi bateko atzerapena sortzen du urtero (gutxi gorabehera 26 [[segundo]], urtearen arabera), eta horregatik, egun bat egokitu behar litzateke 3.300 urtean behin. Alde hori sortzen da [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan [[Lurra|Lurrak]] egiten duen [[Lurraren translazio|translazioa]] ez datorrelako bat Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten dituen errotazio egunen kopuru zehatzarekin. Lurraren erdiguneak Eguzkiaren inguruan bira oso bat egin duenean eta aurreko urtean zuen «posizio erlatibo» berera itzuli denean, 365 egun eta egun laurden bat baino zertxobait gutxiago (0,242189074, zehatzagoak izateko) bete dira. Urtearen egun kopurua [[zenbaki oso]] batekin bat etortzeko, aldizkako doiketak egin behar dira urte kopuru jakin batean behin. Lau urtez behingo [[Bisurte|bisurteen]] arau orokorretik salbuesten ziren 100en multiplo urteak; baina salbuespen horrek bazuen beste salbuespen bat ere, 400een multiplo urteak, bisurte baitziren. Bisurteen arau berria honela formulatu zen:
{{Definizio|Urtearen oinarrizko iraupena 365 egunekoa da; baina bisurteak izango dira (hau da, 366 egun izango dituzte) azken bi zifrak 4rekin zatigarriak diren urteak, salbuetsita 100en multiploak (100, 200..., 800..., 1800., 1900., 2000...), horietatik salbuetsita, berriro, 400rekin zatigarriak direnak. Egutegi gregorianoak 365,2425 egunetara egokitzen du urtearen iraupena, eta horrek 0,000300926 eguneko edo 26 segundoko aldea uzten du errore urterako.<ref>{{erreferentzia|izena=E. G.|abizena=Richards|urtea=2013|izenburua=Calendars|argitaletxea=University Science Books|orrialdea=598.|ISBN=978-1891389856|hizkuntza=en|url=https://books.google.es/books/about/Explanatory_Supplement_to_the_Astronomic.html?id=uJ4JhGJANb4C&redir_esc=y|aldizkaria=Explanatory supplement to the Astronomical almanac|argitaratze-lekua=Mill Valley|editore1-abizena=Sean E. Urban|editore2-abizena=P. Kenneth Seidelmann|OCLC=787507823}}</ref>|izenburua=Bisurteen araua egutegi gregorianoan}}
Egun bateko errore hori 3.300 urtean behin zuzentzeko arau bat sortzea konplexua izan liteke. Hain denbora luzean, [[Lurraren errotazio]] abiadura moteldu egiten da, eta translazio mugimendua ere moteldu egiten da. Ilargiak atzerapen efektu bat eragiten du biraketa abiadura horretan, [[Itsasaldi|itsasaldiek]] sortutako [[Eszentrikotasun|eszentrikotasunagatik]]. Eszentrikotasun horrek sortzen duen biraketa abiaduraren murrizketa [[frisbee]] bat birarazten dugunean beheko ertzaren alde batean [[harea]] busti pixka bat jartzen diogunean gertatzen denaren antzekoa da: platertxoa birarazten denean, bere biraketa abiadura [[eszentrikotasun]] hori ez dagoenean duena baino askoz txikiagoa da. Efektu hori aztertzen eta neurtzen ari da oraindik mundu zientifikoa, eta, gainera, beste efektu batzuek zaildu egiten dute arauak hain zehatz definitzea. Errore hori milioiko zati batekoa baino ez da. Praktikoena izango litzateke aldea nabarmena denean hurrengo bisurtea ez egitea. Edonola ere, ia bi mila urte geratzen dira analisi eta eztabaidarako doiketa hori behar izan aurretik, orduan oraindik egutegi gregorianoa erabiltzen bada.
Beste arazo bat da Lurraren errotazio abiadura eta translazioa murriztea, zehaztasun handiz neur daitezkeenak [[erloju atomiko]] baten laguntzaz. Bestelako arazo bat da, ez baitu zerikusirik egutegiaren kalkuluarekin eta, beraz, egutegiari egin behar zaizkion doikuntzekin. Aitzitik, alderantzizkoa dela esan daiteke: erloju atomikoa da Lurraren mugimenduetara egokitu behar dena. Erloju atomikoak denbora uniforme bat neurtzen du, [[Argizagi|astroen]] izaeran ez dagoena, non mundu fisikoaren mugimendu guztiak uniformeki aldakorrak baitira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Atomic Time (TAI)|argitaletxea=web.archive.org|data=2024-11-22|url=https://web.archive.org/web/20241122180122/https://www.timeanddate.com/time/international-atomic-time.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Eguna, astea eta hilabetea ==
{| class="wikitable" align="right"
! colspan="3" |'''Egutegiaren zatiketa'''
|-
!zk.
!izena
!egunak
|-
|style="text-align:right;"|1
|[[urtarrila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|2
|[[Otsail|otsaila]]
|style="text-align:center;"|28 edo 29
|-
|style="text-align:right;"|3
|[[Martxo|martxoa]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|4
|[[Apiril|apirila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|5
|[[Maiatz|maiatza]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|6
|[[Ekain|ekaina]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|7
|[[Uztail|uztaila]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|8
|[[Abuztu|abuztua]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|9
|[[Irail|iraila]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|10
|[[Urri|urria]]
|style="text-align:center;"|31
|-
|style="text-align:right;"|11
|[[Azaro|azaroa]]
|style="text-align:center;"|30
|-
|style="text-align:right;"|12
|[[Abendu|abendua]]
|style="text-align:center;"|31
|}
Urteak 31 eguneko 7 hilabete ditu ([[Urtarril|urtarrila]], [[Martxo|martxoa]], [[Maiatz|maiatza]], [[Uztail|uztaila]], [[Abuztu|abuztua]], [[Urri|urria]] eta [[Abendu|abendua]]), 30 eguneko 4 hilabete ([[Apiril|apirila]], [[Ekain|ekaina]], [[Irail|iraila]] eta [[Azaro|azaroa]]) eta hilabete bat ([[Otsail|otsaila]]) 28 egunekoa urte arruntean eta 29 egunekoa [[Bisurte|bisurtetan]]. Urte arruntetan 52 [[aste]] eta egun bat daude, eta bisurteetan 52 aste eta bi egun. Hori dela eta, data bat asteko egun jakin batean gertatzen bada urte batean, hurrengo urteko data bera asteko hurrengo egunean gertatuko da; urtea bisurtea bada, martxotik hurrengo urteko otsailera bitarteko datak asteko bi egun geroago gertatuko dira, aurreko urtean gertatu zen egunarekin alderatuta.
* '''[[Egun|Eguna]]''': egutegi gregorianoaren oinarrizko denbora unitatea da. Egun bat [[Nazioarteko Denbora Atomikoa|Nazioarteko Denbora Atomikoaren]] (TAI) 86.400 [[Segundo|segundoren]] baliokidea da, gutxi gorabehera; gogoan izan behar da TAI dela Lurraren benetako errotazio mugimenduari egokitu behar zaiona, eta mugimendu hori atzeratu egiten dela iraupenarekiko.
* '''[[Aste|Astea]]''': 7 eguneko aldia.
[[Kristautasun|Kristautasuna]] nagusi izan den herrialde gehienetan, astea astelehenarekin hasten da, [[Jainko (monoteismo)|Jainkoaren]] (''Dominus'') atseden eguna [[Igande|igandea]] baita, zazpigarrena. Herrialde [[Anglosaxoi|anglosaxoietan]], ziurrenik [[Judaismo|juduen erlijioaren]] eraginez, atsedena [[Larunbat|larunbata]] da, eta asteko lehen eguna igandea; ohitura hori beste herrialde batzuetara ere zabaldu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is the First Day of the Week?|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-03|url=https://web.archive.org/web/20241203083055/https://www.timeanddate.com/calendar/days/first-day-of-the-week.html|aldizkaria=Timeanddate|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Egutegi gregorianoaren onartzea eta aplikatzea ==
Egutegia berehala hartu zen [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromatar Eliza Katolikoak]] indarra zuen herrialdeetan. Katolizismoa nagusi ez zuten herrialdeetan, ordea, hala nola [[Protestantismo|protestanteak]], [[Anglikanismo|anglikanoak]] edo [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoak]] gehiengo ziren herrialdeetan eta beste batzuetan, egutegi hori ez zen ezarri urte (edo mende) batzuk geroago arte. Nahiz eta beren herrialdeetan egutegi gregorianoa ofiziala izan, [[Eliza Ortodoxoa|eliza ortodoxoek]] ([[Finlandia|Finlandiakoa]] izan ezik) juliotar egutegia erabiltzen jarraitzen dute, batzuetan aldakuntza batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendrier orthodoxe - Calendrier de l'Église Orthodoxe - Fêtes et Saints de l'Église d'Orient|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071027213345/http://calendrier.egliseorthodoxe.com/|aldizkaria=Église Orthodoxe|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Denbora lerroa ===
<timeline>
DateFormat = yyyy
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:38
PlotArea = left:20 right:20 bottom:20 top:10
Colors =
id:noir value:black
id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97)
id:gris value:gray(0.80)
id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80)
id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86)
id:rouge value:red
id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56)
id:bleuclair value:rgb(0.76,0.76,0.96)
id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86)
Period = from:1550 till:2050
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:1550 gridcolor:grilleMinor
ScaleMajor = unit:year increment:100 start:1600 gridcolor:grilleMajor
BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas
BarData=
bar:epoque
barset:evennement
PlotData=
bar:epoque shift:(0,0) width:30
from:start till:end color:gris # Arri?re plan
from:start till:1581 text:"juliotar~ egutegia" color:rougeclair anchor:from
from:1582 till:end text:"egutegi gregorianoa" color:rouge
barset:evennement color:noir shift:(2,0) width:25
from:1582 till:1582 text:"1582~Espainia, Portugal eta Europan zituzten jabegoak;~Italia, Polonia-Lituania Erkidegoa" shift:(2,5)
from:1582 till:1582 text:"1582~Frantzia, Herbehereak, Savoia, Luxenburgo"
from:1583 till:1583 text:"1583~Espainiaren eta Portugalen itsasoz haraindiko jabegoak; ~Austria; Suitza eta Alemania katolikoa"
from:1587 till:1587 text:"1587~Hungaria"
from:1605 till:1710 text:"1605-1710~Eskozia Berria (Kanada)" color:bleuclair anchor:from
from:1610 till:1610 text:"1610~Prusia"
from:1582 till:1735 text:"1582-1735~Lorrenako dukerria" color:bleuclair anchor:from
from:1648 till:1648 text:"1648~Alsazia"
from:1682 till:1682 text:"1682~Estrasburgo"
from:1700 till:1700 text:"1700~Alemania protestantea, Suitza;~Danimarka, Norvegia eta Islandia" shift:(2,5)
from:1753 till:1753 text:"1753~Suedia eta Finlandia"
#To start again the indentation in top
barset:break
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
at:1752 #blank line
from:1752 till:1752 text:"1752~Erresuma Batua eta bere koloniak"
at:1760 #blank line
from:1760 till:1760 text:"1760~Lorrena (Habsburgo → Frantzia)"
at:1584 #blank line
at:1584 #blank line
from:1584 till:1584 text:"1584~Bohemia eta Moravia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1811 till:1811 text:"1811~Grisonia (Suitza)"
from:1867 till:1867 text:"1867~Alaska (Errusia → AEB)"
from:1873 till:1873 text:"1873~Japonia"
from:1875 till:1875 text:"1875~Egipto"
from:1896 till:1896 text:"1896~Korea"
from:1912 till:1912 text:"1912~Albania"
from:1915 till:1915 text:"1915~Letonia, Lituania"
from:1916 till:1916 text:"1916~Bulgaria"
from:1918 till:1918 text:"1918~Errusia, Estonia"
from:1919 till:1919 text:"1919~Errumania, Jugoslavia
from:1922 till:1922 text:"1922~SESB"
from:1923 till:1923 text:"1923~Grezia"
from:1926 till:1926 text:"1926~Turklia"
#To start again the indentation in top
barset:break
from:1912 till:1912 text:"1912 & 1929~Xina" shift:(2,5)
</timeline>
=== 1582. urtea ===
* [[Fitxategi:Pope_Gregory_XIII.jpg|thumb|387x387px|[[Gregorio XIII.a]], XVII. mende hasierako [[irarlan]] batean.]][[Italia]], [[Portugal]], [[Polonia|Poloniako]] eremu katolikoa eta [[Espainia|Espainiako]] (Europako jabetzak eta [[Kanariak]]): 1582ko urriaren 4 ostegunaren ondoren, urriaren 15 ostirala etorri zen.
* [[Frantzia]], [[Lorrena]] eta [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]): 1582ko abenduaren 9 igandearen ostean, abenduaren 20 astelehena etorri ziren.
* [[Herbehereak]] ([[Ipar Brabante|Brabante]], [[Zeelanda]] eta [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]]): 1582ko abenduaren 17 astelehenaren ondoren, abenduaren 28 asteartea etorri zen.
* [[Belgika]] ([[Linburgoko Dukerria|Limburgo]] eta hegoaldeko probintziak): 1582ko abenduaren 20 ostegunaren ondoren, abenduaren 31 ostirala etorri zen.
=== 1583. urtea ===
* [[Herbehereak]], [[Flandria]] eta hegoaldeko probintzia batzuk: 1582ko abenduaren 21 ostiralaren ondoren, 1583ko urtarrilaren 1 larunbata etorri zen; beraz, [[Eguberria|Eguberri]] eta [[Urteberri]] festarik gabe geratu ziren.
* [[Alemania|Alemaniako]] gune katolikoak: ofizialki, 1583ko otsailaren 10 igandearen ondoren, otsailaren 21 astelehena etorri behar zen, baina herriak ez zion jaramonik egin. Beraz, geroago erabaki zen 1583ko urriaren 16 igandeak jarraituko ziola urriaren 5 larunbatari.
* [[Espainia|Espainiaren]] jabetzak [[Amerika|Amerikan]] eta [[Asia|Asian]] ([[Espainia Berriko Erregeorderria]] [[Ipar Amerika|Ipar Amerikan]] eta [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikan]]; [[Peruko Erregeorderria|Peruko Erregeordetza]]; eta [[Filipinak|Filipinetako]] Kapitaintza Orokorra): 1583ko urriaren 4 ostiralaren ostean, urriaren 15 larunbata etorri zen. Metropoliarekiko distantzia eta aldaketaren agindua toki guztietara iristeko zailtasunak zirela medio, [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II.ak]] erabaki zuen 1583 izatea egutegi aldaketarako urtea.
* [[Austria]] ([[Tirol]], [[Salzburgo]] eta [[Brescia]]): 1583ko urriaren 16 igandeak jarraitu zion urriaren 5 larunbatari.
* Austria ([[Karintia]] eta [[Estiria]]): 1583ko abenduaren 14 larunbataren ondoren, abenduaren 25 igandea etorri zen.
* [[Herbehereak]] ([[Groningen (probintzia)|Groningen]]): 1583ko otsailaren 21 astelehena etorri zen otsailaren 10 igandearen ondoren. 1594ko uztail-abuztuan berriro itzuli ziren juliotar egutegira. Azkenik, 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen 1700eko abenduaren 31 igandearen ondoren.
=== 1584. urtea ===
* [[Bohemia]], [[Moravia]] eta [[Lusazia]]: 1584ko urtarrilaren 17 asteartea etorri zen urtarrilaren 6 astelehenaren ondoren.
* [[Suitza]] ([[Suitzako kantonamenduak|kantonamendu]] katolikoak): 1584ko urtarrilaren 11 larunbataren ondoren, urtarrilaren 22 igandea etorri zen.
* [[Silesia]]: urtarrilaren 23 astelehena etorri zen urtarrilaren 12 igandearen ondoren.
=== 1587. urtea ===
* [[Hungaria]]: 1587ko azaroaren 1 igandea etorri zen urriaren 21 larunbataren ondoren
=== 1590. urtea ===
* [[Transilvania]]: 1590eko abenduaren 14 astelehenaren ondoren, abenduaren 25 asteartea etorri zen.
=== 1605. urtea ===
* [[Kanada]] ([[Eskozia Berria]]): 1605etik 1710eko urriaren 13ra bitarte, egutegi gregorianoa erabili zuten. Ondoren, juliotar egutegira itzuli ziren 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2 asteazkenera arte, ondoren irailaren 14 osteguna etorri baitzen. Ordutik erabili zuten egutegi gregorianoa. Kanadako gainerako lurraldeek egutegi gregorianoa erabili zuten 1750etik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-03-04|url=https://web.archive.org/web/20240304222926/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/calendar|aldizkaria=The Canadian Encyclopedia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== 1610. urtea ===
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22 asteazkenaren ondoren, irailaren 2 osteguna etorri zen.
=== 1682. urtea ===
* [[Estrasburgo]], [[Frantziako Erresuma]], 1682ko otsailean.
=== 1700. urtea ===
* Alemanian protestanteak nagusi ziren eskualdeak, [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]: 1700eko martxoaren 1 astelehena etorri zen otsailaren 18aren ondoren.
* [[Herbehereak]] ([[Guelders]], Herbehereetako eremu protestantea): 1700eko ekainaren 30 igandearen ondoren uztailaren 12 astelehena, etorri zen.
* Herbehereak ([[Utrecht]] eta [[Overijssel]]): 1700eko abenduaren 12 igandea etorri zen azaroaren 30 larunbataren ostean.
=== 1701. urtea ===
* Herbehereak ([[Frisia]] eta berriro [[Groningen (probintzia)|Groningen]]) eta [[Suitza]] ([[Zürich kantonamendua|Zurich]], [[Berna]], [[Basilea Herrialdea|Basilea]], [[Schaffhausen kantonamendua|Schaffhausen]], [[Gante|Gante,]] [[Mühlhausen]] eta [[Biel/Bienne|Biel]]): 1701eko urtarrilaren 12 asteazkena etorri zen abenduaren 31ren ondoren.
* Herbehereak ([[Drenthe]]): 1701eko maiatzaren 12 osteguna etorri zen apirilaren 30 asteazkenaren ostean.
=== 1752. urtea ===
* [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterra]] eta bere koloniak ([[Ternua]] eta [[Hudson badia|Hudson badiako]] kostaldea, [[Kanada|Kanadan]]; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kostalde atlantikoa, [[Washington|Washington DC]] eta [[Oregon]]; [[Eskozia]], [[Irlanda]], [[India]]): 1752ko irailaren 2 asteazkenaren ondoren irailaren 14 osteguna etorri zen.
* Arrazoi horrengatik, [[Miguel de Cervantes|Miguel de Cervantes Saavedra]] eta [[William Shakespeare]] egun berean, 1616ko apirilaren 23an, hil zirela esaten den arren, berez azken hori 10 egun geroago hil zen, egungo europar egutegiko maiatzaren 3an.
* [[Ingalaterra|Ingalaterran]], 1752an egutegi gregorianoa aplikatu aurretik gertatu ziren juliotar egutegiko egunei OS (''Old Style'' edo antzinako estiloa) esaten zaie; aldiz NS (''New Style'' edo estilo berria) siglak egutegi gregorianoa adierazten du.
=== 1753. urtea ===
* [[Suedia]] eta [[Finlandia]] (azken herrialde hori [[Errusia|Errusiak]] konkistatu zuenean, juliotar egutegia hartu behar izan zuen maila batean): 1700ean, berrogei urtez egun [[Bisurte|bisurteak]] bertan behera uztea erabaki zuten, horrela lortuko baitzen falta ziren 10 egunak pilatzea. Urte hartan erabakia bete zen, baina ez 1704 eta 1708 bisurteetan. Ondorioz, hamarkada hartan bere datak ez zetozen bat beste herrialdeekin (egutegi gregorianoa edo juliotarra izan). Geroago, 1712an, juliotar egutegira itzuliko zirela erabaki zuten, 1712ko bisurtean egun bat gehituz («otsailaren 30a»). Berrogei urte geroago, beti-bateko aldaketa egitea erabaki zuten: 1753ko martxoaren 1 osteguna etorri zen, otsailaren 17 asteazkenaren ondoren.
[[Fitxategi:Calendars_world_map.svg|thumb|360x360px|Egun munduan erabilitako egutegi ofizialak:{{legend|#008000;|Egutegi gregorianoa darabilten estatuak.}} {{legend|#008080;|Egutegi gregorianoaren bertsio eraldatu bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff8000;|Egutegi gregorianoaz gain beste egutegi bat darabilten estatuak.}} {{legend|#ff0000;|Egutegi gregorianoa ez darabilten estatuak.}}]]
=== 1867. urtea ===
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] erakunde [[Federazio|federal]] bihurtu zenean.
=== 1873. urtea ===
* [[Japonia]]: lehen ilargiaren egutegi propioa erabiltzen zen.
=== 1875. urtea ===
* [[Egipto]]: irailaren 1an jarri zen indarrean egutegi gregorianoa, aurrez erabiltzen zuten [[Koptoen egutegia|egutegi koptoaren]] ordez.
=== 1912. edo 1929. urtea ===
* [[Txinako historia|Antzinako Txina]]: lehen, [[ilargi egutegi]] propioa zuen. Adituak ez dira ados jartzen aldaketa 1912an edo 1929an gertatu ote zen.
* [[Albania]]: 1912ko abendua.
=== 1914. urtea ===
* [[Turkia]]: 1914ko urtarrilaren 1era arte (beste aditu batzuen arabera 1926ra arte atzeratu behar da, [[Kemal Atatürk|Mustafa Kemal Atatürken]] erreformak iritsi arte) [[Islamiar egutegia|islamiar egutegi]] batekin maneiatu zen.
=== 1916. urtea ===
* [[Bulgaria]]: 1916ko apirilaren 14a etorri zen martxoaren 31ren ondoren.
=== 1918. urtea ===
* [[Errusia]] eta [[Estonia]]: 1918ko otsailaren 14 osteguna etorri zen urtarrilaren 31ren ondoren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] ekialdeko beste eremu batzuek bi urte geroago aldatu zuten.
=== 1919. urtea ===
* [[Errumania]]: 1919ko apirilaren 14 astelehena etorri zen martxoaren 31 astelehenaren ostean.
* [[Jugoslavia]]: 1919ko martxoaren 18 asteartea etorri zen martxoaren 4 asteartearen ondoren.
=== 1923. urtea ===
[[Grezia]]: 1923ko martxoaren 1 osteguna etorri zen otsailaren 15aren ondoren.
== Egutegi gregorianoa herrialdez herrialde ==
=== Europa ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europan
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Albania]]
|1912ko abenduan.
|-
|[[Alemania]]
|Estatuen arabera:
* Estatu nagusiki katolikoak: [[1583]] eta [[1583|1585]] artean.
* [[Prusia]]: 1610eko abuztuaren 22a → irailaren 2a.
* Estatu nagusiki protestanteak: 1700eko otsailaren 18 → martxoaren 1a.
|-
|[[Austria]] (orduan [[Habsburgo|Habsburgotarrak]])
|Eskualdearen arabera:
* [[Austria Garaia]] eta [[Austria Beherea|Beherea]].
* [[Salzburgo]] eta [[Tirol]]: 1583ko urriaren 5a → urriaren 16a.
* [[Karintia]] eta [[Estiriako Dukerria|Estiria]]: 1583ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.
|-
|[[Belgika]] (orduan, [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehererik]] gehienetan)
|Espainiako Herbehereetako hegoaldeko probintziak ([[Brabanteko Dukerria|Brabante]], [[Flandriako Konderria|Flandria]], [[Namurko Konderria|Namur]], [[Hainauteko Konderria|Hainaut]], [[Luxenburgo (Valonia)|Luxenburgo]]) eta [[Liejako probintzia|Liejako]] eliz printzerria: 1582ko abenduaren 14an → abenduaren 25a.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Lefort|izenburua=La saga des calendriers ou le frisson millénariste|argitaletxea=Pour la Science|orrialdea=|ISBN=978-2842450038|hizkuntza=fr|data=1998|url=https://archive.org/details/lasagadescalendr0000lefo|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1000078631|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Britainia Handia]]
|Eskualdeen arabera:
* [[Ingalaterra]], [[Gales]], koloniak: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=Calendar (New Style) Act 1750|hizkuntza=en|url=https://www.legislation.gov.uk/apgb/Geo2/24/23/1991-02-01|aldizkaria=Acts of the Parliament of Great Britain}}</ref> Gainera, urte hasiera urtarrilaren 1ean finkatu zuten, eta ez [[martxo]] amaieran.<ref name=":0" /> 11 egun kendu zituzten, eta ez 10, 1752an juliotar eta gregoriotar egutegien arteko desfasea 11 egunera igaro baitzen.
* [[Eskozia]]: nahasmen handia dago Eskoziako aldaketen inguruan. Agintari batzuek ez zuten nahi izan aldaketa Britainia Handiko gainerako lurraldeekin batera egitea; gehienek askoz lehenago egin zuten, 1600. urtearen hasieran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Days and Dates|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-12-05|url=https://web.archive.org/web/20211205140549/https://www.scan.org.uk/knowledgebase/topics/daysanddates_topic.htm|aldizkaria=Knowledge Base|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Bulgaria]]
|1916ko martxoaren 31 → apirilaren 14a.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Edward L.|abizena=Cohen|izenburua=Adoption and Reform of the Gregorian Calendar|orrialdeak=5-11. or|hizkuntza=en|data=2000|url=https://www.jstor.org/stable/25678248|aldizkaria=Math Horizons|alea=3|zenbakia=7|issn=1072-4117|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Danimarka]] ([[Norvegia]] barne)
|1700eko otsailaren 18a → martxoaren 1a.
|-
|[[Errumania]]
|1919ko martxoaren 31a → apirilaren 14a; alde [[Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]] geroago aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Ewa|abizena=Kocój|urtea=2022|izenburua=Old Calendaristsʼ Religious Minority in Romania|orrialdeak=191-212.|hizkuntza=en|url=https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/44f5b649-6a4a-48dc-be08-6d6a730271ad/content|aldizkaria=Analele Bucovinei|zenbakia=XXIX, 1 (58)|argitaratze-lekua=Bucureşti|ISSN=1221-9975|DOI=10.56308/AB.2022.1.14}}</ref>
|-
|[[Errusia]]
|1918ko urtarrilaren 31a → otsailaren 14a;<ref name=":0" /> herrialdearen ekialdean, aldaketa 1920an gertatu zen, boltxebikeek gerra zibila irabazi zutenean.
|-
|[[Eslovakia]] (orduan [[Hungariako Erresuma|Hungariako Erresumaren]] zati)
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Espainia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a. Horrela, [[Teresa Ávilakoa]] 1582ko urriaren 4tik 15erako gauean hil zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Joseph|abizena=Pérez|urtea=2015|izenburua=Teresa de Ávila y la España de su tiempo|argitaletxea=Algaba|orrialdea=141.|ISBN=978-8496107809|hizkuntza=es|url=https://books.google.es/books/about/Teresa_de_%C3%81vila.html?id=6PM_SRnwSaMC&redir_esc=y|argitaratze-lekua=Madrid|OCLC=1010833213}}</ref>
|-
|[[Estonia]]
|1918an.
|-
|[[Finlandia]]
|Finlandia Suediaren parte zen 1753an egutegi gregorianoa onartu zuenean. Finlandia Errusiaren menpeko bihurtu zenean, egutegi gregorianoaren erabilera ofiziala gorde zuen, baina batzuetan juliotar egutegia erabiltzen zen.
|-
|[[Frantzia]]
|1582ko abenduaren 9a → abenduaren 20a, baina parlamentuek geroago onartu egin zuten aldaketa hori. Garai hartan frantses ez ziren lurraldeei dagokienez:<ref name=":0" />
* [[Alsazia]]: [[Estrasburgo|Estrasburgon]], 1682ko otsailaren 5a → otsailaren 16a. Gutxi gorabehera egun berean igaro ziren Alsaziako parrokia protestanteetan, [[Mulhouse]] izan ezik.
* Mulhouse ([[Suitzako Konfederazio Zaharra|Suitzako Konfederazioaren]] parte zen): 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Lorrena]]: 1760ko otsailaren 16a → otsailaren 28a.
* [[Franche-Comté]]: 31 décembre 1582ko abenduaren 31 → 1583ko urtarrilaren 12a.
* [[Nord-Pas-de-Calais]], orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat ([[Flandria]], [[Artoisko konderria|Artois]], [[Cambrai kantonamendua|Cambrai konderriaren]] zatiak): 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Savoiako dukerria|Savoia]] eta [[Nizar herria|Niza]]: 1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendriers|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424133410/http://cognatus.fr/calendrier.html|aldizkaria=Cognatus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Grezia]]
|1924ko martxoaren 9a → martxoaren 23a.
|-
|[[Herbehereak]] (1582an [[Laurogei Urteko Gerra|matxinatutako]] [[Espainiar Herbehereak|Espainiar Herbehereen]] zati bat eta, ondoren, [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Probintzia Batuak]])
|Probintzien arabera:
* [[Zazpi Herbehere Batuen Errepublika|Herbehereak]], [[Zeelanda|Zelanda]], [[Linburgoko Dukerria|Linburgo]]: 1582ko abenduaren 14a → abenduaren 25a.<ref name=":0" />
* [[Groningen (probintzia)|Groningen]]: 1583ko otsailaren 28a → martxoaren 11a; 1584ko udan juliotar egutegira itzuli zen; gero 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
* [[Guelders]]: 1700eko ekainaren 30a → uztailaren 12a.
* [[Utrecht probintzia|Utrecht]] eta [[Overijssel]]: 1700eko azaroaren 30a → abenduaren 12a.
* [[Frisia (probintzia)|Frisia]] eta [[Drenthe]] lurraldea: 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.
|-
|[[Hungaria]] (orduan [[Hungariako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1587ko urriaren 21a → azaroaren 1a.
|-
|[[Italia]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Jugoslavia]]
|1919ko martxoaren 4a → martxoaren 18a.<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dates of Change from Julian to Gregorian Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2020-11-27|url=https://web.archive.org/web/20201127233403/https://ix23.com/today-in-history/dates-of-change-from-julian-to-gregorian-calendar/|aldizkaria=IX23|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Letonia]]
|Alemaniarren okupazioaren garaian, 1915etik 1918ra.
|-
|[[Lituania]]
|1915ean.
|-
|[[Luxenburgo]] (orduan [[Espainiar Herbehereak|Espainiako Herbehereen]] zati bat)
|1582ko abenduaren 14a → 1abenduaren 25a.
|-
|[[Norvegia]]
|Ikus [[Danimarka]].
|-
|[[Polonia]]
|1586an.<ref name=":0" />
|-
|[[Portugal]]
|1582ko urriaren 4a → urriaren 15a.
|-
|[[Suedia]] eta [[Finlandia]]
|1753ko otsailaren 17a → martxoaren 1a. Lehenago, Suediak juliotar egutegiaren aldaera bat erabili zuen 1700eko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 29ra bitarte.
|-
|[[Suitza]]
|Kantonamenduek desberdin egin zuten:<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Louis|abizena=Goguillon|urtea=2010|izenburua=La réforme en Suisse : on prend son temps|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20150402113306/http://www.louisg.net./reforme_gregorienne.htm#suisse|aldizkaria=La réforme grégorienne : un jour ou l'autre|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* Katolikoak nagusi ziren 7 kantonamendutan, 1584ko urtarrilaren 11 → urtarrilaren 22a.
* Gainerako kantonamenduetan, 1700eko abenduaren 31 → 1701eko urtarrilaren 12a.<ref name=":1" />
* Herri batzuek 1812ra arte gorde zuten juliotar egutegia.
|-
|[[Txekia|Txekiar Errepublika]] (orduan [[Bohemiako Erresuma]], [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarrak]])
|1584ko urtarrilaren 6a → urtarrilaren 17a.
|}
=== Beste herrialde batzuk ===
{| class="wikitable"
! colspan="2" |Egutegi gregorianoaren ezarpena Europaz kanpo
|-
!Herrialdea
!Egutegi gregorianoa ezartzeko eta egokitzeko datak
|-
|[[Egipto]]
|1875ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, Transmitted to Congress, With the Annual Message of the President, December 6, 1875, Volume II|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2021-04-14|url=https://web.archive.org/web/20210414152828/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1875v02/d369|aldizkaria=Office of the Historian|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]
|Une ezberdinetan aldatu ziren eskualdeak:
* Ekialdeko kostaldea: [[Erresuma Batua|Britainia Handiarekin]] batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Mississippi (ibaia)|Mississippi]]-[[Missouri (ibaia)|Missouri]] harana [[Frantzia|Frantziarekin]] batera 1582an.
* [[Texas]], [[Florida]], [[Kalifornia]], [[Nevada]], [[Arizona]], [[Mexiko Berria]]: [[Espainia|Espainiarekin]] batera 1582an.
* [[Washington (estatua)|Washington]], [[Oregon]]: Britainia Handiarekin batera 1752an.<ref name=":2" />
* [[Alaska]]: 1867ko urrian, AEBko kide bihurtu zenean.
|-
|[[Japonia]]
|Egutegi gregorianoa ohiko egutegiaren osagarri gisa sartu zen 1873ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Calendar History 2|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2024-12-01|url=https://web.archive.org/web/20241201180749/https://www.ndl.go.jp/koyomi/e/history/calendar.html|aldizkaria=The Japanese Calendar|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Kanada]]
|Eskualdearen arabera:
* [[Ternua|Ternuako]] eta [[Hudson badia]]: 1752ko irailaren 2a → irailaren 14a.
* [[Eskozia Berria]]: 1605etik 1710eko urriaren 13ra egutegi gregorianoa erabili zuten, juliotar egutegia 1710eko urriaren 2tik 1752ko irailaren 2ra, eta berriz ere gregorianoa 1752ko irailaren 14tik aurrera.
* Kanadako gainerako herrialdeak: 1752an.
|-
|[[Korea]]
|1912ko urtarrilaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrei|abizena=Lankov|izenburua=The Korea Times : [The Dawn of Modern Korea] (266) Lunar Calendar|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://web.archive.org/web/20051217093140/http://times.hankooki.com/lpage/opinion/200502/kt2005020616470454130.htm|aldizkaria=The Korea Times|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]
|[[1912]],<ref name=":0" /> 1929an zein 1949an, erabaki zuen agintariaren arabera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Laney|abizena=Zhang|izenburua=Transition from the Lunar Calendar to the Western Calendar Under Chinese Law|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=en|data=2016-02-08|url=https://web.archive.org/web/20240804044401/https://blogs.loc.gov/law/2016/02/transition-from-the-lunar-calendar-to-the-western-calendar-under-chinese-law/|aldizkaria=In Custodia Legis|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
|-
|[[Turkia]]
|[[Islamiar egutegia|Islamiar egutegitik]] eta [[Rumi egutegia|rumi egutegitik]] egutegi gregorianora igaro zen 1927ko urtarrilaren 1ean.
|}
== Urte gregorianoaren funtzionamendua eta iraupena ==
Egutegi gregorianoak bereizten ditu:
* [[Urte arrunt|urte arrunta]]: 365 egunekoa.
* [[Bisurte|bisurtea]]: 366 egunekoa.
* urte sekularra: mendea amaitzen duten 00 bukaerako urteak ―100en [[Multiplo (matematika)|multiploak]]― bisurteak dira, soilik 400en multiploak badira.
Horrela, 400 urteko zikloek osatzen dute egutegi gregorianoa:
* 400 urtetan (400/4)-4 urte sekular = 96 bisurte daude.
* 4 urte sekularretatik, bat bakarrik da bisurte (400en multiploa).
* 400 urteko zikloan 96 + 1 = 97 bisurte ditugu, eta 400 - 97 = 303 urte arrunt.
Zenbaketa egunetan eginez:
* 97 urte x 366 egun = 35.502 egun, bisurtetan.
* 303 urte x 365 egun = 110.595 egun, urte arruntetan
Guztira, 146.097 egun dira 400 urteetan; beraz, urte gregorianoaren batez besteko iraupena da 365,2425 egun.
Egutegi gregorianoaren 400 urteko zikloan, 146.097 egun horietan, 20.871 aste oso daude. Beraz, 400 urteko ziklo bakoitzean, urte arrunten eta bisurteen zikloa zehatz-mehatz errepikatzeaz gain, asteen zikloa ere zehatza da. [[Kongruentzia (zenbakien teoria)|Kongruentzia]] horren ondorioz, 400 urteko multzo bat jarraian hartuta, hurrengo 400 urteko zikloa berdin-berdina da.
Urteko lehen astea, 01 zenbakia, urtarrileko lehen osteguna duena da. Urtebeteko asteak 01etik 53ra doaz.
Hilabetea da 30 edo 31 eguneko epea, otsailekoa izan ezik, urte arruntean 28 egun eta bisurtean 29 egun dituena.
Laburbilduz, esan daiteke urteak bisurte izango direla 4ren multiploak badira, salbuetsiz 100en multiplo direnak, eta hauen artetik, salbuetsiz 400en anizkunak direnak, horiek bisurte baitira. Adibidez, 2000. urtea bisurte izan zen, 100en multiploa izan arren 400ena ere badelako, baina 2100ekoa ez da bisurte izango, azken baldintza hori betetzen ez duelako.
=== Hilabeteen egun kopuruaren araua ===
Hil bakoitzeko egun kopurua gogoan izateko irudi erraz bat erabil daiteke:
* esku baten [[Ukabil|ukabila]] itxita, [[Hatz-koskor|hatz koskorrak]] aurpegira begira jarri;
* beste eskuaren [[Hatz erakusle|hatz erakuslea]] ukabilaren hatz erakuslearen koskorrean jarri;
* hatz koskor horrek «urtarrila» adierazten du;
* mugitu hatz erakuslea ukabileko hatz erakuslearen eta [[Hatz luze|luzearen]] arteko tartera;
* tarte horrek «otsaila» adierazten du;
* hurrengo hatz koskorrak (luzearenak) «martxoa» adierazten du;
* jarraitu horrela, hatz koskor eta tarte bakoitzean, [[Hatz txiki|hatz txikiaren]] koskorrera iritsi arte («uztaila»);
* orduan, itzuli berriro hatz erakuslearen koskorrera, eta jarraitu [[Hatz nagi|hatz nagiaren]] koskorrera arte («abendua»);
Hatz koskorrean egokitzen diren hilabeteak 31 egunekoak dira, eta tarteetan egokitzen direnak 30 egunekoak, otsaila izan ezik.
== Kristau Aroaren jatorria ==
Erromatarrek urteak zenbatzen zituzten [[Erroma|Erromako]] hiriaren sorreratik kontatzen hasita, hau da, ''[[ab urbe condita]]'' (hiriaren sorreratik), laburduraz '''a.u.c'''.
[[Anno Domini|Kristau aroan]], [[Bonifazio IV.a]] aita santuarekin, 607an, eskalaren jatorria [[Kristo|Kristoren]] jaiotza izatera pasa zen. [[Dionysius Exiguus]] [[errumaniar]] monje matematikoak, [[Biblia|Biblian]] eta beste iturri historiko batzuetan oinarrituta, 526 eta 530 urteen artean, Kristoren jaiotza data 754. a.u.c. urteko abenduaren 25ean ezarri zuen. Urte hura ezarri zen 1. A.SR. edo [[Anno Domini]], hau da, Jaunaren 1. urtea; alabaina, urte horren aurreko urteak oraindik a.u.c urtea izendatzen ziren. Azkenik, XVII. mendean, A.SR. 1. urtearen aurreko urteak izendatu ziren ''Kristo aurreko'' ([[Kristo aurreko|K.a.]]), eta ondorengoak ''Kristo ondorengo'' ([[Anno Domini|K.o.]]).
Horrela, argi dago ezin dela 0 urterik izan, urte bat une jakin batean hasten delako ―aurreko urtearen amaierako gaueko 12etan― eta 1. urtearen amaierako gaueko 12etan amaitzen delako. Baina urte hori ezin da azaldu 1, urte gisa amaitu arte, hau da, 1. urtetzat har daiteke soilik betetzen den unean. Gauza bera gertatzen da pertsona baten adinarekin. Bestalde, kristau aroaren zenbaketa hasi zenean, ez zegoen [[zero]] kontzeptu matematikorik.<ref>{{erreferentzia|izena=Georges|abizena=Ifrah|urtea=2000|izenburua=The universal history of numbers: from prehistory to the invention of the computer|argitaletxea=Wiley|ISBN=978-0471375685|hizkuntza=en|url=https://ia600205.us.archive.org/28/items/TheUniversalHistoryOfNumbers/212027005-The-Universal-History-of-Numbers_text.pdf|argitaratze-lekua=Itzulpena: David Bellos. New York|OCLC=42291138}}</ref>
Zenbat urte betetzen ditu haur batek jaiotzean? Bat ere ez, noski. Beraz, ez ditugu nahasi behar urteak, hau da, 12 hilabeteko iraupeneko denbora segmentuak, eta urtemugak edo [[Urtebetetze|urtebetetzeak]], denbora lerro bateko puntuak direnak eta, beraz, dimentsiorik ez dutenak. Grafiko edo denbora lerro bateko puntu horiek aurreko urteko zenbakiarekin identifikatzen dira, ez geroagokoarekin.
Pertsona baten bizitzako lehen urtea 1. puntuarekin identifikatzen da, jaio eta urtebetera. Kristo ondorengo lehen urtea ere -1 (ken 1) urtearen amaieraren eta honen lehen urtebetetzearen artean kokatzen da, hamabi hilabete geroago (abenduaren 31n bukatzean, hau da, 1. urteko urtarrilaren 1aren hasieran). Horregatik, 1901a izan zen XX. mendeko lehena, eta 2001a, XXI. mendeko lehena, eta, hedaduraz, hirugarren milurtekoko lehena.
== Egutegi gregorianoaren garrantzia ==
Gure aroaren jatorriaren arazoa egutegi honen sorrerarekin konponduta geratu zen: Kristau Aroa sortu baino 1582 urte lehenago hasi zela esaten denez, eta herrialde guztiek ideia hori aintzat hartzen badute, eztabaida oro konponduta geratzen dira; eta Kristo noiz jaio jaio ote zen edo [[Dionysius Exiguus|Dionysius Exiguusek]] egindako kalkulua guztiz garrantzia gabekoak dira (denboraren neurriaren ikuspuntutik, behintzat). Azken kontua egutegi hori hartzea zen, eta munduko herrialde guztiek gradualki hartu dute [[Denbora|denboran]] zehar.
Horretan nabarmentzen da neurgailu honen balioa: mundu guztia ados badago, gaiari buruzko eztabaida guztiak alferrikakoak dira. Edozein herrialdetara bidaiatuz gero, egutegia beti izango da aurtengo egutegi gregorianoa. Beharbada, astearen hasiera eta bukaera alda daitezke ([[Igande|igandea]] edo [[Astelehen|astelehena]]) edo hizkuntza, baina beti egutegi bera izango da.
Gainera, 3.300 urtean behin, gutxi gorabehera, egun bateko zuzenketa baino behar ez duen tresna aurrerapen bikaina da, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko kulturaren]] ondare aipagarria.
== ISO araua ==
[[ISO 8601]] araua nazioarteko estandar bat da, datak eta orduak idazteko emana. Laburki, arau hauek ezartzen ditu:
* '''Data''': idatzi behar da urtea, hilabetea eta eguna, hurrenkera horretan, gidoi batek bereizita edo ez. Urtea 4 zifrakoa izan behar da, eta hilabetea eta eguna bi zifrakoa (lehenengoa zero izan daiteke). Adibidez, «2024ko abenduaren 9a» eman daiteke ''20241209'' edo ''2024-12-09'' formatan. Nabarmendu behar da zenbakizko dataren hurrenkera bat datorrela euskaraz datak emateko hurrenkerarekin.
* '''Asteko eguna''': aurrekoaren ordez erabil daiteke, gehituta asteari dagokion zenbakia, aurretik W hizkia (ingelesez «week», astea). Horrela, adibidez, ''2005-W07-5'' kodeak adierazten du «2005eko zazpigarren asteko bosgarren eguna».
* '''Ordua''': bi zifra ordu, minutu eta segundoak adierazteko, hurrenkera horretan, atal bakoitza bi puntuz (:) bereizita'','' gauerdia 00:00:00 izanik. Ordu eskala 0 eta 24 ordu bitartekoa da. Horrela, adibidez, «goizeko bederatziak laurden gutxi» 08:45:00 idatzi behar da eta «arratsaldeko bostak eta laurden» 17:15:00.
* '''Data eta ordua''': batera eman daitezke, aurrez azaldu bezala, T batez (ingelesez, «time» denbora edo ordua) bereizita. Adibidez: «2045eko abenduaren 30eko goizaldeko ordu biak eta hogeita hamalau minutu eta sei segundo» emateko 2045-12-30T02:34:06 idatzi behar da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Islamiar egutegia]].
* [[Juliotar egutegi|Juliotar egutegia]].
* [[Txinatar egutegia]].
== Kanpo estekak ==
* Irunero aldizkaria (2024-03-06) [https://web.archive.org/web/20240902092159/https://irunero.eus/urte-bisustua-bis-sextus-dies-ante-kalendas-martias/ Urte bisustua: Bis sextus dies ante Kalendas Martias]
* [[Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea|HABE]] - Ikasbil [https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16339716 Urte bisustuak]
c4x8s9uoxlhl7nethrw4y77nut5j9z7
9994288
9994275
2024-12-09T11:35:49Z
Gotzon
1028
Orrialdetik eduki guztia ezabatzen
9994288
wikitext
text/x-wiki
phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1
9994294
9994288
2024-12-09T11:39:59Z
Gotzon
1028
9994294
wikitext
text/x-wiki
'''Henri Matisse''' edo '''Henri-Émile-Benoît Matisse''' ([[Le Cateau-Cambrésis]], 1869ko abenduaren 31 - [[Niza]], 1954ko azaroaren 3a) frantziar margolari, [[Eskulturagintza|eskultore]] eta diseinatzaile bat izan zen, kolorearen erabilera bereziagatik eta marrazki arin, distiratsu eta original batengatik nabarmendu zena. Marrazkilari, grabatzaile eta eskultore gisa, baina, batez ere, margolari gisa, [[Arte modernoa|arte modernoaren]] artista garrantzitsuenetako bat da Matisse. [[Fauvismo|Fauvismoaren]] ordezkari nagusitzat hartzen den arren (estilo hori landu zuen lehen urteetan), [[Zerrenda:Frantziako margolariak|Frantziako pinturaren]] tradizio klasikoaren ordezkari gisa ere txalotu izan dute.<ref>Wattenmaker, Richard J., Distel, Anne, ''et al''. (1993). ''Great French Paintings from the Barnes Foundation''. Nova York: Alfred A. Knopf. {{ISBN|0-679-40963-7}}. pàg. 272</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Bibliografia ==
== Ikus, gainera ==
== Kanpo estekak ==
lxrjws5gepv6or0opimlseqvckg202d
Biba zuek! (telebista saioa)
0
975925
9994065
9988579
2024-12-09T00:32:13Z
88.14.141.16
/* 5. denboraldia (2024-2025) */
9994065
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Biba zuek!''''' [[ETB 1|ETB1en]] emititzen den telebista saioa da. [[Xabier Sukia]] eta [[Maddalen Arzallus]] bertsolaria dira aurkezleak eta [[ETB 1]]en<nowiki/> emititzen da, euskaraz.
Programa zuzenean egiten da eta bi orduko iraupena du: 18:00etatik 20:00etara. Aurreko urteetan [[Euskal Telebista]]k<nowiki/> errepikatutako saioak eskaini zituen ordu tarte horretan. ''Biba zuek!'' beraz, apustua izan da euskarazko katearen arratsaldeak indartzeko.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua='Biba zuek!' saio berria estreinatuko du ETBk|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1860/023/002/2020-09-11/xabier-amurizarekin-hasiko-dute-etb1eko-biba-zuek-astelehenean.htm}}</ref>
= Formatua =
Saioa bi zatitan banatzen da:
Lehenengo orduan Xabierrek eta Maddalenek hiru gonbidatu izango dituzte beren esperientziak kontatu eta gai konkretu baten inguruan hitz egiteko. Gizartean albiste diren gaiak landuko dituzte. Gainera, bidelagun edo ''coach'' bat ere egongo da gaiaren inguruan bere iritzia eta aholkuak emateko.
Bigarren zatia berriz famatu bati egindako elkarrizketa batean oinarrituko da. Egunero aurpegi ezagun bat jasoko dute platoan eta aurkezleei laguntzeko, kolaboratzaile talde bat ere izango dute alboan.
<gallery mode="packed" heights="160">
Fitxategi:Xabier Sukia Biba Zuek saioan.jpg|[[Xabier Sukia]]
Fitxategi:Maddalen Arzallus.jpg|[[Maddalen Arzallus]]
</gallery>
= Kolaboratzaileak =
== 1. denboraldia (2020-2021) ==
{{zutabe}}
* [[Mikel Elizegi]]
* [[Jon Garate]]
* [[Jon Artano]]
* [[Mikel Markez]]
* [[Ana Goitia]]
* [[Agus Barandiaran]]
{{zutabe berria}}
* [[Marta Elvira]]
* [[Ainhoa Vitoria]]
* [[Iker Lauroba]]
* [[Ander Rodriguez (Biba zuek)|Ander Rodriguez]]
* [[Jokin Rodriguez]]
* [[Ihintza Irizar]]
{{zutabe berria}}
'''Erreportariak'''
* [[Izaskun Moyano]]
* [[Joseba Olagarai]]
'''Bidelagunak'''
* [[Maitane Ormazabal]]
* [[Asier Maia]]
'''Medikua'''
* [[Vidal Salcedo]]
'''Artzaina'''
* [[Aritz Ganboa]]
{{zutabe amaiera}}
== 2. denboraldia (2021-2022) ==
{{zutabe}}
* [[Mikel Elizegi]]
* [[Jon Garate]]
* [[Jon Artano]]
* [[Ana Goitia]]
* [[Agus Barandiaran]]
* [[Marta Elvira]]
{{zutabe berria}}
* [[Ihintza Irizar]]
* Albina Stardust ''([[Eneko Garcia]])''
* [[Antton Telleria]]
* [[Xabier Amuriza]]
* [[Lexeia Larrañaga]]
* [[Maitane Ormazabal]]
{{zutabe berria}}
'''Erreportariak'''
* [[Izaskun Moyano]]
* [[Joseba Olagarai]]
* [[Anuska Etxeberria]]
'''Bidelagunak'''
* [[Asier Maia]]
* [[Tibalt Alberdi]]
* [[Amaia Agirre]]
'''Medikua'''
* [[Vidal Salcedo]]
'''Artzaina'''
* [[Aritz Ganboa]]
{{zutabe amaiera}}
== 3. denboraldia (2022-2023) ==
{{zutabe}}
* [[Mikel Elizegi]]
* [[Jon Garate]]
* [[Jon Artano]]
* [[Ana Goitia]]
* [[Agus Barandiaran]]
* [[Marta Elvira]]
* [[Albina Stardust]] ''(Eneko Garcia)''
{{zutabe berria}}
* [[Andoni Egaña]]
* [[Leire Martinez]]
* [[Izaro Bereziartua]]
* [[Pablo Cazalis]]
* [[Iñigo Antsorregi]]
* [[Maitane Ormazabal]]
* [[Idoia Madarieta]]
{{zutabe berria}}
'''Erreportariak'''
* [[Izaskun Moyano]]
* [[Joseba Olagarai]]
* [[Eritz Hernandez]]
* [[Gontzal Dorronsoro]]
* [[Jon Gomez]]
'''Bidelagunak'''
* [[Asier Maia]]
* [[Amaia Agirre Arrastoa]]
'''Medikua'''
* [[Vidal Salcedo]]
'''Artzaina'''
* [[Aritz Ganboa]]
{{zutabe amaiera}}
= Denboraldiak =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2" | Denboraldia
! rowspan="2" | Atalak
! rowspan="2" | Estreinaldia
! rowspan="2" | Amaiera
! colspan="2" | Audientzia (batezbestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota
|-
| style="background:#88cc44;"|
|1
|220 + 2
| 2020ko irailaren 14a
| 2021eko uztailaren 30a
|10.000
| %2,4 (%6,9)
|-
| style="background:#ff4444;"|
|2
|222 + 12
|2021eko irailaren 6a
|2022ko uztailaren 29a
|17.000
|%4,2 (%11,0)
|-
| style="background:#44ccff;"|
|3
|218 + 2
|2022ko irailaren 12a
|2023ko uztailaren 28a
|10.000
|%2,6 (%8,1)
|-
| style="background:#ff44cc;"|
|4
|
|2023ko irailaren 4a
|2024ko uztailaren 19a
|
|
|-
| colspan="2" |'''Guztira'''
|'''660 + 16'''
|'''2020ko irailaren 14a'''
|'''''Emisioan'''''
|'''13.000'''
|'''%3,1 (%8,7)'''
|}
== Audientzien eboluzioa astez aste ==
<graph>{
"version": 2,
"width": 700,
"height": 250,
"data": [
{
"name": "table",
"values": [
{
"x": 1,
"y": 23
},
{
"x": 2,
"y": 14
},
{
"x": 3,
"y": 14
},
{
"x": 4,
"y": 9
},
{
"x": 5,
"y": 15
},
{
"x": 6,
"y": 9
},
{
"x": 7,
"y": 10
},
{
"x": 8,
"y": 13
},
{
"x": 9,
"y": 16
},
{
"x": 10,
"y": 12
},
{
"x": 11,
"y": 9
},
{
"x": 12,
"y": 12
},
{
"x": 13,
"y": 7
},
{
"x": 14,
"y": 10
},
{
"x": 15,
"y": 8
},
{
"x": 16,
"y": 10
},
{
"x": 17,
"y": 7
},
{
"x": 18,
"y": 18
},
{
"x": 19,
"y": 20
},
{
"x": 20,
"y": 20
},
{
"x": 21,
"y": 23
},
{
"x": 22,
"y": 31
},
{
"x": 23,
"y": 34
},
{
"x": 24,
"y": 37
},
{
"x": 25,
"y": 35
},
{
"x": 26,
"y": 45
},
{
"x": 27,
"y": 36
},
{
"x": 28,
"y": 30
},
{
"x": 29,
"y": 44
},
{
"x": 30,
"y": 30
},
{
"x": 31,
"y": 35
},
{
"x": 32,
"y": 28
},
{
"x": 33,
"y": 23
},
{
"x": 34,
"y": 28
},
{
"x": 35,
"y": 45
},
{
"x": 36,
"y": 38
},
{
"x": 37,
"y": 22
},
{
"x": 38,
"y": 38
},
{
"x": 39,
"y": 43
},
{
"x": 40,
"y": 30
},
{
"x": 41,
"y": 24
},
{
"x": 42,
"y": 27
},
{
"x": 43,
"y": 57
},
{
"x": 44,
"y": 27
},
{
"x": 45,
"y": 32
},
{
"x": 46,
"y": 9
},
{
"x": 47,
"y": 49
},
{
"x": 48,
"y": 37
},
{
"x": 49,
"y": 41
},
{
"x": 50,
"y": 48
},
{
"x": 51,
"y": 27
},
{
"x": 52,
"y": 38
},
{
"x": 53,
"y": 61
},
{
"x": 54,
"y": 45
},
{
"x": 55,
"y": 39
},
{
"x": 56,
"y": 34
},
{
"x": 57,
"y": 50
},
{
"x": 58,
"y": 44
},
{
"x": 59,
"y": 39
},
{
"x": 60,
"y": 36
},
{
"x": 61,
"y": 49
},
{
"x": 62,
"y": 32
},
{
"x": 63,
"y": 28
},
{
"x": 64,
"y": 39
},
{
"x": 65,
"y": 62
},
{
"x": 66,
"y": 54
},
{
"x": 67,
"y": 55
},
{
"x": 68,
"y": 58
},
{
"x": 69,
"y": 47
},
{
"x": 70,
"y": 33
},
{
"x": 71,
"y": 41
},
{
"x": 72,
"y": 35
},
{
"x": 73,
"y": 41
},
{
"x": 74,
"y": 37
},
{
"x": 75,
"y": 43
},
{
"x": 76,
"y": 48
},
{
"x": 77,
"y": 47
},
{
"x": 78,
"y": 54
},
{
"x": 79,
"y": 36
},
{
"x": 80,
"y": 57
},
{
"x": 81,
"y": 34
},
{
"x": 82,
"y": 57
},
{
"x": 83,
"y": 31
},
{
"x": 84,
"y": 29
},
{
"x": 85,
"y": 35
},
{
"x": 86,
"y": 51
},
{
"x": 87,
"y": 45
},
{
"x": 88,
"y": 42
},
{
"x": 89,
"y": 49
},
{
"x": 90,
"y": 21
},
{
"x": 91,
"y": 16
},
{
"x": 92,
"y": 31
},
{
"x": 93,
"y": 19
},
{
"x": 94,
"y": 27
},
{
"x": 95,
"y": 32
},
{
"x": 96,
"y": 28
},
{
"x": 97,
"y": 13
},
{
"x": 98,
"y": 22
},
{
"x": 99,
"y": 15
},
{
"x": 100,
"y": 19
},
{
"x": 101,
"y": 16
},
{
"x": 102,
"y": 24
},
{
"x": 103,
"y": 27
},
{
"x": 104,
"y": 25
},
{
"x": 105,
"y": 18
},
{
"x": 106,
"y": 20
},
{
"x": 107,
"y": 28
},
{
"x": 108,
"y": 27
},
{
"x": 109,
"y": 18
},
{
"x": 110,
"y": 28
},
{
"x": 111,
"y": 24
},
{
"x": 112,
"y": 25
},
{
"x": 113,
"y": 23
},
{
"x": 114,
"y": 33
},
{
"x": 115,
"y": 26
},
{
"x": 116,
"y": 24
},
{
"x": 117,
"y": 24
},
{
"x": 118,
"y": 31
},
{
"x": 119,
"y": 29
},
{
"x": 120,
"y": 31
},
{
"x": 121,
"y": 23
},
{
"x": 122,
"y": 25
},
{
"x": 123,
"y": 32
}
]
}
],
"scales": [
{
"name": "x",
"type": "linear",
"range": "width",
"zero": false,
"domain": {
"data": "table",
"field": "x"
}
},
{
"name": "y",
"type": "linear",
"range": "height",
"nice": true,
"domain": {
"data": "table",
"field": "y"
}
}
],
"axes": [
{
"type": "x",
"scale": "x"
},
{
"type": "y",
"scale": "y"
}
],
"marks": [
{
"type": "area",
"from": {
"data": "table"
},
"properties": {
"enter": {
"x": {
"scale": "x",
"field": "x"
},
"y": {
"scale": "y",
"field": "y"
},
"y2": {
"scale": "y",
"value": 0
},
"fill": {
"value": "steelblue"
},
"interpolate": {
"value": "monotone"
}
}
}
}
],
"padding": {
"top": 30,
"bottom": 10,
"left": 7,
"right": 30
}
}</graph>
== Bereziak ==
=== EiTB Maratoia ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2" | Denboraldia
! rowspan="2" | Atalak
! rowspan="2" | Estreinaldia
! rowspan="2" | Amaiera
! colspan="2" | Audientzia (batezbestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| style="background:#88cc44;"|
| EiTB Maratoia ''<small>(22:32 - 00:41)</small>''
|1
| colspan="2" | 2020ko abenduaren 17a
| 8.000
| %1,3 (%4,1)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba zuek! Ondorengoak ''<small>(22:38 - 23:38)</small>''
|1
| colspan="2" | 2021eko abenduaren 16a
| 12.000
| %1,9 (%6,0)
|}
=== Biba Egunean Behin! ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2" | Denboraldia
! rowspan="2" | Atalak
! rowspan="2" | Estreinaldia
! rowspan="2" | Amaiera
! colspan="2" | Audientzia (batezbestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| style="background:#88cc44;"|
| Biba Egunean Behin! ''<small>(21:15 - 22:03)</small>''
|1
| colspan="2" | 2021eko uztailaren 15a
| 30.000
| %5,7 (%14,3)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba Egunean Behin! ''<small>(21:31 - 22:32)</small>''
|1
| colspan="2" | 2021eko abenduaren 16a
| 33.000
| %4,5 (%13,1)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba Egunean Behin! ''<small>(22:35 - 23:35)</small>''
|1
| colspan="2" | 2022ko apirilaren 12a
| 24.000
| %4,1 (%12,9)
|}
=== Urtezahar gaueko bereziak ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2" | Denboraldia
! rowspan="2" | Atalak
! rowspan="2" | Estreinaldia
! rowspan="2" | Amaiera
! colspan="2" | Audientzia (batezbestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba 2022 ''<small>(22:41 - 23:47)</small>''
| rowspan="2" |2
| colspan="2" rowspan="2" | 2021eko abenduaren 31a
| 32.000
| %4,7 (%11,5)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba 2022 ''<small>(00:09 - 01:07)</small>''
| 86.000
| %10,3 (%16,4)
|-
| style="background:#44ccff;"|
|Biba 2023 ''<small>(23:08 - 23:46)</small>''
| rowspan="2" |2
| colspan="2" rowspan="2" |2022eko abenduaren 31a
|24.000
|%4,0 (%9,3)
|-
| style="background:#44ccff;"|
|Biba 2023 ''<small>(00:09 - 01:04)</small>''
|35.000
|%5,1 (%10,6)
|-
| style="background:#ff44cc;"|
|Biba 2024 ''<small>(22:57 - 23:46)</small>''
| rowspan="2" |2
| colspan="2" rowspan="2" |2023ko abenduaren 31a
|14.000
|%2,8 (%6,9)
|-
| style="background:#ff44cc;"|
|Biba 2024 ''<small>(00:10 - 01:08)</small>''
|43.000
|%7,1 (%14,0)
|}
=== Biba Korrika! ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! colspan="2" rowspan="2" | Denboraldia
! rowspan="2" | Atalak
! rowspan="2" | Estreinaldia
! rowspan="2" | Amaiera
! colspan="2" | Audientzia (batezbestekoa)
|-
! Ikusleak !! Kuota (eusk.)
|-
| style="background:#ff4444;"|
| Biba Korrika!
|7
| 2022ko martxoaren 31a
|2022ko apirilaren 8a
|
|%2,2 (%5,5)
|}
= Atalak eta audientziak =
=== 1. denboraldia (2020-2021) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:15%;" |Emisio data
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:29%;" |Gonbidatua(k)
! colspan="2" style="background:#88cc44; width:14%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:3%;" |Astea <span style="font-size:smaller">Batez beste</span>
|-
! style="background:#88cc44; width:4%;" |Ikusleak
! style="background:#88cc44; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1
| align="center" |1
| align="center" |2020ko irailaren 14a
| align="center" |[[Xabier Amuriza]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%6,1)
| rowspan="5" align="center" |'''1'''
%2,3 (%7,6)
|-
| align="center" |2
| align="center" |2
| align="center" |2020ko irailaren 15a
| align="center" |[[Marino Lejarreta]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,7 (%6,0)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |3
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko irailaren 16a
| align="center" style="background:OldLace" | <small>[[Txema Auzmendi|Txema]] eta [[Joanmari Larrarte|Joanmari]]</small> ''([[Joan Mari Torrealdai]] gogoan)''
| align="center" style="background:OldLace" |8.000
| align="center" style="background:OldLace" |%2,2 (%8,0)
|-
| align="center" |4
| align="center" |4
| align="center" |2020ko irailaren 17a
| align="center" |[[Xabier Euzkitze]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,6 (%12,6)
|-
| align="center" |5
| align="center" |5
| align="center" |2020ko irailaren 18a
| align="center" | [[Pilar Kaltzada]] ''(kazetaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,8 (%5,2)
|-
| align="center" |6
| align="center" |6
| align="center" |2020ko irailaren 21a
| align="center" |[[Jon Maya]] ''(dantzaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,9 (%6,6)
| rowspan="5" align="center" |'''2'''
%1,4 (%4,4)
|-
| align="center" |7
| align="center" |7
| align="center" |2020ko irailaren 22a
| align="center" |[[Edurne Garmendia]] ''([[Dida (irratsaioa)|Dida]]-ko esataria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,4)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |8
| align="center" style="background:OldLace" |8
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko irailaren 23a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Gontzal Mendibil]] ''([[Jose Maria Iparragirre]] gogoan)''
| align="center" style="background:OldLace" |5.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,4 (%4,3)
|-
| align="center" |9
| align="center" |9
| align="center" |2020ko irailaren 24a
| align="center" | [[Mikel Reparaz]] ''(kazetaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,6 (%5,0)
|-
| align="center" |10
| align="center" |10
| align="center" |2020ko irailaren 25a
| align="center" |[[Nadeth Agirre]] ''([[Orio Arraunketa Elkartea|Orio Arraunketa Elkarteko]]<nowiki/> patroia)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,5 (%4,6)
|-
| align="center" |11
| align="center" |11
| align="center" |2020ko irailaren 28a
| align="center" | [[Aitziber Garmendia]] ''(aktorea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,6 (%5,1)
| rowspan="5" align="center" |'''3'''
%1,4 (%4,8)
|-
| align="center" |12
| align="center" |12
| align="center" |2020ko irailaren 29a
| align="center" |[[Amancay Gaztañaga]] ''([[Grises]]-eko abeslaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,1 (%3,8)
|-
| align="center" |13
| align="center" |13
| align="center" |2020ko irailaren 30a
| align="center" |[[Josu Iztueta]] (abenturazalea)
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,5 (%4,9)
|-
| align="center" |14
| align="center" |14
| align="center" |2020ko urriaren 1a
| align="center" |[[Oskar Lasa]] eta [[Agustin Ezenarro]] ''<small>([[Itzulera (telebista saioa)|Itzulera]]-ko partaideak)</small>''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,1 (%3,8)
|-
| align="center" |15
| align="center" |15
| align="center" |2020ko urriaren 2a
| align="center" |[[Amaia Aberasturi]] ''(aktorea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,9 (%6,4)
|-
| align="center" |16
| align="center" |16
| align="center" |2020ko urriaren 5a
| align="center" | [[Xabier Otaegi]] ''(pailazo ohia)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,7 (%2,6)
| rowspan="5" align="center" |'''4'''
%0,9 (%3,0)
|-
| align="center" |17
| align="center" |17
| align="center" |2020ko urriaren 6a
| align="center" |[[Joseba Arguiñano]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,2 (%4,2)
|-
| align="center" |18
| align="center" |18
| align="center" |2020ko urriaren 7a
| align="center" |[[Antton Telleria]] ''(irrati esataria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,9 (%2,7)
|-
| align="center" |19
| align="center" |19
| align="center" |2020ko urriaren 8a
| align="center" |[[Pello Zabala]] ''(frantziskotarra)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%2,2)
|-
| align="center" |20
| align="center" |20
| align="center" |2020ko urriaren 9a
| align="center" |[[Leire Bilbao]] ''(idazlea)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,9 (%3,1)
|-
| align="center" |21
| align="center" |21
| align="center" |2020ko urriaren 13a
| align="center" | [[Xabier Zaldua]] ''([[Euskal Pentatloi Saria|2020ko Euskal Pentatloiko]]<nowiki/> irabazlea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,1 (%7,3)
| rowspan="4" align="center" |'''5'''
%1,5 (%5,0)
|-
| align="center" |22
| align="center" |22
| align="center" |2020ko urriaren 14a
| align="center" |[[Zuhaitz Gurrutxaga]] ''([[Herri txiki, infernu handi (telebista saioa)|Herri txiki]]-ko aurkezlea)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,9 (%3,2)
|-
| align="center" |23
| align="center" |23
| align="center" |2020ko urriaren 15a
| align="center" |[[Markel Irizar]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,1 (%3,6)
|-
| align="center" |24
| align="center" |24
| align="center" |2020ko urriaren 16a
| align="center" |[[Aizpea Goenaga]] ''(aktorea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%5,9)
|-
| align="center" |25
| align="center" |25
| align="center" |2020ko urriaren 19a
| align="center" |[[Axi Muniain]] ''(surflaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,5)
| rowspan="5" align="center" |'''6'''
%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |26
| align="center" |26
| align="center" |2020ko urriaren 20a
| align="center" | [[Xabier Berasaluze|Xabier Berasaluze "Leturia"]] ''(pandero-jolea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
|-
| align="center" |27
| align="center" |27
| align="center" |2020ko urriaren 21a
| align="center" |[[Zorion Egileor]] ''(aktorea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,6 (%5,3)
|-
| align="center" |28
| align="center" |28
| align="center" |2020ko urriaren 22a
| align="center" |[[Ilaski Serrano]] ''([[Ahoz aho (telebista saioa)|Ahoz aho]]-ko aurkezlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |29
| align="center" |29
| align="center" |2020ko urriaren 23a
| align="center" |<small>[[Jaione Mariezkurrena]] eta [[Zigor Iturrieta]] ''([[Txoriene (telebista saioa)|Txoriene]]-ko aurkezleak)''</small>
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%1,9)
|-
| align="center" |30
| align="center" |30
| align="center" |2020ko urriaren 26a
| align="center" |[[Elene Lizarralde]] ''([[Vamos a hacer historia (telebista saioa)|Vamos a hacer historia]]-ko aurkezlea)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%1,9)
| rowspan="5" align="center" |'''7'''
%1,0 (%3,2)
|-
| align="center" |31
| align="center" |31
| align="center" |2020ko urriaren 27a
| align="center" | [[Toti Martinez de Lezea]] ''(idazlea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,2 (%3,5)
|-
| align="center" |32
| align="center" |32
| align="center" |2020ko urriaren 28a
| align="center" |[[Andoni Agirregomezkorta]] <small>''([[Vaya semanita|Vaya semanita Xtreme]]-eko aktorea)''</small>
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |33
| align="center" style="background:OldLace" |33
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko urriaren 29a
| align="center" style="background:OldLace" |<small>[[Antton Valverde]] eta [[Joxan Goikoetxea]]</small> ''([[Xabier Lete]] oroituz)''
| align="center" style="background:OldLace" |8.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,1 (%3,8)
|-
| align="center" |34
| align="center" |34
| align="center" |2020ko urriaren 30a
| align="center" |<small>[[Katerin Artola|Katerin]] eta [[Iker Belintxon|Iker]] ''([[Euskal Herriko Dantza Txapelketa]]-ko txapeldunak)''</small>
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,1 (%4,1)
|-
| align="center" |35
| align="center" |35
| align="center" |2020ko azaroaren 2a
| align="center" |[[Xabier Zabala]] ''(musikaria eta konpositorea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,9 (%3,2)
| rowspan="5" align="center" |'''8'''
%1,3 (%4,7)
|-
| align="center" |36
| align="center" |36
| align="center" |2020ko azaroaren 3a
| align="center" | [[Jakoba Errekondo]] ''(paisajista)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,3 (%4,7)
|-
| align="center" |37
| align="center" |37
| align="center" |2020ko azaroaren 4a
| align="center" |[[Nagore Aranburu]] ''(aktorea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,2 (%4,3)
|-
| align="center" |38
| align="center" |38
| align="center" |2020ko azaroaren 5a
| align="center" |[[Onintza Enbeita]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,6 (%5,5)
|-
| align="center" |39
| align="center" |39
| align="center" |2020ko azaroaren 6a
| align="center" |[[Aitzol Atutxa]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,6 (%5,6)
|-
| align="center" |40
| align="center" |40
| align="center" |2020ko azaroaren 9a
| align="center" |[[Sara Cozar]] eta [[Itziar Atienza]] ''([[Erlauntza (filma)|Erlauntza]]-ko aktoreak)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,9 (%6,8)
| rowspan="5" align="center" | '''9'''
%1,6 (%5,4)
|-
| align="center" |41
| align="center" |41
| align="center" |2020ko azaroaren 10a
| align="center" |[[Unai Elorriaga]] ''(idazlea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%4,5)
|-
| align="center" |42
| align="center" |42
| align="center" |2020ko azaroaren 11a
| align="center" |[[Xabi Solano]] ''(musikaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,7 (%5,9)
|-
| align="center" |43
| align="center" |43
| align="center" |2020ko azaroaren 12a
| align="center" |[[Asisko Urmeneta]] ''(marrazkilaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,8 (%5,6)
|-
| align="center" |44
| align="center" |44
| align="center" |2020ko azaroaren 13a
| align="center" |[[Markel Bergara]] ''(futbolaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,2 (%4,2)
|-
| align="center" |45
| align="center" |45
| align="center" |2020ko azaroaren 16a
| align="center" |[[Patxo Telleria]] eta [[Mikel Martinez]] ''(aktoreak)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,7 (%2,5)
| rowspan="5" align="center" | '''10'''
%1,2 (%4,1)
|-
| align="center" |46
| align="center" |46
| align="center" |2020ko azaroaren 17a
| align="center" |[[Manu Etxezortu]] ''(irrati esataria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%4,7)
|-
| align="center" |47
| align="center" |47
| align="center" |2020ko azaroaren 18a
| align="center" |[[Eider Saez]] eta [[Jokin Guilisagasti]] ''([[Nogen (musika taldea)|Nogen]] taldea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,4 (%5,2)
|-
| align="center" |48
| align="center" |48
| align="center" |2020ko azaroaren 19a
| align="center" |[[Asier Burguete]] eta [[Karmele Larrinaga]] ''([[Go!azen (telesaila)|Go!azen 7.0]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,8 (%2,8)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |49
| align="center" style="background:OldLace" |49
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko azaroaren 20a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Kike Amonarriz]] ''(2020ko [[Euskaraldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |8.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,6 (%5,4)
|-
| align="center" |50
| align="center" |50
| align="center" |2020ko azaroaren 23a
| align="center" |<small>[[Xabier Amuriza]] eta [[Agus Barandiaran]] ''(bertsolaria eta musikaria)''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,2 (%4,9)
| rowspan="5" align="center" |'''11'''
%0,9 (%3,4)
|-
| align="center" |51
| align="center" |51
| align="center" |2020ko azaroaren 24a
| align="center" |[[Gentzane Aldai]] eta [[Olatz Arrizabalaga]] ''(pilotariak)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,1 (%4,2)
|-
| align="center" |52
| align="center" |52
| align="center" |2020ko azaroaren 25a
| align="center" |[[Mirari Martiarena]] eta [[Idoia Torregarai]] ''(umoregileak)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%3,0)
|-
| align="center" |53
| align="center" |53
| align="center" |2020ko azaroaren 26a
| align="center" |[[Miren Agur Meabe]] ''(idazlea)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,9 (%3,3)
|-
| align="center" |54
| align="center" |54
| align="center" |2020ko azaroaren 27a
| align="center" |[[Mikel Urdangarin]] ''(abeslaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,6)
|-
| align="center" |55
| align="center" |55
| align="center" |2020ko azaroaren 30a
| align="center" |[[Jon Plazaola]] ''(aktorea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,3 (%4,6)
| rowspan="5" align="center" |'''12'''
%1,2 (%4,3)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |56
| align="center" style="background:OldLace" |56
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko abenduaren 1a
| align="center" style="background:OldLace" |<small>[[Juan Luis Zabala]] eta [[Juan Kruz Igerabide]]</small> ''([[Mikel Laboa]] oroituz)''
| align="center" style="background:OldLace" |6.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,2 (%4,4)
|-
| align="center" |57
| align="center" |57
| align="center" |2020ko abenduaren 2a
| align="center" |[[Nerea Mujika]] ''([[Durangoko Azoka]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,9 (%3,3)
|-
| align="center" |58
| align="center" |58
| align="center" |2020ko abenduaren 3a ''<small>(18:00-19:14)</small>''
| align="center" | -----
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,2 (%7,6)
|-
| align="center" |59
| align="center" |59
| align="center" |2020ko abenduaren 4a
| align="center" |[[Joxan Goikoetxea]] ''(musikaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,7)
|-
| align="center" |60
| align="center" |60
| align="center" |2020ko abenduaren 7a
| align="center" |[[Iñaki Uria]] ''(idazle eta kazetaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,4 (%1,5)
| rowspan="4" align="center" |'''13'''
%0,7 (%2,5)
|-
| align="center" |61
| align="center" |61
| align="center" |2020ko abenduaren 9a
| align="center" |[[Jon Olivares]] ''(aktorea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,5 (%5,2)
|-
| align="center" |62
| align="center" |62
| align="center" |2020ko abenduaren 10a
| align="center" |[[Esti Markez]] eta [[Mikel Markez]] ''(musikariak)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
|-
| align="center" |63
| align="center" |63
| align="center" |2020ko abenduaren 11a
| align="center" |[[Antton Valverde]] ''(musikaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,1 (%0,3)
|-
| align="center" |64
| align="center" |64
| align="center" |2020ko abenduaren 14a
| align="center" |[[Iker Galartza]] ''(aktorea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,7 (%5,3)
| rowspan="5" align="center" |'''14'''
%1,0 (%3,5)
|-
| align="center" |65
| align="center" |65
| align="center" |2020ko abenduaren 15a
| align="center" |[[Lander Garro]] ''(dokumentalgilea)''
| align="center" |0
| align="center" |%0,1 (%0,3)
|-
| align="center" |66
| align="center" |66
| align="center" |2020ko abenduaren 16a
| align="center" |[[Jabier Muguruza]] ''(musikaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%5,0)
|-
| align="center" |67
| align="center" |67
| align="center" |2020ko abenduaren 17a
| align="center" |[[Rafa Rueda]] ''(musikaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,7)
|-
| align="center" |68
| align="center" |68
| align="center" |2020ko abenduaren 18a
| align="center" |[[Alaine Agirre]] ''(idazlea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,4 (%5,0)
|-
| align="center" |69
| align="center" |69
| align="center" |2020ko abenduaren 21a
| align="center" |[[Aiora Zulaika|Aiora]], [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] eta [[Mertxe Rodriguez|Mertxe]] ''<small>([[Pirritx, Porrotx eta MariMotots]])</small>''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%2,2)
| rowspan="4" align="center" |'''15'''
%0,8 (%2,7)
|-
| align="center" |70
| align="center" |70
| align="center" |2020ko abenduaren 22a
| align="center" |[[Iker Lauroba]] ''(abeslaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,9 (%3,0)
|-
| align="center" |71
| align="center" |71
| align="center" |2020ko abenduaren 23a
| align="center" |[[Julen Telleria]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,7 (%2,7)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |72
| align="center" style="background:OldLace" |72
| align="center" style="background:OldLace" |2020ko abenduaren 24a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Olentzero]], [[Mari Domingi]] eta [[Twin melody]] ''(Gabonak)''
| align="center" style="background:OldLace" |5.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,9 (%2,7)
|-
| align="center" |73
| align="center" |73
| align="center" |2020ko abenduaren 28a
| align="center" |[[Erik Jaka]] ''(pilotaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,1 (%3,7)
| rowspan="4" align="center" |'''16'''
%1,0 (%3,4)
|-
| align="center" |74
| align="center" |74
| align="center" |2020ko abenduaren 29a
| align="center" |[[Anjel Mari Peñagarikano]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |75
| align="center" |75
| align="center" |2020ko abenduaren 30a
| align="center" |[[Joli Pascualena]] eta [[Ainhoa Aierbe]] ''<small>([[Kutsidazu bidea, Ixabel]])</small>''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
|-
| align="center" |76
| align="center" |76
| align="center" |2020ko abenduaren 31a ''<small>(17:53-19:28)</small>''
| align="center" |[[Aritz Ganboa]] ''(artzaina)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
|-
| align="center" |77
| align="center" |77
| align="center" |2021eko urtarrilaren 4a
| align="center" |[[Iñaki Maruri]] eta [[Ugaitz Alegria]] ''([[Cabaret Chihuahua]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,7 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |'''17'''
%0,7 (%2,0)
|-
| align="center" |78
| align="center" |78
| align="center" |2021eko urtarrilaren 5a
| align="center" |[[Urko Oskoz]] eta [[Nerea Urbizu]] ''([[Ene kantak]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,9 (%2,2)
|-
| align="center" |79
| align="center" |79
| align="center" |2021eko urtarrilaren 7a
| align="center" |[[Iker Vicente]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0,8 (%2,4)
|-
| align="center" |80
| align="center" |80
| align="center" |2021eko urtarrilaren 8a
| align="center" |[[Klaudio Landa]] ''([[Baserria (telebista saioa)|Baserria]]-ko aurkezlea)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%0,8)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |81
| align="center" style="background:OldLace" |81
| align="center" style="background:OldLace" |2021eko urtarrilaren 11a
| align="center" style="background:OldLace" |<small>[[Joxemari Iriondo]] eta [[Agurtzane Intxaurraga]] ''([[Lourdes Iriondo]] oroituz)''</small>
| align="center" style="background:OldLace" |4.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,8 (%2,6)
| rowspan="5" align="center" |'''18'''
%1,8 (%6,0)
|-
| align="center" |82
| align="center" |82
| align="center" |2021eko urtarrilaren 12a
| align="center" |[[Pello Reparaz]] ''([[Zetak]]-eko abeslaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,0 (%3,2)
|-
| align="center" |83
| align="center" |83
| align="center" |2021eko urtarrilaren 13a
| align="center" |[[Mikel Perez Artola|Mikel Perez]] ''([[El conquistador del fin del mundo|El conquistador del Pacifico]]-ko aurkezlea)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,9 (%6,3)
|-
| align="center" |84
| align="center" |84
| align="center" |2021eko urtarrilaren 14a
| align="center" |[[Ander Vilariño]] ''(automobil gidaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,0 (%10,1)
|-
| align="center" |85
| align="center" |85
| align="center" |2021eko urtarrilaren 15a
| align="center" |[[Iñigo Vicens]] ''(kirolaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,1 (%7,7)
|-
| align="center" |86
| align="center" |86
| align="center" |2021eko urtarrilaren 18a
| align="center" |[[Xabier Orbegozo|Xabier Orbegozo "Arria V"]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,5 (%5,6)
| rowspan="5" align="center" |'''19'''
%2,0 (%6,8)
|-
| align="center" |87
| align="center" |87
| align="center" |2021eko urtarrilaren 19a
| align="center" |[[Olatz Salvador]] ''(musikaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,9 (%8,0)
|-
| align="center" |88
| align="center" |88
| align="center" |2021eko urtarrilaren 20a
| align="center" |[[Sebastian Lizaso]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,2 (%7,4)
|-
| align="center" |89
| align="center" |89
| align="center" |2021eko urtarrilaren 21a
| align="center" |[[Jose Luis Korta]] ''(arraunlari ohia)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,4 (%6,6)
|-
| align="center" |90
| align="center" |90
| align="center" |2021eko urtarrilaren 22a
| align="center" |[[Ainhoa Sánchez|Ainhoa Sanchez]] ''([[Esto no es normal (telebista saioa)|Esto no es normal]]-eko aurkezlea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,1 (%6,2)
|-
| align="center" |91
| align="center" |91
| align="center" |2021eko urtarrilaren 25a
| align="center" |[[Asier Hormaza]] ''(aktorea)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,5 (%8,1)
| rowspan="5" align="center" |'''20'''
%2,0 (%5,5)
|-
| align="center" |92
| align="center" |92
| align="center" |2021eko urtarrilaren 26a
| align="center" |[[Xabier Saldias]] ''(abeslaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,4 (%6,6)
|-
| align="center" |93
| align="center" |93
| align="center" |2021eko urtarrilaren 27a
| align="center" |[[Ylenia Baglietto]] eta [[Lander Otaola]] ''(aktoreak)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,6 (%5,9)
|-
| align="center" |94
| align="center" |94
| align="center" |2021eko urtarrilaren 28a
| align="center" |[[Xabier Zeberio]] ''(musikaria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,0 (%4,4)
|-
| align="center" |95
| align="center" |95
| align="center" |2021eko urtarrilaren 29a
| align="center" |[[Itxaro Borda]] ''(idazlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,5 (%2,4)
|-
| align="center" |96
| align="center" |96
| align="center" |2021eko otsailaren 1a
| align="center" |[[Eneko Axpe]] ''([[NASA]]-k<nowiki/>o ikerlaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,8 (%4,1)
| rowspan="5" align="center" |'''21'''
%2,3 (%6,7)
|-
| align="center" |97
| align="center" |97
| align="center" |2021eko otsailaren 2a
| align="center" |[[Jon Arretxe]] ''(idazlea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,6 (%4,7)
|-
| align="center" |98
| align="center" |98
| align="center" |2021eko otsailaren 3a
| align="center" |[[Iñigo Etxezarreta]] ''([[En Tol Sarmiento]]-ko abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%2,9 (%8,2)
|-
| align="center" |99
| align="center" |99
| align="center" |2021eko otsailaren 4a
| align="center" |[[Juan Antonio Urbeltz]] ''(koreografoa)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,4 (%7,9)
|-
| align="center" |100
| align="center" |100
| align="center" |2021eko otsailaren 5a
| align="center" |[[Elixabete Garmendia]] ''(kazetaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,6 (%8,8)
|-
| align="center" |101
| align="center" |101
| align="center" |2021eko otsailaren 8a
| align="center" |[[Erramun Martikorena]] ''(abeslaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,4 (%8,0)
| rowspan="5" align="center" |'''22'''
%3,1 (%9,9)
|-
| align="center" |102
| align="center" |102
| align="center" |2021eko otsailaren 9a
| align="center" |[[Dani Martirena]] ''(kazetaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,0 (%6,0)
|-
| align="center" |103
| align="center" |103
| align="center" |2021eko otsailaren 10a
| align="center" |[[Pili Manterola]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%4,4 (%13,9)
|-
| align="center" |104
| align="center" |104
| align="center" |2021eko otsailaren 11a
| align="center" |[[Unai Zabaleta]] eta [[Igor Agirre]] ''([[Incansables (txaranga)|Incansables txaranga]])''
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,7 (%13,6)
|-
| align="center" |105
| align="center" |105
| align="center" |2021eko otsailaren 12a
| align="center" |[[Mikel Lizarralde]] ''(mediuma)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,2 (%8,1)
|-
| align="center" |106
| align="center" |106
| align="center" |2021eko otsailaren 15a
| align="center" |[[Zuriñe Hidalgo]] ''(abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%2,6 (%8,7)
| rowspan="5" align="center" |'''23'''
%3,4 (%9,9)
|-
| align="center" |107
| align="center" |107
| align="center" |2021eko otsailaren 16a
| align="center" |[[Luis Mari Bengoa]] ''(kazetaria)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%3,5 (%9,7)
|-
| align="center" |108
| align="center" |108
| align="center" |2021eko otsailaren 17a
| align="center" |[[Julen Alonso]] eta [[Eneritz Aulestia]] ''(musikariak)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,6 (%6,5)
|-
| align="center" |109
| align="center" |109
| align="center" |2021eko otsailaren 18a
| align="center" |[[Manu Maritxalar]] ''(boxeolari ohia)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,8 (%8,5)
|-
| align="center" |110
| align="center" |110
| align="center" |2021eko otsailaren 19a
| align="center" |[[Ainhoa Tirapu]] ''([[Athletic (emakumezkoen taldea)|Athletic]]-eko entrenatzailea)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%5,3 (%16,3)
|-
| align="center" |111
| align="center" |111
| align="center" |2021eko otsailaren 22a
| align="center" |[[Aritz Salamanca]] ''([[Tio Teronen Semeak]]-eko dantzaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,5 (%3,4)
| rowspan="5" align="center" |'''24'''
%3,7 (%9,8)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |112
| align="center" style="background:OldLace" |112
| align="center" style="background:OldLace" |2021eko otsailaren 23a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Franck Dolosor]] eta [[Irkus Robles-Arangiz]] ''([[Estitxu]] oroituz)''
| align="center" style="background:OldLace" |12.000
| align="center" style="background:OldLace" |%2,7 (%8,2)
|-
| align="center" |113
| align="center" |113
| align="center" |2021eko otsailaren 24a
| align="center" |[[Gaizka Aranguren]] ''([[Itxi liburuak (telebista saioa)|Itxi liburuak]]-eko aurkezlea)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,0 (%12,3)
|-
| align="center" |114
| align="center" |114
| align="center" |2021eko otsailaren 25a
| align="center" |[[Luis Txapartegi]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,6 (%11,0)
|-
| align="center" |115
| align="center" |115
| align="center" |2021eko otsailaren 26a
| align="center" |[[Josune Arakistain]] ''([[Huntza taldea|Huntzako]]<nowiki/> abeslaria)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%3,9 (%11,5)
|-
| align="center" |116
| align="center" |116
| align="center" |2021eko martxoaren 1a
| align="center" |[[Ibon Martín]] ''(idazlea)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%4,9 (%13,0)
| rowspan="5" align="center" |'''25'''
%3,5 (%9,8)
|-
| align="center" |117
| align="center" |117
| align="center" |2021eko martxoaren 2a
| align="center" |[[Thierry Biscary]] ''(musikaria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,9 (%3,9)
|-
| align="center" |118
| align="center" |118
| align="center" |2021eko martxoaren 3a
| align="center" |[[Haimar Zubeldia]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,6 (%10,0)
|-
| align="center" |119
| align="center" |119
| align="center" |2021eko martxoaren 4a
| align="center" |[[Anne Etxegoien|Anne Etchegoyen]] ''(abeslaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%7,8)
|-
| align="center" |120
| align="center" |120
| align="center" |2021eko martxoaren 5a
| align="center" |[[Jose Maria Goenaga]] ''(zine zuzendaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,3 (%14,1)
|-
| align="center" |121
| align="center" |121
| align="center" |2021eko martxoaren 8a
| align="center" |[[Arantxa Urretabizkaia]] ''(idazlea)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%4,9 (%13,8)
| rowspan="5" align="center" |'''26'''
%4,5 (%12,6)
|-
| align="center" |122
| align="center" |122
| align="center" |2021eko martxoaren 9a
| align="center" |[[Iñaki Ortiz de Villalba]] ''([[Modus Operandi (musika taldea)|Modus Operandiko]]<nowiki/> abeslaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,2 (%11,5)
|-
| align="center" |123
| align="center" |123
| align="center" |2021eko martxoaren 10a
| align="center" |[[Garikoitz Mendizabal]] ''(txistularia)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,9 (%2,1)
|-
| align="center" |124
| align="center" |124
| align="center" |2021eko martxoaren 11a
| align="center" |[[Ana Ramos]] ''(kazetaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%3,7 (%11,3)
|-
| align="center" |125
| align="center" |125
| align="center" |2021eko martxoaren 12a
| align="center" |[[Ivan Perez (Bocabeats comedia)|Ivan Perez]] eta [[Aitor Vidaurreta (bocabeats comedia)|Aitor Vidaurreta]] ''([[Bocabeats comedia]])''
| align="center" |23.000
| align="center" |%5,6 (%14,2)
|-
| align="center" |126
| align="center" |126
| align="center" |2021eko martxoaren 15a
| align="center" |[[Maren Alonso]] ''(abeslaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,8 (%9,2)
| rowspan="4" align="center" |'''27'''
%3,6 (%10,0)
|-
| align="center" |127
| align="center" |127
| align="center" |2021eko martxoaren 16a
| align="center" |[[Miren Arrieta]] eta [[Nerea Mazo]] ''<small>([[Ameriketako bidaia]]ko<nowiki/> aktoreak)</small>''
| align="center" |17.000
| align="center" |%3,5 (%12,0)
|-
| align="center" |128
| align="center" |128
| align="center" |2021eko martxoaren 17a
| align="center" |[[Iñaki Osa Goikoetxea]] ''(puntista)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,0 (%9,4)
|-
| align="center" |129
| align="center" |129
| align="center" |2021eko martxoaren 18a
| align="center" |[[Nadia Erostarbe]] eta [[Ariane Ochoa Torres|Ariane Ochoa]] ''(surflariak)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,2 (%9,4)
|-
| align="center" |130
| align="center" |130
| align="center" |2021eko martxoaren 22a
| align="center" |[[Kepa Errasti]] ''(aktorea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,0 (%6,8)
| rowspan="5" align="center" |'''28'''
%3,0 (%7,4)
|-
| align="center" |131
| align="center" |131
| align="center" |2021eko martxoaren 23a
| align="center" |[[Asier Olaizola]] ''(pilotari ohia)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,6 (%6,1)
|-
| align="center" |132
| align="center" |132
| align="center" |2021eko martxoaren 24a
| align="center" |[[Hilario Arbelaitz]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,1 (%9,9)
|-
| align="center" |133
| align="center" |133
| align="center" |2021eko martxoaren 25a
| align="center" |[[Jasone Osoro]] ''(idazlea)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,8 (%7,8)
|-
| align="center" |134
| align="center" |134
| align="center" |2021eko martxoaren 26a
| align="center" |[[Galder Izagirre]] ''([[Bidegurutzean (telebista saioa)|Bidegurutzeaneko]]<nowiki/> aurkezlea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,7 (%6,6)
|-
| align="center" |135
| align="center" |135
| align="center" |2021eko martxoaren 29a
| align="center" |[[Niko Etxart]] ''(musikaria)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%6,2 (%14,3)
| rowspan="3" align="center" |'''29'''
%4,4 (%12,3)
|-
| align="center" |136
| align="center" |136
| align="center" |2021eko martxoaren 30a
| align="center" |[[Aitor Lopez Rekarte]] ''(futbolari ohia)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,6 (%15,2)
|-
| align="center" |137
| align="center" |137
| align="center" |2021eko martxoaren 31a
| align="center" |[[Gorka Iraizoz]] ''(futbolari ohia)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,3 (%7,4)
|-
| align="center" |138
| align="center" |138
| align="center" |2021eko apirilaren 6a
| align="center" |[[Maitane Urbieta]] eta [[Haritz Gallastegi]] ''(kirol esatariak)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%3,6 (%7,3)
| rowspan="4" align="center" |'''30'''
%3,0 (%7,4)
|-
| align="center" |139
| align="center" |139
| align="center" |2021eko apirilaren 7a
| align="center" |[[Pello Armendariz]] eta [[Borja Anton]] ''([[Skakeitan]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,3 (%7,1)
|-
| align="center" |140
| align="center" |140
| align="center" |2021eko apirilaren 8a
| align="center" |[[Eneko Pou]] ''(eskalatzailea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,0 (%7,3)
|-
| align="center" |141
| align="center" |141
| align="center" |2021eko apirilaren 9a
| align="center" |[[June Ansoleaga]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%7,9)
|-
| align="center" |142
| align="center" |142
| align="center" |2021eko apirilaren 12a
| align="center" |[[Iraia Oiartzabal]] ''(moda disenatzailea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%5,0)
| rowspan="5" align="center" |'''31'''
%3,5 (%9,8)
|-
| align="center" |143
| align="center" |143
| align="center" |2021eko apirilaren 13a
| align="center" |[[Koteto Ezkurra]] eta [[Manuel Agirrezabala|"Matxin II"]] ''(erremontari ohiak)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%3,3)
|-
| align="center" |144
| align="center" |144
| align="center" |2021eko apirilaren 14a
| align="center" |[[Mikel Garaizabal]] ''(enologoa)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,7 (%13,8)
|-
| align="center" |145
| align="center" |145
| align="center" |2021eko apirilaren 15a
| align="center" |[[Jurgi Ekiza]] eta [[Gaizka Salazar]] ''([[EraBatera]])''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,0 (%14,9)
|-
| align="center" |146
| align="center" |146
| align="center" |2021eko apirilaren 16a
| align="center" |[[Miren Gaztañaga]] eta [[Eneko Sagardoy]] ''(aktoreak)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,7 (%11,9)
|-
| align="center" |147
| align="center" |147
| align="center" |2021eko apirilaren 19a
| align="center" |[[Ainhoa Goikoetxea]] ''(kazetaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,7 (7,0)
| rowspan="4" align="center" |'''32'''
%2,8 (%6,8)
|-
| align="center" |148
| align="center" |148
| align="center" |2021eko apirilaren 20a
| align="center" |[[Oihan Vega]] ''(esataria eta DJ-a)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,3 (%8,8)
|-
| align="center" |149
| align="center" |149
| align="center" |2021eko apirilaren 21a
| align="center" |[[Jon Basaguren]] ''(abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,5 (%10,1)
|-
| align="center" |150
| align="center" |150
| align="center" |2021eko apirilaren 23a
| align="center" |[[Felipe Juaristi]] ''(idazlea)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,1)
|-
| align="center" |151
| align="center" |151
| align="center" |2021eko apirilaren 26a
| align="center" |[[Telmo Esnal]] ''(zinema zuzendaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,5 (%8,4)
| rowspan="5" align="center" |'''33'''
%2,3 (%6,5)
|-
| align="center" |152
| align="center" |152
| align="center" |2021eko apirilaren 27a
| align="center" |[[Xabier Amuriza]] ''(idazlea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,0 (%6,8)
|-
| align="center" |153
| align="center" |153
| align="center" |2021eko apirilaren 28a
| align="center" |[[Kai Nakai]] ''(abeslaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,2 (%6,4)
|-
| align="center" |154
| align="center" |154
| align="center" |2021eko apirilaren 29a
| align="center" |[[Gorka Hermosa]] ''(akordeoi-jolea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,4 (%4,1)
|-
| align="center" |155
| align="center" |155
| align="center" |2021eko apirilaren 30a
| align="center" |[[Daniel Arenas]] ''(bikejoring kirolaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,4 (%6,9)
|-
| align="center" |156
| align="center" |156
| align="center" |2021eko maiatzaren 3a
| align="center" |[[Pako Aristi]] ''(idazlea)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,4 (%7,1)
| rowspan="5" align="center" |'''34'''
%2,8 (%7,2)
|-
| align="center" |157
| align="center" |157
| align="center" |2021eko maiatzaren 4a
| align="center" |[[Xabi Bandini]] ''(abeslaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,4 (%6,7)
|-
| align="center" |158
| align="center" |158
| align="center" |2021eko maiatzaren 5a
| align="center" |[[Iban Mayo]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%2,0)
|-
| align="center" |159
| align="center" |159
| align="center" |2021eko maiatzaren 6a
| align="center" |[[Iera Agirre]] ''(pilotaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%6,1 (15,6)
|-
| align="center" |160
| align="center" |160
| align="center" |2021eko maiatzaren 7a
| align="center" |[[Iñigo Arrasate|Iñigito Txapelpunk]] ''(musikaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,5 (%4,4)
|-
| align="center" |161
| align="center" |161
| align="center" |2021eko maiatzaren 10a
| align="center" |[[Maria Redondo]] eta [[Xanti Korkostegi]] <small>''([[Kutsidazu bidea Ixabel (musikala)|Kutsidazu bidea Ixabel]])''</small>
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,5 (%7,6)
| rowspan="5" align="center" |'''35'''
%4,5 (%13,9)
|-
| align="center" |162
| align="center" |162
| align="center" |2021eko maiatzaren 11a
| align="center" |[[Josean Bengoetxea]] eta [[Igor Legarreta]] ''([[Ilargi guztiak]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,2 (%11,4)
|-
| align="center" |163
| align="center" |163
| align="center" |2021eko maiatzaren 12a
| align="center" |[[Gorka Sarriegi]] eta [[Urbil Artola]] ''([[Sorotan Bele]])''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,7 (%15,7)
|-
| align="center" |164
| align="center" |164
| align="center" |2021eko maiatzaren 13a
| align="center" |[[Nerea Sorondo]] eta [[Karmele Gisasola]] ''(herri kirolariak)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,8 (%16,6)
|-
| align="center" |165
| align="center" |165
| align="center" |2021eko maiatzaren 14a
| align="center" |[[Askoa Etxebarrieta|Askoa Etxebarrieta "La pulga"]] ''(flamenko dantzaria)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,2 (%18,4)
|-
| align="center" |166
| align="center" |166
| align="center" |2021eko maiatzaren 17a
| align="center" |[[Ander Izagirre]] ''(idazlea)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,8 (%13,5)
| rowspan="5" align="center" |'''36'''
%3,8 (%10,4)
|-
| align="center" |167
| align="center" |167
| align="center" |2021eko maiatzaren 18a
| align="center" |[[Xabi Hoo]] ''(musikaria)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,2 (%9,2)
|-
| align="center" |168
| align="center" |168
| align="center" |2021eko maiatzaren 19a
| align="center" |[[Martxelo Rubio]] ''(aktorea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,3 (%11,5)
|-
| align="center" |169
| align="center" |169
| align="center" |2021eko maiatzaren 20a
| align="center" |[[Amaia Oreja]] eta [[Kristina Solano]] ''([[AMAK (musika taldea)|AMAK)]]''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,5 (%10,5)
|-
| align="center" |170
| align="center" |170
| align="center" |2021eko maiatzaren 21a
| align="center" |[[Iñigo Peña]] ''(piraguista)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,0 (%7,1)
|-
| align="center" |171
| align="center" |171
| align="center" |2021eko maiatzaren 24a
| align="center" |[[Ramon Agirre]] ''(aktorea)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,4 (%8,2)
| rowspan="5" align="center" |'''37'''
%2,2 (%5,7)
|-
| align="center" |172
| align="center" |172
| align="center" |2021eko maiatzaren 25a
| align="center" |[[Ainara Ortega]] ''(aktore eta abeslaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,0 (%3,3)
|-
| align="center" |173
| align="center" |173
| align="center" |2021eko maiatzaren 26a
| align="center" |[[Fernando Velázquez]] ''(konpositorea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,1 (%8,2)
|-
| align="center" |174
| align="center" |174
| align="center" |2021eko maiatzaren 27a
| align="center" |[[Antton Telleria]] ''([[Nekatutak]] bakarrizketagilea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,5 (%4,7)
|-
| align="center" |175
| align="center" |175
| align="center" |2021eko maiatzaren 28a
| align="center" |<small>[[Mirene Moreno]] eta [[Ainhoa Etxeberria]] ''([[Bera Bera eskubaloia|Bera Bera]]-ko jokalariak)''</small>
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,2 (%4,3)
|-
| align="center" |176
| align="center" |176
| align="center" |2021eko maiatzaren 31a
| align="center" |[[Ane Gabarain]] ''(aktorea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%9,5)
| rowspan="5" align="center" |'''38'''
%3,8 (%10,6)
|-
| align="center" |177
| align="center" |177
| align="center" |2021ko ekainaren 1a
| align="center" |[[Joseba Ostolaza]] eta [[Udane Ostolaza]] ''(harrijasotzaileak)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,8 (%9,5)
|-
| align="center" |178
| align="center" |178
| align="center" |2021ko ekainaren 2a
| align="center" |[[Iker Villa]] eta [[Aritz Mendiola]] ''([[STR (musika taldea)|STR]] musika taldea)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%6,1 (%17,2)
|-
| align="center" |179
| align="center" |179
| align="center" |2021ko ekainaren 3a
| align="center" |[[Begoña del Teso]] ''(zinema kritikaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,3 (%9,5)
|-
| align="center" |180
| align="center" |180
| align="center" |2021ko ekainaren 4a
| align="center" |[[Arritxu Iribar]] ''(kirol kazetaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%7,5)
|-
| align="center" |181
| align="center" |181
| align="center" |2021ko ekainaren 7a
| align="center" |[[Mixel Ducau]] eta [[Caroline Phillips]] ''(musikariak)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,1 (%12,9)
| rowspan="5" align="center" |'''39'''
%4,3 (%11,5)
|-
| align="center" |182
| align="center" |182
| align="center" |2021ko ekainaren 8a
| align="center" |[[Markel Gajate]] ''(aktore eta abeslaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,1 (%8,0)
|-
| align="center" |183
| align="center" |183
| align="center" |2021ko ekainaren 9a
| align="center" |[[Aitor Arregi Arrieta|Aitor Arregi]] ''(futbolari ohia eta sukaldaria)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,6 (%16,0)
|-
| align="center" |184
| align="center" |184
| align="center" |2021ko ekainaren 10a
| align="center" |[[Jesus Mari Iruretagoiena "Izeta III"|Jesus Mari "Izeta III"]] eta [[Andoni Iruretagoiena|Andoni "Izeta VI"]] ''<small>(herri kirolariak)</small>''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,9 (%14,5)
|-
| align="center" |185
| align="center" |185
| align="center" |2021ko ekainaren 11a
| align="center" |[[Jose Mari Orbegozo]] ''(dantzaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,8 (%6,3)
|-
| align="center" |186
| align="center" |186
| align="center" |2021ko ekainaren 14a
| align="center" |[[Leire Olaberria]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,7 (%7,7)
| rowspan="5" align="center" |'''40'''
%3,0 (%6,8)
|-
| align="center" |187
| align="center" |187
| align="center" |2021ko ekainaren 15a
| align="center" |[[Joseba Apaolaza]] ''(aktorea)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%6,4 (%13,6)
|-
| align="center" |188
| align="center" |188
| align="center" |2021ko ekainaren 16a
| align="center" |[[Edu Muruamendiaraz]] ''(dantzaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%7,5)
|-
| align="center" |189
| align="center" |189
| align="center" |2021ko ekainaren 17a
| align="center" |[[Joxemari Iriondo]] ''(kazetaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,6 (%4,9)
|-
| align="center" |190
| align="center" |190
| align="center" |2021ko ekainaren 18a
| align="center" |[[Iñaki Palacios]] ''(txistularia)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,2 (%0,3)
|-
| align="center" |191
| align="center" |191
| align="center" |2021ko ekainaren 21a
| align="center" |[[Julen Baz]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,6 (%6,9)
| rowspan="5" align="center" |'''41'''
%2,4 (%7,4)
|-
| align="center" |192
| align="center" |192
| align="center" |2021ko ekainaren 22a
| align="center" |[[Joseba Ezkurdia]] ''(pilotaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%6,7)
|-
| align="center" |193
| align="center" |193
| align="center" |2021ko ekainaren 23a
| align="center" |[[Nakor Markez]] ''([[El conquistador del fin del mundo]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%1,6)
|-
| align="center" |194
| align="center" |194
| align="center" |2021ko ekainaren 24a
| align="center" |[[Xabier Anduaga]] ''(abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,2 (%15,4)
|-
| align="center" |195
| align="center" |195
| align="center" |2021ko ekainaren 25a
| align="center" |[[Tessa Andonegi]] ''(aktorea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,7 (%6,2)
|-
| align="center" |196
| align="center" |196
| align="center" |2021ko ekainaren 28a
| align="center" |<small>[[Koldo Soret]] eta [[Ursula Strong]] ''([[Niña Coyote eta Chico Tornado]])''</small>
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,8 (%6,2)
| rowspan="5" align="center" |'''42'''
%2,7 (%8,0)
|-
| align="center" |197
| align="center" |197
| align="center" |2021ko ekainaren 29a
| align="center" |[[Joseba Beloki]] (txirrindulari ohia)
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,1 (%9,8)
|-
| align="center" |198
| align="center" |198
| align="center" |2021ko ekainaren 30a
| align="center" |[[Iker Zabala]] ''([[Itsasoko Ama Arraun Elkartea|Santurtziko arraun taldeko]] entrenatzailea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,2 (%10,4)
|-
| align="center" |199
| align="center" |199
| align="center" |2021eko uztailaren 1a
| align="center" |[[Getari Etxegarai]] ''(aktorea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,8 (%8,8)
|-
| align="center" |200
| align="center" |200
| align="center" |2021eko uztailaren 2a
| align="center" |[[Josu Okiñena]] ''(piano jotzailea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,4 (%4,9)
|-
| align="center" |201
| align="center" |201
| align="center" |2021eko uztailaren 5a
| align="center" |[[Xabier Garate "Seleta"|"Seleta"]] eta [[Eider Garcia Durana|Durana]] ''([[El conquistador del fin del mundo|El conquistador del Caribe)]]''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,1 (%8,2)
| rowspan="5" align="center" |'''43'''
%5,7 (%13,9)
|-
| align="center" |202
| align="center" |202
| align="center" |2021eko uztailaren 6a
| align="center" |[[Maite Eskarmendi]] ''(kazetaria)''
| align="center" |31.000
| align="center" |%7,8 (%17,9)
|-
| align="center" |203
| align="center" |203
| align="center" |2021eko uztailaren 7a
| align="center" |[[Olatz Beobide]] ''(aktorea)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%6,6 (%14,0)
|-
| align="center" |204
| align="center" |204
| align="center" |2021eko uztailaren 8a
| align="center" |[[Mikel Idoate]] ''(pilotaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,7 (%15,4)
|-
| align="center" |205
| align="center" |205
| align="center" |2021eko uztailaren 9a
| align="center" |[[Joseba Arguiñano]] ''([[Altxa txapela (telebista saioa)|Altxa txapela]]ko<nowiki/> aurkezlea)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%6,5 (%13,8)
|-
| align="center" |206
| align="center" |206
| align="center" |2021eko uztailaren 12a
| align="center" |[[Idoia Asurmendi]] ''(musikaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,5 (%11,0)
| rowspan="5" align="center" |'''44'''
%2,7 (%6,0)
|-
| align="center" |207
| align="center" |207
| align="center" |2021eko uztailaren 13a
| align="center" |[[Jon Salsamendi]] ''<small>([[Orio Arraunketa Elkartea|Orio Arraunketa Elkarte]]ko<nowiki/> entrenatzailea)</small>''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%4,3)
|-
| align="center" |208
| align="center" |208
| align="center" |2021eko uztailaren 14a
| align="center" |[[Kirmen Uribe]] ''(idazlea)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%7,0)
|-
| align="center" |209
| align="center" |209
| align="center" |2021eko uztailaren 15a
| align="center" |[[Itziar Aizpuru]] ''([[Beti mugan (telesaila)|Beti mugan]]-eko aktorea)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%3,2 (%4,1)
|-
| align="center" |210
| align="center" |210
| align="center" |2021eko uztailaren 16a
| align="center" |[[Julen Gabirondo]] ''(segalaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%2,0 (%3,5)
|-
| align="center" |211
| align="center" |211
| align="center" |2021eko uztailaren 19a
| align="center" |[[Afrika Bibang]] ''(abeslaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,2 (%4,9)
| rowspan="5" align="center" |'''45'''
%3,2 (%8,7)
|-
| align="center" |212
| align="center" |212
| align="center" |2021eko uztailaren 20a
| align="center" |[[Pedro Mari Goikoetxea]] ''(kazetaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,3 (%9,1)
|-
| align="center" |213
| align="center" |213
| align="center" |2021eko uztailaren 21a ''<small>(16:00 - 17:52)</small>''
| align="center" |[[Joseba Usabiaga]] (aktorea)
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,7 (%6,6)
|-
| align="center" |214
| align="center" |214
| align="center" |2021eko uztailaren 22a
| align="center" |[[Ibon Gaztañazpi]] ''(kazetaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,8 (%11,6)
|-
| align="center" |215
| align="center" |215
| align="center" |2021eko uztailaren 23a
| align="center" |[[Julian Iantzi]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%4,2 (%11,3)
|-
| align="center" |216
| align="center" |216
| align="center" |2021eko uztailaren 26a
| align="center" |[[Zaloa Urain]] eta [[Iker Saenz de Zaitegi]] ''([[Kokein]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,4 (%3,2)
| rowspan="5" align="center" |'''46'''
%0,9 (%2,9)
|-
| align="center" |217
| align="center" |217
| align="center" |2021eko uztailaren 27a
| align="center" |[[Joxe Mari Iturralde]] ''(idazlea)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,1 (%3,4)
|-
| align="center" |218
| align="center" |218
| align="center" |2021eko uztailaren 28a
| align="center" |[[Mari Karmen Garmendia]] ''([[Matia fundazioa|Matia fundazio]]ko<nowiki/> presidentea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,4 (%4,6)
|-
| align="center" |219
| align="center" |219
| align="center" |2021eko uztailaren 29a
| align="center" |[[Mikel Laskurain]] ''([[Beti mugan (telesaila)|Beti mugan]]-eko aktorea)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%1,9)
|-
| align="center" |220
| align="center" |220
| align="center" |2021eko uztailaren 30a
| align="center" |[[Mikel Aiestaran]] ''(kazetaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%1,2)
|}
=== Bereziak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:28%" |EITB Maratoia
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#88cc44; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#88cc44; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#88cc44; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1
| align="center" |EiTB Maratoia ''<small>(22:32 - 00:41)</small>''
| align="center" |2020ko abenduaren 17a
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,3 (%4,1)
|}
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:28%" |Biba Egunean Behin!
! rowspan="2" style="background:#88cc44; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#88cc44; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#88cc44; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#88cc44; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |2
| align="center" |Biba Egunean Behin! ''<small>(21:15 - 22:03)</small>''
| align="center" |2021eko uztailaren 15a
| align="center" |30.000
| align="center" |%5,7 (%14,3)
|}
=== 2. denboraldia (2021-2022) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:15%;" |Emisio data
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:29%;" |Gonbidatua(k)
! colspan="2" style="background:#ff4444; width:14%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:3%;" |Astea <span style="font-size:smaller">Batez beste</span>
|-
! style="background:#ff4444; width:4%;" |Ikusleak
! style="background:#ff4444; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |221
| align="center" |1
| align="center" |2021eko irailaren 6a
| align="center" |[[Julen Martija]] ''(pilotaria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%6,6 (%17,3)
| rowspan="5" align="center" |'''47'''
%4,9 (%11,9)
|-
| align="center" |222
| align="center" |2
| align="center" |2021eko irailaren 7a
| align="center" |[[Nerea Alias]] ''([[Esto no es normal]]eko<nowiki/> aurkezlea)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,3 (%13,4)
|-
| align="center" |223
| align="center" |3
| align="center" |2021eko irailaren 8a
| align="center" |[[Txomin Artola]] ''(musikaria)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%5,2 (%8,3)
|-
| align="center" |224
| align="center" |4
| align="center" |2021eko irailaren 9a
| align="center" |[[Usue Molina]] eta [[Amaia Sexmilo]] ''<small>([[Donostia Arraun Lagunak|Arraun Lagunak]]eko<nowiki/> neskak)</small>''
| align="center" |18.000
| align="center" |%5,6 (%16,2)
|-
| align="center" |225
| align="center" |5
| align="center" |2021eko irailaren 10a
| align="center" |[[Joseba Etxeberria]] ''(futbolari ohia)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,9 (%4,3)
|-
| align="center" |226
| align="center" |6
| align="center" |2021eko irailaren 13a
| align="center" |[[Alex Udabe]] eta [[Iñigo Sagarzazu]] <small>''([[Hondarribia Arraun Elkartea|Hondarribia]]ko<nowiki/> arraunlariak)''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,3 (%10,6)
| rowspan="4" align="center" |'''48'''
%3,7 (%11,3)
|-
| align="center" |227
| align="center" |7
| align="center" |2021eko irailaren 14a
| align="center" |[[Mikel Larrañaga]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,4 (%11,7)
|-
| align="center" |228
| align="center" |8
| align="center" |2021eko irailaren 15a
| align="center" |[[Mikel Pagadizabal|Mikel Pagadi]] eta [[Zuhaitz Gurrutxaga|Zuhaitz]] ''([[Herri txiki, infernu handi (telebista saioa)|Herri txiki, infernu handi]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,8 (%11,6)
|-
| align="center" |229
| align="center" |9
| align="center" |2021eko irailaren 17a
| align="center" |[[Klaudio Landa]] ''([[Baserria (telebista saioa)|Baserria]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,4 (%11,1)
|-
| align="center" |230
| align="center" |10
| align="center" |2021eko irailaren 20a
| align="center" |[[Aitor Merino]] ''(aktorea)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,3 (%7,4)
| rowspan="5" align="center" |'''49'''
%4,1 (%11,5)
|-
| align="center" |231
| align="center" |11
| align="center" |2021eko irailaren 21a
| align="center" |[[Xabier Berasaluze|Xabier Berasaluze 'Leturia']] eta [[Iñaki Dieguez]] ''<small>(musikariak)</small>''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,2 (%14,5)
|-
| align="center" |232
| align="center" |12
| align="center" |2021eko irailaren 22a
| align="center" |[[Ainhoa Etxebarria]] ''([[Zurekin bat (telebista saioa)|Zurekin bat]])''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,6 (%11,8)
|-
| align="center" |233
| align="center" |13
| align="center" |2021eko irailaren 23a
| align="center" |[[Maixabel Lasa]] ''([[Maixabel (filma)|'Maixabel' filma)]]''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,6 (%10,3)
|-
| align="center" |234
| align="center" |14
| align="center" |2021eko irailaren 24a
| align="center" |[[Iholdi Beristain]] eta [[Leire Ormazabal]] ''([[Daniel A (telesaila)|'Daniel A' telesaila]])''
| align="center" |17.000
| align="center" |%5,8 (%13,3)
|-
| align="center" |235
| align="center" |15
| align="center" |2021eko irailaren 27a
| align="center" |[[Jose Luis Jimenez]] eta [[Jonatan Camacho]] ''([[Sonakay]])''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,6 (%7,9)
| rowspan="5" align="center" |'''50'''
%4,8 (%12,1)
|-
| align="center" |236
| align="center" |16
| align="center" |2021eko irailaren 28a
| align="center" |[[Asier Altuna]] ''(zinema zuzendaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,6 (%7,2)
|-
| align="center" |237
| align="center" |17
| align="center" |2021eko irailaren 29a
| align="center" |[[Rafa Gorrotxategi]] ''(gozogilea)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,5 (%14,9)
|-
| align="center" |238
| align="center" |18
| align="center" |2021eko irailaren 30a
| align="center" |[[Odei Fernandez]] eta [[Oier Bilbao]] ''<small>([[Gaztedi Sokatira Taldea (emakumezkoak)|Gaztedi Sokatira Taldea]])</small>''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,8 (%15,0)
|-
| align="center" |239
| align="center" |19
| align="center" |2021eko urriaren 1a
| align="center" |[[Bixente Martinez]] ''(musikaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,6 (%15,6)
|-
| align="center" |240
| align="center" |20
| align="center" |2021eko urriaren 4a
| align="center" |[[Ainhoa Larrañaga]] ''(aktore eta abeslaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,9 (%10,3)
| rowspan="5" align="center" |'''51'''
%2,7 (%7,5)
|-
| align="center" |241
| align="center" |21
| align="center" |2021eko urriaren 5a
| align="center" |[[Felix Zubia]] (medikua)
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,2 (%10,5)
|-
| align="center" |242
| align="center" |22
| align="center" |2021eko urriaren 6a
| align="center" |[[Xabier Agote]] ''<small>([[Albaola Itsas Kultur Erakundea|Albaola Itsas Kultur Fraktoria]]ko<nowiki/> zuzendaria)</small>''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,2 (%8,0)
|-
| align="center" |243
| align="center" |23
| align="center" |2021eko urriaren 7a
| align="center" |[[Gorka Aranberri]] ''([[Itsasoko Ama Arraun Elkartea|Santurtzi Arraun Elkarte]]ko<nowiki/> patroia)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,3 (%2,9)
|-
| align="center" |244
| align="center" |24
| align="center" |2021eko urriaren 8a
| align="center" |[[Miren Agur Meabe]] ''(idazlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,7 (%5,7)
|-
| align="center" |245
| align="center" |25
| align="center" |2021eko urriaren 11a
| align="center" |[[Andoni Iruretagoiena|Andoni Iruretagoiena "Izeta VI"]] ''(herri kirolaria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,8 (%6,1)
| rowspan="4" align="center" |'''52'''
%3,8 (%10,2)
|-
| align="center" |246
| align="center" |26
| align="center" |2021eko urriaren 13a
| align="center" |[[Markel Idigoras]], [[Eider Saez]] eta [[Alex Irazusta]] ''([[Nogen (musika taldea)|Nogen]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%10,6)
|-
| align="center" |247
| align="center" |27
| align="center" |2021eko urriaren 14a
| align="center" |[[Garbitxu Eizmendi|Garbitxu]] eta [[Erlantz Eizmendi]] ''([[Deabru Beltzak]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%12,2)
|-
| align="center" |248
| align="center" |28
| align="center" |2021eko urriaren 15a
| align="center" |[[Zigor Iturrieta]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,3 (%11,7)
|-
| align="center" |249
| align="center" |29
| align="center" |2021eko urriaren 18a
| align="center" |[[Iñigo Lamarca]] ''([[ararteko]] ohia eta idazlea)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,9 (%16,3)
| rowspan="5" align="center" |'''53'''
%6,1 (%17,0)
|-
| align="center" |250
| align="center" |30
| align="center" |2021eko urriaren 19a
| align="center" |[[Xabier Paya]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |28.000
| align="center" |%7,7 (%20,4)
|-
| align="center" |251
| align="center" |31
| align="center" |2021eko urriaren 20a
| align="center" |[[Maite Larburu]] ''(musikaria)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,4 (%17,4)
|-
| align="center" |252
| align="center" |32
| align="center" |2021eko urriaren 21a
| align="center" |<small>[[Ainhoa Aierbe]], [[Iñigo Aranbarri (aktorea)|Iñigo Aranbarri]], [[Asier Sota]] ''([[Kopaz kopa (antzezlana)|Kopaz kopa]] antzezlana)''</small>
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,2 (%12,0)
|-
| align="center" |253
| align="center" |33
| align="center" |2021eko urriaren 22a
| align="center" |[[Maite Maiora]] ''(korrikalaria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%7,4 (%17,0)
|-
| align="center" |254
| align="center" |34
| align="center" |2021eko urriaren 25a
| align="center" |[[Juan Kruz Lakasta]] ''(kazetaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,5 (%15,0)
| rowspan="5" align="center" |'''54'''
%4,5 (%10,1)
|-
| align="center" |255
| align="center" |35
| align="center" |2021eko urriaren 26a
| align="center" |[[Joxerra Garzia]] ''(idazlea)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,3 (%8,9)
|-
| align="center" |256
| align="center" |36
| align="center" |2021eko urriaren 27a
| align="center" |[[Katixa Agirre]] ''(idazlea)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,6 (%11,0)
|-
| align="center" |257
| align="center" |37
| align="center" |2021eko urriaren 28a
| align="center" |[[Iker Galartza]] ''(aktorea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,4 (%8,5)
|-
| align="center" |258
| align="center" |38
| align="center" |2021eko urriaren 29a
| align="center" |<small>[[Sara Cozar]], [[Juan Gonzalez]] eta [[Oier Aranzabal]] ''([[Artxipelagoa (podcasta)|Artxipelagoa]])''</small>
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,8 (%7,0)
|-
| align="center" |259
| align="center" |39
| align="center" |2021eko azaroaren 2a
| align="center" |[[Alex Sardui]] ''(abeslaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%4,9 (%13,9)
| rowspan="4" align="center" |'''55'''
%3,9 (%11,5)
|-
| align="center" |260
| align="center" |40
| align="center" |2021eko azaroaren 3a
| align="center" |[[Alain Maya]] ''(dantzaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,4 (%7,8)
|-
| align="center" |261
| align="center" |41
| align="center" |2021eko azaroaren 4a
| align="center" |[[Odei Jainaga]] ''(atleta)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%3,4 (%9,3)
|-
| align="center" |262
| align="center" |42
| align="center" |2021eko azaroaren 5a
| align="center" |[[Fermin Etxegoien]] ''(idazlea)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,9 (%14,8)
|-
| align="center" |263
| align="center" |43
| align="center" |2021eko azaroaren 8a
| align="center" |[[Pello Bilbao]] ''(txirrindularia)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,7 (%6,2)
| rowspan="5" align="center" |'''56'''
%3,4 (%8,9)
|-
| align="center" |264
| align="center" |44
| align="center" |2021eko azaroaren 9a
| align="center" |[[Edurne Ormazabal]] ''([[Tabakalera]]ko<nowiki/> zuzendaria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%6,3 (%10,7)
|-
| align="center" |265
| align="center" |45
| align="center" |2021eko azaroaren 10a
| align="center" |[[Ander González]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,2 (%12,4)
|-
| align="center" |266
| align="center" |46
| align="center" |2021eko azaroaren 11a
| align="center" |[[Ugaitz Alegria]] eta [[Nerea Gorriti]] ''(aktoreak)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,9 (%15,0)
|-
| align="center" |267
| align="center" |47
| align="center" |2021eko azaroaren 12a
| align="center" |[[Estitxu Pinatxo]] ''(abeslaria)''
| align="center" |0
| align="center" |%0,0 (%0,0)
|-
| align="center" |268
| align="center" |48
| align="center" |2021eko azaroaren 15a
| align="center" |[[Amets Arzallus]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,8 (%11,2)
| rowspan="5" align="center" |'''57'''
%5,0 (%11,5)
|-
| align="center" |269
| align="center" |48
| align="center" |2021eko azaroaren 16a
| align="center" |[[Tomas Lizarazu]] eta [[Xabier Arrieta]] ''([[Bulego (musika taldea)|Bulego]])''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,2 (%10,5)
|-
| align="center" |270
| align="center" |50
| align="center" |2021eko azaroaren 17a
| align="center" |[[Jon Maia]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,6 (%8,7)
|-
| align="center" |271
| align="center" |51
| align="center" |2021eko azaroaren 18a
| align="center" |[[Iñaki Guridi]] ''([[Euskadi Irratia]]ko<nowiki/> kazetaria)''
| align="center" |24.000
| align="center" |%5,4 (%11,8)
|-
| align="center" |272
| align="center" |52
| align="center" |2021eko azaroaren 19a
| align="center" |[[Maria Redondo]] eta [[Lorea Intxausti]] ''([[Go!azen (telesaila)|Go!azen 8.0]])''
| align="center" |24.000
| align="center" |%6,1 (%15,3)
|-
| align="center" |273
| align="center" |53
| align="center" |2021eko azaroaren 22a
| align="center" |[[Karmele Gisasola]] eta [[Iker Vicente]] <small>''([[Sherpa.ai Aizkolari Txapelketa|Sherpa.ai]]ko<nowiki/> irabazleak)''</small>
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,1 (%5,9)
| rowspan="5" align="center" |'''58'''
%4,4 (%12,1)
|-
| align="center" |274
| align="center" |54
| align="center" |2021eko azaroaren 23a
| align="center" |[[Jon Balentziaga]] ''(kazetaria)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%5,1 (%12,4)
|-
| align="center" |275
| align="center" |55
| align="center" |2021eko azaroaren 24a
| align="center" |[[Mikel Urdangarin]] ''(abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,3 (%8,3)
|-
| align="center" |276
| align="center" |56
| align="center" |2021eko azaroaren 25a
| align="center" |<small>[[Anartz Zuazua]], [[Aia Kruse]] eta [[Asier Oruesagasti]] ''([[Narzis@ (antzezlana)|Narzis@]])''</small>
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,7 (%15,0)
|-
| align="center" |277
| align="center" |57
| align="center" |2021eko azaroaren 26a
| align="center" |<small>[[Josune Arakistain]], [[Uxue Amonarriz]] eta [[Aitor Huizi]] ''([[Huntza taldea|Huntza]])''</small>
| align="center" |31.000
| align="center" |%6,9 (%18,7)
|-
| align="center" |278
| align="center" |58
| align="center" |2021eko azaroaren 29a
| align="center" |<small>[[Saioa Alkaiza]] ''([[Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]ko<nowiki/> irabazlea)''</small>
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,4 (%10,0)
| rowspan="4" align="center" |'''59'''
%3,9 (%9,4)
|-
| align="center" |279
| align="center" |59
| align="center" |2021eko azaroaren 30a
| align="center" |<small>[[Agus Barandiaran]] eta [[Pello Gorrotxategi]] ''([[Korrontzi]] eta [[Aita Mari (itsasontzia)|Aita Mari]])''</small>
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,7 (%9,9)
|-
| align="center" |280
| align="center" |60
| align="center" |2021eko abenduaren 1a
| align="center" |[[Xabi Bandini]] eta [[Lur Larraza]] ''([[Kerobia]])''
| align="center" |19.000
| align="center" |%3,7 (%8,6)
|-
| align="center" |281
| align="center" |61
| align="center" |2021eko abenduaren 2a
| align="center" |[[Kike Amonarriz]] ''(soziolinguista)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,7 (%8,9)
|-
| align="center" |282
| align="center" |62
| align="center" |2021eko abenduaren 7a
| align="center" |<small>[[Amancay Gaztañaga]], [[Erika Olaizola]] eta [[Iraia Elias]] ''([[Hiru kortse, azukre eta brandy gehiagi (antzezlana)|Hiru kortse...]])''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,2 (%6,3)
| rowspan="3" align="center" |'''60'''
%3,6 (%9,1)
|-
| align="center" |283
| align="center" |63
| align="center" |2021eko abenduaren 9a
| align="center" |[[Nerea Reparaz]] ''(kazetaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%3,7 (%10,5)
|-
| align="center" |284
| align="center" |64
| align="center" |2021eko abenduaren 10a
| align="center" |[[Beñat Oribe]] eta [[Gari Uriarte]] ''([[Dupla (musika taldea)|Dupla]])''
| align="center" |23.000
| align="center" |%5,0 (%10,4)
|-
| align="center" |285
| align="center" |65
| align="center" |2021eko abenduaren 13a
| align="center" |[[Aizpea Oihaneder]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,1 (%13,7)
| rowspan="5" align="center" |'''61'''
%4,9 (%12,2)
|-
| align="center" |286
| align="center" |66
| align="center" |2021eko abenduaren 14a
| align="center" |[[Beñat Gaztelumendi]] eta [[Unai Gaztelumendi]] ''<small>(bertsolariak)</small>''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,8 (%7,6)
|-
| align="center" |287
| align="center" |67
| align="center" |2021eko abenduaren 15a
| align="center" |[[Markel Alberdi]] ''(igerilari ohia)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,0 (%11,3)
|-
| align="center" |288
| align="center" |68
| align="center" |2021eko abenduaren 16a
| align="center" |[[Harkaitz Martinez]], [[Mikel Ugarte]] eta [[Igor Otxoa]] ''<small>([[Oreka Tx]])</small>''
| align="center" |23.000
| align="center" |%5,8 (%12,9)
|-
| align="center" |289
| align="center" |69
| align="center" |2021eko abenduaren 17a
| align="center" |[[Andoni Agirregomezkorta]] ''(aktorea)''
| align="center" |29.000
| align="center" |%7,0 (%15,6)
|-
| align="center" |290
| align="center" |70
| align="center" |2021eko abenduaren 20a
| align="center" |[[Nerea Ibarzabal]] ''<small>([[Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ko<nowiki/> irabazlea)</small>''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,3 (%12,1)
| rowspan="5" align="center" |'''62'''
%3,2 (%7,9)
|-
| align="center" |291
| align="center" |71
| align="center" |2021eko abenduaren 21a
| align="center" |[[Ane Irazabal]] ''(kazetaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,4 (%5,5)
|-
| align="center" |292
| align="center" |72
| align="center" |2021eko abenduaren 22a
| align="center" |[[Joxe Mari Agirretxe]] eta [[Aiora Zulaika]] ''([[Pirritx, Porrotx eta MariMotots|Pirritx eta Porrotx]])''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,1 (%0,4)
|-
| align="center" |293
| align="center" |73
| align="center" |2021eko abenduaren 23a
| align="center" |[[Hodei Ezpeleta]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,7 (%7,9)
|-
| align="center" |294
| align="center" |74
| align="center" |2021eko abenduaren 24a
| align="center" | -----
| align="center" |35.000
| align="center" |%6,5 (%13,8)
|-
| align="center" |295
| align="center" |75
| align="center" |2021eko abenduaren 27a
| align="center" |[[Uxue Alberdi]] ''(idazlea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,5 (%8,7)
| rowspan="5" align="center" |'''63'''
%2,8 (%7,6)
|-
| align="center" |296
| align="center" |76
| align="center" |2021eko abenduaren 28a
| align="center" |[[Asier Alegria]] eta [[Tania Llanos]] ''([[Baserria (telebista saioa)|Baserria]]ko''<nowiki/> irabazleak)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%1,7 (%3,7)
|-
| align="center" |297
| align="center" |77
| align="center" |2021eko abenduaren 29a
| align="center" |[[Fran Urias]] eta [[Ane Bastida]] ''([[Zelanda (musika taldea)|Zelanda]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,0 (%9,5)
|-
| align="center" |298
| align="center" |78
| align="center" |2021eko abenduaren 30a
| align="center" |[[Maite Ortiz de Mendibil|Maite]] eta [[Eneritz Lizardi|Eneritz]] ''(Munduko [[zesta punta]] txapeldunak)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%3,7 (%9,2)
|-
| align="center" |299
| align="center" |79
| align="center" |2021eko abenduaren 31a
| align="center" |[[Mikel Elizegi]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%3,3 (%6,9)
|-
| align="center" |300
| align="center" |80
| align="center" |2022ko urtarrilaren 3a
| align="center" |[[Lide Hernando]] eta [[Iñigo Etxarri]] ''([[Liher]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,1 (%8,3)
| rowspan="4" align="center" |'''64'''
%3,9 (%9,8)
|-
| align="center" |301
| align="center" |81
| align="center" |2022ko urtarrilaren 4a
| align="center" |[[Kirmen Uribe]] ''(idazlea)''
| align="center" |38.000
| align="center" |%6,5 (%16,2)
|-
| align="center" |302
| align="center" |82
| align="center" |2022ko urtarrilaren 5a
| align="center" |[[Peru Ansorena|Peru]], [[Kattalin Ansorena|Kattalin]] eta [[Juanma Zaldua|Juanma]] ''([[Txirri, Mirri eta Txiribiton]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,3 (%6,2)
|-
| align="center" |303
| align="center" |83
| align="center" |2022ko urtarrilaren 7a
| align="center" |[[Julian Iantzi]] ''([[El conquistador del fin del mundo|El conquistador del Caribe]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%2,8 (%8,4)
|-
| align="center" |304
| align="center" |84
| align="center" |2022ko urtarrilaren 10a
| align="center" |[[Paulo Azpiazu]] ''([[Azpiazu Fitness]])''
| align="center" |40.000
| align="center" |%7,5 (%16,3)
| rowspan="5" align="center" |'''65'''
%6,2 (%16,1)
|-
| align="center" |305
| align="center" |85
| align="center" |2022ko urtarrilaren 11a
| align="center" |[[Xabier Madariaga]] ''([[Abiapuntua (telebista saioa)|Abiapuntua]])''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,4 (%17,1)
|-
| align="center" |306
| align="center" |86
| align="center" |2022ko urtarrilaren 12a
| align="center" |[[Gaizka Aranguren]] ''([[Itxi liburuak (telebista saioa)|Itxi liburuak]])''
| align="center" |37.000
| align="center" |%7,1 (%19,0)
|-
| align="center" |307
| align="center" |87
| align="center" |2022ko urtarrilaren 13a
| align="center" |[[Ugaitz Mugertza]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,4 (%13,1)
|-
| align="center" |308
| align="center" |88
| align="center" |2022ko urtarrilaren 14a
| align="center" |[[Xabi Aburruzaga]] ''(trikitilaria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,4 (%15,2)
|-
| align="center" |309
| align="center" |89
| align="center" |2022ko urtarrilaren 17a
| align="center" |[[Kepa Errasti]] eta [[Tania Fornieles]] ''([[Tarara (antzezlana)|Tarara]])''
| align="center" |33.000
| align="center" |%5,9 (%15,1)
| rowspan="5" align="center" |'''66'''
%5,4 (%13,3)
|-
| align="center" |310
| align="center" |90
| align="center" |2022ko urtarrilaren 18a
| align="center" |[[Dorleta Urretabizkaia|Dorleta]], [[Xabier López Jimeno|Xabier]] eta [[Miren Arrieta|Miren]] ''([[Semea pixka bat motelago dabil soilik (antzezlana)|Semea pixka bat...]])''
| align="center" |33.000
| align="center" |%6,5 (%17,5)
|-
| align="center" |311
| align="center" |91
| align="center" |2022ko urtarrilaren 19a
| align="center" |[[Joseba Irazoki]] ''(musikaria)''
| align="center" |38.000
| align="center" |%7,1 (%15,8)
|-
| align="center" |312
| align="center" |92
| align="center" |2022ko urtarrilaren 20a
| align="center" |[[Izaro Iraeta]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,1 (%10,0)
|-
| align="center" |313
| align="center" |93
| align="center" |2022ko urtarrilaren 21a
| align="center" |[[Olatz Beobide]] eta [[Ximun Fuchs]] ''([[Zaldi urdina (antzezlana)|Zaldi urdina]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,4 (%8,2)
|-
| align="center" |314
| align="center" |94
| align="center" |2022ko urtarrilaren 24a
| align="center" |[[Aitziber Garmendia]] eta [[Telmo Irureta]] ''([[Sexberdinak (antzezlana)|Sexberdinak]])''
| align="center" |35.000
| align="center" |%7,6 (%21,0)
| rowspan="5" align="center" |'''67'''
%5,5 (%14,2)
|-
| align="center" |315
| align="center" |95
| align="center" |2022ko urtarrilaren 25a
| align="center" |[[Jon Artano]] ''(kazetaria)''
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,9 (%17,1)
|-
| align="center" |316
| align="center" |96
| align="center" |2022ko urtarrilaren 26a
| align="center" |[[Irati Jimenez]] ''(idazlea)''
| align="center" |29.000
| align="center" |%6,1 (%17,9)
|-
| align="center" |317
| align="center" |97
| align="center" |2022ko urtarrilaren 27a
| align="center" |[[Lourdes Oiarbide]] ''(txirrindularia)''
| align="center" |29.000
| align="center" |%6,0 (%12,3)
|-
| align="center" |318
| align="center" |98
| align="center" |2022ko urtarrilaren 28a
| align="center" |[[Iñaki Leturia]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,7 (%2,7)
|-
| align="center" |319
| align="center" |99
| align="center" |2022ko urtarrilaren 31a
| align="center" |[[Sara Gandara]] ''(kazetaria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,3 (%12,0)
| rowspan="5" align="center" |'''68'''
%5,8 (%14,1)
|-
| align="center" |320
| align="center" |100
| align="center" |2022ko otsailaren 1a
| align="center" |[[Olaia Urtiaga]] ''(kazetaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%4,9 (%15,2)
|-
| align="center" |321
| align="center" |101
| align="center" |2022ko otsailaren 2a
| align="center" |[[Itxaro Borda]] ''(idazlea)''
| align="center" |34.000
| align="center" |%7,7 (%17,4)
|-
| align="center" |322
| align="center" |102
| align="center" |2022ko otsailaren 3a
| align="center" |[[Unai Agirre]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,6 (%10,7)
|-
| align="center" |323
| align="center" |103
| align="center" |2022ko otsailaren 4a
| align="center" |[[Iraitz Arrospide]] ''(korrikalaria)''
| align="center" |34.000
| align="center" |%7,3 (%15,4)
|-
| align="center" |324
| align="center" |104
| align="center" |2022ko otsailaren 7a
| align="center" |[[Oier Zuñiga]], [[Belén Cruz]] eta [[Eneko Gil]] ''([[Eresia (antzezlana)|Eresia]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,0 (%6,5)
| rowspan="5" align="center" |'''69'''
%4,7 (%12,4)
|-
| align="center" |325
| align="center" |105
| align="center" |2022ko otsailaren 8a
| align="center" |[[Goizalde Landabaso]] ''(idazlea)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%5,3 (%14,3)
|-
| align="center" |326
| align="center" |106
| align="center" |2022ko otsailaren 9a
| align="center" |[[Kai Nakai]] ''(abeslaria)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%5,5 (%16,5)
|-
| align="center" |327
| align="center" |107
| align="center" |2022ko otsailaren 10a
| align="center" |[[Urko Aristi]] ''([[Euskal Irrati Telebista|EiTB]]ko<nowiki/> irratietako zuzendaria)''
| align="center" |28.000
| align="center" |%5,9 (%13,9)
|-
| align="center" |328
| align="center" |108
| align="center" |2022ko otsailaren 11a
| align="center" |[[Tessa Andonegi]] eta [[Joana Garitano]] ''([[Irabazi arte (telesaila)|Irabazi arte]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,6 (%11,0)
|-
| align="center" |329
| align="center" |109
| align="center" |2022ko otsailaren 14a
| align="center" |[[Peio Ospital]] ''(abeslaria)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,4 (%11,7)
| rowspan="5" align="center" |'''70'''
%3,3 (%8,6)
|-
| align="center" |330
| align="center" |110
| align="center" |2022ko otsailaren 15a
| align="center" |[[Urko Olazabal]] ''([[Goya Sariak|Goya Sarietako]] aktore irabazlea)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,2 (%11,0)
|-
| align="center" |331
| align="center" |111
| align="center" |2022ko otsailaren 16a
| align="center" |[[Aiert Beobide]] eta [[Iurre Aranburu]] ''([[Haatik konpainia]])''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,6 (%13,3)
|-
| align="center" |332
| align="center" |112
| align="center" |2022ko otsailaren 17a
| align="center" |[[Oihana Maritorena]] ''(aktorea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,2 (%6,7)
|-
| align="center" |333
| align="center" |113
| align="center" |2022ko otsailaren 18a
| align="center" |[[Eneko Otaño]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,1 (%0,1)
|-
| align="center" |334
| align="center" |114
| align="center" |2022ko otsailaren 21a
| align="center" |[[Amaia Elizaran]] ''(dantzaria)''
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,9 (%13,0)
| rowspan="5" align="center" |'''71'''
%4,1 (%11,0)
|-
| align="center" |335
| align="center" |115
| align="center" |2022ko otsailaren 22a
| align="center" |[[Mitxel Santamarina]] eta [[Ylenia Baglietto]] ''([[Erresuma (antzezlana)|Erresuma]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%6,9)
|-
| align="center" |336
| align="center" |116
| align="center" |2022ko otsailaren 23a
| align="center" |[[Iñigo Vicens]] ''(entrenatzaile pertsonala)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%5,3 (%15,5)
|-
| align="center" |337
| align="center" |117
| align="center" |2022ko otsailaren 24a
| align="center" |[[Jorge Cerrato]] ''(kazetaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,5 (%9,3)
|-
| align="center" |338
| align="center" |118
| align="center" |2022ko otsailaren 25a
| align="center" |[[Beñat Zaton]], [[Joseba Iturraspe]] eta [[Irati Irizar]] ''([[McOnak]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,1 (%10,2)
|-
| align="center" |339
| align="center" |119
| align="center" |2022ko otsailaren 28a
| align="center" |[[Kerman Lejarraga]] ''(boxeolaria)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,3 (%9,5)
| rowspan="5" align="center" |'''72'''
%3,5 (%8,2)
|-
| align="center" |340
| align="center" |120
| align="center" |2022ko martxoaren 1a
| align="center" |[[Miguel Angel Lotina]] ''(futbol entrenatzailea)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%3,6 (%7,2)
|-
| align="center" |341
| align="center" |121
| align="center" |2022ko martxoaren 2a
| align="center" |[[Asier Odriozola]] ''(kazetaria)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%3,9 (%11,1)
|-
| align="center" |342
| align="center" |122
| align="center" |2022ko martxoaren 3a
| align="center" |[[Zibel Damestoy|Zibel]], [[Arthur Barat|Arthur]] eta [[Xabi Etcheverry|Xabi]] ''([[Bilaka kolektiboa]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,1 (%2,8)
|-
| align="center" |343
| align="center" |123
| align="center" |2022ko martxoaren 4a
| align="center" |[[Madalen Etxegarai]] eta [[Olatz Ruiz]] ''(pilotariak)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%4,4 (%10,6)
|-
| align="center" |344
| align="center" |124
| align="center" |2022ko martxoaren 7a
| align="center" |[[Josebe Iturrioz]] ''(aktibista trans feminista)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,7 (%7,2)
| rowspan="5" align="center" |'''73'''
%4,1 (%9,9)
|-
| align="center" |345
| align="center" |125
| align="center" |2022ko martxoaren 8a
| align="center" |[[Lur Errekondo]] ''(harrijasotzailea)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,7 (%12,6)
|-
| align="center" |346
| align="center" |126
| align="center" |2022ko martxoaren 9a
| align="center" |[[Sebastian Lizaso]] eta [[Aitor Mendiluze]] ''(bertsolariak)''
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,7 (%16,6)
|-
| align="center" |347
| align="center" |127
| align="center" |2022ko martxoaren 10a
| align="center" |[[Maren Alonso]] ''(abeslaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,2 (%0,7)
|-
| align="center" |348
| align="center" |128
| align="center" |2022ko martxoaren 11a
| align="center" |[[Asier Gozategi]] eta [[Iñigo Goikoetxea]] ''([[Gozategi]])''
| align="center" |29.000
| align="center" |%6,3 (%12,5)
|-
| align="center" |349
| align="center" |129
| align="center" |2022ko martxoaren 14a
| align="center" |[[Andres Osa|Andres Osa "Sakona"]] ''(kazetaria)''
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,7 (%13,3)
| rowspan="5" align="center" |'''74'''
%3,7 (%11,1)
|-
| align="center" |350
| align="center" |130
| align="center" |2022ko martxoaren 15a
| align="center" |[[Ainhoa Sánchez]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,5 (%4,7)
|-
| align="center" |351
| align="center" |131
| align="center" |2022ko martxoaren 16a
| align="center" |[[Garbiñe Biurrun]] ''(epailea)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%5,4 (%13,1)
|-
| align="center" |352
| align="center" |132
| align="center" |2022ko martxoaren 17a
| align="center" |[[Imanol Lazkano]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,4 (%6,4)
|-
| align="center" |353
| align="center" |133
| align="center" |2022ko martxoaren 18a
| align="center" |[[Maialen Sorzabalbere|Maialen]], [[Amaia Iraundegi|Amaia]] eta [[Graxi Arregi|Graxi]] ''([[Barrexerka taldea]])''
| align="center" |26.000
| align="center" |%5,7 (%18,0)
|-
| align="center" |354
| align="center" |134
| align="center" |2022ko martxoaren 21a
| align="center" |[[Anje Duhalde]] ''(abeslaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,1 (%11,6)
| rowspan="5" align="center" |'''75'''
%4,3 (%12,1)
|-
| align="center" |355
| align="center" |135
| align="center" |2022ko martxoaren 22a
| align="center" |[[Pello Reparaz]] ''(abeslaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,3 (%10,5)
|-
| align="center" |356
| align="center" |136
| align="center" |2022ko martxoaren 23a
| align="center" |[[Mikel Astarloza]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |28.000
| align="center" |%6,8 (%17,2)
|-
| align="center" |357
| align="center" |137
| align="center" |2022ko martxoaren 24a
| align="center" |<small>[[Joli Pascualena]], [[Iker Huizi]] eta [[Santi Romano]] ''([[Demode quartet]])''</small>
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,9 (%15,2)
|-
| align="center" |358
| align="center" |138
| align="center" |2022ko martxoaren 25a
| align="center" |<small>[[Koldo Soret]] eta [[Ursula Strong]] ''([[Niña Coyote eta Chico Tornado]])''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,6 (%6,0)
|-
| align="center" |359
| align="center" |139
| align="center" |2022ko martxoaren 28a
| align="center" |[[Iker Vicente]] eta [[Mikel Larrañaga]] ''(aizkolariak)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%6,8 (%23,1)
| rowspan="5" align="center" |'''76'''
%4,8 (%14,8)
|-
| align="center" |360
| align="center" |140
| align="center" |2022ko martxoaren 29a
| align="center" |[[Lander Zalakain|Lander]], [[Lore Nekane Billelabeitia|Lore Nekane]] eta [[Josu Ximun Billelabeitia|Josu Ximun]] ''([[Belako (musika taldea)|Belako]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,7 (%12,1)
|-
| align="center" |361
| align="center" |141
| align="center" |2022ko martxoaren 30a
| align="center" |<small>[[Aritz Erkiaga]] eta [[Jon Zabala (puntista)|Jon Zabala]] ''([[Jai Alai]] Winter Serieseko txapeldunak)''</small>
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,7 (%15,3)
|-
| align="center" |362
| align="center" |142
| align="center" |2022ko martxoaren 31a
| align="center" |<small>[[Jon Ander Urresti|Jon Ander]], [[Matxalen de Pedro|Matxalen]] eta [[Xanti Agirrezabala|Xanti]] ''([[Antigone edo ezetzaren beharra]])''</small>
| align="center" |27.000
| align="center" |%5,9 (%16,1)
|-
| align="center" |363
| align="center" |143
| align="center" |2022ko apirilaren 1a
| align="center" |[[Andrea Arrizabalaga]] ''(kazetaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%7.5)
|-
| align="center" |364
| align="center" |144
| align="center" |2022ko apirilaren 4a
| align="center" |<small>[[Mikel Pagadizabal]] eta [[Zuhaitz Gurrutxaga]] ''([[Herri txiki, infernu handi (telebista saioa)|Herri txiki, infernu handi]])''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,2 (%7,4)
| rowspan="5" align="center" |'''77'''
%4,7 (%12,4)
|-
| align="center" |365
| align="center" |145
| align="center" |2022ko apirilaren 5a
| align="center" |[[Igor Astarloa]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,3 (%13,1)
|-
| align="center" |366
| align="center" |146
| align="center" |2022ko apirilaren 6a
| align="center" |<small>[[Bárbara Rivas]], [[Maryse Urruty]] eta [[Joana Olasagasti]] ''([[Oihana (antzezlana)|Oihana]])''</small>
| align="center" |28.000
| align="center" |%7,2 (%20,3)
|-
| align="center" |367
| align="center" |147
| align="center" |2022ko apirilaren 7a
| align="center" |[[Julio Vila "Julius MC"]] ''(DJ)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,9 (%14,9)
|-
| align="center" |368
| align="center" |148
| align="center" |2022ko apirilaren 8a
| align="center" |[[Mikel Mendizabal]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,1 (%6,1)
|-
| align="center" |369
| align="center" |149
| align="center" |2022ko apirilaren 11a
| align="center" |<small>[[Edurne Azkarate]], [[Intza Alkain]] eta [[Mikel Ibarguren Egibar|Mikel Ibarguren]] ''([[Album (antzezlana)|Album]])''</small>
| align="center" |18.000
| align="center" |%5,3 (%18,1)
| rowspan="3" align="center" |'''78'''
%5,4 (%16,6)
|-
| align="center" |370
| align="center" |150
| align="center" |2022ko apirilaren 12a
| align="center" |[[Karmele Jaio]] ''(idazlea)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%2,1 (%7,2)
|-
| align="center" |371
| align="center" |151
| align="center" |2022ko apirilaren 13a
| align="center" |[[Jean Mixel Bedaxagar]] ''(musikaria)''
| align="center" |30.000
| align="center" |%8,9 (%24,5)
|-
| align="center" |372
| align="center" |152
| align="center" |2022ko apirilaren 19a
| align="center" |[[Jokin Oregi]] eta [[Ana Meabe]] ''([[Ama (antzezlana)|Ama]])''
| align="center" |22.000
| align="center" |%4,6 (%12,1)
| rowspan="4" align="center" |'''79'''
%3,6 (%9,8)
|-
| align="center" |373
| align="center" |153
| align="center" |2022ko apirilaren 20a
| align="center" |[[Iokin Elortza]], [[Martin Sarasketa]] eta [[Iñaki Elortza (musikaria)|Iñaki Elortza]] ''([[Seiurte]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%0.9 (%2,0)
|-
| align="center" |374
| align="center" |154
| align="center" |2022ko apirilaren 21a
| align="center" |[[Amets Txurruka]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,1 (%14,9)
|-
| align="center" |375
| align="center" |155
| align="center" |2022ko apirilaren 22a
| align="center" |[[Onintza Enbeita]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,8 (%10,1)
|-
| align="center" |376
| align="center" |156
| align="center" |2022ko apirilaren 25a
| align="center" |[[Itziar Alduntzin]] ''(kazetaria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,4 (%7,7)
| rowspan="5" align="center" |'''80'''
%5,7 (%15,8)
|-
| align="center" |377
| align="center" |157
| align="center" |2022ko apirilaren 26a
| align="center" |[[Mikel Moreno]] ''(musikaria)''
| align="center" |28.000
| align="center" |%7,2 (%19,5)
|-
| align="center" |378
| align="center" |158
| align="center" |2022ko apirilaren 27a
| align="center" |[[Arantxa Urretabizkaia]] ''(idazlea)''
| align="center" |29.000
| align="center" |%6,2 (%17,5)
|-
| align="center" |379
| align="center" |159
| align="center" |2022ko apirilaren 28a
| align="center" |[[Pantxoa Karrere|Pantxoa Carrere]] ''(abeslaria)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%6,0 (%15,9)
|-
| align="center" |380
| align="center" |160
| align="center" |2022ko apirilaren 29a
| align="center" |[[Julen Urdaibai]] ''(korrikalaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%6,7 (%18,4)
|-
| align="center" |381
| align="center" |161
| align="center" |2022ko maiatzaren 2a
| align="center" |[[Joseba Tapia]] ''(musikaria)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,9 (%8,2)
| rowspan="5" align="center" |'''81'''
%3,4 (%8,2)
|-
| align="center" |382
| align="center" |162
| align="center" |2022ko maiatzaren 3a
| align="center" |[[Odei Barroso]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,9 (%11,0)
|-
| align="center" |383
| align="center" |163
| align="center" |2022ko maiatzaren 4a
| align="center" |[[Adur Etxezarreta]] ''(eskiatzailea)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,7 (%9,1)
|-
| align="center" |384
| align="center" |164
| align="center" |2022ko maiatzaren 5a
| align="center" |[[Klaudio Landa]] ''([[Jateko modukoa (telebista saioa)|Jateko modukoa]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,1 (%7,3)
|-
| align="center" |385
| align="center" |165
| align="center" |2022ko maiatzaren 6a
| align="center" |[[Eneritz Iturriagaetxebarria]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,4 (%5,2)
|-
| align="center" |386
| align="center" |166
| align="center" |2022ko maiatzaren 9a
| align="center" |[[Izaro Andres]] ''(abeslaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,6 (%9,2)
| rowspan="5" align="center" |'''82'''
%5,7 (%16,7)
|-
| align="center" |387
| align="center" |167
| align="center" |2022ko maiatzaren 10a
| align="center" |[[John Andueza]] ''(idazlea)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%6,2 (%24,2)
|-
| align="center" |388
| align="center" |168
| align="center" |2022ko maiatzaren 11a
| align="center" |[[Oihana Kortazar]] ''(korrikalaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%10,3)
|-
| align="center" |389
| align="center" |169
| align="center" |2022ko maiatzaren 12a
| align="center" |[[Juan Mari Beltran]] ''(musikaria)''
| align="center" |30.000
| align="center" |%7,3 (%21,5)
|-
| align="center" |390
| align="center" |170
| align="center" |2022ko maiatzaren 13a
| align="center" |[[Eva Aizpurua|Eva]], [[Naroa Ruiz de Galarreta|Naroa]] eta [[Iraia Ayestaran|Iraia]] ''([[Txuri Urdin IHT]])''
| align="center" |31.000
| align="center" |%8,3 (%18,3)
|-
| align="center" |391
| align="center" |171
| align="center" |2022ko maiatzaren 16a
| align="center" |[[Juan Luis Zabala]] ''(idazlea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,5 (%4,8)
| rowspan="5" align="center" |
'''83'''
%3,1 (%8,5)
|-
| align="center" |392
| align="center" |172
| align="center" |2022ko maiatzaren 17a
| align="center" |[[Garazi Sánchez]] ''(surflaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%3,2 (%10,1)
|-
| align="center" |393
| align="center" |173
| align="center" |2022ko maiatzaren 18a
| align="center" |[[Andoni Basterretxea|Andoni]], [[Juan Yurrita|Juan]] eta [[Haritz Arreguy|Haritz]] ''([[Delirium Tremens (musika taldea)|Delirium Tremens]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%5,5)
|-
| align="center" |394
| align="center" |174
| align="center" |2022ko maiatzaren 19a
| align="center" |[[Amane Ibañez]] ''(kazetaria)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,9 (%12,9)
|-
| align="center" |395
| align="center" |175
| align="center" |2022ko maiatzaren 20a
| align="center" |[[Jose Kruz Gurrutxaga]] ''(aktorea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,1 (%9,2)
|-
| align="center" |396
| align="center" |176
| align="center" |2022ko maiatzaren 23a
| align="center" |[[Alaia Martin]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,1 (%12,4)
| rowspan="5" align="center" |
'''84'''
%2,9 (%7,9)
|-
| align="center" |397
| align="center" |177
| align="center" |2022ko maiatzaren 24a
| align="center" |[[Koldo Anasagasti]] ''(idazlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,0 (%6,3)
|-
| align="center" |398
| align="center" |178
| align="center" |2022ko maiatzaren 25a
| align="center" |[[Martxelo Otamendi]] ''(kazetaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,7 (%5,6)
|-
| align="center" |399
| align="center" |179
| align="center" |2022ko maiatzaren 26a
| align="center" |[[Eneritz Artetxe]] ''(aktorea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,1 (%5,7)
|-
| align="center" |400
| align="center" |180
| align="center" |2022ko maiatzaren 27a
| align="center" |[[Pello Armendariz]] eta [[Asier Iriondo (musikaria)|Asier Iriondo]] ''([[Skakeitan]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,8 (%9,3)
|-
| align="center" |401
| align="center" |181
| align="center" |2022ko maiatzaren 30a
| align="center" |[[Franck Dolosor]] ''(kazetaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%3,8)
| rowspan="5" align="center" |
'''85'''
%3,5 (%9,5)
|-
| align="center" |402
| align="center" |182
| align="center" |2022ko maiatzaren 31a
| align="center" |[[Aitor Gabilondo]] ''(aktorea eta musikaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,2 (%11,7)
|-
| align="center" |403
| align="center" |183
| align="center" |2022ko ekainaren 1a
| align="center" |[[Paul Urkijo]] ''(zine zuzendaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,3 (%7,0)
|-
| align="center" |404
| align="center" |184
| align="center" |2022ko ekainaren 2a
| align="center" |[[Ibon Larrinaga]] ''(boxeolari ohia)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,7 (%13,5)
|-
| align="center" |405
| align="center" |185
| align="center" |2022ko ekainaren 3a
| align="center" |<small>[[Janire Etxabe]] eta [[Harkaitz Martinez de San Vicente]] ''([[Dendu (ikuskizuna)|Dendu]])''</small>
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,6 (%11,7)
|-
| align="center" |406
| align="center" |186
| align="center" |2022ko ekainaren 6a
| align="center" |[[Naroa Agirre]] ''(pertika-jauzilari ohia)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,6 (%13,9)
| rowspan="5" align="center" |
'''86'''
%5,1 (%12,7)
|-
| align="center" |407
| align="center" |187
| align="center" |2022ko ekainaren 7a
| align="center" |[[Aitor Bengoetxea|Aitor Bengoetxea 'Bengo']] ''(break dantzaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%6,0 (%16,9)
|-
| align="center" |408
| align="center" |188
| align="center" |2022ko ekainaren 8a
| align="center" |[[Jose Luis Jimenez|Jose Luis Jimenez 'Beltza']] eta [[Yoni Camacho]] ''([[Sonakay]])''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,1 (%11,4)
|-
| align="center" |409
| align="center" |189
| align="center" |2022ko ekainaren 9a
| align="center" |[[Xanti Korkostegi|Xanti]], [[Maria Redondo|Maria]] eta [[Ainhoa Aierbe|Ainhoa]] ''([[Itsatsita, ezohiko musikala]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,3 (%9,5)
|-
| align="center" |410
| align="center" |190
| align="center" |2022ko ekainaren 10a
| align="center" |[[Ainara Lasa|Ainara]], [[Amagoia Gurrutxaga|Amagoia]], [[Idurre Eskisabel|Idurre]] eta [[Lorea Agirre|Lorea]] ''([[Lokatza (podcasta)|Lokatza]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,5 (%11,7)
|-
| align="center" |411
| align="center" |191
| align="center" |2022ko ekainaren 13a
| align="center" |[[Julian Iparragirre]] ''(irrati esataria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,2 (%4,1)
| rowspan="5" align="center" |
'''87'''
%4,5 (%9,9)
|-
| align="center" |412
| align="center" |192
| align="center" |2022ko ekainaren 14a
| align="center" |[[Arantxa Artza|Arantxa Arza]] ''(irrati esataria)''
| align="center" |26.000
| align="center" |%7,5 (%19,0)
|-
| align="center" |413
| align="center" |193
| align="center" |2022ko ekainaren 15a
| align="center" |[[Xabi Solano]] ''(musikaria)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%6,1 (%11,3)
|-
| align="center" |414
| align="center" |194
| align="center" |2022ko ekainaren 16a
| align="center" |[[Aritz Egea]] ''(korrikalaria)''
| align="center" |25.000
| align="center" |%6,8 (%14,8)
|-
| align="center" |415
| align="center" |195
| align="center" |2022ko ekainaren 17a
| align="center" |[[Julian Iantzi]] ''([[Edozein herriko (telebista saioa)|Edozein herriko]])''
| align="center" |0
| align="center" |%0,1 (%0,2)
|-
| align="center" |416
| align="center" |196
| align="center" |2022ko ekainaren 20a
| align="center" |[[Peru Abarrategi]] ''<small>([[Arabako Bertsolari Txapelketa]]ko<nowiki/> irabazlea)</small>''
| align="center" |26.000
| align="center" |%6,7 (%18,0)
| rowspan="5" align="center" |
'''88'''
%4,2 (%12,2)
|-
| align="center" |417
| align="center" |197
| align="center" |2022ko ekainaren 21a
| align="center" |[[Ines Osinaga]] ''(abeslaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,4 (%9,5)
|-
| align="center" |418
| align="center" |198
| align="center" |2022ko ekainaren 22a
| align="center" |[[Alex Txikon]] eta [[Ernesto Ezpeleta 'Bihurri']] ''(aizkolariak)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%5,5)
|-
| align="center" |419
| align="center" |199
| align="center" |2022ko ekainaren 23a
| align="center" |[[Julen Alberdi]] eta [[Nerea Arruti]] <small>''([[Urrezko Aizkolariak|Urrezko Aizkola]]ko<nowiki/> txapeldunak)''</small>
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,9 (%12,9)
|-
| align="center" |420
| align="center" |200
| align="center" |2022ko ekainaren 24a
| align="center" |[[Mikel Orbañanos]] ''<small>([[Hondarribia Arraun Elkartea|Hondarribia Arraun Elkarte]]ko<nowiki/> entrenatzailea)</small>''
| align="center" |12.000
| align="center" |%4,1 (%15,1)
|-
| align="center" |421
| align="center" |201
| align="center" |2022ko ekainaren 27a
| align="center" |[[Iker Zabala|Iker]], [[Alain Colunga|Alain]] eta [[Gorka Aranberri|Gorka]] ''([[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea|Urdaibai Arraun Elkartea]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,8 (%12,6)
| rowspan="4" align="center" |
'''89'''
%4,9 (%13,6)
|-
| align="center" |422
| align="center" |202
| align="center" |2022ko ekainaren 28a
| align="center" |[[Gorka Hermosa]] ''(akordeoilaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%5,0 (%13,8)
|-
| align="center" |423
| align="center" |203
| align="center" |2022ko ekainaren 29a
| align="center" |[[Yogurinha Borova]] eta [[Eneko Garcia|Albina Stardust]] ''(drag queen-ak)''
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,8 (%12,3)
|-
| align="center" |424
| align="center" |204
| align="center" |2022ko ekainaren 30a
| align="center" |[[Karmele Gisasola]] ''(herri kirolaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%5,1 (%15,7)
|-
| align="center" |425
| align="center" |205
| align="center" |2022ko uztailaren 4a
| align="center" |[[Xabier Garate "Seleta"|"Seleta"]], [[Aitzol Atutxa|Atutxa]] eta [[Nakor Markez|Nakor]] ''<small>([[El conquistador del fin del mundo|El conquistador del Caribe]], finala)</small>''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%8,1)
| rowspan="5" align="center" |
'''90'''
%2,1 (%4,6)
|-
| align="center" |426
| align="center" |206
| align="center" |2022ko uztailaren 5a
| align="center" |[[Joseba Olagarai]] ''(aurkezlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,5 (%3,2)
|-
| align="center" |427
| align="center" |207
| align="center" |2022ko uztailaren 6a
| align="center" |[[Oihana Azkorbebeitia]] ''(mendi korrikalaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,6 (%4,1)
|-
| align="center" |428
| align="center" |208
| align="center" |2022ko uztailaren 7a
| align="center" |[[Javi Rivero]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,7 (%2,1)
|-
| align="center" |429
| align="center" |209
| align="center" |2022ko uztailaren 8a
| align="center" |[[Mikel Lizarralde (igarlea)|Mikel Lizarralde]] ''(mediuma)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%3,0 (%5,6)
|-
| align="center" |430
| align="center" |210
| align="center" |2022ko uztailaren 11a
| align="center" |[[Agus Garmendia]] eta [[Ione Zozaya]] ''([[Kilimak (musika taldea)|Kilimak]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,9 (%7,8)
| rowspan="4" align="center" |
'''91'''
%1,6 (%5,2)
|-
| align="center" |431
| align="center" |211
| align="center" |2022ko uztailaren 12a
| align="center" |[[Amaia Artetxe]] ''(kazetaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,2 (%3,3)
|-
| align="center" |432
| align="center" |212
| align="center" |2022ko uztailaren 13a
| align="center" |[[Niko Etxart]] ''(abeslaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,5 (%6,7)
|-
| align="center" |433
| align="center" |213
| align="center" |2022ko uztailaren 15a
| align="center" |[[Sara Alonso]] ''(mendi korrikalaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%2,8)
|-
| align="center" |434
| align="center" |214
| align="center" |2022ko uztailaren 18a
| align="center" |<small>[[Zuriñe Hidalgo]], [[Amancay Gaztañaga]] eta [[Erika Olaizola]] ''([[Vikingak (telebista saioa)|Vikingak]])''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,5 (%3,2)
| rowspan="5" align="center" |
'''92'''
%3,1 (%8,8)
|-
| align="center" |435
| align="center" |215
| align="center" |2022ko uztailaren 19a
| align="center" |[[Lierni Agirrezabala]] ''(kazetaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%1,8)
|-
| align="center" |436
| align="center" |216
| align="center" |2022ko uztailaren 20a
| align="center" |<small>[[Jokin Ramos]] eta [[Ainize Lizarralde]] ''([[El conquistador del fin del mundo|El conquis 18]]ko<nowiki/> irabazleak)''</small>
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%13,5)
|-
| align="center" |437
| align="center" |217
| align="center" |2022ko uztailaren 21a
| align="center" |[[Zigor Iturrieta]] ''(sukadari eta korrikalaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%5,2 (%14,0)
|-
| align="center" |438
| align="center" |218
| align="center" |2022ko uztailaren 22a
| align="center" |[[Amaia Oreja|Amaia]], [[Maixa Lizarribar|Maixa]], [[Alaitz Telletxea|Alaitz]] eta [[Kristina Solano|Kristina]] ''([[AMAK (musika taldea)|AMAK)]]''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,3 (%11,3)
|-
| align="center" |439
| align="center" |219
| align="center" |2022ko uztailaren 26a
| align="center" |[[Nadeth Agirre|Nadeth]], [[Itxaso Azkonobieta|Itxaso]] eta [[Rafa Gonzalez de Txabarri|Rafa]] ''([[Orio Arraunketa Elkartea]])''
| align="center" |9.000
| align="center" |%3,4 (%9,2)
| rowspan="4" align="center" |
'''93'''
%1,9 (%4,8)
|-
| align="center" |440
| align="center" |220
| align="center" |2022ko uztailaren 27a
| align="center" |[[Rafa Rueda]] ''(musikaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%3,0 (%7,6)
|-
| align="center" |441
| align="center" |221
| align="center" |2022ko uztailaren 28a
| align="center" |[[Igor Makazaga]] ''([[Donostiarra]]ko<nowiki/> entrenatzailea)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,7 (%2,1)
|-
| align="center" |442
| align="center" |222
| align="center" |2022ko uztailaren 29a
| align="center" |[[Julen Gabirondo]] ''(segalaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%0,4)
|}
=== Bereziak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:28%" |Biba Egunean Behin!
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#ff4444; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#ff4444; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1
| align="center" |Biba Egunean Behin! ''<small>(21:31 - 22:32)</small>''
| align="center" |2021eko abenduaren 16a
| align="center" |33.000
| align="center" |%4,5 (%13,1)
|-
| align="center" |2
| align="center" |Biba Egunean Behin! ''<small>(22:35 - 23:35)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 12a
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,1 (%12,9)
|}
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:28%" |Biba zuek! Ondorengoak
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#ff4444; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#ff4444; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |3
| align="center" |Biba zuek! Ondorengoak ''<small>(22:38 - 23:38)</small>''
| align="center" |2021eko abenduaren 16a
| align="center" |12.000
| align="center" |%1,9 (%6,0)
|}
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:28%" |Biba 2022
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#ff4444; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#ff4444; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |4
| align="center" |Biba 2022 ''<small>(22:41 - 23:47)</small>''
| align="center" |2021eko abenduaren 31a
| align="center" |32.000
| align="center" |%4,7 (%11,5)
|-
| align="center" |5
| align="center" |Biba 2022 ''<small>(00:09 - 01:07)</small>''
| align="center" |2022ko urtarrilaren 1a
| align="center" |86.000
| align="center" |%10,3 (%16,4)
|}
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:28%" |Biba Korrika!
! rowspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#ff4444; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#ff4444; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#ff4444; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |6
| align="center" |1. atala ''<small>(21:16 - 21:46)</small>''
| align="center" |2022ko martxoaren 31a
| align="center" |0
| align="center" |%0,1 (%0,2)
|-
| align="center" |7
| align="center" |2. atala ''<small>(21:11 - 21:18)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 1a
| align="center" |
| align="center" |%7,8 (%18,4)
|-
| align="center" |8
| align="center" |3. atala ''<small>(21:18 - 21:48)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 4a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,8 (%2,3)
|-
| align="center" |9
| align="center" |4. atala ''<small>(21:17 - 21:49)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 5a
| align="center" |5.000
| align="center" |%0,7 (%1,7)
|-
| align="center" |10
| align="center" |5. atala ''<small>(21:18 - 21:48)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 6a
| align="center" |10.000
| align="center" |%1,6 (%3,8)
|-
| align="center" |11
| align="center" |6. atala ''<small>(21:17 - 21:48)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 7a
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,6 (%1,9)
|-
| align="center" |12
| align="center" |7. atala ''<small>(21:16 - 21:22)</small>''
| align="center" |2022ko apirilaren 8a
| align="center" |
| align="center" |%3,6 (%6,8)
|}
=== 3. denboraldia (2022-2023) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:15%;" |Emisio data
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:29%;" |Gonbidatua(k)
! colspan="2" style="background:#44ccff; width:14%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:3%;" |Astea <span style="font-size:smaller">Batez beste</span>
|-
! style="background:#44ccff; width:4%;" |Ikusleak
! style="background:#44ccff; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |443
| align="center" |1
| align="center" |2022ko irailaren 12a
| align="center" |[[Antton Telleria]] eta [[Ilaski Serrano]] ''([[Mihiluze]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
| rowspan="5" align="center" |'''94'''
%2,7 (%8,1)
|-
| align="center" |444
| align="center" |2
| align="center" |2022ko irailaren 13a
| align="center" |[[Eneko Axpe]] ''([[NASA]]ko<nowiki/> fisikaria)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,9 (%1,9)
|-
| align="center" |445
| align="center" |3
| align="center" |2022ko irailaren 14a
| align="center" |[[Xabier Amuriza]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,7 (%13,6)
|-
| align="center" |446
| align="center" |4
| align="center" |2022ko irailaren 15a
| align="center" |<small>[[Gontzal Mendibil]] eta [[Arkaitz Gartziandia]] ''([[Hazia (antzezlana)|Hazia]] antzezlana)''</small>
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,7 (%10,5)
|-
| align="center" |447
| align="center" |5
| align="center" |2022ko irailaren 16a
| align="center" |[[Iker Lauroba|Iker]], [[Lide Hernando|Lide]] eta [[Klara Mendizabal|Klara]] ''([[SOS kantak arriskuan (telebista saioa)|SOS kantak arriskuan]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,3 (%11,8)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |448
| align="center" style="background:OldLace" |6
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko irailaren 19a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Telmo Irureta]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |17.000
| align="center" style="background:OldLace" |%4,8 (%10,9)
| rowspan="4" align="center" |'''95'''
%3,2 (%7,5)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |449
| align="center" style="background:OldLace" |7
| align="center" style="background:OldLace" |2022ko irailaren 20a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Fermin Muguruza]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |3.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,8 (%1,5)
|-
| align="center" |450
| align="center" |8
| align="center" |2022ko irailaren 21a
| align="center" |[[Roberto Moso]] ''(abeslaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,0 (%9,5)
|-
| align="center" |451
| align="center" |9
| align="center" |2022ko irailaren 23a
| align="center" |[[Fermin Aio]] eta [[Garazi Velasco]] ''([[Berpiztu (dokumentala)|Berpiztu]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,2 (%8,1)
|-
| align="center" |452
| align="center" |10
| align="center" |2022ko irailaren 26a
| align="center" |[[Katixa Agirre]] (idazlea)
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,2 (%10,7)
| rowspan="5" align="center" |'''96'''
%2,8 (%8,2)
|-
| align="center" |453
| align="center" |11
| align="center" |2022ko irailaren 27a
| align="center" |[[Lur Errekondo]] eta [[Iñigo Vicens]] ([[Naufragoak (telebista saioa)|Naufragoak]])
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%4,8)
|-
| align="center" |454
| align="center" |12
| align="center" |2022ko irailaren 28a
| align="center" |[[Andoni Iruretagoiena|'Izeta VI']] eta [[Nerea Arruti]] <small>''([[Euskal Pentatloi Saria|Pentatloiko]] irabazleak)''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,3 (%9,5)
|-
| align="center" |455
| align="center" |13
| align="center" |2022ko irailaren 29a
| align="center" |[[Eneritz Aulestia|Eneritz]], [[Alaitz Eskudero|Alaitz]] eta [[Garazi Otaegi|Garazi]] ''([[Neomak]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%7,1)
|-
| align="center" |456
| align="center" |14
| align="center" |2022ko irailaren 30a
| align="center" |[[Joseba Apaolaza|Joseba]], [[Koldo Olabarri|Koldo]] eta [[Ainhoa Goikoetxea|Ainhoa]] ''([[Sagastitarrak]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,7 (%9,0)
|-
| align="center" |457
| align="center" |15
| align="center" |2022ko urriaren 3a
| align="center" |[[Eneko Sagardoy]] ''(aktorea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,6 (%7,3)
| rowspan="5" align="center" |'''97'''
%1,3 (%3,7)
|-
| align="center" |458
| align="center" |16
| align="center" |2022ko urriaren 4a
| align="center" |[[Jon Maya]] ''(dantzaria)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%0,8)
|-
| align="center" |459
| align="center" |17
| align="center" |2022ko urriaren 5a
| align="center" |[[Ane Zuazubiskar]] ''([[Zulora (podcasta)|Zulora]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,7 (%2,1)
|-
| align="center" |460
| align="center" |18
| align="center" |2022ko urriaren 6a
| align="center" |[[Klaudio Landa]] ''([[Jateko modukoa (telebista saioa)|Jateko modukoa]])''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,1 (%0,2)
|-
| align="center" |461
| align="center" |19
| align="center" |2022ko urriaren 7a
| align="center" |[[Josu Zabala Ajuriagerra|Josu Zabala]] ''([[Hertzainak]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%8,3)
|-
| align="center" |462
| align="center" |20
| align="center" |2022ko urriaren 10a
| align="center" |[[Esti Markez]] ''(abeslaria)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,7 (%12,0)
| rowspan="4" align="center" |'''98'''
%2,2 (%7,1)
|-
| align="center" |463
| align="center" |21
| align="center" |2022ko urriaren 11a
| align="center" |[[Jon Abril]] ''(idazlea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%6,4)
|-
| align="center" |464
| align="center" |22
| align="center" |2022ko urriaren 13a
| align="center" |[[Jon Larrañaga|Jon]], [[Unax Eizagirre|Unax]], [[Jon Ander de la Hoz|Jon Ander]] <small>''([[Getariako Arraun Elkartea]])''</small>
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,3 (%3,8)
|-
| align="center" |465
| align="center" |23
| align="center" |2022ko urriaren 14a
| align="center" |<small>[[Igor Elortza]] eta [[Xabi Igoa]] ''([[Bertsolari Txapelketa Nagusia]])''</small>
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,7 (%6,1)
|-
| align="center" |566
| align="center" |24
| align="center" |2022ko urriaren 17a
| align="center" |[[Ainhoa Aierbe|Ainhoa]], [[Mikel Laskurain|Mikel]] eta [[Xanti Korkostegi|Xanti]] ''([[Familia sarekada (antzezlana)|Familia sarekada]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,3 (%4,9)
| rowspan="5" align="center" |'''99'''
%1,5 (%5,3)
|-
| align="center" |467
| align="center" |25
| align="center" |2022ko urriaren 18a
| align="center" |[[Oinatz Bengoetxea]] ''(pilotari ohia)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%2,5)
|-
| align="center" |468
| align="center" |26
| align="center" |2022ko urriaren 19a
| align="center" |[[Iban Garate]] ''([[Necesito ayuda (telebista saioa)|Necesito ayuda]])''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%1,3)
|-
| align="center" |469
| align="center" |27
| align="center" |2022ko urriaren 20a
| align="center" |[[Joseba Urkiola]] ''(kazetaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%6,0)
|-
| align="center" |470
| align="center" |28
| align="center" |2022ko urriaren 21a
| align="center" |[[Uxue Apaolaza]] ''(idazlea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,5 (%11,7)
|-
| align="center" |471
| align="center" |29
| align="center" |2022ko urriaren 24a
| align="center" |[[Andoni Aretxabaleta]] ''(pilotari ohia)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,8 (%9,0)
| rowspan="5" align="center" |'''100'''
%1,9 (%6,3)
|-
| align="center" |472
| align="center" |30
| align="center" |2022ko urriaren 25a
| align="center" |[[Asier Serrano]] ''([[Lorelei (musika taldea)|Lorelei]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,0 (%7,4)
|-
| align="center" |473
| align="center" |31
| align="center" |2022ko urriaren 26a
| align="center" |<small>[[Ander Lipus]], [[Eneko Gil]] eta [[Ane Sagues]] ''([[Hondamendia (antzezlana)|Hondamendia]])''</small>
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,7 (%2,5)
|-
| align="center" |474
| align="center" |32
| align="center" |2022ko urriaren 27a
| align="center" |<small>[[Mikel Martinez]] eta [[Patxo Telleria]] ''([[Alderray (antzezlana)|Alderray]] eta [[Bake lehorra (antzezlana)|Bake lehorra]])''</small>
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,2 (%6,7)
|-
| align="center" |475
| align="center" |33
| align="center" |2022ko urriaren 28a
| align="center" |<small>[[Garazi Egiguren|Garazi]], [[Larraitz Balerdi|Larraitz]] eta [[Ekaitz Goikoetxea|Ekaitz]] ''([[Kimua Dantza Kolektiboa]])''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,8 (%5,8)
|-
| align="center" |476
| align="center" |34
| align="center" |2022ko urriaren 31a
| align="center" |[[Lidia Insausti]] eta [[Dj Makala]] ''([[Arima Soul]])''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%2,0)
| rowspan="4" align="center" |'''101'''
%1,6 (%5,7)
|-
| align="center" |477
| align="center" |35
| align="center" |2022ko azaroaren 2a
| align="center" |[[Asier Hormaza]] eta [[Asier Sota]] ''([[Lagun beltz asko (antzezlana)|Lagun beltz asko]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,5 (%12,8)
|-
| align="center" |478
| align="center" |36
| align="center" |2022ko azaroaren 3a
| align="center" |[[Helene Alberdi]] ''(triatleta)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,0 (%3,8)
|-
| align="center" |479
| align="center" |37
| align="center" |2022ko azaroaren 4a
| align="center" |[[Mirari Martiarena Iraola|Mirari Martiarena]] eta [[Idoia Torregarai]] ''<small>([[Luze edo motz]])</small>''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,3 (%4,0)
|-
| align="center" |480
| align="center" |38
| align="center" |2022ko azaroaren 7a
| align="center" |[[Iñar Sastre]] eta [[Jagoba Astiazaran]] ''([[Arineketan]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,7 (%7,0)
| rowspan="5" align="center" |'''102'''
%2,4 (%6,1)
|-
| align="center" |481
| align="center" |39
| align="center" |2022ko azaroaren 8a
| align="center" |[[Enkarni Genua]] ''(txotxongilolaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%6,5)
|-
| align="center" |482
| align="center" |40
| align="center" |2022ko azaroaren 9a
| align="center" |[[Miren Narbaiza]] ''([[MICE]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%7,7)
|-
| align="center" |483
| align="center" |41
| align="center" |2022ko azaroaren 10a
| align="center" |[[Eneko Olasagasti]] ''(zuzendaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,3 (%7,3)
|-
| align="center" |484
| align="center" |42
| align="center" |2022ko azaroaren 11a
| align="center" |[[Erramun Martikorena]] ''(abeslaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,6 (%2,2)
|-
| align="center" |485
| align="center" |43
| align="center" |2022ko azaroaren 14a
| align="center" |[[Aritz Erkiaga]] eta [[Ibai Zabala]] ''([[Jai Alai|Jai Alai Winter Series]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%7,2)
| rowspan="5" align="center" |'''103'''
%2,7 (%7,7)
|-
| align="center" |486
| align="center" |44
| align="center" |2022ko azaroaren 15a
| align="center" |[[Eñaut Elorrieta]] ''(abeslaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,7 (%8,3)
|-
| align="center" |487
| align="center" |45
| align="center" |2022ko azaroaren 16a
| align="center" |[[Kike Amonarriz]] ''<small>([[Euskaltzaleen Topagunea|Euskaltzaleen Topagune]]ko<nowiki/> lehendakaria)</small>''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,9 (%8,9)
|-
| align="center" |488
| align="center" |46
| align="center" |2022ko azaroaren 17a
| align="center" |[[Xabier Zabala]] ''(musikaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,0 (%5,9)
|-
| align="center" |489
| align="center" |47
| align="center" |2022ko azaroaren 18a
| align="center" |[[Asisko Urmeneta]] ''(komikigilea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,6 (%8,1)
|-
| align="center" |490
| align="center" |48
| align="center" |2022ko azaroaren 21a
| align="center" |<small>[[Pier Paul Berzaitz]] eta [[Phillippe de Ezcurra]] ''(musikariak)''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,5 (%5,5)
| rowspan="5" align="center" |'''104'''
%2,5 (%6,3)
|-
| align="center" |491
| align="center" |49
| align="center" |2022ko azaroaren 22a
| align="center" |[[Malen Osa]] ''(mendi lasterkalaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,9 (%7,1)
|-
| align="center" |492
| align="center" |50
| align="center" |2022ko azaroaren 23a
| align="center" |[[Unai Iturriaga|Unai]], [[Harkaitz Cano|Harkaitz]] eta [[Joseba Larratxe|Joseba]] ''([[Ni ez naiz Mikel Laboa]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,2 (%4,9)
|-
| align="center" |493
| align="center" |51
| align="center" |2022ko azaroaren 24a
| align="center" |[[Alex Sardui]], [[Gaizka Salazar]] ([[Gatibu]])
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%6,7)
|-
| align="center" |494
| align="center" |52
| align="center" |2022ko azaroaren 25a
| align="center" |[[Josu Arrizabalaga "Izer"|"Izer"]] eta [[Irune Elizagoien]] ''([[Aristerrazuko erromeria]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,2 (%7,3)
|-
| align="center" |495
| align="center" |53
| align="center" |2022ko azaroaren 28a
| align="center" |[[Jurgi Ekiza]] ''([[Willis Drummond]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,0 (%3,7)
| rowspan="5" align="center" |'''105'''
%1,8 (%5,8)
|-
| align="center" |496
| align="center" |54
| align="center" |2022ko azaroaren 29a
| align="center" |[[Alain Maya]], [[Ibon Huarte]] eta [[Nerea Vesga]] ''([[Kukai]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,4 (%6,6)
|-
| align="center" |497
| align="center" |55
| align="center" |2022ko azaroaren 30a
| align="center" |[[Igor Elortza]] eta [[Rafa Rueda]] ''([[Anonyme popular]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,3 (%5,1)
|-
| align="center" |498
| align="center" |56
| align="center" |2022ko abenduaren 1a
| align="center" |[[Miren Agur Meabe]] ''(idazlea)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%9,6)
|-
| align="center" |499
| align="center" |57
| align="center" |2022ko abenduaren 2a
| align="center" |[[Jon Arretxe]] ''(idazlea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,4 (%4,1)
|-
| align="center" |500
| align="center" |58
| align="center" |2022ko abenduaren 5a
| align="center" |[[Nerea Mujika]] ''([[Durangoko Azoka]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,6 (%5,5)
| rowspan="3" align="center" |'''106'''
%2,0 (%4,8)
|-
| align="center" |501
| align="center" |59
| align="center" |2022ko abenduaren 7a
| align="center" |[[Gaizka Izagirre]] ''([[Kantu Eskukadak II]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%1,6)
|-
| align="center" |502
| align="center" |60
| align="center" |2022ko abenduaren 9a
| align="center" |[[Iñigo Antsorregi]] ''(idazlea)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,5 (%7,3)
|-
| align="center" |503
| align="center" |61
| align="center" |2022ko abenduaren 12a
| align="center" |<small>[[Aritz Ganboa|Aritz]], [[Vidal Salcedo|Vidal]], [[Mikel Elizegi|Mikel]], [[Joseba Olagarai|Joseba]], [[Izaskun Moyano|Izaskun]], [[Marta Elvira|Marta]], [[Agus Barandiaran|Agus]], [[Ana Goitia|Ana]] eta [[Jon Garate|Jon]]</small> ''(Biba zuek 500)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,0 (%9,0)
| rowspan="5" align="center" |'''107'''
%2,8 (%8,0)
|-
| align="center" |504
| align="center" |62
| align="center" |2022ko abenduaren 13a
| align="center" |[[Maider Segurola]] eta [[Mikel Rotaetxe]] ([[Faktoria (irratsaioa)|Faktoria]])
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,5 (%5,6)
|-
| align="center" |505
| align="center" |63
| align="center" |2022ko abenduaren 14a
| align="center" |<small>[[Aiora Zulaika|Aiora]], [[Joxe Mari Agirretxe|Joxe Mari]] eta [[Mertxe Rodriguez|Mertxe]] ''([[Pirritx, Porrotx eta MariMotots]])''</small>
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,5 (%12,7)
|-
| align="center" |506
| align="center" |64
| align="center" |2022ko abenduaren 15a
| align="center" |[[Fernando Velázquez]] ''(musikagilea)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,0 (%7,7)
|-
| align="center" |507
| align="center" |65
| align="center" |2022ko abenduaren 16a
| align="center" |[[Anne Etxegoien]] eta [[Ritxi Lizartza]] ''([[Ainarak (dokumentala)|Ainarak]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,9 (%5,0)
|-
| align="center" |508
| align="center" |66
| align="center" |2022ko abenduaren 19a
| align="center" |[[Mikel Urdangarin]] ''(abeslaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,2 (%10,5)
| rowspan="5" align="center" |'''108'''
%2,7 (%8,1)
|-
| align="center" |509
| align="center" |67
| align="center" |2022ko abenduaren 20a
| align="center" |[[Pello Reparaz]] ''(abeslaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,2 (%3,6)
|-
| align="center" |510
| align="center" |68
| align="center" |2022ko abenduaren 21a
| align="center" |[[Amaia Aldai]] ''(2022ko Master Cup txapelduna)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,1 (%9,7)
|-
| align="center" |511
| align="center" |69
| align="center" |2022ko abenduaren 22a
| align="center" |<small>[[Maialen Lujanbio]] ''([[Bertsolari Txapelketa Nagusia|Bertsolari Txapelketa Nagusiko]] irabazlea)''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,3 (%9,5)
|-
| align="center" |512
| align="center" |70
| align="center" |2022ko abenduaren 23a
| align="center" |[[Zuhaitz Gurrutxaga|Zuhaitz]] eta [[Mikel Pagadizabal|Pagadi]] ''([[Herri txiki, Amerika handi (telebista saioa)|Herri txiki, Amerika handi]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,7 (%7,1)
|-
| align="center" |513
| align="center" |71
| align="center" |2022ko abenduaren 26a
| align="center" |[[Toti Martinez de Lezea]] eta [[Oihan Vega]] ''([[Bretxa (antzezlana)|Bretxa]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,6 (%6,3)
| rowspan="5" align="center" |'''109'''
%1,8 (%6,4)
|-
| align="center" |514
| align="center" |72
| align="center" |2022ko abenduaren 27a
| align="center" |[[Fran Urias]] ''([[Zelanda (musika taldea)|Zelanda]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,7 (%6,0)
|-
| align="center" |515
| align="center" |73
| align="center" |2022ko abenduaren 28a
| align="center" |[[Donato Larretxea]] (aizkolaria)
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,9 (%7,3)
|-
| align="center" |516
| align="center" |74
| align="center" |2022ko abenduaren 29a
| align="center" |<small>[[Nerea Reparaz]] eta [[Julen Telleria]] ''([[ETBko urte amaierako kanpaiak|ETBko kanpaikadak)]]''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,6 (%6,6)
|-
| align="center" |517
| align="center" |75
| align="center" |2022ko abenduaren 30a
| align="center" |[[Leire Martínez]] (abeslaria)
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,4 (%5,7)
|-
| align="center" |518
| align="center" |76
| align="center" |2023ko urtarraileran 2a
| align="center" |[[Olatz Urkia]] (kazetaria)
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,2 (%18,6)
| rowspan="4" align="center" |'''110'''
%2,8 (%10,7)
|-
| align="center" |519
| align="center" |77
| align="center" |2023ko urtarraileran 3a
| align="center" |[[Ramon Agirre]] eta [[Itziar Ituño]] ''([[Hobe ixilik! (antzezlana)|Hobe ixilik!]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,0 (%8,1)
|-
| align="center" |520
| align="center" |78
| align="center" |2023ko urtarraileran 4a
| align="center" |[[Oier Aranzabal]] eta [[Maite Larburu]] ''([[Loti (h)errena]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,3 (%8,6)
|-
| align="center" |521
| align="center" |79
| align="center" |2023ko urtarraileran 5a
| align="center" |[[Iban Larrañaga]] ''(erremontista)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%7,4)
|-
| align="center" |522
| align="center" |80
| align="center" |2023ko urtarraileran 9a
| align="center" |[[Amaia Uribe]] ''(kazetaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%7,9)
| rowspan="5" align="center" |'''111'''
%2,4 (%5,7)
|-
| align="center" |523
| align="center" |81
| align="center" |2023ko urtarraileran 10a
| align="center" |[[Leire Palacios]] ''([[Ta bihar zer? (telebista saioa)|Ta bihar zer?]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,2 (%3,2)
|-
| align="center" |524
| align="center" |82
| align="center" |2023ko urtarraileran 11a
| align="center" |[[Hilario Arbelaitz]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,0 (%6,4)
|-
| align="center" |525
| align="center" |83
| align="center" |2023ko urtarraileran 12a
| align="center" |[[Nerea Alias]] eta [[Egoitz Txurruka|Txurru]] ''([[Esto no es normal (telebista saioa)|Esto no es normal]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,8 (%5,6)
|-
| align="center" |526
| align="center" |84
| align="center" |2023ko urtarraileran 13a
| align="center" |[[Jabier Muguruza]] eta [[Iñigo Astiz]] ''([[Dodoa (poscasta)|Dodoa]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%5,2)
|-
| align="center" |527
| align="center" |85
| align="center" |2023ko urtarrilaren 16a
| align="center" |<small>[[Julian Iantzi]] eta [[Lur Errekondo]] ''([[El conquistador del fin del mundo|El conquistador del Caribe)]]''</small>
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,6 (%7,3)
| rowspan="5" align="center" |'''112'''
%2,5 (%6,8)
|-
| align="center" |528
| align="center" |86
| align="center" |2023ko urtarrilaren 17a
| align="center" |<small>[[Idurre Eskisabel|Idurre]] ([[Euskalgintzaren Kontseilua|Euskalgintzaren Kontseilu]]ko<nowiki/> idazkari nagusia)</small>
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,0 (%8,6)
|-
| align="center" |529
| align="center" |87
| align="center" |2023ko urtarrilaren 18a
| align="center" |[[Ines Osinaga]] (musikaria)
| align="center" |21.000
| align="center" |%4,2 (%7,3)
|-
| align="center" |530
| align="center" |88
| align="center" |2023ko urtarrilaren 19a
| align="center" |[[Josu Okiñena]] eta [[Iker Murillo]] ([[Hegalak]])
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,5 (%5,4)
|-
| align="center" |531
| align="center" |89
| align="center" |2023ko urtarrilaren 20a
| align="center" |<small>[[Imanol Artola|Imanol]] eta [[Izaro Iraeta|Izaro]] ''([[Donostiako Danborrada|Donostiako]] eta [[Azpeitiko danborrada]]k<nowiki/>)''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%5,6)
|-
| align="center" |532
| align="center" |90
| align="center" |2023ko urtarrilaren 23a
| align="center" |[[Ibon Martín]] ''(idazlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,6 (%3,9)
| rowspan="5" align="center" |'''113'''
%2,3 (%6,9)
|-
| align="center" |533
| align="center" |91
| align="center" |2023ko urtarrilaren 24a
| align="center" |[[Afrika Bibang]] ''(abeslaria)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,1 (%5,9)
|-
| align="center" |534
| align="center" |92
| align="center" |2023ko urtarrilaren 25a
| align="center" |[[Zuhaitz Gurrutxaga]] ''([[Herri txiki, Amerika handi (telebista saioa)|Herri txiki, Amerika handi]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,0 (%10,2)
|-
| align="center" |535
| align="center" |93
| align="center" |2023ko urtarrilaren 26a
| align="center" |[[Unai Agirre]] ''([[Euskal Sagardoa jatorri izena]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,4 (%5,6)
|-
| align="center" |536
| align="center" |94
| align="center" |2023ko urtarrilaren 27a
| align="center" |[[Zaloa Urain]] eta [[Haritz Lete]] ''([[Kokein]])''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,4 (%8,8)
|-
| align="center" |537
| align="center" |95
| align="center" |2023ko urtarrilaren 30a
| align="center" |[[Asier Sanchez]] ''([[Review: Aita Mari]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,4 (%10,0)
| rowspan="5" align="center" |'''114'''
%3,3 (%12,6)
|-
| align="center" |538
| align="center" |96
| align="center" |2023ko urtarrilaren 31a
| align="center" |[[Oihana Iguaran]] eta [[Amaiur Luluaga]] ''([[Amaraun (ikuskizuna)|Amaraun]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%2,9 (%11,7)
|-
| align="center" |539
| align="center" |97
| align="center" |2023ko otsailaren 1a
| align="center" |<small>[[Mireia Gabilondo|Mireia]], [[Iñigo Aranburu|Iñigo]], [[Aitziber Garmendia|Aitziber]] eta [[Iñigo Azpitarte|Iñigo]] ''([[Ez naiz inoiz Dublinen egon]])''</small>
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%11,8)
|-
| align="center" |540
| align="center" |98
| align="center" |2023ko otsailaren 2a
| align="center" |[[Joli Pascualena|Joli]], [[Iker Huizi|Iker]], [[Santi Romano|Santi]] eta [[Karlos Nguema|Karlos]] ''([[Demode Quartet]])''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,3 (%12,3)
|-
| align="center" |541
| align="center" |99
| align="center" |2023ko otsailaren 3a
| align="center" |[[Miren Nogales]] ''([[Herri txiki, infernu handi (telebista saioa)|Herri txiki, infernu handi]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,4 (%17,4)
|-
| align="center" |542
| align="center" |100
| align="center" |2023ko otsailaren 6a
| align="center" |[[Sara Azurza]] ''(abeslaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,5 (%10,1)
| rowspan="5" align="center" |'''115'''
%2,6 (%8,6)
|-
| align="center" |543
| align="center" |101
| align="center" |2023ko otsailaren 7a
| align="center" |[[Asier Hernandez|Asier]], [[Miren Gojenola|Miren]] eta [[Agurtzane Intxaurraga|Agurtzane]] ''([[Toto (antzezlana)|Toto]])''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,2 (%6,7)
|-
| align="center" |544
| align="center" |102
| align="center" |2023ko otsailaren 8a
| align="center" |[[Josu Guillen]] ''(kazetaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,8 (%8,3)
|-
| align="center" |545
| align="center" |103
| align="center" |2023ko otsailaren 9a
| align="center" |[[Javi Rivero]] eta [[Gorka Rico]] ''([[AMA jatetxea]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,8 (%13,4)
|-
| align="center" |546
| align="center" |104
| align="center" |2023ko otsailaren 10a
| align="center" |[[Sua Enparantza]] eta [[Nahia Sillero]] ''([[Irabazi arte (telesaila)|Irabazi arte!]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%1,9 (%4,3)
|-
| align="center" |547
| align="center" |105
| align="center" |2023ko otsailaren 13a
| align="center" |[[Josu Zubia|Josu]], [[Itziar Arkauz|Itziar]] eta [[Danel Teran|Danel]] ''([[Potx eta Lotx]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,2 (%4,0)
| rowspan="5" align="center" |'''116'''
%2,4 (%7,5)
|-
| align="center" |548
| align="center" |106
| align="center" |2023ko otsailaren 14a
| align="center" |[[Paul Urkijo]] eta [[Edurne Azkarate]] ''([[Irati (filma)|Irati]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,6 (%10,0)
|-
| align="center" |549
| align="center" |107
| align="center" |2023ko otsailaren 15a
| align="center" |[[Olaia Inziarte]] ''(abeslaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,5 (%4,9)
|-
| align="center" |550
| align="center" |108
| align="center" |2023ko otsailaren 16a
| align="center" |[[Ane Muruamendiaraz]] eta [[Iñaki Osa Goikoetxea|Iñaki Osa]] ''([[Winter Series 2022/2023|Winter Series]])''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,1 (%13,3)
|-
| align="center" |551
| align="center" |109
| align="center" |2023ko otsailaren 17a
| align="center" |[[Sara Peña]] ''(mendi korrikalaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,6 (%5,5)
|-
| align="center" |552
| align="center" |110
| align="center" |2023ko otsailaren 20a
| align="center" |[[Joanes Illarregi]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,0 (%9,5)
| rowspan="5" align="center" |'''117'''
%2,4 (%7,9)
|-
| align="center" |553
| align="center" |111
| align="center" |2023ko otsailaren 21a
| align="center" |[[Imanol Lopez]] eta [[Diego Beaskoetxea]] <small>''([[Winter Series 2022/2023|Winter Series]])''</small>
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,9 (%6,4)
|-
| align="center" |554
| align="center" |112
| align="center" |2023ko otsailaren 22a
| align="center" |[[Iker Gurrutxaga]] ''(kazetaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,6 (%8,7)
|-
| align="center" |555
| align="center" |113
| align="center" |2023ko otsailaren 23a
| align="center" |<small>[[Karlos Gimenez]], [[Nerea Gorriti]] eta [[Petti]] ''([[X5 kolektiboa]])''</small>
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,2 (%6,9)
|-
| align="center" |556
| align="center" |114
| align="center" |2023ko otsailaren 24a
| align="center" |[[Josune Arakistain]] eta [[Uxue Amonarriz]] ''([[Huntza taldea|Huntza]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,4 (%7,8)
|-
| align="center" |557
| align="center" |115
| align="center" |2023ko otsailaren 27a
| align="center" |[[Julen Telleria]] eta [[Ainhoa Vitoria]] ''([[Gaztea (irratia)|Gaztea]] sariak)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%2,6 (%7,8)
| rowspan="5" align="center" |'''118'''
%3,1 (%9,4)
|-
| align="center" |558
| align="center" |116
| align="center" |2023ko otsailaren 28a
| align="center" |[[Antton Telleria]] ''([[Nekatutak (bakarrizketa)|Nekatutak]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%3,7 (%12,5)
|-
| align="center" |559
| align="center" |117
| align="center" |2023ko martxoaren 1a
| align="center" |[[Bengo]] ''(abeslaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,5 (%9,8)
|-
| align="center" |560
| align="center" |118
| align="center" |2023ko martxoaren 2a
| align="center" |[[Maialen Axpe]] ''(pertika jauziko atleta)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,2 (%7,2)
|-
| align="center" |561
| align="center" |119
| align="center" |2023ko martxoaren 3a
| align="center" |[[Castillo Suarez]] ''(idazlea)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,6 (%9,7)
|-
| align="center" |562
| align="center" |120
| align="center" |2023ko martxoaren 6a
| align="center" |[[Elena Uriz]] ''(aktorea)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,3 (%8,1)
| rowspan="5" align="center" |'''119'''
%2,9 (%9,8)
|-
| align="center" |563
| align="center" |121
| align="center" |2023ko martxoaren 7a
| align="center" |[[Eneko Saralegi]] ''([[Euskal Duatloia|Euskal Duatloiko]] txapelduna)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%10,1)
|-
| align="center" |564
| align="center" |122
| align="center" |2023ko martxoaren 8a
| align="center" |[[Eneritz Iturriagaetxebarria|Eneritz Iturriaga]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,8 (%16,3)
|-
| align="center" |565
| align="center" |123
| align="center" |2023ko martxoaren 9a
| align="center" |[[Alex Sardui]] eta [[Gaizka Salazar]] ''([[Gatibu]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,0 (%6,2)
|-
| align="center" |566
| align="center" |124
| align="center" |2023ko martxoaren 10a
| align="center" |[[Gartxot Unsain]] ''(abeslaria)''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,3 (%8,3)
|-
| align="center" |567
| align="center" |125
| align="center" |2023ko martxoaren 13a
| align="center" |[[Lide Hernando]] eta [[Iñigo Etxarri]] ''([[Liher]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%3,9 (%9,8)
| rowspan="5" align="center" |'''120'''
%3,1 (%9,2)
|-
| align="center" |568
| align="center" |126
| align="center" |2023ko martxoaren 14a
| align="center" |[[Xabin Fernandez]] eta [[Intza Alkain]] ''([[Kanpora sartzen (antzezlana)|Kanpora sartzen]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,8 (%10,5)
|-
| align="center" |569
| align="center" |127
| align="center" |2023ko martxoaren 15a
| align="center" |[[Erika Mugartegi]] eta [[Arai Lejardi]] ''([[Winter Series 2022/2023|Winter Series]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%10,4)
|-
| align="center" |570
| align="center" |128
| align="center" |2023ko martxoaren 16a
| align="center" |[[Maria Blanco (bakarrizketagilea)|Maria Blanco]] eta [[Borja Martinez]] ''([[Abiapuntua (telebista saioa)|Abiapuntua]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,6 (%5,8)
|-
| align="center" |571
| align="center" |129
| align="center" |2023ko martxoaren 17a
| align="center" |[[Urbil Artola]] eta [[Jon Gurrutxaga]] ''([[Belar hostoak]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%9,4)
|-
| align="center" |572
| align="center" |130
| align="center" |2023ko martxoaren 20a
| align="center" |[[Edorta Lamo]] ''(sukaldaria)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%3,0)
| rowspan="5" align="center" |'''121'''
%2,3 (%7,1)
|-
| align="center" |573
| align="center" |131
| align="center" |2023ko martxoaren 21a
| align="center" |[[Jaiotz Osa]] eta [[Xabier Mujika (dantzaria)|Xabier Mujika]] ''(dantzariak)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%1,0 (%3,6)
|-
| align="center" |574
| align="center" |132
| align="center" |2023ko martxoaren 22a
| align="center" |[[Oihana Kortazar]] ''(mendi korrikalaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,3 (%9,8)
|-
| align="center" |575
| align="center" |133
| align="center" |2023ko martxoaren 23a
| align="center" |[[Iñigo Etxezarreta]] ''([[En Tol Sarmiento]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,1 (%12,6)
|-
| align="center" |576
| align="center" |134
| align="center" |2023ko martxoaren 24a
| align="center" |[[Albina Stardust]], [[Divina Comedia (trabestia)|Divina Comedia]] eta [[Xarma Leon]] ''([[ZEID jaialdia|ZEID]])''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,5 (%6,3)
|-
| align="center" |577
| align="center" |135
| align="center" |2023ko martxoaren 27a
| align="center" |[[Luis Mari Telleria|Telleria]], [[Joseba Ostolaza|Ostolaza]], [[Joxerramon Iruretagoiena|'Izeta II']] eta [[Jesus Gisasola|'Zelai II']] ''([[Herri herri (telebista saioa)|Herri herri]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,1 (%8,0)
| rowspan="5" align="center" |'''122'''
%2,5 (%8,3)
|-
| align="center" |578
| align="center" |136
| align="center" |2023ko martxoaren 28a
| align="center" |[[Eider Saez]] ''(abeslaria)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%3,6)
|-
| align="center" |579
| align="center" |137
| align="center" |2023ko martxoaren 29a
| align="center" |[[Irati Idiakez]] ''(snowboarderra)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,6 (%11,3)
|-
| align="center" |580
| align="center" |138
| align="center" |2023ko martxoaren 30a
| align="center" |[[Mariasun Landa]] ''(idazlea)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,3 (%5,4)
|-
| align="center" |581
| align="center" |139
| align="center" |2023ko martxoaren 31a
| align="center" |<small>[[Koldo Soret]] eta [[Ursula Strong]] ''([[Niña Coyote eta Chico Tornado]])''</small>
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,9 (%13,4)
|-
| align="center" |582
| align="center" |140
| align="center" |2023ko apirilaren 3a
| align="center" |[[Mixel Etxekopar]] ''(musikaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,1 (%10,1)
| rowspan="3" align="center" |'''123'''
%3,2 (%8,1)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |583
| align="center" style="background:OldLace" |141
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko apirilaren 4a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Athletic]] - [[Osasuna futbol kluba|Osasuna]] ''([[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Errege Kopa]])''
| align="center" style="background:OldLace" |4.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,1 (%3,1)
|-
| align="center" |584
| align="center" |142
| align="center" |2023ko apirilaren 5a
| align="center" |[[Mikel Reparaz]] (kazetaria)
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,4 (%11,1)
|-
| align="center" |585
| align="center" |143
| align="center" |2023ko apirilaren 11a
| align="center" |[[Lierni Osa]] eta [[Jokin Eizmendi]] ''([[Harri herri (telebista saioa)|Harri herri]]ko<nowiki/> irabazleak)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,9 (%7,1)
| rowspan="4" align="center" |'''124'''
%3,1 (%10,0)
|-
| align="center" |586
| align="center" |144
| align="center" |2023ko apirilaren 12a
| align="center" |[[Yogurinha Borova]] ''(drag queena)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,4 (%9,2)
|-
| align="center" |587
| align="center" |145
| align="center" |2023ko apirilaren 13a
| align="center" |[[Aretz Igiñiz]] ''(errubgi jokalari ohia)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,1 (%15,0)
|-
| align="center" |588
| align="center" |146
| align="center" |2023ko apirilaren 14a
| align="center" |[[Iñaki Ortiz de Villalba]] ''([[Modus Operandi (musika taldea)|Modus Operandi]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,0 (%8,6)
|-
| align="center" |589
| align="center" |147
| align="center" |2023ko apirilaren 17a
| align="center" |[[Aitor Gorosabel]] eta [[Xabi Bastida]] ''([[Su Ta Gar]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%7,9)
| rowspan="5" align="center" |'''125'''
%2,1 (%6,7)
|-
| align="center" |590
| align="center" |148
| align="center" |2023ko apirilaren 18a
| align="center" |[[Asier Burguete]] ''(artista)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%3,0)
|-
| align="center" |591
| align="center" |149
| align="center" |2023ko apirilaren 19a
| align="center" |[[Oihan Vega]] eta [[Oizeder Mayo]] ''([[TOP gaztea]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%1,1 (%4,3)
|-
| align="center" |592
| align="center" |150
| align="center" |2023ko apirilaren 20a
| align="center" |[[Estibaliz Urresola Solaguren|Estibaliz Urresola ''('']]''[[20.000 especies de abejas]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,0 (%10,9)
|-
| align="center" |593
| align="center" |151
| align="center" |2023ko apirilaren 21a
| align="center" |[[Iseo (musikaria)|Leire Villanueva 'Iseo']] ''(musikaria)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,8 (%7,3)
|-
| align="center" |594
| align="center" |152
| align="center" |2023ko apirilaren 24a
| align="center" |[[Jon Zabala Rodríguez|Jon Zabala]] ''(puntista)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,6 (%9,5)
| rowspan="5" align="center" |'''126'''
%1,5 (%6,0)
|-
| align="center" |595
| align="center" |153
| align="center" |2023ko apirilaren 25a
| align="center" |[[Dani Álvarez]] ''([[La Noche de...]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%9,0)
|-
| align="center" |596
| align="center" |154
| align="center" |2023ko apirilaren 26a
| align="center" |[[Jon Plazaola]] ''([[Tu, tum, Platz! (antzezlana)|Tu, tum, Platz!]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%3,3)
|-
| align="center" |597
| align="center" |155
| align="center" |2023ko apirilaren 27a
| align="center" |[[Amaia Elizaran]] ''(dantzaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,7 (%7,4)
|-
| align="center" |598
| align="center" |156
| align="center" |2023ko apirilaren 28a
| align="center" |<small>[[Markel Idigoras]], [[Ane Negeruela]] eta [[Alex Irazusta]] ''([[Nogen (musika taldea)|Nogen]])''</small>
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,2 (%0,9)
|-
| align="center" |599
| align="center" |157
| align="center" |2023ko maiatzaren 2a
| align="center" |[[Euken Alberdi]] ''(patinatzaile artistikoa)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,9 (%3,7)
| rowspan="4" align="center" |'''127'''
%1,2 (%4,8)
|-
| align="center" |600
| align="center" |158
| align="center" |2023ko maiatzaren 3a
| align="center" |<small>[[Julen Kañamares]] ''(bigarren mailako [[Euskal Pentatloi Saria|pentatloiko]] irabazlea)''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,8 (%7,3)
|-
| align="center" |601
| align="center" |159
| align="center" |2023ko maiatzaren 4a
| align="center" |[[Kai Nakai]] ''(abeslaria)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,4 (%6,1)
|-
| align="center" |602
| align="center" |160
| align="center" |2023ko maiatzaren 5a
| align="center" |[[Angel Mariezkurrena]] eta [[Aitor Ibarra]] ''(kultur ekitaldiak)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,5 (%2,2)
|-
| align="center" |603
| align="center" |161
| align="center" |2023ko maiatzaren 8a
| align="center" |[[Lara Izagirre]] ''(zinegilea)''
| align="center" |1.000
| align="center" |%0,3 (%1,2)
| rowspan="5" align="center" |'''128'''
%3,4 (%10,4)
|-
| align="center" |604
| align="center" |162
| align="center" |2023ko maiatzaren 9a
| align="center" |[[Ana Arsuaga]] ''([[Verde prato]])''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,4 (%7,5)
|-
| align="center" |605
| align="center" |163
| align="center" |2023ko maiatzaren 10a
| align="center" |[[Iker Vicente]] ''(aizkolaria)''
| align="center" |23.000
| align="center" |%6,1 (%18,8)
|-
| align="center" |606
| align="center" |164
| align="center" |2023ko maiatzaren 11a
| align="center" |[[Alberto Gastesi]] eta [[Iñigo Gastesi]] ''<small>([[Gelditasuna ekaitzean (filma)|Gelditasuna ekaitzean]])</small>''
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,5 (%11,6)
|-
| align="center" |607
| align="center" |165
| align="center" |2023ko maiatzaren 12a
| align="center" |[[Maite Perurena]] ''(txalekogilea)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,8 (%13,0)
|-
| align="center" |608
| align="center" |166
| align="center" |2023ko maiatzaren 15a
| align="center" |[[Julen Rodriguez]] ''(dantzaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,2 (%9,6)
| rowspan="5" align="center" |'''129'''
%4,2 (%12,8)
|-
| align="center" |609
| align="center" |167
| align="center" |2023ko maiatzaren 16a
| align="center" |[[Joxemari Apaolaza]] ''([[Euskadi Irratia|Euskadi Irratiako]] kirol esataria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,1 (%11,0)
|-
| align="center" |610
| align="center" |168
| align="center" |2023ko maiatzaren 17a
| align="center" |[[Oihane Otaegi]] eta [[Mikel Unanue (curling jokalaria)|Mikel Unanue]] ''<small>([[Txuri Berri Izotz Taldea|Txuri Berriko]] jokalariak)</small>''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,8 (%16,2)
|-
| align="center" |611
| align="center" |169
| align="center" |2023ko maiatzaren 18a
| align="center" |[[Lucia Lakarra]] ''(dantzaria)''
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,4 (%14,9)
|-
| align="center" |612
| align="center" |170
| align="center" |2023ko maiatzaren 19a
| align="center" |[[Jokin Pinatxo]] ''([[Janus Lester]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,7 (%12,2)
|-
| align="center" |613
| align="center" |171
| align="center" |2023ko maiatzaren 22a
| align="center" |[[Txomin Urriza]] ''(musikaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,6 (%12,4)
| rowspan="5" align="center" |'''130'''
%4,3 (%13,7)
|-
| align="center" |614
| align="center" |172
| align="center" |2023ko maiatzaren 23a
| align="center" |[[Aritz Salamanca|Aritz]], [[MIkel Zubiria|MIkel]] eta [[Antton Fernandez|Antton]] ''([[Tio Teronen Semeak]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,2 (%13,3)
|-
| align="center" |615
| align="center" |173
| align="center" |2023ko maiatzaren 24a
| align="center" |<small>[[Kepa Errasti]] eta [[Getari Etxegarai]] ''([[Postdatarik gabeko gutunak (antzezlana)|Postdatarik gabeko gutunak]])''</small>
| align="center" |15.000
| align="center" |%3,9 (%11,5)
|-
| align="center" |616
| align="center" |174
| align="center" |2023ko maiatzaren 25a
| align="center" |[[Lucia Orbe]] ''(herri kirolaria)''
| align="center" |22.000
| align="center" |%5,3 (%15,1)
|-
| align="center" |617
| align="center" |175
| align="center" |2023ko maiatzaren 26a
| align="center" |[[Iraia Iparragirre]] ''([[Real Sociedad|Real Sociedadeko]] jokalari ohia)''
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,6 (%16,2)
|-
| align="center" |618
| align="center" |176
| align="center" |2023ko maiatzaren 29a
| align="center" |[[Unai Iparragirre Torres|Unai Iparragirre]] ''([[Euskal Telebista|Euskal Telebistako]] zuzendaria)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,7 (%9,3)
| rowspan="5" align="center" |'''131'''
%2,8 (%9,1)
|-
| align="center" |619
| align="center" |177
| align="center" |2023ko maiatzaren 30a
| align="center" |[[Juan Kruz Igerabide]] ''(idazlea)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,1 (%5,8)
|-
| align="center" |620
| align="center" |178
| align="center" |2023ko maiatzaren 31a
| align="center" |[[Oihana Azkorbebeitia]] ''(mendi korrikalaria)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,8 (%8,0)
|-
| align="center" |621
| align="center" |179
| align="center" |2023ko ekainaren 1a
| align="center" |[[Jokin Ayerregaray]] ''(moda aditua)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,5 (%11,2)
|-
| align="center" |622
| align="center" |180
| align="center" |2023ko ekainaren 2a
| align="center" |[[Aiora Errenteria Agirre|Aiora Renteria]] ''([[Zea Mays (musika taldea)|Zea Mays]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%11,4)
|-
| align="center" |623
| align="center" |181
| align="center" |2023ko ekainaren 5a
| align="center" |[[Olatz Zugasti]] ''(abeslaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,3 (%12,0)
| rowspan="5" align="center" |'''132'''
%3,6 (%11,9)
|-
| align="center" |624
| align="center" |182
| align="center" |2023ko ekainaren 6a
| align="center" |[[Aitor Fernandino]] eta [[Aiora Sedano]] ''([[Obsoletus (antzezlana)|Obsoletus]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%5,0 (%13,3)
|-
| align="center" |625
| align="center" |183
| align="center" |2023ko ekainaren 7a
| align="center" |<small>[[Ibai Martiarena]] eta [[Aritz Juanenea]] ''([[Erremontari (telebista saioa)|Erremontari]]ko<nowiki/> finalistak)''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,2 (%14,3)
|-
| align="center" |626
| align="center" |184
| align="center" |2023ko ekainaren 8a
| align="center" |[[Jon Gotzon Gurrutxaga]] ''([[DJ Bull]])''
| align="center" |4000
| align="center" |%1,2 (%4,3)
|-
| align="center" |627
| align="center" |185
| align="center" |2023ko ekainaren 9a
| align="center" |[[Julen Alberdi]] ''(<small>[[Urrezko Aizkolariak|Urrezko Banakako Aizkolari]] txapelduna)</small>''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,3 (%15,6)
|-
| align="center" |628
| align="center" |186
| align="center" |2023ko ekainaren 12a
| align="center" |[[Mikel Astarloza]] (txirrindulari ohia)
| align="center" |17.000
| align="center" |%4,5 (%11,4)
| rowspan="5" align="center" |'''133'''
%3,8 (%10,5)
|-
| align="center" |629
| align="center" |187
| align="center" |2023ko ekainaren 13a
| align="center" |<small>[[Julen Gabirondo|Julen]], [[Beñat Telleria (herri kirolaria)|Beñat]], [[Nerea Arruti|Nerea]] eta [[Amalur Arbelaitz Arbelaitz|Amalur]] ''([[Euskal Pentatloi Saria|Binakako Pentatloi]]ko<nowiki/> irabazleak)''</small>
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%10,5)
|-
| align="center" |630
| align="center" |188
| align="center" |2023ko ekainaren 14a
| align="center" |[[Aritz Aranburu]] ''(surflaria)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,8 (%10,7)
|-
| align="center" |631
| align="center" |189
| align="center" |2023ko ekainaren 15a
| align="center" |[[Eleder Iglesias]] ''(magoa)''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%13,9)
|-
| align="center" |632
| align="center" |190
| align="center" |2023ko ekainaren 16a
| align="center" |<small>[[Andoni Campos]], [[Aritz Lizarralde|Aritz]] eta [[Mikel Lizarralde (arraunlaria)|Mikel]] ''([[Orio Arraunketa Elkartea]])''</small>
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,7 (%5,8)
|-
| align="center" |633
| align="center" |191
| align="center" |2023ko ekainaren 19a
| align="center" |[[Joseba Beloki]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |20.000
| align="center" |%5,4 (%15,0)
| rowspan="5" align="center" |'''234'''
%3,4 (%11,6)
|-
| align="center" |634
| align="center" |192
| align="center" |2023ko ekainaren 20a
| align="center" |[[Noa Egiguren]] ''([[Noa & The Hell Drinkers (musika taldea)|Noa & The Hell Drinkers]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%10,6)
|-
| align="center" |635
| align="center" |193
| align="center" |2023ko ekainaren 21a
| align="center" |[[Andoni Mutiloa]] ''([[Sex Sua (antzezlana)|Sex Sua]])''
| align="center" |19.000
| align="center" |%4,5 (%17,0)
|-
| align="center" |636
| align="center" |194
| align="center" |2023ko ekainaren 22a
| align="center" |[[Ainhoa Barandiaran|Ainhoa]], [[Amaia Aizpurua|Amaia]], [[Eneko Arteaga|Eneko]] eta [[Ane Urruzola|Ane]] ''<small>([[Oinkari Dantza Taldea]])</small>''
| align="center" |3.000
| align="center" |%1,1 (%5,3)
|-
| align="center" |637
| align="center" |195
| align="center" |2023ko ekainaren 23a
| align="center" |[[Danel Teran|Danel]], [[Sara Arregi|Sara]], [[Maddi Altolagirre|Maddi]] eta [[Izar Mendiola|Izar]] ''([[Beita websaila]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,0 (%9,9)
|-
| align="center" |638
| align="center" |196
| align="center" |2023ko ekainaren 26a
| align="center" |[[Ander Iriarte]] ''([[Karpeta urdinak]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,9 (%8,3)
| rowspan="5" align="center" |'''235'''
%3,0 (%7,7)
|-
| align="center" |639
| align="center" |197
| align="center" |2023ko ekainaren 27a
| align="center" |[[Martxelo Otamendi]] ''([[Berria]]ko<nowiki/> zuzendari ohia)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%8,1)
|-
| align="center" |640
| align="center" |198
| align="center" |2023ko ekainaren 28a
| align="center" |<small>[[Xabier Irujo Ametzaga|Xabier Irujo]] ''([[Nevada]]ko<nowiki/> [[Basque Studies]]ren<nowiki/> zuzendaria)''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,2 (%9,8)
|-
| align="center" |641
| align="center" |199
| align="center" |2023ko ekainaren 29a
| align="center" |[[Ainhoa Ostolaza]] ''(txirrindulari ohia)''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,3 (%3,7)
|-
| align="center" |642
| align="center" |200
| align="center" |2023ko ekainaren 30a
| align="center" |[[Miren Nogales]] eta [[Julen Telleria]] ''([[Gora bihotzak! (telebista saioa)|Gora bihotzak!]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,6 (%8,4)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |643
| align="center" style="background:OldLace" |201
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko uztailaren 3a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Frantziako Tourra]] ''([[Baiona|Baionatik]])''
| align="center" style="background:OldLace" |6.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,9 (%6,5)
| rowspan="5" align="center" |'''236'''
%1,5
(%5,6)
|-
| align="center" |644
| align="center" |202
| align="center" |2023ko uztailaren 4a
| align="center" |[[Xubane Uribarrena|Xubane]], [[Lorea Etxabe|Lorea]] eta [[Mar Larrea|Mar]] ''([[Donostia Arraun Lagunak]])''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,6 (%13,1)
|-
| align="center" |645
| align="center" |203
| align="center" |2023ko uztailaren 5a
| align="center" |[[Gaizka Aranguren]] ''(kazetaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,0 (%4,6)
|-
| align="center" |646
| align="center" |204
| align="center" |2023ko uztailaren 6a
| align="center" |[[Endika Barrenetxea]] eta [[Imanol Ansa]] ''(puntistak)''
| align="center" |0
| align="center" |%0,1 (%0,5)
|-
| align="center" |647
| align="center" |205
| align="center" |2023ko uztailaren 7a
| align="center" |[[Egoitz Txurruka|"Txurru"]] eta [[Javi Rivero]] ''([[Gastronomadak (telebista saioa)|Gastronomadak]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,1 (%3,1)
|-
| align="center" |648
| align="center" |206
| align="center" |2023ko uztailaren 10a
| align="center" |[[Patxi Perez|Patxi]], [[Panpi Gerard|Panpi]], [[Jimmy Arrabit|Jimmy]] eta [[Mikel Perez|Mikel]] ''([[Patxi eta konpainia erromeria taldea|Patxi eta konpainia]])''
| align="center" |6.000
| align="center" |%1,8 (%6,5)
| rowspan="4" align="center" |'''237'''
%2,9
(%8,0)
|-
| align="center" |649
| align="center" |207
| align="center" |2023ko uztailaren 11a
| align="center" |[[Pilar Kaltzada]] ''(kazetaria)''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,0 (%5,0)
|-
| align="center" |650
| align="center" |208
| align="center" |2023ko uztailaren 12a
| align="center" |[[Galder Perez]] eta [[Ane Zabala]] ''([[Identitateak (antzezlana)|Identitateak]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,5 (%9,7)
|-
| align="center" |651
| align="center" |209
| align="center" |2023ko uztailaren 13a
| align="center" |[[Clara Mendizabal|Clara]], [[Iker Lauroba|Iker]] eta [[Lide Hernando|Lide]] ''([[SOS kantak arriskuan (telebista saioa)|SOS kantak arriskuan]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,1 (%10,7)
|-
| align="center" |652
| align="center" |210
| align="center" |2023ko uztailaren 17a
| align="center" |[[Manu Maritxalar]] ''(arraunlari ohia)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,6 (%5,8)
| rowspan="5" align="center" |'''238'''
%3,2 (%9,3)
|-
| align="center" |653
| align="center" |211
| align="center" |2023ko uztailaren 18a
| align="center" |[[Xabier Gutierrez "Xsakara"|Xabier Gutierrez]] ''([[XSakara]])''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,7 (%13,8)
|-
| align="center" |654
| align="center" |212
| align="center" |2023ko uztailaren 19a
| align="center" |[[Julen Axpe]] ''([[Aupa hi! (telebista saioa)|Aupa hi!]])''
| align="center" |8.000
| align="center" |%2,7 (%7,6)
|-
| align="center" |655
| align="center" |213
| align="center" |2023ko uztailaren 20a
| align="center" |[[Udane Juaristi]] ''(margolaria)''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,2 (%4,8)
|-
| align="center" |656
| align="center" |214
| align="center" |2023ko uztailaren 21a
| align="center" |[[Kirmen Uribe]] (idazlea)
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,7 (%14,3)
|-
| align="center" |657
| align="center" |215
| align="center" |2023ko uztailaren 24a
| align="center" |[[Julen Gabirondo]] (segalaria)
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,6 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |'''239'''
%2,5 (%8,1)
|-
| align="center" |658
| align="center" |216
| align="center" |2023ko uztailaren 26a
| align="center" |[[Uxue Fraile]] (ultramaratoilaria)
| align="center" |14.000
| align="center" |%4,2 (%14,2)
|-
| align="center" |659
| align="center" |217
| align="center" |2023ko uztailaren 27a
| align="center" |[[Agus Barandiaran]] ''([[Korrontzi]])''
| align="center" |12.000
| align="center" |%3,4 (%9,3)
|-
| align="center" |660
| align="center" |218
| align="center" |2023ko uztailaren 28a
| align="center" |[[Iker Galartza]], [[Ekain Ibarguren]] eta [[Imanol Ituiño]]
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,6 (%6,4)
|}
=== Bereziak ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:5%" |Zenb.
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:28%" |Biba 2023
! rowspan="2" style="background:#44ccff; width:20%" |Emisio data
! colspan="2" style="background:#44ccff; width:20%" |Audientzia
|-
! style="background:#44ccff; width:10%" |Ikusleak
! style="background:#44ccff; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |1
| align="center" |Biba 2023 ''<small>(23:08 - 23:46)</small>''
| align="center" |2022ko abenduaren 31a
| align="center" |24.000
| align="center" |%4,0 (%9,3)
|-
| align="center" |2
| align="center" |Biba 2023 ''<small>(00:09 - 01:04)</small>''
| align="center" |2023ko urtarrilaren 1a
| align="center" |35.000
| align="center" |%5,1 (%10,6)
|}
=== 4. denboraldia (2023-2024) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:15%;" |Emisio data
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:29%;" |Gonbidatua(k)
! colspan="2" style="background:#ff44cc; width:14%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:3%;" |Astea <span style="font-size:smaller">Batez beste</span>
|-
! style="background:#ff44cc; width:4%;" |Ikusleak
! style="background:#ff44cc; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |661
| align="center" |1
| align="center" |2023ko irailaren 4a
| align="center" |<small>[[Joseba Tapia]] eta [[Xabier Berasaluze|Xabier Berasaluze 'Leturia']] ''([[Tapia eta Leturia]])''</small>
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,3 (%10,5)
| rowspan="5" align="center" |'''240'''
%4,3 (%11,8)
|-
| align="center" |662
| align="center" |2
| align="center" |2023ko irailaren 5a
| align="center" |[[Ane Sanchez (arraunlaria)|Ane]], [[Ania Perez|Ania]] eta [[Udane Goenaga|Udane]] ''([[Donostia Arraun Lagunak]])''
| align="center" |19.000
| align="center" |%5,5 (%18,1)
|-
| align="center" |663
| align="center" |3
| align="center" |2023ko irailaren 6a
| align="center" |[[Iñigo Llopis]] ''(igerilaria)''
| align="center" |16.000
| align="center" |%4,9 (%11,0)
|-
| align="center" |664
| align="center" |4
| align="center" |2023ko irailaren 7a
| align="center" |<small>[[Intza Alkain]] eta [[Ainhoa Etxebarria]] ''([[Baginaren bakarrizketak]])''</small>
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,6 (%9,0)
|-
| align="center" |665
| align="center" |5
| align="center" |2023ko irailaren 8a
| align="center" |[[Koldo Aldalur]] ''(kazetaria)''
| align="center" |15.000
| align="center" |%4,1 (%10,4)
|-
| align="center" |666
| align="center" |6
| align="center" |2023ko irailaren 11a
| align="center" |[[Ilaski Serrano]] eta [[Antton Telleria]] ''([[Mihiluze]])''
| align="center" |10.000
| align="center" |%2,8 (%10,5)
| rowspan="4" align="center" |'''241'''
%2,9 (%8,8)
|-
| align="center" |667
| align="center" |7
| align="center" |2023ko irailaren 12a
| align="center" |[[Helena Ruiz de Azua]] ''([[Zaporeak elkartea]])''
| align="center" |14.000
| align="center" |%3,7 (%12,4)
|-
| align="center" |668
| align="center" |8
| align="center" |2023ko irailaren 13a
| align="center" |[[Julen Aginagalde]] ''([[Bidasoa Kirol Kluba|Bidasoa-Irun]]eko<nowiki/> zuzendaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,7 (%8,5)
|-
| align="center" |669
| align="center" |9
| align="center" |2023ko irailaren 15a
| align="center" |[[Ainitze Zumeta]] ''(harrijasotzailea)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,4 (%3,9)
|-
| align="center" |670
| align="center" |10
| align="center" |2023ko irailaren 18a
| align="center" |[[Amagoia Mujika Tolaretxipi|Amagoia Mujika]] ''([[Berria]]ko<nowiki/> zuzendaria)''
| align="center" |3.000
| align="center" |%1,0 (%4,5)
| rowspan="5" align="center" |'''242'''
%3,4 (%10,0)
|-
| align="center" |671
| align="center" |11
| align="center" |2023ko irailaren 19a
| align="center" |[[Mirari Martiarena Iraola|Mirari Martiarena]] ''([[Hitzetik hortzera (telebista saioa)|Hitzetik hortzera]])''
| align="center" |21.000
| align="center" |%5,6 (%16,3)
|-
| align="center" |672
| align="center" |12
| align="center" |2023ko irailaren 20a
| align="center" |[[Julian Iantzi]] ''([[Esta casa es una mina (telebista saioa)|Esta casa es una mina]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,5 (%6,2)
|-
| align="center" |673
| align="center" |13
| align="center" |2023ko irailaren 21a
| align="center" |[[Xabier Zaldua|Xabier]], [[Aritz Irazabal|Aritz]] eta [[Xabat Olaizola|Xabat]] ''([[Euskal Pentatloi Saria|Euskal Pentatloia]])''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,1 (%11,7)
|-
| align="center" |674
| align="center" |14
| align="center" |2023ko irailaren 22a
| align="center" |[[Nadeth Agirre]] ''([[Orio Arraunketa Elkartea|Orio Arraunketa Elkarteko]] patroia)''
| align="center" |18.000
| align="center" |%4,6 (%11,4)
|-
| align="center" |675
| align="center" |15
| align="center" |2023ko irailaren 25a
| align="center" |[[Jon Plazaola]] eta [[Nerea Mazo]] ''([[Itxaso (telesaila)|Itxaso]])''
| align="center" |13.000
| align="center" |%4,3 (%10,9)
| rowspan="5" align="center" |'''243'''
%1,7 (%4,8)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |676
| align="center" style="background:OldLace" |16
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko irailaren 26a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Fermin Muguruza]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |9.000
| align="center" style="background:OldLace" |%2,4 (%7,7)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |677
| align="center" style="background:OldLace" |17
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko irailaren 27a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Miren Arrieta]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |1.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,3 (%1,1)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |678
| align="center" style="background:OldLace" |18
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko irailaren 28a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Rosa Zufia|Rosa]] eta [[Bertha Gaztelumendi|Bertha]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |3.000
| align="center" style="background:OldLace" |%1,0 (%3,2)
|-
| align="center" style="background:OldLace" |679
| align="center" style="background:OldLace" |19
| align="center" style="background:OldLace" |2023ko irailaren 29a
| align="center" style="background:OldLace" |[[Andoni Iruretagoiena]] ''([[Donostiako Zinemaldia]])''
| align="center" style="background:OldLace" |1.000
| align="center" style="background:OldLace" |%0,5 (%1,1)
|-
| align="center" |680
| align="center" |20
| align="center" |2023ko urriaren 2a
| align="center" |[[Estitxu Fernandez]] ''(kazetaria)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%2,9 (%8,4)
| rowspan="5" align="center" |'''244'''
%3,0 (%9,1)
|-
| align="center" |681
| align="center" |21
| align="center" |2023ko urriaren 3a
| align="center" |[[Egoitz Sánchez]] eta [[Olatz Ganboa]] ''([[Festen (antzezlana)|Festen]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,1 (%3,7)
|-
| align="center" |682
| align="center" |22
| align="center" |2023ko urriaren 4a
| align="center" |<small>[[Gorka Hermosa]] eta [[Garikoitz Mendizabal]]</small> ''(musikariak)''
| align="center" |10.000
| align="center" |%3,2 (%9,5)
|-
| align="center" |683
| align="center" |23
| align="center" |2023ko urriaren 5a
| align="center" |[[Xabier Amuriza]] ''(bertsolaria)''
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,8 (%11,7)
|-
| align="center" |684
| align="center" |24
| align="center" |2023ko urriaren 6a
| align="center" |[[Eneko Goiburu]] ''([[Idiazabal gazta]] txapelketako irabazlea)''
| align="center" |11.000
| align="center" |%3,9 (%12,4)
|-
| align="center" |685
| align="center" |25
| align="center" |2023ko urriaren 9a
| align="center" |[[Izaro Andres Zelaieta|Izaro Andres]] ''(abeslaria)''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,7 (%2,5)
| rowspan="4" align="center" |'''245'''
%1,4 (%4,9)
|-
| align="center" |686
| align="center" |26
| align="center" |2023ko urriaren 10a
| align="center" |[[Patxi Zubizarreta]] ''(idazlea)''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%7,3)
|-
| align="center" |687
| align="center" |27
| align="center" |2023ko urriaren 11a
| align="center" |[[Aritz Olasagasti|Aritz]] eta [[Iñigo Arraras|Iñigo]] ''([[Sanpedrotarra Arraun Elkartea]])''
| align="center" |2.000
| align="center" |%0,8 (%2,6)
|-
| align="center" |688
| align="center" |28
| align="center" |2023ko urriaren 13a
| align="center" |[[Itxaso Paia]] ''([[EMCumeak (antzezlana)|eMCumeak]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%2,0 (%7,3)
|-
| align="center" |689
| align="center" |29
| align="center" |2023ko urriaren 16a
| align="center" |[[Iban Garcia]] ''(influencerra)''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,4 (%4,2)
| rowspan="5" align="center" |'''246'''
%1,3 (%4,6)
|-
| align="center" |690
| align="center" |30
| align="center" |2023ko urriaren 17a
| align="center" |[[Barbara Goenaga]] ''([[Ztanda (telebista saioa)|Ztanda]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%1,0 (%4,0)
|-
| align="center" |691
| align="center" |31
| align="center" |2023ko urriaren 18a
| align="center" |[[Maialen Sorzabalbere|Maialen]], [[Garazi Mitxelena|Garazi]] eta [[Graxi Arregi|Graxi]] ''([[Barrexerka]])''
| align="center" |4.000
| align="center" |%1,2 (%5,2)
|-
| align="center" |692
| align="center" |32
| align="center" |2023ko urriaren 19a
| align="center" |[[Joli Pascualena|Joli]], [[Karlos Nguema|Karlos]], [[Santi Romano|Santi]] eta [[Iker Huitzi|Iker]] ''([[Demode quartet]])''
| align="center" |3.000
| align="center" |%0,8 (%2,9)
|-
| align="center" |693
| align="center" |33
| align="center" |2023ko urriaren 20a
| align="center" |[[Ana Goitia]] ''([[Akelarre (telebista saioa)|Akelarre]])''
| align="center" |7.000
| align="center" |%1,9 (%6,9)
|-
| align="center" |694
| align="center" |34
| align="center" |2023ko urriaren 23a
| align="center" |[[Maitane Ormazabal]] ''(coacha)''
| align="center" |9.000
| align="center" |%2,2 (%8,2)
| rowspan="4" align="center" |'''247'''
|-
| align="center" |695
| align="center" |35
| align="center" |2023ko urriaren 24a
| align="center" |<small>[[Iñigo Vicens]] eta [[Amaia Mediero]] ''([[Basque crossfit txapelketa]])''</small>
| align="center" |13.000
| align="center" |%3,1 (%11,3)
|-
| align="center" |696
| align="center" |36
| align="center" |2023ko urriaren 26a
| align="center" |[[Jon Castañeda]] ''([[Akerbeltz (musika taldea)|Akerbeltz]])''
| align="center" |5.000
| align="center" |%1,3 (%4,9)
|-
| align="center" |697
| align="center" |37
| align="center" |2023ko urriaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |698
| align="center" |38
| align="center" |2023ko urriaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |699
| align="center" |39
| align="center" |2023ko urriaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |700
| align="center" |40
| align="center" |2023ko azaroaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |701
| align="center" |41
| align="center" |2023ko azaroaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |702
| align="center" |42
| align="center" |2023ko azaroaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |703
| align="center" |43
| align="center" |2023ko azaroaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" |704
| align="center" |44
| align="center" |2023ko azaroaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |705
| align="center" |45
| align="center" |2023ko azaroaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |706
| align="center" |46
| align="center" |2023ko azaroaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |707
| align="center" |47
| align="center" |2023ko azaroaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |708
| align="center" |48
| align="center" |2023ko azaroaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |709
| align="center" |49
| align="center" |2023ko azaroaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |710
| align="center" |50
| align="center" |2023ko azaroaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |711
| align="center" |51
| align="center" |2023ko azaroaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |712
| align="center" |52
| align="center" |2023ko azaroaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |713
| align="center" |53
| align="center" |2023ko azaroaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |714
| align="center" |54
| align="center" |2023ko azaroaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |715
| align="center" |55
| align="center" |2023ko azaroaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |716
| align="center" |56
| align="center" |2023ko azaroaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |717
| align="center" |57
| align="center" |2023ko azaroaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |718
| align="center" |58
| align="center" |2023ko azaroaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |719
| align="center" |59
| align="center" |2023ko azaroaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |720
| align="center" |60
| align="center" |2023ko azaroaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |721
| align="center" |61
| align="center" |2023ko azaroaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |722
| align="center" |62
| align="center" |2023ko abenduaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |723
| align="center" |63
| align="center" |2023ko abenduaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |723
| align="center" |64
| align="center" |2023ko abenduaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |724
| align="center" |65
| align="center" |2023ko abenduaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |725
| align="center" |66
| align="center" |2023ko abenduaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |726
| align="center" |67
| align="center" |2023ko abenduaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |727
| align="center" |68
| align="center" |2023ko abenduaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |728
| align="center" |69
| align="center" |2023ko abenduaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |729
| align="center" |70
| align="center" |2023ko abenduaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |730
| align="center" |71
| align="center" |2023ko abenduaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |731
| align="center" |72
| align="center" |2023ko abenduaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |732
| align="center" |73
| align="center" |2023ko abenduaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |733
| align="center" |74
| align="center" |2023ko abenduaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |734
| align="center" |75
| align="center" |2023ko abenduaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |735
| align="center" |76
| align="center" |2023ko abenduaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |736
| align="center" |77
| align="center" |2023ko abenduaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |737
| align="center" |78
| align="center" |2023ko abenduaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |738
| align="center" |79
| align="center" |2023ko abenduaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |739
| align="center" |80
| align="center" |2023ko abenduaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |740
| align="center" |81
| align="center" |2023ko abenduaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |741
| align="center" |82
| align="center" |2023ko abenduaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |742
| align="center" |83
| align="center" |2024ko urtarrilaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |743
| align="center" |84
| align="center" |2024ko urtarrilaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |744
| align="center" |85
| align="center" |2024ko urtarrilaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |745
| align="center" |86
| align="center" |2024ko urtarrilaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |746
| align="center" |87
| align="center" |2024ko urtarrilaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |747
| align="center" |88
| align="center" |2024ko urtarrilaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |748
| align="center" |89
| align="center" |2024ko urtarrilaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |749
| align="center" |90
| align="center" |2024ko urtarrilaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |750
| align="center" |91
| align="center" |2024ko urtarrilaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |751
| align="center" |92
| align="center" |2024ko urtarrilaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |752
| align="center" |93
| align="center" |2024ko urtarrilaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |753
| align="center" |94
| align="center" |2024ko urtarrilaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |754
| align="center" |95
| align="center" |2024ko urtarrilaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |755
| align="center" |96
| align="center" |2024ko urtarrilaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |756
| align="center" |97
| align="center" |2024ko urtarrilaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |757
| align="center" |98
| align="center" |2024ko urtarrilaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |758
| align="center" |99
| align="center" |2024ko urtarrilaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |759
| align="center" |100
| align="center" |2024ko urtarrilaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |760
| align="center" |101
| align="center" |2024ko urtarrilaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |761
| align="center" |102
| align="center" |2024ko urtarrilaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |762
| align="center" |103
| align="center" |2024ko urtarrilaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |763
| align="center" |104
| align="center" |2024ko urtarrilaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |764
| align="center" |105
| align="center" |2024ko urtarrilaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |765
| align="center" |106
| align="center" |2024ko otsailaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |766
| align="center" |107
| align="center" |2024ko otsailaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |767
| align="center" |108
| align="center" |2024ko otsailaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |768
| align="center" |109
| align="center" |2024ko otsailaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |769
| align="center" |110
| align="center" |2024ko otsailaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |770
| align="center" |111
| align="center" |2024ko otsailaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |771
| align="center" |112
| align="center" |2024ko otsailaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |772
| align="center" |113
| align="center" |2024ko otsailaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |773
| align="center" |114
| align="center" |2024ko otsailaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |774
| align="center" |115
| align="center" |2024ko otsailaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |775
| align="center" |116
| align="center" |2024ko otsailaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |776
| align="center" |117
| align="center" |2024ko otsailaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |777
| align="center" |118
| align="center" |2024ko otsailaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |778
| align="center" |119
| align="center" |2024ko otsailaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |779
| align="center" |120
| align="center" |2024ko otsailaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |780
| align="center" |121
| align="center" |2024ko otsailaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |781
| align="center" |122
| align="center" |2024ko otsailaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |782
| align="center" |123
| align="center" |2024ko otsailaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |783
| align="center" |124
| align="center" |2024ko otsailaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |784
| align="center" |125
| align="center" |2024ko otsailaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="3" align="center" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |785
| align="center" style="background:OldLace" |126
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko otsailaren 29a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
|-
| align="center" |786
| align="center" |127
| align="center" |2024ko martxoaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |787
| align="center" |128
| align="center" |2024ko martxoaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |788
| align="center" |129
| align="center" |2024ko martxoaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |789
| align="center" |130
| align="center" |2024ko martxoaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |790
| align="center" |131
| align="center" |2024ko martxoaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |791
| align="center" |132
| align="center" |2024ko martxoaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |792
| align="center" |133
| align="center" |2024ko martxoaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |793
| align="center" |134
| align="center" |2024ko martxoaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |794
| align="center" |135
| align="center" |2024ko martxoaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |795
| align="center" |136
| align="center" |2024ko martxoaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |796
| align="center" |137
| align="center" |2024ko martxoaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |797
| align="center" |138
| align="center" |2024ko martxoaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |798
| align="center" |139
| align="center" |2024ko martxoaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |799
| align="center" |140
| align="center" |2024ko martxoaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |800
| align="center" |141
| align="center" |2024ko martxoaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |801
| align="center" |142
| align="center" |2024ko martxoaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |802
| align="center" |143
| align="center" |2024ko martxoaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |803
| align="center" |144
| align="center" |2024ko martxoaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |804
| align="center" |145
| align="center" |2024ko martxoaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |805
| align="center" |146
| align="center" |2024ko martxoaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |806
| align="center" |147
| align="center" |2024ko martxoaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |807
| align="center" |148
| align="center" |2024ko apirilaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |808
| align="center" |149
| align="center" |2024ko apirilaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |809
| align="center" |150
| align="center" |2024ko apirilaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |810
| align="center" |151
| align="center" |2024ko apirilaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |811
| align="center" |152
| align="center" |2024ko apirilaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |812
| align="center" |153
| align="center" |2024ko apirilaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |813
| align="center" |154
| align="center" |2024ko apirilaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |814
| align="center" |155
| align="center" |2024ko apirilaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |815
| align="center" |156
| align="center" |2024ko apirilaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |816
| align="center" |157
| align="center" |2024ko apirilaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |817
| align="center" |158
| align="center" |2024ko apirilaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |818
| align="center" |159
| align="center" |2024ko apirilaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |819
| align="center" |160
| align="center" |2024ko apirilaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |820
| align="center" |161
| align="center" |2024ko apirilaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |821
| align="center" |162
| align="center" |2024ko apirilaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |822
| align="center" |163
| align="center" |2024ko apirilaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |823
| align="center" |164
| align="center" |2024ko apirilaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |824
| align="center" |165
| align="center" |2024ko apirilaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |825
| align="center" |166
| align="center" |2024ko apirilaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |826
| align="center" |167
| align="center" |2024ko apirilaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |827
| align="center" |168
| align="center" |2024ko apirilaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |828
| align="center" |169
| align="center" |2024ko apirilaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |829
| align="center" |170
| align="center" |2024ko maiatzaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |830
| align="center" |171
| align="center" |2024ko maiatzaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |831
| align="center" |172
| align="center" |2024ko maiatzaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |832
| align="center" |173
| align="center" |2024ko maiatzaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |833
| align="center" |174
| align="center" |2024ko maiatzaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |834
| align="center" |175
| align="center" |2024ko maiatzaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |835
| align="center" |176
| align="center" |2024ko maiatzaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |836
| align="center" |177
| align="center" |2024ko maiatzaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |837
| align="center" |178
| align="center" |2024ko maiatzaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |838
| align="center" |179
| align="center" |2024ko maiatzaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |839
| align="center" |180
| align="center" |2024ko maiatzaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |840
| align="center" |181
| align="center" |2024ko maiatzaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |841
| align="center" |182
| align="center" |2024ko maiatzaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |842
| align="center" |183
| align="center" |2024ko maiatzaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |843
| align="center" |184
| align="center" |2024ko maiatzaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |844
| align="center" |185
| align="center" |2024ko maiatzaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" style="background:OldLace" |845
| align="center" style="background:OldLace" |186
| align="center" style="background:OldLace" |2024ko maiatzaren 23a
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
| align="center" style="background:OldLace" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |846
| align="center" |187
| align="center" |2024ko maiatzaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |847
| align="center" |188
| align="center" |2024ko maiatzaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |848
| align="center" |189
| align="center" |2024ko maiatzaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |849
| align="center" |190
| align="center" |2024ko maiatzaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |850
| align="center" |191
| align="center" |2024ko maiatzaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |851
| align="center" |192
| align="center" |2024ko maiatzaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |852
| align="center" |193
| align="center" |2024ko ekainaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |853
| align="center" |194
| align="center" |2024ko ekainaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |854
| align="center" |195
| align="center" |2024ko ekainaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |855
| align="center" |196
| align="center" |2024ko ekainaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |856
| align="center" |197
| align="center" |2024ko ekainaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |857
| align="center" |198
| align="center" |2024ko ekainaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |858
| align="center" |199
| align="center" |2024ko ekainaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |859
| align="center" |200
| align="center" |2024ko ekainaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="4" align="center" |
|-
| align="center" |860
| align="center" |201
| align="center" |2024ko ekainaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |861
| align="center" |202
| align="center" |2024ko ekainaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |862
| align="center" |203
| align="center" |2024ko ekainaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |863
| align="center" |204
| align="center" |2024ko ekainaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |864
| align="center" |205
| align="center" |2024ko ekainaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |865
| align="center" |206
| align="center" |2024ko ekainaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |866
| align="center" |207
| align="center" |2024ko ekainaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |867
| align="center" |208
| align="center" |2024ko ekainaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |868
| align="center" |209
| align="center" |2024ko ekainaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |869
| align="center" |210
| align="center" |2024ko ekainaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |870
| align="center" |211
| align="center" |2024ko ekainaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |871
| align="center" |212
| align="center" |2024ko ekainaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |872
| align="center" |213
| align="center" |2024ko uztailaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |873
| align="center" |214
| align="center" |2024ko uztailaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |874
| align="center" |215
| align="center" |2024ko uztailaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |875
| align="center" |216
| align="center" |2024ko uztailaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |876
| align="center" |217
| align="center" |2024ko uztailaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |877
| align="center" |218
| align="center" |2024ko uztailaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |878
| align="center" |219
| align="center" |2024ko uztailaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |879
| align="center" |220
| align="center" |2024ko uztailaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |880
| align="center" |221
| align="center" |2024ko uztailaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |881
| align="center" |222
| align="center" |2024ko uztailaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |882
| align="center" |223
| align="center" |2024ko uztailaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |883
| align="center" |224
| align="center" |2024ko uztailaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |884
| align="center" |225
| align="center" |2024ko uztailaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |885
| align="center" |226
| align="center" |2024ko uztailaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |886
| align="center" |227
| align="center" |2024ko uztailaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
|}
=== 5. denboraldia (2024-2025) ===
{| class="wikitable" style="width:100%; margin:auto"
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(guzt.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:4%;" |Atala<br /><span style="font-size:smaller">(denb.)</span>
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:15%;" |Emisio data
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:29%;" |Gonbidatua(k)
! colspan="2" style="background:#ff44cc; width:14%;" |Audientzia
! rowspan="2" style="background:#ff44cc; width:3%;" |Astea <span style="font-size:smaller">Batez beste</span>
|-
! style="background:#ff44cc; width:4%;" |Ikusleak
! style="background:#ff44cc; width:10%;" |Kuota (eusk.)
|-
| align="center" |887
| align="center" |1
| align="center" |2024ko irailaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |888
| align="center" |2
| align="center" |2024ko irailaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |889
| align="center" |3
| align="center" |2024ko irailaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |890
| align="center" |4
| align="center" |2024ko irailaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |891
| align="center" |5
| align="center" |2024ko irailaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |892
| align="center" |6
| align="center" |2024ko irailaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |893
| align="center" |7
| align="center" |2024ko irailaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |894
| align="center" |8
| align="center" |2024ko irailaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |895
| align="center" |9
| align="center" |2024ko irailaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |896
| align="center" |10
| align="center" |2024ko irailaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |897
| align="center" |11
| align="center" |2024ko irailaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |898
| align="center" |12
| align="center" |2024ko irailaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |899
| align="center" |13
| align="center" |2024ko irailaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |900
| align="center" |14
| align="center" |2024ko irailaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |901
| align="center" |15
| align="center" |2024ko irailaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |902
| align="center" |16
| align="center" |2024ko irailaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |903
| align="center" |17
| align="center" |2024ko urriaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |904
| align="center" |18
| align="center" |2024ko urriaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |905
| align="center" |19
| align="center" |2024ko urriaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |906
| align="center" |20
| align="center" |2024ko urriaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |907
| align="center" |21
| align="center" |2024ko urriaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |908
| align="center" |22
| align="center" |2024ko urriaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |909
| align="center" |23
| align="center" |2024ko urriaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |910
| align="center" |24
| align="center" |2024ko urriaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |911
| align="center" |25
| align="center" |2024ko urriaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |912
| align="center" |26
| align="center" |2024ko urriaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |913
| align="center" |27
| align="center" |2024ko urriaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |914
| align="center" |28
| align="center" |2024ko urriaren 16a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |915
| align="center" |29
| align="center" |2024ko urriaren 17a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |916
| align="center" |30
| align="center" |2024ko urriaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |917
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urriaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |913
| align="center" |27
| align="center" |2024ko urriaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |914
| align="center" |28
| align="center" |2024ko urriaren 23a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |915
| align="center" |29
| align="center" |2024ko urriaren 24a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |916
| align="center" |30
| align="center" |2024ko urriaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |917
| align="center" |31
| align="center" |2024ko urriaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |918
| align="center" |32
| align="center" |2024ko urriaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |919
| align="center" |33
| align="center" |2024ko urriaren 30a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |920
| align="center" |34
| align="center" |2024ko urriaren 31a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |921
| align="center" |35
| align="center" |2024ko azaroaren 1a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |922
| align="center" |36
| align="center" |2024ko azaroaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |923
| align="center" |38
| align="center" |2024ko azaroaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |924
| align="center" |39
| align="center" |2024ko azaroaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |925
| align="center" |40
| align="center" |2024ko azaroaren 7a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |926
| align="center" |41
| align="center" |2024ko azaroaren 8a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |927
| align="center" |42
| align="center" |2024ko azaroaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |928
| align="center" |43
| align="center" |2024ko azaroaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |929
| align="center" |44
| align="center" |2024ko azaroaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |930
| align="center" |45
| align="center" |2024ko azaroaren 14a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |931
| align="center" |46
| align="center" |2024ko azaroaren 15a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |932
| align="center" |47
| align="center" |2024ko azaroaren 18a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |933
| align="center" |48
| align="center" |2024ko azaroaren 19a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |934
| align="center" |49
| align="center" |2024ko azaroaren 20a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |935
| align="center" |50
| align="center" |2024ko azaroaren 21a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |936
| align="center" |51
| align="center" |2024ko azaroaren 22a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |937
| align="center" |52
| align="center" |2024ko azaroaren 25a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |938
| align="center" |53
| align="center" |2024ko azaroaren 26a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |939
| align="center" |54
| align="center" |2024ko azaroaren 27a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |940
| align="center" |55
| align="center" |2024ko azaroaren 28a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |941
| align="center" |56
| align="center" |2024ko azaroaren 29a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |942
| align="center" |57
| align="center" |2024ko abenduaren 2a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |943
| align="center" |58
| align="center" |2024ko abenduaren 3a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |944
| align="center" |59
| align="center" |2024ko abenduaren 4a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |945
| align="center" |60
| align="center" |2024ko abenduaren 5a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |946
| align="center" |61
| align="center" |2024ko abenduaren 6a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |947
| align="center" |62
| align="center" |2024ko abenduaren 9a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |948
| align="center" |63
| align="center" |2024ko abenduaren 10a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
| rowspan="5" align="center" |
|-
| align="center" |949
| align="center" |64
| align="center" |2024ko abenduaren 11a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |950
| align="center" |65
| align="center" |2024ko abenduaren 12a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
| align="center" |951
| align="center" |66
| align="center" |2024ko abenduaren 13a
| align="center" |
| align="center" |
| align="center" |
|-
|}
= Erreferentziak =
{{erreferentzia_zerrenda}}
= Kanpo estekak =
* [https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/biba-zuek/ Webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:ETB1eko saioak]]
5xw3jt118dr5rhlbgc282k24juizjq7
Mikel
0
977035
9994113
9991475
2024-12-09T05:47:53Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994113
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:GuidoReni_MichaelDefeatsSatan.jpg|thumb|[[Mikel (goiaingerua)]].]]
'''Mikel''' [[gizon]]ezko [[izen]] bat da, [[hebreera]]zko מי כאל esalditik eratorrita, mī kāʼēl, "El bezalakoa dena". [[Aramera]]z ܡܝܟܐܝܠ esaten da ([miχaˈʔel]). [[Izen teoforiko]] hau, berez, [[galdera erretoriko]] bat da: "Nor [da] El [Hebrearren jainkoa] bezalakoa?" eta erantzuna "ez dago inor El bezalakorik" da, edo "ez dago Jaungoikoa baino ezagunagorik eta boteretsuagorik". [[Latin]]ez galdera honi ''[[Quis ut Deus?]]'' esaten zaio.
Izena lehen aldiz [[Hebrear Biblia]]n agertzen da, [[Zenbakiak (Biblia)|Zenbakien Liburuan]], {{biblia|Zn|13|13}}, ''Mikaelen seme Setur, Axerren leinukoa;'' moduan.
Herrialde eta hizkuntza bakoitzean izenak aldaera ezberdinak jaso ditu, batzuetan [[abizen]] gisa ere: Carmichael, DiMichele, MacMichael, McMichael, Michaels, Micallef, Michael, Michaelson, Michiels, Michalka, Michels, Miguel, Mihály, Mikeladze, Mikhaylov, Mikkelsen, Mitchell, Michalski, Mykhaylenko edo Mikaelyan.
== Mikel izena duten pertsona ezagunak ==
Zerrenda honek Mikel izena duten pertsonak erakusten ditu:
{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P735 wd:Q18697349 . ?item wdt:P31 wd:Q5 }
|section=
|sort=label
|columns=label:Izen-abizenak,P106:Jarduera,P19:Jaiolekua,P569,P570
|links=local
}}
{| class='wikitable sortable'
! Izen-abizenak
! Jarduera
! Jaiolekua
! jaiotza data
! heriotza data
|-
| [[Dj Makala]]
| [[Disk jockey|discjockey]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Zarautz]]
| 1970-05-23
|
|-
| [[Hektor Ortega]]
| [[idazle]]<br/>[[kazetari]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]
| [[Bilbo]]
| 1966
|
|-
| [[Jon Mikel Euba]]
| [[artista]]<br/>''[[:d:Q18216771|bideoartista]]''
| [[Bilbo]]
| 1967-04-18
|
|-
| [[Mikel Arozamena|Migel Arotzamena]]
| [[bertsolari]]
| [[Lesaka]]
| 1930-08-30
| 1976-12-24
|-
| [[Mikel Abrego]]
| ''[[:d:Q386854|bateria-jotzaile]]''<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Andoain]]
| 1970-12-14
|
|-
| [[Mikel Agirre]]
| [[ekonomialari]]
| [[Anberes]]
| 1955
|
|-
| [[Mikel Agirregomezkorta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Bilbo]]
| 1974-08-26
|
|-
| [[Mikel Agirrezabalaga]]
| ''[[:d:Q12840545|eskubaloi jokalari]]''
| [[Zarautz]]
| 1984-04-08
|
|-
| [[Mikel Agote]]
| ''[[:d:Q13561328|surflari]]''
| [[Orio]]
| 20th century
|
|-
| [[Mikel Aiestaran]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]
| [[Beasain]]
| 1975
|
|-
| [[Mikel Aizpuru]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[historialari]]
| [[Gabiria]]
| 1963
|
|-
| [[Mikel Albisu Cuerno]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Bilbo]]
| 1939-04-01
| 2020-01-10
|-
| [[Mikel Albisu|Mikel Albisu Iriarte]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1961-06-07
|
|-
| [[Mikel Alonso Flores]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Urnieta]]
| 1996-09-23
|
|-
| [[Mikel Alvarez|Mikel Alvarez Menor]]
| ''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''
| [[Otxarkoaga]]
| 1960-08-24
|
|-
| [[Mikel Alvira]]
| [[idazle]]
| [[Iruñea]]
| 1969
|
|-
| [[Mikel Amantegi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Irun]]
| 1979-05-03
|
|-
| [[Mikel Lertxundi|Mikel Anjel Lertxundi]]
| ''[[:d:Q1281618|eskultore]]''
| [[Berriatua]]
| 1951-01-29
|
|-
| [[Mikel Antero]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]
| [[Oiartzun]]
| 1980-05-02
|
|-
| [[Mikel Antia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1973-02-13
|
|-
| [[Mikel Antón Zarragoitia]]
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]
| [[Lekeitio]]
| 1965-06-25
|
|-
| [[Mikel Aramendi (kazetaria)]]
| ''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>[[kazetari]]
| [[Itsasondo]]
| 1955
|
|-
| [[Mikel Arana]]
| [[politikari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Ordizia]]
| 1973-10-02
|
|-
| [[Mikel Aranburu]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Azpeitia]]
| 1979-02-18
|
|-
| [[Mikel Aranburu Urtasun]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q10949665|kontu-ikuskari]]''
| [[Iruñea]]
| 1955-10-29
|
|-
| [[Mikel Aranburuzabala]]
| [[zinema ekoizle]]
| [[Bilbo]]
| 1952-01-29
|
|-
| [[Mikel Aristi]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Bergara]]
| 1993-05-28
|
|-
| [[Mikel Arregi]]
| [[idazle]]
| [[Areso]]
| 1948-03-17
|
|-
| [[Mikel Arriola]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Mexiko Hiria]]
| 1975-09-25
|
|-
| [[Mikel Arrizabalaga Arrizabalaga|Mikel Arrizabalaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Mutriku]]
| 1988-10-24
|
|-
| [[Mikel Arrizabalaga Aizpurua]]
| [[idazle]]<br/>[[irakasle]]<br/>''[[:d:Q9149093|mendigoizale]]''<br/>''[[:d:Q2462658|manager]]''
| [[Donostia]]
| 1957
|
|-
| [[Mikel Arruabarrena]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Tolosa]]
| 1983-02-09
|
|-
| [[Mikel Arruabarrena Larrarte]]
| [[poeta]]<br/>''[[:d:Q169470|fisikari]]''
| [[Hondarribia]]
| 1994-05-01
|
|-
| [[Mikel Arteta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1982-03-26
|
|-
| [[Mikel Artetxe Gezuraga]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Larrabetzu]]
| 1976-09-24
|
|-
| [[Mikel Artetxe Zurutuza]]
| [[ikertzaile]]<br/>[[informatikari]]
| [[Zarautz]]
| 1992
|
|-
| [[Mikel Artieda]]
| [[musikari]]
| [[Bera]]
| 1964
|
|-
| [[Mikel Artola|Mikel Artola Izagirre]]
| [[bertsolari]]<br/>''[[:d:Q56860975|botilero]]''
| [[Alegia]]
| 1989
|
|-
| [[Mikel Artze]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Iruñea]]
| 1984-06-15
|
|-
| [[Mikel Astarloza]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Pasai San Pedro]]
| 1979-11-17
|
|-
| [[Mikel Atxaga]]
| [[kazetari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[apaiz katoliko]]
| [[Urnieta]]
| 1932-08-25
| 2009-09-10
|-
| [[Mikel Aurrekoetxea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Bilbo]]
| 1981-10-05
|
|-
| [[Mikel Azpiroz]]
| [[musikari]]<br/>[[piano-jotzaile]]
| [[Donostia]]
| 1971-09-21
|
|-
| [[Mikel Azurmendi]]
| [[antropologo]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q5758653|bigarren mailako irakaskuntza katedraduna]]''<br/>[[filosofo]]
| [[Donostia]]
| 1942-12-10
| 2021-08-06
|-
| [[Mikel Balenziaga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Zumarraga]]
| 1988-02-29
|
|-
| [[Mikel Basabe]]
| [[politikari]]
| [[Elorrio]]
| 1966
|
|-
| [[Mikel Belasko]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''
| [[Iruñea]]
| 1967-01-30
|
|-
| [[Mikel Belloso]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Tolosa]]
| 1985-03-05
|
|-
| [[Mikel Bengoetxea]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Ezkurra]]
| 1955-09-07
|
|-
| [[Mikel Beroitz]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''<br/>''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Uharte (Iruñerria)|Uharte]]
| 1989-06-04
|
|-
| [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q806798|bankari]]''
| [[Oñati]]
| 1977-05-25
|
|-
| [[Mikel Bizkarra]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Mañaria]]
| 1989-08-21
|
|-
| [[Mikel Buesa|Mikel Buesa Blanco]]
| [[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]
| [[Gernika-Lumo]]
| 1951-01-23
|
|-
| [[Mikel Bujanda]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q2722764|irrati-esatari]]''
| [[Donostia]]
| 1955-02-07
|
|-
| [[Mikel Caballero]]
| ''[[:d:Q584301|baxu-jotzaile]]''
| [[Basauri]]
|
| 2024-02-09
|-
| [[Mikel Cabieces]]
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]
| [[Portugalete]]
| 1957-09-23
|
|-
| [[Mikel Clemente]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q11814411|dokumentalista]]''<br/>''[[:d:Q2340668|music video director]]''
| [[Barakaldo]]
| 1964
|
|-
| [[Mikel Cuadra]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Bilbo]]
| 1961-10-18
|
|-
| [[Mikel Dalbret]]
| ''[[:d:Q1028181|margolari]]''
| [[Susa (Tunisia)|Susa]]
| 1941-11-19
|
|-
| [[Mikel Dañobeitia]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Barakaldo]]
| 1986-03-05
|
|-
| [[Mikel Elgezabal]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''<br/>''[[:d:Q15306067|triatleta]]''
| [[Gernika-Lumo]]
| 1979-10-08
|
|-
| [[Mikel Elizegi]]
| ''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Goizueta]]
| 1969
|
|-
| [[Mikel Elortza Pagaldai|Mikel Elortza]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Azkoitia]]
| 1991-01-07
|
|-
| [[Mikel Elorza Solis]]
| ''[[:d:Q2516866|argitaratzaile]]''<br/>[[abokatu]]
| [[Zarautz]]
| 1966
|
|-
| [[Mikel Erdozain]]
| ''[[:d:Q10843402|igerilari]]''
| [[Leioa]]
| 2002-10-05
|
|-
| [[Mikel Erentxun]]
| [[Kantari|abeslari]]<br/>[[disko-ekoizle]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[kantugile]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Caracas]]
| 1965-02-23
|
|-
| [[Mikel Errazkin]]
| [[musikari]]<br/>[[musikagile]]
| [[Hondarribia]]
| 1973-12-29
| 2008-09-05
|-
| [[Mikel Essery]]
| [[katedradun]]<br/>''[[:d:Q22813352|bidaiari]]''
| [[Zarautz]]
| 1953
| 2007-07-02
|-
| [[Mikel Etxarri]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Lasarte-Oria]]
| 1946-09-18
|
|-
| [[Mikel Fernández]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Bilbo]]
| 1993-01-20
|
|-
| [[Mikel Garaizabal]]
| ''[[:d:Q3542795|oenologist]]''<br/>[[katedradun]]<br/>[[Sommelier|Ardozain]]<br/>''[[:d:Q2957754|komunikazio arduraduna]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q22683672|cellarman]]''<br/>''[[:d:Q5280566|komunikazio zuzendaria]]''<br/>''[[:d:Q62085571|communications consultant]]''<br/>''[[:d:Q21771805|winemaker]]''
| [[Elorrio]]
| 1972-10-01
|
|-
| [[Mikel Garmendia]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Ordizia]]
| 1945-01-22
| 2005-08-06
|-
| [[Mikel Garmendia Olaziregi]]
| [[militar]]
| [[Donostia]]
| 1915-04-23
| 2015-06-01
|-
| [[Mikel Garmendia Ugarte]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>[[katedradun]]
| [[Tolosa]]
| 1961
|
|-
| [[Mikel Gartziandia]]
| ''[[:d:Q1234713|teologo]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>''[[:d:Q105200214|Catholic cleric]]''<br/>[[apaiz katoliko]]<br/>''[[:d:Q611644|apezpiku katoliko]]''
| [[Etxarri Aranatz]]
| 1964-03-21
|
|-
| [[Mikel Gaztañaga]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Itsasondo]]
| 1979-12-30
|
|-
| [[Mikel Goikoetxea]]
|
| [[Derio]]
| 1956-07-03
| 1984-01-01
|-
| [[Mikel González|Mikel Gonzalez]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Arrasate]]
| 1985-09-24
|
|-
| [[Mikel Gorosabel]]
| [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]
| [[Eibar]]
| 1967
|
|-
| [[Mikel Goñi]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Oronoz-Mugairi]]
| 1977-04-25
|
|-
| [[Mikel Gurrea]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1985
|
|-
| [[Mikel Gurrutxaga Barruetabeña]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Elgoibar]]
| 1996-08-22
|
|-
| [[Mikel Hernández Abaitua|Mikel Hernandez Abaitua]]
| [[idazle]]<br/>[[katedradun]]
| [[Gasteiz]]
| 1959-01-16
|
|-
| [[Mikel Huerga]]
| ''[[:d:Q10873124|xakelari]]''
| [[Iruñea]]
| 1989-12-22
|
|-
| [[Mikel Ibarguren Errasti|Mikel Ibarguren]]
| [[idazle]]
| [[Zestoa]]
| 1967-01-26
|
|-
| [[Mikel Ibarguren Egibar]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[film-zuzendari]]
| [[Zestoa]]
| 1995-07-19
|
|-
| [[Mikel Idoate]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Iruñea]]
| 1989-08-28
|
|-
| [[Mikel Ilundain]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Barañain]]
| 1986-02-14
|
|-
| [[Mikel Inunziaga]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Zornotza]]
| 1983
|
|-
| [[Mikel Irazoki]]
| [[musikari]]
| [[Bera]]
| 1969
|
|-
| [[Mikel Iribas]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1988-04-13
|
|-
| [[Mikel Iriondo]]
| [[politikari]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[idazle]]
| [[Eibar]]
| 1955
|
|-
| [[Mikel Irujo]]
| [[politikari]]
| [[Caracas]]
| 1972-10-06
|
|-
| [[Mikel Isasi]]
| [[politikari]]
| [[Bilbo]]
| 1931
| 1996
|-
| [[Mikel Iturria]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Urnieta]]
| 1992-03-16
|
|-
| [[Mikel Juaristi]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Soraluze]]
| 1992-05-26
|
|-
| [[Mikel Karton]]
| [[Kantari|abeslari]]
| [[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondo]]
| 1982
|
|-
| [[Mikel Kazalis]]
| [[disko-ekoizle]]<br/>[[gitarra-jotzaile]]
| [[Zarautz]]
| 1968
|
|-
| [[Mikel Kortina]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Bilbo]]
| 1974-03-26
|
|-
| [[Mikel Labaka]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Azpeitia]]
| 1980-08-10
|
|-
| [[Mikel Laboa]]
| [[gitarra-jotzaile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[musikagile]]<br/>[[egile abeslari]]
| [[Donostia]]
| 1934-06-15
| 2008-12-01
|-
| [[Mikel Landa]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Murgia]]
| 1989-12-13
|
|-
| [[Mikel Larrañaga]]
| ''[[:d:Q27062049|aizkolari]]''
| [[Azpeitia]]
| 1989-12-20
|
|-
| [[Mikel Larunbe]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Galdakao]]
| 1993-02-01
|
|-
| [[Mikel Lasa]]
| [[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Donostia]]
| 1938-09-01
|
|-
| [[Mikel Lasa Goikoetxea]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Legorreta]]
| 1971-09-09
|
|-
| [[Mikel Laskurain]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Bergara]]
| 1965-04-27
|
|-
| [[Mikel Legarda]]
| [[politikari]]
| [[Bilbo]]
| 1956-12-12
|
|-
| [[Mikel Lejarza]]
| ''[[:d:Q9352089|espioi]]''
| [[Areatza]]
| 1947<br/>1952
|
|-
| [[Mikel Lejarza Ortiz]]
| ''[[:d:Q578109|telebista-ekoizle]]''<br/>[[zinema ekoizle]]<br/>[[kazetari]]<br/>''[[:d:Q1420621|media proprietor]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Bilbo]]
| 1956-08-12
|
|-
| [[Mikel Lizarralde (igarlea)|Mikel Lizarralde Goenaga]]
| [[medium]]<br/>''[[:d:Q212980|psikologo]]''
| [[Urretxu]]
| 1978
|
|-
| [[Mikel Loinaz]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Andoain]]
| 1967-03-28
|
|-
| [[Mikel Lopetegi|Mikel Lopetegi Gereka]]
| ''[[:d:Q27062349|harri-jasotzailea]]''
| [[Zarautz]]
| 1997
|
|-
| [[Mikel Losada]]
| [[Antzezle|aktore]]
| [[Ermua]]
| 1978-12-28
|
|-
| [[Mikel López Iturriaga]]
| [[kazetari]]<br/>''[[:d:Q13418253|filologo]]''<br/>''[[:d:Q1495660|gastronomia-kritikari]]''<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Bilbo]]
| 1967-12-12
|
|-
| [[Mikel Markez]]
| [[egile abeslari]]
| [[Errenteria]]
| 1971-10-04
|
|-
| [[Mikel Martin Conde]]
| ''[[:d:Q19509201|LGBT ekintzaile]]''
| [[Errenteria]]
| 1954-09-21
| 2023-03-02
|-
| [[Mikel Martinez]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>''[[:d:Q10800557|zinema aktore]]''<br/>''[[:d:Q2259451|antzerki aktore]]''
| [[Lizarra]]
| 1955
|
|-
| [[Mikel Martins]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1983-05-28
|
|-
| [[Mikel Mendibil]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[diseinatzaile]]
| [[Iruñea]]
| 1976
|
|-
| [[Mikel Mendizabal]]
| [[bertsolari]]
| [[Itsasondo]]
| 1956-03-31
|
|-
| [[Mikel Merino]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Iruñea]]
| 1996-06-22
|
|-
| [[Mikel Mindegia]]
| ''[[:d:Q27062049|aizkolari]]''
| [[Ezkurra]]
| 1949-04-26
|
|-
| [[Mikel Morris]]
| ''[[:d:Q14972848|lexikografo]]''<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Denver]]
| 1957-03-24
|
|-
| [[Mikel Motos]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1993-01-30
|
|-
| [[Mikel Mujika]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Legazpi]]
| 1998-08-20
|
|-
| [[Mikel Muniozguren]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Deba]]
| 1983-09-18
|
|-
| [[Mikel Navarro]]
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Donostia]]
| 1954
|
|-
| [[Mikel Nieve]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Leitza]]
| 1984-05-26
|
|-
| [[Mikel Odriozola]]
| ''[[:d:Q11513337|atleta]]''
| [[Errenteria]]
| 1973-05-25
|
|-
| [[Mikel Olaetxea]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Lizartza]]
| 1985-02-10
|
|-
| [[Mikel Alonso|Mikel Olano]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>[[idazle]]
| [[Tolosa]]
| 1980-05-17
|
|-
| [[Mikel Olazabal]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Areso]]
| 1986-09-15
|
|-
| [[Mikel Olaziregi]]
| [[argazki-zuzendari]]
| [[Pasaia]]
| 1956
|
|-
| [[Mikel Orbegozo]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Donostia]]
| 1989-04-15
|
|-
| [[Mikel Otaegi]]
| [[pailazo]]
| [[Donostia]]
| 1987-05-02
|
|-
| [[Mikel Otegi]]
|
| [[Itsasondo]]
| 1972-10-08
|
|-
| [[Mikel Otero|Mikel Otero Gabirondo]]
| [[politikari]]<br/>[[suhiltzaile]]<br/>''[[:d:Q15253558|aktibista]]''
| [[Gasteiz]]
| 1972-08-17
|
|-
| [[Mikel Oiartzabal|Mikel Oyarzabal]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Eibar]]
| 1997-04-21
|
|-
| [[Mikel Pagadizabal]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[komediante]]<br/>[[gidoilari]]<br/>''[[:d:Q947873|telebista aurkezle]]''
| [[Villabona-Amasa]]
| 1974-08-27
|
|-
| [[Mikel Pagola]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Iruñea]]
| 1982-03-04
|
|-
| [[Mikel Peruarena]]
| [[idazle]]
| [[Ereñotzu]]
| 1978-09-27
|
|-
| [[Mikel Pradera]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Mallabia]]
| 1975-03-06
|
|-
| [[Mikel Reparaz]]
| [[kazetari]]
| [[Arbizu]]
| 1975-12-22
|
|-
| [[Mikel Rico]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Basauri]]
| 1984-11-04
|
|-
| [[Mikel Rodríguez Álvarez]]
| [[irakasle]]<br/>[[historialari]]
| [[Oiartzun]]
| 1967
|
|-
| [[Mikel Roteta]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''<br/>''[[:d:Q628099|futbol entrenatzaile]]''
| [[Donostia]]
| 1970-01-16
|
|-
| [[Mikel Rueda]]
| [[film-zuzendari]]<br/>[[gidoilari]]
| [[Bilbo]]
| 1980-07-06
|
|-
| [[Mikel Sagarzazu]]
| [[Antzezle|aktore]]<br/>[[ahots-aktore]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Oñati]]
| 1988-06-13
|
|-
| [[Mikel Saizar]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Ibarra]]
| 1983-01-18
|
|-
| [[Mikel Salegi Urbieta]]
|
| [[Donostia]]
| 1953
| 1974-12-18
|-
| [[Mikel San José]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Atarrabia]]
| 1989-05-30
|
|-
| [[Mikel Santamaría|Mikel Santamaria]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Iruñea]]
| 1987-07-20
|
|-
| [[Mikel Santiago]]
| [[eleberrigile]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q29017403|rock musician]]''
| [[Portugalete]]
| 1975-09-08
|
|-
| [[Mikel Santos]]
| [[marrazkilari]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[komikigile]]
| [[Iruñea]]
| 1974
|
|-
| [[Mikel Sarriegi Etxezarreta|Mikel Sarriegi]]
| [[idazle]]<br/>[[koreografo]]
| [[Beasain]]
| 1965-04-25
|
|-
| [[Mikel Sorauren]]
| [[historialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Iruñea]]
| 1946
|
|-
| [[Mikel Soto]]
| [[idazle]]
| [[Iruñea]]
| 1978
|
|-
| [[Mikel Taberna]]
| [[idazle]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''
| [[Lesaka]]
| 1957-06-01
|
|-
| [[Mikel Telleria]]
| [[musikari]]
| [[Idiazabal]]
| 1960
|
|-
| [[Mikel Torres]]
| ''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''<br/>[[politikari]]<br/>[[ekonomialari]]
| [[Portugalete]]
| 1970-07-20
|
|-
| [[Mikel Ugalde]]
| [[idazle]]
| [[Errenteria]]
| 1940
|
|-
| [[Mikel Unanue Calvo|Mikel Unanue]]
| ''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Donostia]]
| 1968-04-22
|
|-
| [[Mikel Unanue (curling jokalaria)|Mikel Unanue]]
| ''[[:d:Q17516936|curling jokalari]]''
| [[Donostia]]
| 1982-10-24
|
|-
| [[Mikel Unzalu]]
| [[politikari]]<br/>[[irakasle]]
| [[Gasteiz]]
| 1956
| 2021-07-15
|-
| [[Mikel Uraken]]
| [[musikari]]
| [[Bilbo]]
| 1982
|
|-
| [[Mikel Urdangarin]]
| [[bertsolari]]<br/>[[musikari]]<br/>[[egile abeslari]]
| [[Zornotza]]
| 1971-11-30
|
|-
| [[Mikel Uriz]]
| ''[[:d:Q3665646|saskibaloi jokalari]]''
| [[Iruñea]]
| 1989-07-19
|
|-
| [[Mikel Urmeneta]]
| [[marrazkilari]]<br/>[[enpresaburu]]
| [[Iruñea]]
| 1963-12-25
|
|-
| [[Mikel Urreta]]
| [[politikari]]
| [[Urnieta]]
| 1881-07-19
| 1961-11-29
|-
| [[Mikel Urrutikoetxea]]
| ''[[:d:Q28054240|esku huskako pilotari]]''<br/>''[[:d:Q19746576|pilotari]]''
| [[Zaratamo]]
| 1989-05-24
|
|-
| [[Mikel Usatorre]]
| [[militar]]<br/>[[Itsastar|marinel]]
| [[Lekeitio]]
| 1913-09-29
| 2000-03-15
|-
| [[Mikel Valverde]]
| [[Irudigile|ilustratzaile]]
| [[Gasteiz]]
| 1966-09-06
|
|-
| [[Mikel Vesga]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Gasteiz]]
| 1993-04-08
|
|-
| [[Mikel Villanueva]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[San Cristóbal (Venezuela)|San Cristóbal]]
| 1993-04-14
|
|-
| [[Mikel Zabalza Garate|Mikel Zabaltza Garate]]
| ''[[:d:Q829020|autobus-gidari]]''
| [[Orbaizeta]]
| 1952-08
| 1985-11-26
|-
| [[Mikel Zalbide]]
| ''[[:d:Q14467526|hizkuntzalari]]''<br/>''[[:d:Q15976717|soziolinguista]]''<br/>[[ingeniari]]
| [[Donostia]]
| 1951-05-09
|
|-
| [[Mikel Zamalloa]]
| ''[[:d:Q53713594|txistulari]]''<br/>''[[:d:Q3075052|folklorista]]''
| [[Galdakao]]
| 1957
| 2022-04-12
|-
| [[Mikel Zarate|Mikel Zarate Lejarraga]]
| ''[[:d:Q1469535|apaiz katoliko latindar]]''<br/>[[idazle]]<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Lezama]]
| 1933-03-06
| 1979-04-10
|-
| [[Mikel Zarrabeitia]]
| ''[[:d:Q2309784|txirrindulari]]''
| [[Abadiño]]
| 1970-05-14
|
|-
| [[Mikel Zubeldia]]
| [[idazle]]
| [[Donostia]]
| 1972-10-03
|
|-
| [[Mikel Epaltza Ferrer|Mikel de Epalza Ferrer]]
| [[Arabista]]<br/>[[historialari]]<br/>''[[:d:Q333634|itzultzaile]]''<br/>''[[:d:Q1622272|unibertsitateko irakasle]]''
| [[Paue]]
| 1938-02-18
| 2008-12-06
|-
| [[Mikel Álvaro]]
| ''[[:d:Q937857|futbolari]]''
| [[Amurrio]]
| 1982-12-20
|
|}
{{wikidata list end}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Pertsona-izenak]]
ajl501oixe346yeqmzkx1upx3npw363
Kai Nakai
0
978214
9993490
9679114
2024-12-08T12:17:46Z
212.55.31.144
9993490
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Iratxe Aguilera''' Barrio ([[Gasteiz]], [[1996]]ko [[apirilaren 29]]a), '''Kai Nakai''' izen artistikoaz ezagunagoa, musika urbanoa lantzen duen gasteiztar abeslaria eta musikagilea da. Musika urbanoa abesten du, gehiena reggaetoia, nahiz eta pop, trap eta disko bezalako beste genero batzuk ere eskaintzen dituen. Musika euskaraz egiten du eta aldarrikatzen du genero hori ere [[Feminismo|feminista]] izan daitekeela.<ref name=Alea200418>{{erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Buruaga|aldizkaria=[[Alea (aldizkaria)|Alea]]|izenburua=Iratxe Aguilera, Kai Nakai: "Dakarguna periferiatik dator; ez da betidanik entzun dugun euskal musika"|url=https://alea.eus/gasteiz/1587144268748-iratxe-aguilera-kai-nakai-musika-urbanoa-euskara|data=2020-04-18|sartze-data=2020-10-15}}</ref><ref name=Berria20200418>{{erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Satrustegi|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Askatasunerako deia, doinu dantzagarriekin|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1978/028/002/2020-04-18/askatasunerako-deia-doinu-dantzagarriekin.htm|data=2020-04-18|sartze-data=2020-10-15}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kai Nakai, abeslaria|hizkuntza=eu|data=2020-11-27|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/eitb-kultura/sortzaileak/bideoak/osoa/7664768/bideoa-kai-nakai-abeslaria/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Astiz|izenburua=Kai Nakai: reggaeton euskaldun eta ahaldundua|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/190144/kai-nakai-reggaeton-euskaldun-eta-ahaldundua.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Agertokiko hitzak eta ekintzak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/191330/agertokiko-hitzak-eta-ekintzak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-26}}</ref>
== Ibilbidea ==
[[2019]]an [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka irabazi zuen musika urbanoa, euskaraz eta feminista egiteari buruzko proposamenarekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Diario Vasco]]|izenburua=Iratxe Aguilera musikari urbanoarentzat Durangoko 54. Azokako Sormen Beka|url=https://www.diariovasco.com/culturas/iratxe-aguilera-musikari-20191206124743-nt.html|data=2019-12-06|sartze-data=2020-10-15}}</ref>
2020an ekin zion musika urbanoa egiteari, ''Kai Nakai'' goitizenarekin.<ref name="Alea200418" /> Izen artistikoak bere identitateari erreferentzia egiten dio: ''kai'' hitz euskaldunaren eta ''nakal'' hitz indonesiarretik ("bihurri" esan nahi du) eratorritako ''nakai'' hitzaren batura da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aizu!|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=2834:genero-honen-gaineko-estereotipo-guztiei-aurre-egin-nahi-diegu&catid=17&Itemid=0|aldizkaria=www.aizu.eus|sartze-data=2021-01-26}}</ref>
2020ko abenduan aurkeztu zuen ''[[Baimenik Gabe]]'' lehen diskoa [[Durangoko Azoka]]n.<ref name="Berria20200418" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kai Nakai, Plateruenako oholtza gainean|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/gaztea/bideoak/osoa/7684147/bideoa-kai-nakai-plateruenako-oholtza-durangoko-azoka-2020/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-01-26}}</ref> Album horretan, askatasuna sustatzen duten letrei esker, gizarteak urteetan ezarri dituen patroiak deuseztatu nahi ditu.
2021ean EP bat atera zuen, ''[[Maitia]]'' izenekoa. Hor, maitasun-istorio baten faseak aurkezten dira, bost abestiren bidez: lehen maitasunetik hasi, maitasun toxikotik igaroz, norberaren maitasuna, maitemina eta benetako maitasuna lortu arte. Bestalde, bi single atera zituen: ''15K (Hamabostmila)'' eta ''[[Nahikoa Dela]],'' ''Beldur Barik'' 2021 lehiaketaren abestia izan zena.
2022an ''TIRA'' singlea atera zuen.
== Diskografia ==
=== Albumak ===
* [https://open.spotify.com/album/2oBiCYSX5KSIpjmrJdeyhT?si=7f2f84313f6144b2 Baimenik Gabe (2020)]
=== '''EP-ak''' ===
*''[https://open.spotify.com/album/6penuePFwHWBW79145OH5J?si=3EK--KC0Rb6c78QVGGtq0w Maitia]'' (2021, autoekoizpena)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maitia|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/kai-nakai/maitia|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2021-12-29}}</ref> - 5 abestiko EPa
=== '''Singleak''' ===
* ''TIRA'' (2022)
* ''Zalantzarik Ez'' (2021)
* ''15K (Hamabostmila)'' (2021)
* [https://open.spotify.com/album/2woTk2k7Tf3D0sndCFERmG?si=QFVKf9PRS8G-qLBognQ01A ''Nahikoa Dela'' (2021)]
* ''Ipuinik Ederrena (Akustikoa)'' (2021)
* ''Ez Dakit'' (2020)
* ''Emoiztazu Bihotz'' (2020)
* ''Kolpe'' (2020)
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
{{bizialdia|1996ko||}}
[[Kategoria:Gasteizko abeslariak]]
[[Kategoria:Reggaeton abeslariak]]
[[Kategoria:Gasteiztarrak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
841hsm4u2157zzfljk6o78c4dwtfyvl
9993588
9993490
2024-12-08T15:43:02Z
Lainobeltz
56334
9993588
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Iratxe Aguilera Barrio''' ([[Gasteiz]], [[1996]]ko [[apirilaren 29]]a), '''Kai Nakai''' izen artistikoaz ezagunagoa, musika urbanoa lantzen duen gasteiztar abeslaria eta musikagilea da. Musika urbanoa abesten du, gehiena reggaetoia, nahiz eta pop, trap eta disko bezalako beste genero batzuk ere eskaintzen dituen. Musika euskaraz egiten du eta aldarrikatzen du genero hori ere [[Feminismo|feminista]] izan daitekeela.<ref name=Alea200418>{{erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Buruaga|aldizkaria=[[Alea (aldizkaria)|Alea]]|izenburua=Iratxe Aguilera, Kai Nakai: "Dakarguna periferiatik dator; ez da betidanik entzun dugun euskal musika"|url=https://alea.eus/gasteiz/1587144268748-iratxe-aguilera-kai-nakai-musika-urbanoa-euskara|data=2020-04-18|sartze-data=2020-10-15}}</ref><ref name=Berria20200418>{{erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Satrustegi|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Askatasunerako deia, doinu dantzagarriekin|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1978/028/002/2020-04-18/askatasunerako-deia-doinu-dantzagarriekin.htm|data=2020-04-18|sartze-data=2020-10-15}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kai Nakai, abeslaria|hizkuntza=eu|data=2020-11-27|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/eitb-kultura/sortzaileak/bideoak/osoa/7664768/bideoa-kai-nakai-abeslaria/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Astiz|izenburua=Kai Nakai: reggaeton euskaldun eta ahaldundua|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/190144/kai-nakai-reggaeton-euskaldun-eta-ahaldundua.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Agertokiko hitzak eta ekintzak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/191330/agertokiko-hitzak-eta-ekintzak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-01-26}}</ref>
== Ibilbidea ==
[[2019]]an [[Durangoko Azoka]]ko Sormen Beka irabazi zuen musika urbanoa, euskaraz eta feminista egiteari buruzko proposamenarekin.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Diario Vasco]]|izenburua=Iratxe Aguilera musikari urbanoarentzat Durangoko 54. Azokako Sormen Beka|url=https://www.diariovasco.com/culturas/iratxe-aguilera-musikari-20191206124743-nt.html|data=2019-12-06|sartze-data=2020-10-15}}</ref>
2020an ekin zion musika urbanoa egiteari, ''Kai Nakai'' goitizenarekin.<ref name="Alea200418" /> Izen artistikoak bere identitateari erreferentzia egiten dio: ''kai'' hitz euskaldunaren eta ''nakal'' hitz indonesiarretik ("bihurri" esan nahi du) eratorritako ''nakai'' hitzaren batura da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aizu!|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=2834:genero-honen-gaineko-estereotipo-guztiei-aurre-egin-nahi-diegu&catid=17&Itemid=0|aldizkaria=www.aizu.eus|sartze-data=2021-01-26}}</ref>
2020ko abenduan aurkeztu zuen ''[[Baimenik Gabe]]'' lehen diskoa [[Durangoko Azoka]]n.<ref name="Berria20200418" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kai Nakai, Plateruenako oholtza gainean|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/gaztea/bideoak/osoa/7684147/bideoa-kai-nakai-plateruenako-oholtza-durangoko-azoka-2020/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-01-26}}</ref> Album horretan, askatasuna sustatzen duten letrei esker, gizarteak urteetan ezarri dituen patroiak deuseztatu nahi ditu.
2021ean EP bat atera zuen, ''[[Maitia]]'' izenekoa. Hor, maitasun-istorio baten faseak aurkezten dira, bost abestiren bidez: lehen maitasunetik hasi, maitasun toxikotik igaroz, norberaren maitasuna, maitemina eta benetako maitasuna lortu arte. Bestalde, bi single atera zituen: ''15K (Hamabostmila)'' eta ''[[Nahikoa Dela]],'' ''Beldur Barik'' 2021 lehiaketaren abestia izan zena.
2022an ''TIRA'' singlea atera zuen.
== Diskografia ==
=== Albumak ===
* [https://open.spotify.com/album/2oBiCYSX5KSIpjmrJdeyhT?si=7f2f84313f6144b2 Baimenik Gabe (2020)]
=== '''EP-ak''' ===
*''[https://open.spotify.com/album/6penuePFwHWBW79145OH5J?si=3EK--KC0Rb6c78QVGGtq0w Maitia]'' (2021, autoekoizpena)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maitia|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/kai-nakai/maitia|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2021-12-29}}</ref> - 5 abestiko EPa
=== '''Singleak''' ===
* ''TIRA'' (2022)
* ''Zalantzarik Ez'' (2021)
* ''15K (Hamabostmila)'' (2021)
* [https://open.spotify.com/album/2woTk2k7Tf3D0sndCFERmG?si=QFVKf9PRS8G-qLBognQ01A ''Nahikoa Dela'' (2021)]
* ''Ipuinik Ederrena (Akustikoa)'' (2021)
* ''Ez Dakit'' (2020)
* ''Emoiztazu Bihotz'' (2020)
* ''Kolpe'' (2020)
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
{{bizialdia|1996ko||}}
[[Kategoria:Gasteizko abeslariak]]
[[Kategoria:Reggaeton abeslariak]]
[[Kategoria:Gasteiztarrak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
jey6ablfjsn9s5ca58yk393i2dwhawp
Urs Zimmermann
0
991531
9993455
9993454
2024-12-08T11:59:55Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993455
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
1983. urteko Frantziako Tourrean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. [[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]].
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
m3p1hvcqpn5oykvxocorqu0dwt5q5nc
9993456
9993455
2024-12-08T12:01:56Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993456
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
1983. urteko Frantziako Tourrean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. [[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
8b11b5od5fjx0cl3yn5zlredrws2r9s
9993458
9993456
2024-12-08T12:02:50Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993458
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
1983. urteko Frantziako Tourrean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. [[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
7ex9n6436k9v8f6iqegyyai1bwg112r
9993460
9993458
2024-12-08T12:04:11Z
Joseba65
69297
9993460
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
[[1983ko Frantziako Tourra|1983ko Frantziako Tour]]rean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. [[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
cd2ihnr1uq9l97us4ocibsz9g29ldei
9993468
9993460
2024-12-08T12:07:44Z
Joseba65
69297
9993468
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), Suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
[[1983ko Frantziako Tourra|1983ko Frantziako Tour]]rean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. 1984an [[Suitzako Itzulia]] irabazi zuen.
[[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan, berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, inbolako bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
crflpeom3me3qkrruo3jvu23q31iult
9993473
9993468
2024-12-08T12:08:59Z
Joseba65
69297
9993473
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), Suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
[[1983ko Frantziako Tourra|1983ko Frantziako Tour]]rean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. 1984an [[Suitzako Itzulia]] irabazi zuen eta 1986an [[Dauphiné Libéré]].
[[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan, berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, inbolako bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
34slhtbwhcqzojf4n417luv9b6qecey
9993477
9993473
2024-12-08T12:10:15Z
Joseba65
69297
9993477
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Urs Zimmermann''' ([[Mühledorf (Berna)|Muhledorf]], [[1959]]ko [[azaroaren 29]]a), Suitzako txirrindulari ohia da, profesionala 1983tik 1992ra.
[[1983ko Frantziako Tourra|1983ko Frantziako Tour]]rean hirugarren postua lortu zuen, [[Greg LeMond|Greg Lemond]] eta [[Bernard Hinault]]<nowiki/>en atzetik. 1984an [[Suitzako Itzulia]] irabazi zuen, 1986an [[Dauphiné Libéré]] eta 1988an [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]].
[[Peio Ruiz Cabestany]]<nowiki/>k "''Historias de un ciclista''" liburuan, berari buruz hitz egin zuen. Urs elikadura baliatuz bakarrik lasterka egiten zuen txirrindulari bakarra zela esan zuen, inbolako bitamina eta komplementurik gabe.
== Taldeak ==
* Cilo-Aufina (1983-1984).
* Carrera (1985-1989).
* Motorola (1990).
== Palmaresa ==
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1981'''
* Hegiberg-Rundfahrt.
'''1982'''
* 2. [[Gilen Tell Sari Nagusia]]n
* 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean
'''1983'''
* 4. [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]]n
'''1984'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Suitzako Itzulia]]
* 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n
'''1985'''
* 2. [[Piemonteko Giroa]]n.
* 3. [[Agostoni Kopa]]n
* 4. [[Romagnako Giroa]]n
* 5. [[Placci Kopa]]n
'''1986'''
* [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dauphiné Libéré|Dauphine Libere]].
* [[Nazioarteko Kriteriuma]] eta etapa bat.
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]].
* [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]].
* 2. [[Paris-Niza]]n
* 3. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]].
* 4. [[Suitzako Itzulia]]n.
* 7. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[Romandiako Tour]]rean
'''1987'''
* 8. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n
'''1988'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
* 3. [[Romandiako Tour]]r<nowiki/>ean eta etapa bat.
* 3. [[1988ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1989'''
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 6. [[1989ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
'''1990'''
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 4. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1959ko||Zimmermann, Urs}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
ohawn3fev3wqnxuvvuxk0b5501mnfx2
Lankide:Joxan Garaialde/Proba orria
2
992259
9993618
9993057
2024-12-08T16:10:10Z
Joxan Garaialde
90799
9993618
wikitext
text/x-wiki
== Helburua eta funtzioak ==
MOEren [[Konstituzio]]<nowiki/>ak dio bere helburua «pertsona guztiek ahalik eta osasun maila gorena lortzea» dela<ref name=":0">{{erreferentzia|hizkuntza=en|izena=|abizena=|urtea=|data=2006|izenburua=CONSTITUTION
OF THE WORLD HEALTH ORGANIZATION|url=https://www.who.int/governance/eb/who_constitution_en.pdf|artxibo-url=|bilduma=|egunkaria=|aldizkaria=|lana=|liburukia=|zenbakia=|orrialdeak=|orrialdea=|non=|atala=|edizioa=|lekua=|argitaletxea=|editorea=|formatua=|isbn=|issn=|oclc=|pmid=|pmc=|bibcode=|doi=|sartze-data=}}</ref>. Hain zuzen, bere Konstituzioan zehaztutako funtzioen bidez betetzen du helburu hori:
==Osasunaren Mundu Erakundeari egindako kritikak==
===1959an, IAEArekin WHA12-40 buruz egindako akordioari kritika===
[[Fukushima I zentral nuklearra|Fukushima I-eko istripu nuklearra]], 2011ko martxoaren 11n gertatua, mahai gainean jarri zituen berriro 1959ko maiatzaren 28an OMEk eta [[Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia|Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziak]] (OIEA) WHA12-40 sinatu izanak OMEren helburu nagusiak lortzeko dituen ondorio negatiboak<ref name=independentwho>{{enlace roto|1=[http://www.independentwho.info/ONU_ES.php Por la independencia de la OMS, en independentwho.info] |2=http://www.independentwho.info/ONU_ES.php |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{[http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php Acuerdo WHA12-40 entre la OIEA y la OMS de 28 de mayo de 1959, en independentwho, consultado el 26 de abril de 2011] |2=http://www.independentwho.info/WHA_12_40_ES.php |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. «OMEren independentziaren alde» gobernuz kanpoko erakundeen elkartearen arabera, akordio hori oso negatiboa izan da eratu zenetik, eta, bereziki, hondamendi nuklearren aurrean, hala nola [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuaren]] aurrean, [[Harrisburg|Harrisburg]] edo [[Three Mile Islandeko istripua]] ([[Pennsylvania]]) eta [[Fukushimako istripu nuklearra|Fukushimako istripua]] [[Japonia|Japonian]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110309233211/http://www.independentwho.info/index.htm For the independence of W.H.O -independent.who]</ref>.
«OMEren independentziaren alde»ko erakundearentzat, [[Txernobylgo hondamendia|Txernobylgo istripuak]] kutsatutako eremuetan, ez da izen hori merezi duen programa sozialik ez medikurik martxan jarri<ref>[http://www.amcmh.org/PagAMC/downloads/ads115.htm «Lo que no te cuentan sobre Chernóbil.»] En amcmh.org.</ref>. Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, uste da akordio horrek larriki mugatu duela munduko herritarren osasunaren babesa. Jarduera nuklearra duten herrialdeetan, azterketa epidemiologikoak bakanak dira, eta ia ez dira existitzen, eta, zenbait herrialdetan, hala nola [[Frantzia|Frantzian]], jarduera nuklear zibil eta militarren gaineko sekretua erabatekoa da, eta hitzarmenak gatazka dakar OMEren eta OEIAren ([[Energia nuklear|industria nuklearraren]] helburuen antzekoa) helburuen artean<ref name=independentwho/><ref>Caldicott, Helen. [http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html «Dangerously Wrong on Nuclear Radiation, Attack of the Nuclear Apologists.» CounterPunch, 12 de abril de 2011.] {{Wayback|url=http://www.counterpunch.org/caldicott04122011.html |date=20110430100139 }}</ref>.
[[Jean Ziegler]] akademiko suitzarrarentzat, NBEko Giza Eskubideen Kontseiluko aholku-batzordeko presidenteordearentzat, «lobby nuklearrak lortu du OMEk hondamendi atomikoen biktimez arduratzeari uko egitea»<ref> Capdevila, Gustavo. [https://archive.today/20120702211027/www.ipsnoticias.net/nota.asp?idnews=98063 «Fukushima y Chernobyl desafían a la OMS.» En IPS, 26 de abril de 2011.]</ref>.
===COVID-19 pandemiaren kudeaketa===
{{Sakontzeko|COVID-19 pandemia}}
OMEk kritikak jaso zituen AEBko Trump administrazioaren aldetik «mundua COVID-19aren pandemia hilgarriari aurre egiten gidatzen zuen garaian»<ref name="Sin-nombre-p1zr-2">{{Erreferentzia|url=https://www.nature.com/articles/d41586-020-01121-1|izenburua=Withholding funding from the World Health Organization is wrong and dangerous, and must be reversed|data=2020-04-17|aldizkaria=Nature|liburukia=580|zenbakia=7804|orrialdeak=431–432|fechaacceso=2020-12-06|hizkuntza=en|doi=10.1038/d41586-020-01121-1}}</ref>. OMEk gertakaria kudeatzen laguntzeko talde bat sortu zuen 2020ko urtarrilaren 1ean, erakundeari [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] osasun-agintariek [[etiologia]] ezezaguneko [[pneumonia]]-kasu batzuen berri eman eta egun bat geroago<ref name="Sin-nombre-p1zr-2"/> El 5 de enero, la OMS notificó a todos los Estados miembros del brote<ref name=":0">{{Erreferentzia|url=https://www.who.int/es/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19|izenburua=COVID-19: cronología de la actuación de la OMS|fechaacceso=2021-05-12|sitioweb=www.who.int|hizkuntza=es}}</ref>. Urtarrilaren 5ean, OMEk gertakariaren berri eman zien estatu kide guztiei eta, hurrengo egunetan, herrialde guztiei orientabidea eman zien nola erantzun jakiteko, eta Txinatik kanpoko lehen infekzioa baieztatu zuen<ref name=":0" />. Erakundeak pertsonatik pertsonarako transmisio mugatuaz ohartarazi zuen urtarrilaren 14an eta pertsonatik pertsonarako transmisioa baieztatu zuen astebete geroago. Urtarrilaren 30ean, OMEk nazioarteko garrantziko osasun publikoko larrialditzat jo zuen, neurria nazioarteko komunitatearentzat «ekintzarako deia» eta «azken baliabidetzat» hartuta eta [[Pandemia|pandemiatzat]] martxoaren 11n<ref name=":0" />. OMEren gomendioak herrialde askok jarraitu zituzten, [[Alemania]], [[Singapur]] eta Hego Korea barne, baina ez [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]]. Ondoren, OMEk programa bat ezarri zuen diru-sarrera urriak dituzten herrialdeei mediku-, babes- eta proba-hornidurak emateko krisiari aurre egiten laguntzeko.
COVID-19aren pandemiari aurre egiteko erantzun globala antolatzen duen bitartean eta [[kolera]], [[Elgorri|elgorria]] eta nazioarteko beste epidemia batzuen aurkako «larrialdiko 35 operazio baino gehiago» gainbegiratzen dituen bitartean, OME kritikatua izan da Txinak krisiari emandako osasun publikoaren erantzuna goraipatzeagatik, AEBren eta Txinaren arteko oreka mantentzea bilatzen duelarik. [[John Mackenzie]] OMEko Larrialdi Batzordeko kideak eta [[Anne Schuchat]] Estatu Batuetako CDCkoak adierazi dute Txinako kasuen eta heriotzen zenbaketa ofiziala azpizenbatespen bat izan daitekeela. [[David Heymann|David Heymannek]], Londresko Higiene eta Medikuntza Tropikaleko Eskolako gaixotasun infekziosoen epidemiologiako irakasleak, esan zuen: «Txina oso gardena eta irekia izan da bere datuak partekatzean..., eta beren artxibo guztiak OMEren esku jarri zituzten»<ref>{{Erreferentzia|url=https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|izenburua=WHO coronavirus team at ground zero in Wuhan to work out next containment step|fechaacceso=2020-12-06|sitioweb=sg.news.yahoo.com|hizkuntza=en-SG|fechaarchivo=15 de abril de 2020|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20200415014430/https://sg.news.yahoo.com/coronavirus-team-ground-zero-wuhan-105556254.html|deadurl=yes}}</ref>.
2020ko apirilaren 14an, [[Donald Trump]] Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak AEBk OMEri ematen zioten finantzaketa gelditzeko erabakia hartu zuen, «kudeaketa txarrean eta koronabirusaren hedapenaren estalketan» izan zuen zeregina berrikusten zuen bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Coronavirus Updates: Trump Halts U.S. Funding of World Health Organization|url=https://www.nytimes.com/2020/04/14/us/coronavirus-updates.html|aldizkaria=The New York Times|data=2020-04-14|fechaacceso=2020-12-06|issn=0362-4331|hizkuntza=en}}</ref> (OMEren tasak, 2020ko martxoaren 31n; gainerako tasak, normalean, 2020ko irailean ordainduko zituzkeen).
Munduko buruzagiek eta osasun adituek, neurri handi batean, Trump presidentearen iragarpena gaitzetsi zuten, zeina gertatu baitzen Ameriketako Estatu Batuetan agertu zenean emandako erantzunari egindako kritiken erdian. OMEk «tamalgarritzat» jo zuen iragarpena, eta munduari COVID-19aren agerpenaz ohartarazteko bere erabakiak defendatu zituen. Trumpen kritikoek ere etenaldi hori legez kanpokoa zitekeela esan zuten, nahiz eta [[PoliFact|PolitiFaktekin]] hitz egin zuten adituek esan zuten haren legezkotasunaren zalantza exekutatu zen modu bereziaren araberakoa egon zitekeela. 2020ko maiatzaren 8an, AEBk [[Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua|NBEren Segurtasun Kontseiluaren]] ebazpen bati buruzko bozketa bat blokeatu zuen, OME zeinak baitzuen pandemiak irauten zuen bitartean indarkeriarik gabeko nazioarteko lankidetza sustatzea proposatzean. 2020ko maiatzaren 18an, Trumpek mehatxatu zuen OMEren finantzaketa estatubatuar guztia betiko amaituko zuela eta AEBko bazkidetzari amaiera emateko aukera aintzat hartuko zuela.
2020ko maiatzaren 29an, Trump presidenteak AEB Munduko Osasun Erakundetik ateratzeko planak iragarri zituen, nahiz ez argi egon horretarako aginpiderik ba ote zuen. 2020ko uztailaren 7an, Trump presidenteak formalki jakinarazi zion [[Nazio Batuen Erakundea|NBEri]] Estatu Batuak OMEtik erretiratzeko asmoa zuela<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.axios.com/trump-withdraw-world-health-organization-757cd93d-d085-4cdf-acdd-6194f0f0789b.html|izenburua=Trump administration notifies UN of intent to withdraw from World Health Organization|fechaacceso=2020-12-06|abizena=Knutson|izena=Jacob|sitioweb=Axios|hizkuntza=en}}</ref>.
OMEk aurrera egin du [[Medikuntza tradizional|medikuntza tradizionala]] eta [[Txinatar medikuntza tradizionala|Txinako medikuntza tradizionala]] onartzeko eta integratzeko bidean. 2022an, Gaixotasunen eta Osasun Arazo Erlazionatuen Nazioarteko Sailkapen Estatistiko berria, ICD-11, medikuntza tradizionalaren sailkapenak ebidentzian oinarritutako medikuntzaren sailkapenekin bat egin dezaten saiatuko da. Txinako agintariek aldaketa bultzatu badute ere, OMEk medikuntza tradizionalari emandako laguntza hori eta beste batzuk kritikatu egin dituzte mediku eta zientzialariek, ebidentzia faltagatik eta erremedio tradizionalek ehizatutako basa bizitza arriskuan jartzeko arriskuagatik<ref name="Sin-nombre-p1zr-3">{{Erreferentzia|url=https://www.cnn.com/2019/05/24/health/traditional-chinese-medicine-who-controversy-intl/index.html|izenburua=Chinese medicine gains WHO acceptance but it has many critics|fechaacceso=2020-12-06|abizena=CNN|izena=Katie Hunt|sitioweb=CNN}}</ref>. OMEko bozeramaile batek esan zuen: «barne hartzeak ez duela bermatzen medikuntza tradizionaleko ezein praktikaren balio zientifikoa, ez eta medikuntza tradizionaleko ezein esku-hartzeren eraginkortasuna ere»<ref name="Sin-nombre-p1zr-3"/>.
==Enbaxadoreak==
Osasunaren Mundu Erakundeak hainbat enbaxadore ditu munduan zehar. [[Tracy Trinita]] saritu zuten, [[Indonesia|Indonesiako]] gizarteko gazteak bizimodu osasungarria bizitzera animatzeagatik<ref>{{Erreferentzia|url=https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297|izenburua=Ade, Tracy get WHO award|fechaacceso=26 de septiembre de 2020|egilea=Jawawa|data=8 de abril de 2002|hizkuntza=en|urlarchivo =https://archive.today/20201015104300/https://jawawa.id/newsitem/ade-tracy-get-who-award-1447893297 |fechaarchivo = 15 de octubre de 2020}}</ref>. OMEren enbaxadoreak ere badira: [[Alisson Becker]]<ref>{{Erreferentzia|url=https://unric.org/es/alisson-becker-y-la-fundacion-pro-oms-lanzan-una-campana-de-recaudacion-de-recursos-y-apoyo-al-tratamiento-de-los-pacientes-de-covid-19/|izenburua=Alisson Becker y la Fundación pro OMS lanzan una campaña mundial|fechaacceso=2021-05-12|data=2021-04-09|sitioweb=Naciones Unidas para Europa Occidental - Espana|hizkuntza=es}}</ref> futbol-jokalari brasildarra, [[Natália Loewe Becker]] doktorea, [[Cynthia Germanotta]] ekintzailea eta [[Ellen Johnson Sirleaf]] [[Liberia|Liberiako]] presidente ohia<ref>{{Erreferentzia |url = https://www.who.int/es/news/item/20-05-2019-who-announces-four-new-goodwill-ambassadors-for-promoting-global-health|izenburua= La OMS anuncia cuatro nuevos embajadores de buena voluntad para promover la salud mundial|egilea= who|data = 20 de mayo de 2019|fechaacceso = 15 de octubre de 2020}}</ref>, besteak beste.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Medikuntzaren historia]]
* [[Hepatitisaren Mundu Eguna]]
* [[Malariaren Mundu Eguna]]
* [[HIESaren Aurkako Nazioarteko Eguna]]
* [[Chagasko Gaixotasunaren Nazioarteko Eguna]]
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [http://www.who.int/en/ MOEren webgune ofiziala]
* {{en}} [http://www.who.int/publications/en/ Argitalpenak]
* {{en}} [http://www.who.int/entity/en/ Lotura interesgarriak]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Nazio Batuen agentzia espezializatuak]]
[[Kategoria:Osasun erakundeak]]
[[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]]
[[Kategoria:Munduko Osasun Erakundea]]
[[Kategoria:Osasun politika]]
ptz8e20g7c2fcuwyd3i92ahnrqhaxro
9993821
9993618
2024-12-08T18:04:18Z
Joxan Garaialde
90799
9993821
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|thumb|Umeentzako taula aritmetikoak, Lausanne, 1835]]
'''Aritmetika''' (''αριθμός''=zenbaki [[greziera]]ko hitzetik datorrena), [[matematika]]ko adar zahar eta elementalena da. Eguneroko bizitzan, aritmetika zenbakiekin egiten ditugun zenbait [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] ([[batuketa]], [[kenketa]], [[biderketa]], [[zatiketa (argipena)|zatiketa]]) bere barnean hartzen dituen matematikaren atala da. Edonork edozertarako erabil dezake aritmetika: eguneroko kontaketak, baina baita ere [[zientzia]]ko kalkulu aurreratuenak, aritmetikaz burutzen dira.
== Historia ==
Aritmetika izena oinarrizko eragiketekin —“lau erregelekin”— lotzen da askotan. Baina jadanik [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen Elementuetan]], zenbakien eragiketa arruntak baino askoz gehiago aurkitu daiteke, hala nola [[zenbaki lehen]]en inguruko emaitzak, [[zenbaki perfektu]]ak eta abar. [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantok]] (K.o. III. mendea) [[koefiziente (argipena)|koefiziente]] [[Zenbaki oso|osoak]] dituzten zenbait [[ekuazio]] aztertu zituen, soluzio osoak bilatuz, eta hori izan zen [[Pierre de Fermat|Fermaten]] lanen abiapuntua [[XVII. mendea]]n. [[Pierre de Fermat|Fermat]], [[Leonhard Euler|Euler]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] izan ziren “goi-mailako aritmetikari” estatus berezia eman ziotenak. [[Zenbaki oso]]en propietateak aztertzen dituen matematikaren arloa izendatzeko aritmetika izena guztiz baztertu ez bada ere, gehienetan [[zenbakien teoria|zenbaki-teoria]] izenaz ezagutzen da. Zenbaki-multzorik oinarrizkoenaren propietateak helburutzat dituen arren, teknikek ezinbestean irten behar dute hain multzo txikitik, eta [[zenbaki erreal]]ak edo [[Zenbaki konplexu|konplexuak]] eta horien arteko [[Funtzio (matematika)|funtzioak]] erabiltzen dituzten metodoak baliatu behar dira sarritan. Metodoen pisua aljebraikoa edo analitikoa izan, zenbaki-teoriari dagokion adjektiboa jar dakioke ([[zenbaki-teoria aljebraiko]]a, [[zenbaki-teoria analitiko]]a).
=== Aritmetika Txinan ===
[[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] matematika goiztiarra eta haren garapena, munduko beste eremuetan gertatu zenarekin alderatuta, oso desberdina izan zen. Desberdintasun erraldoi honek, bertako matematika era independentean garatu zela pentsatzera eraman ditu matematikariak. Gaur egun gordeta dagoen matematikari buruzko testurik zaharrena ''Chou Pei Suan Ching'' (euskaraz: Gnomonen Aritmetika Klasikoa eta Zeruko Bidezidor Biribilak) izeneko liburu bat da, K.a. 300. urte ingurukoa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=K.P.|abizena=Gupta|izenburua=Changcheng and Ashwamèdha: Spheres of Dominance in China and India|orrialdeak=1–14|data=1991-02|url=http://dx.doi.org/10.1177/000944559102700101|aldizkaria=China Report|alea=1|zenbakia=27|issn=0009-4455|doi=10.1177/000944559102700101|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Herrialde hartako matematika goiztiarraren ezaugarri nabari bat posizio bidezko [[Zenbaki-sistema hamartar|sistema hamartarraren]] erabilera da, hagaxken bidezko zenbatzea bezala ere ezaguna, [[Arabiar zifrak|indoarabiar]] zenbatze sistema baino zenbait mende lehenago erabilia. Hagaxken bidezko zenbatzeak zenbaki nahiko handiak irudikatzea ahalbidetzen du eta [[Abako|txinatar abakoan]] kalkuluak egitea ere asko erraztu dezake. "Suan pan"-a asmatu zen urtea zehazterakoan zalantzak sortzen dira, haatik, teknika hau aipatzen duten idatzirik zaharrenak K.a. 190. urtekoak dira. Idatzi horien adibide gisa jar dezakegu [[Xue Yue]]ren "Formen arteari buruzko ohar gehigarriak" liburua.<ref name=":0" />
''Arte matematikoari buruzko bederatzi kapitulu'' liburuak [[nekazaritza]], [[merkataritza]], [[geometria]] eta [[ingeniaritza]]ri buruzko problema matematikoak ditu, [[triangelu angeluzuzen]]ak baliatuz eginiko lanak eta [[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] hurbilketak edukitzeaz gain. [[Zu Chongzhi]] Txinako matematikariak π zenbakiaren zazpi zenbaki hamartar kalkulatu zituen.<ref name=":0" />
=== Aritmetika Indian ===
[[India]]r matematika I. mendetik VIII. mendera bitartean iritsi zen bere heldutasunera, posizio-notazioaren asmakizun transzendentala baliatuz, [[zero]] zifra baliogabe gisa erabiliz. Mendebaldean bezala, hamar oinarriko zenbaki-sistema bat erabili zuten (hamar digiturekin). [[Egiptoar]]rek, [[greziar]]rek eta [[erroma]]tarrek, sistema hamartar bat erabiltzen zuten arren, hau ez zen posizio bidezkoa, zero zenbakia ere ez zuen; azken hau askoz beranduago heldu zitzaien mendebaldeko matematikariei, [[arabiar]]rak [[Iberiar penintsula]]n eta [[Italia]]n sartu zirenean eskuratu baitzuten.
Zenbatze-sistema hamartarra [[Süryasiddhanta]]n agertzen da, [[VI. mendea|VI. mendekoa]] dela dirudien ohar txiki batean. Hinduen lan matematikoak, oro har, [[astronomia]]ren arloan oinarritu ziren. [[Aryabhata]] (476. urte inguruan jaioa) eta [[Brahmagupta]]ren (598. urte inguruan jaioa) kasua dugu hau. 1150ean, [[Bhaskara II.a|Bhaskarak]] aritmetika tratatu bat idatzi zuen, eta bertan, [[erro karratu]]ak kalkulatzeko prozedura azaltzen zuen. Lehen eta bigarren mailako ekuazioen teoria bat da, ez dago, greziarrek egiten zuten moduan, era geometrikoan planteatuta, baizik eta ''aljebraiko'' gisa izendatu daitekeen modu batean.
[[VII. mendea]]n, [[Severo Sebhokt]] [[siria]]r [[apezpiku]]ak, miresmenez, aipatu berri dugun era-matematikoari erreferentzia egiten dio, izan ere, metodoari buruz idatzi zuen azalpenean argi utzi zuen jatorrizkoa haratago zihoala. "Zerodun posizio-notazioak" leiho praktiko eta teoriko berri asko ireki zizkion matematikari, haren garapenaren bizkortasuna areagotuz. Gaur egun arruntzat ditugun [[Algoritmo|kalkulu-algoritmoetara]], ziurrenik, ez ginen sekula iritsiko [[Arabiar zifrak|zenbaki arabiarrak]] eta posiziozko notazio hamartarra inoiz asmatu izan ez balira.
== Oinarrizko eragiketak ==
Aritmetikaren oinarrizko lau eragiketak hurrenak dira:
* [[Batuketa]]
* [[Kenketa]]
* [[Zatiketa (argipena)|Zatiketa]]
* [[Biderketa]]
Proposatutako definizioaren ildotik, substantibo "aritmetikoa", eskola irakaskuntzako [[Lehen hezkuntza|lehen graduetan]], "Matematika" gisa izendatzen da. Oinarrizko lehen arlo horren bereizketa aljebra sartzen denean nabaritzen hasten da, bertan "hizkiak", letrak, "aldagaiak" eta balio ezezagunak agertzen direlako, bai eta propietate aljebraikoen definizioak ere, esate baterako, [[oinarrizko aljebra]]renak diren kommutatibitatea, elkarkidetza edo distribuzioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is Arithmetic?|url=http://www.cut-the-knot.org/WhatIs/WhatIsArithmetic.shtml|aldizkaria=www.cut-the-knot.org|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Oro har, zenbakizko zenbaketak, oinarrizko eragiketez gain, honako hauek ere hartzen ditu: [[Kongruentzia (geometria)|kongruentziak]] kalkulatzea, [[faktorizazio]]a, [[berreketa]]k eta erroen erauzketak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Arithmetic|hizkuntza=en|url=http://mathworld.wolfram.com/Arithmetic.html|aldizkaria=mathworld.wolfram.com|sartze-data=2019-01-26}}</ref> Ildo horretan, aritmetika terminoa [[zenbaki oso]]en gainean egiten diren eragiketak izendatzeko erabiltzeaz gain, mota horretakoak ez diren beste zenbait entitateetan egiten diren eragiketak izendatzeko ere erabiltzen da. Aritmetika terminoa adjektibotzat ere erabiltzen da, [[progresio aritmetiko]] batean adibidez.
Aritmetika berreketa-sistemetarako oinarria izan zen. Berreketa a<sup>n</sup> itxura duen adierazpen orori deitzen zaio, bertan, "a" oinarria da eta "n" berretzailea. Haren definizioa aldatu egin daiteke, berreketa barneko duen zenbaki-multzoaren arabera. Zenbaki oso handiak modu praktiko eta sinple batean adierazteko dagoen biderik onenetarikoa da.
Zenbakiak sinplifikatzeko helburuarekin, aritmetikak zenbait sinbolo eta adierazpen berri sortu zituen, ezagunenak [[Erro kubo|erro kubikoak]] eta [[Erro karratu|karratuak]] dira. Hauek zenbaki bat irakurtzeko era errazago bat eskaintzen dute, irakurketa-zenbaki zailak adierazteko bikainak dira, batez ere matematikako problemak ebazterako unean.
[[Zatiki (matematika)|Zatikiak]] eta [[ehuneko]]ak ere aritmetikako lehenengo sinboloetatik jaio ziren erroak dira.
== Ikus, gainera ==
* [[Matematika]]
* [[Matematikaren historia]]
* [[Matematikaren didaktika]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Aritmetika]]
fnnisv3qpbp37yzo1fzjxibu9mclmbm
9993864
9993821
2024-12-08T18:42:00Z
Joxan Garaialde
90799
9993864
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|thumb|Umeentzako taula aritmetikoak, Lausanne, 1835]]
'''Aritmetika'''<ref>''[[Euskaltzaindiaren Hiztegia]]'', [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&non=osagaiakHasi&query=aritmetika&subcMota=&pos=&usgDomain=&usgGeo=&usgBeste=&usgReg= aritmetika], [[Euskaltzaindia]]</ref> (''αριθμός''=zenbaki [[greziera]]ko hitzetik eratorria)<ref>{{Cita DLE|aritmética}}</ref> [[matematika]]ko adar zahar eta elementalena da. Eguneroko bizitzan, aritmetika zenbakiekin egiten ditugun zenbait [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] ([[batuketa]], [[kenketa]], [[biderketa]], [[zatiketa (argipena)|zatiketa]]) bere barnean hartzen dituen matematikaren atala da. Edonork edozertarako erabil dezake aritmetika: eguneroko kontaketak, baina baita [[zientzia]]ko kalkulu aurreratuenak ere, aritmetikaz burutzen dira.
[[Matematika|Matematikako]] beste arlo batzuetan bezala, nola hala [[Aljebra]] edo [[Geometria]], Aritmetikaren zentzua aldatuz joan da zientzien garapen zabal eta dibertsifikatuarekin batera. Jatorrian, Aritmetika modu formalean garatu zen [[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]], zorroztasun matematiko finez eta frogapenez eta [[Natura-zientziak|Natura-zientzietako]] jakintza-arloetara zabaltzearekin<ref>Sir Thomas L. Heath, ''A Manual of Greek Mathematics'', Dover, 1963, p. 1.</ref>. Gaur egun, oinarrizko aritmetikari buruzkoa izan daiteke, oinarrizko matematikaren irakaskuntzara bideratua, baita [https://www.ecured.cu/C%C3%A1lculo_aritm%C3%A9tico Kalkulu Aritmetiko eta eragiketak] biltzen dituen multzoari ere, zehazki, aplikatutako [[#oinarrizko eragiketak|oinarrizko lau eragiketak]], dela zenbakietara (zenbaki arruntak, zenbaki osoak, zenbaki zatikituak eta zenbaki hamartarrak, etab.) edo entitate matematiko abstraktuagoetara (matrizeak, operadoreak, etab.); también a la así llamada alta aritmética, conocida como Teoría de Números.
Al igual que en otras áreas de la Matemática, como el [[Álgebra]] o la [[Geometría]], el sentido de la ''«Aritmética»'' ha ido evolucionando con el amplio y diversificado desarrollo de las ciencias. Originalmente, la Aritmética se desarrolló de manera formal en la [[Antigua Grecia]], con el refinamiento del rigor matemático y las '''demostraciones''', y su extensión a las distintas disciplinas de las «Ciencias Naturales».<ref>Sir Thomas L. Heath, ''A Manual of Greek Mathematics'', Dover, 1963, p. 1.</ref> En la actualidad, puede referirse a la ''Aritmética Elemental'', enfocada a la [[Matemática elemental|enseñanza de la Matemática Básica]]; también al conjunto que reúne el [https://www.ecured.cu/C%C3%A1lculo_aritm%C3%A9tico ''Cálculo Aritmético'' y las ''Operaciones''] ''Matemáticas'', específicamente, las cuatro ''Operaciones Básicas'' aplicadas, ya sea a números (números naturales, números enteros, números fraccionarios y números decimales, etc.) como a entidades matemáticas más abstractas (matrices, operadores, etc.); también a la así llamada ''alta aritmética'',<ref>Davenport, Harold (1999). ''The Higher Arithmetic: An Introduction to the Theory of Numbers'' (7.ª edición). Cambridge, England: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-63446-6</ref> conocida como [[Teoría de Números]].
== Historia ==
Aritmetika izena oinarrizko eragiketekin —“lau erregelekin”— lotzen da askotan. Baina jadanik [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen Elementuetan]], zenbakien eragiketa arruntak baino askoz gehiago aurkitu daiteke, hala nola [[zenbaki lehen]]en inguruko emaitzak, [[zenbaki perfektu]]ak eta abar. [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantok]] (K.o. III. mendea) [[koefiziente (argipena)|koefiziente]] [[Zenbaki oso|osoak]] dituzten zenbait [[ekuazio]] aztertu zituen, soluzio osoak bilatuz, eta hori izan zen [[Pierre de Fermat|Fermaten]] lanen abiapuntua [[XVII. mendea]]n. [[Pierre de Fermat|Fermat]], [[Leonhard Euler|Euler]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] izan ziren “goi-mailako aritmetikari” estatus berezia eman ziotenak. [[Zenbaki oso]]en propietateak aztertzen dituen matematikaren arloa izendatzeko aritmetika izena guztiz baztertu ez bada ere, gehienetan [[zenbakien teoria|zenbaki-teoria]] izenaz ezagutzen da. Zenbaki-multzorik oinarrizkoenaren propietateak helburutzat dituen arren, teknikek ezinbestean irten behar dute hain multzo txikitik, eta [[zenbaki erreal]]ak edo [[Zenbaki konplexu|konplexuak]] eta horien arteko [[Funtzio (matematika)|funtzioak]] erabiltzen dituzten metodoak baliatu behar dira sarritan. Metodoen pisua aljebraikoa edo analitikoa izan, zenbaki-teoriari dagokion adjektiboa jar dakioke ([[zenbaki-teoria aljebraiko]]a, [[zenbaki-teoria analitiko]]a).
=== Aritmetika Txinan ===
[[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] matematika goiztiarra eta haren garapena, munduko beste eremuetan gertatu zenarekin alderatuta, oso desberdina izan zen. Desberdintasun erraldoi honek, bertako matematika era independentean garatu zela pentsatzera eraman ditu matematikariak. Gaur egun gordeta dagoen matematikari buruzko testurik zaharrena ''Chou Pei Suan Ching'' (euskaraz: Gnomonen Aritmetika Klasikoa eta Zeruko Bidezidor Biribilak) izeneko liburu bat da, K.a. 300. urte ingurukoa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=K.P.|abizena=Gupta|izenburua=Changcheng and Ashwamèdha: Spheres of Dominance in China and India|orrialdeak=1–14|data=1991-02|url=http://dx.doi.org/10.1177/000944559102700101|aldizkaria=China Report|alea=1|zenbakia=27|issn=0009-4455|doi=10.1177/000944559102700101|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Herrialde hartako matematika goiztiarraren ezaugarri nabari bat posizio bidezko [[Zenbaki-sistema hamartar|sistema hamartarraren]] erabilera da, hagaxken bidezko zenbatzea bezala ere ezaguna, [[Arabiar zifrak|indoarabiar]] zenbatze sistema baino zenbait mende lehenago erabilia. Hagaxken bidezko zenbatzeak zenbaki nahiko handiak irudikatzea ahalbidetzen du eta [[Abako|txinatar abakoan]] kalkuluak egitea ere asko erraztu dezake. "Suan pan"-a asmatu zen urtea zehazterakoan zalantzak sortzen dira, haatik, teknika hau aipatzen duten idatzirik zaharrenak K.a. 190. urtekoak dira. Idatzi horien adibide gisa jar dezakegu [[Xue Yue]]ren "Formen arteari buruzko ohar gehigarriak" liburua.<ref name=":0" />
''Arte matematikoari buruzko bederatzi kapitulu'' liburuak [[nekazaritza]], [[merkataritza]], [[geometria]] eta [[ingeniaritza]]ri buruzko problema matematikoak ditu, [[triangelu angeluzuzen]]ak baliatuz eginiko lanak eta [[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] hurbilketak edukitzeaz gain. [[Zu Chongzhi]] Txinako matematikariak π zenbakiaren zazpi zenbaki hamartar kalkulatu zituen.<ref name=":0" />
=== Aritmetika Indian ===
[[India]]r matematika I. mendetik VIII. mendera bitartean iritsi zen bere heldutasunera, posizio-notazioaren asmakizun transzendentala baliatuz, [[zero]] zifra baliogabe gisa erabiliz. Mendebaldean bezala, hamar oinarriko zenbaki-sistema bat erabili zuten (hamar digiturekin). [[Egiptoar]]rek, [[greziar]]rek eta [[erroma]]tarrek, sistema hamartar bat erabiltzen zuten arren, hau ez zen posizio bidezkoa, zero zenbakia ere ez zuen; azken hau askoz beranduago heldu zitzaien mendebaldeko matematikariei, [[arabiar]]rak [[Iberiar penintsula]]n eta [[Italia]]n sartu zirenean eskuratu baitzuten.
Zenbatze-sistema hamartarra [[Süryasiddhanta]]n agertzen da, [[VI. mendea|VI. mendekoa]] dela dirudien ohar txiki batean. Hinduen lan matematikoak, oro har, [[astronomia]]ren arloan oinarritu ziren. [[Aryabhata]] (476. urte inguruan jaioa) eta [[Brahmagupta]]ren (598. urte inguruan jaioa) kasua dugu hau. 1150ean, [[Bhaskara II.a|Bhaskarak]] aritmetika tratatu bat idatzi zuen, eta bertan, [[erro karratu]]ak kalkulatzeko prozedura azaltzen zuen. Lehen eta bigarren mailako ekuazioen teoria bat da, ez dago, greziarrek egiten zuten moduan, era geometrikoan planteatuta, baizik eta ''aljebraiko'' gisa izendatu daitekeen modu batean.
[[VII. mendea]]n, [[Severo Sebhokt]] [[siria]]r [[apezpiku]]ak, miresmenez, aipatu berri dugun era-matematikoari erreferentzia egiten dio, izan ere, metodoari buruz idatzi zuen azalpenean argi utzi zuen jatorrizkoa haratago zihoala. "Zerodun posizio-notazioak" leiho praktiko eta teoriko berri asko ireki zizkion matematikari, haren garapenaren bizkortasuna areagotuz. Gaur egun arruntzat ditugun [[Algoritmo|kalkulu-algoritmoetara]], ziurrenik, ez ginen sekula iritsiko [[Arabiar zifrak|zenbaki arabiarrak]] eta posiziozko notazio hamartarra inoiz asmatu izan ez balira.
== Oinarrizko eragiketak ==
Aritmetikaren oinarrizko lau eragiketak hurrenak dira:
* [[Batuketa]]
* [[Kenketa]]
* [[Zatiketa (argipena)|Zatiketa]]
* [[Biderketa]]
Proposatutako definizioaren ildotik, substantibo "aritmetikoa", eskola irakaskuntzako [[Lehen hezkuntza|lehen graduetan]], "Matematika" gisa izendatzen da. Oinarrizko lehen arlo horren bereizketa aljebra sartzen denean nabaritzen hasten da, bertan "hizkiak", letrak, "aldagaiak" eta balio ezezagunak agertzen direlako, bai eta propietate aljebraikoen definizioak ere, esate baterako, [[oinarrizko aljebra]]renak diren kommutatibitatea, elkarkidetza edo distribuzioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is Arithmetic?|url=http://www.cut-the-knot.org/WhatIs/WhatIsArithmetic.shtml|aldizkaria=www.cut-the-knot.org|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Oro har, zenbakizko zenbaketak, oinarrizko eragiketez gain, honako hauek ere hartzen ditu: [[Kongruentzia (geometria)|kongruentziak]] kalkulatzea, [[faktorizazio]]a, [[berreketa]]k eta erroen erauzketak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Arithmetic|hizkuntza=en|url=http://mathworld.wolfram.com/Arithmetic.html|aldizkaria=mathworld.wolfram.com|sartze-data=2019-01-26}}</ref> Ildo horretan, aritmetika terminoa [[zenbaki oso]]en gainean egiten diren eragiketak izendatzeko erabiltzeaz gain, mota horretakoak ez diren beste zenbait entitateetan egiten diren eragiketak izendatzeko ere erabiltzen da. Aritmetika terminoa adjektibotzat ere erabiltzen da, [[progresio aritmetiko]] batean adibidez.
Aritmetika berreketa-sistemetarako oinarria izan zen. Berreketa a<sup>n</sup> itxura duen adierazpen orori deitzen zaio, bertan, "a" oinarria da eta "n" berretzailea. Haren definizioa aldatu egin daiteke, berreketa barneko duen zenbaki-multzoaren arabera. Zenbaki oso handiak modu praktiko eta sinple batean adierazteko dagoen biderik onenetarikoa da.
Zenbakiak sinplifikatzeko helburuarekin, aritmetikak zenbait sinbolo eta adierazpen berri sortu zituen, ezagunenak [[Erro kubo|erro kubikoak]] eta [[Erro karratu|karratuak]] dira. Hauek zenbaki bat irakurtzeko era errazago bat eskaintzen dute, irakurketa-zenbaki zailak adierazteko bikainak dira, batez ere matematikako problemak ebazterako unean.
[[Zatiki (matematika)|Zatikiak]] eta [[ehuneko]]ak ere aritmetikako lehenengo sinboloetatik jaio ziren erroak dira.
== Ikus, gainera ==
* [[Matematika]]
* [[Matematikaren historia]]
* [[Matematikaren didaktika]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Aritmetika]]
klg8ygoqlrbcy9eplc94c31jarluxll
9993872
9993864
2024-12-08T18:48:47Z
Joxan Garaialde
90799
9993872
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|thumb|Umeentzako taula aritmetikoak, Lausanne, 1835]]
'''Aritmetika'''<ref>''[[Euskaltzaindiaren Hiztegia]]'', [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&non=osagaiakHasi&query=aritmetika&subcMota=&pos=&usgDomain=&usgGeo=&usgBeste=&usgReg= aritmetika], [[Euskaltzaindia]]</ref> (''αριθμός''=zenbaki [[greziera]]ko hitzetik eratorria)<ref>{{Cita DLE|aritmética}}</ref> [[matematika]]ko adar zahar eta elementalena da. Eguneroko bizitzan, aritmetika zenbakiekin egiten ditugun zenbait [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] ([[batuketa]], [[kenketa]], [[biderketa]], [[zatiketa (argipena)|zatiketa]]) bere barnean hartzen dituen matematikaren atala da. Edonork edozertarako erabil dezake aritmetika: eguneroko kontaketak, baina baita [[zientzia]]ko kalkulu aurreratuenak ere, aritmetikaz burutzen dira.
[[Matematika|Matematikako]] beste arlo batzuetan bezala, nola hala [[Aljebra]] edo [[Geometria]], Aritmetikaren zentzua aldatuz joan da zientzien garapen zabal eta dibertsifikatuarekin batera. Jatorrian, Aritmetika modu formalean garatu zen [[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]], zorroztasun matematiko finez eta frogapenez eta [[Natura-zientziak|Natura-zientzietako]] jakintza-arloetara zabaltzearekin<ref>Sir Thomas L. Heath, ''A Manual of Greek Mathematics'', Dover, 1963, p. 1.</ref>. Gaur egun, oinarrizko aritmetikari buruzkoa izan daiteke, oinarrizko matematikaren irakaskuntzara bideratua, baita [https://www.ecured.cu/C%C3%A1lculo_aritm%C3%A9tico Kalkulu Aritmetiko eta eragiketak] biltzen dituen multzoari ere, zehazki, aplikatutako [[#Oinarrizko eragiketak|oinarrizko lau eragiketak]], dela zenbakietara (zenbaki arruntak, zenbaki osoak, zenbaki zatikituak eta zenbaki hamartarrak, etab.) edo entitate matematiko abstraktuagoetara (matrizeak, operadoreak, etab.); también a la así llamada alta aritmética, conocida como Teoría de Números.
Al igual que en otras áreas de la Matemática, como el [[Álgebra]] o la [[Geometría]], el sentido de la ''«Aritmética»'' ha ido evolucionando con el amplio y diversificado desarrollo de las ciencias. Originalmente, la Aritmética se desarrolló de manera formal en la [[Antigua Grecia]], con el refinamiento del rigor matemático y las '''demostraciones''', y su extensión a las distintas disciplinas de las «Ciencias Naturales».<ref>Sir Thomas L. Heath, ''A Manual of Greek Mathematics'', Dover, 1963, p. 1.</ref> En la actualidad, puede referirse a la ''Aritmética Elemental'', enfocada a la [[Matemática elemental|enseñanza de la Matemática Básica]]; también al conjunto que reúne el [https://www.ecured.cu/C%C3%A1lculo_aritm%C3%A9tico ''Cálculo Aritmético'' y las ''Operaciones''] ''Matemáticas'', específicamente, las cuatro ''Operaciones Básicas'' aplicadas, ya sea a números (números naturales, números enteros, números fraccionarios y números decimales, etc.) como a entidades matemáticas más abstractas (matrices, operadores, etc.); también a la así llamada ''alta aritmética'',<ref>Davenport, Harold (1999). ''The Higher Arithmetic: An Introduction to the Theory of Numbers'' (7.ª edición). Cambridge, England: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-63446-6</ref> conocida como [[Teoría de Números]].
== Historia ==
Aritmetika izena oinarrizko eragiketekin —“lau erregelekin”— lotzen da askotan. Baina jadanik [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen Elementuetan]], zenbakien eragiketa arruntak baino askoz gehiago aurkitu daiteke, hala nola [[zenbaki lehen]]en inguruko emaitzak, [[zenbaki perfektu]]ak eta abar. [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantok]] (K.o. III. mendea) [[koefiziente (argipena)|koefiziente]] [[Zenbaki oso|osoak]] dituzten zenbait [[ekuazio]] aztertu zituen, soluzio osoak bilatuz, eta hori izan zen [[Pierre de Fermat|Fermaten]] lanen abiapuntua [[XVII. mendea]]n. [[Pierre de Fermat|Fermat]], [[Leonhard Euler|Euler]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] izan ziren “goi-mailako aritmetikari” estatus berezia eman ziotenak. [[Zenbaki oso]]en propietateak aztertzen dituen matematikaren arloa izendatzeko aritmetika izena guztiz baztertu ez bada ere, gehienetan [[zenbakien teoria|zenbaki-teoria]] izenaz ezagutzen da. Zenbaki-multzorik oinarrizkoenaren propietateak helburutzat dituen arren, teknikek ezinbestean irten behar dute hain multzo txikitik, eta [[zenbaki erreal]]ak edo [[Zenbaki konplexu|konplexuak]] eta horien arteko [[Funtzio (matematika)|funtzioak]] erabiltzen dituzten metodoak baliatu behar dira sarritan. Metodoen pisua aljebraikoa edo analitikoa izan, zenbaki-teoriari dagokion adjektiboa jar dakioke ([[zenbaki-teoria aljebraiko]]a, [[zenbaki-teoria analitiko]]a).
=== Aritmetika Txinan ===
[[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] matematika goiztiarra eta haren garapena, munduko beste eremuetan gertatu zenarekin alderatuta, oso desberdina izan zen. Desberdintasun erraldoi honek, bertako matematika era independentean garatu zela pentsatzera eraman ditu matematikariak. Gaur egun gordeta dagoen matematikari buruzko testurik zaharrena ''Chou Pei Suan Ching'' (euskaraz: Gnomonen Aritmetika Klasikoa eta Zeruko Bidezidor Biribilak) izeneko liburu bat da, K.a. 300. urte ingurukoa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=K.P.|abizena=Gupta|izenburua=Changcheng and Ashwamèdha: Spheres of Dominance in China and India|orrialdeak=1–14|data=1991-02|url=http://dx.doi.org/10.1177/000944559102700101|aldizkaria=China Report|alea=1|zenbakia=27|issn=0009-4455|doi=10.1177/000944559102700101|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Herrialde hartako matematika goiztiarraren ezaugarri nabari bat posizio bidezko [[Zenbaki-sistema hamartar|sistema hamartarraren]] erabilera da, hagaxken bidezko zenbatzea bezala ere ezaguna, [[Arabiar zifrak|indoarabiar]] zenbatze sistema baino zenbait mende lehenago erabilia. Hagaxken bidezko zenbatzeak zenbaki nahiko handiak irudikatzea ahalbidetzen du eta [[Abako|txinatar abakoan]] kalkuluak egitea ere asko erraztu dezake. "Suan pan"-a asmatu zen urtea zehazterakoan zalantzak sortzen dira, haatik, teknika hau aipatzen duten idatzirik zaharrenak K.a. 190. urtekoak dira. Idatzi horien adibide gisa jar dezakegu [[Xue Yue]]ren "Formen arteari buruzko ohar gehigarriak" liburua.<ref name=":0" />
''Arte matematikoari buruzko bederatzi kapitulu'' liburuak [[nekazaritza]], [[merkataritza]], [[geometria]] eta [[ingeniaritza]]ri buruzko problema matematikoak ditu, [[triangelu angeluzuzen]]ak baliatuz eginiko lanak eta [[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] hurbilketak edukitzeaz gain. [[Zu Chongzhi]] Txinako matematikariak π zenbakiaren zazpi zenbaki hamartar kalkulatu zituen.<ref name=":0" />
=== Aritmetika Indian ===
[[India]]r matematika I. mendetik VIII. mendera bitartean iritsi zen bere heldutasunera, posizio-notazioaren asmakizun transzendentala baliatuz, [[zero]] zifra baliogabe gisa erabiliz. Mendebaldean bezala, hamar oinarriko zenbaki-sistema bat erabili zuten (hamar digiturekin). [[Egiptoar]]rek, [[greziar]]rek eta [[erroma]]tarrek, sistema hamartar bat erabiltzen zuten arren, hau ez zen posizio bidezkoa, zero zenbakia ere ez zuen; azken hau askoz beranduago heldu zitzaien mendebaldeko matematikariei, [[arabiar]]rak [[Iberiar penintsula]]n eta [[Italia]]n sartu zirenean eskuratu baitzuten.
Zenbatze-sistema hamartarra [[Süryasiddhanta]]n agertzen da, [[VI. mendea|VI. mendekoa]] dela dirudien ohar txiki batean. Hinduen lan matematikoak, oro har, [[astronomia]]ren arloan oinarritu ziren. [[Aryabhata]] (476. urte inguruan jaioa) eta [[Brahmagupta]]ren (598. urte inguruan jaioa) kasua dugu hau. 1150ean, [[Bhaskara II.a|Bhaskarak]] aritmetika tratatu bat idatzi zuen, eta bertan, [[erro karratu]]ak kalkulatzeko prozedura azaltzen zuen. Lehen eta bigarren mailako ekuazioen teoria bat da, ez dago, greziarrek egiten zuten moduan, era geometrikoan planteatuta, baizik eta ''aljebraiko'' gisa izendatu daitekeen modu batean.
[[VII. mendea]]n, [[Severo Sebhokt]] [[siria]]r [[apezpiku]]ak, miresmenez, aipatu berri dugun era-matematikoari erreferentzia egiten dio, izan ere, metodoari buruz idatzi zuen azalpenean argi utzi zuen jatorrizkoa haratago zihoala. "Zerodun posizio-notazioak" leiho praktiko eta teoriko berri asko ireki zizkion matematikari, haren garapenaren bizkortasuna areagotuz. Gaur egun arruntzat ditugun [[Algoritmo|kalkulu-algoritmoetara]], ziurrenik, ez ginen sekula iritsiko [[Arabiar zifrak|zenbaki arabiarrak]] eta posiziozko notazio hamartarra inoiz asmatu izan ez balira.
== Oinarrizko eragiketak ==
Aritmetikaren oinarrizko lau eragiketak hurrenak dira:
* [[Batuketa]]
* [[Kenketa]]
* [[Zatiketa (argipena)|Zatiketa]]
* [[Biderketa]]
Proposatutako definizioaren ildotik, substantibo "aritmetikoa", eskola irakaskuntzako [[Lehen hezkuntza|lehen graduetan]], "Matematika" gisa izendatzen da. Oinarrizko lehen arlo horren bereizketa aljebra sartzen denean nabaritzen hasten da, bertan "hizkiak", letrak, "aldagaiak" eta balio ezezagunak agertzen direlako, bai eta propietate aljebraikoen definizioak ere, esate baterako, [[oinarrizko aljebra]]renak diren kommutatibitatea, elkarkidetza edo distribuzioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is Arithmetic?|url=http://www.cut-the-knot.org/WhatIs/WhatIsArithmetic.shtml|aldizkaria=www.cut-the-knot.org|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Oro har, zenbakizko zenbaketak, oinarrizko eragiketez gain, honako hauek ere hartzen ditu: [[Kongruentzia (geometria)|kongruentziak]] kalkulatzea, [[faktorizazio]]a, [[berreketa]]k eta erroen erauzketak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Arithmetic|hizkuntza=en|url=http://mathworld.wolfram.com/Arithmetic.html|aldizkaria=mathworld.wolfram.com|sartze-data=2019-01-26}}</ref> Ildo horretan, aritmetika terminoa [[zenbaki oso]]en gainean egiten diren eragiketak izendatzeko erabiltzeaz gain, mota horretakoak ez diren beste zenbait entitateetan egiten diren eragiketak izendatzeko ere erabiltzen da. Aritmetika terminoa adjektibotzat ere erabiltzen da, [[progresio aritmetiko]] batean adibidez.
Aritmetika berreketa-sistemetarako oinarria izan zen. Berreketa a<sup>n</sup> itxura duen adierazpen orori deitzen zaio, bertan, "a" oinarria da eta "n" berretzailea. Haren definizioa aldatu egin daiteke, berreketa barneko duen zenbaki-multzoaren arabera. Zenbaki oso handiak modu praktiko eta sinple batean adierazteko dagoen biderik onenetarikoa da.
Zenbakiak sinplifikatzeko helburuarekin, aritmetikak zenbait sinbolo eta adierazpen berri sortu zituen, ezagunenak [[Erro kubo|erro kubikoak]] eta [[Erro karratu|karratuak]] dira. Hauek zenbaki bat irakurtzeko era errazago bat eskaintzen dute, irakurketa-zenbaki zailak adierazteko bikainak dira, batez ere matematikako problemak ebazterako unean.
[[Zatiki (matematika)|Zatikiak]] eta [[ehuneko]]ak ere aritmetikako lehenengo sinboloetatik jaio ziren erroak dira.
== Ikus, gainera ==
* [[Matematika]]
* [[Matematikaren historia]]
* [[Matematikaren didaktika]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Aritmetika]]
p046dwthy8dmrnfsr4ahn9tww3yi89r
9993903
9993872
2024-12-08T19:18:50Z
Joxan Garaialde
90799
9993903
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
[[Fitxategi:Tables generales aritmetique MG 2108.jpg|thumb|Umeentzako taula aritmetikoak, Lausanne, 1835]]
'''Aritmetika'''<ref>''[[Euskaltzaindiaren Hiztegia]]'', [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&task=bilaketa&Itemid=1693&lang=eu&nondik=0&zenbat=50&non=osagaiakHasi&query=aritmetika&subcMota=&pos=&usgDomain=&usgGeo=&usgBeste=&usgReg= aritmetika], [[Euskaltzaindia]]</ref> (''αριθμός''=zenbaki [[greziera]]ko hitzetik eratorria)<ref>{{Cita DLE|aritmética}}</ref> [[matematika]]ko adar zahar eta elementalena da. Eguneroko bizitzan, aritmetika zenbakiekin egiten ditugun zenbait [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] ([[batuketa]], [[kenketa]], [[biderketa]], [[zatiketa (argipena)|zatiketa]]) bere barnean hartzen dituen matematikaren atala da. Edonork edozertarako erabil dezake aritmetika: eguneroko kontaketak, baina baita [[zientzia]]ko kalkulu aurreratuenak ere, aritmetikaz burutzen dira.
[[Matematika|Matematikako]] beste arlo batzuetan bezala, nola hala [[Aljebra]] edo [[Geometria]], aritmetikaren zentzua aldatuz joan da zientzien garapen zabal eta dibertsifikatuarekin batera. Jatorrian, aritmetika modu formalean garatu zen [[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]], zorroztasun matematiko finez, frogen bidez eta [[Natura-zientziak|Natura-zientzietako]] jakintza-arloetara zabaltzearekin<ref>Sir Thomas L. Heath, ''A Manual of Greek Mathematics'', Dover, 1963, p. 1.</ref>. Gaur egun, oinarrizko aritmetikari buruzkoa izan daiteke [[Oinarrizko matematika|oinarrizko matematikaren]] irakaskuntzara bideratua, baita [https://www.ecured.cu/C%C3%A1lculo_aritm%C3%A9tico Kalkulu Aritmetiko eta eragiketak] biltzen dituen multzora ere, zehazki, aplikatutako [[#Oinarrizko eragiketak|oinarrizko lau eragiketari]], dela zenbakietara (zenbaki arruntak, zenbaki osoak, zenbaki zatikituak eta zenbaki hamartarrak, etab.) edo entitate matematiko abstraktuagoetara (matrizeak, operadoreak, etab.), baita goi-aritmetika deritzonera ere<ref>Davenport, Harold (1999). ''The Higher Arithmetic: An Introduction to the Theory of Numbers'' (7.ª edición). Cambridge, England: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-63446-6</ref>, [[Zenbakien teoria|Zenbakien Teoria]] izenez ezagutzen dena.
== Historia ==
{{Sakontzeko|Matematikaren historia}}
Aritmetika izena oinarrizko eragiketekin —lau erregelekin— lotzen da askotan. Baina, jada [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen Elementuetan]], zenbakien eragiketa arruntak baino askoz gehiago aurki daiteke, hala nola [[zenbaki lehen]]en inguruko emaitzak, [[zenbaki perfektu]]ak, eta abar. [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantok]] (K.o. III. mendea) [[koefiziente (argipena)|koefiziente]] [[Zenbaki oso|osoak]] dituzten zenbait [[ekuazio]] aztertu zituen soluzio osoak bilatuz, eta hori izan zen [[Pierre de Fermat|Fermaten]] lanen abiapuntua [[XVII. mendea]]n. [[Pierre de Fermat|Fermat]], [[Leonhard Euler|Euler]] eta [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]] izan ziren goi-mailako aritmetikari estatus berezia eman ziotenak. [[Zenbaki oso]]en propietateak aztertzen dituen matematikaren arloa izendatzeko aritmetika izena guztiz baztertu ez bada ere, gehienetan, [[zenbakien teoria|zenbaki-teoria]] izenaz ezagutzen da. Helburutzat zenbaki-multzorik oinarrizkoenaren propietateak dituen arren, teknikek ezinbestean irten behar dute hain multzo txikitik, eta [[zenbaki erreal]]ak edo [[Zenbaki konplexu|konplexuak]] eta horien arteko [[Funtzio (matematika)|funtzioak]] erabiltzen dituzten metodoak baliatu behar dira sarritan. Metodoen pisua aljebraikoa edo analitikoa izan, zenbaki-teoriari dagokion adjektiboa jar dakioke ([[zenbaki-teoria aljebraiko]]a, [[zenbaki-teoria analitiko]]a).
===Jatorria===
Aritmetikaren hastapenak matematikaren beraren eta, oro har, zientziaren hastapenetaraino irits daiteke. Erregistrorik zaharrenak [[Harri Aroa|Harri Arokoak]] dira: [[Hezur|hezurrak]], [[Makila|makilak]], harri landuak eta koskaz zizelkatuak, zenbaketarako, zenbakien irudikapenerako eta egutegietarako, ziurrenik.
===Antzinaroa===
=== Aritmetika Txinan ===
[[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] matematika goiztiarra eta haren garapena, munduko beste eremuetan gertatu zenarekin alderatuta, oso desberdina izan zen. Desberdintasun erraldoi honek, bertako matematika era independentean garatu zela pentsatzera eraman ditu matematikariak. Gaur egun gordeta dagoen matematikari buruzko testurik zaharrena ''Chou Pei Suan Ching'' (euskaraz: Gnomonen Aritmetika Klasikoa eta Zeruko Bidezidor Biribilak) izeneko liburu bat da, K.a. 300. urte ingurukoa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=K.P.|abizena=Gupta|izenburua=Changcheng and Ashwamèdha: Spheres of Dominance in China and India|orrialdeak=1–14|data=1991-02|url=http://dx.doi.org/10.1177/000944559102700101|aldizkaria=China Report|alea=1|zenbakia=27|issn=0009-4455|doi=10.1177/000944559102700101|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Herrialde hartako matematika goiztiarraren ezaugarri nabari bat posizio bidezko [[Zenbaki-sistema hamartar|sistema hamartarraren]] erabilera da, hagaxken bidezko zenbatzea bezala ere ezaguna, [[Arabiar zifrak|indoarabiar]] zenbatze sistema baino zenbait mende lehenago erabilia. Hagaxken bidezko zenbatzeak zenbaki nahiko handiak irudikatzea ahalbidetzen du eta [[Abako|txinatar abakoan]] kalkuluak egitea ere asko erraztu dezake. "Suan pan"-a asmatu zen urtea zehazterakoan zalantzak sortzen dira, haatik, teknika hau aipatzen duten idatzirik zaharrenak K.a. 190. urtekoak dira. Idatzi horien adibide gisa jar dezakegu [[Xue Yue]]ren "Formen arteari buruzko ohar gehigarriak" liburua.<ref name=":0" />
''Arte matematikoari buruzko bederatzi kapitulu'' liburuak [[nekazaritza]], [[merkataritza]], [[geometria]] eta [[ingeniaritza]]ri buruzko problema matematikoak ditu, [[triangelu angeluzuzen]]ak baliatuz eginiko lanak eta [[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] hurbilketak edukitzeaz gain. [[Zu Chongzhi]] Txinako matematikariak π zenbakiaren zazpi zenbaki hamartar kalkulatu zituen.<ref name=":0" />
=== Aritmetika Indian ===
[[India]]r matematika I. mendetik VIII. mendera bitartean iritsi zen bere heldutasunera, posizio-notazioaren asmakizun transzendentala baliatuz, [[zero]] zifra baliogabe gisa erabiliz. Mendebaldean bezala, hamar oinarriko zenbaki-sistema bat erabili zuten (hamar digiturekin). [[Egiptoar]]rek, [[greziar]]rek eta [[erroma]]tarrek, sistema hamartar bat erabiltzen zuten arren, hau ez zen posizio bidezkoa, zero zenbakia ere ez zuen; azken hau askoz beranduago heldu zitzaien mendebaldeko matematikariei, [[arabiar]]rak [[Iberiar penintsula]]n eta [[Italia]]n sartu zirenean eskuratu baitzuten.
Zenbatze-sistema hamartarra [[Süryasiddhanta]]n agertzen da, [[VI. mendea|VI. mendekoa]] dela dirudien ohar txiki batean. Hinduen lan matematikoak, oro har, [[astronomia]]ren arloan oinarritu ziren. [[Aryabhata]] (476. urte inguruan jaioa) eta [[Brahmagupta]]ren (598. urte inguruan jaioa) kasua dugu hau. 1150ean, [[Bhaskara II.a|Bhaskarak]] aritmetika tratatu bat idatzi zuen, eta bertan, [[erro karratu]]ak kalkulatzeko prozedura azaltzen zuen. Lehen eta bigarren mailako ekuazioen teoria bat da, ez dago, greziarrek egiten zuten moduan, era geometrikoan planteatuta, baizik eta ''aljebraiko'' gisa izendatu daitekeen modu batean.
[[VII. mendea]]n, [[Severo Sebhokt]] [[siria]]r [[apezpiku]]ak, miresmenez, aipatu berri dugun era-matematikoari erreferentzia egiten dio, izan ere, metodoari buruz idatzi zuen azalpenean argi utzi zuen jatorrizkoa haratago zihoala. "Zerodun posizio-notazioak" leiho praktiko eta teoriko berri asko ireki zizkion matematikari, haren garapenaren bizkortasuna areagotuz. Gaur egun arruntzat ditugun [[Algoritmo|kalkulu-algoritmoetara]], ziurrenik, ez ginen sekula iritsiko [[Arabiar zifrak|zenbaki arabiarrak]] eta posiziozko notazio hamartarra inoiz asmatu izan ez balira.
== Oinarrizko eragiketak ==
Aritmetikaren oinarrizko lau eragiketak hurrenak dira:
* [[Batuketa]]
* [[Kenketa]]
* [[Zatiketa (argipena)|Zatiketa]]
* [[Biderketa]]
Proposatutako definizioaren ildotik, substantibo "aritmetikoa", eskola irakaskuntzako [[Lehen hezkuntza|lehen graduetan]], "Matematika" gisa izendatzen da. Oinarrizko lehen arlo horren bereizketa aljebra sartzen denean nabaritzen hasten da, bertan "hizkiak", letrak, "aldagaiak" eta balio ezezagunak agertzen direlako, bai eta propietate aljebraikoen definizioak ere, esate baterako, [[oinarrizko aljebra]]renak diren kommutatibitatea, elkarkidetza edo distribuzioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Is Arithmetic?|url=http://www.cut-the-knot.org/WhatIs/WhatIsArithmetic.shtml|aldizkaria=www.cut-the-knot.org|sartze-data=2019-01-26}}</ref>
Oro har, zenbakizko zenbaketak, oinarrizko eragiketez gain, honako hauek ere hartzen ditu: [[Kongruentzia (geometria)|kongruentziak]] kalkulatzea, [[faktorizazio]]a, [[berreketa]]k eta erroen erauzketak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eric W.|abizena=Weisstein|izenburua=Arithmetic|hizkuntza=en|url=http://mathworld.wolfram.com/Arithmetic.html|aldizkaria=mathworld.wolfram.com|sartze-data=2019-01-26}}</ref> Ildo horretan, aritmetika terminoa [[zenbaki oso]]en gainean egiten diren eragiketak izendatzeko erabiltzeaz gain, mota horretakoak ez diren beste zenbait entitateetan egiten diren eragiketak izendatzeko ere erabiltzen da. Aritmetika terminoa adjektibotzat ere erabiltzen da, [[progresio aritmetiko]] batean adibidez.
Aritmetika berreketa-sistemetarako oinarria izan zen. Berreketa a<sup>n</sup> itxura duen adierazpen orori deitzen zaio, bertan, "a" oinarria da eta "n" berretzailea. Haren definizioa aldatu egin daiteke, berreketa barneko duen zenbaki-multzoaren arabera. Zenbaki oso handiak modu praktiko eta sinple batean adierazteko dagoen biderik onenetarikoa da.
Zenbakiak sinplifikatzeko helburuarekin, aritmetikak zenbait sinbolo eta adierazpen berri sortu zituen, ezagunenak [[Erro kubo|erro kubikoak]] eta [[Erro karratu|karratuak]] dira. Hauek zenbaki bat irakurtzeko era errazago bat eskaintzen dute, irakurketa-zenbaki zailak adierazteko bikainak dira, batez ere matematikako problemak ebazterako unean.
[[Zatiki (matematika)|Zatikiak]] eta [[ehuneko]]ak ere aritmetikako lehenengo sinboloetatik jaio ziren erroak dira.
== Ikus, gainera ==
* [[Matematika]]
* [[Matematikaren historia]]
* [[Matematikaren didaktika]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Aritmetika]]
geifx9zek07l9sabju9cn077lv3xqjx
Simone Bhorgheresi
0
993131
9993480
9828239
2024-12-08T12:12:41Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993480
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da. [[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, [[Urkiola Igoera|Urkiolako Igoera]] irabazi zuen. Profesional maila eta gero, Ceramica Flaminia taldeko zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat.
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
inhca586mz7s4fp1ih24wz5n68pw1y4
9993483
9993480
2024-12-08T12:13:50Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993483
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da. [[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, [[Urkiola Igoera|Urkiolako Igoera]] irabazi zuen. Profesional maila eta gero, Ceramica Flaminia taldeko zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat
'''1997'''
* 3. [[Pantalica Saria]]n
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
r1cpjcykcmjjc3km8jrieibpp9i00c4
9993485
9993483
2024-12-08T12:14:20Z
Joseba65
69297
/* Kanpo estekak */
9993485
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da. [[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, [[Urkiola Igoera|Urkiolako Igoera]] irabazi zuen. Profesional maila eta gero, Ceramica Flaminia taldeko zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat
'''1997'''
* 3. [[Pantalica Saria]]n
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
ob767eq7ligms0vwiogkvs0750jpn78
9993488
9993485
2024-12-08T12:15:30Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993488
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da. [[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, [[Urkiola Igoera|Urkiolako Igoera]] irabazi zuen. Profesional maila eta gero, Ceramica Flaminia taldeko zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1994'''
* 4. [[Pratoko Industria eta Merkataritza Sari Nagusia]]n
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat
'''1997'''
* 3. [[Pantalica Saria]]n
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
bo8v2ys3uzsfvpjgxu73nr1qgz2lsfb
9993492
9993488
2024-12-08T12:19:01Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993492
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da. [[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, [[Urkiola Igoera|Urkiolako Igoera]] irabazi zuen. Profesional maila eta gero, Ceramica Flaminia taldeko zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1994'''
* 4. [[Pratoko Industria eta Merkataritza Sari Nagusia]]n
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat
* 6. [[Reggio Calabriako Giroa]]n
* 8. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an
'''1996'''
* 4. [[Friuliko Giroa]]n
'''1997'''
* 3. [[Pantalica Saria]]n
* 5. [[Urkiolako Igoera]]n
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
'''2001'''
* 4. [[Toscanako Giroa]]n
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
3px4ojjp9snfdm8x4oikphuqbzkwle3
9993494
9993492
2024-12-08T12:21:00Z
Joseba65
69297
9993494
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Simone Bhorgheresi''' ([[Greve in Chianti]], [[1968]]ko [[abuztuaren 1]]a), italiar txirrindulari ohia da, profesionala 1992tik 2002ra.
[[Marco Pantani]]<nowiki/>rentzat lan egin zuen askotan, baina berak ere garaipenak lortu zituen. Gurean, 1998ko [[Urkiola Igoera]] irabazi zuen.
Erretiratu ostean, Ceramica Flaminia taldeko kirol zuzendaria bilakatu zen.
== Taldeak ==
* Amore Vita (1992-1995).
* Mapei (1996).
* Mercatone Uno (1997-2002).
== Palmaresa ==
'''1994'''
* 4. [[Pratoko Industria eta Merkataritza Sari Nagusia]]n
'''1995'''
* [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat
* 6. [[Reggio Calabriako Giroa]]n
* 8. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an
'''1996'''
* 4. [[Friuliko Giroa]]n
'''1997'''
* 3. [[Pantalica Saria]]n
* 5. [[Urkiolako Igoera]]n
'''1998'''
* [[Urkiola Igoera]]
'''1999'''
* [[Apeninoetako Giroa]]
'''2000'''
* [[Fitxategi:Jersey violet.svg|20px]] [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat.
'''2001'''
* 4. [[Toscanako Giroa]]n
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1968ko||Bhorgheresi, Simone}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
[[Kategoria:Toscanarrak]]
c3o7vjfl242jkr191zwr5a35tvyrh6u
FC Dinamo Batumi
0
1003377
9994202
9849169
2024-12-09T09:44:38Z
Makenzis
82059
9994202
wikitext
text/x-wiki
{{Futbol-talde infotaula
| berezko izena = Football Club Dinamo Tbilisi
| ezkutu irudia =
| ezizenak =
| hiria = [[Batumi]] ([[Georgia]])
| sorrera urtea = [[1923]]
| zelaia = Batumi Stadium
| zelai inaugurazioa = [[2018]]
| zelai edukiera = 20.000
| presidentea ={{banderaikur|Georgia}} Aslan Baladze
| entrenatzailea ={{banderaikur|Ukraina}} Andriy Demchenko
| liga = [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]
| denboraldia = 2024
| postua = 3.a
| ezker-esku eredua 1 =_dinamobatumi24h
| gorputz eredua 1 =_dinamobatumi24h
| eskuin-esku eredua 1 =_dinamobatumi24h
| praka eredua 1 =_dinamobatumi24h
| galtzerdi eredua 1 =
| ezker-eskua 1 = 0000ff
| gorputza 1 = 0000ff
| eskuin-eskua 1 = 0000ff
| prakak 1 = 0000ff
| galtzerdiak 1 = 0000ff
| ezker-esku eredua 2 =_macronthemiseco23wrb
| gorputz eredua 2 =_macronthemiseco23wrb
| eskuin-esku eredua 2 =_macronthemiseco23wrb
| praka eredua 2 =_macronthemiseco23wrb
| galtzerdi eredua 2 =
| ezker-eskua 2 = ffffff
| gorputza 2 = ffffff
| eskuin-eskua 2 = ffffff
| prakak 2 = ffffff
| galtzerdiak 2 = ffffff
| webgunea = [https://dinamobatumi.com/ Webgune ofiziala]
}}
'''FC Dinamo Batumi''' ([[georgiera]]z დინამო ბათუმი) [[Georgia]]ko talde onena da, [[Batumi]] hirikoa.
Georgiako Kopa eta Superkopa irabazi zituen 1998an eta Ligan bigarrena izan zen. Beste hiru alditan bigarren egin ondoren 2021ean txapeldun izatea lortu zuen. 2023an berriz irabazi zuen liga.
== Palmaresa ==
* [[Georgiako futbol liga|Georgiako Liga]]:
** Txapelduna (2): 2021, 2023.
** Bigarrena (5) 1998, 2015, 2019, 2020, 2022.
* [[Georgiako futbol kopa|Georgiako Kopa]]:
** Txapelduna (1): 1998.
** Finalista (5): 1993, 1995, 1996, 1997, 2023.
* Georgiako Superkopa (1): 1998.
== Kanpo estekak ==
* (georgieraz) [https://dinamobatumi.com/ Dinamoren webgunea]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Georgiako futbol taldeak|D]]
4au3oxuh6iavx37pok8bn9hgi8j5uqr
Txikipedia:Inperialismo
104
1009048
9993578
8944619
2024-12-08T15:36:04Z
Koldo Biguri
7388
/* Historia apur bat */
9993578
wikitext
text/x-wiki
{{Pagebanner:J. M. Flagg, I Want You for U.S. Army poster (1917).jpg}}
[[Fitxategi:Colonisation 1800.png|580px|thumb|<center>Munduko inperioak 1800ean.]]
'''Inperialismoa''' politika mota bat edo gobernatzeko modu bat da, herrialde handi eta boteretsuek izaten dutena botere hori beren mugetatik harago zabaltzeko asmoa dutenean. Inperialismoaren politikak beste herrialdeak eta, batez ere, haien baliabide ekonomikoak kontrolatzea du helburu. Horretarako batzuetan indar militarra erabiltzen dute; besteetan, ordea, herrialde horiek kontrolatzeko {{Txp|ekonomia}}, {{Txp|politika}} edo {{Txp|kultura}} (eragin kulturala) baliatzen dituzte.
Historian zehar inperialismoak esplotazioa, jatorrizko herritarrak gutxitzea edo {{Txp|genozidio|genozidioa}} bilatu ditu; horrela, {{Txp|kolonizazio|kolonizazioaren}} eta {{Txp|Giza migrazio|emigrazioaren}} bidez beste biztanleria mota bat jartzeko haien lekuan.
Bestalde, {{Txp|kapitalismo|kapitalismoaren}} ikuspuntutik oraingo inperialismoa beste modu batera ere ulertu daiteke: merkatu, {{Txp|lehengai}} eta eskulan merke bila zabalkunde prozesua egiten duen nazioa.
==Historia apur bat==
{{Txp|Antzinako Egipto|Egipto}}, {{Txp|Mazedonia (antzinako erresuma)|Mazedonia}}, {{Txp|Antzinako Grezia|Grezia}} eta {{Txp|Antzinako Erroma|Erroma}} izan ziren {{Txp|antzinaroa|antzinaroko}} inperio handiak. Aipatzekoa da Erdi Aroan {{Txp|Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioak}} izan zuen espantsionismoa Europan, baita {{Txp|Islam|Islamak}} Afrikan eta Asian izandakoa edota inperio {{Txp|azteka|aztekak}} eta {{Txp|Inka Inperioa|inkak}} Amerikan izandakoa.
{{Txp|Errenazimentu|Berpizkundean}} eta {{Txp|Aro Modernoa|Aro Modernoan}} {{Txp|Kolonialismo|Kolonialismoak}} izugarri zabaldu zituen europar potentzia nagusi batzuk, adibidez: Espainia, Portugal, Holanda, Frantzia edota Errusia; Amerikako, Asiako eta Afrikako lurraldeetara zabaldu ziren. Inperialismoaren hazkunde hori XIX eta XX. mendeetara bitarte mantendu zen, garai hartan nazio askok lortu zuten potentzia inperialetatik independente bihurtzea.
Egun jende askok hartzen ditu Estatu Batuak potentzia inperialistatzat edo neokolonialistatzat, mundu-mailako politikan, ekonomian eta kulturan duen eraginagatik. Testuinguru honetan {{Txp|Estatu Batuak|Estatu Batuen}} ekintzak inperialistatzat edo neokolonistatzat jo izan dira, bere kanpo-politika, besteen gatazka politikoetan duen parte-hartzea edo mundu-mailako merkatuan duen nagusitasuna direla eta; horretan, askotan jaso izan du Europako herrialdeen babesa.
{{txikipedia_interwiki}}
[[Kategoria:Txikipedia]]
[[Kategoria:Txikipedia:Politika]]
fz1lqxjyn5stjylgiwzc7x3xvrxdhv5
Zerrenda:Creu de Sant Jordirekin 2005ean sarituak
106
1009728
9994077
9951050
2024-12-09T01:31:12Z
ListeriaBot
64511
Wikidata list updated [V2]
9994077
wikitext
text/x-wiki
==== Pertsonak ====
{{Wikidata list|sparql=SELECT DISTINCT ?item ?itemLabel ?itemDescription (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?occupationLabel; SEPARATOR=", ") AS ?occupations) (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?pic; SEPARATOR="") AS ?pics)
WHERE {
?item p:P166 ?awardStat .
?awardStat ps:P166 wd:Q1139785 .
?awardStat pq:P585 ?when .
FILTER (?when >= "2005-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime )
FILTER (?when < "2006-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime )
FILTER EXISTS { ?item wdt:P31 wd:Q5 . }
OPTIONAL { ?item wdt:P106 ?occupation }
OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?pic }
SERVICE wikibase:label {
bd:serviceParam wikibase:language "eu" .
?item rdfs:label ?itemLabel .
?item schema:description ?itemDescription .
?occupation rdfs:label ?occupationLabel .
}
}
GROUP BY ?item ?itemLabel ?itemDescription
ORDER BY ?itemLabel|section=|links=red|sort=itemLabel|columns=label:Pertsona,item:Wikidata,description:Deskribapena,P106:Jarduera,P18:Irudia|thumb=80|min_section=1}}
{| class='wikitable sortable'
! Pertsona
! Wikidata
! Deskribapena
! Jarduera
! Irudia
|-
| [[Federico Mayor Zaragoza]]
| [[:d:Q457158|Q457158]]
|
| [[biokimikari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]]<br/>[[diplomazialari]]<br/>[[farmazialari]]<br/>[[idazle]]<br/>[[poeta]]
| [[Fitxategi:Federico Mayor Zaragoza 1-1.jpg|center|80px]]
|-
| [[Rosa Regàs]]
| [[:d:Q537999|Q537999]]
| bartzelonar idazlea
| [[idazle]]<br/>[[gidoilari]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[Argitaratzaile|editore]]<br/>[[itzultzaile]]<br/>[[kazetari]]
| [[Fitxategi:Rosa Regàs 2014.jpg|center|80px]]
|-
| [[Esther Tusquets]]
| [[:d:Q538708|Q538708]]
|
| [[argitaratzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[saiakeragile]]<br/>[[eleberrigile]]
| [[Fitxategi:Esther Tusquets.jpg|center|80px]]
|-
| [[Ángeles Santos Torroella]]
| [[:d:Q2574020|Q2574020]]
| 27ko belaunaldiko gironar margolaria eta artista grafikoa
| [[margolari]]<br/>[[Irudigile|ilustratzaile]]<br/>[[marrazkilari]]
|
|-
| [[Matilde Salvador i Segarra]]
| [[:d:Q3132610|Q3132610]]
|
| [[musikagile]]<br/>[[Kantari|abeslari]]<br/>[[margolari]]<br/>[[musikologo]]
|
|-
| [[Joan Solà Cortassa]]
| [[:d:Q3179620|Q3179620]]
|
| [[hizkuntzalari]]<br/>[[filologo]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]]<br/>[[idazle]]<br/>[[erromanista]]
| [[Fitxategi:Joan Solà.jpg|center|80px]]
|-
| [[Neus Català]]
| [[:d:Q4855901|Q4855901]]
|
| [[politikari]]<br/>[[erizain]]
| [[Fitxategi:Neus Catala 7491 resize.jpg|center|80px]]
|-
| [[Joaquim Bonal de Falgàs]]
| [[:d:Q5931662|Q5931662]]
|
| [[farmazialari]]
|
|-
| [[Josep Pernau i Riu]]
| [[:d:Q6685510|Q6685510]]
| kazetari espainiarra
| [[kazetari]]
|
|-
| [[Anna Cabré i Pla]]
| [[:d:Q8200101|Q8200101]]
|
| [[unibertsitateko irakasle]]<br/>[[geografo]]
| [[Fitxategi:Anna Cabré i Pla (2019).jpg|center|80px]]
|-
| [[Biel Mesquida Amengual]]
| [[:d:Q8247736|Q8247736]]
| idazle espainiarra
| [[idazle]]
|
|-
| [[Elisabeth Galí i Camprubí]]
| [[:d:Q8774913|Q8774913]]
|
| [[diseinatzaile]]<br/>[[arkitekto]]<br/>[[paisaiaren arkitektoa]]<br/>[[hirigile]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]]
| [[Fitxategi:18 Manifest de Barcelona, de Beth Galí, Rambla de Catalunya.jpg|center|80px]]
|-
| [[Fàtima Bosch i Tubert]]
| [[:d:Q8963160|Q8963160]]
| Zientzialaria, farmazialaria.
| [[farmazialari]]<br/>[[biokimikari]]<br/>[[biologo molekular]]
| [[Fitxategi:Fatima Bosch.jpg|center|80px]]
|-
| [[Josep Subirats i Piñana]]
| [[:d:Q9014821|Q9014821]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[politikari]]<br/>[[unibertsitateko irakasle]]<br/>[[idazle]]
|
|-
| [[Manuel Pertegaz]]
| [[:d:Q9028045|Q9028045]]
|
| [[jostun]]<br/>[[moda-diseinatzaile]]<br/>[[enpresaburu]]<br/>[[diseinatzaile]]
| [[Fitxategi:Manuel Pertegaz Ibáñez.jpg|center|80px]]
|-
| [[Anna Sanmartí i Sala]]
| [[:d:Q11905658|Q11905658]]
|
| [[mediku]]
|
|-
| [[Antoni Serra i Ramoneda]]
| [[:d:Q11905974|Q11905974]]
|
| [[ekonomialari]]<br/>[[katedradun]]
| [[Fitxategi:Antoni Serra Ramoneda.jpg|center|80px]]
|-
| [[Gaspar Espuña i Berga]]
| [[:d:Q11923827|Q11923827]]
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[hospitality occupation]]<br/>[[turista]]<br/>[[bidaiari]]
|
|-
| [[Josep Prenafeta i Gavaldà]]
| [[:d:Q11928869|Q11928869]]
|
| [[enpresaburu]]<br/>[[musikagile]]
|
|-
| [[Lluís Puig i Ferriol]]
| [[:d:Q11933660|Q11933660]]
|
| [[legelari]]
|
|-
| [[María Salvo Iborra|María Salvo]]
| [[:d:Q11935479|Q11935479]]
|
| [[sindikalista]]<br/>[[politikari]]<br/>[[aktibista]]
| [[Fitxategi:Maria Salvo.jpg|center|80px]]
|-
| [[Maria Rovira i Duran]]
| [[:d:Q11935482|Q11935482]]
|
| [[sindikalista]]<br/>[[interior architecture]]<br/>[[nekazari]]
| [[Fitxategi:26O Llibertat 191026 60444 dc (48979562021) (cropped).jpg|center|80px]]
|-
| [[Mercedes Vilanova|Mercedes Vilanova Ribas]]
| [[:d:Q11936542|Q11936542]]
| historialaria eta ikertzaile katalana
| [[historialari]]
| [[Fitxategi:Mercedes Vilanova.jpg|center|80px]]
|-
| [[Montserrat Aguer Teixidor]]
| [[:d:Q11937514|Q11937514]]
| Kataluniar filologoa eta idazlea
| [[filologo]]<br/>[[idazle]]<br/>[[kultura-ekintzaile]]<br/>[[Erakusketa komisario|erakusketa-komisario]]
|
|-
| [[Ramon Guardans i Vallès]]
| [[:d:Q11944599|Q11944599]]
|
| [[politikari]]<br/>[[legelari]]<br/>[[abokatu]]
| [[Fitxategi:Ramon Guardans i Vallès.jpg|center|80px]]
|-
| [[Francesc Ferrer i Gironès]]
| [[:d:Q15614015|Q15614015]]
|
| [[idazle]]<br/>[[politikari]]<br/>[[historialari]]<br/>[[kultura-ekintzaile]]
| [[Fitxategi:Francesc Ferrer i Girones.jpg|center|80px]]
|-
| [[Margarita Nuez Farnos]]
| [[:d:Q17034549|Q17034549]]
|
| [[moda-diseinatzaile]]
| [[Fitxategi:Margarita Nuez Farnos creu de Sant Jordi.jpg|center|80px]]
|-
| [[Joana Maria Guasp i Mañé]]
| [[:d:Q17044817|Q17044817]]
| maistra mallorcarra
| [[irakasle]]
|
|-
| [[Lluís Marrasé i Meler]]
| [[:d:Q17044862|Q17044862]]
| kazetari espainiarra
| [[kazetari]]<br/>[[kultura-ekintzaile]]
| [[Fitxategi:Lluís Marrasé i Meler rebent Creu de Sant Jordi.jpg|center|80px]]
|-
| [[Luis Arribas Castro]]
| [[:d:Q19300913|Q19300913]]
| kazetari espainiarra
| [[kazetari]]
|
|-
| [[Manuel Lladonosa i Vall-llebrera]]
| [[:d:Q19300973|Q19300973]]
| historialari espainiarra
| [[historialari]]
|
|}
{{Wikidata list end}}
==== Entitateak ====
{{Wikidata list
|sparql=SELECT DISTINCT ?item ?itemLabel ?itemDescription (GROUP_CONCAT(DISTINCT ?pic; SEPARATOR="") AS ?pics)
WHERE {
?item p:P166 ?awardStat .
?awardStat ps:P166 wd:Q1139785 .
?awardStat pq:P585 ?when .
FILTER (?when >= "2005-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime )
FILTER (?when < "2006-01-01T00:00:00Z"^^xsd:dateTime )
FILTER NOT EXISTS { ?item wdt:P31 wd:Q5 . }
OPTIONAL { ?item wdt:P18 ?pic }
SERVICE wikibase:label {
bd:serviceParam wikibase:language "eu" .
?item rdfs:label ?itemLabel .
?item schema:description ?itemDescription .
}
}
GROUP BY ?item ?itemLabel ?itemDescription
ORDER BY ?itemLabel
|section=
|sort=itemLabel
|links=red
|columns=label:Entitatea,item:Wikidata,description:Deskribapena,P18:Irudia
|thumb=80
|min_section=1
}}
{| class='wikitable sortable'
! Entitatea
! Wikidata
! Deskribapena
! Irudia
|-
| [[Club Natació Sabadell]]
| [[:d:Q788593|Q788593]]
|
| [[Fitxategi:Club Natació de Sabadell.jpg|center|80px]]
|-
| [[Chemical Institute of Sarrià]]
| [[:d:Q9008733|Q9008733]]
|
| [[Fitxategi:IQS-2024-instalacions-iqs-exterior.jpg|center|80px]]
|-
| [[Plataforma en Defensa del Ebro]]
| [[:d:Q11699664|Q11699664]]
|
|
|-
| [[Centre Excursionista de Lleida]]
| [[:d:Q11913449|Q11913449]]
|
|
|-
| [[Colegio Público San Jaime de Almoines]]
| [[:d:Q11914776|Q11914776]]
|
|
|-
| [[Dones Juristes]]
| [[:d:Q11917681|Q11917681]]
|
|
|-
| [[Grup Àgata]]
| [[:d:Q11924784|Q11924784]]
|
|
|-
| [[PEN Català]]
| [[:d:Q11939702|Q11939702]]
|
|
|-
| [[Consell de Col·legis de Procuradors dels Tribunals de Catalunya]]
| [[:d:Q16189770|Q16189770]]
|
|
|-
| [[Llotja de Cereals de Barcelona]]
| [[:d:Q17617709|Q17617709]]
|
| [[Fitxategi:Llotja de Mar Barcelona.JPG|center|80px]]
|-
| [[La Salle Cassà]]
| [[:d:Q19715308|Q19715308]]
|
|
|-
| [[Associació de pares de minusvàlids del Baix Camp]]
| [[:d:Q20100300|Q20100300]]
|
|
|-
| [[Jazz Terrassa]]
| [[:d:Q20100768|Q20100768]]
|
|
|-
| [[Venerable Congregació de la Mare de Déu dels Dolors de Besalú]]
| [[:d:Q20102184|Q20102184]]
|
|
|}
{{Wikidata list end}}
[[Kategoria:Creu de Sant Jordi sariak]]
8bzt5vj31v2yd77lq218knz7iwmpes5
Esku-eskailera
0
1012791
9994186
9052961
2024-12-09T09:09:26Z
Treuiller
59723
9994186
wikitext
text/x-wiki
'''Esku-eskailera''', '''eskailera eramangarria''' edo '''zurubi'''a pertsona batek eskuraezinak diren lekuetara igo eta handik jaitsi ahal izateko balio duen tresna eramangarria da, [[Garaiera (geometria)|garaiera]] edo maila bat baino gehiagotan dagoelako.
== Izena ==
''Zurubi'' hitzak esku-eskailera nahi [[eskailera]] esanahiak ditu; esate baterako, [[Euskaltzaindiaren Hiztegia|Euskaltzaindiaren Hiztegian]] nahiz [[Elhuyar Hiztegia|Elhuyar Hiztegian]] "esku-eskailera" adiera lehenengo tokian agertzen da.
=== Historia ===
Ipar-ekialdeko hitza historikoki; hegoaldean, XX. mendea baino lehen, [[Frantzisko Ignazio Lardizabal|Lardizabalengan]] aurkitzen da (''zurubia edo eskallera''), lehenago [[Manuel Larramendi|Larramendik]] bezala. ''[[Alostorrea]]'' baladan, [[Orixe|Orixek]] ''zurubi'' dakar, baina badirudi hark aldatutakoa dela; [[Juan Benanzio Arakistain|Arakistainek]] eta [[Resurreccion Maria Azkue|Azkuek]] ''eskallera'' dakarte. Nolanahi ere, [[Adolfo Arejita|Arejitak]] eta bestek argitaraturiko bilduman, ''zulubi'' jasotzen da balada horretan berean [[Markina-Xemein|Markinan]], 1982an. Besteak beste, ''zürübü'', ''zulubi'', ''zulibi'' edo ''zurbi'' moduko aldaerak ere ageri dira; [[Jean Larrasket|Larrasketek]] ''zübik'' dakar, pluralean, bai “échelle” eta bai “les ponts” esanahiekin. Aski erabilia da pluralean: ''Iakoben zurubiak'' (''zurubia''), ''trabailluaren zurubiak''.
Pentsa liteke berez "esku-eskailera" edo dela, baina oso goizdanik ageri da testuetan "eskailera" gisa (''zerura iragateko hauxe da zurubia''; ''zeruratzeko zurubia'').
=== Etimologia ===
Lehen osagaia ''[[zur]]'' da; bere forma osoan ageri da (ez elkartuetako ''zu(h)-''), hitz aski berria delako, beharbada; dena dela, elkartuetako ''zul-'' forma dago bazt. ''zulubi'' aldaeran.
Bigarren osagaia ''ubi'' baldin bada, pentsatu behar da hitzaren jatorrizko esanahia ‘zurezko pasabide’ edo izan zela; tresna horren erabilera jakinen batek ekarriko zuten ‘eskailera’ adieran espezializatzea. Beste aukera bat da ''zur'' + ''hobi'' osaeran pentsatzea ''*zurhobi'' > ''zurubi'' bilakaerarekin, asimilazioarekin eta hasperenaren galerarekin; esanahiaren aldetik, pasabide horiek itxiak zirela pentsa daiteke, zurez eginak, tunel modukoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hiztegia - EHHE|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?testua=zurubi&option=com_ehhe&task=hiztegia&Itemid=1193&lang=eu&mark=200-0129|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-03-28}}</ref>
== Atalak ==
Hainbat luzeratako bi atalek osatzen dute, zeharka elkartuta, nahi den eremura mailarik mailako igoera ahalbidetzen duten mailak deitzen diren zeharkako barren bidez. Erraz garraiatzeko elementuak izan ohi dira, arintasuna dela-eta. Jatorriz [[Zur|zurezkoak]] ziren, gaur egun [[Ekai|ekairik]] erabiliena [[Aluminio|aluminioa]] da, arina izateagatik eta zurubiaren erabilera luzatzen duten eskalera-zatien arteko loturak ahalbidetzeagatik.
== Motak ==
Oro har, eskuko eskailerak bi taldetan bana daitezke:
* '''Bermatzekoak'''. Ez dute [[Oreka mekaniko|egonkortasunik]] berez, eta igo beharreko elementuan bermatu behar dira: horma, fatxada, etab.
* '''Autoegonkorrak edo guraize-eskailerak'''. Beren kabuz eusten dira, piramide moduko egitura bat osatuz.
<gallery mode="packed" heights="180">
Fitxategi:Castle Bytham Church Ladder.jpg|Bermatzeko eskailera.
Fitxategi:Keukentrapje.jpg|Eskailera euskarriduna.
Fitxategi:Step-ladder.JPG|Guraize-eskailera.
Fitxategi:Firefighting JTF Guantanamo 3.jpg|Eskailera teleskopikoa.
Fitxategi:Saute cloture.jpg|[[Ziburu (igarobidea)|Ziburua]] ([[Ahüzki]])
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo-estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Eskailerak]]
djfb4rn3sqaqexaflftzdyn5qxbg78b
Kategoria:Hezbola
14
1017004
9993737
9735481
2024-12-08T17:20:58Z
Marklar2007
1545
+[[Kategoria:Islama Iraken]]; +[[Kategoria:Islama Sirian]]; ±[[Kategoria:Xiismoa Libanon]]→[[Kategoria:Islama Libanon]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993737
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}{{nagusia}}{{commonskat}}
[[Kategoria:Alderdi politiko antisionistak]]
[[Kategoria:Alderdi politiko xiitak]]
[[Kategoria:Antisionismoa Libanon]]
[[Kategoria:Antisunismoa]]
[[Kategoria:Arabiar talde armatuak]]
[[Kategoria:Erresistentziaren Ardatza]]
[[Kategoria:Estatu Islamikoaren aurkako fakzioak Iraken]]
[[Kategoria:Estatu Islamikoaren aurkako fakzioak Sirian]]
[[Kategoria:Gobernuaren aldeko fakzioak Siriako Gerra Zibilean]]
[[Kategoria:Irakeko talde jihadistak]]
[[Kategoria:Iran-Libano harremanak]]
[[Kategoria:Libanoko Gerra Zibileko fakzioak]]
[[Kategoria:Libanoko alderdi politiko islamikoak]]
[[Kategoria:Libanoko alderdi politiko nazionalistak]]
[[Kategoria:Libanoko talde jihadistak]]
[[Kategoria:Martxoaren 8ko Aliantza]]
[[Kategoria:Mendebaldearen aurkako sentimendua]]
[[Kategoria:Siriako talde jihadistak]]
[[Kategoria:Talde islamista xiitak]]
[[Kategoria:Islama Libanon]]
[[Kategoria:Libanoko gerra zibileko fakzioak]]
[[Kategoria:Islama Iraken]]
[[Kategoria:Islama Sirian]]
14ca7u8i0e0waj66uavlydiad0inwqa
9993752
9993737
2024-12-08T17:23:00Z
Marklar2007
1545
9993752
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}{{nagusia}}{{commonskat}}
[[Kategoria:Alderdi politiko antisionistak]]
[[Kategoria:Alderdi politiko xiitak]]
[[Kategoria:Antisionismoa Libanon]]
[[Kategoria:Antisunismoa]]
[[Kategoria:Arabiar talde armatuak]]
[[Kategoria:Erresistentziaren Ardatza]]
[[Kategoria:Estatu Islamikoaren aurkako fakzioak Iraken]]
[[Kategoria:Estatu Islamikoaren aurkako fakzioak Sirian]]
[[Kategoria:Gobernuaren aldeko fakzioak Siriako Gerra Zibilean]]
[[Kategoria:Irakeko talde jihadistak]]
[[Kategoria:Iran-Libano harremanak]]
[[Kategoria:Libanoko alderdi politiko islamikoak]]
[[Kategoria:Libanoko alderdi politiko nazionalistak]]
[[Kategoria:Libanoko talde jihadistak]]
[[Kategoria:Martxoaren 8ko Aliantza]]
[[Kategoria:Mendebaldearen aurkako sentimendua]]
[[Kategoria:Siriako talde jihadistak]]
[[Kategoria:Talde islamista xiitak]]
[[Kategoria:Islama Libanon]]
[[Kategoria:Libanoko gerra zibileko fakzioak]]
[[Kategoria:Islama Iraken]]
[[Kategoria:Islama Sirian]]
[[Kategoria:Jihadismo]]
[[Kategoria:Europar Batasunak terroristatzat izendatutako erakundeak]]
[[Kategoria:Antisemitismoa Arabiar munduan]]
[[Kategoria:Erresistentziaren Ardatza]]
[[Kategoria:Estatu Islamikoaren aurkako fakzioak Sirian]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuek terroristatzat izendatutako erakundeak]]
oy68foaah9je3z502s1nv5iyuugkgsa
Rober Gutiérrez
0
1023022
9993891
9669302
2024-12-08T19:00:43Z
Komunikazioa.baieuskarari
118426
9993891
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Rober Gutiérrez''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1970]]eko [[urriaren 6]]a). Gaur egun, euskara irakaslea da DBHn eta Batxilergoan. 1998tik 2024ko otsailera bitartean, alor sozioekonomikoan euskararen sustapenari eta kudeaketari erabat lotutako ibilbidea izan du.
1993tik [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]<nowiki/>n euskara irakasle izandakoa eta [[Korrika]] lantaldean aritutakoa'''.''' 1998an [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseilua]]<nowiki/>k sustatutako [[Bai Euskarari (1998)|Bai Euskarari kanpaina]]<nowiki/>ren, [[Bai Euskarari Akordioa]]<nowiki/>ren eta Plan Estrategikoaren lantaldeko kidea izan zen eta hortik sortutako [[Bai Euskarari ziurtagiria|Bai Euskarari Ziurtagiria]]<nowiki/>ren beraren arduraduna 2000tik. 2007an Bai Euskarari Elkartea sortu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ziurtagiriaren Elkartea|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2094/ziurtagiriaren-elkartea|aldizkaria=Argia|sartze-data=2021-10-04}}</ref> eta 2024ko otsailera arte, [[Bai Euskarari Elkartea]]<nowiki/>ren zuzendaria<ref>{{Erreferentzia|izena=Bai Euskarari|abizena=Elkartea|izenburua=Bai Euskarari Elkartea|hizkuntza=eu|url=https://baieuskarari.eus/eu/bloga/cat/zuzendariak-dio-rober-gutierrez|aldizkaria=Bai Euskarari Elkartea|sartze-data=2021-10-05}}</ref> izan da.
Alor sozioekonomikoaren espazioetan euskara baliatzeko hainbat tresna, baliabide zein proiekturen sustatzaile eta kudeatzailea izan da: Bai Euskarari Ziurtagiria, Lansarean lan-ataria, [[Enpresarean]], Lanabes – Araban Euskara Lanean, Euskaragileak, Elkarrengandik Ikasiz solasaldiak, etab.
Soziolinguistika klusterraren Eralan 3<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ERALAN 3: Euskararen erabilera lan munduan|hizkuntza=eu|url=https://soziolinguistika.eus/eu/argitalpenak/eralan-3-euskararen-erabilera-lan-munduan/|aldizkaria=Soziolinguistika Klusterra|sartze-data=2021-10-05}}</ref> proiektuko kidea.
‘Hiznet, Hizkuntza Plangintza’ graduondokoan irakasle izan da, 2006tik 2021era.
[[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>ren Euskara Batzordeko kidea (2010-2024). [[Gasteizko Udala|Gasteizko Udale]]<nowiki/>ko Euskara Elkarguneko ordezkaria (2016-2024). [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Foru Aldundi]]<nowiki/>ko Euskararen Foroko kidea (2014-2024). [[GEU Elkartea]]<nowiki/>ren talde dinamizatzaileko kidea.
==Erreferentziak==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* bloga: https://www.enpresabidea.eus/autor/rober-gutierrez-mateos_19492_115.html
{{bizialdia|1970eko||Gutierrez, Rober}}
[[Kategoria:Euskara]]
[[Kategoria:Euskalgintza]]
00skwtio7q100o6hatwpysdov5qu25s
Garbiñe Larrea
0
1027373
9993663
9965856
2024-12-08T16:45:47Z
Wikimaribarre
88969
9993663
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Garbiñe Larrea Iturralde''' ([[Urnieta]], [[Gipuzkoa]], [[1976|1976ko]] [[Uztailaren 1|uztailaren 1a]]) [[Naturopatia|naturopata]] da.
''Sendabelarrek dakitena. Ezagutu, bildu eta erabili'' argitaratu zuen 2021ean. Hurrengo urtean ''Sendabelar baratzea'' lana aurkeztu zuen. 2024an ''Kosmetikoak sendabelarrekin.''
== Biografia ==
Garbiñe Larrea 1998/1999 ikasturtean [[Coimbra|Coimbran]] ([[Portugal]]) [[Erasmus programa|Erasmus]] bekarekin Zuzenbidea ikasten aritu zen eta 1999/2000 ikasturtean [[Sócrates|Socrates]] bekarekin jarraitu zuen.
Naturopata kolegiatua eta hezitzaile ayurvedikoa da, lanbidez, nahiz eta Zuzenbidea ikasi zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU/UPV-n]] (2003). Sendabelarren mundua familia-tradiziotik datorkio, eta 2013tik dibulgazio-lanetan espezializatu da Urnieta, [[Zestoa]], [[Mutriku]], [[Donostia]] eta Gilluén ([[Huesca]]) ikastaroak emanez.
Sendabelarrei buruzko hitzaldiak eman ditu bere ibilbidean zehar eta 2018tik 2020ra [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] Txoriene programan kolaboratzaile ere jardun zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garbiñe Larrea {{!}} Tabakalera - Donostia / San Sebastián|url=https://www.tabakalera.eus/es/garbine-larrea|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2021-11-08}}</ref>
Naturopatia eta iridiologiako kontsultan egiten du lan [[Azpeitia|Azpeitian]], [[Donostia|Donostian]] eta [[Ondarroa|Ondarroan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sendabelarren ukendua, azala zaintzeko aukerarik onena|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/txoriene/bideoak/osoa/6503710/bideoa-sendabelarren-ukendua-azala-zaintzeko-aukerarik-onena/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-11-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
* ''Sendabelarrek dakitena. Ezagutu, bildu eta erabili.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Sendabelarrek dakitena' liburua aurkeztu du Garbiñe Larreak - Azpeitia|hizkuntza=eu|url=https://uztarria.eus/azpeitia/1635933619809-sendabelarrek-dakitena-liburua-aurkeztu-du-garbine-larreak|aldizkaria=uztarria.eus|sartze-data=2021-11-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=“Sendabelarrek dakitena: ezagutu, bildu eta erabili” liburua, Garbiñe Larrea naturopataren eskutik - Eskualdea|hizkuntza=eu|url=https://aiurri.eus/eskualdea/1642509219722|aldizkaria=Aiurri.eus|sartze-data=2022-01-23}}</ref>
* ''Sendabelar baratzea.'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sendabelar baratzea + EHko Hazi Ekologikoak opari!|hizkuntza=eu|url=https://azoka.argia.eus/produktua/6472/|aldizkaria=Argia Azoka|sartze-data=2023-01-11}}</ref>
* ''Kosmetikoak Sendabelarrekin.''<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Kosmetikoak Sendabelarrekin - Garbiñe Larrea Iturralde|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/kosmetikoak-sendabelarrekin|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=ARGIA|izenburua=Garbiñe Larrearekin elkarrizketa Kosmetikoak Sendabelarrekin liburuaz|data=2024-11-07|url=https://www.youtube.com/watch?v=2tQH0esT2eg|sartze-data=2024-11-12}}</ref>
== Iruditegia ==
<gallery mode="packed" heights="145">
File:Miren Larrea. Naturopata.jpg|Garbiñe Larrea
File:Garbiñe Larrea. Zirzurgilen.jpg|Garbiñe Larrea ''Sendabelarrek dakitena'' liburua aukezten Zirzurkilen (2022)
File:Garbiñe Larrea.jpg|''Sendabelar baratza'' sinatzen. [[Durangoko Azoka]] 2022
File:Garbiñe Larrea Durangon.jpg|Garbiñe Larrea. Kosmetikoak liburua. Durangoko Azoka, 2024
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://twitter.com/gar2larrea?lang=es Garbiñe Larrea] Twitter
*[https://www.facebook.com/people/Garbi%C3%B1e-Larrea-Iturralde/100057642031334/ Garbiñe Larrea] Facebook
*[https://www.instagram.com/garbinelarreaiturralde/?hl=es Garbiñe Larrea] Instagram
*Kanpo estekatan instagram ere jar dezakezu: garbinelarreaiturralde izenez aurkituko nauzu.
*[https://www.youtube.com/watch?v=lxTq-U-ikBM Garbiñe Larrea: ''Gaitza maldizio bezala hartzen dugu, ez dugu elikadurarekin lotzen''] Youtube. 2021.10.21
*[https://www.berria.eus/paperekoa/1886/032/001/2021-11-03/sendabelarra-b-plana-da-jendearentzat.htm Elkarrizketa: ''Sendabelarra B plana da jendearentzat''] Berria, 2021.11.03
*[https://www.bilbohiria.eus/49969 Elkarrizketa: ''sendabelarrak eta pentsamendu kritikoa''] Bilbo Hiria Irratia.
{{bizialdia|1976ko||Larrea, Garbinzze}}
[[Kategoria:Urnietarrak]]
[[Kategoria:Naturopatak]]
[[Kategoria:Sendalariak]]
[[Kategoria:Belarlariak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
3rof0coejbeaksytfq9c72yr47vgf6q
9993664
9993663
2024-12-08T16:47:46Z
Wikimaribarre
88969
9993664
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Garbiñe Larrea Iturralde''' ([[Urnieta]], [[Gipuzkoa]], [[1976|1976ko]] [[Uztailaren 1|uztailaren 1a]]) [[Naturopatia|naturopata]] da.
''Sendabelarrek dakitena. Ezagutu, bildu eta erabili'' argitaratu zuen 2021ean. Hurrengo urtean ''Sendabelar baratzea'' lana aurkeztu zuen. 2024an ''Kosmetikoak sendabelarrekin.''
== Biografia ==
Garbiñe Larrea 1998/1999 ikasturtean [[Coimbra|Coimbran]] ([[Portugal]]) [[Erasmus programa|Erasmus]] bekarekin Zuzenbidea ikasten aritu zen eta 1999/2000 ikasturtean [[Sócrates|Socrates]] bekarekin jarraitu zuen.
Naturopata kolegiatua eta hezitzaile ayurvedikoa da, lanbidez, nahiz eta Zuzenbidea ikasi zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU/UPV-n]] (2003). Sendabelarren mundua familia-tradiziotik datorkio, eta 2013tik dibulgazio-lanetan espezializatu da Urnieta, [[Zestoa]], [[Mutriku]], [[Donostia]] eta Gilluén ([[Huesca]]) ikastaroak emanez.
Sendabelarrei buruzko hitzaldiak eman ditu bere ibilbidean zehar eta 2018tik 2020ra [[Euskal Irrati Telebista|EITBko]] Txoriene programan kolaboratzaile ere jardun zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garbiñe Larrea {{!}} Tabakalera - Donostia / San Sebastián|url=https://www.tabakalera.eus/es/garbine-larrea|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2021-11-08}}</ref>
Naturopatia eta iridiologiako kontsultan egiten du lan [[Azpeitia|Azpeitian]], [[Donostia|Donostian]] eta [[Ondarroa|Ondarroan]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sendabelarren ukendua, azala zaintzeko aukerarik onena|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/txoriene/bideoak/osoa/6503710/bideoa-sendabelarren-ukendua-azala-zaintzeko-aukerarik-onena/|aldizkaria=EITB Euskal Irrati Telebista|sartze-data=2021-11-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
* ''Sendabelarrek dakitena. Ezagutu, bildu eta erabili.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Sendabelarrek dakitena' liburua aurkeztu du Garbiñe Larreak - Azpeitia|hizkuntza=eu|url=https://uztarria.eus/azpeitia/1635933619809-sendabelarrek-dakitena-liburua-aurkeztu-du-garbine-larreak|aldizkaria=uztarria.eus|sartze-data=2021-11-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=“Sendabelarrek dakitena: ezagutu, bildu eta erabili” liburua, Garbiñe Larrea naturopataren eskutik - Eskualdea|hizkuntza=eu|url=https://aiurri.eus/eskualdea/1642509219722|aldizkaria=Aiurri.eus|sartze-data=2022-01-23}}</ref>
* ''Sendabelar baratzea.'' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sendabelar baratzea + EHko Hazi Ekologikoak opari!|hizkuntza=eu|url=https://azoka.argia.eus/produktua/6472/|aldizkaria=Argia Azoka|sartze-data=2023-01-11}}</ref>
* ''Kosmetikoak Sendabelarrekin.''<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Kosmetikoak Sendabelarrekin - Garbiñe Larrea Iturralde|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/kosmetikoak-sendabelarrekin|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=ARGIA|izenburua=Garbiñe Larrearekin elkarrizketa Kosmetikoak Sendabelarrekin liburuaz|data=2024-11-07|url=https://www.youtube.com/watch?v=2tQH0esT2eg|sartze-data=2024-11-12}}</ref>
== Iruditegia ==
<gallery mode="packed" heights="145">
File:Miren Larrea. Naturopata.jpg|Garbiñe Larrea
File:Garbiñe Larrea. Zirzurgilen.jpg|Garbiñe Larrea ''Sendabelarrek dakitena'' liburua aukezten Zirzurkilen (2022)
File:Garbiñe Larrea.jpg|''Sendabelar baratza'' sinatzen. [[Durangoko Azoka]] 2022
File:Garbiñe Larrea Durangon.jpg|Garbiñe Larrea. Kosmetikoak liburuarekin. Durangoko Azoka, 2024
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://twitter.com/gar2larrea?lang=es Garbiñe Larrea] Twitter
*[https://www.facebook.com/people/Garbi%C3%B1e-Larrea-Iturralde/100057642031334/ Garbiñe Larrea] Facebook
*[https://www.instagram.com/garbinelarreaiturralde/?hl=es Garbiñe Larrea] Instagram
*Kanpo estekatan instagram ere jar dezakezu: garbinelarreaiturralde izenez aurkituko nauzu.
*[https://www.youtube.com/watch?v=lxTq-U-ikBM Garbiñe Larrea: ''Gaitza maldizio bezala hartzen dugu, ez dugu elikadurarekin lotzen''] Youtube. 2021.10.21
*[https://www.berria.eus/paperekoa/1886/032/001/2021-11-03/sendabelarra-b-plana-da-jendearentzat.htm Elkarrizketa: ''Sendabelarra B plana da jendearentzat''] Berria, 2021.11.03
*[https://www.bilbohiria.eus/49969 Elkarrizketa: ''sendabelarrak eta pentsamendu kritikoa''] Bilbo Hiria Irratia.
{{bizialdia|1976ko||Larrea, Garbinzze}}
[[Kategoria:Urnietarrak]]
[[Kategoria:Naturopatak]]
[[Kategoria:Sendalariak]]
[[Kategoria:Belarlariak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
518a3wfvstrdoyorxi270kdtekavsni
Udayagiri
0
1030259
9994057
9810762
2024-12-08T23:41:28Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994057
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Udayagiri''' ([[oriya]]z: ଉଦୟଗିରି ଗୁମ୍ଫା, euskaraz "goiz argi") [[Odisha]] estatuan, [[India]]n, dagoen eraikin budisten multzoa da. Multzoan [[estupa]] handiak eta monasterioak (viharas) aurkitu dira.<ref>https://web.archive.org/web/20211127094401/https://sobreindia.com/2011/02/23/cuevas-de-udayagiri-y-khandagiri-magnifico-santuario-jainita/</ref> [[Ratnagiri]] antzekoa zen eta [[Puspari Unibertsitatea]]ren parte zen, [[Lalitgiri]] eta Ratnagiri bezala. Datatuak dauden aurkitutako elementuek, historikoki, "Madhavapura Mahavihara" izena zuela dakigu.
== Indusketak ==
ASI erakundeak [[1958]]tik, lan ugari burutu ditu inguru horretan. Gaur egun jarraitzen dute. [[1997]]tik [[2000]] arte egin zena bereziki handia izan zen eta, ondorioz, Udayagiri-2 aurkitu zen, eraikin gehiegorekin.
== Iruditegia ==
Irudietan Udayagiriren estupak eta aztarnak:
<gallery>
Fitxategi:Stupas of Udayagiri.jpg
Fitxategi:Udayagiri monastery site.jpg
Fitxategi:Buddhist remains from Udayagiri.jpg
Fitxategi:Main Buddha in Udayagiri monasteries complex.jpg
Fitxategi:Udayagiri_Buddha_Stupa.jpg
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}}:[https://web.archive.org/web/20111011174446/http://asi.nic.in/asi_exca_2005_orissa.asp Indusketen inguruko informazioa.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Indiako erorkinak]]
[[Kategoria:Odishako aztarnategi arkeologikoak]]
[[Kategoria:Odishako geografia]]
[[Kategoria:Indiako tenplu budistak]]
[[Kategoria:VI. mendean amaitutako eraikinak]]
[[Kategoria:VI. mendea Asian]]
[[Kategoria:Odishako eraikinak]]
[[Kategoria:Arte budista]]
szijz9dr36hpadknvmxfd81ug8uascd
Milareparen leizea
0
1030309
9994059
8772624
2024-12-08T23:43:31Z
Bhgh543bgf
98220
/* Kanpo estekak */
9994059
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
[[Fitxategi:TIB-nyalam-milarepa-bauernhaus.jpg|thumb|250px|Milarepa leizetik gertu dagoen eraikina. ]]
[[Fitxategi:TIB-nyalam-milarepa-hoehle.jpg|thumb|250px|Milarepari eskainitako aldarea.]]
'''Milareparen leizea''' edo '''Namkading leizea''' [[Tibet]]eko [[Nyalam]] hiritik 11 kilometro iparraldera dagoen kobazuloa da. Bertan [[Milarepa]] [[aszetismo|aszeta]] [[budismo|budista]] handiak [[XI. mendea|XI. mendean]] hogeita lau urte eman zituen. Egun [[santutegi]] gisa gordetzen da.
== Kondaira ==
Kondairak dioenez, Milarepak luxuari uko egin zion eta leize batean sartu zen urteetan zehar austeritatea, kontzentrazioa eta meditazioa praktikatzeko. Bere dizipuluek ekartzen zizkioten inguruko belarrak besterik ez zuen jaten. Dirudienez, urte batzuen buruan Milareparen azalak bere janarien tonu berdexka hartu zuen. Urte horietan [[Mahamudra]] metodoaren irakaspen nagusiak transmititu zituen, hau da, gogamenaren eta kanpoko elementuen hutsaltasunaren pertzepzioa. Ahalegin handirik egin gabe, [[Buda]]ren egoerara iritsi zen. Baita ere [[Naropa]]ren sei jogak ere lortu zituen, bereziki “bero psikikoren” [[tummo]]a landuz; horri esker elurraren gainean bizi ahal izan zen [[kotoi]]zko tunika mehe bat bakarrik jantziz. [[Meditazio]]a hobetu zuen eta lortu zuen kontzientzia-mailari esker, mirarizko ekintzak egiteko aukera izan zuen, esaterako, bere eskuekin bizi zen leizearen sapaia eta [[Tara mendia]] bera altxatu zuen. Arroketan, bestetik, bere bi oin grabaturik utzi zituen. Hil zenean ezohikoa den fenomenoa sortu zuen: [[ortzadar]]ra.
== Egungo egoera ==
Kobazuloa santutegi gisa mantentzen dute bi monjek. Milarepako estatua kristalezko hautestontzi baten barruan gordeta ikus daiteke. Leizearen eta monasterioaren barruko zaharberritze-lanak Nepalgo artistek eta artisauek egin zituzten, eta [[Txina]]ko gobernuak finantzatu zuen 1970eko hamarkadan.
== Beste leize ==
Milareparekin lotutako beste leize bat ere badago [[Nepal]]en, [[Annapurna]]n, [[Manang]]en kanpoaldean, 4.000 metrora gutxi gorabehera. Nepalgo hau bere egoitza izan zela inguru horietan egon zen bitartean uste da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Leize sakratuak]]
[[Kategoria:Tibeteko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Tibeteko leizeak]]
4vpwrun22jeasxd4ge0kpzofq2qsggm
Ziburu (igarobidea)
0
1043738
9994188
8896077
2024-12-09T09:11:28Z
Treuiller
59723
9994188
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Saute cloture.jpg|thumb|'''Ziburu''' bat, [[Ahüzki]]<nowiki/>n, [[Zuberoa]]<nowiki/>[[Zuberoa|n]].]]
'''Ziburu''' erdi-mendebaldeko hitza da, normalean eskuz egindako irudiko moduko [[Zur|zu]]rezko [[Eskailera|zurubi]] txikia izendatzeko erabiltzen dena. Hitza ([[Manuel Larramendi|Larramendi]]k, [[Hiztegi Hirukoitza|1745ko bere hiztegian]]: ''[[Zabu|ziburu-zabaru]]'' eman zuen idatziz lehen aldiz). Aldaera batzuk hauek dira: ''ziburu'', ''zibulu'', ''zibillu'', ''zibirio'', ''zigulau'' eta ''zirigu''. Esanahiok ditu: alde batetik "[[zabu]]", eta bestetik alboko irudian ikus daitekeen hesiaren alanbrada igarotzeko zurezko [[Eskailera|zurubi]]a.
Beste esanahi bat “[[hesi]] bateko (zurezko) [[ate]]a edo [[langa]]” da.<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu&definizioak=0&query=ziburu&sarrera=83992 '''ziburu''', Euskaltzaindia: ''Orotariko Euskal Hiztegia''.]</ref>
== Etimologia ==
''Zi'' + ''buru'' analiza daiteke ''ziburu'' aldaera zabalduena, eta ''zur'' egotearen alde egin lezake “especie de puente de madera…” moduko adierek. Nolanahi ere, ''zibulu'', ''zibillu'', ''zibirio'', ''zigulau'' eta ''zirigu'' aldaeretako bukaerek ez dute ezinbestean ''-buru'' osagai baten alde egiten.<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ehhe&task=hiztegia&Itemid=1193&lang=eu&mark=200-02030401 '''ziburu''', Euskaltzaindia: ''Euskal Hiztegi Historiko Etimologikoa''. ]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Nekazaritza arkitektura]]
[[Kategoria:Nekazaritza arloko ingeniaritza]]
amp665bt2viska2o70jo97rsda87piq
Garazi Romero
0
1046995
9993644
9817941
2024-12-08T16:24:00Z
Sfoleret
134011
9993644
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Garazi Romero Sánchez''' ([[Arrasate]], [[Gipuzkoa]], [[1996]])<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Una gipuzkoana, ganadora del I Premio Jóvenes Abogados ‘Antonio Hernández-Gil’|hizkuntza=es|data=2022-01-25|url=https://www.donostitik.com/una-gipuzkoana-ganadora-del-i-premio-jovenes-abogados-antonio-hernandez-gil/|aldizkaria=Donostitik|sartze-data=2022-03-13}}</ref> gipuzkoar [[abokatu]], [[legelari]] eta [[Unibertsitateko irakasle|unibertsitateko irakaslea]] da.
Gaur egun [[Zuzenbide zibil|Zuzenbide zibileko]] irakaslea da [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]].<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=La primera edición de “Plaza Gipuzkoana” reúne en Donostia a profesionales de la abogacía y estudiantes de Derecho de la Universidad de Deusto|argitaletxea=www.deusto.es|hizkuntza=es|url=https://www.deusto.es/es/inicio/vive/actualidad/noticias/la-primera-edicion-de-%E2%80%9Cplaza-gipuzkoana%E2%80%9D-reune-en-donostia-a-profesionales-de-la-abogacia-y-estudiantes-de-derecho-de-la-universidad-de-deusto/noticia}}</ref>
== Bizitza ==
Arrasateko [[Arizmendi ikastola|Arizmendi Ikastolan]] egin zituen lehen hezkuntza, bigarren hezkuntza eta [[Batxilergo|Batxilergoko]] ikasketak. [[Ohorezko Matrikula Saria Batxilergoan|Ohorezko Matrikula Saria]] lortu zuen [[Batxilergo|Batxilergoan]] (2014).
[[Zuzenbide]] eta Komunikazio Gradu bikoitza ikasi zuen [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitateean]](2014-2019),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Graduados en la Universidad de Deusto|hizkuntza=es|data=2020-02-26|url=https://www.diariovasco.com/san-sebastian/graduados-universidad-deusto-20200226002540-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2022-07-02}}</ref> eta bere promozioko lehenengoa bukatu zuen. [[Ikasketa Amaierako Sari Berezia]] (2019) lortu zuen eta [[Kutxako Ikasketa Amaierako Saria]] (XLIII Edizioa) (2019) ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garazi Romero Sánchez, alumni de Deusto, I Premio Jóvenes Abogados ‘Antonio Hernández-Gil’|hizkuntza=es|url=https://www.deusto.es/cs/Satellite/deusto/es/universidad-deusto/vive-deusto/garazi-romero-sanchez-alumni-de-deusto-i-premio-jovenes-abogados-‘antonio-hernandezgil’/noticia|aldizkaria=www.deusto.es|sartze-data=2022-03-13}}</ref><ref name="#1" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=https://twitter.com/deusto/status/1206893319328063488|hizkuntza=eu|url=https://twitter.com/deusto/status/1206893319328063488|aldizkaria=Twitter|sartze-data=2022-03-13}}</ref>
Ondoren [[Abokatutza Masterra|abokatutza masterra]] egin zuen [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]]. [[Abokatutzan Sartzeko Azterketa (ASA)|Abokatutzan sartzeko azterketa]] gainditu ondoren, [[Abokatu Titulu Profesionala|abokatu titulua]] lortu zuen 2021 urtean. Geroztik [[abokatu]] gisa jardun du. [[Bizkaiko Abokatuen Elkargo Ohoretsua|Bizkaiko Abokatuen Elkargo Ohoretsuko]] abokatu kide da.
2021 urtean abokatu gisa jarduten hasi zen Garrigues nazioarteko abokatu bulegoan. 2022 urtean [[“Antonio Hernández-Gil” Abokatu Gazteen Saria|"Antonio Hernández-Gil" Abokatu Gazteen Saria]] jaso zuen, [[Espainiako Abokatuen Kontseilu Nagusia|Espainiako Abokatuen Kontseilu Nagusiak]] emanda.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diecisiete jóvenes abogados de trece colegios de España recibirán el premio “Antonio Hernández-Gil” a la excelencia|hizkuntza=es|data=2021-12-16|url=https://www.lawyerpress.com/2021/12/16/diecisiete-jovenes-abogados-de-trece-colegios-de-espana-recibiran-el-premio-antonio-hernandez-gil-a-la-excelencia/|aldizkaria=Lawyerpress NEWS|sartze-data=2022-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=SALAMANCArtv AL|abizena=DÍA|izenburua=Una salmantina entre los mejores jóvenes abogados de España|hizkuntza=es|data=2022-01-31|url=https://salamancartvaldia.es/noticia/2022-01-31-una-salmantina-entre-los-mejores-jovenes-abogados-de-espana-288482|aldizkaria=salamancartvaldia.es|sartze-data=2022-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La leonesa Salma Carmela Sanz Boulouafi galardonada en los premios Jóvenes Abogados 'Antonio Hernández-Gil'|hizkuntza=es|data=2022-01-20|url=https://www.leonoticias.com/leon/leonesa-salma-carmela-20220120103704-nt.html|aldizkaria=Leonoticias|sartze-data=2022-03-13}}</ref><ref name="Izenik-gabekoa-pNoc-1">{{Erreferentzia|izenburua=Garazi Romero Sánchez, alumni de Deusto, recibe el I Premio Jóvenes Abogados ‘Antonio Hernández-Gil’ {{!}} Deusto|hizkuntza=es|url=https://www.deusto.es/cs/Satellite/deusto/es/universidad-deusto/garazi-romero-sanchez-alumni-de-deusto-recibe-el-i-premio-jovenes-abogados-‘antonio-hernandezgil’/noticia|aldizkaria=www.deusto.es|sartze-data=2022-07-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|izenburua=Garazi Romero Sánchezek, Deustuko ikasle ohiak, Antonio Hernández-Gil Abokatu Gazteen I. Saria jaso du {{!}} Deusto|hizkuntza=eu|url=https://www.deusto.eus/cs/Satellite/deusto/eu/deustuko-unibertsitatea-2/garazi-romero-sãnchezek-deustuko-ikasle-ohiak-antonio-hernãndezgil-abokatu-gazteen-i-saria-jaso-du/noticia|aldizkaria=www.deusto.eus|sartze-data=2022-07-01}}</ref>
2024 urtetik [[Zuzenbide zibil|Zuzenbide zibileko]] irakaslea da [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]].<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=Profesores Garazi Romero Sánchez|hizkuntza=es|url=https://www.deusto.es/es/inicio/somos-deusto/equipo/profesores/24737/profesor}}</ref>
== Sariak eta aintzatespenak ==
* [[Ikasketa Amaierako Sari Berezia]] (2019)
* [[Kutxako Ikasketa Amaierako Saria]] (XLIII Edizioa) (2019)
* [[Fitxategi:PJA ICA Bizkaia 2022.jpg|thumb|Nerea Castaño Gordon, Garazi Romero Sánchez eta Andoni Polo Roca abokatuak [[“Antonio Hernández-Gil” Abokatu Gazteen Saria]] jasotzen, Carlos Fuentenebro Zabala jn. [[Bizkaiko Abokatuen Elkargo Ohoretsua|Bizkaiko Abokatuen Elkargo Ohoretsuko]] Dekanoarekin eta Ana Bermejo Arteagabeitia and. eta Luis Javier Santafé Méndez jn. Gobernu Batzordeko kideekin. Argazkian, ezkerretik eskuinera, Luis Javier Santafé, [[Nerea Castaño]], Ana Bermejo, Garazi Romero, Carlos Fuentenebro eta Andoni Polo.]][["Antonio Hernández-Gil" Abokatu Gazteen Saria]] (2021)<ref name="Izenik-gabekoa-pNoc-1"/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Garazi Romero Sánchezek, Deustuko ikasle ohiak, Antonio Hernández-Gil Abokatu Gazteen I. Saria jaso du {{!}} Deusto|hizkuntza=eu|url=https://www.deusto.eus/cs/Satellite/deusto/eu/deustuko-unibertsitatea-2/garazi-romero-sãnchezek-deustuko-ikasle-ohiak-antonio-hernãndezgil-abokatu-gazteen-i-saria-jaso-du/noticia|aldizkaria=www.deusto.eus|sartze-data=2022-07-01}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1996ko||Romero Sanchez, Garazi}}
{{Biografia zirriborroa}}
[[Kategoria:Gipuzkoako abokatuak]]
[[Kategoria:Arrasatearrak]]
hd8mz004b3ym96ps95eax5v5ri4ylsb
Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiOiartzun
102
1050273
9993531
9986649
2024-12-08T13:40:49Z
Wikimadari
128278
bilkura lekuaren aldaketa
9993531
wikitext
text/x-wiki
'''''<big><big>WikiOiartzun|Oiartzunen egiten diren lanaldietako wikilekua</big></big> '''''
[[Fitxategi:Erresilientzia.jpg|thumb|200px|Oiartzungo Wikiemakumeok.Logoa]]'''Oiartzungo WikiEmakumeok''', Oarso-Bidasoa aldera zabalduta, bost lagun gabiltza taldean. Baina lan eder honetan bidelagun nahi zaitugu. Auzolanean burutzeko ekimena dugu hau: auzolanean ereindako haziak, uzta aberatsagoa ematen duelako. Izkutuan dagoen emakume bati argia ematen diogun bakoitzean, gu denok, argitasunean irabazten dugulako.
Zuk ere bat egiten baduzu gure helburuekin, hau da, gurekin batera, wikipedia emakumeez eta euskaraz elikatu nahi baduzu, jarri gurekin harremanetan eta lagunduko dizugu: hilean behin elkartzen gara [[Landetxe Kultur Aretoa|Landetxeko]] jubilatuen tailer gelan.
Eskerrak eman nahi dizkiogu '''Oiartzungo Udala''' eta bertako '''Berdintasun Sailari''' ematen diguten laguntza guztiagatik. Eskerrak baita, hainbeste irakatsi, motibatu eta bidelagun ditugun wikipediako lagunei ere, batez ere, [[Marisa Barrena]]ri, Maripa Garaizabaleri eta [[Mentxu Ramilo Araujo]]ri.
== [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] '''<big>Wikiproiektu honen helburuak</big>''' ==
* Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz.
* Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea.
* Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea.
* Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea.
* Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea.
== [[Fitxategi:Cameras Zenit 11.jpg|31x31px]] '''<big>Irudiak</big>''' ==
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|350x350px|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon|erdian]]
![[Fitxategi:Wikipedistas.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Izaskun, Ane, Jaione eta Josune. 2022|erdian]]
![[Fitxategi:Oiartzungo Wikiemakumeak 2024.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Jaione, Izaskun, Agustina eta Josune. 2024|erdian]]
|-
|
|
|
|}
= [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] '''Emakumeen zerrenda''' =
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Egiten ari garenak''' ==
Hauetan ari gara lanean (ez dezagun lanik bikoiztuta egin)
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Nekane Urkia]]
# [[Alazne Inziarte Agirrezabala "Lolo"]]
# [[Marijo Arana Zabalegi]]
}}
== [[Fitxategi:Gnome-mail-attachment.svg|20px]] '''Egitekoak''' ==
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Saioa Ballesteros Egiazabal]]
# [[Idoia Arbelaitz]]
# [[Kontxita Etxebeste Etxabeguren]]
# [[Maddalen Aristegi Sanchez]]
# [[Ane Narvarte Lasa]]
# [[Maixabel Arbide]]
# [[Aloña Intxaurrandieta]]
# [[Maria Zapiain de Pildain]]
# [[Mikaela Ibarra Mutuberria]]
# [[Izaskun Larruskain]]
# [[Oihana Irastorza]]
# [[Onintza Ostolaza Arruabarrena]]
# [[Loli Sagarzazu]]
# [[Oiartzungo Emakumezkoen Futbol Taldea]]
# [[Miren Azkarate Badiola]]
# [[Idoia Ruiz de Apodaka Audikana]]
# [[Karrikako Artaso Dantza Taldea]]
# [[Egoa Alvarado Delgado]]
# [[Karmele Irastorza Lekuona]]
# [[Garazi Lasarte Eskudero]]}}
Besterik proposatu nahi baduzu, gehitu izenak zerrendan edo idatzi [http://oiartzungowikiemakumeak@gmail.com oiartzungowikiemakumeak@gmail.com] helbidera:
== [[File:Dialog-apply.svg|20px]] '''Sortuak'''==
=== 2021ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Maria Angeles Esnaola Bidaurreta]] maistra, abertzalea
# [[Frantxiska Iragorri Iriarte]] ekintzailea, abertzalea
# [[Jaione Ugaldebere Sarasua]] irakaslea, kazetaria
}}
=== 2022an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aiora Perez de San Roman Uria|Aiora Perez de San Roman Uria]] psikologoa, orientatzailea, politikaria
# [[Concha Murguia Egaña|Concha Murguía Egaña]] euskal aberri maitalea eta Galizako kulturaren zaintzailea
# [[Ane Lardi Enbil]] kazetaritza eta euskalgintzari lotutako herri eragilea
# [[Alaia Gaztelumendi Mendarte]] margolaria, muralista eta arte plastikako irakaslea
# [[Olga Leibar Mendarte]] irakasle eta feminista eta herri ekintzaile solidarioa
# [[Izaskun Madariaga Iragorri]] irakasle eta abertzale ezkertiarra. Haur eskola ereduko bultzatzailea
# [[Nekane Martiarena Labandibar]] Psikologoa, sortzailea eta hezitzailea
# [[Maria Garaiar Rekalde]] Comète Sareko kolaboratzailea
# [[Maria Jesus Aranburu Arbelaitz]] Sasi-maistra eta herri ekintzailea
# [[Arantxa Lete Bergaretxe]] Irakasle euskalzalea eta herri ekintzailea
# [[Aitziber Arnaiz Garmendia]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Mari Jose Molina Guerrero]] Irakasle feminista eta militante ezkertiarra
# [[Miren Irigoien Aizarna]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Alaitz Guridi Agirrezabala]] Irakasle, abeslari eta abesbatza-zuzendaria
# [[Maria Mendizabal Iturria]] Ingeniaria, sopranoa eta aktorea
# [[Amalur Arbelaitz Arbelaitz]] Baserritarra eta kirolaria
# [[Edurne Agirrezabala Ugaldebere]] Antzezlea
# [[Allende Arnaiz Garmendia]] Diziplina aunitzeko artista
# [[Maria Teresa Arbide Garayar]] (Maittere) Mariaren Frantziskotar Misiolarien Institutuko (FMM) nazioarteko moja misiolaria
# [[Maria Josefa Sansberro Echeverria]] Bigarren mundu gerran erresistentziarekin konprometitua. Nazien kontzentrazio eremuan hila
# [[Ainara Lasa Perez]] Artista eta kultur eragilea
# [[Oiartzungo Feministen Asanblada]]
# [[Irune Arbide Urdanpilleta]] Pianista eta Oiartzungo Ibargain Musika Eskolaren sortzaile.
}}
=== 2023an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Oiartzungo Emakumeen Taldea (HELTA, Helduen Tailerrak)]] Herriko emakumeen garapen sozial eta pertsonala bultzatzeko taldea.
# [[Miren Eraso Iturrioz]] Artearen historialari sustatzailea eta editorea
# [[Joana Mendiboure Garaiar]] Euskalzale, kulturzalea eta kudeaketa-komunikazioan aritua
# [[Tamara Muruetagoiena Hormaza]] Giza eskubideen aldeko aktibista
# [[Udane Ansa Iragorri]] Ilustratzaile, maketatzaile, diseinatzaile eta irakaslea
# [[Arantxa Madariaga Iragorri]] Haurtzaro ikastolako lehen irakasle euskaltzalea
# [[Ramona Pikabea Mitxelena]] trikitilaria
# [[Belen Moreno Zaldibar]] Diziplina aunitzeko euskal artista
# [[Josune Igoa Frantxes]] Maixtra, irratizalea eta musikazalea
# [[Trini Cornellana Puigarnau]] Mendigoizale-alpinista eta medikua
# [[Arantza Manterola Odriozola]] Ikastola mugimenduko ekintzailea
# [[Killirikupe Emakumeak Ahalduntzeko Oiartzungo Eskola]]
# [[Agustina Pontesta Garmendia]] Irakasle euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Izar Aizpuru Lopez]] Dantzari profesionala
# [[Olatz Mitxelena Larreta]] Irakaslea eta idazlea
# [[Iosune Cousillas Aramendi]] Irakaslea eta ekintzailea
# [[Primitiba Lekuona Berasategi]] Euskaltzalea eta botikaria
# [[Irati Zabala Mujika]] Arrokako zein lehiaketetako eskalatzailea.
# [[Itziar Iñarra Oiarzabal]] Mendizale eta herri ekintzaile oiartzuarra
# [[Maritxu Gaztelumendi Urruzola]] Euskaltzalea, irakaslea eta idazlea. Karrika auzoko Artaso euskal dantza taldearen sortzailea.
# [[Maria Illarra]] Hondarribiako ustezko sorginen aurkako prozesuan epaitua izan zen 1611ko maiatzaren 6an.
# [[Maite Gezala Legorburu]] Dantza, musika eta kantu zalea, herrigintzan dihardu.
# [[Lide Leibar Eraso]] Mendizalea, eskiatzailea eta eskalatzailea. Euskadiko selekzioan lehiatu izan du.
# [[Luisa Irigoien Larrañaga]] Maistra izan zen eta 36ko gerran atxilotu eta Iruñeko Espetxe Probintzialean preso egondakoa.Euzko Emakume Abertzale Batzako partaidea
# [[Luisa Berrondo Iartzabal]] Ugaldetxoko Luixa maixtra.
# [[Maddalen Dorronsoro]] Abeslari, musikagile eta abesbatza zuzendaria da.
# [[Pirkko Viljanen]] Aktibista boluntarioa izandakoa Finlandian nahiz Amerika Erdialdeko hainbat herrialdeetan. Ogibidez, ingeleseko irakaslea.
# [[Pilar Iragorri Iriarte]] Misiolari sekularra. Borondatezko lankide gizarte gaietan.
# [[Séverine Berger]] artearen historialaria.
# [[Erica Liquete|Erica Liquete Villamor]] ipuinkontalari, idazle eta txirularia.
# [[Alaia Belaunzaran Arruabarrena]] Harpista profesionala.
# [[Fatimetu Salec Mohamed]] Mendebaldeko Saharako ekintzailea.
# [[Sara Codina Alsina]] kataluniar musika-irakasle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maite Paisal Ugia]] Herri ekintzailea eta kirolaria
# [[Julia Irazu Gartzia]] Maistra aitzindaria
# [[Sebastiana Gesalaga|Sebastiana Gesalaga Pagola]] moja klaratar eta bertso-jartzailea
# [[Agustina Lizarazu Larburu]] Euskaldunen eskolatzeaz arduratu zen emakume lezoarra.
# [[Irma Rutkauskaité]] abesbatza zuzendari eta abeslaria
# [[Olatz Retegi Rekalde]] Gizarte antropologoa eta giza eskubideetan espezializatua
# [[Jurdana Otxoa Lopez de Etxezarreta]] Musikari profesionala. Biolin-jotzaile, musika-irakasle, antzerkilari eta sortzailea.
}}
=== 2024ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Roxa Zabaleta Aiestaran]] Sendalari, petrikilo, sasimediku edota kurandera lanetan aditu eta aritua.
# [[Ana Rodriguez Rua]] Pedagogoa, haur-hezkuntzako irakaslea eta “Familia-harrera”ko kolaboratzailea
# [[Ana Mendiola Mugika]] Dantzaria, poeta eta batez ere dantza irakasle eta sortzailea.
# [[Maria Azeo Ezkerra]] Etxekoandre-baserritarra eta emakume aitzindaria sega apostuko jardunean.
# [[Josefa Martiarena Lekuona]] Euskal idazle saritua eta elizako serora.
# [[Ainhize Hurtado|Ainhize Hurtado Villalba]] Ehungintzako artista.
# [[Gema Sistiaga Agirregomezkorta]] Euskaltzale, andereñoa, trikitilari eta nabigatzailea.
# [[Koro Mariezkurrena Gastearena]] euskal arkeozoologoa.
# [[Lezoar batelariak]]
# [[Anixeta Agirrezabala Lekuona]] Tabernari eta sukaldaria
# [[Sorkunde Lekuona Sagarzazu]] Haurtzaro ikastolako ikasle, irakasle eta zuzendaria. Zinegotzia izan zen 1999-2003 legealdian.
# [[Maria Oiartzabal Aranburu]] 9 seme-alaben ama. Bitan alargundua eta garai zailetan aurrera egiten jakin izan zuen emakumea
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea izan da. San Juan traineruarekin Kontxako Bandera eta Emakumezkoen Euskotren Liga birritan irabazi ditu. Oiartzungo Udalak VI. Kirol Saria eman zion 2021ean bere kirol ibilbideagatik.
# [[Clara Wolfram Perez]] Kazetari, ikerlari eta idazlea. Berdintasunean, sexualitatean eta autoezagutzan aditua.
# [[Petra Lekuona]] Herriko ongilea, bere ondarea utzi zuen adineko herritarrak babesteko. Oiartzungo Zaharren Egoitzak bere izena darama.
# [[Beko plazako labaderoa]] 2021etik emakumeei gorazarre egiten dien arte-lana.
# [[Arrainketariak]] Herrietan arrain freskoa saltzen ibiltzen ziren emakumeak.
# [[Maritxu Oiartzungoa eta Katalina Belauntzakoa]] XVI. mendean lesbianak izateaz akusatu eta atxilotu zituzten lehenak
# [[Benita Gorostizu Imaz]] Emakume baserritarra eta 12 seme-alabaren ama. Idazlea, irakurtzalea eta etxekoentzat irakaslea izan zen.
# [[Lezoko garbitoki edo labaderoak]] Ez soldatarik, ez eta errekonozimendurik gabeko emakumeen lantokiak izan dira.
# [[Lezoko emakume “galleterak”]] (XIX-XXko 70.eko hamarkada bukaera) Olibet fabrikan lanean aritutako emakumeak. Lanbide galdua.
# [[Oihane Mitxelena Iribarren]] Zientzilari eta ikertzailea.
# [[Juana Aiestaran Mendiluze]] Oiartzungo Emakume Abertzale Batzako lehendakaria.
# [[Flora Kennedy Delgado]] Oiartzungo nazionalismoari laguntza emandakoa gerra garaian.
# [[Dunixe-Aberri Larralde]] Euskal pilotaria.
# [[Edurne Saizar Lizarazu]] Piano-jotzailea.
# [[Lezoko Emakume Abertzale Batza]] Lezon sortutako emakume abertzale taldea.
# [[Itsaso Güemes Oiarbide]] Kazetaritza eta komunikazio arloan jarduten duen herritarra.
# [[Miren Agiriano Ugartemendia]] Euskal gatazka bezala ezagutu den egoerak bete-betean eragin zion emakumea.
# [[Koikile Arruabarrena Lekuona]] Irakaslea eta “Koikile Arruabarrena haurtzaindegia”ren sortzailea.
# [[Fidela Zalakain Salaberria]] Oiartzungo udal langilea izan zen 57 urtez eta herritar askorentzat ezinbesteko laguntzailea.
# [[Mari Jose Egiazabal Agirrezabala]] Anixeta jatetxeko sukaldari ospetsua
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Pilar Lekuona Etxabeguren]] Euskaltzalea eta idazlea. Emakume Abertzale Batzako kide
# [[Mari Karmen Labandibar Rekalde]] Emakume langile, ekintzaile eta solidarioa
# [[Katerin Artola Telleria]] Dantzari txapelduna. Dantza irakasle eta epaimahai lanetan jarduten du.
# [[Mayi Arriaga Garmendia]] Emakume Abertzale Batzako kide eta euskal militantea
# [[Maria Engrazia Lekuona Aranburu]] Beatifikatutako moja martiria
# [[Maria Jesus Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Pepita Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Maria Jesus eta Pepita Mitxelena Lekuona, sendabelar zaleak]] Maradiko sendabelarrak.
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Itzuliak''' ==
=== 2022an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[María del Pilar Carré]] Idazlea (Galizia, 1921-2000)
# [[May Carré]] Idazlea (Galizia, 1922-1990)
# [[Pilar Adón]] idazlea (Madril, 1971)
# [[Ana Vidal Egea]] kazetaria, idazlea, poeta (Murtzia, 1984)
# [[Paquita Sauquillo Pérez del Arco]] abokatua eta politikari espainiarra (Madril, 1943)
# [[Marta Mata Garriga]] Pedagogo eta politakari katalana (Bartzelona,1926)
}}
=== 2023an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Irene Balaguer Felip]] Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa izan zen. Infancia aldizkariko sortzailea (Bartzelona,1948)
# [[Roser Ros i Vilanova]] Pedagogo, narratzaile eta antzerkigile katalana da. (Bartzelona, 1950)
# [[Traute Lafrenz]] Alemaniako medikua eta nazismoaren aurkako erresistentziako partaide (Hamburgo, 1919 - Yonges Island, 2023)
# [[Marion Dix Sullivan]] (1802–1860) (fl. 1840–50) kantugile eta musikagile estatubatuarra
# [[Faustina Hasse Hodges]] (Malmesbury, 1823 - Filadelfia, 1895) Jatorri britaniarreko organo-jole eta musikagile estatubatuarra.
# [[Lucía Abello Abello]] Txileko liburuzain eta botanikaria.
# [[Clara Grima Ruiz]] Matematikako irakasle espainiarra da eta Matematika Zientzietako dibulgatzailea
# [[María Belmonte Barrenechea]] Idazlea, itzultzailea eta ikerlaria. Katalanezko eta gaztelaniazko interpretea.
# [[Vernon Lee]] Idazlea, estetika eta mamu-ipuinei buruz egin zituen lanengatik ezaguna.
# [[Barbara Oakley]] Hezitzailea, idazlea, ingeniaria. STEAM hezkuntza eta honen ikuspegi ikertzailea bultzatu du.
# [[Margarita Aliger]] Poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzaile sobietarra.
# [[Alia Muhammad Baker]] Irakeko gerra garaian Al Basrah-ko Liburutegi Nagusikoo 30.000 liburu inguru suntsiketatik salbatu zituen.
# [[Laurie Michelle Bridges]] Liburutegi akademikoetan, teknologia berrietan eta hezkuntzan espezializatutako liburuzaina.
# [[María Sefidari Huici]] Psikologoa eta irakaslea eta Wikimedia Fundazioko lehendakaria.
# [[Paulina Amengual Payeras]] Sindikalista, maistra eta erizaina izan zen.
# [[Giulia Adinolfi]] filologoa, hispanista, unibertsitateko irakaslea eta feminista italiarra izan zen, eta bere bizitza profesionala, pertsonala eta politikoa Bartzelonan garatu zuen.
# [[Dorothy M. Horstmann]] Epidemiologo, birologo eta pediatra.Poliobirusak giza odol-fluxuan duen hedapenari buruz egin zituen ikerketak poliomielitisaren aurkako txertoa garatzeko oinarriak finkatzen lagundu zuen
# [[Mireia Calafell i Obiol]] Kataluniako poeta, idazle eta kultur ekoizlea.
# [[Pilar Pascual de Sanjuán]] maistra, feminista eta idazle katalana
# [[Margarida Aritzeta i Abad]] Kataluniako idazle eta literatura irakasle Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitatean.
# [[Raquel Ricart Leal]] idazle valentziarra, zenbait literatura-genero landu ditu beti valentzieraz.
# [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]] idazle eta kazetari katalana izan zen. Rosa de Sant Jordi ezizena erabili zuen ipuinak idazteko hainbat aldizkaritan argitaratuz.
# [[Sára Salkaházi]] moja katoliko hungariarra, Bigarren Mundu Gerran gutxi gorabehera ehun judu salbatu zituena.
# [[Raufa Hassan al-Sharki]] yemendar kazetari, irakasle eta ekintzailea.
# [[Estrella Solé i Casadellà]] aktore eta idazle katalana da
# [[Anjela Duval]] bretainiar poeta
# [[Amaranta Gómez Regalado]] mexikar gizarte-antropologo eta ekintzailea
# [[Urvashi Butalia]] Indiako idazle, editore eta ekintzaile feminista.
# [[Ángeles Maestro Martín]] Espainiako politikaria eta medikuntzako eta Kirurgiako lizentziaduna da.
# [[Dina Alma de Paradeda]] brasildar ''socialite''a, izenez ezagutzen den lehenengo emakume transgeneroetako bat
# [[Scholastique Mukasonga]] ruandar-frantziar idazlea
# [[Maria Naredo Molero]] Espainiako legelaria eta ikertzailea da, giza eskubideetan eta generoan espezializatua.
# [[Farida Khalaf]] irakiar-alemaniar idazlea.
# [[Norma Andrade]] ekintzaile mexikarra.
# [[Lamiya Aji Bashar]] giza eskubideen aldeko irakiar ekintzailea.
# [[Miina Sillanpää]] finlandiar politikaria.
# [[Rita Casciakoa]] italiar moja agustindarra.
# [[Teodora Fracasso]] italiar moja karmeldarra.
# [[Aliza Greenblatt]] estatubatuar yiddishazko poeta.
# [[Maria Firmina dos Reis]] brasildar idazlea.
# [[Paola Villarreal]] mexikar informatikaria.
# [[Annalena Tonelli]] italiar misiolari katoliko eta ekintzailea.
# [[Linor Goralik]] israeldar idazlea.
# [[Adriana Esteves]] brasildar aktorea.
# [[Cacau Protásio]] brasildar aktorea.
# [[Morénike Giwa Onaiwu]] estatubatuar irakasle, idazle, eta pertsona autisten eta GIBa duten pertsonen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Amy Sequenzia]] estatubatuar poeta, blogari eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Anna Löwenstein]] britainiar esperantista eta idazlea.
# [[Sona Axundova-Qarayeva]] azerbaijandar poeta.
# [[África Pedraza Molina]] akademikoa, idazlea eta kazetaria.
# [[Nkeiruka Jezekh]] errusiar curling jokalaria.
# [[Susan Abulhawa]] Kazetaria, letra-emakumea eta giza eskubideen aldeko ekintzaile palestinarra
# [[Eva Rysová]] eslovakiar aktorea.
# [[Samah Jabr]] psikiatra, psikoterapeuta, idazle palestinarra eta giza eskubideen aldeko ekintzale da.
# [[Scarlett Byrne]] ingeles aktorea.
# [[Carme Ruscalleda i Serra]] Kataluniako sukaldaria
# [[Andolalao Rakotoarison]] madagaskartar-alemaniar herpetologoa.
# [[Alejandra Villafañe]] kolonbiar aktore eta modeloa.
# [[Amanda Aizpuriete]] letoniar poeta eta itzultzailea.
# [[Regina Jonas]] alemaniar errabino erreformista, munduko lehen emakume errabinoa.
# [[Ruth de Souza]] brasildar aktorea.
# [[Irene Muzás Calpe]] kataluniar filologo, itzultzaile eta errabinoa.
# [[Francesca Madriguera i Rodon]] Paquita Madriguera izenez ezaguna, pianista eta konpositorea.
# [[Àurea Cuadrado Castillón]] Àurea Cuadrado Alberola izenez ere ezaguna, militante anarkista feminista.
# [[Leila Farsakh]] Palestinako ekonomialari politikoa.
# [[Natașa Raab]] errumaniar aktorea.
# [[Lily Afshar]] irandar-estatubatuar gitarra-jotzaile eta musika-irakaslea.
# [[Zsuzsa Bíró]] hungariar zinema-gidoilari eta antzerkigilea.
# [[Fatima al-Aqel]] emakume itsuen eskubideen aldeko yemendar ekintzailea.
# [[Julia Bascom]] pertsona autisten eskubideen aldeko estatubatuar ekintzailea.
# [[Adriana Laffan]] mexikar aktorea.
# [[Betje Wolff]] herbeheretar idazlea.
# [[Julia Nyberg]] suediar poeta.
# [[Collette Divitto]] estatubatuar enpresaburu eta ekintzailea.
# [[Lauren Tuchman]] estatubatuar errabino eta ekintzailea.
# [[Rusudan Gotsiridze]] georgiar apezpiku baptista eta ekintzailea.
# [[Hina Jilani]] Pakistango Gorte Goreneko abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Sara Tavares]] portugaldar abeslaria.
# [[Asma Jahangir]] Pakistango abokatua izan zen, giza eskubideetan aditua eta gizarte-ekintzaile sortzailea eta Pakistango Giza Eskubideen Batzordeko lehendakaria.
# [[Christiane Rimbaud]] frantziar historialari eta idazlea.
# [[Leila Ross-Shier]] kaimandar liburuzain, irakasle eta musikagilea.
# [[Gemma Galgani]] italiar mistiko pasiotarra.
# [[Perla Santalla]] argentinar aktorea.
# [[Eloísa Mafalda]] brasildar aktorea.
# [[Marta Anna Wiecka]] poloniar moja.
# [[Carmen Dolores]] portugaldar aktore eta idazlea.
# [[Eulália Maria Lahmeyer Lobo]] brasildar historialaria.
# [[Hanya Yanagihara]] estatubatuar idazle eta kazetaria.
# [[Maria Giacomina Nazari]] italiar margolaria.
# [[Sarah Judith de Castro]] ingeles margolaria.
# [[Mary Hayden Pike]] estatubatuar idazlea.
# [[Emma Maria Macfarren]] ingeles piano-jotzaile eta musikagilea.
# [[Amanda M. Edmond]] estatubatuar idazlea.
# [[Alida Rouffe]] frantziar aktorea.
# [[Myrtle Reed]] estatubatuar idazle, kazetari eta filantropoa.
# [[Emília de Oliveira]] portugaldar aktorea.
# [[Jeanne Landre]] frantziar kazetari, literatura kritikari eta idazlea.
# [[Sara Beirão]] portugaldar idazle, kazetari, filantropo eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Divya Bharti]] indiar aktorea.
# [[Sophia Frances Anne Caulfeild]] ingeles brodatzaile eta idazlea.
# [[Hilda Rebello]] brasildar aktorea.
# [[Marisa Sanches]] brasildar aktorea.
# [[Martha Wentworth]] estatubatuar aktorea.
# [[Verónica Valenzuela]] espainiar idazlea.
# [[Revekka Galperina]] sobietar itzultzaile eta argitaratzailea.
# [[Pamela Britton]] estatubatuar aktorea.
# [[Jessica Daves]] estatubatuar idazle eta argitaratzailea.
}}
=== 2024an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aines Bohemiakoa]] Bohemiako Erresumako printzesa eta moja.
# [[Katalina Labouré]] frantziar moja.
# [[Urtsula Ledóchowska]] poloniar moja, misiolari eta irakaslea.
# [[Jevgenia Berkovitx]] errusiar antzerki zuzendari, dramagile eta poeta.
# [[Carmen Agredano González]] Andaluziako poetisa, abeslari eta konpositorea.
# [[Janina Altman]] Giza eskubideen aldeko aktibista eta kontzentrazio-esparru batean izandako kimikari eta idazle poloniar-israeldarra
# [[Graça Fonseca]] portugaldar soziologo eta politikaria.
# [[Jeanne d’Arc Mujawamariya]] ruandar politikari eta diplomazialaria.
# [[Bianca Pitzorno]] italiar idazle eta itzultzailea.
# [[Lois Lowry]] estatubatuar idazlea.
# [[Stacey Fru]] hegoafrikar idazle eta haurren eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Gulalai Ismail]] Giza eskubideen aldeko Pakistango emakume ekintzaile
# [[Afroze-Numa]] pakistandar artzaina.
# [[Olga Paredes]] boliviar arkitekto eta wikilaria.
# [[Xu Zaozao]] emakumeen ugaltze-eskubideen eta gorputzaren autonomiaren aldeko ekintzaile txinatarra.
# [[Neema Namadamu]] kongoar politikari eta ekintzailea.
# [[Olena Rozvadovska]] ukrainar ekintzailea.
# [[Rukshana Kapali]] nepaldar ekintzailea.
# [[Carolina Díaz Pimentel]] perutar kazetaria.
# [[Tamar Museridze]] georgiar kazetaria.
# [[Ester Xargay Melero]] kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea.
# [[Meg Cabot]] estatubatuar idazlea.
# [[Ana Afonso]] portugaldar aktore eta modeloa.
# [[Jacqueline Wilson]] ingeles idazlea.
# [[Bolesława Lament]] poloniar moja.
# [[Josefina Bakhita]] sudandar-italiar moja.
# [[Shahla Lahiji]] irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Lene Mayer-Skumanz]] austriar idazle eta kazetaria.
# [[Pilar de Madariaga Rojo]] kimikaria eta irakaslea.
# [[Vera Holtz]] brasildar aktorea.
# [[Bhavatharini]] indiar abeslaria.
# [[Kayla Cromer]] estatubatuar aktorea.
# [[Hinako Ashihara]] japoniar mangaka.
# [[Amina Sow Mbaye]] senegaldar idazlea.
# [[Diary Sow]] senegaldar idazlea.
# [[Chloé Hayden]] australiar aktore, Interneteko ospetsu, pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzaile, podcast ostalari eta idazlea.
# [[Sophia Mendonça]] brasildar idazle eta kazetaria.
# [[Pauline Alphen]] frantziar-brasildar idazlea.
# [[Camilla Pang]] britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Laura Kate Dale]] ingeles kazetari, idazle eta ekintzailea.
# [[Samira Wiley]] estatubatuar aktorea.
# [[Amybeth McNulty]] irlandar-kanadar aktorea.
# [[Ryan Kiera Armstrong]] estatubatuar aktorea.
# [[Dalila Bela]] kanadar-estatubatuar aktorea.
# [[Kiawentiio]] kanadar aktore eta abeslaria.
# [[Débora Nascimento]] brasildar aktorea.
# [[Noelia Garella]] argentinar maistra.
# [[Aminata Sophie Dièye]] senegaldar idazle, aktore eta kazetaria.
# [[Jemima Osunde]] nigeriar aktore, modelo eta telebista aurkezlea.
# [[Gunilla Gerland]] suediar idazlea.
# [[Graciela Huinao]] txiletar idazlea.
# [[Maria Luisa Altieri Biagi]] italiar hizkuntzalaria.
# [[Isabelle Axelsson]] suediar ekologista.
# [[Julie Dachez]] frantziar gizarte-psikologoa eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maria Bakunin]] farmazialari eta biologo italiarra.
# [[Tecla Sala i Miralpeix]] emakume enpresari katalana izan zen.
# [[Rosita Forbes]] bidaia-idazle eta esploratzaile britainiarra.
# [[Judith Kerr]] alemaniar jatorriko idazle eta ilustratzaile britainiarra, bere liburuek 10 milioi ale baino gehiago saldu zituzten mundu osoan.
# [[Fadime Şahindal]] Aitak hil zuen emakume kurdu gaztea hau "ohorezko krimen" baten biktima izan zen.
# [[Salomé Jiménez]] Zineman, telebistan eta antzerkian aritutako Aragoiko aktorea da.
# [[Rosa Cedrón]] kantari eta biolontxelo jolegaliziarra. [[Luar na lubre]] taldearen ahotsa eta [[Mike Oldfield]] musikariaren kolaboratzailea.
# [[Verena Holmes]] Ingeniari britainiarra, diziplina anitzeko asmatzailea eta emakumeak ingeniaritzan integratzearen aldekoa.
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Caroline Crossley]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume rugbylaria
#[[Davina Waddy]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Esme Booth]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Ioana Vrînceanu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Jessica Sevick]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Kristina Walker]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Laila Youssifou ]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Leonie Menzel]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maren Völz]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maya Meschkuleit]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Phoebe Spoors]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Pia Greiten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rebecca Shorten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Roos de Jong]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Samantha Redgrave]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tabea Schendekehl]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tessa Dullemans]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Annie Campbell-Orde]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Dímitra Kontú]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Emily Ford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Eve Stewart]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Harriet Taylor]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Heidi Long]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Holly Dunford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rowan McKellar]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Zoí Fitsiu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Abigail Dent]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria.
#[[Glenda Morejón]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, martxa atletikoan espezializatua.
#[[Myrte van der Schoot]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa.
#[[Eveline Saalberg]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Brittany Brown]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Aaliyah Butler]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Quanera Hayes]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Sophia Junk]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Desirèe Henry]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Sydney McLaughlin-Levrone]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume emakume atleta olinpikoa, hesi lasterketan eta errelebo lasterketetan lehiatzen dena bereziki.
#[[Bianca Williams]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Dominika Banevič]], Nicka bezala ere ezaguna 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume lituaniarra.
#[[Liu Qingyi]] 671 ere deitua, 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume txinatarra.
#[[Philip Kim]], Phil Wizard bezala ere ezaguna 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean urrezko domina lortu zuen emakume kanadarra.
#[[India Sardjoe]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean parte hartu zuen emakume herbeheretarra.
#[[Alejandra Darín]] Argentinako aktore eta ordezkari sindikala.
#[[Natália Nunes]] idazle, itzultzaile eta saiakeragile portugaldarra.
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Hobetuak''' ==
=== 2022an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Mentxu Alkorta Arzak]] Dantzari profesionala, trikitilaria, irakasle, pailazo eta euskararen aldeko ekintzaile.
# [[Karmele Mitxelena Etxebeste]] Irakaslea eta euskal idazle.
# [[Idoia Beratarbide Arrieta]] Euskal herritar artista eta ilustratzailea da.
# [[Mirari Martiarena Iraola]] Umoregile, gidoigile eta kazetaria.
# [[Andresa Portugal Arozena]] Arrain-saltzailea Donostiako Parte Zaharreko Bretxako azokan.
# [[Karmele Aierbe Mujika]] Irakasle, politikari abertzalea eta euskaltzalea.
# [[Goiatz Labandibar Arbelaitz]] Euskal idazle da eta kazetari gisa egiten du lan.
# [[Aintzane Galardi Portu]] Irakaslea eta euskal poeta.
# [[Alaitz Telletxea Tolosa]] Abeslari eta trikitilaria.
# [[Maria Antonia Canals i Tolosa]] Matematikari kataluniarra, matematikaren erabilera ludikoa landu zuen.
# [[Aurora Beltrán Gila]] Nafar abeslari eta musikagilea. "Belladona" eta "Tahúres Zurdos" taldetako partaide.
}}
=== 2023an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Alaia Martin Etxebeste]] Bertsolaria, gidoigilea, kultur sortzailea eta ikus-entzunezko komunikatzailea.
# [[Lucia Bakedano Azkona]] Idazle nafarra eta artikulugilea hedabideetan. Bere literatur lanak hainbat sari jaso ditu.
# [[Ines Goikoetxea Irurtzun]] Euskal idazle eta poeta.
# [[María Teresa Sesé Lazcano]] 1940 eta 1983 artean 500 amodio-nobela baino gehiago idatzi zituen idazle donostiarra.
# [[Karmele Esnal Zulaika]] Irakaslea, ikastolen sustatzailea eta idazlea izan zen.
# [[Karmele Igartua Bengoa]] Euskal irakaslea, idazlea eta olerkaria.
# [[Libana]] (Lubna Kordobakoa) idazle, matematikari eta poeta famatua Kordobako kalifatuan, Al-Hakam II.aren garaian
# [[Delphine Ernotte]] Baionan 1966ko uztailaren 28an Cunci jaioa, prestakuntzaz ingeniaria, ibilbide luzea duen emakume enpresaburua da.
# [[Almudena Grandes]] idazle espaniarra izan zen. El País egunkariko ohiko zutabegilea.
# [[Maravillas Lamberto]] Espainiako Gerra Zibilean Nafarroan eraildako 14 urteko neskatila.
# [[Ana Ruiz Mitxelena]] Gipuzkoar futbolaria; 1983an eman zituen lehen urratsak Oiartzun Kirol Elkartean, atezain postuan.
# [[Pili Zabala Artano]] Euskal politikaria. Elkarrekin Podemoseko militantea
# [[Carla Antonelli]] aktore, politikari eta LGBT eskubideen aldeko aktibista transexuala da
# [[Uxua López Flamarique]] Nafar zientzialaria da.Telekomunikazioetako ingeniari teknikoa, dibulgatzaile zientifikoa eta ingurumen-aktibista.
# [[Irene Balaguer Felip]] Irakasleen irakasle, Eskola Publikoa, Haur Hezkuntza eta haurren eskubideen defentsan egindako lanagatik nabarmendu zen.
}}
=== 2024ean hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
#[[Nerea Txapartegi Madariaga]] Euskaltzale militantea eta antolaketa politikoan jardundakoa.
#[[Frantziska Astibia Etxegoien]] euskal militantea, idazlea eta itzultzailea izan zen, Onintze eta Astitxe ezizenak hartuta
#[[Carmen de Burgos y Seguí]] kazetaria, idazlea, itzultzailea eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista
#[[Justa Freire Mendez]] irakasle eta pedagogo eta maistra
#[[María Galiana Medina]] Filosofia eta Historian lizentziatua, irakaslea eta aktore andaluza
#[[María del Carmen Cuesta Rodríguez]] LA PEQUE ezizenez ezaguna, frankismoak errepresaliatutako ekintzaile errepublikanoa izan zen.
#[[Oihane Zabaleta Mujika]] Gipuzkoar politikaria eta hizkuntza aholkularia
#[[Françoise Dolto]] pediatra eta psikoanalista. Haurren psikoanalisiaren ikertzaile eta Frantziako Psikoanalisi Eskolaren sortzailetako bat.
#[[Anna Freud]] jatorri juduko psikoanalista austriarra izan zen.
#[[Melanie Klein]] Austriako psikoanalista eta funtzionamendu psikikoaren teoriaren aitzindaria.
#[[Lou Andreas-Salomé]] Errusiako lehenengotako emakume psikoanalista, Sigmund Freudekin eztabaidatu zuen.
#[[Madeleine Larralde]] Sarako emakumea, Lohizunen gilotinatua
# [[Berta Dávila Fernández]] Gaur egungo literaturan arrakasta kritiko handiena izan duen Galiziako idazlea
# [[Pilar Bardem]] Artisten saga luze eta itzaltsu bateko kidea den Sevillako emakume aktorea.
# [[Rosa Montero]] Komunikabideetan eta irakaskuntzan ibilbide luzea egin duen kazetari eta idazlea.
# [[Victoria Prego]] Madrilgo kazetaria, 2015tik 2019ra arte Madrilgo Prentsa Elkarteko presidentea izan zen.
# [[Maria Zozaia]] Sorgintzat salatutako beste batzuekin batera sutan hiltzera kondenatu zuen Inkisizioak
# [[Annemarie Moser-Pröll]] Hainbat sari irabazi dituen Austriako eskiatzaile erretiratua.
# [[Marie-Theres Nadig]] Hainbat sari irabazi dituen Suitzako eskiatzailea.
# [[Anja Andersen]] Danimarkako eskubaloi jokalari ohia. 1996ko Atlantako Olinpiar Jokoetan txapeldun olinpikoa izan zen.
# [[Édith Piaf]] abeslari, konpositore eta aktore frantsesa da.
# [[Onintza Etxebeste Liras]] Artista, ikertzaile eta irakaslea
# [[Maialen Oiartzabal Mendibil]] Eskiatzaile akrobatikoa eta psikologoa
# [[Ane Garmendia Irastorza]] Euskal aktorea
# [[Jone Goirizelaia Ordorika]] Politikaria eta abokatua
# [[Mari Cruz Soriano Roales]] Kazetaria, pianista, enpresaria, telebistako aurkezlea eta irrati esataria
# [[Izaskun Zubizarreta Gerendiain]] Emagina eta mendi kirolaria.
# [[Lim Si-hyeon]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arku tiratzailea.
# [[Rebecca Cheptegei]] Ugandako iraupen-korrikalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan parte hartu ondoren, bere bikotekideak gasolinaz blaitu eta su emanda erail zuen.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Ixabel Alkain Etxeberria]] irakaslea, bidaiari eta Jaizkibel konpainiaren fundatzaile.
# [[Anabel Alonso]] telebistako aurkezlea, umorista eta zinema, antzerki zein telebistan aritutako euskal aktoresa.
# [[Margarita Leoz]] Filologoa, literatur iruzkingile eta idazle nafarra.
}}
= [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] '''Wikilariok''' =
#[[Lankide:Wikimadari|Wikimadari]] ([[Lankide eztabaida:Wikimadari|Wikimadari eztabaida]]) 19:17, 17 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa]] ([[Lankide eztabaida:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa eztabaida]]) 16:34, 18 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Goizarin|Goizarin]] ([[Lankide eztabaida:Goizarin|Goizarin eztabaida]]) 11:32, 30 maiatza 2023 (CEST)
#[[Lankide:Harriskaileta|Harriskaileta]] ([[Lankide eztabaida:Harriskaileta|Harriskaileta eztabaida]]) 09:54, 03 abendua 2023 (CEST)
#[[Lankide:Ana Erasun|Ana Erasun]]
= [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] '''Kanpo estekak''' =
# [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erraminta ona dela uste dugu emakumeek erreferentzialtasuna lortzeko] Anboto 2020/03/04
# [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21
# [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22
# [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23
# [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21
# [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06
# [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker.
# [https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/ederra-litzateke-taldea-20220907213034-ntvo.html Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa El Diario Vascon, Izaskun Madariaga Iragorri sustatzaileari.] 2022/09/07
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2022/12/09/wikilariak-emakumeen-biografiak-ahanzturatik-azaleratzeko/, Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa Hitzan, Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxes proiektuko kideei.] 2022/12/09
# [http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/3914/EMAKUMEAK%20BISTARATZEN%20WIKIPEDIAN%20Izaskun%20Madariaga%20josune%20Igoa%202023-01-10.mp3 "Emakumeak bistaratzen wikipedian" proiektuko kide diren Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxesekin elkarrizketa Oiartzun Irratian] 2023/01/10.
# [https://gipuzkoa.hitza.eus/2023/02/17/emakumeak-ikusarazten/ Gipuzkoako Hitzan proiektuari buruz eta hitzaldiari buruz], 2023-02-17
# [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/argiibili/audioak/osoa/9131202/argi-ibili-20230308/ Emakumeon Nazioarteko Egunean, goizean goiz, Euskadi Irratiko ARGI IBILI irratsaioaren hasieran Ane Lardi Enbilek Oiartzungo Wikiemakumeok ekimenaren berri eman du], 2023-03-08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/08/m8-oiartzun-2024-egitaraua/ Feministen Asanbladak aitortza egingo dio Oiartzungo Wikiemakumeak taldeari] 2024/03/08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/14/zilibito-records-eta-wikiemakumeei-aitortza-korrikan/ Zilibito Records eta wikiemakumeei aitortza, Korrikan] 2024/03/14
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
[[Kategoria:Wikiemakumeok]]
8aau6u2nj2q6020z4f9klcinwz099ci
9993536
9993531
2024-12-08T13:50:17Z
Wikimadari
128278
/* Kanpo estekak */
9993536
wikitext
text/x-wiki
'''''<big><big>WikiOiartzun|Oiartzunen egiten diren lanaldietako wikilekua</big></big> '''''
[[Fitxategi:Erresilientzia.jpg|thumb|200px|Oiartzungo Wikiemakumeok.Logoa]]'''Oiartzungo WikiEmakumeok''', Oarso-Bidasoa aldera zabalduta, bost lagun gabiltza taldean. Baina lan eder honetan bidelagun nahi zaitugu. Auzolanean burutzeko ekimena dugu hau: auzolanean ereindako haziak, uzta aberatsagoa ematen duelako. Izkutuan dagoen emakume bati argia ematen diogun bakoitzean, gu denok, argitasunean irabazten dugulako.
Zuk ere bat egiten baduzu gure helburuekin, hau da, gurekin batera, wikipedia emakumeez eta euskaraz elikatu nahi baduzu, jarri gurekin harremanetan eta lagunduko dizugu: hilean behin elkartzen gara [[Landetxe Kultur Aretoa|Landetxeko]] jubilatuen tailer gelan.
Eskerrak eman nahi dizkiogu '''Oiartzungo Udala''' eta bertako '''Berdintasun Sailari''' ematen diguten laguntza guztiagatik. Eskerrak baita, hainbeste irakatsi, motibatu eta bidelagun ditugun wikipediako lagunei ere, batez ere, [[Marisa Barrena]]ri, Maripa Garaizabaleri eta [[Mentxu Ramilo Araujo]]ri.
== [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] '''<big>Wikiproiektu honen helburuak</big>''' ==
* Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz.
* Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea.
* Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea.
* Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea.
* Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea.
== [[Fitxategi:Cameras Zenit 11.jpg|31x31px]] '''<big>Irudiak</big>''' ==
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|350x350px|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon|erdian]]
![[Fitxategi:Wikipedistas.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Izaskun, Ane, Jaione eta Josune. 2022|erdian]]
![[Fitxategi:Oiartzungo Wikiemakumeak 2024.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Jaione, Izaskun, Agustina eta Josune. 2024|erdian]]
|-
|
|
|
|}
= [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] '''Emakumeen zerrenda''' =
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Egiten ari garenak''' ==
Hauetan ari gara lanean (ez dezagun lanik bikoiztuta egin)
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Nekane Urkia]]
# [[Alazne Inziarte Agirrezabala "Lolo"]]
# [[Marijo Arana Zabalegi]]
}}
== [[Fitxategi:Gnome-mail-attachment.svg|20px]] '''Egitekoak''' ==
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Saioa Ballesteros Egiazabal]]
# [[Idoia Arbelaitz]]
# [[Kontxita Etxebeste Etxabeguren]]
# [[Maddalen Aristegi Sanchez]]
# [[Ane Narvarte Lasa]]
# [[Maixabel Arbide]]
# [[Aloña Intxaurrandieta]]
# [[Maria Zapiain de Pildain]]
# [[Mikaela Ibarra Mutuberria]]
# [[Izaskun Larruskain]]
# [[Oihana Irastorza]]
# [[Onintza Ostolaza Arruabarrena]]
# [[Loli Sagarzazu]]
# [[Oiartzungo Emakumezkoen Futbol Taldea]]
# [[Miren Azkarate Badiola]]
# [[Idoia Ruiz de Apodaka Audikana]]
# [[Karrikako Artaso Dantza Taldea]]
# [[Egoa Alvarado Delgado]]
# [[Karmele Irastorza Lekuona]]
# [[Garazi Lasarte Eskudero]]}}
Besterik proposatu nahi baduzu, gehitu izenak zerrendan edo idatzi [http://oiartzungowikiemakumeak@gmail.com oiartzungowikiemakumeak@gmail.com] helbidera:
== [[File:Dialog-apply.svg|20px]] '''Sortuak'''==
=== 2021ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Maria Angeles Esnaola Bidaurreta]] maistra, abertzalea
# [[Frantxiska Iragorri Iriarte]] ekintzailea, abertzalea
# [[Jaione Ugaldebere Sarasua]] irakaslea, kazetaria
}}
=== 2022an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aiora Perez de San Roman Uria|Aiora Perez de San Roman Uria]] psikologoa, orientatzailea, politikaria
# [[Concha Murguia Egaña|Concha Murguía Egaña]] euskal aberri maitalea eta Galizako kulturaren zaintzailea
# [[Ane Lardi Enbil]] kazetaritza eta euskalgintzari lotutako herri eragilea
# [[Alaia Gaztelumendi Mendarte]] margolaria, muralista eta arte plastikako irakaslea
# [[Olga Leibar Mendarte]] irakasle eta feminista eta herri ekintzaile solidarioa
# [[Izaskun Madariaga Iragorri]] irakasle eta abertzale ezkertiarra. Haur eskola ereduko bultzatzailea
# [[Nekane Martiarena Labandibar]] Psikologoa, sortzailea eta hezitzailea
# [[Maria Garaiar Rekalde]] Comète Sareko kolaboratzailea
# [[Maria Jesus Aranburu Arbelaitz]] Sasi-maistra eta herri ekintzailea
# [[Arantxa Lete Bergaretxe]] Irakasle euskalzalea eta herri ekintzailea
# [[Aitziber Arnaiz Garmendia]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Mari Jose Molina Guerrero]] Irakasle feminista eta militante ezkertiarra
# [[Miren Irigoien Aizarna]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Alaitz Guridi Agirrezabala]] Irakasle, abeslari eta abesbatza-zuzendaria
# [[Maria Mendizabal Iturria]] Ingeniaria, sopranoa eta aktorea
# [[Amalur Arbelaitz Arbelaitz]] Baserritarra eta kirolaria
# [[Edurne Agirrezabala Ugaldebere]] Antzezlea
# [[Allende Arnaiz Garmendia]] Diziplina aunitzeko artista
# [[Maria Teresa Arbide Garayar]] (Maittere) Mariaren Frantziskotar Misiolarien Institutuko (FMM) nazioarteko moja misiolaria
# [[Maria Josefa Sansberro Echeverria]] Bigarren mundu gerran erresistentziarekin konprometitua. Nazien kontzentrazio eremuan hila
# [[Ainara Lasa Perez]] Artista eta kultur eragilea
# [[Oiartzungo Feministen Asanblada]]
# [[Irune Arbide Urdanpilleta]] Pianista eta Oiartzungo Ibargain Musika Eskolaren sortzaile.
}}
=== 2023an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Oiartzungo Emakumeen Taldea (HELTA, Helduen Tailerrak)]] Herriko emakumeen garapen sozial eta pertsonala bultzatzeko taldea.
# [[Miren Eraso Iturrioz]] Artearen historialari sustatzailea eta editorea
# [[Joana Mendiboure Garaiar]] Euskalzale, kulturzalea eta kudeaketa-komunikazioan aritua
# [[Tamara Muruetagoiena Hormaza]] Giza eskubideen aldeko aktibista
# [[Udane Ansa Iragorri]] Ilustratzaile, maketatzaile, diseinatzaile eta irakaslea
# [[Arantxa Madariaga Iragorri]] Haurtzaro ikastolako lehen irakasle euskaltzalea
# [[Ramona Pikabea Mitxelena]] trikitilaria
# [[Belen Moreno Zaldibar]] Diziplina aunitzeko euskal artista
# [[Josune Igoa Frantxes]] Maixtra, irratizalea eta musikazalea
# [[Trini Cornellana Puigarnau]] Mendigoizale-alpinista eta medikua
# [[Arantza Manterola Odriozola]] Ikastola mugimenduko ekintzailea
# [[Killirikupe Emakumeak Ahalduntzeko Oiartzungo Eskola]]
# [[Agustina Pontesta Garmendia]] Irakasle euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Izar Aizpuru Lopez]] Dantzari profesionala
# [[Olatz Mitxelena Larreta]] Irakaslea eta idazlea
# [[Iosune Cousillas Aramendi]] Irakaslea eta ekintzailea
# [[Primitiba Lekuona Berasategi]] Euskaltzalea eta botikaria
# [[Irati Zabala Mujika]] Arrokako zein lehiaketetako eskalatzailea.
# [[Itziar Iñarra Oiarzabal]] Mendizale eta herri ekintzaile oiartzuarra
# [[Maritxu Gaztelumendi Urruzola]] Euskaltzalea, irakaslea eta idazlea. Karrika auzoko Artaso euskal dantza taldearen sortzailea.
# [[Maria Illarra]] Hondarribiako ustezko sorginen aurkako prozesuan epaitua izan zen 1611ko maiatzaren 6an.
# [[Maite Gezala Legorburu]] Dantza, musika eta kantu zalea, herrigintzan dihardu.
# [[Lide Leibar Eraso]] Mendizalea, eskiatzailea eta eskalatzailea. Euskadiko selekzioan lehiatu izan du.
# [[Luisa Irigoien Larrañaga]] Maistra izan zen eta 36ko gerran atxilotu eta Iruñeko Espetxe Probintzialean preso egondakoa.Euzko Emakume Abertzale Batzako partaidea
# [[Luisa Berrondo Iartzabal]] Ugaldetxoko Luixa maixtra.
# [[Maddalen Dorronsoro]] Abeslari, musikagile eta abesbatza zuzendaria da.
# [[Pirkko Viljanen]] Aktibista boluntarioa izandakoa Finlandian nahiz Amerika Erdialdeko hainbat herrialdeetan. Ogibidez, ingeleseko irakaslea.
# [[Pilar Iragorri Iriarte]] Misiolari sekularra. Borondatezko lankide gizarte gaietan.
# [[Séverine Berger]] artearen historialaria.
# [[Erica Liquete|Erica Liquete Villamor]] ipuinkontalari, idazle eta txirularia.
# [[Alaia Belaunzaran Arruabarrena]] Harpista profesionala.
# [[Fatimetu Salec Mohamed]] Mendebaldeko Saharako ekintzailea.
# [[Sara Codina Alsina]] kataluniar musika-irakasle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maite Paisal Ugia]] Herri ekintzailea eta kirolaria
# [[Julia Irazu Gartzia]] Maistra aitzindaria
# [[Sebastiana Gesalaga|Sebastiana Gesalaga Pagola]] moja klaratar eta bertso-jartzailea
# [[Agustina Lizarazu Larburu]] Euskaldunen eskolatzeaz arduratu zen emakume lezoarra.
# [[Irma Rutkauskaité]] abesbatza zuzendari eta abeslaria
# [[Olatz Retegi Rekalde]] Gizarte antropologoa eta giza eskubideetan espezializatua
# [[Jurdana Otxoa Lopez de Etxezarreta]] Musikari profesionala. Biolin-jotzaile, musika-irakasle, antzerkilari eta sortzailea.
}}
=== 2024ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Roxa Zabaleta Aiestaran]] Sendalari, petrikilo, sasimediku edota kurandera lanetan aditu eta aritua.
# [[Ana Rodriguez Rua]] Pedagogoa, haur-hezkuntzako irakaslea eta “Familia-harrera”ko kolaboratzailea
# [[Ana Mendiola Mugika]] Dantzaria, poeta eta batez ere dantza irakasle eta sortzailea.
# [[Maria Azeo Ezkerra]] Etxekoandre-baserritarra eta emakume aitzindaria sega apostuko jardunean.
# [[Josefa Martiarena Lekuona]] Euskal idazle saritua eta elizako serora.
# [[Ainhize Hurtado|Ainhize Hurtado Villalba]] Ehungintzako artista.
# [[Gema Sistiaga Agirregomezkorta]] Euskaltzale, andereñoa, trikitilari eta nabigatzailea.
# [[Koro Mariezkurrena Gastearena]] euskal arkeozoologoa.
# [[Lezoar batelariak]]
# [[Anixeta Agirrezabala Lekuona]] Tabernari eta sukaldaria
# [[Sorkunde Lekuona Sagarzazu]] Haurtzaro ikastolako ikasle, irakasle eta zuzendaria. Zinegotzia izan zen 1999-2003 legealdian.
# [[Maria Oiartzabal Aranburu]] 9 seme-alaben ama. Bitan alargundua eta garai zailetan aurrera egiten jakin izan zuen emakumea
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea izan da. San Juan traineruarekin Kontxako Bandera eta Emakumezkoen Euskotren Liga birritan irabazi ditu. Oiartzungo Udalak VI. Kirol Saria eman zion 2021ean bere kirol ibilbideagatik.
# [[Clara Wolfram Perez]] Kazetari, ikerlari eta idazlea. Berdintasunean, sexualitatean eta autoezagutzan aditua.
# [[Petra Lekuona]] Herriko ongilea, bere ondarea utzi zuen adineko herritarrak babesteko. Oiartzungo Zaharren Egoitzak bere izena darama.
# [[Beko plazako labaderoa]] 2021etik emakumeei gorazarre egiten dien arte-lana.
# [[Arrainketariak]] Herrietan arrain freskoa saltzen ibiltzen ziren emakumeak.
# [[Maritxu Oiartzungoa eta Katalina Belauntzakoa]] XVI. mendean lesbianak izateaz akusatu eta atxilotu zituzten lehenak
# [[Benita Gorostizu Imaz]] Emakume baserritarra eta 12 seme-alabaren ama. Idazlea, irakurtzalea eta etxekoentzat irakaslea izan zen.
# [[Lezoko garbitoki edo labaderoak]] Ez soldatarik, ez eta errekonozimendurik gabeko emakumeen lantokiak izan dira.
# [[Lezoko emakume “galleterak”]] (XIX-XXko 70.eko hamarkada bukaera) Olibet fabrikan lanean aritutako emakumeak. Lanbide galdua.
# [[Oihane Mitxelena Iribarren]] Zientzilari eta ikertzailea.
# [[Juana Aiestaran Mendiluze]] Oiartzungo Emakume Abertzale Batzako lehendakaria.
# [[Flora Kennedy Delgado]] Oiartzungo nazionalismoari laguntza emandakoa gerra garaian.
# [[Dunixe-Aberri Larralde]] Euskal pilotaria.
# [[Edurne Saizar Lizarazu]] Piano-jotzailea.
# [[Lezoko Emakume Abertzale Batza]] Lezon sortutako emakume abertzale taldea.
# [[Itsaso Güemes Oiarbide]] Kazetaritza eta komunikazio arloan jarduten duen herritarra.
# [[Miren Agiriano Ugartemendia]] Euskal gatazka bezala ezagutu den egoerak bete-betean eragin zion emakumea.
# [[Koikile Arruabarrena Lekuona]] Irakaslea eta “Koikile Arruabarrena haurtzaindegia”ren sortzailea.
# [[Fidela Zalakain Salaberria]] Oiartzungo udal langilea izan zen 57 urtez eta herritar askorentzat ezinbesteko laguntzailea.
# [[Mari Jose Egiazabal Agirrezabala]] Anixeta jatetxeko sukaldari ospetsua
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Pilar Lekuona Etxabeguren]] Euskaltzalea eta idazlea. Emakume Abertzale Batzako kide
# [[Mari Karmen Labandibar Rekalde]] Emakume langile, ekintzaile eta solidarioa
# [[Katerin Artola Telleria]] Dantzari txapelduna. Dantza irakasle eta epaimahai lanetan jarduten du.
# [[Mayi Arriaga Garmendia]] Emakume Abertzale Batzako kide eta euskal militantea
# [[Maria Engrazia Lekuona Aranburu]] Beatifikatutako moja martiria
# [[Maria Jesus Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Pepita Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Maria Jesus eta Pepita Mitxelena Lekuona, sendabelar zaleak]] Maradiko sendabelarrak.
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Itzuliak''' ==
=== 2022an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[María del Pilar Carré]] Idazlea (Galizia, 1921-2000)
# [[May Carré]] Idazlea (Galizia, 1922-1990)
# [[Pilar Adón]] idazlea (Madril, 1971)
# [[Ana Vidal Egea]] kazetaria, idazlea, poeta (Murtzia, 1984)
# [[Paquita Sauquillo Pérez del Arco]] abokatua eta politikari espainiarra (Madril, 1943)
# [[Marta Mata Garriga]] Pedagogo eta politakari katalana (Bartzelona,1926)
}}
=== 2023an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Irene Balaguer Felip]] Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa izan zen. Infancia aldizkariko sortzailea (Bartzelona,1948)
# [[Roser Ros i Vilanova]] Pedagogo, narratzaile eta antzerkigile katalana da. (Bartzelona, 1950)
# [[Traute Lafrenz]] Alemaniako medikua eta nazismoaren aurkako erresistentziako partaide (Hamburgo, 1919 - Yonges Island, 2023)
# [[Marion Dix Sullivan]] (1802–1860) (fl. 1840–50) kantugile eta musikagile estatubatuarra
# [[Faustina Hasse Hodges]] (Malmesbury, 1823 - Filadelfia, 1895) Jatorri britaniarreko organo-jole eta musikagile estatubatuarra.
# [[Lucía Abello Abello]] Txileko liburuzain eta botanikaria.
# [[Clara Grima Ruiz]] Matematikako irakasle espainiarra da eta Matematika Zientzietako dibulgatzailea
# [[María Belmonte Barrenechea]] Idazlea, itzultzailea eta ikerlaria. Katalanezko eta gaztelaniazko interpretea.
# [[Vernon Lee]] Idazlea, estetika eta mamu-ipuinei buruz egin zituen lanengatik ezaguna.
# [[Barbara Oakley]] Hezitzailea, idazlea, ingeniaria. STEAM hezkuntza eta honen ikuspegi ikertzailea bultzatu du.
# [[Margarita Aliger]] Poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzaile sobietarra.
# [[Alia Muhammad Baker]] Irakeko gerra garaian Al Basrah-ko Liburutegi Nagusikoo 30.000 liburu inguru suntsiketatik salbatu zituen.
# [[Laurie Michelle Bridges]] Liburutegi akademikoetan, teknologia berrietan eta hezkuntzan espezializatutako liburuzaina.
# [[María Sefidari Huici]] Psikologoa eta irakaslea eta Wikimedia Fundazioko lehendakaria.
# [[Paulina Amengual Payeras]] Sindikalista, maistra eta erizaina izan zen.
# [[Giulia Adinolfi]] filologoa, hispanista, unibertsitateko irakaslea eta feminista italiarra izan zen, eta bere bizitza profesionala, pertsonala eta politikoa Bartzelonan garatu zuen.
# [[Dorothy M. Horstmann]] Epidemiologo, birologo eta pediatra.Poliobirusak giza odol-fluxuan duen hedapenari buruz egin zituen ikerketak poliomielitisaren aurkako txertoa garatzeko oinarriak finkatzen lagundu zuen
# [[Mireia Calafell i Obiol]] Kataluniako poeta, idazle eta kultur ekoizlea.
# [[Pilar Pascual de Sanjuán]] maistra, feminista eta idazle katalana
# [[Margarida Aritzeta i Abad]] Kataluniako idazle eta literatura irakasle Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitatean.
# [[Raquel Ricart Leal]] idazle valentziarra, zenbait literatura-genero landu ditu beti valentzieraz.
# [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]] idazle eta kazetari katalana izan zen. Rosa de Sant Jordi ezizena erabili zuen ipuinak idazteko hainbat aldizkaritan argitaratuz.
# [[Sára Salkaházi]] moja katoliko hungariarra, Bigarren Mundu Gerran gutxi gorabehera ehun judu salbatu zituena.
# [[Raufa Hassan al-Sharki]] yemendar kazetari, irakasle eta ekintzailea.
# [[Estrella Solé i Casadellà]] aktore eta idazle katalana da
# [[Anjela Duval]] bretainiar poeta
# [[Amaranta Gómez Regalado]] mexikar gizarte-antropologo eta ekintzailea
# [[Urvashi Butalia]] Indiako idazle, editore eta ekintzaile feminista.
# [[Ángeles Maestro Martín]] Espainiako politikaria eta medikuntzako eta Kirurgiako lizentziaduna da.
# [[Dina Alma de Paradeda]] brasildar ''socialite''a, izenez ezagutzen den lehenengo emakume transgeneroetako bat
# [[Scholastique Mukasonga]] ruandar-frantziar idazlea
# [[Maria Naredo Molero]] Espainiako legelaria eta ikertzailea da, giza eskubideetan eta generoan espezializatua.
# [[Farida Khalaf]] irakiar-alemaniar idazlea.
# [[Norma Andrade]] ekintzaile mexikarra.
# [[Lamiya Aji Bashar]] giza eskubideen aldeko irakiar ekintzailea.
# [[Miina Sillanpää]] finlandiar politikaria.
# [[Rita Casciakoa]] italiar moja agustindarra.
# [[Teodora Fracasso]] italiar moja karmeldarra.
# [[Aliza Greenblatt]] estatubatuar yiddishazko poeta.
# [[Maria Firmina dos Reis]] brasildar idazlea.
# [[Paola Villarreal]] mexikar informatikaria.
# [[Annalena Tonelli]] italiar misiolari katoliko eta ekintzailea.
# [[Linor Goralik]] israeldar idazlea.
# [[Adriana Esteves]] brasildar aktorea.
# [[Cacau Protásio]] brasildar aktorea.
# [[Morénike Giwa Onaiwu]] estatubatuar irakasle, idazle, eta pertsona autisten eta GIBa duten pertsonen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Amy Sequenzia]] estatubatuar poeta, blogari eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Anna Löwenstein]] britainiar esperantista eta idazlea.
# [[Sona Axundova-Qarayeva]] azerbaijandar poeta.
# [[África Pedraza Molina]] akademikoa, idazlea eta kazetaria.
# [[Nkeiruka Jezekh]] errusiar curling jokalaria.
# [[Susan Abulhawa]] Kazetaria, letra-emakumea eta giza eskubideen aldeko ekintzaile palestinarra
# [[Eva Rysová]] eslovakiar aktorea.
# [[Samah Jabr]] psikiatra, psikoterapeuta, idazle palestinarra eta giza eskubideen aldeko ekintzale da.
# [[Scarlett Byrne]] ingeles aktorea.
# [[Carme Ruscalleda i Serra]] Kataluniako sukaldaria
# [[Andolalao Rakotoarison]] madagaskartar-alemaniar herpetologoa.
# [[Alejandra Villafañe]] kolonbiar aktore eta modeloa.
# [[Amanda Aizpuriete]] letoniar poeta eta itzultzailea.
# [[Regina Jonas]] alemaniar errabino erreformista, munduko lehen emakume errabinoa.
# [[Ruth de Souza]] brasildar aktorea.
# [[Irene Muzás Calpe]] kataluniar filologo, itzultzaile eta errabinoa.
# [[Francesca Madriguera i Rodon]] Paquita Madriguera izenez ezaguna, pianista eta konpositorea.
# [[Àurea Cuadrado Castillón]] Àurea Cuadrado Alberola izenez ere ezaguna, militante anarkista feminista.
# [[Leila Farsakh]] Palestinako ekonomialari politikoa.
# [[Natașa Raab]] errumaniar aktorea.
# [[Lily Afshar]] irandar-estatubatuar gitarra-jotzaile eta musika-irakaslea.
# [[Zsuzsa Bíró]] hungariar zinema-gidoilari eta antzerkigilea.
# [[Fatima al-Aqel]] emakume itsuen eskubideen aldeko yemendar ekintzailea.
# [[Julia Bascom]] pertsona autisten eskubideen aldeko estatubatuar ekintzailea.
# [[Adriana Laffan]] mexikar aktorea.
# [[Betje Wolff]] herbeheretar idazlea.
# [[Julia Nyberg]] suediar poeta.
# [[Collette Divitto]] estatubatuar enpresaburu eta ekintzailea.
# [[Lauren Tuchman]] estatubatuar errabino eta ekintzailea.
# [[Rusudan Gotsiridze]] georgiar apezpiku baptista eta ekintzailea.
# [[Hina Jilani]] Pakistango Gorte Goreneko abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Sara Tavares]] portugaldar abeslaria.
# [[Asma Jahangir]] Pakistango abokatua izan zen, giza eskubideetan aditua eta gizarte-ekintzaile sortzailea eta Pakistango Giza Eskubideen Batzordeko lehendakaria.
# [[Christiane Rimbaud]] frantziar historialari eta idazlea.
# [[Leila Ross-Shier]] kaimandar liburuzain, irakasle eta musikagilea.
# [[Gemma Galgani]] italiar mistiko pasiotarra.
# [[Perla Santalla]] argentinar aktorea.
# [[Eloísa Mafalda]] brasildar aktorea.
# [[Marta Anna Wiecka]] poloniar moja.
# [[Carmen Dolores]] portugaldar aktore eta idazlea.
# [[Eulália Maria Lahmeyer Lobo]] brasildar historialaria.
# [[Hanya Yanagihara]] estatubatuar idazle eta kazetaria.
# [[Maria Giacomina Nazari]] italiar margolaria.
# [[Sarah Judith de Castro]] ingeles margolaria.
# [[Mary Hayden Pike]] estatubatuar idazlea.
# [[Emma Maria Macfarren]] ingeles piano-jotzaile eta musikagilea.
# [[Amanda M. Edmond]] estatubatuar idazlea.
# [[Alida Rouffe]] frantziar aktorea.
# [[Myrtle Reed]] estatubatuar idazle, kazetari eta filantropoa.
# [[Emília de Oliveira]] portugaldar aktorea.
# [[Jeanne Landre]] frantziar kazetari, literatura kritikari eta idazlea.
# [[Sara Beirão]] portugaldar idazle, kazetari, filantropo eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Divya Bharti]] indiar aktorea.
# [[Sophia Frances Anne Caulfeild]] ingeles brodatzaile eta idazlea.
# [[Hilda Rebello]] brasildar aktorea.
# [[Marisa Sanches]] brasildar aktorea.
# [[Martha Wentworth]] estatubatuar aktorea.
# [[Verónica Valenzuela]] espainiar idazlea.
# [[Revekka Galperina]] sobietar itzultzaile eta argitaratzailea.
# [[Pamela Britton]] estatubatuar aktorea.
# [[Jessica Daves]] estatubatuar idazle eta argitaratzailea.
}}
=== 2024an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aines Bohemiakoa]] Bohemiako Erresumako printzesa eta moja.
# [[Katalina Labouré]] frantziar moja.
# [[Urtsula Ledóchowska]] poloniar moja, misiolari eta irakaslea.
# [[Jevgenia Berkovitx]] errusiar antzerki zuzendari, dramagile eta poeta.
# [[Carmen Agredano González]] Andaluziako poetisa, abeslari eta konpositorea.
# [[Janina Altman]] Giza eskubideen aldeko aktibista eta kontzentrazio-esparru batean izandako kimikari eta idazle poloniar-israeldarra
# [[Graça Fonseca]] portugaldar soziologo eta politikaria.
# [[Jeanne d’Arc Mujawamariya]] ruandar politikari eta diplomazialaria.
# [[Bianca Pitzorno]] italiar idazle eta itzultzailea.
# [[Lois Lowry]] estatubatuar idazlea.
# [[Stacey Fru]] hegoafrikar idazle eta haurren eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Gulalai Ismail]] Giza eskubideen aldeko Pakistango emakume ekintzaile
# [[Afroze-Numa]] pakistandar artzaina.
# [[Olga Paredes]] boliviar arkitekto eta wikilaria.
# [[Xu Zaozao]] emakumeen ugaltze-eskubideen eta gorputzaren autonomiaren aldeko ekintzaile txinatarra.
# [[Neema Namadamu]] kongoar politikari eta ekintzailea.
# [[Olena Rozvadovska]] ukrainar ekintzailea.
# [[Rukshana Kapali]] nepaldar ekintzailea.
# [[Carolina Díaz Pimentel]] perutar kazetaria.
# [[Tamar Museridze]] georgiar kazetaria.
# [[Ester Xargay Melero]] kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea.
# [[Meg Cabot]] estatubatuar idazlea.
# [[Ana Afonso]] portugaldar aktore eta modeloa.
# [[Jacqueline Wilson]] ingeles idazlea.
# [[Bolesława Lament]] poloniar moja.
# [[Josefina Bakhita]] sudandar-italiar moja.
# [[Shahla Lahiji]] irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Lene Mayer-Skumanz]] austriar idazle eta kazetaria.
# [[Pilar de Madariaga Rojo]] kimikaria eta irakaslea.
# [[Vera Holtz]] brasildar aktorea.
# [[Bhavatharini]] indiar abeslaria.
# [[Kayla Cromer]] estatubatuar aktorea.
# [[Hinako Ashihara]] japoniar mangaka.
# [[Amina Sow Mbaye]] senegaldar idazlea.
# [[Diary Sow]] senegaldar idazlea.
# [[Chloé Hayden]] australiar aktore, Interneteko ospetsu, pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzaile, podcast ostalari eta idazlea.
# [[Sophia Mendonça]] brasildar idazle eta kazetaria.
# [[Pauline Alphen]] frantziar-brasildar idazlea.
# [[Camilla Pang]] britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Laura Kate Dale]] ingeles kazetari, idazle eta ekintzailea.
# [[Samira Wiley]] estatubatuar aktorea.
# [[Amybeth McNulty]] irlandar-kanadar aktorea.
# [[Ryan Kiera Armstrong]] estatubatuar aktorea.
# [[Dalila Bela]] kanadar-estatubatuar aktorea.
# [[Kiawentiio]] kanadar aktore eta abeslaria.
# [[Débora Nascimento]] brasildar aktorea.
# [[Noelia Garella]] argentinar maistra.
# [[Aminata Sophie Dièye]] senegaldar idazle, aktore eta kazetaria.
# [[Jemima Osunde]] nigeriar aktore, modelo eta telebista aurkezlea.
# [[Gunilla Gerland]] suediar idazlea.
# [[Graciela Huinao]] txiletar idazlea.
# [[Maria Luisa Altieri Biagi]] italiar hizkuntzalaria.
# [[Isabelle Axelsson]] suediar ekologista.
# [[Julie Dachez]] frantziar gizarte-psikologoa eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maria Bakunin]] farmazialari eta biologo italiarra.
# [[Tecla Sala i Miralpeix]] emakume enpresari katalana izan zen.
# [[Rosita Forbes]] bidaia-idazle eta esploratzaile britainiarra.
# [[Judith Kerr]] alemaniar jatorriko idazle eta ilustratzaile britainiarra, bere liburuek 10 milioi ale baino gehiago saldu zituzten mundu osoan.
# [[Fadime Şahindal]] Aitak hil zuen emakume kurdu gaztea hau "ohorezko krimen" baten biktima izan zen.
# [[Salomé Jiménez]] Zineman, telebistan eta antzerkian aritutako Aragoiko aktorea da.
# [[Rosa Cedrón]] kantari eta biolontxelo jolegaliziarra. [[Luar na lubre]] taldearen ahotsa eta [[Mike Oldfield]] musikariaren kolaboratzailea.
# [[Verena Holmes]] Ingeniari britainiarra, diziplina anitzeko asmatzailea eta emakumeak ingeniaritzan integratzearen aldekoa.
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Caroline Crossley]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume rugbylaria
#[[Davina Waddy]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Esme Booth]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Ioana Vrînceanu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Jessica Sevick]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Kristina Walker]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Laila Youssifou ]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Leonie Menzel]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maren Völz]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maya Meschkuleit]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Phoebe Spoors]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Pia Greiten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rebecca Shorten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Roos de Jong]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Samantha Redgrave]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tabea Schendekehl]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tessa Dullemans]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Annie Campbell-Orde]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Dímitra Kontú]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Emily Ford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Eve Stewart]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Harriet Taylor]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Heidi Long]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Holly Dunford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rowan McKellar]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Zoí Fitsiu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Abigail Dent]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria.
#[[Glenda Morejón]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, martxa atletikoan espezializatua.
#[[Myrte van der Schoot]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa.
#[[Eveline Saalberg]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Brittany Brown]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Aaliyah Butler]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Quanera Hayes]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Sophia Junk]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Desirèe Henry]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Sydney McLaughlin-Levrone]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume emakume atleta olinpikoa, hesi lasterketan eta errelebo lasterketetan lehiatzen dena bereziki.
#[[Bianca Williams]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Dominika Banevič]], Nicka bezala ere ezaguna 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume lituaniarra.
#[[Liu Qingyi]] 671 ere deitua, 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume txinatarra.
#[[Philip Kim]], Phil Wizard bezala ere ezaguna 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean urrezko domina lortu zuen emakume kanadarra.
#[[India Sardjoe]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean parte hartu zuen emakume herbeheretarra.
#[[Alejandra Darín]] Argentinako aktore eta ordezkari sindikala.
#[[Natália Nunes]] idazle, itzultzaile eta saiakeragile portugaldarra.
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Hobetuak''' ==
=== 2022an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Mentxu Alkorta Arzak]] Dantzari profesionala, trikitilaria, irakasle, pailazo eta euskararen aldeko ekintzaile.
# [[Karmele Mitxelena Etxebeste]] Irakaslea eta euskal idazle.
# [[Idoia Beratarbide Arrieta]] Euskal herritar artista eta ilustratzailea da.
# [[Mirari Martiarena Iraola]] Umoregile, gidoigile eta kazetaria.
# [[Andresa Portugal Arozena]] Arrain-saltzailea Donostiako Parte Zaharreko Bretxako azokan.
# [[Karmele Aierbe Mujika]] Irakasle, politikari abertzalea eta euskaltzalea.
# [[Goiatz Labandibar Arbelaitz]] Euskal idazle da eta kazetari gisa egiten du lan.
# [[Aintzane Galardi Portu]] Irakaslea eta euskal poeta.
# [[Alaitz Telletxea Tolosa]] Abeslari eta trikitilaria.
# [[Maria Antonia Canals i Tolosa]] Matematikari kataluniarra, matematikaren erabilera ludikoa landu zuen.
# [[Aurora Beltrán Gila]] Nafar abeslari eta musikagilea. "Belladona" eta "Tahúres Zurdos" taldetako partaide.
}}
=== 2023an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Alaia Martin Etxebeste]] Bertsolaria, gidoigilea, kultur sortzailea eta ikus-entzunezko komunikatzailea.
# [[Lucia Bakedano Azkona]] Idazle nafarra eta artikulugilea hedabideetan. Bere literatur lanak hainbat sari jaso ditu.
# [[Ines Goikoetxea Irurtzun]] Euskal idazle eta poeta.
# [[María Teresa Sesé Lazcano]] 1940 eta 1983 artean 500 amodio-nobela baino gehiago idatzi zituen idazle donostiarra.
# [[Karmele Esnal Zulaika]] Irakaslea, ikastolen sustatzailea eta idazlea izan zen.
# [[Karmele Igartua Bengoa]] Euskal irakaslea, idazlea eta olerkaria.
# [[Libana]] (Lubna Kordobakoa) idazle, matematikari eta poeta famatua Kordobako kalifatuan, Al-Hakam II.aren garaian
# [[Delphine Ernotte]] Baionan 1966ko uztailaren 28an Cunci jaioa, prestakuntzaz ingeniaria, ibilbide luzea duen emakume enpresaburua da.
# [[Almudena Grandes]] idazle espaniarra izan zen. El País egunkariko ohiko zutabegilea.
# [[Maravillas Lamberto]] Espainiako Gerra Zibilean Nafarroan eraildako 14 urteko neskatila.
# [[Ana Ruiz Mitxelena]] Gipuzkoar futbolaria; 1983an eman zituen lehen urratsak Oiartzun Kirol Elkartean, atezain postuan.
# [[Pili Zabala Artano]] Euskal politikaria. Elkarrekin Podemoseko militantea
# [[Carla Antonelli]] aktore, politikari eta LGBT eskubideen aldeko aktibista transexuala da
# [[Uxua López Flamarique]] Nafar zientzialaria da.Telekomunikazioetako ingeniari teknikoa, dibulgatzaile zientifikoa eta ingurumen-aktibista.
# [[Irene Balaguer Felip]] Irakasleen irakasle, Eskola Publikoa, Haur Hezkuntza eta haurren eskubideen defentsan egindako lanagatik nabarmendu zen.
}}
=== 2024ean hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
#[[Nerea Txapartegi Madariaga]] Euskaltzale militantea eta antolaketa politikoan jardundakoa.
#[[Frantziska Astibia Etxegoien]] euskal militantea, idazlea eta itzultzailea izan zen, Onintze eta Astitxe ezizenak hartuta
#[[Carmen de Burgos y Seguí]] kazetaria, idazlea, itzultzailea eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista
#[[Justa Freire Mendez]] irakasle eta pedagogo eta maistra
#[[María Galiana Medina]] Filosofia eta Historian lizentziatua, irakaslea eta aktore andaluza
#[[María del Carmen Cuesta Rodríguez]] LA PEQUE ezizenez ezaguna, frankismoak errepresaliatutako ekintzaile errepublikanoa izan zen.
#[[Oihane Zabaleta Mujika]] Gipuzkoar politikaria eta hizkuntza aholkularia
#[[Françoise Dolto]] pediatra eta psikoanalista. Haurren psikoanalisiaren ikertzaile eta Frantziako Psikoanalisi Eskolaren sortzailetako bat.
#[[Anna Freud]] jatorri juduko psikoanalista austriarra izan zen.
#[[Melanie Klein]] Austriako psikoanalista eta funtzionamendu psikikoaren teoriaren aitzindaria.
#[[Lou Andreas-Salomé]] Errusiako lehenengotako emakume psikoanalista, Sigmund Freudekin eztabaidatu zuen.
#[[Madeleine Larralde]] Sarako emakumea, Lohizunen gilotinatua
# [[Berta Dávila Fernández]] Gaur egungo literaturan arrakasta kritiko handiena izan duen Galiziako idazlea
# [[Pilar Bardem]] Artisten saga luze eta itzaltsu bateko kidea den Sevillako emakume aktorea.
# [[Rosa Montero]] Komunikabideetan eta irakaskuntzan ibilbide luzea egin duen kazetari eta idazlea.
# [[Victoria Prego]] Madrilgo kazetaria, 2015tik 2019ra arte Madrilgo Prentsa Elkarteko presidentea izan zen.
# [[Maria Zozaia]] Sorgintzat salatutako beste batzuekin batera sutan hiltzera kondenatu zuen Inkisizioak
# [[Annemarie Moser-Pröll]] Hainbat sari irabazi dituen Austriako eskiatzaile erretiratua.
# [[Marie-Theres Nadig]] Hainbat sari irabazi dituen Suitzako eskiatzailea.
# [[Anja Andersen]] Danimarkako eskubaloi jokalari ohia. 1996ko Atlantako Olinpiar Jokoetan txapeldun olinpikoa izan zen.
# [[Édith Piaf]] abeslari, konpositore eta aktore frantsesa da.
# [[Onintza Etxebeste Liras]] Artista, ikertzaile eta irakaslea
# [[Maialen Oiartzabal Mendibil]] Eskiatzaile akrobatikoa eta psikologoa
# [[Ane Garmendia Irastorza]] Euskal aktorea
# [[Jone Goirizelaia Ordorika]] Politikaria eta abokatua
# [[Mari Cruz Soriano Roales]] Kazetaria, pianista, enpresaria, telebistako aurkezlea eta irrati esataria
# [[Izaskun Zubizarreta Gerendiain]] Emagina eta mendi kirolaria.
# [[Lim Si-hyeon]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arku tiratzailea.
# [[Rebecca Cheptegei]] Ugandako iraupen-korrikalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan parte hartu ondoren, bere bikotekideak gasolinaz blaitu eta su emanda erail zuen.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Ixabel Alkain Etxeberria]] irakaslea, bidaiari eta Jaizkibel konpainiaren fundatzaile.
# [[Anabel Alonso]] telebistako aurkezlea, umorista eta zinema, antzerki zein telebistan aritutako euskal aktoresa.
# [[Margarita Leoz]] Filologoa, literatur iruzkingile eta idazle nafarra.
}}
= [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] '''Wikilariok''' =
#[[Lankide:Wikimadari|Wikimadari]] ([[Lankide eztabaida:Wikimadari|Wikimadari eztabaida]]) 19:17, 17 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa]] ([[Lankide eztabaida:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa eztabaida]]) 16:34, 18 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Goizarin|Goizarin]] ([[Lankide eztabaida:Goizarin|Goizarin eztabaida]]) 11:32, 30 maiatza 2023 (CEST)
#[[Lankide:Harriskaileta|Harriskaileta]] ([[Lankide eztabaida:Harriskaileta|Harriskaileta eztabaida]]) 09:54, 03 abendua 2023 (CEST)
#[[Lankide:Ana Erasun|Ana Erasun]]
= [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] '''Kanpo estekak''' =
# [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erraminta ona dela uste dugu emakumeek erreferentzialtasuna lortzeko] Anboto 2020/03/04
# [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21
# [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22
# [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23
# [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21
# [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06
# [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker.
# [https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/ederra-litzateke-taldea-20220907213034-ntvo.html Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa El Diario Vascon, Izaskun Madariaga Iragorri sustatzaileari.] 2022/09/07
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2022/12/09/wikilariak-emakumeen-biografiak-ahanzturatik-azaleratzeko/, Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa Hitzan, Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxes proiektuko kideei.] 2022/12/09
# [http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/3914/EMAKUMEAK%20BISTARATZEN%20WIKIPEDIAN%20Izaskun%20Madariaga%20josune%20Igoa%202023-01-10.mp3 "Emakumeak bistaratzen wikipedian" proiektuko kide diren Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxesekin elkarrizketa Oiartzun Irratian] 2023/01/10.
# [https://gipuzkoa.hitza.eus/2023/02/17/emakumeak-ikusarazten/ Gipuzkoako Hitzan proiektuari buruz eta hitzaldiari buruz], 2023-02-17
# [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/argiibili/audioak/osoa/9131202/argi-ibili-20230308/ Emakumeon Nazioarteko Egunean, goizean goiz, Euskadi Irratiko ARGI IBILI irratsaioaren hasieran Ane Lardi Enbilek Oiartzungo Wikiemakumeok ekimenaren berri eman du], 2023-03-08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/08/m8-oiartzun-2024-egitaraua/ Feministen Asanbladak aitortza egingo dio Oiartzungo Wikiemakumeak taldeari] 2024/03/08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/14/zilibito-records-eta-wikiemakumeei-aitortza-korrikan/ Zilibito Records eta wikiemakumeei aitortza, Korrikan] 2024/03/14
# [https://www.oiartzun.eus/fitxategiak/erab_2/1725539220-Urtekaria%202024.pdf/ Oiartzungo Wikiemakumeak: Urteko balantzea zertzeladetan] "Xanistebanak 2024" (160-161 orr.)
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
[[Kategoria:Wikiemakumeok]]
6ydu9hn19nwz3pf4e7d9ycwq96z9ygu
9993541
9993536
2024-12-08T13:54:26Z
Wikimadari
128278
/* 2024an itzuliak */
9993541
wikitext
text/x-wiki
'''''<big><big>WikiOiartzun|Oiartzunen egiten diren lanaldietako wikilekua</big></big> '''''
[[Fitxategi:Erresilientzia.jpg|thumb|200px|Oiartzungo Wikiemakumeok.Logoa]]'''Oiartzungo WikiEmakumeok''', Oarso-Bidasoa aldera zabalduta, bost lagun gabiltza taldean. Baina lan eder honetan bidelagun nahi zaitugu. Auzolanean burutzeko ekimena dugu hau: auzolanean ereindako haziak, uzta aberatsagoa ematen duelako. Izkutuan dagoen emakume bati argia ematen diogun bakoitzean, gu denok, argitasunean irabazten dugulako.
Zuk ere bat egiten baduzu gure helburuekin, hau da, gurekin batera, wikipedia emakumeez eta euskaraz elikatu nahi baduzu, jarri gurekin harremanetan eta lagunduko dizugu: hilean behin elkartzen gara [[Landetxe Kultur Aretoa|Landetxeko]] jubilatuen tailer gelan.
Eskerrak eman nahi dizkiogu '''Oiartzungo Udala''' eta bertako '''Berdintasun Sailari''' ematen diguten laguntza guztiagatik. Eskerrak baita, hainbeste irakatsi, motibatu eta bidelagun ditugun wikipediako lagunei ere, batez ere, [[Marisa Barrena]]ri, Maripa Garaizabaleri eta [[Mentxu Ramilo Araujo]]ri.
== [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] '''<big>Wikiproiektu honen helburuak</big>''' ==
* Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz.
* Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea.
* Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea.
* Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea.
* Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea.
== [[Fitxategi:Cameras Zenit 11.jpg|31x31px]] '''<big>Irudiak</big>''' ==
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|350x350px|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon|erdian]]
![[Fitxategi:Wikipedistas.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Izaskun, Ane, Jaione eta Josune. 2022|erdian]]
![[Fitxategi:Oiartzungo Wikiemakumeak 2024.jpg|thumb|350x350px|Oiartzungo wikilariak: Jaione, Izaskun, Agustina eta Josune. 2024|erdian]]
|-
|
|
|
|}
= [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] '''Emakumeen zerrenda''' =
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Egiten ari garenak''' ==
Hauetan ari gara lanean (ez dezagun lanik bikoiztuta egin)
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Nekane Urkia]]
# [[Alazne Inziarte Agirrezabala "Lolo"]]
# [[Marijo Arana Zabalegi]]
}}
== [[Fitxategi:Gnome-mail-attachment.svg|20px]] '''Egitekoak''' ==
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Saioa Ballesteros Egiazabal]]
# [[Idoia Arbelaitz]]
# [[Kontxita Etxebeste Etxabeguren]]
# [[Maddalen Aristegi Sanchez]]
# [[Ane Narvarte Lasa]]
# [[Maixabel Arbide]]
# [[Aloña Intxaurrandieta]]
# [[Maria Zapiain de Pildain]]
# [[Mikaela Ibarra Mutuberria]]
# [[Izaskun Larruskain]]
# [[Oihana Irastorza]]
# [[Onintza Ostolaza Arruabarrena]]
# [[Loli Sagarzazu]]
# [[Oiartzungo Emakumezkoen Futbol Taldea]]
# [[Miren Azkarate Badiola]]
# [[Idoia Ruiz de Apodaka Audikana]]
# [[Karrikako Artaso Dantza Taldea]]
# [[Egoa Alvarado Delgado]]
# [[Karmele Irastorza Lekuona]]
# [[Garazi Lasarte Eskudero]]}}
Besterik proposatu nahi baduzu, gehitu izenak zerrendan edo idatzi [http://oiartzungowikiemakumeak@gmail.com oiartzungowikiemakumeak@gmail.com] helbidera:
== [[File:Dialog-apply.svg|20px]] '''Sortuak'''==
=== 2021ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Maria Angeles Esnaola Bidaurreta]] maistra, abertzalea
# [[Frantxiska Iragorri Iriarte]] ekintzailea, abertzalea
# [[Jaione Ugaldebere Sarasua]] irakaslea, kazetaria
}}
=== 2022an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aiora Perez de San Roman Uria|Aiora Perez de San Roman Uria]] psikologoa, orientatzailea, politikaria
# [[Concha Murguia Egaña|Concha Murguía Egaña]] euskal aberri maitalea eta Galizako kulturaren zaintzailea
# [[Ane Lardi Enbil]] kazetaritza eta euskalgintzari lotutako herri eragilea
# [[Alaia Gaztelumendi Mendarte]] margolaria, muralista eta arte plastikako irakaslea
# [[Olga Leibar Mendarte]] irakasle eta feminista eta herri ekintzaile solidarioa
# [[Izaskun Madariaga Iragorri]] irakasle eta abertzale ezkertiarra. Haur eskola ereduko bultzatzailea
# [[Nekane Martiarena Labandibar]] Psikologoa, sortzailea eta hezitzailea
# [[Maria Garaiar Rekalde]] Comète Sareko kolaboratzailea
# [[Maria Jesus Aranburu Arbelaitz]] Sasi-maistra eta herri ekintzailea
# [[Arantxa Lete Bergaretxe]] Irakasle euskalzalea eta herri ekintzailea
# [[Aitziber Arnaiz Garmendia]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Mari Jose Molina Guerrero]] Irakasle feminista eta militante ezkertiarra
# [[Miren Irigoien Aizarna]] Euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Alaitz Guridi Agirrezabala]] Irakasle, abeslari eta abesbatza-zuzendaria
# [[Maria Mendizabal Iturria]] Ingeniaria, sopranoa eta aktorea
# [[Amalur Arbelaitz Arbelaitz]] Baserritarra eta kirolaria
# [[Edurne Agirrezabala Ugaldebere]] Antzezlea
# [[Allende Arnaiz Garmendia]] Diziplina aunitzeko artista
# [[Maria Teresa Arbide Garayar]] (Maittere) Mariaren Frantziskotar Misiolarien Institutuko (FMM) nazioarteko moja misiolaria
# [[Maria Josefa Sansberro Echeverria]] Bigarren mundu gerran erresistentziarekin konprometitua. Nazien kontzentrazio eremuan hila
# [[Ainara Lasa Perez]] Artista eta kultur eragilea
# [[Oiartzungo Feministen Asanblada]]
# [[Irune Arbide Urdanpilleta]] Pianista eta Oiartzungo Ibargain Musika Eskolaren sortzaile.
}}
=== 2023an sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Oiartzungo Emakumeen Taldea (HELTA, Helduen Tailerrak)]] Herriko emakumeen garapen sozial eta pertsonala bultzatzeko taldea.
# [[Miren Eraso Iturrioz]] Artearen historialari sustatzailea eta editorea
# [[Joana Mendiboure Garaiar]] Euskalzale, kulturzalea eta kudeaketa-komunikazioan aritua
# [[Tamara Muruetagoiena Hormaza]] Giza eskubideen aldeko aktibista
# [[Udane Ansa Iragorri]] Ilustratzaile, maketatzaile, diseinatzaile eta irakaslea
# [[Arantxa Madariaga Iragorri]] Haurtzaro ikastolako lehen irakasle euskaltzalea
# [[Ramona Pikabea Mitxelena]] trikitilaria
# [[Belen Moreno Zaldibar]] Diziplina aunitzeko euskal artista
# [[Josune Igoa Frantxes]] Maixtra, irratizalea eta musikazalea
# [[Trini Cornellana Puigarnau]] Mendigoizale-alpinista eta medikua
# [[Arantza Manterola Odriozola]] Ikastola mugimenduko ekintzailea
# [[Killirikupe Emakumeak Ahalduntzeko Oiartzungo Eskola]]
# [[Agustina Pontesta Garmendia]] Irakasle euskaltzalea eta herri ekintzailea
# [[Izar Aizpuru Lopez]] Dantzari profesionala
# [[Olatz Mitxelena Larreta]] Irakaslea eta idazlea
# [[Iosune Cousillas Aramendi]] Irakaslea eta ekintzailea
# [[Primitiba Lekuona Berasategi]] Euskaltzalea eta botikaria
# [[Irati Zabala Mujika]] Arrokako zein lehiaketetako eskalatzailea.
# [[Itziar Iñarra Oiarzabal]] Mendizale eta herri ekintzaile oiartzuarra
# [[Maritxu Gaztelumendi Urruzola]] Euskaltzalea, irakaslea eta idazlea. Karrika auzoko Artaso euskal dantza taldearen sortzailea.
# [[Maria Illarra]] Hondarribiako ustezko sorginen aurkako prozesuan epaitua izan zen 1611ko maiatzaren 6an.
# [[Maite Gezala Legorburu]] Dantza, musika eta kantu zalea, herrigintzan dihardu.
# [[Lide Leibar Eraso]] Mendizalea, eskiatzailea eta eskalatzailea. Euskadiko selekzioan lehiatu izan du.
# [[Luisa Irigoien Larrañaga]] Maistra izan zen eta 36ko gerran atxilotu eta Iruñeko Espetxe Probintzialean preso egondakoa.Euzko Emakume Abertzale Batzako partaidea
# [[Luisa Berrondo Iartzabal]] Ugaldetxoko Luixa maixtra.
# [[Maddalen Dorronsoro]] Abeslari, musikagile eta abesbatza zuzendaria da.
# [[Pirkko Viljanen]] Aktibista boluntarioa izandakoa Finlandian nahiz Amerika Erdialdeko hainbat herrialdeetan. Ogibidez, ingeleseko irakaslea.
# [[Pilar Iragorri Iriarte]] Misiolari sekularra. Borondatezko lankide gizarte gaietan.
# [[Séverine Berger]] artearen historialaria.
# [[Erica Liquete|Erica Liquete Villamor]] ipuinkontalari, idazle eta txirularia.
# [[Alaia Belaunzaran Arruabarrena]] Harpista profesionala.
# [[Fatimetu Salec Mohamed]] Mendebaldeko Saharako ekintzailea.
# [[Sara Codina Alsina]] kataluniar musika-irakasle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maite Paisal Ugia]] Herri ekintzailea eta kirolaria
# [[Julia Irazu Gartzia]] Maistra aitzindaria
# [[Sebastiana Gesalaga|Sebastiana Gesalaga Pagola]] moja klaratar eta bertso-jartzailea
# [[Agustina Lizarazu Larburu]] Euskaldunen eskolatzeaz arduratu zen emakume lezoarra.
# [[Irma Rutkauskaité]] abesbatza zuzendari eta abeslaria
# [[Olatz Retegi Rekalde]] Gizarte antropologoa eta giza eskubideetan espezializatua
# [[Jurdana Otxoa Lopez de Etxezarreta]] Musikari profesionala. Biolin-jotzaile, musika-irakasle, antzerkilari eta sortzailea.
}}
=== 2024ean sortuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Roxa Zabaleta Aiestaran]] Sendalari, petrikilo, sasimediku edota kurandera lanetan aditu eta aritua.
# [[Ana Rodriguez Rua]] Pedagogoa, haur-hezkuntzako irakaslea eta “Familia-harrera”ko kolaboratzailea
# [[Ana Mendiola Mugika]] Dantzaria, poeta eta batez ere dantza irakasle eta sortzailea.
# [[Maria Azeo Ezkerra]] Etxekoandre-baserritarra eta emakume aitzindaria sega apostuko jardunean.
# [[Josefa Martiarena Lekuona]] Euskal idazle saritua eta elizako serora.
# [[Ainhize Hurtado|Ainhize Hurtado Villalba]] Ehungintzako artista.
# [[Gema Sistiaga Agirregomezkorta]] Euskaltzale, andereñoa, trikitilari eta nabigatzailea.
# [[Koro Mariezkurrena Gastearena]] euskal arkeozoologoa.
# [[Lezoar batelariak]]
# [[Anixeta Agirrezabala Lekuona]] Tabernari eta sukaldaria
# [[Sorkunde Lekuona Sagarzazu]] Haurtzaro ikastolako ikasle, irakasle eta zuzendaria. Zinegotzia izan zen 1999-2003 legealdian.
# [[Maria Oiartzabal Aranburu]] 9 seme-alaben ama. Bitan alargundua eta garai zailetan aurrera egiten jakin izan zuen emakumea
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea izan da. San Juan traineruarekin Kontxako Bandera eta Emakumezkoen Euskotren Liga birritan irabazi ditu. Oiartzungo Udalak VI. Kirol Saria eman zion 2021ean bere kirol ibilbideagatik.
# [[Clara Wolfram Perez]] Kazetari, ikerlari eta idazlea. Berdintasunean, sexualitatean eta autoezagutzan aditua.
# [[Petra Lekuona]] Herriko ongilea, bere ondarea utzi zuen adineko herritarrak babesteko. Oiartzungo Zaharren Egoitzak bere izena darama.
# [[Beko plazako labaderoa]] 2021etik emakumeei gorazarre egiten dien arte-lana.
# [[Arrainketariak]] Herrietan arrain freskoa saltzen ibiltzen ziren emakumeak.
# [[Maritxu Oiartzungoa eta Katalina Belauntzakoa]] XVI. mendean lesbianak izateaz akusatu eta atxilotu zituzten lehenak
# [[Benita Gorostizu Imaz]] Emakume baserritarra eta 12 seme-alabaren ama. Idazlea, irakurtzalea eta etxekoentzat irakaslea izan zen.
# [[Lezoko garbitoki edo labaderoak]] Ez soldatarik, ez eta errekonozimendurik gabeko emakumeen lantokiak izan dira.
# [[Lezoko emakume “galleterak”]] (XIX-XXko 70.eko hamarkada bukaera) Olibet fabrikan lanean aritutako emakumeak. Lanbide galdua.
# [[Oihane Mitxelena Iribarren]] Zientzilari eta ikertzailea.
# [[Juana Aiestaran Mendiluze]] Oiartzungo Emakume Abertzale Batzako lehendakaria.
# [[Flora Kennedy Delgado]] Oiartzungo nazionalismoari laguntza emandakoa gerra garaian.
# [[Dunixe-Aberri Larralde]] Euskal pilotaria.
# [[Edurne Saizar Lizarazu]] Piano-jotzailea.
# [[Lezoko Emakume Abertzale Batza]] Lezon sortutako emakume abertzale taldea.
# [[Itsaso Güemes Oiarbide]] Kazetaritza eta komunikazio arloan jarduten duen herritarra.
# [[Miren Agiriano Ugartemendia]] Euskal gatazka bezala ezagutu den egoerak bete-betean eragin zion emakumea.
# [[Koikile Arruabarrena Lekuona]] Irakaslea eta “Koikile Arruabarrena haurtzaindegia”ren sortzailea.
# [[Fidela Zalakain Salaberria]] Oiartzungo udal langilea izan zen 57 urtez eta herritar askorentzat ezinbesteko laguntzailea.
# [[Mari Jose Egiazabal Agirrezabala]] Anixeta jatetxeko sukaldari ospetsua
# [[Guruzne Azpiroz Ibarguren]] traineru estropadetako arraunlaria eta entrenatzailea.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Pilar Lekuona Etxabeguren]] Euskaltzalea eta idazlea. Emakume Abertzale Batzako kide
# [[Mari Karmen Labandibar Rekalde]] Emakume langile, ekintzaile eta solidarioa
# [[Katerin Artola Telleria]] Dantzari txapelduna. Dantza irakasle eta epaimahai lanetan jarduten du.
# [[Mayi Arriaga Garmendia]] Emakume Abertzale Batzako kide eta euskal militantea
# [[Maria Engrazia Lekuona Aranburu]] Beatifikatutako moja martiria
# [[Maria Jesus Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Pepita Mitxelena Lekuona]] Sendabelarretan aditua, etxekoandre eta baserritarra.
# [[Maria Jesus eta Pepita Mitxelena Lekuona, sendabelar zaleak]] Maradiko sendabelarrak.
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Itzuliak''' ==
=== 2022an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[María del Pilar Carré]] Idazlea (Galizia, 1921-2000)
# [[May Carré]] Idazlea (Galizia, 1922-1990)
# [[Pilar Adón]] idazlea (Madril, 1971)
# [[Ana Vidal Egea]] kazetaria, idazlea, poeta (Murtzia, 1984)
# [[Paquita Sauquillo Pérez del Arco]] abokatua eta politikari espainiarra (Madril, 1943)
# [[Marta Mata Garriga]] Pedagogo eta politakari katalana (Bartzelona,1926)
}}
=== 2023an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Irene Balaguer Felip]] Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa izan zen. Infancia aldizkariko sortzailea (Bartzelona,1948)
# [[Roser Ros i Vilanova]] Pedagogo, narratzaile eta antzerkigile katalana da. (Bartzelona, 1950)
# [[Traute Lafrenz]] Alemaniako medikua eta nazismoaren aurkako erresistentziako partaide (Hamburgo, 1919 - Yonges Island, 2023)
# [[Marion Dix Sullivan]] (1802–1860) (fl. 1840–50) kantugile eta musikagile estatubatuarra
# [[Faustina Hasse Hodges]] (Malmesbury, 1823 - Filadelfia, 1895) Jatorri britaniarreko organo-jole eta musikagile estatubatuarra.
# [[Lucía Abello Abello]] Txileko liburuzain eta botanikaria.
# [[Clara Grima Ruiz]] Matematikako irakasle espainiarra da eta Matematika Zientzietako dibulgatzailea
# [[María Belmonte Barrenechea]] Idazlea, itzultzailea eta ikerlaria. Katalanezko eta gaztelaniazko interpretea.
# [[Vernon Lee]] Idazlea, estetika eta mamu-ipuinei buruz egin zituen lanengatik ezaguna.
# [[Barbara Oakley]] Hezitzailea, idazlea, ingeniaria. STEAM hezkuntza eta honen ikuspegi ikertzailea bultzatu du.
# [[Margarita Aliger]] Poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzaile sobietarra.
# [[Alia Muhammad Baker]] Irakeko gerra garaian Al Basrah-ko Liburutegi Nagusikoo 30.000 liburu inguru suntsiketatik salbatu zituen.
# [[Laurie Michelle Bridges]] Liburutegi akademikoetan, teknologia berrietan eta hezkuntzan espezializatutako liburuzaina.
# [[María Sefidari Huici]] Psikologoa eta irakaslea eta Wikimedia Fundazioko lehendakaria.
# [[Paulina Amengual Payeras]] Sindikalista, maistra eta erizaina izan zen.
# [[Giulia Adinolfi]] filologoa, hispanista, unibertsitateko irakaslea eta feminista italiarra izan zen, eta bere bizitza profesionala, pertsonala eta politikoa Bartzelonan garatu zuen.
# [[Dorothy M. Horstmann]] Epidemiologo, birologo eta pediatra.Poliobirusak giza odol-fluxuan duen hedapenari buruz egin zituen ikerketak poliomielitisaren aurkako txertoa garatzeko oinarriak finkatzen lagundu zuen
# [[Mireia Calafell i Obiol]] Kataluniako poeta, idazle eta kultur ekoizlea.
# [[Pilar Pascual de Sanjuán]] maistra, feminista eta idazle katalana
# [[Margarida Aritzeta i Abad]] Kataluniako idazle eta literatura irakasle Tarragonako Rovira i Virgili Unibertsitatean.
# [[Raquel Ricart Leal]] idazle valentziarra, zenbait literatura-genero landu ditu beti valentzieraz.
# [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]] idazle eta kazetari katalana izan zen. Rosa de Sant Jordi ezizena erabili zuen ipuinak idazteko hainbat aldizkaritan argitaratuz.
# [[Sára Salkaházi]] moja katoliko hungariarra, Bigarren Mundu Gerran gutxi gorabehera ehun judu salbatu zituena.
# [[Raufa Hassan al-Sharki]] yemendar kazetari, irakasle eta ekintzailea.
# [[Estrella Solé i Casadellà]] aktore eta idazle katalana da
# [[Anjela Duval]] bretainiar poeta
# [[Amaranta Gómez Regalado]] mexikar gizarte-antropologo eta ekintzailea
# [[Urvashi Butalia]] Indiako idazle, editore eta ekintzaile feminista.
# [[Ángeles Maestro Martín]] Espainiako politikaria eta medikuntzako eta Kirurgiako lizentziaduna da.
# [[Dina Alma de Paradeda]] brasildar ''socialite''a, izenez ezagutzen den lehenengo emakume transgeneroetako bat
# [[Scholastique Mukasonga]] ruandar-frantziar idazlea
# [[Maria Naredo Molero]] Espainiako legelaria eta ikertzailea da, giza eskubideetan eta generoan espezializatua.
# [[Farida Khalaf]] irakiar-alemaniar idazlea.
# [[Norma Andrade]] ekintzaile mexikarra.
# [[Lamiya Aji Bashar]] giza eskubideen aldeko irakiar ekintzailea.
# [[Miina Sillanpää]] finlandiar politikaria.
# [[Rita Casciakoa]] italiar moja agustindarra.
# [[Teodora Fracasso]] italiar moja karmeldarra.
# [[Aliza Greenblatt]] estatubatuar yiddishazko poeta.
# [[Maria Firmina dos Reis]] brasildar idazlea.
# [[Paola Villarreal]] mexikar informatikaria.
# [[Annalena Tonelli]] italiar misiolari katoliko eta ekintzailea.
# [[Linor Goralik]] israeldar idazlea.
# [[Adriana Esteves]] brasildar aktorea.
# [[Cacau Protásio]] brasildar aktorea.
# [[Morénike Giwa Onaiwu]] estatubatuar irakasle, idazle, eta pertsona autisten eta GIBa duten pertsonen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Amy Sequenzia]] estatubatuar poeta, blogari eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Anna Löwenstein]] britainiar esperantista eta idazlea.
# [[Sona Axundova-Qarayeva]] azerbaijandar poeta.
# [[África Pedraza Molina]] akademikoa, idazlea eta kazetaria.
# [[Nkeiruka Jezekh]] errusiar curling jokalaria.
# [[Susan Abulhawa]] Kazetaria, letra-emakumea eta giza eskubideen aldeko ekintzaile palestinarra
# [[Eva Rysová]] eslovakiar aktorea.
# [[Samah Jabr]] psikiatra, psikoterapeuta, idazle palestinarra eta giza eskubideen aldeko ekintzale da.
# [[Scarlett Byrne]] ingeles aktorea.
# [[Carme Ruscalleda i Serra]] Kataluniako sukaldaria
# [[Andolalao Rakotoarison]] madagaskartar-alemaniar herpetologoa.
# [[Alejandra Villafañe]] kolonbiar aktore eta modeloa.
# [[Amanda Aizpuriete]] letoniar poeta eta itzultzailea.
# [[Regina Jonas]] alemaniar errabino erreformista, munduko lehen emakume errabinoa.
# [[Ruth de Souza]] brasildar aktorea.
# [[Irene Muzás Calpe]] kataluniar filologo, itzultzaile eta errabinoa.
# [[Francesca Madriguera i Rodon]] Paquita Madriguera izenez ezaguna, pianista eta konpositorea.
# [[Àurea Cuadrado Castillón]] Àurea Cuadrado Alberola izenez ere ezaguna, militante anarkista feminista.
# [[Leila Farsakh]] Palestinako ekonomialari politikoa.
# [[Natașa Raab]] errumaniar aktorea.
# [[Lily Afshar]] irandar-estatubatuar gitarra-jotzaile eta musika-irakaslea.
# [[Zsuzsa Bíró]] hungariar zinema-gidoilari eta antzerkigilea.
# [[Fatima al-Aqel]] emakume itsuen eskubideen aldeko yemendar ekintzailea.
# [[Julia Bascom]] pertsona autisten eskubideen aldeko estatubatuar ekintzailea.
# [[Adriana Laffan]] mexikar aktorea.
# [[Betje Wolff]] herbeheretar idazlea.
# [[Julia Nyberg]] suediar poeta.
# [[Collette Divitto]] estatubatuar enpresaburu eta ekintzailea.
# [[Lauren Tuchman]] estatubatuar errabino eta ekintzailea.
# [[Rusudan Gotsiridze]] georgiar apezpiku baptista eta ekintzailea.
# [[Hina Jilani]] Pakistango Gorte Goreneko abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Sara Tavares]] portugaldar abeslaria.
# [[Asma Jahangir]] Pakistango abokatua izan zen, giza eskubideetan aditua eta gizarte-ekintzaile sortzailea eta Pakistango Giza Eskubideen Batzordeko lehendakaria.
# [[Christiane Rimbaud]] frantziar historialari eta idazlea.
# [[Leila Ross-Shier]] kaimandar liburuzain, irakasle eta musikagilea.
# [[Gemma Galgani]] italiar mistiko pasiotarra.
# [[Perla Santalla]] argentinar aktorea.
# [[Eloísa Mafalda]] brasildar aktorea.
# [[Marta Anna Wiecka]] poloniar moja.
# [[Carmen Dolores]] portugaldar aktore eta idazlea.
# [[Eulália Maria Lahmeyer Lobo]] brasildar historialaria.
# [[Hanya Yanagihara]] estatubatuar idazle eta kazetaria.
# [[Maria Giacomina Nazari]] italiar margolaria.
# [[Sarah Judith de Castro]] ingeles margolaria.
# [[Mary Hayden Pike]] estatubatuar idazlea.
# [[Emma Maria Macfarren]] ingeles piano-jotzaile eta musikagilea.
# [[Amanda M. Edmond]] estatubatuar idazlea.
# [[Alida Rouffe]] frantziar aktorea.
# [[Myrtle Reed]] estatubatuar idazle, kazetari eta filantropoa.
# [[Emília de Oliveira]] portugaldar aktorea.
# [[Jeanne Landre]] frantziar kazetari, literatura kritikari eta idazlea.
# [[Sara Beirão]] portugaldar idazle, kazetari, filantropo eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Divya Bharti]] indiar aktorea.
# [[Sophia Frances Anne Caulfeild]] ingeles brodatzaile eta idazlea.
# [[Hilda Rebello]] brasildar aktorea.
# [[Marisa Sanches]] brasildar aktorea.
# [[Martha Wentworth]] estatubatuar aktorea.
# [[Verónica Valenzuela]] espainiar idazlea.
# [[Revekka Galperina]] sobietar itzultzaile eta argitaratzailea.
# [[Pamela Britton]] estatubatuar aktorea.
# [[Jessica Daves]] estatubatuar idazle eta argitaratzailea.
}}
=== 2024an itzuliak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Aines Bohemiakoa]] Bohemiako Erresumako printzesa eta moja.
# [[Katalina Labouré]] frantziar moja.
# [[Urtsula Ledóchowska]] poloniar moja, misiolari eta irakaslea.
# [[Jevgenia Berkovitx]] errusiar antzerki zuzendari, dramagile eta poeta.
# [[Carmen Agredano González]] Andaluziako poetisa, abeslari eta konpositorea.
# [[Janina Altman]] Giza eskubideen aldeko aktibista eta kontzentrazio-esparru batean izandako kimikari eta idazle poloniar-israeldarra
# [[Graça Fonseca]] portugaldar soziologo eta politikaria.
# [[Jeanne d’Arc Mujawamariya]] ruandar politikari eta diplomazialaria.
# [[Bianca Pitzorno]] italiar idazle eta itzultzailea.
# [[Lois Lowry]] estatubatuar idazlea.
# [[Stacey Fru]] hegoafrikar idazle eta haurren eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Gulalai Ismail]] Giza eskubideen aldeko Pakistango emakume ekintzaile
# [[Afroze-Numa]] pakistandar artzaina.
# [[Olga Paredes]] boliviar arkitekto eta wikilaria.
# [[Xu Zaozao]] emakumeen ugaltze-eskubideen eta gorputzaren autonomiaren aldeko ekintzaile txinatarra.
# [[Neema Namadamu]] kongoar politikari eta ekintzailea.
# [[Olena Rozvadovska]] ukrainar ekintzailea.
# [[Rukshana Kapali]] nepaldar ekintzailea.
# [[Carolina Díaz Pimentel]] perutar kazetaria.
# [[Tamar Museridze]] georgiar kazetaria.
# [[Ester Xargay Melero]] kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea.
# [[Meg Cabot]] estatubatuar idazlea.
# [[Ana Afonso]] portugaldar aktore eta modeloa.
# [[Jacqueline Wilson]] ingeles idazlea.
# [[Bolesława Lament]] poloniar moja.
# [[Josefina Bakhita]] sudandar-italiar moja.
# [[Shahla Lahiji]] irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Lene Mayer-Skumanz]] austriar idazle eta kazetaria.
# [[Pilar de Madariaga Rojo]] kimikaria eta irakaslea.
# [[Vera Holtz]] brasildar aktorea.
# [[Bhavatharini]] indiar abeslaria.
# [[Kayla Cromer]] estatubatuar aktorea.
# [[Hinako Ashihara]] japoniar mangaka.
# [[Amina Sow Mbaye]] senegaldar idazlea.
# [[Diary Sow]] senegaldar idazlea.
# [[Chloé Hayden]] australiar aktore, Interneteko ospetsu, pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzaile, podcast ostalari eta idazlea.
# [[Sophia Mendonça]] brasildar idazle eta kazetaria.
# [[Pauline Alphen]] frantziar-brasildar idazlea.
# [[Camilla Pang]] britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Laura Kate Dale]] ingeles kazetari, idazle eta ekintzailea.
# [[Samira Wiley]] estatubatuar aktorea.
# [[Amybeth McNulty]] irlandar-kanadar aktorea.
# [[Ryan Kiera Armstrong]] estatubatuar aktorea.
# [[Dalila Bela]] kanadar-estatubatuar aktorea.
# [[Kiawentiio]] kanadar aktore eta abeslaria.
# [[Débora Nascimento]] brasildar aktorea.
# [[Noelia Garella]] argentinar maistra.
# [[Aminata Sophie Dièye]] senegaldar idazle, aktore eta kazetaria.
# [[Jemima Osunde]] nigeriar aktore, modelo eta telebista aurkezlea.
# [[Gunilla Gerland]] suediar idazlea.
# [[Graciela Huinao]] txiletar idazlea.
# [[Maria Luisa Altieri Biagi]] italiar hizkuntzalaria.
# [[Isabelle Axelsson]] suediar ekologista.
# [[Julie Dachez]] frantziar gizarte-psikologoa eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
# [[Maria Bakunin]] farmazialari eta biologo italiarra.
# [[Tecla Sala i Miralpeix]] emakume enpresari katalana izan zen.
# [[Rosita Forbes]] bidaia-idazle eta esploratzaile britainiarra.
# [[Judith Kerr]] alemaniar jatorriko idazle eta ilustratzaile britainiarra, bere liburuek 10 milioi ale baino gehiago saldu zituzten mundu osoan.
# [[Fadime Şahindal]] Aitak hil zuen emakume kurdu gaztea hau "ohorezko krimen" baten biktima izan zen.
# [[Salomé Jiménez]] Zineman, telebistan eta antzerkian aritutako Aragoiko aktorea da.
# [[Rosa Cedrón]] kantari eta biolontxelo jolegaliziarra. [[Luar na lubre]] taldearen ahotsa eta [[Mike Oldfield]] musikariaren kolaboratzailea.
# [[Verena Holmes]] Ingeniari britainiarra, diziplina anitzeko asmatzailea eta emakumeak ingeniaritzan integratzearen aldekoa.
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Caroline Crossley]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume rugbylaria
#[[Davina Waddy]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Esme Booth]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Ioana Vrînceanu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Jessica Sevick]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Kristina Walker]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Laila Youssifou ]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Leonie Menzel]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maren Völz]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Maya Meschkuleit]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Phoebe Spoors]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Pia Greiten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rebecca Shorten]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Roos de Jong]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Samantha Redgrave]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tabea Schendekehl]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Tessa Dullemans]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Bente Paulis]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Annie Campbell-Orde]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Dímitra Kontú]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Emily Ford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Eve Stewart]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Harriet Taylor]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Heidi Long]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Holly Dunford]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Rowan McKellar]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Zoí Fitsiu]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria
#[[Abigail Dent]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arraunlaria.
#[[Glenda Morejón]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, martxa atletikoan espezializatua.
#[[Myrte van der Schoot]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa.
#[[Eveline Saalberg]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Brittany Brown]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Aaliyah Butler]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Quanera Hayes]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Sophia Junk]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, errelebo-lasterketetan espezializatua.
#[[Desirèe Henry]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Sydney McLaughlin-Levrone]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume emakume atleta olinpikoa, hesi lasterketan eta errelebo lasterketetan lehiatzen dena bereziki.
#[[Bianca Williams]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume atleta olinpikoa, abiadura-lasterketetan espezializatua.
#[[Dominika Banevič]], Nicka bezala ere ezaguna 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume lituaniarra.
#[[Liu Qingyi]] 671 ere deitua, 2024ko Olinpiar Jokoetan breakdancer bezala parte hartu zuen emakume txinatarra.
#[[Philip Kim]], Phil Wizard bezala ere ezaguna 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean urrezko domina lortu zuen emakume kanadarra.
#[[India Sardjoe]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan breakingean parte hartu zuen emakume herbeheretarra.
#[[Alejandra Darín]] Argentinako aktore eta ordezkari sindikala.
#[[Natália Nunes]] idazle, itzultzaile eta saiakeragile portugaldarra.
#[[Pepa Òdena Savé]] Maistra Kataluinarra
}}
== [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|20px]] '''Hobetuak''' ==
=== 2022an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Mentxu Alkorta Arzak]] Dantzari profesionala, trikitilaria, irakasle, pailazo eta euskararen aldeko ekintzaile.
# [[Karmele Mitxelena Etxebeste]] Irakaslea eta euskal idazle.
# [[Idoia Beratarbide Arrieta]] Euskal herritar artista eta ilustratzailea da.
# [[Mirari Martiarena Iraola]] Umoregile, gidoigile eta kazetaria.
# [[Andresa Portugal Arozena]] Arrain-saltzailea Donostiako Parte Zaharreko Bretxako azokan.
# [[Karmele Aierbe Mujika]] Irakasle, politikari abertzalea eta euskaltzalea.
# [[Goiatz Labandibar Arbelaitz]] Euskal idazle da eta kazetari gisa egiten du lan.
# [[Aintzane Galardi Portu]] Irakaslea eta euskal poeta.
# [[Alaitz Telletxea Tolosa]] Abeslari eta trikitilaria.
# [[Maria Antonia Canals i Tolosa]] Matematikari kataluniarra, matematikaren erabilera ludikoa landu zuen.
# [[Aurora Beltrán Gila]] Nafar abeslari eta musikagilea. "Belladona" eta "Tahúres Zurdos" taldetako partaide.
}}
=== 2023an hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
# [[Alaia Martin Etxebeste]] Bertsolaria, gidoigilea, kultur sortzailea eta ikus-entzunezko komunikatzailea.
# [[Lucia Bakedano Azkona]] Idazle nafarra eta artikulugilea hedabideetan. Bere literatur lanak hainbat sari jaso ditu.
# [[Ines Goikoetxea Irurtzun]] Euskal idazle eta poeta.
# [[María Teresa Sesé Lazcano]] 1940 eta 1983 artean 500 amodio-nobela baino gehiago idatzi zituen idazle donostiarra.
# [[Karmele Esnal Zulaika]] Irakaslea, ikastolen sustatzailea eta idazlea izan zen.
# [[Karmele Igartua Bengoa]] Euskal irakaslea, idazlea eta olerkaria.
# [[Libana]] (Lubna Kordobakoa) idazle, matematikari eta poeta famatua Kordobako kalifatuan, Al-Hakam II.aren garaian
# [[Delphine Ernotte]] Baionan 1966ko uztailaren 28an Cunci jaioa, prestakuntzaz ingeniaria, ibilbide luzea duen emakume enpresaburua da.
# [[Almudena Grandes]] idazle espaniarra izan zen. El País egunkariko ohiko zutabegilea.
# [[Maravillas Lamberto]] Espainiako Gerra Zibilean Nafarroan eraildako 14 urteko neskatila.
# [[Ana Ruiz Mitxelena]] Gipuzkoar futbolaria; 1983an eman zituen lehen urratsak Oiartzun Kirol Elkartean, atezain postuan.
# [[Pili Zabala Artano]] Euskal politikaria. Elkarrekin Podemoseko militantea
# [[Carla Antonelli]] aktore, politikari eta LGBT eskubideen aldeko aktibista transexuala da
# [[Uxua López Flamarique]] Nafar zientzialaria da.Telekomunikazioetako ingeniari teknikoa, dibulgatzaile zientifikoa eta ingurumen-aktibista.
# [[Irene Balaguer Felip]] Irakasleen irakasle, Eskola Publikoa, Haur Hezkuntza eta haurren eskubideen defentsan egindako lanagatik nabarmendu zen.
}}
=== 2024ean hobetuak ===
{{Zutabe-zerrenda|kopurua = 3|
#[[Nerea Txapartegi Madariaga]] Euskaltzale militantea eta antolaketa politikoan jardundakoa.
#[[Frantziska Astibia Etxegoien]] euskal militantea, idazlea eta itzultzailea izan zen, Onintze eta Astitxe ezizenak hartuta
#[[Carmen de Burgos y Seguí]] kazetaria, idazlea, itzultzailea eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista
#[[Justa Freire Mendez]] irakasle eta pedagogo eta maistra
#[[María Galiana Medina]] Filosofia eta Historian lizentziatua, irakaslea eta aktore andaluza
#[[María del Carmen Cuesta Rodríguez]] LA PEQUE ezizenez ezaguna, frankismoak errepresaliatutako ekintzaile errepublikanoa izan zen.
#[[Oihane Zabaleta Mujika]] Gipuzkoar politikaria eta hizkuntza aholkularia
#[[Françoise Dolto]] pediatra eta psikoanalista. Haurren psikoanalisiaren ikertzaile eta Frantziako Psikoanalisi Eskolaren sortzailetako bat.
#[[Anna Freud]] jatorri juduko psikoanalista austriarra izan zen.
#[[Melanie Klein]] Austriako psikoanalista eta funtzionamendu psikikoaren teoriaren aitzindaria.
#[[Lou Andreas-Salomé]] Errusiako lehenengotako emakume psikoanalista, Sigmund Freudekin eztabaidatu zuen.
#[[Madeleine Larralde]] Sarako emakumea, Lohizunen gilotinatua
# [[Berta Dávila Fernández]] Gaur egungo literaturan arrakasta kritiko handiena izan duen Galiziako idazlea
# [[Pilar Bardem]] Artisten saga luze eta itzaltsu bateko kidea den Sevillako emakume aktorea.
# [[Rosa Montero]] Komunikabideetan eta irakaskuntzan ibilbide luzea egin duen kazetari eta idazlea.
# [[Victoria Prego]] Madrilgo kazetaria, 2015tik 2019ra arte Madrilgo Prentsa Elkarteko presidentea izan zen.
# [[Maria Zozaia]] Sorgintzat salatutako beste batzuekin batera sutan hiltzera kondenatu zuen Inkisizioak
# [[Annemarie Moser-Pröll]] Hainbat sari irabazi dituen Austriako eskiatzaile erretiratua.
# [[Marie-Theres Nadig]] Hainbat sari irabazi dituen Suitzako eskiatzailea.
# [[Anja Andersen]] Danimarkako eskubaloi jokalari ohia. 1996ko Atlantako Olinpiar Jokoetan txapeldun olinpikoa izan zen.
# [[Édith Piaf]] abeslari, konpositore eta aktore frantsesa da.
# [[Onintza Etxebeste Liras]] Artista, ikertzaile eta irakaslea
# [[Maialen Oiartzabal Mendibil]] Eskiatzaile akrobatikoa eta psikologoa
# [[Ane Garmendia Irastorza]] Euskal aktorea
# [[Jone Goirizelaia Ordorika]] Politikaria eta abokatua
# [[Mari Cruz Soriano Roales]] Kazetaria, pianista, enpresaria, telebistako aurkezlea eta irrati esataria
# [[Izaskun Zubizarreta Gerendiain]] Emagina eta mendi kirolaria.
# [[Lim Si-hyeon]] 2024ko Olinpiar Jokoetan domina lortu zuen emakume arku tiratzailea.
# [[Rebecca Cheptegei]] Ugandako iraupen-korrikalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan parte hartu ondoren, bere bikotekideak gasolinaz blaitu eta su emanda erail zuen.
# [[Rexu Mazusta Astibia]] Frankismoaren garaiko langile borrokalaria. Psikologoa formazioz eta yoga irakaslea.
# [[Ixabel Alkain Etxeberria]] irakaslea, bidaiari eta Jaizkibel konpainiaren fundatzaile.
# [[Anabel Alonso]] telebistako aurkezlea, umorista eta zinema, antzerki zein telebistan aritutako euskal aktoresa.
# [[Margarita Leoz]] Filologoa, literatur iruzkingile eta idazle nafarra.
}}
= [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] '''Wikilariok''' =
#[[Lankide:Wikimadari|Wikimadari]] ([[Lankide eztabaida:Wikimadari|Wikimadari eztabaida]]) 19:17, 17 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa]] ([[Lankide eztabaida:Kaletrosa~eswiki|Kaletrosa eztabaida]]) 16:34, 18 abuztua 2022 (CEST)
#[[Lankide:Goizarin|Goizarin]] ([[Lankide eztabaida:Goizarin|Goizarin eztabaida]]) 11:32, 30 maiatza 2023 (CEST)
#[[Lankide:Harriskaileta|Harriskaileta]] ([[Lankide eztabaida:Harriskaileta|Harriskaileta eztabaida]]) 09:54, 03 abendua 2023 (CEST)
#[[Lankide:Ana Erasun|Ana Erasun]]
= [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] '''Kanpo estekak''' =
# [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erraminta ona dela uste dugu emakumeek erreferentzialtasuna lortzeko] Anboto 2020/03/04
# [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21
# [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22
# [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23
# [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21
# [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06
# [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker.
# [https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/ederra-litzateke-taldea-20220907213034-ntvo.html Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa El Diario Vascon, Izaskun Madariaga Iragorri sustatzaileari.] 2022/09/07
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2022/12/09/wikilariak-emakumeen-biografiak-ahanzturatik-azaleratzeko/, Oiartzungo WikiEmakumeok proiektuari buruz elkarrizketa Hitzan, Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxes proiektuko kideei.] 2022/12/09
# [http://oiartzunirratia.eu/oiartzun_irratia_receive/attachments/article/3914/EMAKUMEAK%20BISTARATZEN%20WIKIPEDIAN%20Izaskun%20Madariaga%20josune%20Igoa%202023-01-10.mp3 "Emakumeak bistaratzen wikipedian" proiektuko kide diren Izaskun Madariaga Iragorri eta Josune Igoa Frantxesekin elkarrizketa Oiartzun Irratian] 2023/01/10.
# [https://gipuzkoa.hitza.eus/2023/02/17/emakumeak-ikusarazten/ Gipuzkoako Hitzan proiektuari buruz eta hitzaldiari buruz], 2023-02-17
# [https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/argiibili/audioak/osoa/9131202/argi-ibili-20230308/ Emakumeon Nazioarteko Egunean, goizean goiz, Euskadi Irratiko ARGI IBILI irratsaioaren hasieran Ane Lardi Enbilek Oiartzungo Wikiemakumeok ekimenaren berri eman du], 2023-03-08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/08/m8-oiartzun-2024-egitaraua/ Feministen Asanbladak aitortza egingo dio Oiartzungo Wikiemakumeak taldeari] 2024/03/08
# [https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/03/14/zilibito-records-eta-wikiemakumeei-aitortza-korrikan/ Zilibito Records eta wikiemakumeei aitortza, Korrikan] 2024/03/14
# [https://www.oiartzun.eus/fitxategiak/erab_2/1725539220-Urtekaria%202024.pdf/ Oiartzungo Wikiemakumeak: Urteko balantzea zertzeladetan] "Xanistebanak 2024" (160-161 orr.)
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
[[Kategoria:Wikiemakumeok]]
6nz19zk0anv43421mcrknjfg7iccb4r
Ana Zelaia Jauregi
0
1052091
9994139
9960821
2024-12-09T06:59:32Z
Anazj
27291
9994139
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Ana Zelaia Jauregi''' [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] irakaslea da [[Donostiako Informatika Fakultatea|Informatika Fakultatean]], [[Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala]] sailean.
Euskararen [[Hizkuntzaren prozesamendu|prozesamendu automatikoan]] [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoko]] teknikak erabili zituen 2016an bere tesian egindako lanarekin.
Informatika Fakultateko idazkari ofiziala izan zen 2016 eta 2017an eta Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala sailekoa 1997-2000 artean eta 2017az geroztik. Irakaskuntza-materialaren sorkuntzan aritu da, [[e-makumeak]] bilguneko eragileetako bat da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] [[Euskarazko Wikipedia (webgunea)|Wikipediako]] jarduerak irakaskuntza ofizialean integratzeko lan egiten du eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUkidea]] da.
== Irakaslea eta UEUkidea ==
[[Fitxategi:Optimizazioa Liburuaren azala.png|thumb|398x398px|"Optimizazioa, programazio lineala" liburuaren azala ([[1995]])<ref name=":2" />]]Irakasle agregatua da Donostiako Informatika fakultatean 1995etik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Informatika Fakultatea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ehu.eus/eu/web/informatika-fakultatea/home|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2023-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irakasleak. Informatika fakultatea|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ehu.eus/eu/web/graduak/informatika-ingeniaritzako-gradua/irakasleak?p_redirect=fichaPDI&p_idp=5448|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2023/09/15}}</ref> Hainbat irakasgaitan izan da irakasle, batez ere informatikaren oinarri matematikoei, [[Optimizazio (matematika)|optimizazioari]] eta [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoari]] buruzkoetan: [[Matematika diskretu|Matematika Diskretua]], [[Ikerkuntza eragilea|Ikerkuntza Eragilea]], [[Datu-meatzaritza|Datu-Meatzaritza]], etab. Irakaskuntzarako materialaren sorkuntzan ere lan egin du.
1995ean UEUk argitaratutako "''[[Optimizazio (matematika)|Optimizazioa]]. [[Programazio lineal|Programazio lineala]]"'' izenburuko liburuaren egiletako bat da.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Victoria|abizena=Fernandez Gonzalez|urtea=1995|izenburua=Optimizazioa. Programazio lineala|argitaletxea=UEU|hizkuntza=eu|abizena2=Jauregi|izena2=Ana Zelaia|data=1995|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/optimizazioa-programazio-lineala|isbn=978-84-86967-65-9|sartze-data=2023-09-15}}</ref> Gerora, liburuaren euskarazko, gaztelerazko eta ingelesezko bertsio berrituak argitaratu zituen EHUren OpenCourseWare plataforman: ''Ikerkuntza Operatiboa. Programazio Lineala'' (2011),<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana Zelaia Jauregi|abizena=Victoria Fernandez Gonzalez|urtea=2011|izenburua=Ikastaroa: Ikerkuntza Operatiboa. Programazio Lineala|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=eu|url=https://ocw.ehu.eus/course/view.php?id=15|aldizkaria=OCW|ISSN=2255-2316|sartze-data=2023-09-15}}</ref> ''Investigación Operativa. Programación Lineal'' (2011),<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana Zelaia Jauregi|abizena=Victoria Fernandez Gonzalez|urtea=2011|izenburua=Curso: Investigacion Operativa. Programacion Lineal|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=es|url=https://ocw.ehu.eus/course/view.php?id=19|aldizkaria=OpenCourseWare (OCW)|ISSN=2255-2316|sartze-data=2023-09-15}}</ref> Operations Research. Linear Programming (2013).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Zelaia Jauregi|urtea=2013|izenburua=Course: Operations Research. Linear Programming|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=en|url=https://ocw.ehu.eus/course/view.php?id=170|aldizkaria=OpenCourseWare (OCW)|ISSN=2255-2316|sartze-data=2023-09-15}}</ref>
Euskararen normalizazioan, terminologiaren garapenerako ''Terminologia Sareak Ehunduz'' (TSE) programan ekarpena egin du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TSE programa {{!}} Garaterm, Euskararen erregistro akademikoen garapena ikertzeko lan-ingurunea|hizkuntza=eu|url=http://garaterm.ehu.es/garaterm_ataria/tse-programa/|sartze-data=2023-09-15}}</ref>
Gaur egun, informatikaren dibulgazio ekimenetan parte hartzen du EHU-Wikipedia proiektuan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wikipedia - Informatika Fakultatea|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ehu.eus/eu/web/informatika-fakultatea/wikipedia|aldizkaria=Informatika Fakultatea|sartze-data=2023-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wikiproiektu:Informatika|hizkuntza=eu|data=2022-03-28|url=https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiproiektu:Informatika&oldid=8893776|sartze-data=2022-04-22|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Unibertsitatean ditugun wiki-aukerak|hizkuntza=eu|url=https://www.ehu.eus/eu/-/unibertsitatean-ditugun-wiki-aukerak?utm_source=newsletter&utm_campaign=Campusa-newsletter-201&utm_medium=web&utm_content=Cathedra_es|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2023-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Datu meteorologikoak Wikipedian eta Wikidatan|argitaletxea=Euskal Wikilarien Kultur Elkartea, (wikimedia.eus)|hizkuntza=eu|url=https://wikimedia.eus/2023/07/datu-meteorologikoak-wikipedian-eta-wikidatan/|sartze-data=2023-09-15}}</ref> eta [[Gaur8]] aldizkarian.
2023an Informatika Fakultateko Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala saileko idazkari akademikoaren karguan aritzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saila - UPV/EHU|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ehu.eus/eu/web/ccia-kzaa|aldizkaria=Konputazio Zientzia eta Adimen Artifiziala Saila|sartze-data=2023-09-15}}</ref> [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUkidea]] da ikasle zenetik.
== Ikerlaria ==
[[2016|2016an]] defenditu zuen doktore-tesian, hizkuntzaren prozesamendua eta ikasketa automatikoa uztartu zituen, ingeleserako eta euskararako. Tesiaren zuzendariak [[Olatz Arregi]] eta [[Basilio Sierra]] irakasleak izan ziren. Tesiaren izenburu osoa hau izan zen: "''Latent semantic indexing eta ikasketa automatikoa hizkuntzaren prozesamenduaren arloan: testu-sailkatzea, hitzen adiera-desanbiguatzea eta korreferentzia-ebaztea SVD bidezko dimentsio murrizketa eta multi-sailkatzailea konbinatuz''".<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Zelaia Jauregi|urtea=2016|izenburua=Latent semantic indexing eta ikasketa automatikoa hizkuntzaren prozesamenduaren arloan: testu-sailkatzea, hitzen adiera-desanbiguatzea eta korreferentzia-ebaztea SVD bidezko dimentsio murrizketa eta multi-sailkatzailea konbinatuz|argitaletxea=UPV/EHU|abizena2=|izena2=|data=2016-01-25|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/18402/TESIS_ZELAIA_JAUREGI_ANA%20VICTORIA.pdf?sequence=1&isAllowed=y|argitaratze-lekua=|sartze-data=2023-09-15}}</ref>
Ordurako [[Ezkutuko semantikaren analisia|LSI]] teknikak (''Latent semantic indexing'', [[Ezkutuko semantikaren analisia]]) hitzen eta testuen semantika jasotzeko erakutsitako trebezia ikusita, hark kalkulatutako adierazpen matematikoa [[Ikasketa automatiko|Ikasketa Automatikoko]] metodoekin uztartuz, [[Hizkuntzaren prozesamendu|Hizkuntzaren Prozesamenduaren]] hainbat atazaren ebazpenerako prozedura bat diseinatu zuten, haren portaera eta ekar zezakeen onura aztertzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana|abizena=Zelaia Jauregi|urtea=2016|izenburua=Latent semantic indexing eta ikasketa automatikoa hizkuntzaren prozesamenduaren arloan: testu-sailkatzea, hitzen adiera-desanbiguatzea eta korreferentzia-ebaztea svd bidezko dimentsio murrizketa eta multi-sailkatzailea konbinatuz|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=eu|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=1344708|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2022-04-22}}</ref> [[Ezkutuko semantikaren analisia]] (LSI) testuen semantika jasotzeko gaitasuna duen tresna bat da. Oinarri matematikoa du, eta bi teknika konbinatzen ditu, [[Aljebra lineal|aljebra linealeko]] [[Bektore espazio|bektore-espazioak]], batetik, eta matrize-deskonposaketarako [[Singular Value Decomposition]] (SVD) metodoa, bestetik. Testu multzo (corpus) batetik abiatuta sortzen da espazio semantikoa eta bertan kokatzen dira hitzak eta testu zatiak adierazten dituzten bektoreak. Espazioaren [[Matrizen dimentsio-murrizte|dimentsioa murriztean]] hitzen eta testu-zatien arteko erlazio semantikoak hobeto erakustea lortzen da. Bektoreen arteko angeluaren kosinua erabiltzen da haien arteko konparaketa semantikoak egiteko; horrela, hitzek edo testuek duten antzekotasun semantikoa neur daiteke.
Konputagailuek ikasteko gaitasuna garatzea helburu duen informatikaren alorra da [[Ikasketa automatiko|Ikasketa Automatikoa]], makinak ere giza adituek erakusten duten trebeziarekin problemak ebazteko eta erabakiak hartzeko gai izan daitezen. Ikasketa automatikoko metodoak azken urteotan Hizkuntzaren Prozesamenduaren hainbat atazatan oso lagungarriak gertatzen ari dira. Adibidez, izaera oso ezberdineko hiru hauetan lan egin zuten tesian: [[Testu Sailkatze|Testu Sailkatzea]] (dokumentu bilduma handietan, antzeko gaia lantzen dutenak multzokatzea), [[Hitzen adiera-desanbiguazioa|Hitzen Adiera Desanbiguatzea]] (polisemikoak diren hitz-adierak desanbiguatzeko, hitzen agerpenen testuinguruaz baliatuta) eta [[Korreferentzia|Korreferentzia Ebaztea]] pertsona edo entitate berari erreferentzia egiten dioten testu-zati desberdin posibleak haien artean erlazionatzea).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ana Zelaia Jauregi :: Uztaro aldizkari elektronikoa|url=https://www.uztaro.eus/egilea/ana-zelaia-jauregi/1031|aldizkaria=www.uztaro.eus|sartze-data=2022-04-23}}</ref>
== Emakumeak zientzian eta e-makumeak ==
Informatikako Ingeniaritzan emakumeek duten egoeraz informazioa biltzea eta zabaltzea helburu duen [[e-makumeak]] taldeko partaidea da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=e-makumeak taldearen webgunea|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=eu|url=https://www.ehu.eus/ehusfera/e-makumeak/aurkezpena/|aldizkaria=e-makumeak|sartze-data=2023-09-15}}</ref> Informatika Fakultatean XXI mendea hasi zenean jaitsiera nabarmena egon zen neska ikasleen portzentajean. Aurretik neska eta mutilen proportzioa parekidea izaten zen, baina geroago %12ra ere jaitsi zen nesken portzentajea. e-makumeak taldearen arabera, arrazoi nagusietako bat izan daiteke informatika zer den ez dela ondo ezagutzen, "informatikariaren" estereotipoaren arabera hainbatentzat informatikaria mutil "friki" eta antisoziala da. Hori dela eta, [[STEM]] alorrean emakumezkoen presentzia bistaratzeko ekimenetan parte hartzen du.
e-makumeak taldeko kide moduan, hainbat artikulu idatzi ditu Gaur8 astekarian:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Programa dezagun mundua morez|hizkuntza=eu|url=https://www.ehu.eus/ehusfera/e-makumeak/gaur8koak/|aldizkaria=e-makumeak (GAUR8)|sartze-data=2022-04-22}}</ref>
* "[[Wikidata|Wikidatak]] 10 urte" (2022)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=Wikidatak 10 urte|hizkuntza=eu|data=2022-10-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/2022-10-22/hemeroteca_articles/wikidatak-10-urte|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2023-09-15}}</ref>
* ''"Berdea da [[Internet]]? Eta [[Adimen artifizial|Adimen Artifiziala]]?"'' (2020)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=Berdea da Internet? Eta adimen artifiziala?|hizkuntza=eu|data=2020-02-13|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2020-02-15-06-00/hemeroteca_articles/berdea-da-internet-eta-adimen-artifiziala|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2022-04-22}}</ref>
* ''“[[Bloke-kate|Blockchain]]”: interneten hurrengo belaunaldia ekar dezakeen teknologia"'' (2019)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=«Blockchain»: Interneten hurrengo belaunaldia ekar dezakeen teknologia|hizkuntza=eu|data=2019-02-28|url=https://www.naiz.eus/es/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2019-03-02-06-00/hemeroteca_articles/blockchain-interneten-hurrengo-belaunaldia-ekar-dezakeen-teknologia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2022-04-22}}</ref>
* ''"Ulertzen al du [[Google|Googlek]] zer aurkitu nahi dugun? Eta, zer erakusten digu?''" (2018)<ref>{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=Ulertzen al du Googlek zer aurkitu nahi dugun? Eta, zer erakusten digu?|hizkuntza=eu|data=2018-02-15|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2018-02-17-06-00/hemeroteca_articles/ulertzen-al-du-googlek-zer-aurkitu-nahi-dugun-eta-zer-erakusten-digu|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2022-04-22}}</ref>
* ''"[[Kriptografia]]: komunikazioen pribatutasuna babesten"''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana Zelaia|abizena=|urtea=2016|izenburua=Kriptografia: komunikazioen pribatutasuna babesten|argitaletxea=Gaur8 naiz.eus|hizkuntza=eu|data=2016-11-17|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2016-11-19-06-00/hemeroteca_articles/kriptografia-komunikazioen-pribatutasuna-babesten|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2022-04-22}}</ref>
[[Emakumeak zientzian|''Emakumeak Zientzian'']] ekimenaren barruan ere hainbat ekarpen egin ditu Zelaiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=e-makumeak taldea "Emakumeak Zientzian" ekimenean|hizkuntza=eu|url=https://www.ehu.eus/ehusfera/e-makumeak/emakumeak-zientzian/|aldizkaria=e-makumeak|sartze-data=2023-09-15}}</ref> Horien artean daude 2022an ''Emakumeak Zientzian''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Emakumeak Zientzian. Emakume zientzialariak ikusarazi. Estereotipoak apurtu. Bokazio zientifikoak sustatu|hizkuntza=eu|data=2023-02-17|url=https://emakumeakzientzian.eus/|aldizkaria=Emakumeak zientzian|sartze-data=2023-09-15}}</ref> programaren barruan, gaztetxoei Kriptografia zer den eta informatikarekin zein erlazio duen azaltzeko prestatutako "Informatika: mezuak ezkutatu kriptografia erabiliz" bideoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kriptografia.|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=ViKfI1_xO-c|sartze-data=2022-03-08}}</ref> 2021ean, lehen hezkuntzako haurrei zuzendutako ipuin bat (lore eurizaleak) eta magia joko bat argitaratu zituzten taldeko kideek, zenbaketa bitarraren kontzeptua azaltzeko <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zenbaketa bitarra (magia bidez)|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=xEzVmSBPYrM|sartze-data=2022-03-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lore eurizaleak (bitarra azaltzeko ipuina)|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=PUGq5xZvOBg|sartze-data=2022-03-08}}</ref> eta beste ipuin bat (banatzaile despistatuak) eta magia joko bat algoritmoen kontzeptua azaltzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Banatzaile despistatuak (algoritmoak azaltzeko ipuina)|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=5hxMKkr_xjY|sartze-data=2022-03-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algoritmoak (magia jokoa)|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=IiE2-SHLAzk|sartze-data=2022-03-08}}</ref>
== Errekonozimenduak ==
* [[Fitxategi:Korrika_2022_EHU_Gipuzkoa.jpg|thumb|270x270px|Korrika 2022. EHUko Gipuzkoako campusa. Itziar Zubia ingeniaria eta [[Ana Zelaia]] informatikaria.]][[2012]]: [[Ibilaldia|Ibilaldian]] omendua teknologia berrietan euskara sartzeko egindako lanengatik beste hauekin batera: [[Lapurdi|Lapurdiko]] Harluxetar lehengusu ingeniariak: [[Klaudio Harluxet]] eta [[René Harluxet]]; [[Aurki (web-bilatzailea)|Aurki]], [[Sustatu (bloga)|Sustatu]], [[CodeSyntax|Codesyntax]]: [[Luistxo Fernandez]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] [[Informatikari euskaldunen bilkurak|Informatika saila]]''':''' [[Olatz Arbelaitz]]; EHUko [[Donostiako Informatika Fakultatea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Ikastolen Elkartea, Bizkaia|urtea=2012-06-03|izenburua=Euskara Teknologia Berrietan. Elkarrizketak 2012ko Ibilaldian omendukoekin.|argitaletxea=Ikastolen Elkartea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=h5vwoawzkBM?t=258|sartze-data=2020-02-11}}</ref>; EHUko [[AhoLab|Aholab]] Taldea: [[Inma Hernaez]]; [[.eus|puntueus]]: [[Iratxe Esnaola Arribillaga|Iratxe Esnaola]]; [[kaixo.com]]: [[Aitor Lopez de Aberasturi]]; [[Erentzun ikastola]]: [[Fultxo Crespo]]; Hachtibista, sare sozialak: [[Gorka Julio]]; [[Euskal Jakintza]]: [[Maite Goñi]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibilaldia 2012 omenaldia: Euskara teknologia berrietan sartzeko aintzindariak – Hizkuntza-teknologiak|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ixa/2012/06/07/ibilaldia-2012-omenaldia-ikt-eu/|sartze-data=2020-02-11}}</ref>
* [[2022]]: Euskararen aldeko Korrikan [[Euskal Herriko Unibertsitatearen Gipuzkoako campusa|EHUko Gipuzkoako Campusaren]] kilometroan (2.527.a) lekukoa eraman zuen [[Itziar Zubia]] ingeniariarekin batera, biek aurreko urteetan [[Euskarazko Wikipedia (webgunea)|Wikipediako]] jarduerak irakaskuntzan integratzen egindako lanaren aitortza gisa.<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Informatika Fakultatea (EHU)|urtea=2022|izenburua=ETB "Biba zuek": Informatika Fakultatea eta Euskal Wikipedia|argitaletxea=UPV/EHU|hizkuntza=eu|url=https://www.ehu.eus/eu/web/informatika-fakultatea/home/-/asset_publisher/4LVGsl9hjmyi/content/etb-biba-zuek-informatika-fakultatea-eta-euskal-wikipedia?_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_4LVGsl9hjmyi_assetEntryId=34611098&_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_4LVGsl9hjmyi_redirect=https%3A%2F%2Fwww.ehu.eus%2Fes%2Fweb%2Finformatika-fakultatea%2Fhome%3Fp_p_id%3Dcom_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_4LVGsl9hjmyi%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_4LVGsl9hjmyi_cur%3D0%26p_r_p_resetCur%3Dfalse%26_com_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_4LVGsl9hjmyi_assetEntryId%3D34611098}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Ikus, gainera ==
* [[Donostiako Informatika Fakultatea]]
* [[Udako Euskal Unibertsitatea]]
== Kanpo estekak ==
* [http://www.inguma.eus/egilea/ikusi/ana-zelaia-jauregi Ana Zelaia Jauregi Inguma datu-basean]
* [https://scholar.google.com/scholar?hl=es&as_sdt=0%2C5&q=+Ana+Zelaia&btnG= Ana Zelaia]. Google Scholar datu-basean
* [https://twitter.com/TxioAna @TxioAna] twitter kontua
* [https://www.artizarra.eus/egileak/anazelaia/ @anazelaia] Artizarra sare profesionalean
* [https://orcid.org/0000-0003-3147-8130 ORCID]
{{bizialdia|1969ko||Zelaia, Ana}}
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]]
[[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]]
[[Kategoria:Euskal Herriko informatikariak]]
[[Kategoria:Emakume informatikariak]]
[[Kategoria:Zarauztarrak]]
[[Kategoria:Euskarazko tesi egileak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
mn5lw7mkifo60vfgb8fvcsnj8k1xakp
Ander Lanbarri
0
1063263
9994269
9826308
2024-12-09T11:13:59Z
62.99.96.159
9994269
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Ander Lanbarri Camilo''' ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], {{data|1981|12|22}}) bizkaitar futbolari ohi eta gaur egungo entrenatzailea da, aurrelari moduan jokatzen zuena.
== Ibilbidea ==
<small>''[[2024]]ko [[maiatzaren 8|maiatzak 8an]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small>
{|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center"
|- style="background:#DDDDDD"
!rowspan="2" width=150px|Taldea
!rowspan="2" width=30px|Maila
!rowspan="2"|Denboraldia
!colspan="2"|Liga
!colspan="2"|Kopa
!colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]]
!colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]]
!colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]]
!colspan="2"|Superkopa
!colspan="3"|Denera
|- style="background:#DDDDDD"
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
|- style="text-align: center;"
|rowspan=7 valign="center"|'''[[Zalla Klub Bazkuna|Zalla]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2000/01
|34
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |34
| bgcolor="F0E68C" |0
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2001/02
|14
|4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |14
| bgcolor="FFD700" |4
|- style="text-align: center;"
|3.
|2002/03
|31
|1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |31
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2003/04
|17
|5
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |17
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;"
|3.
| 2004/05
|17
|1
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |17
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2005/06
|37
|11
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |37
| bgcolor="FFD700" |11
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!150!!22!!-!!-!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!150!!22
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Écija Balompié|Écija]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2006/07
|7
|0
|3
|1
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |10
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2007/08
|5
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |5
| bgcolor="FFD700" |0
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!12!!0!!3!!1!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!15!!1
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Deportivo Guadalajara (Espainia)|Guadalajara]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2007/08
|14
|4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |14
| bgcolor="F0E68C" |4
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2008/09
|30
|5
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |30
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!44!!9!! -!! -!! - !! - !! - !! - !! !! !! -!! -!!44!!9
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Lemoa Kirol Elkartea|Lemoa]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
| 2009/10
|34
|11
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |35
| bgcolor="F0E68C" |11
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!34!!11!!1!!0!! - !! - !!-!!-!! !! !!-!!- !!35!!11
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2010/11
|26
|3
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |26
| bgcolor="FFD700" |3
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2011/12
|28
|5
|8
|2
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |36
| bgcolor="F0E68C" |7
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!54!!8!!8!!2!!-!!-!!-!!-!! !! !!- !! - !!62!!10
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Union]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
| 2012/13
|34
|7
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |34
| bgcolor="FFD700" |7
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!34!!7!! - !! - !! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!34!!7
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Laudio Kirol Kluba|Laudio]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
|2013/14
|26
|1
| 2
| 0
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |28
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!26!!1!! 2 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!28!!1
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Zalla Klub Bazkuna|Zalla]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2014/15
|14
|5
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |14
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!14!! 5 !!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!14!! 5
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
|2014/15
|15
|6
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |15
| bgcolor="F0E68C" |6
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!15!!6!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!!-!!15!!6
|- style="text-align: center;"
|rowspan="7" valign="center"|'''[[Balmaseda Futbol Taldea|Balmaseda]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2015/16
|31
|10
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |31
| bgcolor="FFD700" |10
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2016/17
| 31
| 7
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 31
| bgcolor="F0E68C" | 7
|- style="text-align: center;"
|3.
|2017/18
| 22
| 4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 22
| bgcolor="FFD700" | 4
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2018/19
| 33
| 9
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 33
| bgcolor="F0E68C" | 9
|- style="text-align: center;"
|3.
|2019/20
| 26
| 8
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 26
| bgcolor="FFD700" | 8
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2020/21
| 25
| 4
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 25
| bgcolor="F0E68C" | 4
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!168!!42!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! - !!168!!42
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Urduliz Futbol Taldea|Urduliz]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.F
|2021/22
| 31
| 6
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 31
| bgcolor="FFD700" | 6
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!31!!6!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!!-!!31!!6
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Balmaseda Futbol Taldea|Balmaseda]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|DH
|2022/23
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | -
| bgcolor="F0E68C" | -
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-
|-align=center bgcolor=000000 style="color: white;"
!colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!582!!117!!14!!3!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!596!!120
|}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1981eko||Lanbarri, Ander}}
[[Kategoria:Bilbotarrak]]
[[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]]
[[Kategoria:Zalla Klub Bazkuneko futbolariak]]
[[Kategoria:CD Mirandésko futbolariak]]
[[Kategoria:Real Unioneko futbolariak]]
[[Kategoria:Lemona Kirol Elkarteko futbolariak]]
[[Kategoria:Laudio Kirol Klubeko futbolariak]]
[[Kategoria:Balmaseda Futbol Taldeko futbolariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]]
hq84efgp9gal7p8unvzmxtmt7v8x2iy
9994305
9994269
2024-12-09T11:52:09Z
62.99.96.159
9994305
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''Ander Lanbarri Camilo''' ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], {{data|1981|12|22}}) bizkaitar futbolari ohi eta gaur egungo entrenatzailea da, aurrelari moduan jokatzen zuena.Orain 2. entrenatzailea da [[Urduliz Futbol Taldea|Urduliz fc]]<nowiki/>n.
== Ibilbidea ==
<small>''[[2024]]ko [[maiatzaren 8|maiatzak 8an]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small>
{|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center"
|- style="background:#DDDDDD"
!rowspan="2" width=150px|Taldea
!rowspan="2" width=30px|Maila
!rowspan="2"|Denboraldia
!colspan="2"|Liga
!colspan="2"|Kopa
!colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]]
!colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]]
!colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]]
!colspan="2"|Superkopa
!colspan="3"|Denera
|- style="background:#DDDDDD"
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
!width=30px|JP
!width=30px|G
|- style="text-align: center;"
|rowspan=7 valign="center"|'''[[Zalla Klub Bazkuna|Zalla]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2000/01
|34
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |34
| bgcolor="F0E68C" |0
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2001/02
|14
|4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |14
| bgcolor="FFD700" |4
|- style="text-align: center;"
|3.
|2002/03
|31
|1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |31
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2003/04
|17
|5
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |17
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;"
|3.
| 2004/05
|17
|1
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |17
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2005/06
|37
|11
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |37
| bgcolor="FFD700" |11
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!150!!22!!-!!-!! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!150!!22
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Écija Balompié|Écija]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2006/07
|7
|0
|3
|1
| -
| -
| -
| -
|
|
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| bgcolor="F0E68C" |10
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2007/08
|5
|0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |5
| bgcolor="FFD700" |0
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!12!!0!!3!!1!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!15!!1
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Deportivo Guadalajara (Espainia)|Guadalajara]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2007/08
|14
|4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |14
| bgcolor="F0E68C" |4
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2008/09
|30
|5
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |30
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!44!!9!! -!! -!! - !! - !! - !! - !! !! !! -!! -!!44!!9
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Lemoa Kirol Elkartea|Lemoa]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
| 2009/10
|34
|11
|1
|0
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |35
| bgcolor="F0E68C" |11
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!34!!11!!1!!0!! - !! - !!-!!-!! !! !!-!!- !!35!!11
|- style="text-align: center;"
|rowspan="3" valign="center"|'''[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
| 2010/11
|26
|3
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |26
| bgcolor="FFD700" |3
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|2.B
| 2011/12
|28
|5
|8
|2
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |36
| bgcolor="F0E68C" |7
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!54!!8!!8!!2!!-!!-!!-!!-!! !! !!- !! - !!62!!10
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Union]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
| 2012/13
|34
|7
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |34
| bgcolor="FFD700" |7
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!34!!7!! - !! - !! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!34!!7
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Laudio Kirol Kluba|Laudio]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|2.B
|2013/14
|26
|1
| 2
| 0
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |28
| bgcolor="F0E68C" |1
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!26!!1!! 2 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! !! !!-!!- !!28!!1
|- style="text-align: center;"
|rowspan=2 valign="center"|'''[[Zalla Klub Bazkuna|Zalla]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2014/15
|14
|5
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |14
| bgcolor="FFD700" |5
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!14!! 5 !!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !!-!!- !!14!! 5
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small>
|2.B
|2014/15
|15
|6
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" |15
| bgcolor="F0E68C" |6
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!15!!6!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! !! !!-!!-!!15!!6
|- style="text-align: center;"
|rowspan="7" valign="center"|'''[[Balmaseda Futbol Taldea|Balmaseda]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.
|2015/16
|31
|10
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" |31
| bgcolor="FFD700" |10
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2016/17
| 31
| 7
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 31
| bgcolor="F0E68C" | 7
|- style="text-align: center;"
|3.
|2017/18
| 22
| 4
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 22
| bgcolor="FFD700" | 4
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2018/19
| 33
| 9
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 33
| bgcolor="F0E68C" | 9
|- style="text-align: center;"
|3.
|2019/20
| 26
| 8
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
|
|
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 26
| bgcolor="FFD700" | 8
|- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF"
|3.
|2020/21
| 25
| 4
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
|
|
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | 25
| bgcolor="F0E68C" | 4
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!168!!42!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! !! !! -!! - !!168!!42
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Urduliz Futbol Taldea|Urduliz]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|3.F
|2021/22
| 31
| 6
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
| bgcolor="FFD700" | 31
| bgcolor="FFD700" | 6
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2|Denera !!31!!6!!-!!-!! - !! - !! -!!-!! -!! -!!-!!-!!31!!6
|- style="text-align: center;"
|rowspan="2" valign="center"|'''[[Balmaseda Futbol Taldea|Balmaseda]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small>
|DH
|2022/23
| -
| -
| -
| -
|<nowiki>-</nowiki>
|<nowiki>-</nowiki>
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| bgcolor="F0E68C" | -
| bgcolor="F0E68C" | -
|- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD"
!colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-
|-align=center bgcolor=000000 style="color: white;"
!colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!582!!117!!14!!3!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!596!!120
|}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1981eko||Lanbarri, Ander}}
[[Kategoria:Bilbotarrak]]
[[Kategoria:Bizkaiko gizon futbolariak]]
[[Kategoria:Zalla Klub Bazkuneko futbolariak]]
[[Kategoria:CD Mirandésko futbolariak]]
[[Kategoria:Real Unioneko futbolariak]]
[[Kategoria:Lemona Kirol Elkarteko futbolariak]]
[[Kategoria:Laudio Kirol Klubeko futbolariak]]
[[Kategoria:Balmaseda Futbol Taldeko futbolariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko futbol entrenatzaileak]]
4u3zupipdha2g7evpqbi3pyqn1kqc8t
Hamabitar xiismo
0
1067776
9993672
9245037
2024-12-08T16:55:42Z
Marklar2007
1545
9993672
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Twelvers1 copy copy.png|thumb|Hamabi Imamen irudikapen kaligrafikoa, erdialdean Mahoma izanda.]]
'''Hamabitar xiismoa''' ({{lang-ar|ٱثْنَا عَشَرِيَّة|ʾIthnā ʿAšarīyah}}), edo '''imamiarra''' ({{lang-ar|إِمَامِيَّة|Imāmīyyah}}), [[islam]] [[xiita]]ren adarrik nagusiena da. "Hamabitar" izena [[Ali ibn Abi Talib|Aliren]] leinuko hamabi oinordetza-gidatan agertzen den korrontearen sinesmen definitzaileetan sortzen da, [[Hamabi Imamak]] bezala ezagutzen diren jainkozko izendapenetan, eta hauetan hamabigarrena, 874. urteaz geroztik desagertu eta ezkutuan dagoela uste dena, denboren amaieran berrerosle gisa agertu behar duen agindutako [[Mahdi]]a ({{lang-ar|المهدي المنتظر}}) da. Tradizio xiitaren arabera, agerpen honek [[Jesus islamean|Jesusen]] (ʿĪsā) bigarren etorrerarekin bat egingo du eta biek, elkarrekin, [[Al-Masih ad-Dajjal|Dajjala]] edo Mesias faltsua hilko dute. Imam Ezkutuaren doktrinak dimentsio esoteriko handia ematen dio xiismoari. Iturrien arabera, xiiten % 80 eta % 85 artean hamabitarrak dira, eta, beraz, ohikoa da xiita oro har hamabitar xiitarekin parekatzea.
Xiiten doktrina-printzipioen zati handi bat adar xiita, hamabitar, [[Ismailismo|ismailiar]] eta [[Zaidismo|zaidiar]] desberdinentzat komunak diren arren, bereizi egiten dira imanerriaren oinordetza-lerro ezberdin batean eta iman legitimoen kopuru ezberdin batean sinesteagatik, imamaren kategoria erlijiosoaren kontzepzioan ere diferenteak izateaz gain.
Hamabitar sinestunak [[Iran]], [[Azerbaijan]],<ref>{{erreferentzia|abizena=Bugnacki|izena=John |urtea=2014|izenburua=Six Charts that Explain Shia Islam|url=https://www.americansecurityproject.org/four-charts-that-explain-shia-islam/|aldizkaria=American Security Project|hizkuntza=en}}</ref> [[Bahrain]], [[Irak]] eta [[Libano]]ko populazioen proportzio nagusi edo nabarmenak dira. Hamabitartzat ere hartzen dira, halaber, Turkiako [[Alevismo|aleviarrak]], nahiz eta doktrina-desberdintasun handiak izan nagusi den adarrarekin. Gainera, [[India]],<ref>{{erreferentzia|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Shia-women-too-can-initiate-divorce/articleshow/334804.cms|izenburua=Shia women too can initiate divorce| egunkaria=[[The Times of India]] |data= 2006-11-6| hizkuntza=en}}</ref> [[Pakistan]], [[Afganistan]], [[Kuwait]] eta [[Saudi Arabia]]ko ekialdeko kostaldean hamabitar gutxiengo handiak daude.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Islam}}
{{Erlijio zirriborroa}}
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
[[Kategoria:Islama Iranen]]
[[Kategoria:Islama Iraken]]
[[Kategoria:Islama Libanon]]
[[Kategoria:Hamabi]]
71wupd1d0kea5cky5w72yacozga60ei
Zurubita
0
1069691
9994185
9535567
2024-12-09T09:06:50Z
Treuiller
59723
9994185
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Kopetxa.jpg|thumb|300x300px| ''Suil-katilu'' edo ''zurubita'', ura atera eta edateko katilua.]]
[[Fitxategi:ItsukushimaDipperBasin7431.jpg|thumb|''Hishaku'' japoniarra, tenplu batean.]]
'''Zurubita'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - Zurubita|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu-ES&query=zurubita|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-09-23}}</ref>, '''suil-katilu'''a<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - Suil-katilu|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu-ES&definizioak=0&query=katilu&sarrera=262235&azpi=2|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-09-23}}</ref>, '''kopets'''a (''kopetxa'')<ref>{{Erreferentzia|izenburua=OEH - Bilaketa - Kopets|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu-ES&definizioak=0&query=kopets&sarrera=173484|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-09-24}}</ref> edo '''perrada-ontzi'''a ur-suil edo [[ferreta]] batetik ura atera eta edateko erabiltzen den katilutxo kirtenduna da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Ur-suila|hizkuntza=eu|url=https://urolakosta.hitza.eus/generoak/iritziak/ur-suila-2/|aldizkaria=Urola Kostako Hitza|sartze-data=2022-09-23}}</ref>.
[[Jesus Mari Olaizola|Jesus Mari Olaizola ''Txiliku''k]] kontatzen du, etxean entzundakotik, Nafarroako baserriren batean etxeko [[Indiano|indianoak]] ekarritako tresna hori [[Zilar|zilarrezkoa]] zutela, eta horrek ematen ziola distira eta ospea baserri osoari<ref name=":0" />.
Kultura askotan erabiltzen dira era horretako katiluak, eta [[Japonia|Japonian]] ezagunak dira ''hishaku'' izenekoak: tradizionalak banbuzkoak dira, baina beste material batzuetakoak ere daude. Ura edateko edo [[Tearen zeremonia|tearen zeremonian]] erabiltzen dira, eta bereziki tenpluetan ura eskuetan isurtzeko, garbiketa sinboliko gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Personal 'hishaku' ladles keep traditions alive|hizkuntza=en|url=https://japantoday.com/category/features/lifestyle/personal-%27hishaku%27-ladles-keep-traditions-alive|aldizkaria=Japan Today|sartze-data=2022-09-23}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Likido-ontziak]]
[[Kategoria:Sukalderako tresnak]]
[[Kategoria:Metalezko objektuak]]
acxn6lh6dqkzoeqpnv83ek9762345or
Mudumalai Parke Nazionala
0
1069838
9994258
9044838
2024-12-09T11:09:20Z
Xabier Armendaritz
448
9994258
wikitext
text/x-wiki
{{parke nazional infotaula automatikoa}}
'''Mudumalaiko parke nazionala eta bizitza basatiaren santutegia''' Indiako parke nazionala da, [[Tamil Nadu]] estatuan kokatua. Tigrearen erreserba ofizial izendatua dago halaber. Nilgiri mendien ipar-mendebaldean dago, [[Nilgiri]] barrutian, [[Kongu Nadu]] eskualdean. Bere mugak [[Karnataka]] eta [[Kerala]] estatuekin partekatzen ditu. Parke nazionala bost mendikatetan banatuta dago: Masinagudi, Thepakadu, Mudumalai, Kargudi eta Nellakota.
Eremu babestuan [[Galzoriko espezie|galzorian dauden]] edo [[espezie kaltebera|kalteberak]] diren hainbat espezie bizi dira, besteak beste [[indiar elefante]]a, [[Bengalako tigre|Bengalako tigrea]], [[Bos gaurus|gaur idiak]] eta indiar [[lehoinabar]]ra. Era berean, 266 hegazti-espezie daude, [[Galzori larriko espezie|galzori larrian]] dauden bi putre barne: bizkar zuriko putrea (''[[Gyps bengalensis]]''), eta moko zorrotzeko putrea (''[[Gyps tenuirostris]]'').<ref name="atree">{{Cite web|izenburua=Mudumalai Wildlife Sanctuary|argitaletxea=[[ATREE|Ashoka Trust for Research in Ecology and the Environment]] Eco-Informatics Centre|url=http://www.ecoinfoindia.org/lldb_mudumalai_ws.php|lana=Conservation database|accessdate=9 de noviembre de 2009|location=Bangalore}}</ref>
Nilgiri mendiak, [[Mendebaldeko Ghat mendiak|Mendebaldeko Ghat]] mendien barruan, 6.000 kilometro koadrokoa eskualdea da, Mudumalaiko parke nazional osoa barne, eta UNESCOren [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izateko hautagaia da.<ref name="UNESCO">{{Cite web|izenburua=World Heritage sites, Tentative lists, Western Ghats sub cluster, Ooty|argitaletxea=UNESCO|url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/2103/ World Heritage sites, Tentative lists|accessdate=20 de abril de 2007}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Indiako parke nazionalak]]
[[Kategoria:Tamil Naduko geografia]]
9mettqk16uglw0qp8wl1r68moyux553
Arantzazu Royo
0
1071989
9994253
9509909
2024-12-09T11:06:13Z
Janfri
535
Janfri wikilariak «[[Arantzazu Royo Materola]]» orria «[[Arantzazu Royo]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik
9509909
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Arantzazu Royo Manterola''' ([[Hernani]], [[Gipuzkoa]], [[1967]]) euskal itzultzailea da. Itzulpengintza eta Interpretazioan lizentziaduna da. Hogeita bost urte pasa egin ditu [[Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkartea|EIZIE]] elkartearen idazkaritzan lanean, eta, gaur egun, [[Mila Garmendia]]rekin batera darrai horretan.
Elkarteko kudeaketa-lana du ogibide, baina, besteak beste, literatur itzulpengintzan ere ibilia da: Lantaldean ekin zion, [[Hans Christian Andersen]]en ''19 ipuin'' liburua itzultzen, eta, handik urte batzuetara egin zuen salto [[arabiera]]tik itzultzera ([[Mohamed Xukri]]ren ''Ogi hutsa'' liburuarekin; trilogia autobiografikoa euskaratu zuen gerora). [[Xabier Olarra]]rekin batera itzuli zuen, halaber, [[Alaa al Aswani]] idazle egiptoarraren ''Jakobian eraikina'' (2012ko Euskadi Saria).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arantzazu Royo Manterola; ''NorDaNor'' {{!}} EIZIE|url=https://nordanor.eus/nor?id=305|aldizkaria=nordanor.eus|sartze-data=2022-10-10}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{bizialdia|1967ko||Royo Manterola, Arantzazu}}
[[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]]
[[Kategoria:Hernaniarrak]]
gu1ald9lhkr55ap1ngoabs7ugjhr6f7
Francesco Frattini
0
1076672
9993500
9611258
2024-12-08T12:24:40Z
Joseba65
69297
/* Palmaresa */
9993500
wikitext
text/x-wiki
{{wikitu}}
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Francesco Frattini''', ([[Varese]], [[1967]]ko [[urtarrilaren 18]]a) Italiako txirrindulari ohia da.
[[Davide Frattini|Davide]] eta Cristiano anaiak txirrindulari profesionalak izan ziren baita ere. Italiako Giroko bere lehen partaidetzan aurreko 30en artean sailkatu zen bere maila erakutsiz eta Euskal Herriko Itzulian etapa garailea izan zen.
== Palmaresa ==
'''1993'''
* 3. [[Milan-Turin]]<nowiki/>en
'''1994'''
* 5. [[Luis Puig Saria]]n
* 7. [[Tre Valli Varesine]]<nowiki/>n
'''1995'''
* [[Setmana Catalana]] eta etapa bat
* 3. [[Euskal Bizikleta]]n eta etapa bat
* [[Frankfurteko Sari Nagusia]]
* 2. [[Friuliko Giroa]]n
* 3. [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]]n
* 8. [[1995eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n
* 8. [[Flèche Wallonne]]<nowiki/>n
'''1996'''
* [[1996ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]ko etapa bat
* 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n
* 9. [[Valentziako Erkidegoko Itzulia]]n
'''1997'''
* 2. [[Laigueglia Saria]]n
* 3. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan ==
{| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;"
|- bgcolor="#eeeeee"
!align="center"|Lasterketa
!1993
!1994
!1995
!1996
!1997
!1998
!1999
!2000
|-
|align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"| [[1995eko Italiako Giroa|29.]]
|align="center"|-
|align="center"| [[1997ko Italiako Giroa|71.]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"| [[1995eko Frantziako Tourra|77.]]
|align="center"| [[1996ko Frantziako Tourra|100.]]
|align="center"| [[1997ko Frantziako Tourra|UT]]
|align="center"| [[1998ko Frantziako Tourra|93.]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
* [https://firstcycling.com/m//rider.php?r=3034&palmares=1 Francesco Frattini] - ''FirstCycling.com''
{{bizialdia|1967ko||Frattini, Francesco}}
[[Kategoria:Italiako txirrindulariak]]
knlzdvc49xehsrb03h4udrbw1fbt2tb
Sven Lidman (lexikografoa)
0
1077650
9993948
9346754
2024-12-08T20:34:24Z
Ksarasola
1491
irudiak
9993948
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:Combivisuell.jpg|thumb|''Combi Visuell'', 5 liburuki (1968) eta Combi ''Lexikon'', 2 liburuki (1973).]]
[[Fitxategi:Focus_(Swedish_encyclopedia).jpg|thumb|Focus.]]
'''Sven Lidman''' ([[1921|1921eko]] [[Abenduaren 3|abenduaren 3a]] – [[2011|2011ko]] [[Otsailaren 28|otsailaren 28a]]) lexikografo [[Suediar|suediarra]], izen bereko [[Sven Lidman (idazkea)|Sven Lidman]] idazlearen semea, [[Stockholm|Stockholmen]] bizi izan zena. Hainbat entziklopediatako editore nagusia izan zen. Entziklopediako ilustrazioak testuarekin koordinatzeko estilo berria asmatu zuenez, entziklopedia horietako batzuk nazioarteko proiekzio zabala izan zuten, ''Focus'' (1958-1960) eta ''Combi Visuell'' (1968-1970) entziklopediak batez ere.
1992an [[Eusenor|Eusenor-ek]] argitaratu zuen euskarazko [[Gazteen Entziklopedia|Gazteen Entziklopediak]] Lindmanen ''Combi Visuell'' entziklopedia hartu zuen abiapuntu moduan.<gallery mode="packed" caption="[[Gazteen Entziklopedia]] [[Baliarrain|Baliarraingo]] liburutegian (2022)">
Fitxategi:Gazteen Entziklopedia 1997 12 57 40 686000.jpeg|[[Gazteen Entziklopedia|Gazteen entziklopedia]]
Fitxategi:Baliarraineko liburutegia.jpeg
Fitxategi:Sagarna-Intxausti-Eusenor-Argia-1993.jpeg|[[Andoni Sagarna|Sagarna]], [[Joseba Intxausti|Intxausti]] <ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Petrikorena|urtea=1993-12-12|izenburua=«Euskararen azpiegituraren eraikuntzan elkartu beharra dago»|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/1461/euskararen-azpiegituraren-eraikuntzan-elkartu-beharra-dago|aldizkaria=Argia|sartze-data=2022-11-13}}</ref>
</gallery>
== Bizialdia ==
Ilustrazioak erabiltzeari buruzko ideiak ezarri zituen, ez testuaren azalpenarekin paraleloan eta bide independentetik agertzeko, baizik eta testuarekin batera koordinatuta azalpen maila sakonago bat lortzearren. Horrek bultzada berriak ekarri zizkion Europako lexikografiari ''Focus'' eta ''Combi'' ''Visuell entziklopiekin''. Azken horrek arrakasta berezia lortu zuen, esaterako, [[Apollo 11|gizakia Ilargira]] iritsi zen urte beretako ''booma'' ilustratzen.
1983an, Sven Lidmanek ''Bild och Ord Akademin'' sortu zuen, Hitz eta Irudien bidezko Komunikazioaren Suediako Akademia, eta horregatik ''Preses Magnificus'' ohorezko titulua du. 1983an sortu zenetik, Akademiak Lidman Saria ematen du urtero, hitzetan eta irudietan informazio ona emateagatik.
''Uppslagsboken och jag'' ("La enciclopedia y yo") autobiografiak 1950eko hamarkadatik 70eko hamarkadara arteko '''Lidmanen''' bizialdia kontatzen du, eta 1988an argitaratu zen. Autobiografia eguneratu bat argitaratu zen 2006an, ''Fadern, sonen och den härliga bokbranschen''. Bi liburuak denboran zehar gainjartzen dira, baina azkenak gogoeta pertsonal gehiago ditu, eta autoreak predikatzen dituen irudimenezko teknikak gehiago erabiltzen ditu, 90eko hamarkadako autorearen bizitzako gertaerak betetzeaz gain. Hurrengo kapitulu bat PDF formatuan deskarga daiteke editorearen web gunetik (http://www.lindco.se/).
== Lanak ==
[[Suediera|Suedierazko]] zenbait [[Entziklopedia|entziklopediaren]] editore nagusia edo zuzendaria izan zen, hauek barne:
* ''Kunskapens bok'' entziklopediaren 5. argitalpena (9 bolumen 1954-1955)
* ''Focus'' (5 bolumen 1958-1960)
* ''Lilla Focus'' (1 bolumen 1961)
* ''Combi Visuell'' (5 bolumen 1968-1970)
* Combi lexikon (2 liburuki 1973)
* Familjens universallexikon (2 bolumen 1975)
* ''Bonniers familjelexikon'' (20 liburuki 1983-1986)
* ''Bonniers stora lexikon'' (15 liburuki 1985-1990).
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20021129024619/http://www.boa.se/ Bild och Ord Akademin]
* [https://web.archive.org/web/20101116074711/http://www.svenskauppslagsverk.com/ Svenska Uppslagsverk], Suediako entziklopediei buruzko Christofer Psilanderren webgunea
{{Bizialdia|1921eko|2011ko|Lidman, Sven}}
[[Kategoria:Suediako autobiografoak]]
[[Kategoria:Lexikografoak]]
f8fm2cabnl6nj0p4pwm4mq9nz9lrchj
Cora L. V. Scott
0
1084195
9993932
9133495
2024-12-08T19:50:54Z
Eliatxo
96586
/* Kanpo estekak */
9993932
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Cora Lodencia Veronica Scott''' ([[1840|1840ko]] [[Apirilaren 21|apirilaren 21a]] – [[1923|1923ko]] [[Urtarrilaren 3|urtarrilaren 3a]]) XIX. mendearen azken erdiko mugimendu [[Espiritualismo (mugimendua)|Espiritualistako]] [[medium]] ezagunenetako bat izan zen. Bere lanaren zatirik handiena [[trantze]]-irakasle gisa egin zuen, baina liburu batzuk ere idatzi zituen, nahiz eta haien osaketa gida espiritualei esleitu zitzaien, berari zuzenean egotzi ordez.
== Biografia ==
Cora Scott 1840ko apirilaren 21ean jaio zen [[Cuba (New York)|Cuban]], [[New York|New Yorketik]] gertu. Jaiotzean, amnios bat zuen aurpegiaren gainean, [[Ur-zorro|zaku amniotiko]] apurtu gabea, herri-erlijio batzuetan botere bereziak ematen dituela pentsatzen dena.{{Sfn|Melton|2007}} Haren gurasoek, hasieran [[Presbiterianismo|presbiterianoa]] izan arren, erlijio [[Amerikako Eliza Unibertsalista|Unibertsalistarekiko]] interesa agertu zuten, eta 1851ren hasieran [[Hopedale Komunitatea|Hopedale Komunitatearekin]] bat egin zuten, [[Massachusetts|Massachusettseko]] [[Hopedale (Massachusetts)|Hopedale]] herrian zegoen [[komunitate intentzional]] batekin. [[Adin Ballou]] buru zuela, komunitateak konpromisoa hartu zuen [[Abolizionismo|abolizionismoarekin]], alkoholaren [[Abstinentzia|abstinentziarekin]], [[Sozialismo|sozialismoarekin]] eta [[Indarkeria eza|indarkeriarik ezarekin]]. Hopedale jendez beteegia zegoela aurkitu ondoren, Scott familia [[Waterloo (Wisconsin)|Waterloora]] joan zen, [[Wisconsin|Wisconsinen]], urte hartan, Adin Ballouren bedeinkapenekin antzeko komunitate intentzional bat aurkitzeko. Han, 1852aren hasieran, Corak trantze batean erortzeko eta mezuak idazteko eta bere buruaz oso bestelako moduez hitz egiteko gaitasuna erakutsi zuen lehen aldiz. Bere gurasoak laster hasi ziren inguruko herrietara hurbiltzen, eta horrela mugimendu espiritualista ezaugarritzen zuen trantze-irakasleen sarearen parte bihurtu zen. {{Sfn|Barrett|1991}}
Coraren aita 1853an hil zen, eta 1854an [[Buffalo (New York)|Buffalora]], New Yorkera, joan zen bizitzera. Bertan herrialdeko Espiritualista garrantzitsuenen artean ospea jaso zuen. 15 urte zituela, agerraldi publikoak egiten zituen, eta "naturaz gaindiko elokuentziaz" hitz egin zuen entzuleek planteatutako ia edozein gairi buruz, dena trantzean zegoela esan zuen bitartean. Audientzia garaikideak harrigarri ikusten zuen: oso neska gazte eta eder bat gai esoterikoen gainean autoritatez deklamatzen; nahikoa izan zen jende asko konbentzitzeko bera espirituentzat benetan kanal bat zela. {{Sfn|Barrett|1991}}
Lau aldiz ezkonduta, Corak senarraren abizena hartu zuen ezkontza bakoitzean, eta behin baino gehiagotan eraman zituen Hatch, Daniels, Tappan eta Richmond abizenak. Bere lehen senarra, 16 urterekin ezkondu zena, Benjamin Franklin Hatch [[mesmerista]] profesionala izan zen. Hogeita hamar nagusiagoa zen Hatch, showman aditua, eta Corak erabiltzen zuen diru-sarrerak maximizatzeko, espiritualista serioen konsternaziorako.{{Sfn|McClymer|2003}}
Senar-emazteak minduta amaitu zuten, baina senar-emazteen aldia fama handienarekin bat etorri zenez, Cora Hatch izenez ezaguna da.
1874ko maiatzaren 10ean Cora L.V. Tappanek hitzaldi iradokitzailea eman zuen Cleveland Hall-en, Londresen. {{Sfn|Edmonds|Richmond|1875}} Hurrengo astean, [[John W. Edmonds]] epaileak hitzaldia eskaini zuen Cleveland Hallen Tappan medium gisa erabiliz. Epailea bi hilabete lehenago hil zen.{{Sfn|Crowell|1881}}
Ameriketako Estatu Batuetara itzuli zen 1875ean, eta Chicagoko eliza espiritualista bateko apaiz bihurtu zen. Hil arte izan zuen postu hori. 1878an William Richmondekin ezkondu zen, bere hitzaldiak grabatu eta argitaratzen irakatsi ziona.
1893an Espiritualismoari buruzko aurkezpena egin zuen Chicagoko Munduko Erlijioen Parlamentuan.
Urte horretan Elkarte Nazional Espiritualista sortzen lagundu zuen, eta lehen lehendakariordea hautatu zuten.
Hurrengo hogei urteetan Elkartearen urteko konferentzian hitz egin zuen. {{Sfn|Melton|2007}}
Cora Scott Richmond 82 urterekin hil zen 1923ko urtarrilaren 3an [[Chicago|Chicagon]], Illinoisen. {{Sfn|Melton|2007}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Bibliografia ==
*{{cite book|url=http://www.assumption.edu/whw/Hatch/LifeWork.html|abizena=Barrett|izena=H. D.|izenburua=Life Work of Cora L. V. Scott Richmond, 2nd. ed|chapter=Introduction|urtea=1991|access-date=2007-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927195649/http://www.assumption.edu/whw/Hatch/LifeWork.html|archive-date=2007-09-27|url-status=dead}}
*{{cite book|abizena=Crowell|izena=Eugene|izenburua=The Identity of Primitive Christianity and Modern Spiritualism
|url=https://archive.org/details/identityprimiti00crowgoog|page=[https://archive.org/details/identityprimiti00crowgoog/page/n275 257]
|access-date=2013-08-27 |urtea=1881|argitaletxea=G. W. Carleton & Company}}
*{{cite book|abizena=Davies|izena=Charles Maurice|author-link=Charles Maurice Davies|izenburua=Heterodox London: Or, Phases of Free Thought in the Metropolis
|url=https://archive.org/details/heterodoxlondon02daviuoft|page=[https://archive.org/details/heterodoxlondon02daviuoft/page/43 43]
|access-date=2013-08-29 |urtea=1874|argitaletxea=Tinsley Brothers}}
*{{cite book|abizena1=Edmonds|izena1=John Worth|abizena2=Richmond|izena2=Cora Linn V.
|izenburua=Letters and tracts on spiritualism. Also, two inspirational orations by C. L. V. Tappan. Ed. by J. Burns
|url=https://books.google.com/books?id=9DYCAAAAQAAJ&pg=PA17|access-date=2013-08-27 |urtea=1875}}
*{{cite journal |abizena=McClymer |izena=John |title = Who Is Mrs. Ada T.P. Foat? And Why Should Historians Care?: An Historical Reading of Henry James' The Bostonian
|journal = The Journal of the Gilded Age and Progressive Era |volume = 2 |issue = 2 |date=April 2003 |pages=191–217 |doi=10.1017/S1537781400002462 |s2cid=163281689 |issn =1943-3557
|url=http://journals.cambridge.org/article_S1537781400002462}}
*{{cite book|abizena=Melton|izena=J. Gordon|izenburua=The Encyclopedia of Religious Phenomena|chapter-url=https://books.google.com/books?id=SOldV3dVOoUC&pg=PA269|access-date=2013-08-29
|date=2007-09-01|argitaletxea=Visible Ink Press|isbn=978-1-57859-259-3|chapter=Richmond, Cora Scott (1840-1923)}}
*{{cite book |abizena1=Podmore|izena1=Frank|abizena2=Gilbert|izena2=Bob|izenburua=Modern spiritualism: a history and a criticism |volume=2 |urtea=2001}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1840ko|1923ko|Scott, Cora}}
[[Kategoria:New Yorkeko estatuko jendea]]
[[Kategoria:Mediumak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Ingelesezko idazleak]]
[[Kategoria:Chicagon hildakoak]]
tpb2nbbc86ul17c4tm07a9a2dwswlnx
Udane Ansa Iragorri
0
1092425
9994218
9932241
2024-12-09T10:12:53Z
Wikimadari
128278
Ilustrazio lan berria
9994218
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}'''Udane Ansa Iragorri''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], [[1982]]ko [[urriaren 9]]a) gipuzkoar [[Ilustratzaile|ilustratzailea]], [[diseinatzaile]], maketatzailea eta [[Irakasle|irakaslea]] da.
== Biografia ==
Lau seme-alabaren ama: Ipar, Lur, Izei (hila) eta Intza. Bikotekidea eta seme-alaben aita, Iñigo Martin Askaso. Bere aita Juaninazio Ansa Martirena, [[donostia]]rra<nowiki/> da eta ama berriz, Josebe Iragorri Gaztañaga, [[Iturriotz (Oiartzun)|Iturriotzeko]] Garmendi baserrikoa. Hiru anai-arreba ditu: Urko, Ion eta Edur. Oiartzunen bizi da.
Eskola munduko lehen pausoak, [[Iturburu udal haur-eskola|Iturburu udal haur eskolan]] eman zituen eta behin hiru urte beteta Haurtzaro ikastolan burutu zituen ondorengo oinarrizko ikasketak. Batxilergo zientifikoa Oiartzo ikastolan egin eta gero:
* Bilboko Arte Ederretan lortu zuen Lizentziatura. 2006
* Diseinu-Grafiko eta web diseinuko ikasketak egin zituen ondoren. 2006-2007
* [[Mondragon Unibertsitatea]]n<nowiki/> Euskal Kulturgintzaren Aditu titulua. 2008
Familia, lagunak, herria, mendia eta kultura maite ditu eta [[Antzerki|antzerkia]], [[zinema]], [[literatura]], [[musika]], album ilustratuak eta komikiak pasioz bizitzen ditu. Sormena berea du. Eskulanetako monitore bezala jardun izan du Donostiako [[Okendo kultur etxea|OKENDO kultur-etxean.]] 2007an. Beste hainbat lekutan lanean aritu ondoren, [[Elkar (argitaletxea)|Elkar Argitaletxean]], diseinu departamentuan egin du lan 2007tik, hamalau urtez. Bertan, diseinu eta maketazio lanez aparte, liburuetako azala ugari ilustratu ditu. Herriko eragileentzat ere egin izan ditu ilustrazioak, muralak eta diseinu desberdinak.
2022ko ikasturtetik dabil Pio Baroja BHI institutuan irakasle modura lanean. Batxiler Artistikoan, plastikako, ikusizko eta ikus-entzunezko hezkuntzako irakaslea da.
== Arte ibilbidea ==
=== Erakusketak ===
[[Fitxategi:MARE aurkezpena oiartzunen.jpg|ezkerrera|thumb|112x112px|Ilustrazio-erakusketa ]]
2004an Oiartzungo Udal Aretoan burutua herriko hainbat artistekin batera.
2020 “Erakuslehio ARTEan” herriko erakuslehio batean erakusketa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Saiz(e)ko|abizena=Imanol|izenburua=Leiho ireki bat herriko arteari|hizkuntza=eu|data=2020-07-24|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2020/07/24/leiho-ireki-bat-herriko-arteari/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
2021 'Puskak biltzen' Arizmendienean erakusketa kolektiboa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Herriko sortzaileen puskak, Arizmendienean bilduta|hizkuntza=eu|data=2021-06-30|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2021/06/30/herriko-sortzaileen-puskak-bilduta/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
[[Fitxategi:Erakusketa ARTEKA liburudendan.jpg|thumb|333x333px|Arteka Durangoko liburu-dendan MARE, Ilargiari poemak liburuko ilustrazio originalak ikusgai. ]]
2023-02-02 MARE. Ilargiari poemak liburuko ilustrazio originalak ikusgai izan dira liburuaren aurkezpen egunean.
2022 ARTEKA Durangoko liburu-dendan MARE. Ilargiari poemak liburuko ilustrazio originalak ikusgai.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=“Liburua txukun geratu da eta gazteak poesiara hurbiltzen lagunduko du” - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1678377820626-liburua-txukun-geratu-da-eta-gazteak-poesiara-hurbiltzen-lagunduko-du|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2023-03-11}}</ref>
=== Ilustrazioak ===
* MARE ilargiari poemak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ainhoa|abizena=Sarasola|izenburua=Poemak urik gabeko itsasoei|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1901/022/001/2023-02-09/poemak-urik-gabeko-itsasoei.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-03-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Saiz(e)ko|abizena=Imanol|izenburua=[Bideoa] 'Mare, ilargiari poemak', 1545 argitaletxearen azkena|hizkuntza=eu|data=2022-12-07|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2022/12/07/bideoa-mare-ilargiari-poemak-1545-argitaletxearen-azkena/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=kritiken hemeroteka » Harribitxi|url=https://kritikak.armiarma.eus/?p=8719|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* Hamaika Kutixi Filosofiko. 5. Bizitza eta heriotza''':''' Olatz Mitxelena Larreta eta Udane Ansa Iragorri.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamaika Kutixi Filosofiko – 1545|hizkuntza=eu|url=https://1545.eus/produktua/hamaika-kutixi-filosofiko/|sartze-data=2023-03-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Saiz(e)ko|abizena=Imanol|izenburua='Hamaika kutixi filosofiko' kaxarako laguntza behar du Oi(h)artzun Filosofikoa taldeak|hizkuntza=eu|data=2021-10-13|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2021/10/13/hamaika-kutixi-filosofiko-kaxarako-laguntza-behar-du-oihartzun-filosofikoa-taldeak/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* Reflexiones pedagógicas. Formándonos en el feminismo. Rosa Sensat, 31. zkia. ''Cuerpo, género y sexualidad''. Urmendi haur-eskolarako sortutako materiala. Egileak: Eli Etxabeguren eta Udane Ansa Iragorri.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reflexiones pedagógicas. Formándonos en el feminismo|hizkuntza=ca|url=https://www.rosasensat.org/revista/numero-31-cuerpo-genero-y-sexualidad/reflexiones-pedagogicas-formandonos-en-el-feminismo/|aldizkaria=Rosa Sensat|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* 91. Udala Informatzen. Hezkidetza, berdintasunean hezteko tresna. Azala eta barruko ilustrazioa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=91. Udala Informatzen by Oiartzungo Udala - Issuu|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/udala_informatzen_91|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* Euskal idazleen elkarteko Hitzen uberan.Idazlearen testuari ilustrazioa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Uberan - Euskal Idazleen Elkartea|url=https://old.uberan.eus/?hasierakoak/frontpage/49|aldizkaria=old.uberan.eus|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* Itturri Merkatari Elkarteko 2023ko egutegian, ''martxoa'' hilabeteari dagokion ilustrazioa.
* [[Alaia Martin Etxebeste|Alaia Martinek]] idatzitako "Puf" liburuaren ilustrazioa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Puf|hizkuntza=eu|url=https://durangokoazoka.eus/eu/egitaraua/1063|aldizkaria=durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-09}}</ref> [[Fitxategi:MARTXOA. Itturri elkarteko egutegia.jpg|thumb|244x244px|MARTXOA. Itturri elkarteko egutegia]]
=== Liburuen azalak ===
* “IMANOL. Kantatzen du kantuz. Antologia” Diska-liburuaren azala. Elkar. 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KANTATZEN DU KANTUZ. ANTOLOGIA (LIB+2 CD) {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/kantatzen-du-kantuz-antologia-lib2-cd/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Uda betea” Aritz Gorrotxategiren poesia liburuko azala. Elkar. 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UDA BETEA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/uda-betea/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Ametsen trafikatzailea” Andoni Urzelairen helduentzako nobelaren azala. Elkar. 2022<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AMETSEN TRAFIKATZAILEA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/ametsen-trafikatzailea/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Uzta garaia” Asel Luzarraga Zarrabeitiaren gazteentzako nobelaren azala. Elkar. 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UZTA GARAIA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/uzta-garaia/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “HORMAK” Oihana Iguaran Barandiaranen gazteentzako nobelaren azala. Elkar. 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HORMAK {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/hormak/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Dena ametsa den irudipena” Leire Vargas Nietoren poesia liburuko azala. Elkar. 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=DENA AMETSA DEN IRUDIPENA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/dena-ametsa-den-irudipena/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Wascon” Josetxo Orueta Iturralderen helduentzako nobelaren azala. Txertoa. 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WASCON {{!}} Txertoa Argitaletxea|hizkuntza=es-ES|url=https://txertoa.eus/es/liburuak/wascon/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Las dos vidas de Martin de Munibe” Manuel Septien Ortizen helduentzako nobelaren azala. Txertoa. 2021<ref>{{Erreferentzia|izenburua=DOS VIDAS DE MARTIN DE MUNIBE, LAS {{!}} Txertoa Argitaletxea|hizkuntza=es-ES|url=https://txertoa.eus/es/liburuak/dos-vidas-de-martin-de-munibe-las/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “El alferez del estandarte real” Begoña Pro Uriarteren helduentzako nobelaren azala. Txertoa. 2020<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ALFEREZ DEL ESTANDARTE REAL, EL {{!}} Txertoa Argitaletxea|hizkuntza=es-ES|url=https://txertoa.eus/es/liburuak/alferez-del-estandarte-real-el/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Nobela errealista bat” Joxean Agirre Odriozolaren helduentzako nobelaren azala. Elkar. 2020<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NOBELA ERREALISTA BAT {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/nobela-errealista-bat/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Fuego Amigo” Begoña Elorrieta Puenteren helduentzako nobelaren azala. Txertoa. 2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FUEGO AMIGO {{!}} Txertoa Argitaletxea|hizkuntza=es-ES|url=https://txertoa.eus/es/liburuak/fuego-amigo/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Bidasoan gora” Eneko Aizpurua Urteagaren LEKUKO sailerako liburuaren azala. Elkar. 2020<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BIDASOAN GORA (TENE MUGIKA SARIA 2019) {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/bidasoan-gora-tene-mugika-saria-2019/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Anticuerpos contra el neoliberalismo – Guia para después de la pandemia” liburuko azala. Txertoa . 2020<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ANTICUERPOS CONTRA EL NEOLIBERALISMO – GUIA PARA DESPUES DE LA PANDEMIA {{!}} Txertoa Argitaletxea|hizkuntza=es-ES|url=https://txertoa.eus/es/liburuak/anticuerpos-contra-el-neoliberalismo-guia-para-despues-de-la-pandemia/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Katu” Iñigo Dierezen gazteentzako nobelaren azala. Elkar. 2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATU {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/katu/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Ez da erditzea” Ione Gorostarzu Etxebesteren poesia liburuko azala. Elkar. 2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EZ DA ERDITZEA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/ez-da-erditzea/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Lerro etena” Angel Erro Jimenezen EZTABAIDA sailerako liburuko azala. Elkar. 2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LERRO ETENA (2004-2018) {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/lerro-etena-2004-2018/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Winston” Martin Etxeberria Garroren poesia liburuko azala. Elkar. 2018<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WINSTON {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/winston/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Elurte amaiezina” Agustin Fernandez Pazen gazteentzako nobelaren azala. Elkar. 2016<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ELURTE AMAIEZINA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/elurte-amaiezina/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Farorantz” Virginia Woolf. Urrezko biblioteka. Elkar. 2015<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FARORANTZ {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/farorantz/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “8 ipuin gotiko” Jon Eugi Aierdiren gazteentzako nobelaren azala. Elkar. 2014<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZORTZI IPUIN GOTIKO {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/zortzi-ipuin-gotiko/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Argazki albuma” Antton Kazabonen gazteentzako nobela. Elkar. 2013<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARGAZKI ALBUMA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/argazki-albuma/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* 'Argazki albuma' Kazabonen nobela berriaren azala Udane Ansa oiartzuarrak egin du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antton Kazabonek nobela berria aurkeztu du|hizkuntza=es-ES|data=2013-11-03|url=https://www.diariovasco.com/v/20131103/pasaia-errenteria/antton-kazabonek-nobela-berria-20131103.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Den egiten” Ione Gorostarzu Etxebesteren poesia liburuaren azala. Elkar. 2012<ref>{{Erreferentzia|izenburua=DES EGITEN {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/des-egiten/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Zu zara orain txoria” Mikel Etxaburu Osaren poesia liburuko azala. Elkar. 2011<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZU ZARA ORAIN TXORIA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/zu-zara-orain-txoria/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Hamazazpikotan” Karlos Linazasoro Izagirreren poesia liburuko azala. 2010<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HAMAZAZPIKOTAN {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/hamazazpikotan/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Hiri gorritik” Asier Serrano Lasaren poesia liburuko azala. 2010<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HIRI GORRITIK {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/hiri-gorritik/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
* “Gizajendearen ahitzea” Pablo Sastre Foresten EZTABAIDA sailerako liburuaren azala. 2010<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GIZAJENDEAREN AHITZEA {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/gizajendearen-ahitzea/|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
[[Fitxategi:Landetxeko murala.Palestinaren alde.jpg|thumb|287x287px|Palestinaren aldeko murala Landetxen]]
=== Diseinu eta maketazioa ===
Oroimenaren harra. Batxilergoa Unitate didaktikoa.<ref>{{erreferentzia|izena=Aiako Harria|abizena=Gaztelumendi, Gaztelumendi|izenburua=Oroimenaren harra|argitaletxea=Oiartzungo udala|hizkuntza=euskara|url=https://www.kattin-txiki.eus/wp-content/uploads/2020/08/unitate-didaktikoa_Maravillas_sarerako.pdf}}</ref>
=== Muralak ===
Altzibar auzoko orman egindako muralaren diseinua. Honako esaldia irakur daiteke: ''LGTBIQ+ fobiarik? Ez, eskerrik asko!'' 2022.<ref>{{Erreferentzia|izena=Saiz(e)ko|abizena=Imanol|izenburua="Oiartzunen, Euskal Herrian eta munduan zehar heteroarauaren kate estuak birrindu nahi ditugu"|hizkuntza=eu|data=2022-05-18|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2022/05/18/oiartzunen-euskal-herrian-eta-munduan-zehar-heteroarauaren-kate-estuak-birrindu-nahi-ditugu/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-06}}</ref>
Herritar talde baten ekimenez, murala osatu du Udane Ansak, Landetxe eraikinaren kanpoaldeko pareta batean, Yon Oñatibia kalean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Palestinaren aldeko murala aurkezteko ekitaldia, igandean|hizkuntza=eu|data=2024-01-02|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/01/02/oiartzun-palestina-murala/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-01-28}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=Dah3x-Kv5OA Maren liburuaren aurkezpen ekitaldia], 2023/02/02
{{bizialdia|1982ko||Ansa Iragorri, Udane}}
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Diseinatzaileak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko artistak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako irakasleak]]
1iag1mucfw0o82wxk5sye8bes9v52va
Belén Moreno Zaldibar
0
1095754
9993749
9979775
2024-12-08T17:22:40Z
212.231.113.211
/* Sarietako eskulturen diseinua */
9993749
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Belén Moreno Zaldibar''' ([[Donostia]], [[1966]]ko [[urtarrilaren 30]]a<nowiki/>) diziplina aunitzeko euskal [[artista]] da, [[Eskulturagintza|eskultura]], ilustrazioa eta [[Diseinu grafiko|diseinu grafikoan]] espezializatua.
== Ibilbidea ==
Belén Moreno Donostian jaio zen eta [[Oiartzun|Oiartzunen]] bizi da 1989 geroztik. Arte Ederretan lizentziatua da eta Fine Arts Research diplomaduna. Bere ibilbide artistiko eta profesionala ikaskuntza-prozesu etengabean garatzen da. [[Zeramika]], [[Argazki|argazkia]], eskultura, [[serigrafia]], [[Grabatu|grabatua]] edo [[Ilustrazio (diseinu grafikoa)|ilustrazioa]] bezalako hainbat arlotan eratzen da, irakaskuntzan, diseinu grafikoan, eskulturan eta ilustrazioan lanak eginez. 1999az geroztik [[freelance]] gisa lan egiten du diseinu grafikoko, ilustrazioko eta eskulturako proiektuak garatzen.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Moreno Zaldibar, Belén - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/moreno-zaldibar-belen/ar-77894/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
=== Formakuntza ===
Arte Ederretan lizentziatua. Eskulturako espezialitatea. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] [[Leioa-Erandioko unibertsitate gunea|Leioa]]. (Bizkaia). (1989).
Fine Arts Research Diploma. Eskultura. Leeds Metropolitan University (orain Leeds Beckett University).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leeds Beckett University|hizkuntza=en|url=https://www.leedsbeckett.ac.uk/|aldizkaria=www.leedsbeckett.ac.uk|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Leeds. UK. [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Diputazioko]] espezializazio bekari esker. (1991-93).
=== Topaketa profesionalak eta tailerrak ===
Lizentziatu zenetik, ugariak izan dira burututako tailerrak eta ikastaroak, besteak beste:
* 1986. ''XV Experiencia de Sargadelos''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Seminario de Sargadelos {{!}} Isaac Díaz Pardo|url=https://www.isaacdiazpardo.gal/es/laboratorio-de-formas/seminario-sargadelos|aldizkaria=www.isaacdiazpardo.gal|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Cerámica.''.'' Cervo. [[Lugoko probintzia|Lugo]]
* 1988-1995era [[Arteleku]]n,<nowiki/> Manuel Bello, Sergi Aguilar,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sergi Aguilar|hizkuntza=es|data=2020-03-31|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Sergi_Aguilar&oldid=124732821|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Juan Muñoz,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juan Muñoz (escultor)|hizkuntza=es|data=2022-08-06|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Juan_Mu%C3%B1oz_(escultor)&oldid=145214458|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Angel Bados,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ángel Bados|hizkuntza=es|data=2022-06-22|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81ngel_Bados&oldid=144348199|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Pepe Espaliú,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pepe Espaliú|hizkuntza=es|data=2022-05-23|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Pepe_Espali%C3%BA&oldid=143723564|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Don Herbert edo Pepe Albacetearekin.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Una visita al estudio de Belén Moreno {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:215|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* 2015etik aurrera ilustrazio eta grabatu tailerretan parte hartu izan du, hauen artean, Isidro Ferrer,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Isidro Ferrer|hizkuntza=es|data=2022-09-03|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Isidro_Ferrer&oldid=145739953|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Philippe UG,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Philippe UG {{!}}|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.philippe-ug.fr/|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Katsumi Komagata,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=駒形克己 {{!}} ONE STROKE {{!}} BOOK {{!}} DESIGN {{!}} KATSUMI KOMAGATA|hizkuntza=en|url=https://www.one-stroke.co.jp/?lang=en|aldizkaria=ONE STROKE|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Eva Mengual,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quiénes somos|hizkuntza=es|url=https://www.laseiscuatro.com/la-seiscuatro/|aldizkaria=la seiscuatro-|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Sonia Pulido,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sonia Pulido|hizkuntza=es|data=2022-09-05|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonia_Pulido&oldid=145794300|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Aitana Carrasco,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aitana carrasco|hizkuntza=en-GB|url=http://aitaneta.blogspot.com/|aldizkaria=aitaneta.blogspot.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Pepe Carrió,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pep Carrio (@pepcarrio) • Instagram photos and videos|hizkuntza=en|url=https://www.instagram.com/pepcarrio/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Javier Zabala,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Javier Zabala|url=http://www.javierzabala.com/|aldizkaria=www.javierzabala.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Jesús Cisneros<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesús Cisneros BIO|hizkuntza=es|url=https://pencil-ilustradores.com/jesus-cisneros-bio|aldizkaria=Pencil·Ilustradores|sartze-data=2023-03-20}}</ref> edo [[Elena Odriozola]] topaketa/tailerretan.
=== Bakarkako erakusketak ===
* ''Recauchutados.'' Xenpelar Aretoan, [[Errenteria]] eta Victor Hugo Aretoan, [[Pasai Donibane]]. (1990).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una visita al estudio de Belén Moreno {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:215|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Belén Moreno''. Abangoardia aretoan. [[San Telmo Museoa|STM.]] Donostia. (1993).<ref name=":3" />
* ''Belén Moreno''. Javier Ochoa galerian, [[Zaragoza]]. (1996).
=== Erakusketa kolektiboak ===
Bere lana erakusketa kolektibo askotan egon da ikusgai.<ref name=":4" />
Aipatzekoak:
==== 1989 ====
* ''Euskadiko Arte Plastikoen IV. Lehiaketa'' (Ibiltaria)<ref name=":4" />
* Arte Ederretako Fakultateen Biurtekoan Anberesen (Belgika)
* ''Bizkaiko Artea´89''. Basauriko Kultur Etxea (ibiltaria)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko Artea'89 : [Arte Plastikoen Saria = Premio de Artes Plásticas / testuak, Ma. Luisa Borrás].|argitaletxea=Bizkaiko Foru Aldundia, Kultura Saila,|data=1989|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60341|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''XXXI Artista Berrien Lehiaketa'', [[Koldo Mitxelena Kulturunea]]. Donostia.
==== 1990 ====
* ''Osakidetzako II. Pintura Lehiaketa'' (Gipuzkoa)
* ''Arte Plastikoen VII. Hispanoamerikar Saria'' (Huelva)
* ''Artista Berrien XXXII. Lehiaketa''. Koldo Mitxelena Kulturunea. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Home - KMK - gipuzkoa|hizkuntza=es-ES|url=https://kmk.gipuzkoa.eus/eu/|aldizkaria=KMK|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Harnas hartzen, metodorik gabe.'' Xenpelar, Errenteria eta Basauriko Kultur Etxea.
* ''Eskultura 90.'' Juan Muñozen tailerreko erakusketa. Arteleku, Donostia eta Zarautz.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Epílogo,'' Tolosa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epílogo / [texto, Francisco Javier San Martín].|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza, Kultura eta Turismo Saila = Gobierno Vasco, Departamento de Cultura y Turismo ;|data=1990|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60450/UserComments|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''20 begirada''. Amaia aretoa. Irun.
* ''Obra Grafikoa''. Arteleku, Donostia.<ref name=":0" />
* ''Escultoras'', Eibar.
* ''Serigrafia,'' [[San Telmo Museoa]], Donostia.
* ''White Spirit'', Víctor Hugo (Pasai Donibane), Oñatiko Unibertsitatea, Gernikako Kultur Etxea, Iruña eta Kartel Galeria, Granada.
* ''Bados-Aguilar,'' Arteleku, Donostia.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Moreno Zaldibar, Belén - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=fr|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/fr/moreno-zaldibar-belen/ar-77894/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Euskadi 90,'' Gasteiz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUSKADI 90 - Centro de Arte Contemporáneo Aínsa-Sobrarbe Centro de Arte Contemporáneo Aínsa-Sobrarbe - Miguel Marcos - Museo Arte Contemporáneo|hizkuntza=es-ES|url=https://fondodocumentalainsa.com/documento/euskadi-90/|aldizkaria=https://fondodocumentalainsa.com/|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
==== 1991 ====
* ''VIII. Eskultura Saria,'' [[Pablo Gargallo museoa|Pablo Gargallo Museoa]]. Zaragoza, Mallorca eta Coruñan.<ref>{{erreferentzia|urtea=1991|izenburua=V Premio de Escultura Pablo Gargallo.|argitaletxea=Ayuntamiento de Zaragoza, Servicio de Acción Cultural, imp. 1991.|ISBN=84-86807-57-3|hizkuntza=gaztelera|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/68689}}</ref>
* ''Ángel Bados'' Arteleku. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curso Escultura. Ángel Bados {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:626|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''La Pecera'' galeria. Irun.
* ''Obra Grafikoa,'' Inauteri galeria. Hondarrabia''.''
* ''Uztaro,'' Sorkuntza artistikorako bekak 1987-1990 ,GFA, Arteleku, Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=VIDEO 01 {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:3727|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
==== 1992 ====
* La Percha Galeria. Pasaia.
* Leeds Politechnic Gallery. Leeds UK.
* ''Rencontrs dans un Port.'' Musée de Guéthary (Frantzia) - Salle Ducontenie, Donibane Garazi (Frantzia).<ref name=":4" />
==== 1993 ====
* ''Degree Show 93'' . Leeds Metropolitan University.
* ''1993ko Plastika garaikidea''. Gasteizko Ur Gordailu Zaharrean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plastika garaikidea = Plástica contemporánea : Vitoria arte Gasteiz.|argitaletxea=Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, Departamento de Cultura = Vitoria-Gasteizko Udala, Kultura Saila :|data=1992|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60191|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Arte Gaztearen 93''. Madrilgo Arte Garaikideko Museoan.
==== 1994-95 ====
* Europako Artista Gazteen Nazioarteko Erakusketa egin zuen ''Germinations 8'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Germinations 8: European biannale for young artists = Europese Bïennale voor jonge kunstenaars: De Beyerd, centrum voor beeldende Kunst Academie St. Joost. Hogeschool West - Brabant Breda|argitaletxea=Germinations Europe|data=1994|url=https://bibcultura.bage.es/bib/6013|pmc=1346597519|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Bredan (Holanda), Atenasen (Grezia), Pragan (Txekiar Errepublika), Madrilen (Espainia) eta Bolonian (Italia).
==== 1995 ====
* ''Acepciones''. Trayecto Galeria. Gasteiz.
* 1995eko ''Plastika Garaikidea,'' Gasteizko Ur Gordailu Zaharrean.
* ''Gipuzkoako Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa''. Epaimahaiaren Aipamen Berezia jaso zuen. Koldo Mitxelena. Donostia.
* ''31 Artista 3 Museotan''.<ref>{{erreferentzia|izena=Agiriano, Maya
Garmendia, Carmen
Museo San Telmo
Museo Bonnat (Baiona)
Musée de Guéthary
Bitez
Hitzez
Patronato Municipal de Cultura (San Sebastián)|urtea=1995|izenburua=31 ARTISTA 3 museotan = 31 artistas en 3 museos = 31 artistes dans 3 musées : [catálogo de la exposición] / [antolatu = organizado, Musée Bonnat, Musée de Guéthary, San Telmo Museoa ; koordinazioa = coordinación, Carmen Garmendia ; testua = tektua, Maya Agiriano ; itzulpena = traducción, Bitez, Hitzez]|argitaletxea=[Donostia-San Sebastián] : Kultur Udal Patronatua, D.L. 1995 (Mediaprint)|hizkuntza=euskara|url=https://www.euskariana.euskadi.eus/euskadibib/eu/bib/1103477.do?queryId=4604&position=4&}}{{Apurtutako esteka|date=urria 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Baionako [[Léon Bonnat museoa|Musée Bonnat]], [[San Telmo Museoa|STM]], Donostia eta Musée De [[Getaria (Lapurdi)|Guéthary]] (Frantzia), . Donostia: Kultur Udal Patronatua, 1995
==== 1996 ====
* [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedroko]] ''12 x 12'' erakusketaren lehen edizioan parte hartu zuen, (baita 2021 arteko ondoz ondoko edizioetan ere).
* 1996an eta 1998an, El Pedroso Galeria. [[Noja]] (Kantabria).
==== 2004-2023 ====
* ''IbilArte''. Bilboko BBKren Kultur Gelan (80 artistetako bat) (2004).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ismael|abizena=Manterola Ispizua|izenburua=Arte ikastolen alde [Artículo] : ArteaOinez' 04 / Ismael Manterola.|hizkuntza=Basque|data=2004|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/81680|aldizkaria=biblioteca.artium.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Topaketak'' Cirizan. Pasaia. (Gipuzkoa) (2005).
* LUPA X. Dokumentalen mostra''. Ez lekuak'' erakusketa. Errenderia. (2017).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erakusketa – Expo|hizkuntza=es|data=2017-04-03|url=https://lupadoc.org/erakusketa-expo/|aldizkaria=lupadoc|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Erakusleiho ARTEan''' erakusketa. Oiartzun. (2018).<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komertzioak herriko sortzaileen erakusleiho izango dira|hizkuntza=eu|data=2020-07-16|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2020/07/16/komertzioak-herriko-sortzaileen-erakusleiho-izango-dira/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Puskak biltzen''. Arizmendienea. Kulturabirusa Oiartzun (2021).<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua='Puskak biltzen' erakusketarekin gozatzeko, beste hilabete bat gehiago|hizkuntza=eu|data=2021-07-30|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2021/07/30/puskak-biltzen-abuztuan-luzapena/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''90 Berriak'' STM. Donostia(2023).<ref name="Izenik_gabekoa-20230526111320">{{Erreferentzia|izenburua=90 berriak - San Telmo Museoa|url=https://www.santelmomuseoa.eus/index.php?option=com_flexicontent&view=items&id=13233&Itemid=69&lang=eu|aldizkaria=www.santelmomuseoa.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
Madrilgo Gizarte Gaietako Ministerioaren Gazteria Institutuan, [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] Leeds Metropolitan Universityn eta Eusko Jaurlaritzaren bilduman dago ordezkatuta bere lana.<ref name=":2" />
1999tik ilustrazioan eta diseinu grafikoan ere aritzen da. Gaur egun, freelance gisa lan egiten du, eta proiektu grafikoak egiten ditu, oro har.
=== Argitalpen-diseinuak eta ilustrazioa ===
* Zehar 5.zbk. Ilustrazioak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PDF.js viewer|url=https://artxibo.arteleku.net/sites/all/libraries/pdfjs/web/viewer.html?file=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku%253A157/datastream/OBJ/view|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Hezkuntza Premia Bereziak'' eta ''Printzipioak eta Helburuak''. Haurreskolak Partzuergoa.<ref>{{erreferentzia|izena=Haurreskolak Partzuergoa|izenburua=Hezkuntza premia bereziak/Necesidades educativas especiales|orrialdeak=1|ISBN=84-609-6389-6|hizkuntza=euskara|argitaratze-lekua=Gasteiz}}</ref> (2001).
* ''Txanela Proiektua.'' ''Lh. Lan Koadernoak.'' (''Euskara'', ''Musika'' eta ''Gaztelera'', LH1-6 eta ''Matematika'' LH4-6).<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Amazon.es : belen moreno zaldibar|hizkuntza=es-es|url=https://www.amazon.es/s?k=belen+moreno+zaldibar&i=stripbooks&page=4&__mk_es_ES=%C3%85M%C3%85%C5%BD%C3%95%C3%91&crid=3J3JHI5K2PK31&qid=1678726389&sprefix=belen+moreno+zaldibar,stripbooks,87&ref=sr_pg_4|aldizkaria=www.amazon.es|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''LH. Matematikako koadernoak 1-14''. Ttarttalo. (2002).<ref name=":1" />
* ''Txikichefs.'' Andoni Luis Aduriz. Gourmandia & Hariadna, 2006. Ilustrazioak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txikichef – Hariadna|url=http://hariadna.net/project/txikichef/|aldizkaria=hariadna.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Oporretako koadernoak'' 1-6 / ''Irakurketa eta idazketa koadernoak 1-12''. (2007).<ref name=":1" />
* ''Euskara''. DBH3. Ilustrazioak. Anaya Haritza.
* ''Negua Ospatuz.'' DVD-liburua, Euskomedia Fundazioa. (2009).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Negua ospatuz. Calor, color y ritmos del invierno {{!}} Eusko Ikaskuntza|hizkuntza=eu|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/argitalpenak/negua-ospatuz-calor-color-y-ritmos-del-invierno/ar-18637/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Euskara'' - A Eredua - LH 1-3. Kolorezko Xingola, 2011. Ilustrazioak. Anaya Haritza
* ''Uda Ospatuz''. DVD-liburua , Euskomedia Fundazioa. (2012).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(dvd) uda ospatuz = sol festivo al mediodia del año. Antxon Aguirre Sorondo / Juan Aguirre / Euskomedia Fundazioa. Elkar.eus|hizkuntza=es|url=https://www.elkar.eus/es/liburu_fitxa/dvd-uda-ospatuz-sol-festivo-al-mediodia-del-ano/aguirre-sorondo-antxon/aguirre-juan/euskomedia-fundazioa/9788484192282|aldizkaria=www.elkar.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Bazan Behin Aramaixon''. Haur albun ilustratua, Eusko Ikaskuntza eta Aramaioko Udala. (2013).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bazan behin Aramaixon - YouTube|url=https://www.youtube.com/@bazanbehinaramaixon4876/videos|aldizkaria=www.youtube.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Gorputz Hezkuntza'' 1. Batxilerra. Ilustrazioak. Anaya (2015).
* ''Portu Zaharra Dastatuz.'' El sabor del Puerto Viejo. Getxoko udala – Eusko Ikaskuntza. (2016).<ref>{{erreferentzia|izena=Getxoko udala|urtea=2016|izenburua=PORTU ZAHARRA DASTATUZ
EL SABOR DEL PUERTO VIEJO|argitaletxea=Getxoko udala|orrialdea=4|hizkuntza=euskara-gaztelera|url=https://www.getxo.eus/DocsPublic/turismo/PORTU_ZAHARRA_DASTATUZ_EUSweb.pdf|aldizkaria=PORTU ZAHARRA DASTATUZ
EL SABOR DEL PUERTO VIEJO|argitaratze-lekua=Getxo}}</ref>
* ''Salerosas. Gesaltza Añanako emakumeak''. Asociación de Mujeres del Valle Salado. (2017).<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Belén Moreno – Ilustración, diseño gráfico y escultura|hizkuntza=es|url=https://www.belenmoreno.com/|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Iturburu Udal Haur Eskolako historia.'' 28.Mugarri. (2022).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2022: Iturburu Udal Haur Eskolako historia by Oiartzungo Udala - Issuu|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/iturburu_mugari28|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
=== Diseinu grafikoa ===
* I-III Feria Kalitatea, "''La Feria de los Buenos Sabores''", 2010-2012. Irudiaren diseinua, standak eta aplikazioak.
* ''Plan de Dinamización del Patrimonio marítimo pesquero del Portu Zaharra de Algorta''. Nortasun-irudia, eskuorriak eta informazio-panelak. 2016-2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan de Dinamización del patrimonio marítimo pesquero del Puerto Viejo de Algorta|hizkuntza=es-es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/proyectos/plan-de-dinamizacion-del-patrimonio-maritimo-pesquero-del-puerto-viejo-de-algorta-/pr-28/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref> (01 eta 02 erref).
* Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua (2016).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondarea - Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua, -2016/09/12-Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua|hizkuntza=eu|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/albisteak/bermeoko-ondarearen-seinaleztapen-proiektua/al-24414/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* Portugaleteko historiaren panelak (2022).<ref>{{Erreferentzia|izena=M. A. Pardo {{!}}|abizena=Portugalete|izenburua=Portugalete muestra su historia en 20 paneles informativos|hizkuntza=es|data=2022-04-09|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2022/04/09/portugalete-muestra-historia-20-paneles-1714454.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* Hernanikomik,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jaio da HernaniKomik, euskarazko komikigintza erdigunean jartzen duen azoka - Berriak|hizkuntza=eu|url=https://www.hernani.eus/eu/-/hernanikomik|aldizkaria=Hernani|sartze-data=2023-03-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=HERNANIKOMIK, la I Feria del Cómic de Hernani. Cómic vasco.|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/shorts/H7QUElhyLro|sartze-data=2023-03-20}}</ref> ''Joseph Camino ohorezko saria'' eta ''Jon Zabaleta'' katalogoa (2022).<ref>https://www.instagram.com/zabaletalarburu/</ref>
* ''90 Berriak.'' STM. Aretoaren diseinu grafikoa. Informazio grafikoa eta dokumentu-materiala prestatzea. 90eko hamarkadako kartografia sortzea, Nekane Arambururen saiakuntza kuratorialean oinarrituta. Donostia (2023).<ref name="Izenik_gabekoa-20230526111320"/>
=== Sarietako eskulturen diseinua ===
* Eusko Ikaskuntzaren mendeurreneko trofeoa Eusko Ikaskuntzaren Mendeurrena.<ref name=":5" />
* ''Ate irekia'' eskultura Eroski 50. urteurrena.<ref>{{erreferentzia|izena=Eroski|urtea=2019|izenburua=Así lo hemos
celebrado
aniversario
El año del 50
2019|argitaletxea=Eroski|orrialdea=25|url=https://corporativo.eroski.es/wp-content/uploads/2020/07/memoria_50_aniversario_Eroski_castellano_web.pdf}}</ref> (25.orr)
* ''Premio Excelencia Cadena SER''eko saria. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Premios a la Excelencia de Radio San Sebastián 2019 {{!}} Gala completa|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=GeinTqbefp4|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
== Merezimenduak, sariak eta bekak ==
* 1988. Eskulturako Bigarren Saria jaso zuen Eusko Jaurlaritzak antolatutako ''Euskadiko Arte Plastikoen IV.'' ''Lehiaketan''.
* 1989-1990. Gipuzkoako Foru Aldundiak Eskulturako Arte Plastikoen sorkuntzarako laguntza eman zion.
* 1991tik 1993ra bitartean, Gipuzkoako Foru Aldundiak atzerrian espezializatzeko bekak eman zizkion:<ref name=":3" /> Fine Arts Research Diploma (Arte Ederretan espezializatzeko diploma). Eskultura. Leeds Polytechnic eta Leeds Metropolitan University. UK -orain Leeds Beckett University-.
* 1993 '' Muestra de Arte Joven 1993 (hautatua) INJUVE.'' [[Madril]]
* 1993-1994 ''Germinations 8''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Germinations 8|hizkuntza=en-US|url=https://diakomi.com/germinations-8/|aldizkaria=Katerina Diakomi|sartze-data=2023-03-20}}</ref> ''(''hautatua'').'' Europako Artista Gazteen Nazioarteko Erakusketa, Breda (Holanda), Atenas (Grecia), Praga (República Checa), Madrid (España) eta Bolonia (Italia).
* 1995. ''Gipuzkoako Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa''. Epaimahaiaren Aipamen Berezia jaso zuen. Koldo Mitxelena. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa = XXXVI Certamen de Artistas Noveles|hizkuntza=Basque|data=1995|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60257/Details?sid=49391|aldizkaria=biblioteca.artium.eus|sartze-data=2024-11-25}}</ref>
* 2022. MarraziOak XIV. ''"Liburu ilustratuak editatuz konplikatzen dugu bizitza''”. [[Elena Odriozola]] eta Gustavo Puerta'''.''' [[Galtzagorri Elkartea|Galtzagorri elkartearen]] beka.
== Iruditegia ==
<gallery widths="250" perrow="3">
Fitxategi:BELÉN MORENO BASOA 2010.jpg|''Basoa''. Sueños líquidos seriea. 2019
Fitxategi:BELÉN MORENO Ate irekia 2019 02.jpg|''Ate irekia''. 2019
Fitxategi:BELENMORENO BOBO 1993.jpg|''Bobo I.'' 1993
Fitxategi:BELÉN MORENO Recauchutados seriea 02. 1990.jpg|''Recauchutados'' seriea. Arteleku. 1990
Fitxategi:Serie Recauchutados 1990.jpg|''Recauchutados'' seriea. Arteleku. 1990
Fitxategi:BELÉN MORENO QUE 1992.jpg|''¡Qué!.'' 1992
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.instagram.com/inplikatuak/ Ekoetxea-Urdaibai. Erakusketa kolektiboa] 2022
* [http://coavnbiz.org/evento/exposicion-inplikatuak-implicadas/ Erakusketa.COAVNBIZ Bilbo] 2022
{{bizialdia|1966ko||Moreno Zaldibar, Belen}}
[[Kategoria:Donostiarrak]]
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Artista plastikoak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako margolariak]]
[[Kategoria:Emakume margolariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako eskultoreak]]
[[Kategoria:Emakume eskultoreak]]
[[Kategoria:Diseinatzaile grafikoak]]
[[Kategoria:Emakume zeramikariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko argazkilariak]]
[[Kategoria:Emakume argazkilariak]]
o2k4r9kd9qippn9bksp1erl8myfn4ue
9993871
9993749
2024-12-08T18:48:01Z
Wikimadari
128278
/* 1996 */
9993871
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Belén Moreno Zaldibar''' ([[Donostia]], [[1966]]ko [[urtarrilaren 30]]a<nowiki/>) diziplina aunitzeko euskal [[artista]] da, [[Eskulturagintza|eskultura]], ilustrazioa eta [[Diseinu grafiko|diseinu grafikoan]] espezializatua.
== Ibilbidea ==
Belén Moreno Donostian jaio zen eta [[Oiartzun|Oiartzunen]] bizi da 1989 geroztik. Arte Ederretan lizentziatua da eta Fine Arts Research diplomaduna. Bere ibilbide artistiko eta profesionala ikaskuntza-prozesu etengabean garatzen da. [[Zeramika]], [[Argazki|argazkia]], eskultura, [[serigrafia]], [[Grabatu|grabatua]] edo [[Ilustrazio (diseinu grafikoa)|ilustrazioa]] bezalako hainbat arlotan eratzen da, irakaskuntzan, diseinu grafikoan, eskulturan eta ilustrazioan lanak eginez. 1999az geroztik [[freelance]] gisa lan egiten du diseinu grafikoko, ilustrazioko eta eskulturako proiektuak garatzen.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Moreno Zaldibar, Belén - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/moreno-zaldibar-belen/ar-77894/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
=== Formakuntza ===
Arte Ederretan lizentziatua. Eskulturako espezialitatea. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] [[Leioa-Erandioko unibertsitate gunea|Leioa]]. (Bizkaia). (1989).
Fine Arts Research Diploma. Eskultura. Leeds Metropolitan University (orain Leeds Beckett University).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leeds Beckett University|hizkuntza=en|url=https://www.leedsbeckett.ac.uk/|aldizkaria=www.leedsbeckett.ac.uk|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Leeds. UK. [[Gipuzkoako Foru Aldundia|Gipuzkoako Diputazioko]] espezializazio bekari esker. (1991-93).
=== Topaketa profesionalak eta tailerrak ===
Lizentziatu zenetik, ugariak izan dira burututako tailerrak eta ikastaroak, besteak beste:
* 1986. ''XV Experiencia de Sargadelos''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Seminario de Sargadelos {{!}} Isaac Díaz Pardo|url=https://www.isaacdiazpardo.gal/es/laboratorio-de-formas/seminario-sargadelos|aldizkaria=www.isaacdiazpardo.gal|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Cerámica.''.'' Cervo. [[Lugoko probintzia|Lugo]]
* 1988-1995era [[Arteleku]]n,<nowiki/> Manuel Bello, Sergi Aguilar,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sergi Aguilar|hizkuntza=es|data=2020-03-31|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Sergi_Aguilar&oldid=124732821|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Juan Muñoz,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juan Muñoz (escultor)|hizkuntza=es|data=2022-08-06|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Juan_Mu%C3%B1oz_(escultor)&oldid=145214458|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Angel Bados,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ángel Bados|hizkuntza=es|data=2022-06-22|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81ngel_Bados&oldid=144348199|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Pepe Espaliú,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pepe Espaliú|hizkuntza=es|data=2022-05-23|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Pepe_Espali%C3%BA&oldid=143723564|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Don Herbert edo Pepe Albacetearekin.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Una visita al estudio de Belén Moreno {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:215|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* 2015etik aurrera ilustrazio eta grabatu tailerretan parte hartu izan du, hauen artean, Isidro Ferrer,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Isidro Ferrer|hizkuntza=es|data=2022-09-03|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Isidro_Ferrer&oldid=145739953|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Philippe UG,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Philippe UG {{!}}|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.philippe-ug.fr/|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Katsumi Komagata,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=駒形克己 {{!}} ONE STROKE {{!}} BOOK {{!}} DESIGN {{!}} KATSUMI KOMAGATA|hizkuntza=en|url=https://www.one-stroke.co.jp/?lang=en|aldizkaria=ONE STROKE|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Eva Mengual,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quiénes somos|hizkuntza=es|url=https://www.laseiscuatro.com/la-seiscuatro/|aldizkaria=la seiscuatro-|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Sonia Pulido,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sonia Pulido|hizkuntza=es|data=2022-09-05|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonia_Pulido&oldid=145794300|sartze-data=2023-03-20|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> Aitana Carrasco,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=aitana carrasco|hizkuntza=en-GB|url=http://aitaneta.blogspot.com/|aldizkaria=aitaneta.blogspot.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Pepe Carrió,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pep Carrio (@pepcarrio) • Instagram photos and videos|hizkuntza=en|url=https://www.instagram.com/pepcarrio/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Javier Zabala,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Javier Zabala|url=http://www.javierzabala.com/|aldizkaria=www.javierzabala.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Jesús Cisneros<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesús Cisneros BIO|hizkuntza=es|url=https://pencil-ilustradores.com/jesus-cisneros-bio|aldizkaria=Pencil·Ilustradores|sartze-data=2023-03-20}}</ref> edo [[Elena Odriozola]] topaketa/tailerretan.
=== Bakarkako erakusketak ===
* ''Recauchutados.'' Xenpelar Aretoan, [[Errenteria]] eta Victor Hugo Aretoan, [[Pasai Donibane]]. (1990).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una visita al estudio de Belén Moreno {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:215|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Belén Moreno''. Abangoardia aretoan. [[San Telmo Museoa|STM.]] Donostia. (1993).<ref name=":3" />
* ''Belén Moreno''. Javier Ochoa galerian, [[Zaragoza]]. (1996).
=== Erakusketa kolektiboak ===
Bere lana erakusketa kolektibo askotan egon da ikusgai.<ref name=":4" />
Aipatzekoak:
==== 1989 ====
* ''Euskadiko Arte Plastikoen IV. Lehiaketa'' (Ibiltaria)<ref name=":4" />
* Arte Ederretako Fakultateen Biurtekoan Anberesen (Belgika)
* ''Bizkaiko Artea´89''. Basauriko Kultur Etxea (ibiltaria)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bizkaiko Artea'89 : [Arte Plastikoen Saria = Premio de Artes Plásticas / testuak, Ma. Luisa Borrás].|argitaletxea=Bizkaiko Foru Aldundia, Kultura Saila,|data=1989|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60341|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''XXXI Artista Berrien Lehiaketa'', [[Koldo Mitxelena Kulturunea]]. Donostia.
==== 1990 ====
* ''Osakidetzako II. Pintura Lehiaketa'' (Gipuzkoa)
* ''Arte Plastikoen VII. Hispanoamerikar Saria'' (Huelva)
* ''Artista Berrien XXXII. Lehiaketa''. Koldo Mitxelena Kulturunea. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Home - KMK - gipuzkoa|hizkuntza=es-ES|url=https://kmk.gipuzkoa.eus/eu/|aldizkaria=KMK|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Harnas hartzen, metodorik gabe.'' Xenpelar, Errenteria eta Basauriko Kultur Etxea.
* ''Eskultura 90.'' Juan Muñozen tailerreko erakusketa. Arteleku, Donostia eta Zarautz.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Epílogo,'' Tolosa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epílogo / [texto, Francisco Javier San Martín].|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza, Kultura eta Turismo Saila = Gobierno Vasco, Departamento de Cultura y Turismo ;|data=1990|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60450/UserComments|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''20 begirada''. Amaia aretoa. Irun.
* ''Obra Grafikoa''. Arteleku, Donostia.<ref name=":0" />
* ''Escultoras'', Eibar.
* ''Serigrafia,'' [[San Telmo Museoa]], Donostia.
* ''White Spirit'', Víctor Hugo (Pasai Donibane), Oñatiko Unibertsitatea, Gernikako Kultur Etxea, Iruña eta Kartel Galeria, Granada.
* ''Bados-Aguilar,'' Arteleku, Donostia.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Moreno Zaldibar, Belén - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=fr|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/fr/moreno-zaldibar-belen/ar-77894/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Euskadi 90,'' Gasteiz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUSKADI 90 - Centro de Arte Contemporáneo Aínsa-Sobrarbe Centro de Arte Contemporáneo Aínsa-Sobrarbe - Miguel Marcos - Museo Arte Contemporáneo|hizkuntza=es-ES|url=https://fondodocumentalainsa.com/documento/euskadi-90/|aldizkaria=https://fondodocumentalainsa.com/|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
==== 1991 ====
* ''VIII. Eskultura Saria,'' [[Pablo Gargallo museoa|Pablo Gargallo Museoa]]. Zaragoza, Mallorca eta Coruñan.<ref>{{erreferentzia|urtea=1991|izenburua=V Premio de Escultura Pablo Gargallo.|argitaletxea=Ayuntamiento de Zaragoza, Servicio de Acción Cultural, imp. 1991.|ISBN=84-86807-57-3|hizkuntza=gaztelera|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/68689}}</ref>
* ''Ángel Bados'' Arteleku. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Curso Escultura. Ángel Bados {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:626|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''La Pecera'' galeria. Irun.
* ''Obra Grafikoa,'' Inauteri galeria. Hondarrabia''.''
* ''Uztaro,'' Sorkuntza artistikorako bekak 1987-1990 ,GFA, Arteleku, Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=VIDEO 01 {{!}} Artxibo Arteleku|url=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku:3727|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
==== 1992 ====
* La Percha Galeria. Pasaia.
* Leeds Politechnic Gallery. Leeds UK.
* ''Rencontrs dans un Port.'' Musée de Guéthary (Frantzia) - Salle Ducontenie, Donibane Garazi (Frantzia).<ref name=":4" />
==== 1993 ====
* ''Degree Show 93'' . Leeds Metropolitan University.
* ''1993ko Plastika garaikidea''. Gasteizko Ur Gordailu Zaharrean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plastika garaikidea = Plástica contemporánea : Vitoria arte Gasteiz.|argitaletxea=Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, Departamento de Cultura = Vitoria-Gasteizko Udala, Kultura Saila :|data=1992|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60191|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Arte Gaztearen 93''. Madrilgo Arte Garaikideko Museoan.
==== 1994-95 ====
* Europako Artista Gazteen Nazioarteko Erakusketa egin zuen ''Germinations 8'',<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Germinations 8: European biannale for young artists = Europese Bïennale voor jonge kunstenaars: De Beyerd, centrum voor beeldende Kunst Academie St. Joost. Hogeschool West - Brabant Breda|argitaletxea=Germinations Europe|data=1994|url=https://bibcultura.bage.es/bib/6013|pmc=1346597519|sartze-data=2023-03-20}}</ref> Bredan (Holanda), Atenasen (Grezia), Pragan (Txekiar Errepublika), Madrilen (Espainia) eta Bolonian (Italia).
==== 1995 ====
* ''Acepciones''. Trayecto Galeria. Gasteiz.
* 1995eko ''Plastika Garaikidea,'' Gasteizko Ur Gordailu Zaharrean.
* ''Gipuzkoako Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa''. Epaimahaiaren Aipamen Berezia jaso zuen. Koldo Mitxelena. Donostia.
* ''31 Artista 3 Museotan''.<ref>{{erreferentzia|izena=Agiriano, Maya
Garmendia, Carmen
Museo San Telmo
Museo Bonnat (Baiona)
Musée de Guéthary
Bitez
Hitzez
Patronato Municipal de Cultura (San Sebastián)|urtea=1995|izenburua=31 ARTISTA 3 museotan = 31 artistas en 3 museos = 31 artistes dans 3 musées : [catálogo de la exposición] / [antolatu = organizado, Musée Bonnat, Musée de Guéthary, San Telmo Museoa ; koordinazioa = coordinación, Carmen Garmendia ; testua = tektua, Maya Agiriano ; itzulpena = traducción, Bitez, Hitzez]|argitaletxea=[Donostia-San Sebastián] : Kultur Udal Patronatua, D.L. 1995 (Mediaprint)|hizkuntza=euskara|url=https://www.euskariana.euskadi.eus/euskadibib/eu/bib/1103477.do?queryId=4604&position=4&}}{{Apurtutako esteka|date=urria 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Baionako [[Léon Bonnat museoa|Musée Bonnat]], [[San Telmo Museoa|STM]], Donostia eta Musée De [[Getaria (Lapurdi)|Guéthary]] (Frantzia), . Donostia: Kultur Udal Patronatua, 1995
==== 1996 ====
* [[Pasai San Pedro|Pasai San Pedroko]] ''12 x 12'' erakusketaren lehen edizioan parte hartu zuen, (baita 2021 arteko ondoz ondoko edizioetan ere).
* 1996an eta 1998an, El Pedroso Galeria. [[Noja]] (Kantabria).
==== 2004-2023 ====
* ''IbilArte''. Bilboko BBKren Kultur Gelan (80 artistetako bat) (2004).<ref>{{Erreferentzia|izena=Ismael|abizena=Manterola Ispizua|izenburua=Arte ikastolen alde [Artículo] : ArteaOinez' 04 / Ismael Manterola.|hizkuntza=Basque|data=2004|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/81680|aldizkaria=biblioteca.artium.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Topaketak'' Cirizan. Pasaia. (Gipuzkoa) (2005).
* LUPA X. Dokumentalen mostra''. Ez lekuak'' erakusketa. Errenderia. (2017).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erakusketa – Expo|hizkuntza=es|data=2017-04-03|url=https://lupadoc.org/erakusketa-expo/|aldizkaria=lupadoc|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Erakusleiho ARTEan''' erakusketa. Oiartzun. (2018).<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua=Komertzioak herriko sortzaileen erakusleiho izango dira|hizkuntza=eu|data=2020-07-16|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2020/07/16/komertzioak-herriko-sortzaileen-erakusleiho-izango-dira/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Puskak biltzen''. Arizmendienea. Kulturabirusa Oiartzun (2021).<ref>{{Erreferentzia|izena=Gartzia(e)ko|abizena=Erik|izenburua='Puskak biltzen' erakusketarekin gozatzeko, beste hilabete bat gehiago|hizkuntza=eu|data=2021-07-30|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2021/07/30/puskak-biltzen-abuztuan-luzapena/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''90 Berriak'' STM. Donostia (2023).<ref name="Izenik_gabekoa-20230526111320">{{Erreferentzia|izenburua=90 berriak - San Telmo Museoa|url=https://www.santelmomuseoa.eus/index.php?option=com_flexicontent&view=items&id=13233&Itemid=69&lang=eu|aldizkaria=www.santelmomuseoa.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
Madrilgo Gizarte Gaietako Ministerioaren Gazteria Institutuan, [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] Leeds Metropolitan Universityn eta Eusko Jaurlaritzaren bilduman dago ordezkatuta bere lana.<ref name=":2" />
1999tik ilustrazioan eta diseinu grafikoan ere aritzen da. Gaur egun, freelance gisa lan egiten du, eta proiektu grafikoak egiten ditu, oro har.
=== Argitalpen-diseinuak eta ilustrazioa ===
* Zehar 5.zbk. Ilustrazioak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=PDF.js viewer|url=https://artxibo.arteleku.net/sites/all/libraries/pdfjs/web/viewer.html?file=https://artxibo.arteleku.net/es/islandora/object/arteleku%253A157/datastream/OBJ/view|aldizkaria=artxibo.arteleku.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Hezkuntza Premia Bereziak'' eta ''Printzipioak eta Helburuak''. Haurreskolak Partzuergoa.<ref>{{erreferentzia|izena=Haurreskolak Partzuergoa|izenburua=Hezkuntza premia bereziak/Necesidades educativas especiales|orrialdeak=1|ISBN=84-609-6389-6|hizkuntza=euskara|argitaratze-lekua=Gasteiz}}</ref> (2001).
* ''Txanela Proiektua.'' ''Lh. Lan Koadernoak.'' (''Euskara'', ''Musika'' eta ''Gaztelera'', LH1-6 eta ''Matematika'' LH4-6).<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Amazon.es : belen moreno zaldibar|hizkuntza=es-es|url=https://www.amazon.es/s?k=belen+moreno+zaldibar&i=stripbooks&page=4&__mk_es_ES=%C3%85M%C3%85%C5%BD%C3%95%C3%91&crid=3J3JHI5K2PK31&qid=1678726389&sprefix=belen+moreno+zaldibar,stripbooks,87&ref=sr_pg_4|aldizkaria=www.amazon.es|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''LH. Matematikako koadernoak 1-14''. Ttarttalo. (2002).<ref name=":1" />
* ''Txikichefs.'' Andoni Luis Aduriz. Gourmandia & Hariadna, 2006. Ilustrazioak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txikichef – Hariadna|url=http://hariadna.net/project/txikichef/|aldizkaria=hariadna.net|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Oporretako koadernoak'' 1-6 / ''Irakurketa eta idazketa koadernoak 1-12''. (2007).<ref name=":1" />
* ''Euskara''. DBH3. Ilustrazioak. Anaya Haritza.
* ''Negua Ospatuz.'' DVD-liburua, Euskomedia Fundazioa. (2009).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Negua ospatuz. Calor, color y ritmos del invierno {{!}} Eusko Ikaskuntza|hizkuntza=eu|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/argitalpenak/negua-ospatuz-calor-color-y-ritmos-del-invierno/ar-18637/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Euskara'' - A Eredua - LH 1-3. Kolorezko Xingola, 2011. Ilustrazioak. Anaya Haritza
* ''Uda Ospatuz''. DVD-liburua , Euskomedia Fundazioa. (2012).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(dvd) uda ospatuz = sol festivo al mediodia del año. Antxon Aguirre Sorondo / Juan Aguirre / Euskomedia Fundazioa. Elkar.eus|hizkuntza=es|url=https://www.elkar.eus/es/liburu_fitxa/dvd-uda-ospatuz-sol-festivo-al-mediodia-del-ano/aguirre-sorondo-antxon/aguirre-juan/euskomedia-fundazioa/9788484192282|aldizkaria=www.elkar.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Bazan Behin Aramaixon''. Haur albun ilustratua, Eusko Ikaskuntza eta Aramaioko Udala. (2013).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bazan behin Aramaixon - YouTube|url=https://www.youtube.com/@bazanbehinaramaixon4876/videos|aldizkaria=www.youtube.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Gorputz Hezkuntza'' 1. Batxilerra. Ilustrazioak. Anaya (2015).
* ''Portu Zaharra Dastatuz.'' El sabor del Puerto Viejo. Getxoko udala – Eusko Ikaskuntza. (2016).<ref>{{erreferentzia|izena=Getxoko udala|urtea=2016|izenburua=PORTU ZAHARRA DASTATUZ
EL SABOR DEL PUERTO VIEJO|argitaletxea=Getxoko udala|orrialdea=4|hizkuntza=euskara-gaztelera|url=https://www.getxo.eus/DocsPublic/turismo/PORTU_ZAHARRA_DASTATUZ_EUSweb.pdf|aldizkaria=PORTU ZAHARRA DASTATUZ
EL SABOR DEL PUERTO VIEJO|argitaratze-lekua=Getxo}}</ref>
* ''Salerosas. Gesaltza Añanako emakumeak''. Asociación de Mujeres del Valle Salado. (2017).<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Belén Moreno – Ilustración, diseño gráfico y escultura|hizkuntza=es|url=https://www.belenmoreno.com/|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* ''Iturburu Udal Haur Eskolako historia.'' 28.Mugarri. (2022).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2022: Iturburu Udal Haur Eskolako historia by Oiartzungo Udala - Issuu|hizkuntza=en|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/iturburu_mugari28|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
=== Diseinu grafikoa ===
* I-III Feria Kalitatea, "''La Feria de los Buenos Sabores''", 2010-2012. Irudiaren diseinua, standak eta aplikazioak.
* ''Plan de Dinamización del Patrimonio marítimo pesquero del Portu Zaharra de Algorta''. Nortasun-irudia, eskuorriak eta informazio-panelak. 2016-2019<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Plan de Dinamización del patrimonio marítimo pesquero del Puerto Viejo de Algorta|hizkuntza=es-es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/proyectos/plan-de-dinamizacion-del-patrimonio-maritimo-pesquero-del-puerto-viejo-de-algorta-/pr-28/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref> (01 eta 02 erref).
* Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua (2016).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondarea - Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua, -2016/09/12-Bermeoko ondarearen seinaleztapen proiektua|hizkuntza=eu|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/albisteak/bermeoko-ondarearen-seinaleztapen-proiektua/al-24414/|aldizkaria=www.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* Portugaleteko historiaren panelak (2022).<ref>{{Erreferentzia|izena=M. A. Pardo {{!}}|abizena=Portugalete|izenburua=Portugalete muestra su historia en 20 paneles informativos|hizkuntza=es|data=2022-04-09|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2022/04/09/portugalete-muestra-historia-20-paneles-1714454.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
* Hernanikomik,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jaio da HernaniKomik, euskarazko komikigintza erdigunean jartzen duen azoka - Berriak|hizkuntza=eu|url=https://www.hernani.eus/eu/-/hernanikomik|aldizkaria=Hernani|sartze-data=2023-03-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=HERNANIKOMIK, la I Feria del Cómic de Hernani. Cómic vasco.|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/shorts/H7QUElhyLro|sartze-data=2023-03-20}}</ref> ''Joseph Camino ohorezko saria'' eta ''Jon Zabaleta'' katalogoa (2022).<ref>https://www.instagram.com/zabaletalarburu/</ref>
* ''90 Berriak.'' STM. Aretoaren diseinu grafikoa. Informazio grafikoa eta dokumentu-materiala prestatzea. 90eko hamarkadako kartografia sortzea, Nekane Arambururen saiakuntza kuratorialean oinarrituta. Donostia (2023).<ref name="Izenik_gabekoa-20230526111320"/>
=== Sarietako eskulturen diseinua ===
* Eusko Ikaskuntzaren mendeurreneko trofeoa Eusko Ikaskuntzaren Mendeurrena.<ref name=":5" />
* ''Ate irekia'' eskultura Eroski 50. urteurrena.<ref>{{erreferentzia|izena=Eroski|urtea=2019|izenburua=Así lo hemos
celebrado
aniversario
El año del 50
2019|argitaletxea=Eroski|orrialdea=25|url=https://corporativo.eroski.es/wp-content/uploads/2020/07/memoria_50_aniversario_Eroski_castellano_web.pdf}}</ref> (25.orr)
* ''Premio Excelencia Cadena SER''eko saria. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Premios a la Excelencia de Radio San Sebastián 2019 {{!}} Gala completa|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=GeinTqbefp4|sartze-data=2023-03-20}}</ref>
== Merezimenduak, sariak eta bekak ==
* 1988. Eskulturako Bigarren Saria jaso zuen Eusko Jaurlaritzak antolatutako ''Euskadiko Arte Plastikoen IV.'' ''Lehiaketan''.
* 1989-1990. Gipuzkoako Foru Aldundiak Eskulturako Arte Plastikoen sorkuntzarako laguntza eman zion.
* 1991tik 1993ra bitartean, Gipuzkoako Foru Aldundiak atzerrian espezializatzeko bekak eman zizkion:<ref name=":3" /> Fine Arts Research Diploma (Arte Ederretan espezializatzeko diploma). Eskultura. Leeds Polytechnic eta Leeds Metropolitan University. UK -orain Leeds Beckett University-.
* 1993 '' Muestra de Arte Joven 1993 (hautatua) INJUVE.'' [[Madril]]
* 1993-1994 ''Germinations 8''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Germinations 8|hizkuntza=en-US|url=https://diakomi.com/germinations-8/|aldizkaria=Katerina Diakomi|sartze-data=2023-03-20}}</ref> ''(''hautatua'').'' Europako Artista Gazteen Nazioarteko Erakusketa, Breda (Holanda), Atenas (Grecia), Praga (República Checa), Madrid (España) eta Bolonia (Italia).
* 1995. ''Gipuzkoako Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa''. Epaimahaiaren Aipamen Berezia jaso zuen. Koldo Mitxelena. Donostia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artista Berrien XXXVI. Lehiaketa = XXXVI Certamen de Artistas Noveles|hizkuntza=Basque|data=1995|url=https://biblioteca.artium.eus/Record/60257/Details?sid=49391|aldizkaria=biblioteca.artium.eus|sartze-data=2024-11-25}}</ref>
* 2022. MarraziOak XIV. ''"Liburu ilustratuak editatuz konplikatzen dugu bizitza''”. [[Elena Odriozola]] eta Gustavo Puerta'''.''' [[Galtzagorri Elkartea|Galtzagorri elkartearen]] beka.
== Iruditegia ==
<gallery widths="250" perrow="3">
Fitxategi:BELÉN MORENO BASOA 2010.jpg|''Basoa''. Sueños líquidos seriea. 2019
Fitxategi:BELÉN MORENO Ate irekia 2019 02.jpg|''Ate irekia''. 2019
Fitxategi:BELENMORENO BOBO 1993.jpg|''Bobo I.'' 1993
Fitxategi:BELÉN MORENO Recauchutados seriea 02. 1990.jpg|''Recauchutados'' seriea. Arteleku. 1990
Fitxategi:Serie Recauchutados 1990.jpg|''Recauchutados'' seriea. Arteleku. 1990
Fitxategi:BELÉN MORENO QUE 1992.jpg|''¡Qué!.'' 1992
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.instagram.com/inplikatuak/ Ekoetxea-Urdaibai. Erakusketa kolektiboa] 2022
* [http://coavnbiz.org/evento/exposicion-inplikatuak-implicadas/ Erakusketa.COAVNBIZ Bilbo] 2022
{{bizialdia|1966ko||Moreno Zaldibar, Belen}}
[[Kategoria:Donostiarrak]]
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Artista plastikoak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako margolariak]]
[[Kategoria:Emakume margolariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Gipuzkoako eskultoreak]]
[[Kategoria:Emakume eskultoreak]]
[[Kategoria:Diseinatzaile grafikoak]]
[[Kategoria:Emakume zeramikariak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko argazkilariak]]
[[Kategoria:Emakume argazkilariak]]
fqmik6ea0iyk5qc9tot0cq6nabcbuf7
Lankide:Wikimadari
2
1110896
9993959
9982095
2024-12-08T21:04:28Z
Wikimadari
128278
9993959
wikitext
text/x-wiki
[[Izaskun Madariaga Iragorri|Izaskun Madariaga Iragorri naiz]]. Irakasle eta pedagogo jubilatua.{{Babel|eu|es|izenburua=Nire hizkuntzak}}
Haur-eskola munduan jardun izan dut, profesional moduan eta baita bokazioz ere.
Herrigintza maite dut. Ikastea gustatzen zait eta erakustea ere bai.
Elkarlanean aritzeak hasebetetzen nau.
Wikilari lanetan nabil '''[[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiOiartzun|Oiartzungo WikiEmakumeok]]''' proiektuaren barruan. Jardun honek bi aukera eskaintzen dizkit:
* Feminismo ikuspuntutik, genero arrakala murrizteko emakume esanguratsuen biografiak egin eta bistaratzea.
* Euskalduna naizen aldetik Euskarazko Wikipedia elikatzea.
[[Kategoria:Euskara ama hizkuntza]]
[[Kategoria:Gaztelania ama hizkuntza]]
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Hezkuntza]]
[[Kategoria:Irakasleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
[[Kategoria:Wikilariak]]
5uuzaymfm4bfd9np77yz3cmrbpccg67
Joshua Chamberlain
0
1131420
9993976
9533076
2024-12-08T21:29:48Z
Treuiller
59723
9993976
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Joshua Lawrence Chamberlain''', jaiotzaz '''Lawrence Joshua Chamberlain''' ([[1828]]ko [[irailaren 8]]a, [[Brewer (Maine)|Brewer]], [[Maine]] – [[1914]]ko [[otsailaren 24]]a, [[Portland (Maine)|Portland]]), [[Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila|AEBetako Gerra Zibileko]] brigadier jeneral bat izan zen.
Nagusiki, [[Gettysburgeko gudua]]n portaera ausarta erakutsi eta Maineko 20. Infanteria Boluntario Erregimenduaren buru zela Round Top muinoa okupatzeagatik ospetsu bilakatu zen, gudu horretan unionisten garaipena lortzeko ezinbesteko ekintzetako bat izan zena. Horren ondorioz, Ohorezko Domina jaso zuen.
Gerra ondorenean, politikan jardun eta 1867-1871 artean, [[Maine]] estatuko 32. gobernadorea izan zen.
{{bizialdia|1828ko|1914ko|Chamberlain, Joshua}}
[[Kategoria:Militar unionistak (AEBetako Gerra Zibila)]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako Armadako jeneralak]]
[[Kategoria:Mainedarrak]]
obtdc0trfk093o8lh4i93uzdam0vy57
Wikiproiektu:Wikipedia guztiek izan beharreko 1.000 artikuluen zerrenda
102
1141661
9994290
9993044
2024-12-09T11:36:28Z
Gotzon
1028
/* Parte-hartzaileak */
9994290
wikitext
text/x-wiki
<onlyinclude>{{infotaula
|above=2024ko iraila
|headerstyle=background-color:#80ff80;
|image1=
{{eserleku|hex=#80ff80|82.46|100|width=285}}
|label1= Laburrak
|data1=<span style="color:#fd0345;">'''18'''</span> (-29)
|label2=Ertainak
|data2='''287''' (=)
|label3=Luzeak
|data3=<span style="color:#20cc20;">'''695'''</span> (+29)
|label4=[[:m:List of Wikipedias by sample of articles|Posizioa]]
|data4=14 (=)
|header10 = Amaitzeko beharko genuke
|data11 = '''{{#expr:floor(((1000-695)/29)/12)}} urte eta {{#expr:((((1000-695)/29/12)-floor(((1000-695)/29)/12)))*12 round 0}} hilabete'''<br/>aurreko hilabeteko erritmoan.<hr/>'''{{#expr:floor((1000-695)/211)}} urte eta {{#expr:((((1000-695)/211)-floor((1000-695)/211)))*12 round 0}} hilabete.'''<br/>azken 12 hilabeteetako erritmoan.
</onlyinclude>
|header20 = Azken aldaketak
|data21 = [https://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:RecentChangesLinked?hidebots=1&hidecategorization=1&hideWikibase=1&target=Wikiproiektu%3AWikipedia+guztiek+izan+beharreko+1.000+artikuluen+zerrenda&limit=50&days=3&enhanced=1&urlversion=2 Ikusi hemen azken aldaketak]
<onlyinclude>}}</onlyinclude>
'''Wikiproiektu''' honen helburua '''Wikipedia guztiek izan beharreko 1.000 artikuluen zerrendako''' artikulu guztiak 30.000 bytetik gora igotzea da. Guztion artean egiten badugu, azkar lor dezakegu erronka, bestela urteak beharko ditugu amaitzeko. Zerrenda honetan hilabetero egoeraren berri emango da.
== Parte-hartzaileak ==
Jarri hemen zure izena artikulu hauek hobetzen lan egin nahi baduzu.
* [[Lankide:Theklan|Theklan]]. Orain lantzen: [[The Beatles]], [[Ozeano Atlantikoa]], [[Esne Bidea]]
* [[Lankide:Birasuegi|Birasuegi]]. Orain lantzen: [[Giuseppe Verdi|Verdi]] eta [[Monoteismo]]
* [[Lankide:Xabier Cañas|Xabier Cañas]]. Orain lantzen: [[Jainismo]] {{egina}}, [[Suezko kanala]] {{egiten}}
* [[Lankide:Patxi Lurra|Patxi Lurra]]
* [[Lankide:Demonocrazy|Demonocrazy]]. Orain lantzen: [[Informazio teknologia]]
* [[Lankide:Joxan Garaialde|Joxan]].
* [[Lankide:Gotzon|Gotzon]]. Orain lantzen: [[Henri Matisse]].
* [[Lankide:Ernestobanpiroa|Ernestobanpiroa]]. Orain lantzen: [[Li Po]], [[Matsuo Bashō]]
* [[Lankide:Hemengoa|Hemengoa]]. Orain lantzen: [[Depresio handia]], [[Homero]]
* [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna (Mentxu Zorita)]]. Orain lantzen: [[Burdin Aroa]]; [[Sergei Eisenstein]]; [[Moises]]
* [[Lankide:Ksarasola|Ksarasola]].
* [[Lankide:ErdiArokoFrera|ErdiArokoFrera]]. Orain lantzen: [[Avizena]], [[Publio Ovidio]]
* [[Lankide:Wayratuta|Wayratuta]].
== Artikuluen luzera ==
{{/Artikuluen luzera}}
[[Kategoria:Wikiproiektuak]]
l3l0w3zdiej34vs5o5aejimbr11iq1v
Faten Hamama
0
1148020
9993881
9854334
2024-12-08T18:52:47Z
Marklar2007
1545
9993881
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Faten Hamama''' ([[Mansura]], [[1931|1931ko]] [[Maiatzaren 27|maiatzaren 27a]] – [[Kairo]], [[2015|2015eko]] [[Urtarrilaren 17|urtarrilaren 17a]]) [[aktore]], [[gidoilari]] eta [[ekoizle]] [[Egipto|egiptoarra]] izan zen.<ref name="bio">{{Cite web|izenburua=Fallece la actriz egipcia Faten Hamama, ícono del cine árabe|egilea=El Espectador|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/agenda/cine/fallece-actriz-egipcia-faten-hamama-icono-del-cine-arab-articulo-538497|accessdate=19 de enero de 2014}}</ref><ref name="Akhbar awards">en árabe {{Cite web|izenburua=جوائز وتكريمات فاتن حمامة [Premios y distinciones recibidos por Faten Hamama]|argitaletxea=''[[Al Akhbar (Lebanon)|Al-Akhbar]]''|data=19 de enero de 2015|url=http://www.al-akhbar.com/node/224098|accessdate=19 de enero de 2015}}</ref>
Bere independentzia eta emakume arabiarren aldeko aktibismoagatik ezaguna, Kairotik Cannesera eta Hollywoodera salto egin zuen.<ref name="Izenik_gabekoa-20240324200209">{{Erreferentzia|izena=Publicado por Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Faten Hamama actriz egipcia|url=https://www.heroinas.net/2015/01/faten-hamama.html|sartze-data=2024-01-18}}</ref>
Interpreterik garrantzitsuenetakoa izan zen 1950eko hamarkadatik 1970eko hamarkadaren hasiera arte.
== Biografia ==
Islameko klase ertain baxuko familia batean jaio zen. 1939an, zazpi urte zituela, lehen aldiz agertu zen pantailan, eta orduan «egiptoar [[Shirley Temple]]» bezala ezagutzen zen.<ref name="Izenik_gabekoa-20240324200209"/> [[Ezz El Dine Zulficar]]rekin ezkondu zen 1947an, 1954ra arte. Urte horretan bertan, [[Omar Sharif]] aktore egiptoarrarekin ezkondu zen, eta harekin hainbat film egin zituen. Bikotea 1974an banandu zen. Nadia Zulfakar eta Tarek Sharifen ama izan zen.<ref name="bio">{{Cite web|izenburua=Fallece la actriz egipcia Faten Hamama, ícono del cine árabe|egilea=El Espectador|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/agenda/cine/fallece-actriz-egipcia-faten-hamama-icono-del-cine-arab-articulo-538497|accessdate=19 de enero de 2014}}</ref>
Faten Hamamak adorea izan zuen 1952ko iraultzaren ondoren Nasserren gobernu autoritarioari aurre egiteko. 1966 eta 1971 artean utzi zuen Egipto, onartu nahi ez zituen inposaketa politikoengatik. Egiptora itzuli zen 1970ean, Nasser hil zenean.<ref name="Izenik_gabekoa-20240324200209"/>
Aktoreak zioenez, publikoak ez zuen onartzen emakumea zineman oso librea izatea. Baina bere ahalegin pertsonala askotan kontrako norabidean izan zen, esan zuenez: “Filmek jendeari hobea izaten lagun diezaioketelako”. Ildo horretan, honako hauek nabarmentzen dira: ''Miss Fatma'' (1952), emakumeak gizarte matxista batean duen papera aldarrikatzen duena, ''La oración del ruiseñor'' (1959), emakume nekazari baten mendekua kontatzen duena, eta ''Oridu Hallan'' (1975), emakumeak dibortzioa eskatzeko duen eskubidearen alde egiten duena. Kontatzen denez, ezkontzari eta dibortzioari buruzko Egiptoko legeak aldarazi zituen filma da.<ref name="Izenik_gabekoa-20240324200209"/>
Hamama 83 urte zituela hil zen.<ref name="bio">{{Cite web|izenburua=Fallece la actriz egipcia Faten Hamama, ícono del cine árabe|egilea=El Espectador|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/agenda/cine/fallece-actriz-egipcia-faten-hamama-icono-del-cine-arab-articulo-538497|accessdate=19 de enero de 2014}}</ref>
== Filmografia ==
{| class="wikitable"
!Urtea
!Nazioarteko izenburua
!Arabierazko izenburua
!Rola
|-
|1939
|''Día feliz''
|''Yawm Said'', يوم سعيد
|Aneesa
|-
|1944
|''Bala en el Corazón''
|''Rossassa Fel Qalb'', رصاصة في القلب
|Najwah
|-
|1946
|''Ángel de la misericordia''
|''Malak al-Rahma'', ملاك الرحمة
|Thoraya
|-
|1947
|''Abu Zayd al-Hilali''
|''Abu Zayd al-Hilali'', أبو زيد الهلالي
|Caliph's daughter
|-
| rowspan="4" |1948
|''The Small Millionaire''
|''Al-Millionairah al-Saghirah'', المليونيرة الصغيرة
|Pilot's girlfriend
|-
|''Immortality''
|''Khulood'', خلود
|Laila / Amal
|-
|''The Two Orphans''
|''Al-Yateematain'', اليتيمتين
|Ne'mat
|-
|''Towards Glory''
|''Nahwa al-Majd'', نحو المجد
|Suhair
|-
| rowspan="3" |1949
|''Chair of Confession''
|''Kursi al-I'tiraf'', كرسي الاعتراف
|Phileberta
|-
|''Lady of the House''
|''Sitt al-Bayt'', ست البيت
|Elham
|-
|''Every House Has a Man''
|''Kul Bayt Lahu Rajel'', كلّ بيت له راجل
|Faten
|-
| rowspan="3" |1951
|''Son of the Nile''
|''Ibn al-Nile'', ابن النيل
|Zebaida
|-
|''Your Day Will Come''
|''Lak Yawm Ya Zalem'', لك يوم يا ظالم
|Ne'mat
|-
|''I'm The Past''
|''Ana al-Madi'', أنا الماضي
|Elham-en alaba
|-
| rowspan="3" |1952
|''House Number 13''
|''Al-Manzel Raqam 13'', المنزل رقم 13
|Nadia
|-
|''Immortal Song''
|''Lahn al-Kholood'', لحن الخلود
|Wafa'
|-
|''Miss Fatimah''
|''Al-Ustazah Fatimah'', الأستاذة فاطمة
|Fatimah
|-
| rowspan="2" |1953
|''A'isha''
|''A'isha'', عائشة
|A'isha
|-
|''Date with Life''
|''Maw'ed Ma' al-Hayat'', موعد مع الحياة
|Amal
|-
| rowspan="6" |1954
|''Pity My Tears''
|''Irham Dmoo'i'', ارحم دموعي
|Amal
|-
|''Traces in the Sand''
|''Athar Fi al-Rimal'', أثار في الرمال
|Ragia
|-
|''The Unjust Angel''
|''Al-Malak al-Zalem'', الملاك الظالم
|Nadia
|-
|''Always with You''
|''Dayman Ma'ak'', دائما معاك
|Tefeeda
|-
|''Date with Happiness''
|''Maw'ed Ma' al-Sa'adah'', موعد مع السعادة
|Ehsan / Amal
|-
|''Struggle in the Valley''
|''Sira' Fi al-Wadi'', صراع في الوادي
|Amal
|-
| rowspan="2" |1955
|''Our Beautiful Days''
|''Ayyamna al-Holwa'', أيامنا الحلوة
|Hoda
|-
|''Love and Tears''
|''Hob Wa Dumoo<nowiki>''</nowiki>'', حب و دموع
|Fatimah
|-
| rowspan="2" |1956
|''Love Date''
|''Maw'ed Gharam'', موعد غرام
|Nawal
|-
|''Struggle in the Pier''
|''Sira' Fi al-Mina'', صراع في الميناء
|Hameedah
|-
| rowspan="3" |1957
|''Road of Hope''
|''Tareeq al-Amal'', طريق الأمل
|Faten
|-
|''Land of Peace''
|''Ard al-Salam'', أرض السلام
|Salma
|-
|''Sleepless''
|''La Anam'', لا أنام
|Nadia Lotfy
|-
| rowspan="3" |1958
|''The Barred Road''
|''Al-Tareeq al-Masdood'', الطريق المسدود
|Fayza
|-
|''The Virgin Wife''
|''Al-Zawjah al-Azra''', الزوجة العذراء
|Mona
|-
|''Lady of the Castle''
|''Sayyidat al-Qasr'', سيدة القصر
|Sawsan
|-
| rowspan="2" |1959
|''Among the Ruins''
|''Bayn al-Atlal'', بين الأطلال
|Mona
|-
|''The Nightingale's Prayer''
|''Doaa al-Karawan'', دعاء الكروان
|Amnah
|-
|1960
|''River of Love''
|''Nahr al-Hob'', نهر الحب
|Nawal
|-
| rowspan="2" |1961
|''I Will Not Confess''
|''Lan A'tref'', لن أعترف
|Amal
|-
|''Don't Set the Sun Off''
|''La Tutf'e al-Shams'', لا تطفئ الشمس
|Layla
|-
|1962
|''The Miracle''<ref name="Izenik_gabekoa_2-20240324200209">{{Erreferentzia|izenburua=انهيار الفنانات بعد دفن سيدة القصر|data=2015-01-20|url=https://web.archive.org/web/20150120004937/http://watanyoum.com/news/art_and_entertainment/id-2974|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-01-19}}</ref>
|''Al-Mu'jiza'', المعجزة
|Layla
|-
| rowspan="4" |1963
|''Cairo'' <small>(USA)</small>
|''Cairo''
|Amina
|-
|''No Time For Love''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=بعد مشوار دام 75 عاماً.. رحيل فاتن حمامة|hizkuntza=ar|url=https://aawsat.com/node/267996|aldizkaria=aawsat.com|sartze-data=2024-01-19}}</ref>
|''La Waqt Lil Hob'', لا وقت للحُب
|Fawziyah
|-
|''The Open Door''
|''Al-Bab al-Maftooh'', الباب المفتوح
|Laila
|-
|''The Last Night''
|''Al-Laylah al-Akheera'', الليلة الأخيرة
|Nadia / Fawziyah
|-
| rowspan="3" |1965
|''The Sin''
|''Al-Haram'', الحرام
|Azizah
|-
|''Story of a Lifetime''
|''Hikayet al-'Omr Kolloh'', حكاية العمر كلّه
|Nadia
|-
|''The Confession''
|''Al-'Itriaf'', الاعتراف
|Nawal
|-
|1966
|''Something in My Life''
|''Shai' Fi Hayati'', شيء في حياتي
|A'ida
|-
|1970
|''The Great Love''
|''Al-Hob al-Kabeer'', الحب الكبير
|Hanan
|-
|1971
|''The Thin Thread''
|''Al-Khayt al-Rfee'', الخيط الرفيع
|Mona
|-
|1972
|''M Empire''
|''Imbratoriyat Meem'', امبراطورية ميم
|Mona
|-
| rowspan="2" |1974
|''My Love''
|''Habibati'', حبيبتي
|Samia
|-
|''I Need a Solution''
|''Oridu Hallan'', أريدُ حلاً
|Fawziyah
|-
|1977
|''Mouths and Rabbits''<ref name="Izenik_gabekoa_2-20240324200209"/>
|''Afwah wa Araneb'', أفواه و أرانب
|Ne'mat
|-
|1979
|''No Condolences for Ladies''
|''Wa La 'Aza'a Lil Sayyidat'', ولا عزاء للسيدات
|Rawya
|-
|1985
|''The Night of Fatima's Arrest''
|''Laylat al-Qabd 'Ala Fatimah'', ليلة القبض على فاطمة
|Fatimah
|-
|1988
|''Sweet Days.. Bitter Days''
|''Yawm Mur Yawm Hilw'', يوم مر.. يوم حلو
|Aisha
|-
|1993
|''Land of Dreams''
|''Ard al-Ahlam'', أرض الأحلام
|Nargis
|}
== Telebista ==
{| class="wikitable"
!Urtea
!Nazioarteko izenburua
!Arabierazko izenburua
!Rola
|-
|1991
|''Miss Hikmat's Conscience'' <small>(miniseries)</small>
|''Dameer Ablah Hikmat'', ضمير أبلة حكمت
|Hikmat
|-
|2000
|''Face of the Moon'' <small>(miniseries)</small>
|''Wajh al-Qamar'', وجه القمر
|Ibtisam al-Bostany
|}
== Aintzatespenak ==
* 2000. urtean, Egiptoko idazle eta kritikarien erakundeak "mendeko izar" izendatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Muere Faten Hamama, icono del cine árabe|egilea=El Periódico|data=18 de enero de 2015|url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/ocio-y-cultura/muere-faten-hamama-icono-del-cine-arabe-3862060|argitaratze-lekua=España|accessdate=19 de enero de 2014}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1931ko|2015eko|Hamama, Faten}}
[[Kategoria:Kairon hildakoak]]
[[Kategoria:Egiptoko emakume aktoreak]]
[[Kategoria:Egiptoko aktoreak]]
88ac3cppepor85hnm4w7eus9gaypsxe
Kategoria:Espainiako xiiak
14
1181585
9993768
9781380
2024-12-08T17:25:07Z
Marklar2007
1545
±[[Kategoria:Xiismo]]→[[Kategoria:Xiiak]]; ±[[Kategoria:Islama Espainian]]→[[Kategoria:Espainiako musulmanak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993768
wikitext
text/x-wiki
[[Kategoria:Xiiak]]
[[Kategoria:Espainiako musulmanak]]
oiylpk92y0ty6h1voeogh0bj5x8bvqg
Azala/Albisteak
0
1181830
9993640
9989182
2024-12-08T16:19:50Z
Ernestobanpiroa
58701
9993640
wikitext
text/x-wiki
<templatestyles src="Azala-Grid/styles.css" />
<div><h3>Albisteak</h3></div>
<div class="albisteak">
<div class="albistea1">
{{Kutxa|link=Damasko erortzea (2024)|image=File:Northwestern_Syria_offensive_(2024),_(Syria).svg|startdate={{data|2024|11|27}}|intro=[[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]ren barruan Siriako oposizioa eta talde [[Jihadismo|jihadistek]] Damasko hartu zuten. [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes, errendituz. }}
</div>
<div class="albistea2">
{{Kutxa|link=ELENek euskara larrialdi linguistikoan|image=File:Oldarraldiaren aurrean euskararekin bat, euskaraz bat..jpg|startdate={{data|2024|11|9}}|intro=Bilbon egin batzar nagusian, [[ELEN_(Hizkuntza_Berdintasunerako_Europako_Sarea)|ELEN elkarteak]] ondorioztatu du [[euskara]] [[UNESCOren_hizkuntza-sailkapena|larrialdi linguistikoan]] dagoela, eta lehentasunez ekinbide bat abian jartzera deitu du.}}
</div>
<div class="albistea3">
{{Kutxa|link=2024ko Ameriketako Estatu Batuetako hauteskunde presidentzialak|image=File:Donald Trump (53911318596).jpg|startdate={{data|2024|11|6}}|intro=[[Donald Trump]]ek irabazi ditu [[2024ko Ameriketako Estatu Batuetako hauteskunde presidentzialak]], [[Kamala Harris]]en aurka lehiatu ostean.}}
</div>
<div class="albistea4">
{{Kutxa|link=2024ko Espainiako tanta hotzak hondamendia eragin zuen|image=File:Veïns ajudant a netejar el fang de la DANA 2024 en Catarroja.jpg|startdate=[[2024]]ko [[urriaren 29]]a|intro=[[2024ko Espainiako tanta hotza]]k txikizioa zabaldu zuen Espainiako hego-ekialdean, bereziki [[Valentziako probintzia]]n. Azaroaren 27ko datuen arabera 230 hildako eta bost desagertu izan ziren.}}
</div>
</div>
spsnaufkica1icshgv2xenuu4jj866c
9993646
9993640
2024-12-08T16:26:14Z
Ernestobanpiroa
58701
9993646
wikitext
text/x-wiki
<templatestyles src="Azala-Grid/styles.css" />
<div><h3>Albisteak</h3></div>
<div class="albisteak">
<div class="albistea1">
{{Kutxa|link=Damasko erortzea (2024)|image=File:Northwestern_Syria_offensive_(2024),_(Syria).svg|startdate={{data|2024|12|8}}|intro=[[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]] osteko mugimenduan, Siriako oposizioa eta talde [[Jihadismo|jihadistek]] [[Damasko erortzea (2024)|Damasko hiriburua okupatu zuten]]. [[Baxar al-Assad]] [[Siria]]ko presidenteak hegazkinez egin zuen ihes.}}
</div>
<div class="albistea2">
{{Kutxa|link=ELENek euskara larrialdi linguistikoan|image=File:Oldarraldiaren aurrean euskararekin bat, euskaraz bat..jpg|startdate={{data|2024|11|9}}|intro=Bilbon egin batzar nagusian, [[ELEN_(Hizkuntza_Berdintasunerako_Europako_Sarea)|ELEN elkarteak]] ondorioztatu du [[euskara]] [[UNESCOren_hizkuntza-sailkapena|larrialdi linguistikoan]] dagoela, eta lehentasunez ekinbide bat abian jartzera deitu du.}}
</div>
<div class="albistea3">
{{Kutxa|link=2024ko Ameriketako Estatu Batuetako hauteskunde presidentzialak|image=File:Donald Trump (53911318596).jpg|startdate={{data|2024|11|6}}|intro=[[Donald Trump]]ek irabazi ditu [[2024ko Ameriketako Estatu Batuetako hauteskunde presidentzialak]], [[Kamala Harris]]en aurka lehiatu ostean.}}
</div>
<div class="albistea4">
{{Kutxa|link=2024ko Espainiako tanta hotzak hondamendia eragin zuen|image=File:Veïns ajudant a netejar el fang de la DANA 2024 en Catarroja.jpg|startdate=[[2024]]ko [[urriaren 29]]a|intro=[[2024ko Espainiako tanta hotza]]k txikizioa zabaldu zuen Espainiako hego-ekialdean, bereziki [[Valentziako probintzia]]n. Azaroaren 27ko datuen arabera 230 hildako eta bost desagertu izan ziren.}}
</div>
</div>
fgdb9d8o78uzap1jnkeen00siot6k6f
Lankide:JJMC89 bot/Commons eguneko irudia
2
1184629
9994063
9993208
2024-12-09T00:07:17Z
JJMC89 bot
71201
Updating Commons picture of the day, [[:c:Template:Potd/2024-12-09 (en)|caption attribution]]
9994063
wikitext
text/x-wiki
<includeonly>{{#switch:{{{1|}}}
|caption=[[:c:en:Xysticus cristatus|Common crab spider]] (''Xysticus cristatus'') female with prey [[:c:en:Carniolan honey bee|Carniolan honey bee]] (''Apis melifera carnica''), a subspecies of the [[:c:en:Western honey bee|western honey bee]]. Near [[:c:en:Bled|Bled]], [[:c:en:Slovenia|Slovenia]].
|#default=Common crab spider (Xysticus cristatus) female with prey Carniolan honey bee (Apis melifera carnica).jpg<!-- FILENAME HERE, e.g. Foo.jpg -->
<!--DON'T EDIT BELOW THIS LINE. IT FILLS OUT THE REST FOR YOU.
-->
}}</includeonly><noinclude>{{Txantiloi dokumentazioa}}</noinclude>
njfhvpg4iwup3uiv150cz00n4txyed2
McKenzie Wark
0
1184685
9993519
9827136
2024-12-08T13:08:08Z
Birasuegi
223
[[Kategoria:Komunistak herrialdearen arabera]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993519
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Euskarazko argitalpenak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Komunistak herrialdearen arabera]]
mrxy5f7bmipk23tgcwplextpkntdn7x
9993520
9993519
2024-12-08T13:10:12Z
Birasuegi
223
[[Kategoria:Komunistak herrialdearen arabera]] kendua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993520
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Euskarazko argitalpenak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
5x0a8ejwl4506qscxbdkitodrxgyfkt
9993521
9993520
2024-12-08T13:10:30Z
Birasuegi
223
[[Kategoria:Australiako komunistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993521
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Euskarazko argitalpenak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
jf637efm1kpb02herijglemhel3nc39
9993523
9993521
2024-12-08T13:19:42Z
Birasuegi
223
9993523
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Euskarazko argitalpenak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], McKenzie Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
jow9tm8x9ayoc2e8ojgcf35shilg9k1
9993564
9993523
2024-12-08T15:17:58Z
Birasuegi
223
Lanen zerrenda gehitu
9993564
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarazko argitalpenak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
3dxq7l26ixwt9anulh39sal2nnbnhf6
9993565
9993564
2024-12-08T15:18:24Z
Birasuegi
223
9993565
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
p095orvqc6vbddy0e2wbj9d47y8kvri
9993866
9993565
2024-12-08T18:42:59Z
Birasuegi
223
9993866
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal Herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki<ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=McKenzie Wark EHn|hizkuntza=eu|data=2024-12-02|url=https://etzi.pm/mckenzie-wark-ehn/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Euskal Herrian 2024ko abenduaren 4tik 10era egindako egonaldian, [[Durango]], [[Donostia]] eta [[Iruñea|Iruñean]] antolatutako aurkezpen eta solasaldietan hartu zuen parte.
Durangon arratsaldean, ''Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz'' solasaldian parte hartu zuen Durangoko museoan, Danele Sarriugarte eta Jokin Azpiazurekin batera, ''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuaren itzultzaile eta hitzostearen egileak urrenez urren. Solasaldiaren ondoren, [[Izar Mendiguren]], [[Sugoi Etxarri]] eta [[Ibai Atutxa|Ibai Atutxak]] gaia solasaldia lokalizatzeko mahaingurua osatu zuten.
Donostian, Tabakaleran izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz, McKenzie Wark-ekin batera {{!}} Tabakalera|url=https://www.tabakalera.eus/eu/herrigintza-militantzia-aktibismoa-intersekzioetan-nabigatuz-mckenzie-wark-ekin-batera/|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Iruñean Katakrak liburudendan euskaratutako liburuaren aurkezpena egin zuen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.versobooks.com/blogs/authors/wark-mckenzie McKenzie Wark Verso Books katalogoan]
* [https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark McKenzie Wark Katakrak liburudendaren orrialdean]
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
rt3gxfnsscw140rxoc3qo9bkd6lac0r
9993898
9993866
2024-12-08T19:10:52Z
Birasuegi
223
9993898
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal Herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki<ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=McKenzie Wark EHn|hizkuntza=eu|data=2024-12-02|url=https://etzi.pm/mckenzie-wark-ehn/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Euskal Herrian 2024ko abenduaren 4tik 10era egindako egonaldian, [[Durango]], [[Donostia]] eta [[Iruñea|Iruñean]] antolatutako aurkezpen eta solasaldietan hartu zuen parte.
Durangon arratsaldean, ''Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz'' solasaldian parte hartu zuen Durangoko museoan, Danele Sarriugarte eta Jokin Azpiazurekin batera, ''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuaren itzultzaile eta hitzostearen egileak urrenez urren. Solasaldiaren ondoren, [[Izar Mendiguren]], [[Sugoi Etxarri]] eta [[Ibai Atutxa|Ibai Atutxak]] gaia solasaldia lokalizatzeko mahaingurua osatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ereñaga|izenburua=McKenzie Wark: «Zer da politika? Nire trans komunitatean, bizirik mantentzea»|hizkuntza=eu|data=2024-12-05|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241205/mckenzie-wark-aurkikuntza-bat-azokan|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Donostian, Tabakaleran izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz, McKenzie Wark-ekin batera {{!}} Tabakalera|url=https://www.tabakalera.eus/eu/herrigintza-militantzia-aktibismoa-intersekzioetan-nabigatuz-mckenzie-wark-ekin-batera/|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Iruñean Katakrak liburudendan euskaratutako liburuaren aurkezpena egin zuen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.versobooks.com/blogs/authors/wark-mckenzie McKenzie Wark Verso Books katalogoan]
* [https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark McKenzie Wark Katakrak liburudendaren orrialdean]
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
6vkxpsrrh2gesublbplzvxuut53w7ax
9993907
9993898
2024-12-08T19:21:29Z
Birasuegi
223
9993907
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal Herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki<ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=McKenzie Wark EHn|hizkuntza=eu|data=2024-12-02|url=https://etzi.pm/mckenzie-wark-ehn/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Euskal Herrian 2024ko abenduaren 4tik 10era egindako egonaldian, [[Durango]], [[Donostia]] eta [[Iruñea|Iruñean]] antolatutako aurkezpen eta solasaldietan hartu zuen parte.
Durangon, abenduaren 5 arratsaldean, ''Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz'' solasaldian parte hartu zuen Durangoko museoan, Danele Sarriugarte eta Jokin Azpiazurekin batera, ''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuaren itzultzaile eta hitzostearen egileak urrenez urren. Solasaldiaren ondoren, [[Izar Mendiguren]], [[Sugoi Etxarri]] eta [[Ibai Atutxa|Ibai Atutxak]] gaia solasaldia lokalizatzeko mahaingurua osatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ereñaga|izenburua=McKenzie Wark: «Zer da politika? Nire trans komunitatean, bizirik mantentzea»|hizkuntza=eu|data=2024-12-05|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241205/mckenzie-wark-aurkikuntza-bat-azokan|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Donostian, abenduaren 7 arratsaldean, Tabakaleran izan zen Wark aurkezpen bira berdinaren baitan, eta Durangoko izenburu bereko solasaldi eta mahainguruan Danele Sarriugarte izan zuen lagun, kasu honetan, [[Kay Subijana]] eta [[Uxue Díez-Guiral|Uxue Díez-Guiralen]] laguntzarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz, McKenzie Wark-ekin batera {{!}} Tabakalera|url=https://www.tabakalera.eus/eu/herrigintza-militantzia-aktibismoa-intersekzioetan-nabigatuz-mckenzie-wark-ekin-batera/|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Solasaldiaren ondoren ospakizunak Beti Boga tabernan jarraitu zuen.
Iruñean, Katakrak liburudendan euskaratutako liburuaren aurkezpena egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark «Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza» {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/agenda/mckenzie-wark-maitasuna-eta-dirua-sexua-0|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.versobooks.com/blogs/authors/wark-mckenzie McKenzie Wark Verso Books katalogoan]
* [https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark McKenzie Wark Katakrak liburudendaren orrialdean]
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
e85ur292gutp1mpsz9016bvh00f3u7t
9993917
9993907
2024-12-08T19:39:05Z
Birasuegi
223
9993917
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Harrera ==
Plano teorikoan, Warken idazkera hiru korronteren testuinguruan ikus daiteke: britainiar ikerketa kulturalak, alemaniar [[teoria kritikoa]] eta frantziar [[Postestrukturalismo|postestrukturalismoa]]. Bere lehen lanek britainiar eta frantziar eraginak uztartu zituzten, Australiako kultura ikasketak globalizazioaren eta komunikabideen teknologia digitalen gaietara zabaltzeko. Bere ondorengo lanek gehiago hartzen dute teoria kritikotik eta [[marxismo]] oso berrikusi batetik. Bitarteko forma berriekin esperimentatuz, entzute-zerbitzariekin hasiz nettime.org eta, ondoren, ''Gamer Theory'' lanerako garatutako web-interfazeekin, bere lanak Geert Lovink eta Mark Amerika bezalako hedabideetako teoriko berriekin gurutzatzen dira.
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuak 2024ko Lambda Literatur Sarirako aurre-aukeratua izan ziren Transgenero Ez-fikzioaren atalean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Them|izenburua=Here Are the Finalists for the 36th Annual Lambda Literary Awards|hizkuntza=en-US|data=2024-03-27|url=https://www.them.us/story/lambda-literary-awards-2024-shortlist-announcement|aldizkaria=Them|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal Herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki<ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=McKenzie Wark EHn|hizkuntza=eu|data=2024-12-02|url=https://etzi.pm/mckenzie-wark-ehn/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Euskal Herrian 2024ko abenduaren 4tik 10era egindako egonaldian, [[Durango]], [[Donostia]] eta [[Iruñea|Iruñean]] antolatutako aurkezpen eta solasaldietan hartu zuen parte.
Durangon, abenduaren 5 arratsaldean, ''Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz'' solasaldian parte hartu zuen Durangoko museoan, Danele Sarriugarte eta Jokin Azpiazurekin batera, ''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuaren itzultzaile eta hitzostearen egileak urrenez urren. Solasaldiaren ondoren, [[Izar Mendiguren]], [[Sugoi Etxarri]] eta [[Ibai Atutxa|Ibai Atutxak]] gaia solasaldia lokalizatzeko mahaingurua osatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ereñaga|izenburua=McKenzie Wark: «Zer da politika? Nire trans komunitatean, bizirik mantentzea»|hizkuntza=eu|data=2024-12-05|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241205/mckenzie-wark-aurkikuntza-bat-azokan|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Donostian, abenduaren 7 arratsaldean, Tabakaleran izan zen Wark aurkezpen bira berdinaren baitan, eta Durangoko izenburu bereko solasaldi eta mahainguruan Danele Sarriugarte izan zuen lagun, kasu honetan, [[Kay Subijana]] eta [[Uxue Díez-Guiral|Uxue Díez-Guiralen]] laguntzarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz, McKenzie Wark-ekin batera {{!}} Tabakalera|url=https://www.tabakalera.eus/eu/herrigintza-militantzia-aktibismoa-intersekzioetan-nabigatuz-mckenzie-wark-ekin-batera/|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Solasaldiaren ondoren ospakizunak Beti Boga tabernan jarraitu zuen.
Iruñean, Katakrak liburudendan euskaratutako liburuaren aurkezpena egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark «Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza» {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/agenda/mckenzie-wark-maitasuna-eta-dirua-sexua-0|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.versobooks.com/blogs/authors/wark-mckenzie McKenzie Wark Verso Books katalogoan]
* [https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark McKenzie Wark Katakrak liburudendaren orrialdean]
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
80x1xhcvedyj83a5r1u6vjhtcn0a45q
9993988
9993917
2024-12-08T21:50:07Z
Birasuegi
223
9993988
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}
'''McKenzie Wark''' ([[Newcastle (Australia)|Newcastle,]] [[Australia]], [[1961]]) australiar jatorriko idazle eta ikertzailea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Katakrak - Liburu-denda, Kafetegia, Argitaletxea, Kooperatiba|url=https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Wark hedabideen teoriari, teoria kritikoari, hedabide berriei eta [[Internazional Situazionista|Internazional Situazionistari]] buruzko ikerketa eta idazlanengatik da ezaguna.. Bere lanik ezagunenak ''Hacker Manifesto'' eta ''Gamer Theory'' dira. Kultura eta hedabideen Ikasketetako irakaslea eta [[Genero-ikasketak|genero ikerketen]] programaren zuzendaria The New Schoolen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark {{!}} Eugene Lang College of Liberal Arts|url=https://www.newschool.edu/lang/faculty/mckenzie-wark/|aldizkaria=www.newschool.edu|sartze-data=2024-05-26}}</ref>
== Bizitza eta lana ==
Australian jaiotako idazle eta ikerlaria da. Sei urte zituenean hil zitzaion ama, aita arduratu zen hiru seme-alaben zaintzaz. Giro komunistetan ibili zen gaztaroan. Unibertsitate ikasketak egin zituen, doktoretza barne. Bi dozena liburu baino gehiago argitaratu ditu 1994tik, Internazional Situazionistaren aditurik handienetako bat da. ''A Hacker Manifesto''k (2004) eta ''Gamer Theory''k (2007) egin zuten ezagun. Situazionismoaz, [[Bideojoko|bideojokoez]], [[Rave|raveez]] eta [[Kapitalismo|kapitalismoaz]] idatzi izan du, saiakera betiere.
2017an agertu zen [[transgenero]] gisa, horren ostean argitaratu ditu ''Reverse Cowgirl'' eta ''Raving'' autofikziozko lanak. gaur egun The New School unibertsitateko hedabide eta kultur ikasketen irakaslea da.
== Harrera ==
Plano teorikoan, Warken idazkera hiru korronteren testuinguruan ikus daiteke: britainiar ikerketa kulturalak, alemaniar [[teoria kritikoa]] eta frantziar [[Postestrukturalismo|postestrukturalismoa]]. Bere lehen lanek britainiar eta frantziar eraginak uztartu zituzten, Australiako kultura ikasketak globalizazioaren eta komunikabideen teknologia digitalen gaietara zabaltzeko. Bere ondorengo lanek gehiago hartzen dute teoria kritikotik eta [[marxismo]] oso berrikusi batetik. Bitarteko forma berriekin esperimentatuz, entzute-zerbitzariekin hasiz nettime.org eta, ondoren, ''Gamer Theory'' lanerako garatutako web-interfazeekin, bere lanak Geert Lovink eta Mark Amerika bezalako hedabideetako teoriko berriekin gurutzatzen dira.
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuak 2024ko Lambda Literatur Sarirako aurre-aukeratua izan ziren Transgenero Ez-fikzioaren atalean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Them|izenburua=Here Are the Finalists for the 36th Annual Lambda Literary Awards|hizkuntza=en-US|data=2024-03-27|url=https://www.them.us/story/lambda-literary-awards-2024-shortlist-announcement|aldizkaria=Them|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitaratutako lanak ==
* ''Virtual Geography: Living With Global Media Events'' (Indiana University Press, 1994)
* ''The Virtual Republic: Australia's Culture wars of the 1990s'' (Allen & Unwin, 1997)
* Ray Edgar and Ashley Crawford (eds) ''Transit Lounge'' (Fine Art Publishing, 1998 – includes several of Wark's ''21C'' essays).
* ''Celebrities, Culture and Cyberspace'' (Pluto Press Australia, 1999)
* ''Readme!'' Josephine Bosma et al. (eds) (Autonomedia, 1999)
* ''Dispositions'' (Salt Publishing, 2002)
* ''Speed Factory'', with Bernard Cohen, John Kinsella and Terri-Ann White (Fremantle Arts Centre Press, 2002)
* ''A Hacker Manifesto'' (Harvard University Press, 2004; Spanish translation: ''Un Manifiesto Hacker'', Alpha Decay, Barcelona, 2006)
* ''GAM3R 7H30RY'' (Institute for the Future of the Book, 2006)
* ''Gamer Theory'' (Harvard University Press, 2007)
* ''50 Years of Recuperation of the Situationist International'' (Princeton Architectural Press, 2008)
* ''The Beach Beneath the Street: The Everyday Life and Glorious Times of the Situationist International'' (Verso, 2011)
* ''Telesthesia: Communication, Culture and Class'' (Polity, 2012)
* ''Excommunication: Three Inquiries in Media and Mediation'' (with Alexander R. Galloway and Eugene Thacker) (University of Chicago Press, 2013)
* ''The Spectacle of Disintegration'' (Verso, 2013)
* ''Molecular Red: Theory for the Anthropocene'' (Verso, 2015)
* ''I'm Very Into You: Correspondence 1995-1996'', with Kathy Acker (Semiotexte 2015)
* ''General Intellects: Twenty-One Thinkers for the Twenty-First Century'' (Verso, 2017)
* ''Capital Is Dead: Is This Something Worse?'' (Verso, 2019)
* ''Reverse Cowgirl'' (Semiotext(e), 2020)
* ''Sensoria: Thinkers for the Twenty-first Century'' (Verso, 2020)
* ''Philosophy for Spiders: On the Low Theory of Kathy Acker'' (Duke University Press, 2021)
* ''Raving'' (Duke University Press 2023)
* ''Love and Money, Sex and Death'' (Verso Books 2023)
== Euskarari ekarriak ==
''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' lana euskaraz argitaratu zuen [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak Liburuak argitaletxeak]] 2024ko maiatzean, [[Danele Sarriugarte|Danele Sarriugartek]] egindako itzulpenarekin eta [[Jokin Azpiazu|Jokin Azpiazuren]] hitzostearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Warken ‘Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza' plazaratu du Katakrakek|hizkuntza=eu|data=2024-05-16|url=https://www.berria.eus/kultura/mckenzie-warken-maitasuna-eta-dirua-sexua-eta-heriotza-plazaratu-du-katakrakek_2125268_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-05-26}}</ref> Warkek euskaraz argitaratutako lehen lana izan da.
== Mckenzie Wark Euskal Herrian 2024ko abenduan ==
Euskal Herrian euskara, pentsamendua eta teknologia libreen alde lana egiten duten eragile talde batek, [[Badalab]], [[Jakin]], [[Euskalgintzaren Kontseilua]], [[Katakrak (kooperatiba)|Katakrak]], [[Tabakalera]] eta [[TEKS]], Wark Euskal herrira ekarri zuten, azken liburua aitzaki<ref>{{Erreferentzia|izena=Gorka|abizena=Julio|izenburua=McKenzie Wark EHn|hizkuntza=eu|data=2024-12-02|url=https://etzi.pm/mckenzie-wark-ehn/|aldizkaria=etzi.pm|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, herrigintzaz, militantziaz eta aktibismoaz hitz egitera, intersekzioetan ematen diren ildoak oinarri hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark Euskal Herrian – Badalab.eus|hizkuntza=eu-ES|data=2024-11-27|url=https://badalab.eus/mckenzie-wark-euskal-herrian/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Euskal Herrian 2024ko abenduaren 4tik 10era egindako egonaldian, [[Durango]], [[Donostia]] eta [[Iruñea|Iruñean]] antolatutako aurkezpen eta solasaldietan hartu zuen parte.
[[Fitxategi:McKenzie Wark EHn Tabakalera 1.jpg|thumb|McKenzie Wark Tabakaleran Danele Sarriugarte Kay Subijana eta Uxue Diez-Guiral solasaldi kide dituela]]
Durangon, abenduaren 5 arratsaldean, ''Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz'' solasaldian parte hartu zuen Durangoko museoan, Danele Sarriugarte eta Jokin Azpiazurekin batera, ''Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza'' liburuaren itzultzaile eta hitzostearen egileak urrenez urren. Solasaldiaren ondoren, [[Izar Mendiguren]], [[Sugoi Etxarri]] eta [[Ibai Atutxa|Ibai Atutxak]] gaia solasaldia lokalizatzeko mahaingurua osatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Ereñaga|izenburua=McKenzie Wark: «Zer da politika? Nire trans komunitatean, bizirik mantentzea»|hizkuntza=eu|data=2024-12-05|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241205/mckenzie-wark-aurkikuntza-bat-azokan|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Donostian, abenduaren 7 arratsaldean, Tabakaleran izan zen Wark aurkezpen bira berdinaren baitan, eta Durangoko izenburu bereko solasaldi eta mahainguruan Danele Sarriugarte izan zuen lagun, kasu honetan, [[Kay Subijana]] eta [[Uxue Díez-Guiral|Uxue Díez-Guiralen]] laguntzarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herrigintza, militantzia, aktibismoa. Intersekzioetan nabigatuz, McKenzie Wark-ekin batera {{!}} Tabakalera|url=https://www.tabakalera.eus/eu/herrigintza-militantzia-aktibismoa-intersekzioetan-nabigatuz-mckenzie-wark-ekin-batera/|aldizkaria=www.tabakalera.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Solasaldiaren ondoren ospakizunak Beti Boga tabernan jarraitu zuen.
Iruñean, Katakrak liburudendan euskaratutako liburuaren aurkezpena egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=McKenzie Wark «Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza» {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/agenda/mckenzie-wark-maitasuna-eta-dirua-sexua-0|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.versobooks.com/blogs/authors/wark-mckenzie McKenzie Wark Verso Books katalogoan]
* [https://katakrak.net/eus/argitaletxea/autorea/mckenzie-wark McKenzie Wark Katakrak liburudendaren orrialdean]
{{bizialdia|1961eko||Wark, McKenzie}}
[[Kategoria:Australiako komunistak]]
[[Kategoria:Australiako soziologoak]]
kyaqqbvvef6lw2brnwldemnvqky8e53
Atari:Hezkuntza/Ikusgela/Ludwig Wittgenstein
100
1185024
9994192
9944295
2024-12-09T09:24:44Z
Demonocrazy
1830
9994192
wikitext
text/x-wiki
{{PAGEBANNER:Ikusgela-Bideo azala - filosofia.png|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela#Filosofia|pgname=Ludwig Wittgenstein|toc=yes}}
[[Fitxategi:Ikusgela - Ludwig_Wittgenstein.webm|center|frameless|960px|thumbtime=491]]
Bideo honetan [[Ludwig Wittgenstein]] filosofoaren pentsamendua aztertu dugu.
== [[Fitxategi:Ikusgela-logoa.png|20px]] Edukien arduradunak ==
* '''Eduki arduraduna:''' [[Markos Zapiain]].
* '''Eduki kontrastea:''' Enrique Clemente Morán.
* '''Koordinazioa:''' [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea]].
* '''Bideoa:''' [[Hiru Damatxo]].
* '''Gidoia:''' Lander Arretxea.
*''' Edizioa:''' Elba Berganza.
* '''Off ahotsa:''' [[Klara Badiola]].
* '''Soinu teknikaria:''' Iñigo Etxarri (IN Estudioa).
* '''Eskerrak:''' Joxe Azurmendi Katedra, [[Agora Filosofia Elkartea]] eta Bieuse Elkartea.
== Lotutako artikuluak ==
* [[Ludwig Wittgenstein]]
== Erabilitako irudiak ==
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:35._Portrait_of_Wittgenstein.jpg Moritz Nähr, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Helene,_Ludwig,_Hermine,_Paul_und_Margarethe_Wittgenstein_OeNB_5086848_(A).jpg Deutsch: Johann Horváth (Giovanni Horvath) (19th centurydate QS:P,+1850-00-00T00:00:00Z/7 – 20th centurydate QS:P,+1950-00-00T00:00:00Z/7) Berufsfotograf in Wien, der im Atelier Adèle begann und sich in den 1890er Jahren selbständig machte und bis in die 1920er tätig war. Erster Eintrag in Adolph Lehmann's allgemeiner Wohnungs-Anzeiger, Jg. 1897, Band 1, Branchenverzeichnis S. 684: Horvath Giovanni III. Rennweg 57. Letzter Eintrag in Adolph Lehmann's allgemeiner Wohnungs-Anzeiger, Jg.1924, Band 2, Branchenverzeichnis S. 682 Horvath Giovanni III. Rennweg 57., Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Photos_from_Wittgenstein%27s_Family_album.jpg Moritz Nähr, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ludwig_Wittgenstein_(cropped).jpg Moritz Nähr, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:10._Ludwig_Wittgenstein,_aged_about_eighteen.jpg AnonymousUnknown author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wittgenstein_with_friends_drinking_coffee.jpg See page for author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gedenktafel_Ludwig_Wittgenstein.jpg Christian Wirth, CC BY-SA 3.0 AT>, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:6._Ludwig,_aged_nine.jpg AnonymousUnknown author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ludwig_as_a_child.jpg AnonymousUnknown author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wittgenstein_family_Vienna_1917.jpg AnonymousUnknown author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1._The_infant_Ludwig_Wittgenstein.jpg See page for author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nordbahnhof_Ansicht_1900.jpg See page for author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:27._Wittgenstein%E2%80%99s_military_identity_card_during_the_First_World_War.jpg Vienna Kriegsarchiv, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Book_Tower_-_Idiom_IMG_2520.JPG Deror_avi, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Freedom_for_Yusuf,_Graben,_Vienna.jpg Herzi Pinki, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:President_Richard_Nixon_Speaking_during_a_Television_and_Radio_Broadcast_Press_Conference.gif Series: Nixon White House Photographs, 1/20/1969 - 8/9/1974Collection: White House Photo Office Collection (Nixon Administration), 1/20/1969 - 8/9/1974, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Joan_Baez_singing_in_concert_1981.jpg Ze Cecato, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:THE_VIEW_(Virtual_Reality).jpg Wade Sisler, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Peaches_(27685873850).jpg Levi Manchak, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_posture_of_school_children,_with_its_home_hygiene_and_new_efficiency_methods_for_school_training_(1913)_(14778499562).jpg Internet Archive Book Images, No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hitler_at_school_in_1901.jpg jstor.org, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Adolf_Hitler_and_Ludwig_Wittgenstein_at_school_in_September_1900.jpg https://catalog.archives.gov/id/162123894, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1900_Linz_Landungsplatz.png Wolfgang Sauber, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Aurora_(1920)_(14784807943).jpg Manchester College (North Manchester, Ind.), No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bertrand_Russell_photo.jpg Bassano Ltd, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:St._John%27s_College,_Cambridge,_England-LCCN2002696460.jpg Photochrom Print Collection, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Noise_(7762425986).jpg 1950sUnlimited, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sonny_Clay_Band,_Australia,_1928.jpg Sam HoodSam Hood, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dance,_music,_happiness,_Hungarian_folk_song,_men,_partying,_drinking_Fortepan_8139.jpg FOTO:Fortepan — ID 8139: Adományozó/Donor: Unknown. archive copy at the Wayback Machine, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Elephant%27s_tea_party,_Robur_Tea_Room,_24_March_1939,_by_Sam_Hood_(8739115901).jpg Sam Hood., Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pierre_Filloeuil_-_House_of_Cards_-_1995.265_-_Cleveland_Museum_of_Art.tif Cleveland Museum of Art, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_Touche_Lennui_1893.jpg Gaston La Touche, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Essefjord,_Balholm,_Sognefjord,_Norway_LOC_3174197531.jpg The Library of Congress, No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:-Carpenter_Sawing_a_Plank_of_Wood-_MET_DP700342.jpg Metropolitan Museum of Art, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Retrato_de_um_soldado_1.jpg Gabriel Dorneles Private Collection, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thomas_Edison_in_the_Chemistry_Laboratory_writing_in_his_notebook_about_rubber_experiments._(d1857f0fb1de47f0b31dd6ca657964f5).jpg English: NPGallery, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:George_Bernard_Shaw_notebook.jpg See page for author, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ultuna_-_Nordiska_museet_-_NMAx.0000417.tif Nordiska museet (Nordic Museum), CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Einstein_1921_by_F_Schmutzer_-_restoration.jpg See file page for creator info.
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gardener_pushing_lawn_mower,_posed_to_illustrate_Rudyard_Kipling%27s_poem_The_Glory_of_the_Garden_LCCN00651261.tif Johnston, Frances Benjamin, 1864-1952, photographer, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vickers_machine_gun_in_the_Battle_of_Passchendaele_-_September_1917.jpg Ernest Brooks, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ludwig_Wittgenstein%27s_Tractatus_logico-philosophicus_book_cover_in_the_Standard_Books%27s_edition.jpg Standard Ebooks, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chad_Hord_Thumbs_Up_after_winning_2011_AMSOIL_Cup.jpg I, the copyright holder of this work, hereby publish it under the following license:, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# Vídeo de Pixabay: https://www.pexels.com/es-es/video/exhibicion-de-fuegos-artificiales-en-la-noche-855431/
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:AGRICULTURE_DEPARTMENT._%27JESSIE_WILSON%27_CHRYSANTHEMUM._MARTIN_GRANER,_GARDENER_LCCN2016865014.jpg Harris & Ewing, photographer, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Architecten_ir._K._Polg%C3%A1r_en_architect_Werner.jpg Unknown authorUnknown author (Download by Agaath on 2021-01-26), CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Geography_Lesson_or_%22The_Black_Spot%22.jpg Albert Bettannier, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Girton_College,_Cambridge,_England,_1890s.jpg See file page for creator info.
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ludwig_Wittgenstein_-_Philosophical_Investigations,_1953.jpg Basil Blackwell, Oxford, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wren_Library,_Trinity_College,_Cambridge_University.jpg Photos taken for William Winfield; uploaded by Kimberlyblaker, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Makhrj_7_series_-_Mar_21,_2020_(0222).jpg MBC1, CC BY 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1939_Harrison_map_of_Europe.jpg Various, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Aeroflot_Airbus_A330_Kustov.jpg Sergey Kustov, CC BY-SA 3.0 GFDL, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tadeusz_Andersz.jpg Autor nieznany, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Minutes_of_Executive_Board_of_Indiana_Association_of_Spiritualists,_1921-1945_-_DPLA_-_9b2b737a888e2cf5dd6a2b430c9c2bf7_(page_333).jpg Camp Chesterfield, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Big_Book_Art_-_DPLA_-_b685a011114746820c709812509e4b59_(page_11).jpg Columbus Metropolitan Library, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D9%85%D8%AE%D8%B7%D9%88%D8%B7%D8%A7%D8%AA_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9_%D9%82%D8%AF%D9%8A%D9%85%D8%A9.jpg Usamasaad, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kolozsv%C3%A1ry_Talking_People.jpg Lajos Kolozsváry, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikimedia_Commons_Reconciliation_Service_illustration.svg Sandra Fauconnier, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wen_interessiert%27s%3F.png graphicrecording.cool im Auftrag von Wikimedia Deutschland e.V. In Absprache mit den Autorinnen sind vollumfänglich alle Nachverwertungsrechte geklärt und werden zur Verfügung gestellt., CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_car_crash_1960_(JOKAMT2On14-2).tif Erkki Voutilainen, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Otahuna,_1911.jpg The weekly press, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spring_City_Marian_-_NARA_-_281312.jpg National Archives and Records Administration, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:I_have_an_idea_that....._just_...._might...._work!.jpg Marc Levin, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Toy_car_(AM_1996.165.108-2).jpg Auckland Museum, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Model,_BK-KOG-2616.jpg Rijksmuseum, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Toys_2013-056-056_(15406744708).jpg Studio Alijn, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Proceso_de_Bresci.jpg Gennaro d'Amato, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Segovia_maqueta_JMM.JPG No machine-readable author provided. Josemanuel assumed (based on copyright claims)., CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:New_Orleans_-_Hollie_in_blue_on_Napoleon_Avenue_02.jpg Infrogmation of New Orleans, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Al%C3%ADk_the_dog_-_rubber_squeaking_toy_-_design_Libu%C5%A1e_Niklov%C3%A1_1956_Gumotex_B%C5%99eclav.jpg LToman, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Check_dis.png ddog, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:N534_Carlos_Bustos_pintando_cuadro_de_Federico_Gard.jpg Cesarbustos, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Henri_Fantin-Latour_-_Still_life_(primroses,_pears_and_promenates)_-_Google_Art_Project.jpg Henri Fantin-Latour, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Den_Haag_-_Mauritshuis_-_Abraham_Govaerts_(1589-1626)_-_Wooded_Landscape_with_Hunters_and_Fortune_Teller_1612.jpg Txllxt TxllxT, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stars.mobilecam.MotoOneAction.manual.mode.jpg Eye.tino peter, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rotating_earth_animated.gif NASA Goddard Space Flight CenterImage by Reto Stöckli (land surface, shallow water, clouds)Enhancements by Robert Simmon (ocean color, compositing, 3D globes, animation)(conversion to gif Jahobr), Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Human_body_by_rua.jpg Rua Ishtay, CC0, Wikimedia Commons bidez
# Vídeo de Oleg Gamulinskii: https://www.pexels.com/es-es/video/mezcla-de-diferentes-colores-de-tinta-en-liquido-2421545/
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Conscience_and_law.jpg Johannes Otto Först (cropped by Marcel Douwe Dekker), Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Schmooster_art_-_PaperFlowers.jpg schmooster, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:L%E2%80%99Amour_des_%C3%A2mes_(1900)_-_Jean_Delville.jpg Jean Delville, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Andr%C3%A9_Roosenburg.jpg Nationaal Archief, No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Verified-Badge-300x300.png Ebistan, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:William_Blake_-_The_Soul_Exploring_the_Recesses_of_the_Grave.jpg William Blake, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raffael_058.jpg Raphael, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alice_par_John_Tenniel_25.png John Tenniel, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Thinker_at_the_Cleveland_Museum_of_Art_(16662152454).jpg Erik Drost, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leimershof_7._US-Car-Treffen_1938_Ford_truck-20230909-RM-164417.jpg Ermell, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lions_Family_Portrait_Masai_Mara.jpg Benh LIEU SONG, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Philippe_Pinel_and_his_family_by_Julie_Forestier.jpg Marie-Anne-Julie Forestier, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Shelley_family_1930%27s_with_Rex.jpg Helenaver, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lung_X-ray.jpg Sudraben, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fruitbowlwithmelons.jpg Mauro David, CC BY 2.5, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Evening_shoes_MET_CI42.78ab_F.jpg I. Miller, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mae_Carol_Jemison.jpg NASA, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Our_bird_friends;_containing_many_things_young_folks_ought_to_know-and_likewise_grown-ups_(1908)_(14565798049).jpg Internet Archive Book Images, No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jan_van_Bijlert_-_The_Rejected_Offer.jpg Jan van Bijlert, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_mimica_degli_antichi_Andrea_de_Jorio_fig._21.png Gaetano Gigante, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Susanna_and_the_Elders_(1610),_Artemisia_GentileschiFXD.jpg Artemisia Gentileschi, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1742_Homann_Heirs_Map_of_Italy_-_Geographicus_-_Italia-homannheirs-1742.jpg Johann Homann, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thumb_up_black_white_male.jpg Guido van Nispen, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# By http://ase.signum.sns.it/foto_RS.html, PD-Italy, https://en.wikipedia.org/w/index.php?curid=5464736
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:FIFA_Women%27s_World_Cup_Qualification_Italy_-_Belgium,_2018-04-10_0559.jpg Threecharlie, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Serafino_a_Buenos_Aires.jpg Serafino: il tifoso per professione, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Saturday_night_gathering_of_the_members_of_the_Venetia_Giulia_8d12570v.jpg Marjory Collins, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Drill_instructor_at_the_Officer_Candidate_School.jpg John Kennicutt, U.S. Marine Corps, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Godward_Idleness_1900.jpg John William Godward, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tools_used_on_Brazil%27s_Nordest.jpg Wilfredo Rafael Rodriguez Hernandez, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Usain_Bolt_100_m_heats_Moscow_2013.jpg Erik van Leeuwen, attribution: Erik van Leeuwen (bron: Wikipedia)., GFDL <http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html>, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A_single_white_feather_closeup.jpg Joao Estevao Andrade de Freitas, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:P%C3%A1rvada_de_palomas.jpg Tere01ch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Little_Red_Riding_Hood_-_J._W._Smith.jpg Jessie Willcox Smith (1863 – 1935), Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lagunak_jaten_fotocar_historikoa.jpg Joxemai, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:San_Juan_jaiak_1996-1_(96-249).jpg Aiurri, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1983-Nafarroa_oinez-31.jpg Ttipi-Ttapa, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# <a href="https://es.vecteezy.com/png-gratis/jail">Jail PNGs por Vecteezy</a>
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:PRIVATE_PROPERTY_KEEP_OUT_-_geograph.org.uk_-_5010717.jpg PRIVATE PROPERTY KEEP OUT by Mike Quinn, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Book_Tower_-_Idiom_IMG_2516.JPG Deror_avi, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:American_Football_EM_2014_-_AUT-DEU_-_184.JPG AleXXw, CC BY-SA 3.0 AT>, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scrabble_-_Dutch_letter_distribution_(before_1998).jpg Niamor1484, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lietuvi%C5%A1kos_kalbos_gramatika_(Grammar_of_the_Lithuanian_language)_by_Jonas_Jablonskis,_published_in_Til%C5%BE%C4%97_in_1901.jpg Jonas Jablonskis (1860–1930). Petras Kriaušaitis is his nickname., Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chessboard_Sigismund_III_Vasa.jpg Bornholm, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# De MichaelMaggs - Trabajo propio, CC BY-SA 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3318732
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Two_oldtimers_playing_chess_on_a_Central_Park_bench_in_New_York_City,_05-1946_-_NARA_-_541889.jpg National Archives at College Park, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mosca_(1-06-02-000-11221-00-00-02).jpg Museu Paulista collection, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Silhouette_of_Pregnant_Woman.png mahalie stackpole from seattle, USA, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Juego_de_letras.jpg Pipirafa, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Typhoid_inoculation2.jpg John Vachon(w) for the United States Farm Security Administration(w), Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Surgery)_-16_LCCN2016846438.jpg National Photo Company Collection, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Book_of_heavenly_teachings_(1912)_(14760775444).jpg Internet Archive Book Images, No restrictions, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sopa_de_letras_f%C3%BAtbol-2.png Luis Miguel Bugallo Sánchez (http://commons.wikimedia.org/wiki/User:Lmbuga), CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mathieu_Lacharit%C3%A9.JPG Jonathan Richer, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://es.pngtree.com/freepng/cylindrical-glassware-sealed-bottle_5817693.htm Imagen PNG de es.pngtree.com
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mask_Diabo_of_Portugal_used_on_folk_fest_and_rituals.jpg Wilfredo Rafael Rodriguez Hernandez, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dance._Thumbs_up_Ballet_BAnQ_P48S1P08915.jpg Conrad Poirier, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cumulus_cloud.jpg https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/Cumulus_cloud.jpg
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dame_(Alice)_Ellen_Terry_(%27Choosing%27)_by_George_Frederic_Watts.jpg George Frederic Watts, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Euskatazko_hiztegiak_%22Txillardegi_Liburutegian%22.jpg Ksarasola, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thomas_Cole_-_The_Voyage_of_Life_Childhood,_1842_(National_Gallery_of_Art).jpg Thomas Cole, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Yellow_lemon_cut_in_half.jpg Annatsach, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cath%C3%A9drale_Saint-Maurice_de_Vienne_-_Duchemin.jpg Émile Duchemin, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rijks_Museum_Library.jpg Michael D Beckwith, CC0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:New_Orleans_City_of_Old_Romance_and_New_Opportunity_Crop_p_23_Moneybags.jpg Southern Railway System, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:John_Temperley_Gray,_Notebook,_1862-88_Wellcome_L0027889.jpg See page for author, CC BY 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:AGBell_Notebook.jpg Alexander Graham Bell, Domeinu publikoa, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Good_or_bad.jpg Retrogamepapa, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Savelli-metafisica.jpg Silvano Palazzese, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jaime_Colson_Figuras_Metaf%C3%ADsicas.jpg Jaime Colson, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Agbogho_Mmuo,_2020,_oil_on_canvas,_150_x_137.5cm.png Emmanuel Nwachukwu, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Art,_surrealism,_cubism,_metaf%C3%ADsica_del_ser,_Gast%C3%B3n_Char%C3%B3,_artwork,_char%C3%B3_art,_cubism,_expressionism,_mix_media,_new_art,_contemporary_art,_emerging_artists.jpg Gastoncharo, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# <a href='https://es.pngtree.com/freepng/metal-mesh-fence-with-steel-spiral-barbed-wire_5323188.html'>Imagen PNG de es.pngtree.com/</a>
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Colosseo_2020.jpg FeaturedPics, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Saturnia_pavonia_MHNT_CUT_2011_0_439_female_Mussidan.jpg Muséum de Toulouse, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# Vídeo de Pavel Danilyuk: https://www.pexels.com/es-es/video/carretera-naturaleza-sin-rostro-deporte-5789979/
# Vídeo de Miguel Á. Padriñán: https://www.pexels.com/es-es/video/vista-en-primer-plano-de-los-radios-y-el-cubo-de-una-bicicleta-1793482/
# Foto de Skitterphoto: https://www.pexels.com/es-es/foto/alfabeto-carta-cartas-cristal-695571/
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Collage_serie_7.jpg Kikeyø.collage, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alter_Ego,_by_Marion_Adnams,_oil_on_board,_1945.jpg Derby Museums, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Crossword_(6857403699).jpg Craig Sunter from Manchester, UK, CC BY 2.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Crossword_puzzle_with_lady_in_black_coat.jpg Autopilot, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons bidez
# https://commons.wikimedia.org/wiki/File:MASK,_MASK,_MASK_-_OIL_PAINTING_BY_RAJASEKHARAN.jpg Rajasekharan Parameswaran, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons bidez
dd7dwn1kg0b0ds0wjav9uq08f0i6lz5
Athletic 2024-25
0
1186934
9993816
9992210
2024-12-08T17:57:05Z
Daeri
16654
/* Liga */
9993816
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|97-6-11
|Harrobia
|196
|0
|2018
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|96-8-4
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|10
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|99-7-5
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|121
|5
|2021
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|00-4-29
|Harrobia
|71
|3
|2022
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|95-1-24
|Harrobia
|237
|3
|2016
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'91
|93-5-21
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|218
|10
|16-17,17-18,19
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-7-4
|[[Torino FC|Torino]]
|189
|31
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'88
|00-4-25
|Harrobia
|173
|33
|2019
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|94-6-15
|Harrobia
|441
|105
|2014
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'81
|02-7-12
|Harrobia
|141
|22
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-8-16
|[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
|14
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'88
|96-9-12
|Harrobia
|101
|28
|18-19,22
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'87
|00-12-26
|Harrobia
|52
|0
|2021
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|97-1-30
|Harrobia
|120
|3
|17-22,24
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|93-5-24
|[[Danok Bat]]
|250
|4
|2015
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|93-8-6
|Harrobia
|61
|1
|11-13,23
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref>
|
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'81
|90-2-10
|Harrobia
|212
|14
|2018
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'82
|89-4-14
|[[Deportivo Alavés|Alaves]]
|548
|38
|2009
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|99-5-6
|[[Real Sociedad]]
|3
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-25
|Harrobia
|52
|2
|2023
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'82
|89-8-14
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|187
|11
|11-14,22
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|03-3-5
|Harrobia
|21
|2
|21-22,24
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref>
|
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|03-11-13
|Harrobia
|25
|1
|2023
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'79
|01-2-8
|Harrobia
|50
|2
|2023
|2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-9-1
|Harrobia
|5
|0
|2024
|2027
|
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|05-1-17
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|03-3-29
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref>
|
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|03-6-22
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
-->
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-6-22
|[[Osasuna]]
|7
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref>
|
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'82
|05-11-14
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-10-30
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref>
|
|-
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja.
* <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small>
=== Lagatakoak ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'85
|03-1-27
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref>
|
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|02-3-19
|Harrobia
|1
|0
|23-24
|2026
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-11-15
|Harrobia
|82
|0
|19-23
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref>
|
|-
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'83
|01-10-12
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|27
|2
|22-24
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-9-29
|[[Eibar KE|Eibar]]
|0
|0
|Inoiz
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref>
|
|-
|}
<!--
=== Baja Neguan ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
| Fitxaketa
| 15.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Bilbao Athletic]]
| 1.taldera igo
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Lagatua
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| Erretiratua
|
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]]
| Fitxaketa
| 500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Real Zaragoza|Zaragoza]]
| Lagatua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
!colspan="4"|Superkopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']]
| 10/8|| 627'|| 0|| 1|| 6/4|| 356'|| 0|| 1|| || || || || 4/4|| 271'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]
| 18/16|| 1484'|| 2|| 0|| 13/11|| 1044'|| 2|| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 440'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']]
| 14/14|| 1205'||2
| 0|| 9/9|| 755'||1
| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| '''45'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']]
| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']]
| 10/4|| 397'|| 0|| 0|| 9/4|| 363'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| -
| -
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']]
| '''20'''/12|| 1098'|| 3|| '''5'''|| '''15'''/10|| 874'|| 3|| '''4'''|| || || || || '''5'''/2|| 224'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]
| 16/13|| 1015'|| '''8'''|| 0|| 13/11|| 849'|| '''7'''|| 0|| || || || || 3/2|| 166'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]
| '''20'''/'''19'''|| '''16'''<nowiki/>'''23<nowiki/>''''|| 5|| 4|| '''15'''/'''14'''|| '''12'''<nowiki/>'''07''''|| 3|| '''4'''|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 416'|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]
| 19/16|| 1388'|| 2|| '''5'''|| 14/12|| 1044'|| 1|| 3|| || || || || '''5'''/4|| 344'|| 1|| '''2'''|| -|| -|| -|| -
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']]
| 14/6|| 572'|| 1|| 0|| 11/4|| 429'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]
| 19/13|| 1110'|| 5|| 3|| '''15'''/9|| 793'|| 4|| 2|| || || || || 4/4|| 317'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']]
| 17/17|| 1477'|| (11)|| 0|| 13/13|| 1117'|| (9)|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']]
| 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]
| 8/4|| 385'|| 0|| 0|| 7/4|| 371'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 14'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]
| 17/13|| 1037'|| 0|| 1|| 12/8|| 660'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 375'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]
| 17/14|| 1270'|| 0|| 0|| 13/10|| 910'|| 0|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 16/10|| 999'|| 0|| '''5'''|| 12/9|| 820'|| 0|| '''4'''|| || || || || 4/1|| 179'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']]
| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
| '''20'''/4|| 570'|| 0|| 2|| '''15'''/3|| 419'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/1|| 151'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']]
| 13/2|| 359'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''5'''/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']]
| 4/1|| 158'|| 1|| 0|| 2/1|| 97'|| 0|| 0|| || || || || 2/0|| 61'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']]
| 15/10|| 874'|| 1|| 0|| 13/9|| 787'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']]
| 17/13|| 1003'|| 2|| 0|| 13/9|| 711'|| 1|| 0|| || || || || 4/4|| 292'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']]
| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']]
| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']]
| 7/6|| 499'|| 1|| 1|| 6/5|| 423'|| 0|| 0|| || || || || 1/1|| 76'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
-->
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)'''
| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|}
''Jokalariak guztira: 28''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}}
{{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]]
|[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1]
|[[Javier Martón|Martón]] 54'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1]
|[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]]
|[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0]
|
|[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 1]]a
|[[Eibar KE|Eibar]]
|[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Osasuna]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra)
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 7]]a
|[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]
|[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2]
|[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[VfB Stuttgart|Stuttgart]]
|[[MHPArena]], [[Stuttgart]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0]
|
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 15]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 27'
|47.845
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42'
|46.448
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0]
|[[Beñat Prados|Prados]] 45'
|48.644
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|4
|[[Abuztuaren 31]]
|[[Atletico Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1]
|
|48.617
|14.
|- bgcolor="#ddffdd"
|5
|[[Irailaren 15]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76'
|25.908
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 19]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75'
|8.304
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|6
|[[Irailaren 22]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80'
|48.373
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|8
|[[Irailaren 29]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1]
|[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36'
|48.288
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 41'
|13.396
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55'
|46.713
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0]
|
|19.797
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68'
|46.898
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94'
|23.515
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 26'
|50.719
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8444/kronika 1 – 2]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 65', 78'
|13.639
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|19
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Real Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8448/hamaikakoak 2 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 53', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 80'
|51.364
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8445/hamaikakoak 2 – 0]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 15', [[Iñaki Williams]] 69'
|47.203
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Osasuna]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Alaves]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Barça]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Final Hamaseirenak
|[[Urtarrilaren 4]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[AS Roma|Roma]]
|[[Stadio Olimpico]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 84'
|63.702
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[AZ Alkmaar]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0]
|[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85'
|46.328
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0]
|[[Nico Williams]] 33'
|47.766
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]]
|[[Huvepharma Arena]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2]
|[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74'
|9.345
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[IF Elfsborg|Elfsborg]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0]
|[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 53'
|46.325
|2.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Fenerbahçe]]
|[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]]
|[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Superkopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Finalerdia
|[[Urtarrilaren 8]]a
|[[Barça]]
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]]
* [[Athletic 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Athleticeko historia]]
5dt0jh5idjvmo06qwjy527h8gxbyp42
9993999
9993816
2024-12-08T22:05:34Z
Daeri
16654
/* Estatistikak */
9993999
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|97-6-11
|Harrobia
|196
|0
|2018
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|96-8-4
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|10
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|99-7-5
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|122
|5
|2021
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|00-4-29
|Harrobia
|72
|4
|2022
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|95-1-24
|Harrobia
|237
|3
|2016
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'91
|93-5-21
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|219
|10
|16-17,17-18,19
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-7-4
|[[Torino FC|Torino]]
|190
|31
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'88
|00-4-25
|Harrobia
|174
|33
|2019
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|94-6-15
|Harrobia
|442
|106
|2014
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'81
|02-7-12
|Harrobia
|142
|22
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-8-16
|[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
|14
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'88
|96-9-12
|Harrobia
|102
|28
|18-19,22
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'87
|00-12-26
|Harrobia
|53
|0
|2021
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|97-1-30
|Harrobia
|120
|3
|17-22,24
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|93-5-24
|[[Danok Bat]]
|250
|4
|2015
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|93-8-6
|Harrobia
|62
|1
|11-13,23
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref>
|
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'81
|90-2-10
|Harrobia
|213
|14
|2018
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'82
|89-4-14
|[[Deportivo Alavés|Alaves]]
|549
|38
|2009
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|99-5-6
|[[Real Sociedad]]
|3
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-25
|Harrobia
|53
|2
|2023
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'82
|89-8-14
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|187
|11
|11-14,22
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|03-3-5
|Harrobia
|22
|2
|21-22,24
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref>
|
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|03-11-13
|Harrobia
|26
|1
|2023
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'79
|01-2-8
|Harrobia
|51
|2
|2023
|2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-9-1
|Harrobia
|5
|0
|2024
|2027
|
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|05-1-17
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|03-3-29
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref>
|
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|03-6-22
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
-->
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-6-22
|[[Osasuna]]
|7
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref>
|
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'82
|05-11-14
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-10-30
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref>
|
|-
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja.
* <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small>
=== Lagatakoak ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'85
|03-1-27
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref>
|
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|02-3-19
|Harrobia
|1
|0
|23-24
|2026
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-11-15
|Harrobia
|82
|0
|19-23
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref>
|
|-
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'83
|01-10-12
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|27
|2
|22-24
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-9-29
|[[Eibar KE|Eibar]]
|0
|0
|Inoiz
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref>
|
|-
|}
<!--
=== Baja Neguan ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
| Fitxaketa
| 15.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Bilbao Athletic]]
| 1.taldera igo
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Lagatua
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| Erretiratua
|
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]]
| Fitxaketa
| 500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Real Zaragoza|Zaragoza]]
| Lagatua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
!colspan="4"|Superkopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']]
| 10/8|| 627'|| 0|| 1|| 6/4|| 356'|| 0|| 1|| || || || || 4/4|| 271'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]
| 19/17|| 1574'|| 2|| 0|| 14/12|| 1134'|| 2|| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 440'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']]
| 15/15|| 1295'||3
| 0|| 10/10|| 845'||2
| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| '''45'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']]
| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']]
| 11/4|| 402'|| 0|| 0|| 10/4|| 368'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| -
| -
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']]
| '''21'''/13|| 1158'|| 3|| '''5'''|| '''16'''/11|| 934'|| 3|| '''4'''|| || || || || '''5'''/2|| 224'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]
| 17/14|| 1105'|| '''8'''|| 1|| 14/12|| 939'|| '''7'''|| 1|| || || || || 3/2|| 166'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]
| '''21'''/'''20'''|| '''17'''<nowiki/>'''08<nowiki/>''''|| 6|| 4|| '''16'''/'''15'''|| '''12'''<nowiki/>'''92''''|| 4|| '''4'''|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 416'|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]
| 20/16|| 1418'|| 2|| '''5'''|| 15/12|| 1074'|| 1|| 3|| || || || || '''5'''/4|| 344'|| 1|| '''2'''|| -|| -|| -|| -
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']]
| 14/6|| 572'|| 1|| 0|| 11/4|| 429'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]
| 20/14|| 1178'|| 5|| 3|| '''16'''/10|| 861'|| 4|| 2|| || || || || 4/4|| 317'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']]
| 18/18|| 1567'|| (11)|| 0|| 14/14|| 1207'|| (9)|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']]
| 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]
| 8/4|| 385'|| 0|| 0|| 7/4|| 371'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 14'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]
| 18/14|| 1120'|| 0|| 2|| 13/9|| 745'|| 0|| 2|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 375'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]
| 18/15|| 1360'|| 0|| 0|| 14/11|| 1000'|| 0|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 17/11|| 1089'|| 0|| '''5'''|| 13/10|| 910'|| 0|| '''4'''|| || || || || 4/1|| 179'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']]
| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
| '''21'''/4|| 592'|| 0|| 2|| '''16'''/3|| 441'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/1|| 151'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']]
| 13/2|| 359'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''5'''/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']]
| 5/1|| 163'|| 1|| 0|| 3/1|| 102'|| 0|| 0|| || || || || 2/0|| 61'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']]
| 16/10|| 896'|| 1|| 0|| 14/9|| 809'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']]
| 18/14|| 1071'|| 2|| 0|| 14/10|| 779'|| 1|| 0|| || || || || 4/4|| 292'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']]
| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']]
| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']]
| 7/6|| 499'|| 1|| 1|| 6/5|| 423'|| 0|| 0|| || || || || 1/1|| 76'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
-->
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)'''
| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|}
''Jokalariak guztira: 28''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}}
{{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]]
|[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1]
|[[Javier Martón|Martón]] 54'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1]
|[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]]
|[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0]
|
|[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 1]]a
|[[Eibar KE|Eibar]]
|[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Osasuna]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra)
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 7]]a
|[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]
|[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2]
|[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[VfB Stuttgart|Stuttgart]]
|[[MHPArena]], [[Stuttgart]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0]
|
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 15]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 27'
|47.845
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42'
|46.448
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0]
|[[Beñat Prados|Prados]] 45'
|48.644
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|4
|[[Abuztuaren 31]]
|[[Atletico Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1]
|
|48.617
|14.
|- bgcolor="#ddffdd"
|5
|[[Irailaren 15]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76'
|25.908
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 19]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75'
|8.304
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|6
|[[Irailaren 22]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80'
|48.373
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|8
|[[Irailaren 29]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1]
|[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36'
|48.288
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 41'
|13.396
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55'
|46.713
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0]
|
|19.797
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68'
|46.898
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94'
|23.515
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 26'
|50.719
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8444/kronika 1 – 2]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 65', 78'
|13.639
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|19
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Real Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8448/hamaikakoak 2 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 53', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 80'
|51.364
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8445/hamaikakoak 2 – 0]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 15', [[Iñaki Williams]] 69'
|47.203
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Osasuna]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Alaves]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Barça]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Final Hamaseirenak
|[[Urtarrilaren 4]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[AS Roma|Roma]]
|[[Stadio Olimpico]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 84'
|63.702
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[AZ Alkmaar]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0]
|[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85'
|46.328
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0]
|[[Nico Williams]] 33'
|47.766
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]]
|[[Huvepharma Arena]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2]
|[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74'
|9.345
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[IF Elfsborg|Elfsborg]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0]
|[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 53'
|46.325
|2.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Fenerbahçe]]
|[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]]
|[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Superkopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Finalerdia
|[[Urtarrilaren 8]]a
|[[Barça]]
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]]
* [[Athletic 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Athleticeko historia]]
0hudfeb0rsacwg4ptt0y3xivxeo6sp7
9994000
9993999
2024-12-08T22:07:24Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994000
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|97-6-11
|Harrobia
|196
|0
|2018
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|96-8-4
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|10
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|99-7-5
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|122
|5
|2021
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|00-4-29
|Harrobia
|72
|4
|2022
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|95-1-24
|Harrobia
|237
|3
|2016
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'91
|93-5-21
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|219
|10
|16-17,17-18,19
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-7-4
|[[Torino FC|Torino]]
|190
|31
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'88
|00-4-25
|Harrobia
|174
|33
|2019
|2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|94-6-15
|Harrobia
|442
|106
|2014
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'81
|02-7-12
|Harrobia
|142
|22
|2020
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-8-16
|[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
|14
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'88
|96-9-12
|Harrobia
|102
|28
|18-19,22
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'87
|00-12-26
|Harrobia
|53
|0
|2021
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|97-1-30
|Harrobia
|120
|3
|17-22,24
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|93-5-24
|[[Danok Bat]]
|250
|4
|2015
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|93-8-6
|Harrobia
|62
|1
|11-13,23
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref>
|
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'81
|90-2-10
|Harrobia
|213
|14
|2018
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'82
|89-4-14
|[[Deportivo Alavés|Alaves]]
|549
|38
|2009
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|99-5-6
|[[Real Sociedad]]
|3
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-25
|Harrobia
|53
|2
|2023
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'82
|89-8-14
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|187
|11
|11-14,22
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|03-3-5
|Harrobia
|22
|2
|21-22,24
|2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref>
|
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|03-11-13
|Harrobia
|26
|1
|2023
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'79
|01-2-8
|Harrobia
|51
|2
|2023
|2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-9-1
|Harrobia
|5
|0
|2024
|2027
|
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|05-1-17
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']]
|align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'75
|03-3-29
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref>
|
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|03-6-22
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
-->
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-6-22
|[[Osasuna]]
|7
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref>
|
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'82
|05-11-14
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|03-10-30
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref>
|
|-
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja.
* <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small>
=== Lagatakoak ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'85
|03-1-27
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref>
|
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|02-3-19
|Harrobia
|1
|0
|23-24
|2026
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-11-15
|Harrobia
|82
|0
|19-23
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref>
|
|-
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'83
|01-10-12
|[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]]
|27
|2
|22-24
|2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'75
|99-9-29
|[[Eibar KE|Eibar]]
|0
|0
|Inoiz
|2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref>
|
|-
|}
<!--
=== Baja Neguan ===
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]]
| Fitxaketa
| 15.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Bilbao Athletic]]
| 1.taldera igo
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Lagatua
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| Erretiratua
|
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]]
| Fitxaketa
| 500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Real Zaragoza|Zaragoza]]
| Lagatua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
!colspan="4"|Superkopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']]
| 10/8|| 627'|| 0|| 1|| 6/4|| 356'|| 0|| 1|| || || || || 4/4|| 271'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]
| 19/17|| 1574'|| 2|| 0|| 14/12|| 1134'|| 2|| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 440'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']]
| 15/15|| 1295'||3
| 0|| 10/10|| 845'||2
| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| '''45'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']]
| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| 9/9|| 810'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']]
| 11/4|| 402'|| 0|| 0|| 10/4|| 368'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| -
| -
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']]
| '''21'''/13|| 1158'|| 3|| '''5'''|| '''16'''/11|| 934'|| 3|| '''4'''|| || || || || '''5'''/2|| 224'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]
| 17/14|| 1105'|| '''8'''|| 1|| 14/12|| 939'|| '''7'''|| 1|| || || || || 3/2|| 166'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]
| '''21'''/'''20'''|| '''17'''<nowiki/>'''08<nowiki/>''''|| 6|| 4|| '''16'''/'''15'''|| '''12'''<nowiki/>'''92''''|| 4|| '''4'''|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 416'|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]
| 20/16|| 1418'|| 2|| '''5'''|| 15/12|| 1074'|| 1|| 3|| || || || || '''5'''/4|| 344'|| 1|| '''2'''|| -|| -|| -|| -
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']]
| 14/6|| 572'|| 1|| 0|| 11/4|| 429'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]
| 20/14|| 1178'|| 5|| 3|| '''16'''/10|| 861'|| 4|| 2|| || || || || 4/4|| 317'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']]
| 18/18|| 1567'|| (11)|| 0|| 14/14|| 1207'|| (9)|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']]
| 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]
| 8/4|| 385'|| 0|| 0|| 7/4|| 371'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 14'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]
| 18/14|| 1120'|| 0|| 2|| 13/9|| 745'|| 0|| 2|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 375'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]
| 18/15|| 1360'|| 0|| 0|| 14/11|| 1000'|| 0|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 17/11|| 1089'|| 0|| '''5'''|| 13/10|| 910'|| 0|| '''4'''|| || || || || 4/1|| 179'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']]
| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]'''
| '''21'''/4|| 592'|| 0|| 2|| '''16'''/3|| 441'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/1|| 151'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']]
| 13/2|| 359'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''5'''/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']]
| 5/1|| 163'|| 1|| 0|| 3/1|| 102'|| 0|| 0|| || || || || 2/0|| 61'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']]
| 16/10|| 896'|| 1|| 0|| 14/9|| 809'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']]
| 18/14|| 1071'|| 2|| 0|| 14/10|| 779'|| 1|| 0|| || || || || 4/4|| 292'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -
|-
|26
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']]
| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']]
| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|32
|align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']]
| 7/6|| 499'|| 1|| 1|| 6/5|| 423'|| 0|| 0|| || || || || 1/1|| 76'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -
|-
<!--
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
-->
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)'''
| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -
|-
|}
''Jokalariak guztira: 28''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}}
{{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}}
{{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]]
|[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1]
|[[Javier Martón|Martón]] 54'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1]
|[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]]
|[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0]
|
|[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 1]]a
|[[Eibar KE|Eibar]]
|[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Osasuna]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra)
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 7]]a
|[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]]
|[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2]
|[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[VfB Stuttgart|Stuttgart]]
|[[MHPArena]], [[Stuttgart]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0]
|
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 15]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 27'
|47.845
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42'
|46.448
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0]
|[[Beñat Prados|Prados]] 45'
|48.644
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|4
|[[Abuztuaren 31]]
|[[Atletico Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1]
|
|48.617
|14.
|- bgcolor="#ddffdd"
|5
|[[Irailaren 15]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76'
|25.908
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 19]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75'
|8.304
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|6
|[[Irailaren 22]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80'
|48.373
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|8
|[[Irailaren 29]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1]
|[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36'
|48.288
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 41'
|13.396
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1]
|[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55'
|46.713
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0]
|
|19.797
|5.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68'
|46.898
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1]
|[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94'
|23.515
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 26'
|50.719
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8444/kronika 1 – 2]
|[[Oihan Sancet|Sancet]] 65', 78'
|13.639
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|19
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Real Madril]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8448/hamaikakoak 2 – 1]
|[[Alex Berenguer|Berenguer]] 53', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 80'
|51.364
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8445/kronika 2 – 0]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 15', [[Iñaki Williams]] 69'
|47.203
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Osasuna]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Alaves]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Barça]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Final Hamaseirenak
|[[Urtarrilaren 4]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[AS Roma|Roma]]
|[[Stadio Olimpico]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1]
|[[Aitor Paredes|Paredes]] 84'
|63.702
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[AZ Alkmaar]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0]
|[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85'
|46.328
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0]
|[[Nico Williams]] 33'
|47.766
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]]
|[[Huvepharma Arena]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2]
|[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74'
|9.345
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[IF Elfsborg|Elfsborg]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0]
|[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 53'
|46.325
|2.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Fenerbahçe]]
|[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]]
|[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|}
==== Superkopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-
|Finalerdia
|[[Urtarrilaren 8]]a
|[[Barça]]
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]]
* [[Athletic 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Athleticeko historia]]
b9cgeuclluxwhiyvzymm9zeh4vycmk2
Real Sociedad 2024-2025
0
1187508
9994013
9993214
2024-12-08T22:23:04Z
Daeri
16654
/* Estatistikak */
9994013
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Klubean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center; "
| colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|95-3-24
|[[Athletic]]
|241
|0
|2019
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'78
|95-12-14
|Harrobia
|77
|1
|16-18,23
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'75
|97-8-16
|Harrobia
|149
|1
|2018
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|99-2-2
|Harrobia
|208
|9
|2018
|2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|97-3-30
|Harrobia
|277
|4
|2015
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|94-3-28
|Harrobia
|268
|12
|2014
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|01-12-27
|Harrobia
|171
|23
|2018
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|8
| align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-26
|[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]]
|40
|1
|2023
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref>
|[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala
|-
|9
| align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|04-8-29
|[[FC København|København]]
|12
|3
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref>
|[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'81
|97-4-21
|Harrobia
|364
|101
|2015
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|95-2-9
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|37
|4
|2023
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref>
|[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-3-25
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|16
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'89
|01-10-9
|Harrobia
|8
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'73
|01-6-4
|[[Real Madril]]
|105
|20
|2022
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref>
|[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala
|-
|15
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|01-3-20
|Harrobia
|14
|0
|2020
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-8-16
|Harrobia
|33
|0
|2021
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-9-4
|[[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|22
|2
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'75
|92-1-27
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|44
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|97-2-2
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|50
|4
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref>
|[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-1-8
|Harrobia
|86
|2
|2019
|2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|21
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|96-3-30
|[[West Ham United F.C.|West Ham]]
|16
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|02-1-31
|Harrobia
|82
|1
|2021
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/kalitatea-eta-lana-2030era-arte BEÑAT TURRIENTES Kalitatea eta lana 2030era arte]</ref>
|
|-
|23
| align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-1-7
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|110
|22
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
| align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|02-9-8
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|16
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|01-7-13
|Harrobia
|20
|1
|2022
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|02-7-23
|Harrobia
|33
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref>
||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala
|-
|28
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|03-7-3
|Harrobia
|25
|1
|2022
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|02-5-23
|[[Athletic]]
|1
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref>
|
|-
|31
| align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|06-4-23
|Harrobia
|6
|0
|2023
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|32
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'94
|03-3-9
|Harrobia
|0
|0
|2024
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|33
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'74
|02-4-20
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'77
|03-1-7
|[[Osasuna]]
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|37
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'91
|04-6-30
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-
|40
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'81
|05-4-5
|Harrobia
|2
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|41
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'80
|07-9-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027
|
|-
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'75
|02-4-3
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref>
|
|-
|45
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|04-6-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|02-2-2
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'70
|02-7-20
|Harrobia
|3
|0
|23-24
|2025
|
|-
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|02-9-19
|Harrobia
|13
|2
|21-22
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|96-5-22
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|59
|6
|20-24
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
| Fitxaketa
| 3.000.000 [[Euro|€]]
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC København|København]]
| Fitxaketa
| 20.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
| Fitxaketa
| 10.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
| Fitxaketa
| 9.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[West Ham United F.C.|West Ham]]
| Lagatua
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Union]]
| Librea
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|Uda honetako bajak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 34.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Fitxaketa
| 32.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]]
| [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]
| 20/'''20'''|| '''18'''<nowiki/>'''00'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]'''
| 6/4|| 341'||0
| 0|| 2/0|| 41'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| 195'|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0
|-Islandia}} [[Orri Óskarsson
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']]
| 12/7|| 632'|| 0|| 0|| 8/4|| 347'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0
|-
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]
| 20/19|| 1715'|| 1|| 1|| '''16'''/15|| 1355'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]
| 17/17|| 1467'|| 0|| 0|| 14/14|| 1206'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]]
| 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 158'|| 0||0
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]
| 18/8|| 812'|| '''5'''|| 4|| 12/6|| 594'|| 1|| 2|| '''2'''/1|| 103'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| -|| -||-
| -|| -|| -||-
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']]
| 12/5|| 494'||3
| 0|| 9/3|| 319'||2
| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]
| 20/17|| 1349'|| 4|| 2|| 14/13|| 962'|| '''4'''|| 1|| 1/0|| 46'|| 0|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']]
| 19/9|| 859'|| 1|| 1|| 14/7|| 641'|| 1|| 0|| 1/1|| 62'|| 0|| 0|| 4/1|| 156'|| 0||1
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
| 16/11|| 1042'|| 0|| 0|| 12/8|| 774'|| 0|| 0|| 1/1|| 74'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']]
| 3/3|| 300'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0
|-
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]
| 20/16|| 1467'|| 4|| 1|| '''16'''/12|| 1100'|| 3|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']]
| 3/3|| 225'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|16
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']]
| 9/2|| 292'|| 0|| 0|| 6/0|| 122'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 164'|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']]
| '''22'''/15|| 1438'|| 2|| '''5'''|| '''16'''/13|| 1188'|| 0|| '''4'''|| '''2'''/1|| 103'|| 1|| 1|| 4/1|| 147'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']]
| 11/5|| 482'|| 0|| 1|| 7/2|| 224'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 3/2|| 138'|| 0||1
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']]
| 12/9|| 819'||1
| 1|| 7/4|| 384'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']]
| 16/15|| 1326'||0
| 0|| 12/12|| 1011'||0
| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]
| 15/8|| 754'|| 0|| 0|| 11/6|| 515'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]
| 19/14|| 1260'|| 3|| 3|| 13/7|| 865'|| 2|| 1|| 1/0|| 46'|| 1|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2'''
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']]
| 16/13|| 1060'|| 1|| 1|| 12/11|| 889'|| 1|| 1|| 1/0|| 15'|| 0|| 0|| 3/1|| 156'|| 0||0
|-
|25
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']]
| 4/2|| 158'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 152'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']]
| 18/14|| 1261'|| 0|| 0|| 14/12|| 1020'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']]
| 8/4|| 416'|| 1|| 0|| 4/0|| 77'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 182'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']]
| 1/0|| 23'||1
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|31
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| 5/3|| 390'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 2/2|| 180'|| 0||0
|-
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']]
| 1/1|| 67'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']]
| 1/0|| 5'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|37
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']]
| 1/1|| 85'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|40
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']]
| 2/0|| 58'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| '''2'''/0|| 58'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 33''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Alaves]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 30'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan)
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Gamba Osaka]]
|[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1]
|[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Osasuna]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Mikel Goti|Goti]] 54'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|[[Roazhon Park]], [[Rennes]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 18]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2]
|[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98'
|31.763
|19.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80'
|20.900
|9.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Alaves]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Brais Méndez|Brais]] 33'
|32.220
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0]
|
|10.929
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[Real Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2]
|
|37.730
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|6
|[[Irailaren 17]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0]
|
|17.132
|16.
|- bgcolor="#ffffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0]
|
|21.171
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92'
|32.332
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1]
|[[Luka Sučić|Sučić]] 84'
|31.983
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 19]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44'
|12.602
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Osasuna]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|
|31.729
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68'
|37.619
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Barça]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0]
|[[Sheraldo Becker|Becker]] 33'
|36.194
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|
|50.719
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/beste-bat-9 2 – 0]
|[[Diego Llorente|Llorente]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 14', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 31'
|28.119
|
|-
|19
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Athletic]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 21]]a
|[[Hirugarren Federazioa|3.F]]
|[[Español de San Vicente|Jove Español]]
|[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78'
|7.000
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]]
|[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzapenean-sailkatuta 0 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 92'
|6.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[OGC Nice|Nice]]
|[[Allianz Riviera]]
|[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18'
|20.545
|18.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[RSC Anderlecht|Anderlecht]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2]
|[[Pablo Marín|Marín]] 5'
|30.985
|24.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]]
|[[Partizan estadioa]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2]
|[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64'
|0
|17.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[Doosan Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1]
|[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35'
|11.130
|25.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85'
|32.786
|16.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Dinamo Kiev]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[SS Lazio|Lazio]]
|[[Stadio Olimpico]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[PAOK F.C.|PAOK]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|}
== Ikus, gainera ==
* [[Errealaren ibilbidea Europan]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2023 kirolean]]
[[Kategoria:2024 kirolean]]
[[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]]
so4klmb4r0ug25bed4aumcmrjlwn01w
9994018
9994013
2024-12-08T22:30:34Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994018
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Klubean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center; "
| colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|95-3-24
|[[Athletic]]
|241
|0
|2019
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'78
|95-12-14
|Harrobia
|77
|1
|16-18,23
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'75
|97-8-16
|Harrobia
|149
|1
|2018
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|99-2-2
|Harrobia
|208
|9
|2018
|2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|97-3-30
|Harrobia
|277
|4
|2015
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|94-3-28
|Harrobia
|268
|12
|2014
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|01-12-27
|Harrobia
|171
|23
|2018
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|8
| align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-26
|[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]]
|40
|1
|2023
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref>
|[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala
|-
|9
| align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|04-8-29
|[[FC København|København]]
|12
|3
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref>
|[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'81
|97-4-21
|Harrobia
|364
|101
|2015
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|95-2-9
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|37
|4
|2023
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref>
|[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-3-25
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|16
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'89
|01-10-9
|Harrobia
|8
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'73
|01-6-4
|[[Real Madril]]
|105
|20
|2022
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref>
|[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala
|-
|15
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|01-3-20
|Harrobia
|14
|0
|2020
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-8-16
|Harrobia
|33
|0
|2021
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-9-4
|[[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|22
|2
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'75
|92-1-27
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|44
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|97-2-2
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|50
|4
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref>
|[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-1-8
|Harrobia
|86
|2
|2019
|2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|21
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|96-3-30
|[[West Ham United F.C.|West Ham]]
|16
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|02-1-31
|Harrobia
|82
|1
|2021
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/kalitatea-eta-lana-2030era-arte BEÑAT TURRIENTES Kalitatea eta lana 2030era arte]</ref>
|
|-
|23
| align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-1-7
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|110
|22
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
| align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|02-9-8
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|16
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|01-7-13
|Harrobia
|20
|1
|2022
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|02-7-23
|Harrobia
|33
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref>
||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala
|-
|28
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|03-7-3
|Harrobia
|25
|1
|2022
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|02-5-23
|[[Athletic]]
|1
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref>
|
|-
|31
| align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|06-4-23
|Harrobia
|6
|0
|2023
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|32
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'94
|03-3-9
|Harrobia
|0
|0
|2024
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|33
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'74
|02-4-20
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'77
|03-1-7
|[[Osasuna]]
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|37
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'91
|04-6-30
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-
|40
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'81
|05-4-5
|Harrobia
|2
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|41
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'80
|07-9-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027
|
|-
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'75
|02-4-3
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref>
|
|-
|45
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|04-6-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|02-2-2
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'70
|02-7-20
|Harrobia
|3
|0
|23-24
|2025
|
|-
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|02-9-19
|Harrobia
|13
|2
|21-22
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|96-5-22
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|59
|6
|20-24
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
| Fitxaketa
| 3.000.000 [[Euro|€]]
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC København|København]]
| Fitxaketa
| 20.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
| Fitxaketa
| 10.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
| Fitxaketa
| 9.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[West Ham United F.C.|West Ham]]
| Lagatua
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Union]]
| Librea
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|Uda honetako bajak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 34.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Fitxaketa
| 32.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]]
| [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]
| 20/'''20'''|| '''18'''<nowiki/>'''00'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]'''
| 6/4|| 341'||0
| 0|| 2/0|| 41'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| 195'|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0
|-Islandia}} [[Orri Óskarsson
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']]
| 12/7|| 632'|| 0|| 0|| 8/4|| 347'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0
|-
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]
| 20/19|| 1715'|| 1|| 1|| '''16'''/15|| 1355'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]
| 17/17|| 1467'|| 0|| 0|| 14/14|| 1206'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]]
| 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 158'|| 0||0
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]
| 18/8|| 812'|| '''5'''|| 4|| 12/6|| 594'|| 1|| 2|| '''2'''/1|| 103'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| -|| -||-
| -|| -|| -||-
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']]
| 12/5|| 494'||3
| 0|| 9/3|| 319'||2
| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]
| 20/17|| 1349'|| 4|| 2|| 14/13|| 962'|| '''4'''|| 1|| 1/0|| 46'|| 0|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']]
| 19/9|| 859'|| 1|| 1|| 14/7|| 641'|| 1|| 0|| 1/1|| 62'|| 0|| 0|| 4/1|| 156'|| 0||1
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
| 16/11|| 1042'|| 0|| 0|| 12/8|| 774'|| 0|| 0|| 1/1|| 74'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']]
| 3/3|| 300'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0
|-
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]
| 20/16|| 1467'|| 4|| 1|| '''16'''/12|| 1100'|| 3|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']]
| 3/3|| 225'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|16
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']]
| 9/2|| 292'|| 0|| 0|| 6/0|| 122'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 164'|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']]
| '''22'''/15|| 1438'|| 2|| '''5'''|| '''16'''/13|| 1188'|| 0|| '''4'''|| '''2'''/1|| 103'|| 1|| 1|| 4/1|| 147'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']]
| 11/5|| 482'|| 0|| 1|| 7/2|| 224'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 3/2|| 138'|| 0||1
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']]
| 12/9|| 819'||1
| 1|| 7/4|| 384'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']]
| 16/15|| 1326'||0
| 0|| 12/12|| 1011'||0
| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]
| 15/8|| 754'|| 0|| 0|| 11/6|| 515'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]
| 19/14|| 1260'|| 3|| 3|| 13/7|| 865'|| 2|| 1|| 1/0|| 46'|| 1|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2'''
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']]
| 16/13|| 1060'|| 1|| 1|| 12/11|| 889'|| 1|| 1|| 1/0|| 15'|| 0|| 0|| 3/1|| 156'|| 0||0
|-
|25
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']]
| 4/2|| 158'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 152'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']]
| 18/14|| 1261'|| 0|| 0|| 14/12|| 1020'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']]
| 8/4|| 416'|| 1|| 0|| 4/0|| 77'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 182'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']]
| 1/0|| 23'||1
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|31
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| 5/3|| 390'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 2/2|| 180'|| 0||0
|-
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']]
| 1/1|| 67'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']]
| 1/0|| 5'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|37
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']]
| 1/1|| 85'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|40
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']]
| 2/0|| 58'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| '''2'''/0|| 58'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 33''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Alaves]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 30'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan)
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Gamba Osaka]]
|[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1]
|[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Osasuna]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Mikel Goti|Goti]] 54'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|[[Roazhon Park]], [[Rennes]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 18]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2]
|[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98'
|31.763
|19.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80'
|20.900
|9.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Alaves]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Brais Méndez|Brais]] 33'
|32.220
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0]
|
|10.929
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[Real Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2]
|
|37.730
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|6
|[[Irailaren 17]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0]
|
|17.132
|16.
|- bgcolor="#ffffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0]
|
|21.171
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92'
|32.332
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1]
|[[Luka Sučić|Sučić]] 84'
|31.983
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 19]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44'
|12.602
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Osasuna]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|
|31.729
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68'
|37.619
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Barça]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0]
|[[Sheraldo Becker|Becker]] 33'
|36.194
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|
|50.719
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/beste-bat-9 2 – 0]
|[[Diego Llorente|Llorente]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 14', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 31'
|28.119
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|19
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onak-darrai 0 – 3]
|[[Brais Méndez|Brais]] 14', [[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 78', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 92'
|11.312
|
|-
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Athletic]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 21]]a
|[[Hirugarren Federazioa|3.F]]
|[[Español de San Vicente|Jove Español]]
|[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78'
|7.000
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]]
|[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzapenean-sailkatuta 0 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 92'
|6.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[OGC Nice|Nice]]
|[[Allianz Riviera]]
|[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18'
|20.545
|18.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[RSC Anderlecht|Anderlecht]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2]
|[[Pablo Marín|Marín]] 5'
|30.985
|24.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]]
|[[Partizan estadioa]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2]
|[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64'
|0
|17.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[Doosan Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1]
|[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35'
|11.130
|25.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85'
|32.786
|16.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Dinamo Kiev]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[SS Lazio|Lazio]]
|[[Stadio Olimpico]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[PAOK F.C.|PAOK]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|}
== Ikus, gainera ==
* [[Errealaren ibilbidea Europan]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2023 kirolean]]
[[Kategoria:2024 kirolean]]
[[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]]
bzya01tgpy1r0gfzu2ppitw6202h0p9
9994020
9994018
2024-12-08T22:30:56Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994020
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Klubean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center; "
| colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|95-3-24
|[[Athletic]]
|241
|0
|2019
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'78
|95-12-14
|Harrobia
|77
|1
|16-18,23
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'75
|97-8-16
|Harrobia
|149
|1
|2018
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|99-2-2
|Harrobia
|208
|9
|2018
|2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|97-3-30
|Harrobia
|277
|4
|2015
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|94-3-28
|Harrobia
|268
|12
|2014
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|01-12-27
|Harrobia
|171
|23
|2018
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|8
| align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-26
|[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]]
|40
|1
|2023
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref>
|[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala
|-
|9
| align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|04-8-29
|[[FC København|København]]
|12
|3
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref>
|[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'81
|97-4-21
|Harrobia
|364
|101
|2015
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|95-2-9
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|37
|4
|2023
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref>
|[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-3-25
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|16
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'89
|01-10-9
|Harrobia
|8
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'73
|01-6-4
|[[Real Madril]]
|105
|20
|2022
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref>
|[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala
|-
|15
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|01-3-20
|Harrobia
|14
|0
|2020
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-8-16
|Harrobia
|33
|0
|2021
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-9-4
|[[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|22
|2
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'75
|92-1-27
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|44
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|97-2-2
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|50
|4
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref>
|[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-1-8
|Harrobia
|86
|2
|2019
|2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|21
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|96-3-30
|[[West Ham United F.C.|West Ham]]
|16
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|02-1-31
|Harrobia
|82
|1
|2021
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/kalitatea-eta-lana-2030era-arte BEÑAT TURRIENTES Kalitatea eta lana 2030era arte]</ref>
|
|-
|23
| align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-1-7
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|110
|22
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
| align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|02-9-8
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|16
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|01-7-13
|Harrobia
|20
|1
|2022
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|02-7-23
|Harrobia
|33
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref>
||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala
|-
|28
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|03-7-3
|Harrobia
|25
|1
|2022
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|02-5-23
|[[Athletic]]
|1
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref>
|
|-
|31
| align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|06-4-23
|Harrobia
|6
|0
|2023
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|32
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'94
|03-3-9
|Harrobia
|0
|0
|2024
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|33
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'74
|02-4-20
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'77
|03-1-7
|[[Osasuna]]
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|37
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'91
|04-6-30
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-
|40
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'81
|05-4-5
|Harrobia
|2
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|41
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'80
|07-9-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027
|
|-
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'75
|02-4-3
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref>
|
|-
|45
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|04-6-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|02-2-2
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'70
|02-7-20
|Harrobia
|3
|0
|23-24
|2025
|
|-
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|02-9-19
|Harrobia
|13
|2
|21-22
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|96-5-22
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|59
|6
|20-24
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
| Fitxaketa
| 3.000.000 [[Euro|€]]
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC København|København]]
| Fitxaketa
| 20.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
| Fitxaketa
| 10.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
| Fitxaketa
| 9.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[West Ham United F.C.|West Ham]]
| Lagatua
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Union]]
| Librea
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|Uda honetako bajak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 34.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Fitxaketa
| 32.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]]
| [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]
| 20/'''20'''|| '''18'''<nowiki/>'''00'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]'''
| 6/4|| 341'||0
| 0|| 2/0|| 41'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| 195'|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0
|-Islandia}} [[Orri Óskarsson
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']]
| 12/7|| 632'|| 0|| 0|| 8/4|| 347'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0
|-
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]
| 20/19|| 1715'|| 1|| 1|| '''16'''/15|| 1355'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]
| 17/17|| 1467'|| 0|| 0|| 14/14|| 1206'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]]
| 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 158'|| 0||0
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]
| 18/8|| 812'|| '''5'''|| 4|| 12/6|| 594'|| 1|| 2|| '''2'''/1|| 103'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| -|| -||-
| -|| -|| -||-
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']]
| 12/5|| 494'||3
| 0|| 9/3|| 319'||2
| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]
| 20/17|| 1349'|| 4|| 2|| 14/13|| 962'|| '''4'''|| 1|| 1/0|| 46'|| 0|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']]
| 19/9|| 859'|| 1|| 1|| 14/7|| 641'|| 1|| 0|| 1/1|| 62'|| 0|| 0|| 4/1|| 156'|| 0||1
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
| 16/11|| 1042'|| 0|| 0|| 12/8|| 774'|| 0|| 0|| 1/1|| 74'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']]
| 3/3|| 300'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0
|-
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]
| 20/16|| 1467'|| 4|| 1|| '''16'''/12|| 1100'|| 3|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']]
| 3/3|| 225'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|16
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']]
| 9/2|| 292'|| 0|| 0|| 6/0|| 122'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 164'|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']]
| '''22'''/15|| 1438'|| 2|| '''5'''|| '''16'''/13|| 1188'|| 0|| '''4'''|| '''2'''/1|| 103'|| 1|| 1|| 4/1|| 147'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']]
| 11/5|| 482'|| 0|| 1|| 7/2|| 224'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 3/2|| 138'|| 0||1
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']]
| 12/9|| 819'||1
| 1|| 7/4|| 384'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']]
| 16/15|| 1326'||0
| 0|| 12/12|| 1011'||0
| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]
| 15/8|| 754'|| 0|| 0|| 11/6|| 515'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]
| 19/14|| 1260'|| 3|| 3|| 13/7|| 865'|| 2|| 1|| 1/0|| 46'|| 1|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2'''
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']]
| 16/13|| 1060'|| 1|| 1|| 12/11|| 889'|| 1|| 1|| 1/0|| 15'|| 0|| 0|| 3/1|| 156'|| 0||0
|-
|25
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']]
| 4/2|| 158'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 152'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']]
| 18/14|| 1261'|| 0|| 0|| 14/12|| 1020'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']]
| 8/4|| 416'|| 1|| 0|| 4/0|| 77'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 182'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']]
| 1/0|| 23'||1
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|31
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| 5/3|| 390'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 2/2|| 180'|| 0||0
|-
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']]
| 1/1|| 67'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']]
| 1/0|| 5'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|37
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']]
| 1/1|| 85'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|40
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']]
| 2/0|| 58'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| '''2'''/0|| 58'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 33''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Alaves]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 30'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan)
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Gamba Osaka]]
|[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1]
|[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Osasuna]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Mikel Goti|Goti]] 54'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|[[Roazhon Park]], [[Rennes]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 18]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2]
|[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98'
|31.763
|19.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80'
|20.900
|9.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Alaves]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Brais Méndez|Brais]] 33'
|32.220
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0]
|
|10.929
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[Real Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2]
|
|37.730
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|6
|[[Irailaren 17]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0]
|
|17.132
|16.
|- bgcolor="#ffffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0]
|
|21.171
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92'
|32.332
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1]
|[[Luka Sučić|Sučić]] 84'
|31.983
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 19]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44'
|12.602
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Osasuna]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|
|31.729
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68'
|37.619
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Barça]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0]
|[[Sheraldo Becker|Becker]] 33'
|36.194
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|
|50.719
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/beste-bat-9 2 – 0]
|[[Diego Llorente|Llorente]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 14', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 31'
|28.119
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|16
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onak-darrai 0 – 3]
|[[Brais Méndez|Brais]] 14', [[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 78', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 92'
|11.312
|
|-
|17
|[[Abenduaren 8]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Athletic]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 21]]a
|[[Hirugarren Federazioa|3.F]]
|[[Español de San Vicente|Jove Español]]
|[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78'
|7.000
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]]
|[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzapenean-sailkatuta 0 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 92'
|6.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[OGC Nice|Nice]]
|[[Allianz Riviera]]
|[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18'
|20.545
|18.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[RSC Anderlecht|Anderlecht]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2]
|[[Pablo Marín|Marín]] 5'
|30.985
|24.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]]
|[[Partizan estadioa]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2]
|[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64'
|0
|17.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[Doosan Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1]
|[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35'
|11.130
|25.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85'
|32.786
|16.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Dinamo Kiev]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[SS Lazio|Lazio]]
|[[Stadio Olimpico]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[PAOK F.C.|PAOK]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|}
== Ikus, gainera ==
* [[Errealaren ibilbidea Europan]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2023 kirolean]]
[[Kategoria:2024 kirolean]]
[[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]]
kxersb19t6qfih1fk20t54j16tni2yr
9994035
9994020
2024-12-08T23:04:41Z
Daeri
16654
9994035
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Klubean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center; "
| colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|95-3-24
|[[Athletic]]
|241
|0
|2019
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'78
|95-12-14
|Harrobia
|77
|1
|16-18,23
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'75
|97-8-16
|Harrobia
|149
|1
|2018
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|99-2-2
|Harrobia
|208
|9
|2018
|2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|97-3-30
|Harrobia
|277
|4
|2015
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|94-3-28
|Harrobia
|268
|12
|2014
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'78
|01-12-27
|Harrobia
|171
|23
|2018
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|8
| align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|03-5-26
|[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]]
|40
|1
|2023
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref>
|[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala
|-
|9
| align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|04-8-29
|[[FC København|København]]
|12
|3
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref>
|[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'81
|97-4-21
|Harrobia
|364
|101
|2015
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|95-2-9
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|37
|4
|2023
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref>
|[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'83
|02-3-25
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|16
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'89
|01-10-9
|Harrobia
|8
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'73
|01-6-4
|[[Real Madril]]
|105
|20
|2022
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref>
|[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala
|-
|15
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|01-3-20
|Harrobia
|14
|0
|2020
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-8-16
|Harrobia
|33
|0
|2021
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|17
| align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-9-4
|[[Manchester City Football Club|Manchester City]]
|22
|2
|2024
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'75
|92-1-27
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|44
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|97-2-2
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|50
|4
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref>
|[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-1-8
|Harrobia
|86
|2
|2019
|2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|21
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|96-3-30
|[[West Ham United F.C.|West Ham]]
|16
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'81
|02-1-31
|Harrobia
|82
|1
|2021
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/kalitatea-eta-lana-2030era-arte BEÑAT TURRIENTES Kalitatea eta lana 2030era arte]</ref>
|
|-
|23
| align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-1-7
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|110
|22
|2022
|2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
| align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|02-9-8
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|16
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|01-7-13
|Harrobia
|20
|1
|2022
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'74
|02-7-23
|Harrobia
|33
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref>
||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala
|-
|28
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|03-7-3
|Harrobia
|25
|1
|2022
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|02-5-23
|[[Athletic]]
|1
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref>
|
|-
|31
| align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|06-4-23
|Harrobia
|6
|0
|2023
|2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|32
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'94
|03-3-9
|Harrobia
|0
|0
|2024
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|33
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'74
|02-4-20
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'77
|03-1-7
|[[Osasuna]]
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|37
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'91
|04-6-30
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-
|40
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'81
|05-4-5
|Harrobia
|2
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
<!--
|41
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'80
|07-9-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2027
|
|-
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]'''
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'75
|02-4-3
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref>
|
|-
|45
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|04-6-17
|Harrobia
|0
|0
|2024
|2025
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'77
|02-2-2
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'70
|02-7-20
|Harrobia
|3
|0
|23-24
|2025
|
|-
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'83
|02-9-19
|Harrobia
|13
|2
|21-22
|2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|96-5-22
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|59
|6
|20-24
|2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
| Fitxaketa
| 3.000.000 [[Euro|€]]
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC København|København]]
| Fitxaketa
| 20.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
| Fitxaketa
| 10.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Manchester City Football Club|Manchester City]]
| Fitxaketa
| 9.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[West Ham United F.C.|West Ham]]
| Lagatua
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Union]]
| Librea
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|Uda honetako bajak
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalaria'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 34.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Fitxaketa
| 32.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]]
| [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Arsenal Football Club|Arsenal]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
!colspan="4"|Europa League
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]
| 20/'''20'''|| '''18'''<nowiki/>'''00'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]'''
| 6/4|| 341'||0
| 0|| 2/0|| 41'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| 195'|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0
|-Islandia}} [[Orri Óskarsson
|3
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']]
| 12/7|| 632'|| 0|| 0|| 8/4|| 347'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0
|-
|4
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]
| 20/19|| 1715'|| 1|| 1|| '''16'''/15|| 1355'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]
| 17/17|| 1467'|| 0|| 0|| 14/14|| 1206'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]]
| 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 158'|| 0||0
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]
| 18/8|| 812'|| '''5'''|| 4|| 12/6|| 594'|| 1|| 2|| '''2'''/1|| 103'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| -|| -||-
| -|| -|| -||-
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']]
| 12/5|| 494'||3
| 0|| 9/3|| 319'||2
| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]
| 20/17|| 1349'|| 4|| 2|| 14/13|| 962'|| '''4'''|| 1|| 1/0|| 46'|| 0|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1
|-
|11
| align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']]
| 19/9|| 859'|| 1|| 1|| 14/7|| 641'|| 1|| 0|| 1/1|| 62'|| 0|| 0|| 4/1|| 156'|| 0||1
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]
| 16/11|| 1042'|| 0|| 0|| 12/8|| 774'|| 0|| 0|| 1/1|| 74'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']]
| 3/3|| 300'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0
|-
|14
| align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]
| 20/16|| 1467'|| 4|| 1|| '''16'''/12|| 1100'|| 3|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']]
| 3/3|| 225'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|16
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']]
| 9/2|| 292'|| 0|| 0|| 6/0|| 122'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 164'|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']]
| '''22'''/15|| 1438'|| 2|| '''5'''|| '''16'''/13|| 1188'|| 0|| '''4'''|| '''2'''/1|| 103'|| 1|| 1|| 4/1|| 147'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]]
| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||-
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']]
| 11/5|| 482'|| 0|| 1|| 7/2|| 224'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 3/2|| 138'|| 0||1
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']]
| 12/9|| 819'||1
| 1|| 7/4|| 384'||0
| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''210''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']]
| 16/15|| 1326'||0
| 0|| 12/12|| 1011'||0
| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]
| 15/8|| 754'|| 0|| 0|| 11/6|| 515'|| 0|| 0|| 1/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]
| 19/14|| 1260'|| 3|| 3|| 13/7|| 865'|| 2|| 1|| 1/0|| 46'|| 1|| 0|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2'''
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']]
| 16/13|| 1060'|| 1|| 1|| 12/11|| 889'|| 1|| 1|| 1/0|| 15'|| 0|| 0|| 3/1|| 156'|| 0||0
|-
|25
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']]
| 4/2|| 158'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 152'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']]
| 18/14|| 1261'|| 0|| 0|| 14/12|| 1020'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']]
| 8/4|| 416'|| 1|| 0|| 4/0|| 77'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 182'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']]
| 1/0|| 23'||1
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|31
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]'''
| 5/3|| 390'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0|| 0|| 2/2|| 180'|| 0||0
|-
|33
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']]
| 1/1|| 67'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']]
| 1/0|| 5'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|37
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']]
| 1/1|| 85'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| 1/1|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|40
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']]
| 2/0|| 58'||0
| 0|| -|| -||-
| -|| '''2'''/0|| 58'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 33''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}}
{{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Alaves]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 30'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan)
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Gamba Osaka]]
|[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1]
|[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Osasuna]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Mikel Goti|Goti]] 54'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]]
|[[Roazhon Park]], [[Rennes]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]]
|[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 18]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2]
|[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98'
|31.763
|19.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80'
|20.900
|9.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Alaves]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Brais Méndez|Brais]] 33'
|32.220
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0]
|
|10.929
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[Real Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2]
|
|37.730
|16.
|-bgcolor="#ffdddd"
|6
|[[Irailaren 17]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0]
|
|17.132
|16.
|- bgcolor="#ffffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0]
|
|21.171
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92'
|32.332
|14.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1]
|[[Luka Sučić|Sučić]] 84'
|31.983
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|10
|[[Urriaren 19]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1]
|[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44'
|12.602
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Osasuna]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|
|31.729
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2]
|[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68'
|37.619
|11.
|- bgcolor="#ddffdd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Barça]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0]
|[[Sheraldo Becker|Becker]] 33'
|36.194
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0]
|
|50.719
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/beste-bat-9 2 – 0]
|[[Diego Llorente|Llorente]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 14', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 31'
|28.119
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|16
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onak-darrai 0 – 3]
|[[Brais Méndez|Brais]] 14', [[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 78', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 92'
|11.312
|6.
|-
|17
|[[Abenduaren 8]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Athletic]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 21]]a
|[[Hirugarren Federazioa|3.F]]
|[[Español de San Vicente|Jove Español]]
|[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78'
|7.000
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]]
|[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzapenean-sailkatuta 0 – 1]
|[[Brais Méndez|Brais]] 92'
|6.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|
|-
|}
==== Europa League ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|Liga #1
|[[Irailaren 26]]a
|[[OGC Nice|Nice]]
|[[Allianz Riviera]]
|[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18'
|20.545
|18.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #2
|[[Urriaren 3]]a
|[[RSC Anderlecht|Anderlecht]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2]
|[[Pablo Marín|Marín]] 5'
|30.985
|24.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #3
|[[Urriaren 24]]a
|[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]]
|[[Partizan estadioa]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2]
|[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64'
|0
|17.
|-bgcolor="#ffdddd"
|Liga #4
|[[Azaroaren 7]]a
|[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]]
|[[Doosan Arena]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1]
|[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35'
|11.130
|25.
|- bgcolor="#ddffdd"
|Liga #5
|[[Azaroaren 28]]a
|[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0]
|[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85'
|32.786
|16.
|-
|Liga #6
|[[Abenduaren 12]]a
|[[Dinamo Kiev]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|-
|Liga #7
|[[Urtarrilaren 23]]a
|[[SS Lazio|Lazio]]
|[[Stadio Olimpico]]
|
|
|
|
|-
|Liga #8
|[[Urtarrilaren 30]]a
|[[PAOK F.C.|PAOK]]
|[[Reale Arena]]
|
|
|
|
|}
== Ikus, gainera ==
* [[Errealaren ibilbidea Europan]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2023 kirolean]]
[[Kategoria:2024 kirolean]]
[[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]]
4b8zf6y8uc3vyh3o52dqorxyqhjktsk
Osasuna 2024-25
0
1187517
9994024
9993234
2024-12-08T22:34:34Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994024
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|Sergio '''Herrera''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|93-6-5
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|206
|0
|2017
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211211001533/https://www.osasuna.es/eu/albistea/sergio-herrera-2026ra-arte-berritu-du-osasunak Sergio Herrera 2026ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho '''Vidal''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|95-1-24
|[[Valencia Club de Fútbol|València]]
|181
|3
|18-23,24
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20210720170228/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-nacho-vidal-hasta-2025 Osasuna renueva a Nacho Vidal hasta 2025]</ref>
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'82
|92-7-28
|[[Elche Club de Fútbol|Elx]]
|125
|0
|2020
|2026 <ref>[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2022/12/15/juan-cruz-mejor-sueno-posible-6296248.html Juan Cruz: "Este es el mejor sueño posible y lo estoy cumpliendo"]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|92-2-3
|Harrobia
|212
|11
|12-15,15
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230123004238/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-2025era-arte-berritu-du-unai-garcia Osasunak 2025era arte berritu du Unai Garcia]</ref>
|
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|Jorge '''Herrando''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'92
|01-2-28
|Harrobia
|31
|0
|20-21,22
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20230705224219/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jorge-herrandori-berritu-dio-kontratua-2027ko-ekainera-arte Osasunak Jorge Herrandori berritu dio kontratua 2027ko ekainera arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|Lucas '''Torró''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'88
|94-7-19
|[[Real Madril]]
|184
|7
|17-18,20
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220615050816/https://www.osasuna.es/eu/albistea/lucas-torro-2027ra-arte-berritu-du-osasunak Lucas Torró 2027ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|Jon '''Monkaiola''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|98-5-13
|Harrobia
|202
|7
|2019
|2031 <ref>[https://web.archive.org/web/20210608123352/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-moncayola-berritu-du-datozen-hamar-denboraldietarako Osasunak Moncayola berritu du datozen hamar denboraldietarako]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|Pablo '''Ibáñez''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|98-9-20
|Harrobia
|81
|2
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20220604232018/https://www.osasuna.es/noticia/el-club-atletico-osasuna-renueva-a-pablo-ibanez-hasta-el-2024 El Club Atlético Osasuna renueva a Pablo Ibáñez hasta el 2024]</ref>
|
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''' De Haro]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|00-11-3
|[[Real Betis Balompié|Betis]]
|55
|10
|2023
|2028 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2207 Osasuna ficha a Raúl García]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|Aimar '''Oroz''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'77
|01-11-27
|Harrobia
|96
|7
|2018
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35906/osasuna-renueva-a-aimar-hasta-el-2029 Osasunak 2029ra arte berritu du Aimar]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|Kike '''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
|align=left|[[Erdilari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|97-4-1
|Harrobia
|185
|13
|2016
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211215002417/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-kike-barja-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Kike Barja hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|Jesus '''Areso''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'83
|99-7-2
|Harrobia
|61
|1
|21-22,23
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20210526123501/https://www.osasuna.es/eu/albistea/jesus-areso-etxera-itzuli-da Jesús Areso etxera itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''' Fernández]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'82
|91-5-3
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|33
|0
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36127/osasuna-renueva-a-aitor-fernandez-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Aitor Fernandez]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Rubén García Santos|'''Rubén García''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'71
|93-7-14
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|233
|27
|2018
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/osasuna-renueva-a-ruben-garcia-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ruben Garciaren kontratua]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|Rubén '''Peña''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'70
|91-7-18
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|72
|0
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230405014551/https://www.osasuna.es/eu/albistea/ruben-pena-osasunaren-lehen-fitxaketa-202223-denboraldirako Rubén Peña, Osasunaren lehen fitxaketa 2022/23 denboraldirako]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi''' Gómez]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'76
|94-6-23
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|84
|7
|2022
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220728200838/https://www.osasuna.es/eu/albistea/aurreakordioa-villarealekin-moi-gomez-eskualdatzeko Aurreakordioa Villarealekin Moi Gómez eskualdatzeko]</ref>
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|Ante '''Budimir''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'90
|91-7-22
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|152
|56
|2020
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2369 Osasunak Budimir berritu du 2027ra arte]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|02-11-5
|Harrobia
|43
|4
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2281 Osasunak Iker Muñoz berritu du 2027ra arte]</ref>
|
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''' Zaragoza]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'64
|01-9-9
|[[FC Bayern München|Bayern]]
|15
|1
|2024
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35844/osasuna-alcanza-un-acuerdo-con-el-f-c-bayern-para-la-cesion-de-bryan-zaragoza Osasunak akordioa lortu du F. C. Bayernekin Bryan Zaragozaren lagapenerako]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|José '''Arnaiz''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-4-15
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|49
|6
|19-20,23
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230613232841/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jose-arnaizen-fitxaketa-itxi-du Osasunak Jose Arnaizen fitxaketa itxi du]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi '''Martínez''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|99-12-22
|Harrobia
|51
|3
|18-22,24
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211011171741/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-javi-martinez-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Javi Martínez hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|Enzo '''Boyomo''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-10-7
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|12
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35897/boyomo-nuevo-jugador-de-osasuna Boyomo, Osasunako jokalari berria]</ref>
|[[Kamerungo futbol selekzio nazionala|Kamerunekin]] internazionala
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|Abel '''Bretones''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'88
|00-8-21
|[[Real Oviedo|Oviedo]]
|16
|2
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35766/osasuna-se-refuerza-con-abel-bretones Osasuna indartu egin da Abel Bretonesekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|Alejandro '''Catena''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'94
|94-10-28
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|48
|1
|2023
|2028 <ref>[https://web.archive.org/web/20230612224057/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-akordioa-itxi-du-catenarekin-datozen-bost-denboraldietarako Osasunak akordioa itxi du Catenarekin datozen bost denboraldietarako]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|Iker '''Benito''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'76
|02-8-10
|Harrobia
|12
|1
|21-23,24
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35828/osasuna-cierra-la-renovacion-de-iker-benito-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Iker Benito]</ref>
|
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|Asier '''Otsanbela''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'86
|04-2-8
|Harrobia
|2
|0
|2023
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2755 Osasunak Asier Osambela berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|Iñigo '''Argibide''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|05-4-19
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Katalunia}} [[Vicente Moreno]] (2024-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px|Kapitain]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25etik aurrerako zenbakia duten jokalariak [[Osasuna B 2024/2025|Osasuna Promesas]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno|Jorge '''Moreno''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-7-25
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|1
|0
|23-24
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2272 Osasuna Promesasek Jorge Moreno fitxatu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Ioldi|Ander '''Ioldi''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|00-9-9
|[[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]]
|0
|0
|Inoiz
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35724/osasuna-renueva-a-ander-yoldi-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ander Yoldi]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja Neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Valladolid|Valladolid]]
| Fitxaketa
| 5.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Oviedo|Oviedo]]
| Fitxaketa
| 2.800.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[FC Bayern München|Bayern]]
| Lagatua
| 250.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho Vidal]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi Martínez]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Andorra Futbol Kluba|Andorra]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Real Betis Balompié|Betis]]
| Fitxaketa %65era
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnáiz Díaz|José Arnaiz]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Burgos CF|Burgos]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|David García]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Al-Rayyan Sports Club|Al-Rayyan]]
| Fitxaketa
| 8.750.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|Suedia}} [[Max Svensson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Espanyol|Espanyol]]
| Lagapen agortua
| 75.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xabier Huarte]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
| 2.taldean soilik
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]
| 15/'''15'''|| '''13'''<nowiki/>'''50''''|| (23)|| 0|| '''15'''/'''15'''|| '''13'''<nowiki/>'''50''''|| (23)|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|'''Vidal''']]
| 6/3|| 276'|| 0|| 1|| 4/1|| 113'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 163'|| 0||'''1'''
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
| 9/6|| 571'|| 0|| 0|| 8/6|| 551'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 2/2|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|'''Herrando''']]
| 8/6|| 553'|| 0|| 0|| 6/4|| 373'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0|| 0 |0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]
| 15/'''15'''|| 1311'|| 2|| 0|| 14/14|| 1221'|| 2|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]
| 14/11|| 932'|| 0|| 0|| 14/11|| 932'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|'''Ibáñez''']]
| 14/5|| 548'|| 0|| 1|| 12/3|| 419'|| 0|| 1|| '''2'''/'''2'''|| 129'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''']]
| '''16'''/4|| 478'|| 4|| 1|| 14/2|| 298'|| 1|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| '''3'''||'''1'''
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]
| '''16'''/'''15'''|| 1247'||2
|0
| '''15'''/'''15'''|| 1216'||2
|0
| 1/0|| 31'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|'''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
| 2/0|| 41'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/0|| 41'|| 0||0
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]
| 15/14|| 1261'|| 0|| 1|| 14/14|| 1244'|| 0|| 1|| 1/0|| 17'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''']]
| 2/2|| 180'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| (2)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Rubén García Santos|Rubén García]]'''
| 15/10|| 785'|| 1|| 3|| 14/10|| 768'|| 1|| 2|| 1/0|| 17'|| 0||'''1'''
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]
| 14/5|| 490'|| 0|| 0|| 13/4|| 417'|| 0|| 0|| 1/1|| 73'|| 0||0
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]
| 15/5|| 541'|| 1|| 0|| 13/3|| 371'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 170'|| 1||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]
| '''16'''/13|| 1141'|| '''10'''|| 1|| '''15'''/13|| 1110'|| '''9'''|| 1|| 1/0|| 31'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| 6/3|| 232'|| 0|| 0|| 5/2|| 152'|| 0|| 0|| 1/1|| 80'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''']]
| 15/12|| 1061'|| 1|| '''5'''|| '''15'''/13|| 1061'|| 1|| '''5'''|| -|| -|| -||-
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|'''Arnaiz''']]
| 5/1|| 120'|| 1|| 0|| 4/0|| 30'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|'''Martínez''']]
| 2/0|| 25'|| 0|| 1|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||'''1'''
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|'''Boyomo''']]
| 12/12|| 1080'|| 1|| 0|| 12/12|| 1080'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|'''Bretones''']]
| '''16'''/11|| 1004'|| 2|| 0|| 14/9|| 844'|| 2|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 160'|| 0||0
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]
| 14/14|| 1260'|| 0|| 0|| 14/14|| 1260'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|'''Benito''']]
| 4/2|| 153'|| 1|| 1|| 2/0|| 35'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 118'|| 1||'''1'''
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|'''Otsanbela''']]
| 1/0|| 10'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/0|| 10'|| 0||0
|-
<!--
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|'''Argibide''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]</span>}}
{{Image label|x=0.50|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|'''David Garcia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica|'''Mojica''']]</span>}}
{{Image label|x=0.30|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]</span>}}
{{Image label|x=0.55|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=0.50|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.35|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35799/osasuna-vence-al-promesas-en-el-primer-test-de-pretemporada-5-0 5 – 0]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 19', 42'; [[Ander Ioldi|Ioldi]] 26', 33'; [[Unai García]] 77'
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[El Olmillo Futbol Zelaia|El Olmillo]], [[Fitero]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35810/osasuna-empata-en-su-segundo-test-de-la-pretemporada-frente-a-la-s-d-huesca-0-0 0 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandés]]
|[[San Francisco futbol zelaia|San Francisco]], [[Tafalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35814/osasuna-empata-contra-el-mirandes-en-el-tercer-test-de-la-pretemporada-1-1 1 – 1]
|[[Iker Benito|Benito]] 57'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Real Sociedad]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 50', 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Athletic]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]]
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[Alaves]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35850/el-club-atletico-osasuna-cae-por-la-minima-ante-el-alaves-1-2 1 – 2]
|[[Iker Muñoz]] 58'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 17]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35869/osasuna-estrena-la-liga-con-un-empate-en-el-sadar-1-1 1 – 1]
|[[Aimar Oroz|Oroz]] 79'
|19.561
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35885/article 1 – 0]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|19.900
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 29]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://as.com/futbol/primera/el-girona-tira-de-memoria-para-destrozar-a-osasuna-n/ 4 – 0]
|
|13.275
|13.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35907/tarde-magica-y-victoria-rojilla-en-el-sadar-3-2 3 – 2]
|[[Enzo Boyomo|Boyomo]] 21', [[Carlos Domínguez|Domínguez]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 45', [[Abel Bretones|Bretones]] 62'
|19.908
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35951/derrota-en-vallecas-3-1 3 – 1]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 27'
|13.073
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35963/osasuna-mantiene-su-idilio-en-el-sadar-2-1 2 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] ([[Penalti|pen.]]) 39', [[Aimar Oroz|Oroz]] 60'
|19.043
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|6
|[[Irailaren 24]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35970/osasuna-suma-un-punto-de-sacrificio-y-compromiso-en-mestalla 0 – 0]
|
|40.425
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Barça]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35985/noche-de-ensueno-en-el-sadar-4-2 4 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 18', ([[Penalti|pen.]]) 39'; [[Bryan Zaragoza|Bryan]] 28', [[Abel Bretones|Bretones]] 85'
|22.322
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://as.com/futbol/bertug-y-budimir-pistoleros-de-tu-a-tu-y-gol-a-gol-n/ 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 59'
|10.670
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Sadar]]
|[https://www.muchodeporte.com/real-betis/80929/12-el-betis-aprieta-los-dientes-en-el-momento-justo 1 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 59'
|21.045
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 23', [[Ante Budimir|Budimir]] 34'
|31.279
|8.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36068 1 – 0]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 19'
|20.430
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36090/derrota-en-el-santiago-bernabeu-4-0 4 – 0]
|
|72.462
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-villarreal-cf-14 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 8', ([[Penalti|pen.]]) 20'
|19.795
|6.
|- bgcolor="#ffffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-sevilla-fc-ca-osasuna-15 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 69'
|31.536
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|16
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Alaves]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-deportivo-alaves-16 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 54', [[Rubén García Santos|Rubén García]] 61'
|18.220
|
|-
|17
|[[Abenduaren 8]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Athletic]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Atletico Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 5]]a
|[[Espainiako futbol ligako erregional mailak|DH]]
|[[Chiclana Club de Fútbol|Chiclana]]
|[[Estadio Municipal de Deportes de Chiclana|Municipal de Chiclana]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36080/osasuna-se-estrena-en-la-copa-del-rey-venciendo-en-chiclana-0-5 0 – 5]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 50', 80'; [[Iker Benito|Benito]] 54' ([[Penalti|pen.]]), [[José Manuel Arnaiz Díaz|Arnaiz]] 71', [[Moisés Gómez Bordonado|Moi]] 77'
|4.500
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Lehen Federazioa|1.F]]
|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]
|[[Estadio municipal Alfonso Murube|Alfonso Murube]]
|[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2024/12/05/osasuna-salva-susto-morrocotudo-ceuta-9018810.html 2 – 3]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 84', [[Raúl García De Haro|Raúl García]] 87', [[Redru]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 93'
|4.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Osasunako 2023-2024 denboraldiko lehen taldeko kideak|Osasuna 2023-24]]
* [[Osasuna 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Osasunako urtez urteko lehen taldeko kideak]]
eakccspc6x4pd3sc3t3tojdosrn1ryt
9994025
9994024
2024-12-08T22:42:46Z
Daeri
16654
/* Estatistikak */
9994025
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|Sergio '''Herrera''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|93-6-5
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|207
|0
|2017
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211211001533/https://www.osasuna.es/eu/albistea/sergio-herrera-2026ra-arte-berritu-du-osasunak Sergio Herrera 2026ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho '''Vidal''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|95-1-24
|[[Valencia Club de Fútbol|València]]
|181
|3
|18-23,24
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20210720170228/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-nacho-vidal-hasta-2025 Osasuna renueva a Nacho Vidal hasta 2025]</ref>
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'82
|92-7-28
|[[Elche Club de Fútbol|Elx]]
|126
|0
|2020
|2026 <ref>[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2022/12/15/juan-cruz-mejor-sueno-posible-6296248.html Juan Cruz: "Este es el mejor sueño posible y lo estoy cumpliendo"]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|92-2-3
|Harrobia
|212
|11
|12-15,15
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230123004238/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-2025era-arte-berritu-du-unai-garcia Osasunak 2025era arte berritu du Unai Garcia]</ref>
|
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|Jorge '''Herrando''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'92
|01-2-28
|Harrobia
|31
|0
|20-21,22
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20230705224219/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jorge-herrandori-berritu-dio-kontratua-2027ko-ekainera-arte Osasunak Jorge Herrandori berritu dio kontratua 2027ko ekainera arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|Lucas '''Torró''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'88
|94-7-19
|[[Real Madril]]
|185
|7
|17-18,20
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220615050816/https://www.osasuna.es/eu/albistea/lucas-torro-2027ra-arte-berritu-du-osasunak Lucas Torró 2027ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|Jon '''Monkaiola''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|98-5-13
|Harrobia
|203
|7
|2019
|2031 <ref>[https://web.archive.org/web/20210608123352/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-moncayola-berritu-du-datozen-hamar-denboraldietarako Osasunak Moncayola berritu du datozen hamar denboraldietarako]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|Pablo '''Ibáñez''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|98-9-20
|Harrobia
|81
|2
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20220604232018/https://www.osasuna.es/noticia/el-club-atletico-osasuna-renueva-a-pablo-ibanez-hasta-el-2024 El Club Atlético Osasuna renueva a Pablo Ibáñez hasta el 2024]</ref>
|
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''' De Haro]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|00-11-3
|[[Real Betis Balompié|Betis]]
|56
|10
|2023
|2028 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2207 Osasuna ficha a Raúl García]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|Aimar '''Oroz''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'77
|01-11-27
|Harrobia
|97
|7
|2018
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35906/osasuna-renueva-a-aimar-hasta-el-2029 Osasunak 2029ra arte berritu du Aimar]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|Kike '''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
|align=left|[[Erdilari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|97-4-1
|Harrobia
|186
|13
|2016
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211215002417/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-kike-barja-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Kike Barja hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|Jesus '''Areso''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'83
|99-7-2
|Harrobia
|62
|1
|21-22,23
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20210526123501/https://www.osasuna.es/eu/albistea/jesus-areso-etxera-itzuli-da Jesús Areso etxera itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''' Fernández]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'82
|91-5-3
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|33
|0
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36127/osasuna-renueva-a-aitor-fernandez-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Aitor Fernandez]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Rubén García Santos|'''Rubén García''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'71
|93-7-14
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|234
|28
|2018
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/osasuna-renueva-a-ruben-garcia-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ruben Garciaren kontratua]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|Rubén '''Peña''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'70
|91-7-18
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|72
|0
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230405014551/https://www.osasuna.es/eu/albistea/ruben-pena-osasunaren-lehen-fitxaketa-202223-denboraldirako Rubén Peña, Osasunaren lehen fitxaketa 2022/23 denboraldirako]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi''' Gómez]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'76
|94-6-23
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|84
|7
|2022
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220728200838/https://www.osasuna.es/eu/albistea/aurreakordioa-villarealekin-moi-gomez-eskualdatzeko Aurreakordioa Villarealekin Moi Gómez eskualdatzeko]</ref>
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|Ante '''Budimir''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'90
|91-7-22
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|153
|57
|2020
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2369 Osasunak Budimir berritu du 2027ra arte]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|02-11-5
|Harrobia
|44
|4
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2281 Osasunak Iker Muñoz berritu du 2027ra arte]</ref>
|
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''' Zaragoza]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'64
|01-9-9
|[[FC Bayern München|Bayern]]
|15
|1
|2024
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35844/osasuna-alcanza-un-acuerdo-con-el-f-c-bayern-para-la-cesion-de-bryan-zaragoza Osasunak akordioa lortu du F. C. Bayernekin Bryan Zaragozaren lagapenerako]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|José '''Arnaiz''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-4-15
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|49
|6
|19-20,23
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230613232841/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jose-arnaizen-fitxaketa-itxi-du Osasunak Jose Arnaizen fitxaketa itxi du]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi '''Martínez''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|99-12-22
|Harrobia
|51
|3
|18-22,24
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211011171741/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-javi-martinez-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Javi Martínez hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|Enzo '''Boyomo''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-10-7
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|13
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35897/boyomo-nuevo-jugador-de-osasuna Boyomo, Osasunako jokalari berria]</ref>
|[[Kamerungo futbol selekzio nazionala|Kamerunekin]] internazionala
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|Abel '''Bretones''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'88
|00-8-21
|[[Real Oviedo|Oviedo]]
|17
|2
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35766/osasuna-se-refuerza-con-abel-bretones Osasuna indartu egin da Abel Bretonesekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|Alejandro '''Catena''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'94
|94-10-28
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|49
|1
|2023
|2028 <ref>[https://web.archive.org/web/20230612224057/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-akordioa-itxi-du-catenarekin-datozen-bost-denboraldietarako Osasunak akordioa itxi du Catenarekin datozen bost denboraldietarako]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|Iker '''Benito''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'76
|02-8-10
|Harrobia
|12
|1
|21-23,24
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35828/osasuna-cierra-la-renovacion-de-iker-benito-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Iker Benito]</ref>
|
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|Asier '''Otsanbela''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'86
|04-2-8
|Harrobia
|2
|0
|2023
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2755 Osasunak Asier Osambela berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|Iñigo '''Argibide''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|05-4-19
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Katalunia}} [[Vicente Moreno]] (2024-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px|Kapitain]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25etik aurrerako zenbakia duten jokalariak [[Osasuna B 2024/2025|Osasuna Promesas]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno|Jorge '''Moreno''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-7-25
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|1
|0
|23-24
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2272 Osasuna Promesasek Jorge Moreno fitxatu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Ioldi|Ander '''Ioldi''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|00-9-9
|[[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]]
|0
|0
|Inoiz
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35724/osasuna-renueva-a-ander-yoldi-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ander Yoldi]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja Neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Valladolid|Valladolid]]
| Fitxaketa
| 5.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Oviedo|Oviedo]]
| Fitxaketa
| 2.800.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[FC Bayern München|Bayern]]
| Lagatua
| 250.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho Vidal]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi Martínez]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Andorra Futbol Kluba|Andorra]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Real Betis Balompié|Betis]]
| Fitxaketa %65era
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnáiz Díaz|José Arnaiz]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Burgos CF|Burgos]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|David García]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Al-Rayyan Sports Club|Al-Rayyan]]
| Fitxaketa
| 8.750.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|Suedia}} [[Max Svensson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Espanyol|Espanyol]]
| Lagapen agortua
| 75.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xabier Huarte]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
| 2.taldean soilik
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]
| 16/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40'<nowiki/>'''|| (25)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (25)|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|'''Vidal''']]
| 6/3|| 276'|| 0|| 1|| 4/1|| 113'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 163'|| 0||'''1'''
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
| 10/7|| 616'|| 0|| 0|| 9/7|| 596'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 2/2|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|'''Herrando''']]
| 8/6|| 553'|| 0|| 0|| 6/4|| 373'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0|| 0 |0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]
| 16/'''16'''|| 1400'|| 2|| 0|| 15/15|| 1310'|| 2|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]
| 15/12|| 1022'|| 0|| 0|| 15/12|| 1022'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|'''Ibáñez''']]
| 14/5|| 548'|| 0|| 1|| 12/3|| 419'|| 0|| 1|| '''2'''/'''2'''|| 129'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''']]
| '''17'''/4|| 523'|| 4|| 1|| 15/2|| 343'|| 1|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| '''3'''||'''1'''
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]
| '''17'''/'''16'''|| 1337'||2
|0
| '''16'''/'''16'''|| 1306'||2
|0
| 1/0|| 31'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|'''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
| 3/0|| 48'|| 0|| 0|| 1/0|| 7'|| 0|| 0|| '''2'''/0|| 41'|| 0||0
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]
| 16/15|| 1351'|| 0|| 1|| 15/15|| 1334'|| 0|| 1|| 1/0|| 17'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''']]
| 2/2|| 180'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| (2)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Rubén García Santos|Rubén García]]'''
| 16/11|| 868'|| 2|| 3|| 15/11|| 851'|| 2|| 2|| 1/0|| 17'|| 0||'''1'''
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]
| 14/5|| 490'|| 0|| 0|| 13/4|| 417'|| 0|| 0|| 1/1|| 73'|| 0||0
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]
| 15/5|| 541'|| 1|| 0|| 13/3|| 371'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 170'|| 1||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]
| '''17'''/14|| 1231'|| '''11'''|| 1|| '''16'''/14|| 1200'|| '''10'''|| 1|| 1/0|| 31'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| 7/3|| 233'|| 0|| 0|| 6/2|| 153'|| 0|| 0|| 1/1|| 80'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''']]
| 15/12|| 1061'|| 1|| '''5'''|| 15/13|| 1061'|| 1|| '''5'''|| -|| -|| -||-
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|'''Arnaiz''']]
| 5/1|| 120'|| 1|| 0|| 4/0|| 30'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|'''Martínez''']]
| 2/0|| 25'|| 0|| 1|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||'''1'''
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|'''Boyomo''']]
| 13/13|| 1170'|| 1|| 0|| 13/13|| 1170'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|'''Bretones''']]
| '''17'''/12|| 1094'|| 2|| 0|| 15/10|| 934'|| 2|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 160'|| 0||0
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]
| 15/15|| 1350'|| 0|| 1|| 15/15|| 1350'|| 0|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|'''Benito''']]
| 4/2|| 153'|| 1|| 1|| 2/0|| 35'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 118'|| 1||'''1'''
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|'''Otsanbela''']]
| 1/0|| 10'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/0|| 10'|| 0||0
|-
<!--
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|'''Argibide''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]</span>}}
{{Image label|x=0.50|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|'''David Garcia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica|'''Mojica''']]</span>}}
{{Image label|x=0.30|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]</span>}}
{{Image label|x=0.55|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=0.50|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.35|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35799/osasuna-vence-al-promesas-en-el-primer-test-de-pretemporada-5-0 5 – 0]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 19', 42'; [[Ander Ioldi|Ioldi]] 26', 33'; [[Unai García]] 77'
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[El Olmillo Futbol Zelaia|El Olmillo]], [[Fitero]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35810/osasuna-empata-en-su-segundo-test-de-la-pretemporada-frente-a-la-s-d-huesca-0-0 0 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandés]]
|[[San Francisco futbol zelaia|San Francisco]], [[Tafalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35814/osasuna-empata-contra-el-mirandes-en-el-tercer-test-de-la-pretemporada-1-1 1 – 1]
|[[Iker Benito|Benito]] 57'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Real Sociedad]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 50', 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Athletic]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]]
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[Alaves]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35850/el-club-atletico-osasuna-cae-por-la-minima-ante-el-alaves-1-2 1 – 2]
|[[Iker Muñoz]] 58'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 17]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35869/osasuna-estrena-la-liga-con-un-empate-en-el-sadar-1-1 1 – 1]
|[[Aimar Oroz|Oroz]] 79'
|19.561
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35885/article 1 – 0]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|19.900
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 29]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://as.com/futbol/primera/el-girona-tira-de-memoria-para-destrozar-a-osasuna-n/ 4 – 0]
|
|13.275
|13.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35907/tarde-magica-y-victoria-rojilla-en-el-sadar-3-2 3 – 2]
|[[Enzo Boyomo|Boyomo]] 21', [[Carlos Domínguez|Domínguez]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 45', [[Abel Bretones|Bretones]] 62'
|19.908
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35951/derrota-en-vallecas-3-1 3 – 1]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 27'
|13.073
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35963/osasuna-mantiene-su-idilio-en-el-sadar-2-1 2 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] ([[Penalti|pen.]]) 39', [[Aimar Oroz|Oroz]] 60'
|19.043
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|6
|[[Irailaren 24]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35970/osasuna-suma-un-punto-de-sacrificio-y-compromiso-en-mestalla 0 – 0]
|
|40.425
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Barça]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35985/noche-de-ensueno-en-el-sadar-4-2 4 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 18', ([[Penalti|pen.]]) 39'; [[Bryan Zaragoza|Bryan]] 28', [[Abel Bretones|Bretones]] 85'
|22.322
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://as.com/futbol/bertug-y-budimir-pistoleros-de-tu-a-tu-y-gol-a-gol-n/ 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 59'
|10.670
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Sadar]]
|[https://www.muchodeporte.com/real-betis/80929/12-el-betis-aprieta-los-dientes-en-el-momento-justo 1 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 59'
|21.045
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 23', [[Ante Budimir|Budimir]] 34'
|31.279
|8.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36068 1 – 0]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 19'
|20.430
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36090/derrota-en-el-santiago-bernabeu-4-0 4 – 0]
|
|72.462
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-villarreal-cf-14 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 8', ([[Penalti|pen.]]) 20'
|19.795
|6.
|- bgcolor="#ffffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-sevilla-fc-ca-osasuna-15 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 69'
|31.536
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|16
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Alaves]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-deportivo-alaves-16 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 54', [[Rubén García Santos|Rubén García]] 61'
|18.220
|
|-
|17
|[[Abenduaren 8]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Athletic]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Atletico Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 5]]a
|[[Espainiako futbol ligako erregional mailak|DH]]
|[[Chiclana Club de Fútbol|Chiclana]]
|[[Estadio Municipal de Deportes de Chiclana|Municipal de Chiclana]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36080/osasuna-se-estrena-en-la-copa-del-rey-venciendo-en-chiclana-0-5 0 – 5]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 50', 80'; [[Iker Benito|Benito]] 54' ([[Penalti|pen.]]), [[José Manuel Arnaiz Díaz|Arnaiz]] 71', [[Moisés Gómez Bordonado|Moi]] 77'
|4.500
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Lehen Federazioa|1.F]]
|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]
|[[Estadio municipal Alfonso Murube|Alfonso Murube]]
|[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2024/12/05/osasuna-salva-susto-morrocotudo-ceuta-9018810.html 2 – 3]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 84', [[Raúl García De Haro|Raúl García]] 87', [[Redru]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 93'
|4.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Osasunako 2023-2024 denboraldiko lehen taldeko kideak|Osasuna 2023-24]]
* [[Osasuna 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Osasunako urtez urteko lehen taldeko kideak]]
nyna58as2qyx0km81hckl9vly1du9ny
9994034
9994025
2024-12-08T23:02:46Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994034
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|Sergio '''Herrera''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'92
|93-6-5
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|207
|0
|2017
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211211001533/https://www.osasuna.es/eu/albistea/sergio-herrera-2026ra-arte-berritu-du-osasunak Sergio Herrera 2026ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho '''Vidal''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'80
|95-1-24
|[[Valencia Club de Fútbol|València]]
|181
|3
|18-23,24
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20210720170228/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-nacho-vidal-hasta-2025 Osasuna renueva a Nacho Vidal hasta 2025]</ref>
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'82
|92-7-28
|[[Elche Club de Fútbol|Elx]]
|126
|0
|2020
|2026 <ref>[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2022/12/15/juan-cruz-mejor-sueno-posible-6296248.html Juan Cruz: "Este es el mejor sueño posible y lo estoy cumpliendo"]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|92-2-3
|Harrobia
|212
|11
|12-15,15
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230123004238/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-2025era-arte-berritu-du-unai-garcia Osasunak 2025era arte berritu du Unai Garcia]</ref>
|
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|Jorge '''Herrando''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'92
|01-2-28
|Harrobia
|31
|0
|20-21,22
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20230705224219/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jorge-herrandori-berritu-dio-kontratua-2027ko-ekainera-arte Osasunak Jorge Herrandori berritu dio kontratua 2027ko ekainera arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|Lucas '''Torró''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'88
|94-7-19
|[[Real Madril]]
|185
|7
|17-18,20
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220615050816/https://www.osasuna.es/eu/albistea/lucas-torro-2027ra-arte-berritu-du-osasunak Lucas Torró 2027ra arte berritu du Osasunak]</ref>
|
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|Jon '''Monkaiola''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'89
|98-5-13
|Harrobia
|203
|7
|2019
|2031 <ref>[https://web.archive.org/web/20210608123352/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-moncayola-berritu-du-datozen-hamar-denboraldietarako Osasunak Moncayola berritu du datozen hamar denboraldietarako]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|Pablo '''Ibáñez''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|98-9-20
|Harrobia
|81
|2
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20220604232018/https://www.osasuna.es/noticia/el-club-atletico-osasuna-renueva-a-pablo-ibanez-hasta-el-2024 El Club Atlético Osasuna renueva a Pablo Ibáñez hasta el 2024]</ref>
|
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''' De Haro]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|00-11-3
|[[Real Betis Balompié|Betis]]
|56
|10
|2023
|2028 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2207 Osasuna ficha a Raúl García]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|Aimar '''Oroz''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'77
|01-11-27
|Harrobia
|97
|7
|2018
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35906/osasuna-renueva-a-aimar-hasta-el-2029 Osasunak 2029ra arte berritu du Aimar]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|Kike '''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
|align=left|[[Erdilari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|97-4-1
|Harrobia
|186
|13
|2016
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211215002417/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-kike-barja-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Kike Barja hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|Jesus '''Areso''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'83
|99-7-2
|Harrobia
|62
|1
|21-22,23
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20210526123501/https://www.osasuna.es/eu/albistea/jesus-areso-etxera-itzuli-da Jesús Areso etxera itzuli da]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''' Fernández]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'82
|91-5-3
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|33
|0
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36127/osasuna-renueva-a-aitor-fernandez-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Aitor Fernandez]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Rubén García Santos|'''Rubén García''']]
|align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'71
|93-7-14
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|234
|28
|2018
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/osasuna-renueva-a-ruben-garcia-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ruben Garciaren kontratua]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|Rubén '''Peña''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'70
|91-7-18
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|72
|0
|2022
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230405014551/https://www.osasuna.es/eu/albistea/ruben-pena-osasunaren-lehen-fitxaketa-202223-denboraldirako Rubén Peña, Osasunaren lehen fitxaketa 2022/23 denboraldirako]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi''' Gómez]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'76
|94-6-23
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|84
|7
|2022
|2027 <ref>[https://web.archive.org/web/20220728200838/https://www.osasuna.es/eu/albistea/aurreakordioa-villarealekin-moi-gomez-eskualdatzeko Aurreakordioa Villarealekin Moi Gómez eskualdatzeko]</ref>
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|Ante '''Budimir''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'90
|91-7-22
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|153
|57
|2020
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2369 Osasunak Budimir berritu du 2027ra arte]</ref>
|[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|02-11-5
|Harrobia
|44
|4
|2022
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2281 Osasunak Iker Muñoz berritu du 2027ra arte]</ref>
|
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''' Zaragoza]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'64
|01-9-9
|[[FC Bayern München|Bayern]]
|15
|1
|2024
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35844/osasuna-alcanza-un-acuerdo-con-el-f-c-bayern-para-la-cesion-de-bryan-zaragoza Osasunak akordioa lortu du F. C. Bayernekin Bryan Zaragozaren lagapenerako]</ref>
|[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|José '''Arnaiz''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'75
|95-4-15
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|49
|6
|19-20,23
|2025 <ref>[https://web.archive.org/web/20230613232841/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-jose-arnaizen-fitxaketa-itxi-du Osasunak Jose Arnaizen fitxaketa itxi du]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi '''Martínez''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'80
|99-12-22
|Harrobia
|51
|3
|18-22,24
|2026 <ref>[https://web.archive.org/web/20211011171741/https://www.osasuna.es/noticia/osasuna-renueva-a-javi-martinez-hasta-el-2026 Osasuna renueva a Javi Martínez hasta el 2026]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|Enzo '''Boyomo''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-10-7
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|13
|1
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35897/boyomo-nuevo-jugador-de-osasuna Boyomo, Osasunako jokalari berria]</ref>
|[[Kamerungo futbol selekzio nazionala|Kamerunekin]] internazionala
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|Abel '''Bretones''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'88
|00-8-21
|[[Real Oviedo|Oviedo]]
|17
|2
|2024
|2029 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35766/osasuna-se-refuerza-con-abel-bretones Osasuna indartu egin da Abel Bretonesekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|Alejandro '''Catena''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'94
|94-10-28
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|49
|1
|2023
|2028 <ref>[https://web.archive.org/web/20230612224057/https://www.osasuna.es/eu/albistea/osasunak-akordioa-itxi-du-catenarekin-datozen-bost-denboraldietarako Osasunak akordioa itxi du Catenarekin datozen bost denboraldietarako]</ref>
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|Iker '''Benito''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'76
|02-8-10
|Harrobia
|12
|1
|21-23,24
|2027 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35828/osasuna-cierra-la-renovacion-de-iker-benito-hasta-el-2027 Osasunak 2027ra arte berritu du Iker Benito]</ref>
|
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|Asier '''Otsanbela''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'86
|04-2-8
|Harrobia
|2
|0
|2023
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/2755 Osasunak Asier Osambela berritu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|Iñigo '''Argibide''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|05-4-19
|Harrobia
|1
|0
|2023
|2025
|
|-
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Katalunia}} [[Vicente Moreno]] (2024-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px|Kapitain]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25etik aurrerako zenbakia duten jokalariak [[Osasuna B 2024/2025|Osasuna Promesas]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|[[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]] (2.)
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno|Jorge '''Moreno''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'84
|01-7-25
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|1
|0
|23-24
|2025 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/2272 Osasuna Promesasek Jorge Moreno fitxatu du]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Ioldi|Ander '''Ioldi''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|00-9-9
|[[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]]
|0
|0
|Inoiz
|2026 <ref>[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35724/osasuna-renueva-a-ander-yoldi-hasta-el-2026 Osasunak 2026ra arte berritu du Ander Yoldi]</ref>
|
|-
|}
<!--
==== Baja Neguan ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor=D30B16 style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|}
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Valladolid|Valladolid]]
| Fitxaketa
| 5.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Oviedo|Oviedo]]
| Fitxaketa
| 2.800.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[FC Bayern München|Bayern]]
| Lagatua
| 250.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|Nacho Vidal]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|Javi Martínez]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Andorra Futbol Kluba|Andorra]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
<!--
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Real Betis Balompié|Betis]]
| Fitxaketa %65era
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnáiz Díaz|José Arnaiz]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Burgos CF|Burgos]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
-->
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|David García]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Al-Rayyan Sports Club|Al-Rayyan]]
| Fitxaketa
| 8.750.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|Suedia}} [[Max Svensson]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Espanyol|Espanyol]]
| Lagapen agortua
| 75.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Moreno]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xabier Huarte]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
| 2.taldean soilik
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.maila)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]
| 16/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40'<nowiki/>'''|| (25)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (25)|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ignacio Vidal Miralles|'''Vidal''']]
| 6/3|| 276'|| 0|| 1|| 4/1|| 113'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 163'|| 0||'''1'''
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Cruz Álvaro Armada|'''Juan Cruz''']]
| 10/7|| 616'|| 0|| 0|| 9/7|| 596'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai García]]''' [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 2/2|| 180'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jorge Herrando|'''Herrando''']]
| 8/6|| 553'|| 0|| 0|| 6/4|| 373'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| 0|| 0 |0
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]
| 16/'''16'''|| 1400'|| 2|| 0|| 15/15|| 1310'|| 2|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]
| 15/12|| 1022'|| 0|| 0|| 15/12|| 1022'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Pablo Ibáñez|'''Ibáñez''']]
| 14/5|| 548'|| 0|| 1|| 12/3|| 419'|| 0|| 1|| '''2'''/'''2'''|| 129'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raúl García De Haro|'''Raúl García''']]
| '''17'''/4|| 523'|| 4|| 1|| 15/2|| 343'|| 1|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| '''3'''||'''1'''
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]
| '''17'''/'''16'''|| 1337'||2
|0
| '''16'''/'''16'''|| 1306'||2
|0
| 1/0|| 31'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Enrique Barja|'''Barja''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
| 3/0|| 48'|| 0|| 0|| 1/0|| 7'|| 0|| 0|| '''2'''/0|| 41'|| 0||0
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]
| 16/15|| 1351'|| 0|| 1|| 15/15|| 1334'|| 0|| 1|| 1/0|| 17'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fernández|'''Aitor''']]
| 2/2|| 180'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''2'''/'''2'''|| '''180''''|| (2)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Rubén García Santos|Rubén García]]'''
| 16/11|| 868'|| 2|| 3|| 15/11|| 851'|| 2|| 2|| 1/0|| 17'|| 0||'''1'''
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]
| 14/5|| 490'|| 0|| 0|| 13/4|| 417'|| 0|| 0|| 1/1|| 73'|| 0||0
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]
| 15/5|| 541'|| 1|| 0|| 13/3|| 371'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 170'|| 1||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]
| '''17'''/14|| 1231'|| '''11'''|| 1|| '''16'''/14|| 1200'|| '''10'''|| 1|| 1/0|| 31'|| 1||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Iker Muñoz]]'''
| 7/3|| 233'|| 0|| 0|| 6/2|| 153'|| 0|| 0|| 1/1|| 80'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Bryan Zaragoza|'''Bryan''']]
| 15/12|| 1061'|| 1|| '''5'''|| 15/13|| 1061'|| 1|| '''5'''|| -|| -|| -||-
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Arnaiz Díaz|'''Arnaiz''']]
| 5/1|| 120'|| 1|| 0|| 4/0|| 30'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 1||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier Martínez Calvo|'''Martínez''']]
| 2/0|| 25'|| 0|| 1|| 1/0|| 5'|| 0|| 0|| 1/0|| 20'|| 0||'''1'''
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Kamerun}} [[Enzo Boyomo|'''Boyomo''']]
| 13/13|| 1170'|| 1|| 0|| 13/13|| 1170'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Abel Bretones|'''Bretones''']]
| '''17'''/12|| 1094'|| 2|| 0|| 15/10|| 934'|| 2|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 160'|| 0||0
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]
| 15/15|| 1350'|| 0|| 1|| 15/15|| 1350'|| 0|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Iker Benito|'''Benito''']]
| 4/2|| 153'|| 1|| 1|| 2/0|| 35'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 118'|| 1||'''1'''
|-
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Otsanbela|'''Otsanbela''']]
| 1/0|| 10'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/0|| 10'|| 0||0
|-
<!--
|44
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Argibide|'''Argibide''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Herrera|'''Herrera''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jesus Areso|'''Areso''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Alejandro Catena|'''Catena''']]</span>}}
{{Image label|x=0.50|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[David García Zubiria|'''David Garcia''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Kolonbia}} [[Johan Mojica|'''Mojica''']]</span>}}
{{Image label|x=0.30|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Lucas Torró|'''Torró''']]</span>}}
{{Image label|x=0.55|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jon Monkaiola|'''Monkaiola''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Peña Jiménez|'''Peña''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=0.50|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aimar Oroz|'''Oroz''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.60|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Moisés Gómez Bordonado|'''Moi Gómez''']]</span>}}
{{Image label|x=0.35|y=0.35|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Ante Budimir|'''Budimir''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35799/osasuna-vence-al-promesas-en-el-primer-test-de-pretemporada-5-0 5 – 0]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 19', 42'; [[Ander Ioldi|Ioldi]] 26', 33'; [[Unai García]] 77'
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 25|Uztailak 25]]
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[El Olmillo Futbol Zelaia|El Olmillo]], [[Fitero]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35810/osasuna-empata-en-su-segundo-test-de-la-pretemporada-frente-a-la-s-d-huesca-0-0 0 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandés]]
|[[San Francisco futbol zelaia|San Francisco]], [[Tafalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35814/osasuna-empata-contra-el-mirandes-en-el-tercer-test-de-la-pretemporada-1-1 1 – 1]
|[[Iker Benito|Benito]] 57'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 31|Uztailak 31]]
|[[Real Sociedad]]
|[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 50', 64'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Athletic]]
|[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]]
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[Alaves]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35850/el-club-atletico-osasuna-cae-por-la-minima-ante-el-alaves-1-2 1 – 2]
|[[Iker Muñoz]] 58'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ffffdd"
|1
|[[Abuztuaren 17]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35869/osasuna-estrena-la-liga-con-un-empate-en-el-sadar-1-1 1 – 1]
|[[Aimar Oroz|Oroz]] 79'
|19.561
|15.
|- bgcolor="#ddffdd"
|2
|[[Abuztuaren 24]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35885/article 1 – 0]
|[[Rubén García Santos|Rubén García]] 26'
|19.900
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|3
|[[Abuztuaren 29]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|[https://as.com/futbol/primera/el-girona-tira-de-memoria-para-destrozar-a-osasuna-n/ 4 – 0]
|
|13.275
|13.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35907/tarde-magica-y-victoria-rojilla-en-el-sadar-3-2 3 – 2]
|[[Enzo Boyomo|Boyomo]] 21', [[Carlos Domínguez|Domínguez]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 45', [[Abel Bretones|Bretones]] 62'
|19.908
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 16]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35951/derrota-en-vallecas-3-1 3 – 1]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 27'
|13.073
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|7
|[[Irailaren 21]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35963/osasuna-mantiene-su-idilio-en-el-sadar-2-1 2 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] ([[Penalti|pen.]]) 39', [[Aimar Oroz|Oroz]] 60'
|19.043
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|6
|[[Irailaren 24]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35970/osasuna-suma-un-punto-de-sacrificio-y-compromiso-en-mestalla 0 – 0]
|
|40.425
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Barça]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35985/noche-de-ensueno-en-el-sadar-4-2 4 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 18', ([[Penalti|pen.]]) 39'; [[Bryan Zaragoza|Bryan]] 28', [[Abel Bretones|Bretones]] 85'
|22.322
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://as.com/futbol/bertug-y-budimir-pistoleros-de-tu-a-tu-y-gol-a-gol-n/ 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 59'
|10.670
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 20]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Sadar]]
|[https://www.muchodeporte.com/real-betis/80929/12-el-betis-aprieta-los-dientes-en-el-momento-justo 1 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 59'
|21.045
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|11
|[[Urriaren 27]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2]
|[[Lucas Torró|Torró]] 23', [[Ante Budimir|Budimir]] 34'
|31.279
|8.
|- bgcolor="#ffffdd"
|12
|[[Azaroaren 3]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Sadar]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36068 1 – 0]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 19'
|20.430
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 10]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36090/derrota-en-el-santiago-bernabeu-4-0 4 – 0]
|
|72.462
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|14
|[[Azaroaren 24]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-villarreal-cf-14 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 8', ([[Penalti|pen.]]) 20'
|19.795
|6.
|- bgcolor="#ffffdd"
|15
|[[Abenduaren 1]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-sevilla-fc-ca-osasuna-15 1 – 1]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 69'
|31.536
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|16
|[[Abenduaren 4]]a
|[[Alaves]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-deportivo-alaves-16 2 – 2]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 54', [[Rubén García Santos|Rubén García]] 61'
|18.220
|7.
|-
|17
|[[Abenduaren 8]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Athletic]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Abenduaren 15]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Real Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Atletico Madril]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Sadar]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
| [[Alaves]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Azaroaren 5]]a
|[[Espainiako futbol ligako erregional mailak|DH]]
|[[Chiclana Club de Fútbol|Chiclana]]
|[[Estadio Municipal de Deportes de Chiclana|Municipal de Chiclana]]
|[https://www.osasuna.es/eus/news/read/36080/osasuna-se-estrena-en-la-copa-del-rey-venciendo-en-chiclana-0-5 0 – 5]
|[[Raúl García De Haro|Raúl García]] 50', 80'; [[Iker Benito|Benito]] 54' ([[Penalti|pen.]]), [[José Manuel Arnaiz Díaz|Arnaiz]] 71', [[Moisés Gómez Bordonado|Moi]] 77'
|4.500
|- bgcolor="#ddffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Lehen Federazioa|1.F]]
|[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]
|[[Estadio municipal Alfonso Murube|Alfonso Murube]]
|[https://www.noticiasdenavarra.com/osasuna/2024/12/05/osasuna-salva-susto-morrocotudo-ceuta-9018810.html 2 – 3]
|[[Ante Budimir|Budimir]] 84', [[Raúl García De Haro|Raúl García]] 87', [[Redru]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 93'
|4.000
|-
|Final Hamaseirenak
|
|
|
|
|
|
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
== Ikus, gainera ==
* [[Osasunako 2023-2024 denboraldiko lehen taldeko kideak|Osasuna 2023-24]]
* [[Osasuna 2025-26]]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Osasunako urtez urteko lehen taldeko kideak]]
oal70ai03re1s2l3i49qs71atq339tf
Alavés 2024-25
0
1187757
9994028
9993236
2024-12-08T22:45:34Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994028
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=blue style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratuaren amaiera
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|Antonio '''Sivera''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'85
|96-8-11
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|122
|0
|17-20,20
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/antonio-sivera-urdin-zuria-2027-urtera-arte ANTONIO SIVERA, URDIN-ZURIA 2027. URTERA ARTE]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|'''Manu Sánchez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-8-24
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|14
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/manu-sanchez-talento-y-fiabilidad-para-el-lateral-izquierdo-albiazul MANU SÁNCHEZ, TALENTO Y FIABILIDAD PARA EL LATERAL IZQUIERDO ALBIAZUL]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Aleksandar Sedlar|Aleksandar '''Sedlar''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'80
|91-12-13
|[[RCD Mallorca|Mallorca]]
|55
|1
|2022
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/deportivo-alavesek-sedlarren-kontratua-berritu-du-eta-elkarrekin%20jarraituko%20due%20kolore%20urdin-zuria%20defendatzen DEPORTIVO ALAVESEK SEDLARREN KONTRATUA BERRITU DU ETA ELKARREKIN JARRAITUKO DUE KOLORE URDIN-ZURIA DEFENDATZEN]</ref>
|[[Serbiako futbol selekzio nazionala|Serbiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|Abdel '''Abqar''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|99-3-10
|[[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
|82
|1
|2021
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/abqar-ek-kontratua-berritu-du-deportivo-alavesekin Abqar-ek kontratua berritu du Deportivo Alavesekin]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|Ander '''Gebara''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'80
|97-7-7
|Harrobia
|56
|1
|2023
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/ander_guevara_alaves EL VITORIANO ANDER GUEVARA REFUERZA EL CENTRO DEL CAMPO DEL DEPORTIVO ALAVÉS]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Vicente|Carlos '''Vicente''']]
|align=left|[[Aurrelari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'79
|99-4-23
|[[Racing de Ferrol|Racing Ferrol]]
|34
|5
|2023
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/carlos-vicente-fuerza-desborde-carril-albiazul CARLOS VICENTE, FUERZA Y DESBORDE PARA EL CARRIL ALBIAZUL]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|Antonio '''Blanco''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-7-23
|[[Real Madril]]
|71
|0
|2022
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Blanco-Real-Madrid ANTONIO BLANCO SERÁ ALBIAZUL HASTA 2027]</ref>
|
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre|Asier '''Villalibre''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|97-9-30
|[[Athletic]]
|29
|7
|22-23,24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/villalibre-vuelve-al-deportivo-alaves VILLALIBRE VUELVE AL DEPORTIVO ALAVÉS]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny|Tomás '''Conechny''']]
|align=left|[[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|98-3-30
|[[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]
|11
|1
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/tomas-conechny-abiadura-eta-gola-eraso-urdin-zuriarentzako TOMAS CONECHNY, ABIADURA ETA GOLA ERASO URDIN-ZURIARENTZAKO]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Martínez]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-6-30
|[[FC Porto|Porto]]
|14
|3
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/toni-martinez-esperientzia-eraso-urdin-zurirako Toni Martinez, esperientzia eraso urdin-zurirako]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
| align="left" |{{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño|Santiago '''Mouriño''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|02-2-13
|[[Atletico Madril]]
|10
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/santiago-mourino-ahalmen-fisikoa-gloriosoaren-atzealderako Santiago Mouriño, ahalmen fisikoa Gloriosoaren atzealderako]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|Ekuatore Ginea}} [[Jesus Owono|Jesus '''Owono''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'83
|01-3-1
|Harrobia
|14
|0
|2021
|2026 <ref>[https://www.eitb.eus/es/radio/radio-vitoria/programas/radio-vitoria-deportes/detalle/9406504/owono-he-ejecutado-clausula-de-ampliacion-de-contrato-con-deportivo-alaves-hasta-2026/ Owono: "Hemos ejecutado una cláusula de ampliación de contrato con el Deportivo Alavés hasta 2026"]</ref>
|[[Ekuatore Gineako futbol selekzio nazionala|Ekuatore Ginearekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Italia}} [[Nahuel Tenaglia|Nahuel '''Tenaglia''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'81
|96-2-21
|[[Club Atlético Talleres|Talleres]]
|96
|5
|2021
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Tenaglia-2027-lateral-derecho TENAGLIA SERÁ ALBIAZUL HASTA 2027]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Carlos Martín]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|02-4-22
|[[Atletico Madril]]
|10
|1
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/carlos-martin-proyeccion-goleadora-para-el-ataque-albiazul Carlos Martín, proyección goleadora para el ataque albiazul]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa|Hugo '''Novoa''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'82
|03-1-24
|[[RB Leipzig]]
|4
|0
|2024
|2029 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/hugo-novoa-proiekzioa-eta-aldakortasuna-proiektu-urdin-zurirako HUGO NOVOA, PROIEKZIOA ETA ALDAKORTASUNA PROIEKTU URDIN-ZURIRAKO]</ref>
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Enrique García Martínez|'''Kike García''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|89-11-25
|[[Osasuna]]
|50
|8
|2023
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Kike%20Garc%C3%ADa-delantero-Osasuna KIKE GARCÍA, EXPERIENCIA PARA LA DELANTERA ALBIAZUL]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|Jon '''Guridi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|95-2-28
|[[Real Sociedad]]
|95
|6
|2022
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/jon-guridi-se-compromete-con-el-deportivo-alaves-para-las-proximas-cuatro-temporadas Jon Guridi se compromete con el Deportivo Alavés para las próximas cuatro temporadas]</ref>
|
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|'''Stoichkov''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|93-11-5
|[[Eibar KE|Eibar]]
|14
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/stoichkov-reforzara-el-ataque-albiazul STOICHKOV REFORZARÁ EL ATAQUE ALBIAZUL]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left| {{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero|Luka '''Romero''']]
|align=left|[[Aurrelari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'69
|04-11-18
|[[AC Milan]]
|8
|0
|2024
|2025 <ref>[https://x.com/Alaves/status/1815805459942756545 Luka Romero, talento joven para el ataque del Deportivo Alavés.]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Aljeria}} [[Abderrahman Rebbach|'''Abde''' Rebbach]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|98-8-11
|[[Gasteizko Aurrera]]
|60
|6
|2022
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/abde-rebbach-urdin-zuria-2028-urtera-arte ABDE REBBACH, URDIN-ZURIA 2028. URTERA ARTE]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra|Moussa '''Diarra''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|00-11-10
|[[Toulouse Football Club|Toulouse]]
|11
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/moussa-diarra-refuerza-la-zaga-albiazul MOUSSA DIARRA, REFUERZA LA ZAGA ALBIAZUL]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} {{banderaikur|Italia}} [[Carlos Benavídez|Carlos '''Protesoni''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|98-3-30
|[[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|77
|6
|2022
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/carlos-benavidez-nuevo-jugador-del-deportivo-alaves Carlos Benavídez, nuevo jugador del Deportivo Alavés]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán|Joan '''Jordán''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'84
|94-7-6
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|10
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/joan-jordan-talento-y-experiencia-para-la-medular-albiazul Joan Jordán, talento y experiencia para la medular albiazul]</ref>
|[[Kataluniako futbol selekzioa|Kataluniarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Egoitz Muñoz|Egoitz '''Muñoz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'79
|04-4-14
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2026 <ref>[https://alaves.elcorreo.com/egoitz-munoz-alavesista-cuna-nieto-larrea-expedicion-benidorm-20230723195007-nt.html Alavesista de cuna, nieto de Larrea y en la expedición a Benidorm]</ref>
|
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Tomás Mendes|Tomás '''Mendes''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|04-11-21
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|4
|0
|2021
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/tomas_mendes_2027 EL DEPORTIVO ALAVÉS CIERRA LA RENOVACIÓN DEL JOVEN TOMÁS MENDES HASTA 2027]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|34
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Eneko Ortiz|Eneko '''Ortiz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'82
|03-5-26
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
|1
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/el-deportivo-alaves-renueva-a-eneko-ortiz-hasta-2025 EL DEPORTIVO ALAVÉS RENUEVA A ENEKO ORTIZ HASTA 2025]</ref>
|
|-
|36
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|'''Pica''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|02-4-25
|[[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]
|7
|0
|2024
|2026
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[José De León|José '''De León''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|04-3-2
|[[Agrupación Deportiva Unión Adarve|Unión Adarve]]
|1
|0
|2023
|2029 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/jose-de-leon-urdin-zuria-2029-urtera-arte JOSE DE LEON. URDIN-ZURIA 2029. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
<!--
|
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés|Facundo '''Garcés''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'89
|99-9-5
|[[Club Atlético Colón|Colón]]
|0
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/acuerdo-entre-el-deportivo-alaves-y-facundo-garces Acuerdo entre el Deportivo Alavés y Facundo Garcés]</ref>
|
|-
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Argentina}} [[Eduardo Coudet]] (2024-Egun,16.jardunalditik) {{banderaikur|Espainia}} [[Luis García Plaza]] (2022-24,15.jardunaldirarte)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa izan du denboraldian zehar.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Deportivo Alaves B 2024-2025|Mini Glorias]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[NK Istra 1961|Istra]] (HNL)
|align=left|{{banderaikur|Kamerun}} [[Stephane Paul Keller|Stephane '''Keller''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|01-8-20
|[[Fortuna Yaounde Football Club|Fortuna Yaounde]]
|1
|0
|20-21
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/stephan-kellerrek-nk-istran-jokatuko-du-utzita STEPHAN KELLERREK NK ISTRAN JOKATUKO DU UTZITA]</ref>
|
|-
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting Gijón]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Nikola Maraš|Nikola '''Maraš''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'89
|95-12-19
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|23
|0
|22-23
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/deportivo-alavesek-nikola-maras-fitxatu-du Deportivo Alavesek Nikola Maras fitxatu du]</ref>
|[[Serbiako futbol selekzio nazionala|Serbiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Victor Parada|Victor '''Parada''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|02-4-4
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|4
|0
|23-24
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/victor-parada-urdin-zuria-2026-urtera-arte VICTOR PARADA, URDIN-ZURIA 2026. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Joaquín Panichelli|Joaquín '''Panichelli''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|02-10-7
|[[River Plate]]
|12
|0
|22-24
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/joaquin-panichelli-aurrelari-argentinarrak-deportivo-alavesen-jokatuko-du Joaquin Panichelli aurrelari Argentinarrak Deportivo Alavesen jokatuko du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Ropero|Unai '''Ropero''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'88
|01-11-20
|Harrobia
|3
|0
|21-24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/unai-ropero-urdin-zuria-2028-urtera-arte UNAI ROPERO, URDIN-ZURIA 2028. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
|[[Sestao River]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[José David Álvarez|'''Joseda''' Álvarez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'83
|01-1-22
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/joseda-alvarezek-2027-urtera-arte-jarraituko-du-urdin-zuri-gisa JOSEDA ALVAREZEK 2027. URTERA ARTE JARRAITUKO DU URDIN-ZURI GISA]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Atlético Madril B]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea}} [[Mamadou Selu Diallo|Selu '''Diallo''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'87
|03-10-1
|[[Unión Deportiva Barbastro|Barbastro]]
|3
|0
|23-24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Renovaci%C3%B3n-Alav%C3%A9s-Diallo-cantera-Ibaia-centrocampista-Huesca EL DEPORTIVO ALAVÉS RENUEVA A SELU DIALLO]</ref>
|Sub23
|-
|[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Jon Guerrero|'''Julen Jon''' Guerrero]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'87
|04-4-14
|[[Real Madril]]
|0
|0
|Inoiz
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/deportivo-alaves-julen-jon-guerrero-talentu-gaztearen-zerbitzuekin-egin-da-2025.%20urtera%20arte DEPORTIVO ALAVES JULEN JON GUERRERO TALENTU GAZTEAREN ZERBITZUEKIN EGIN DA 2025. URTERA ARTE]</ref>
|Sub23
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Barakaldo CF|Barakaldo]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Maroko}} [[Maroan Sannadi|Maroan '''Sannadi''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|01-2-1
|[[Ariznabarra Kirol Elkartea|Ariznabarra]]
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/maroan-sannadik-2027-urtera-arte-berritu-du-deportivo-alavesekin MAROAN SANNADIK 2027. URTERA ARTE BERRITU DU DEPORTIVO ALAVESEKIN]</ref>
|
|-
|}
==== Bajak denboraldian zehar ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|Luis '''Rioja''']]
|align=left|[[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|93-10-16
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|189
|22
|2019
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/luis-rioja-renueva-con-el-deportivo-alaves-hasta-2025 Luis Rioja renueva con el Deportivo Alavés hasta 2025]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|}
<!--
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Atlético Colón|Colón]]
| Librea
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Serbia}} [[Nikola Maraš]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Levante Unión Deportiva|Levante]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]
| Fitxaketa %50era
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Toni Martínez]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC Porto|Porto]]
| Fitxaketa %55era
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Fitxaketa
| 1.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|Stoichkov]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Athletic]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Toulouse Football Club|Toulouse]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|Pica]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|Manu Sánchez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[AC Milan]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Martín]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagatua
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Sociedad]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Duarte Sánchez|Rubén Duarte]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Club Universidad Nacional|Pumas]]
| Fitxaketa
| 4.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja]]
| [[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
| Fitxaketa
| 1.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Athletic]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xeber Alkain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Kamerun}} [[Stephane Paul Keller|Stephane Keller]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[NK Istra 1961|Istra]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Victor Parada]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea}} [[Mamadou Selu Diallo|Selu Diallo]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Ropero]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Eldense|Eldense]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Joaquín Panichelli]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alex Sola López-Ocaña|Alex Sola]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Sociedad]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Rafael Marín]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Turkia}} {{banderaikur|Errumania}} [[Ianis Hagi]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Rangers F.C.|Rangers]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Italia}} {{banderaikur|Argentina}} [[Giuliano Simeone]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Nigeria}} [[Samuel Omorodion]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|'''Sivera''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''70''''|| (26)|| 0|| '''15'''/'''15'''|| '''13'''<nowiki/>'''50''''|| (24)|| 0|| 1/1|| 120'|| (2)||0
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|'''Manu Sánchez''']]
| 14/12|| 1151'|| 0|| 0|| 13/11|| 1031'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Aleksandar Sedlar|'''Sedlar''']]
| 7/6|| 525'|| 0|| 0|| 6/5|| 405'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|'''Abqar''']]
| 14/14|| 1121'|| 0|| 1|| 14/14|| 1121'|| 0|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|'''Gebara''']]
| 16/11|| 1018'|| 0|| 1|| 14/10|| 943'|| 0|| 1|| '''2'''/1|| 75'|| 0||0
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Vicente|'''Vicente''']]
| 15/15|| 1390'|| 3|| 1|| 14/14|| 1236'|| '''3'''|| 0|| 1/1|| 77'|| 0||'''1'''
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|'''Blanco''']]
| 16/12|| 1027'|| 0|| 1|| 14/11|| 928'|| 0|| 1|| '''2'''/1|| 101'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre|'''Villalibre''']]
| 9/4|| 333'|| 1|| 0|| 7/2|| 212'|| 1|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 121'|| 0||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny|'''Conechny''']]
| 11/7|| 605'|| 1|| 0|| 9/6|| 473'|| 1|| 0|| '''2'''/1|| 132'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Martínez]]'''
| 14/6|| 592'|| 3|| 0|| 12/5|| 491'|| '''3'''|| 0|| '''2'''/1|| 101'|| 0||0
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño|'''Mouriño''']]
| 10/7|| 661'|| 0|| 0|| 8/5|| 451'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''21'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|Ekuatore Ginea}} [[Jesus Owono|'''Owono''']]
| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Italia}} [[Nahuel Tenaglia|'''Tenaglia''']]
| 14/14|| 1196'|| 1|| 1|| 13/13|| 1112'|| 1|| 1|| 1/1|| 84'|| 0||0
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Carlos Martín]]'''
| 10/5|| 447'|| 1|| 0|| 9/5|| 443'|| 1|| 0|| 1/0|| 4'|| 0||0
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa|'''Novoa''']]
| 4/2|| 220'|| 0|| 0|| 4/2|| 220'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Enrique García Martínez|'''Kike García''']]
| 15/8|| 827'|| '''5'''|| 0|| 14/8|| 762'|| '''3'''|| 0|| 1/0|| 65'|| '''2'''||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|'''Guridi''']]
| 13/10|| 842'|| 2|| 0|| 13/10|| 842'|| 2|| 0|| 1/1|| 55'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|'''Stoichkov''']]
| 14/7|| 677'|| 0|| 1|| 13/6|| 591'|| 0|| 1|| 1/1|| 86'|| 0||0
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero|'''Romero''']]
| 8/3|| 309'|| 0|| 0|| 6/2|| 197'|| 0|| 0|| '''2'''/1|| 122'|| 0||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Aljeria}} [[Abderrahman Rebbach|'''Rebbach''']]
| 9/4|| 426'|| 0|| 0|| 7/4|| 360'|| 0|| 0|| '''2'''/0|| 66'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra|'''Diarra''']]
| 11/8|| 758'|| 0|| 0|| 10/7|| 668'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} {{banderaikur|Italia}} [[Carlos Benavídez|'''Protesoni''']]
| 8/4|| 300'|| 1|| 1|| 6/4|| 219'|| 1|| 1|| '''2'''/0|| 81'|| 0||0
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán|'''Jordán''']]
| 10/4|| 548'|| 0|| '''2'''|| 8/2|| 338'|| 0|| '''2'''|| '''2'''/'''2'''|| '''21'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Egoitz Muñoz|'''Muñoz''']]
| 1/1|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
<!--
|30
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Tomás Mendes|'''Mendes''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Eneko Ortiz|'''Ortiz''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
|
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés|'''Garcés''']]
| || || || || || || || || || || ||
|-
|
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[José De León|'''De León''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|36
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|'''Pica''']]
| 7/5|| 492'|| 0|| 0|| 6/4|| 402'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|'''Rioja''']] '''(B)'''
| 1/0|| 22'|| 0|| 0|| 1/0|| 22'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan gehien agertu diren 11 jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|'''Sivera''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=1.15|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|'''Abqar''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=1.05|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rafael Marín|'''Marín''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.05|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Duarte Sánchez|'''Duarte''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|'''Gebara''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|'''Blanco''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|'''Guridi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.30|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|'''Rioja''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Nigeria}} [[Samuel Omorodion|'''Omorodion''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 17|Uztailak 17]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[El Sardinero estadioa|El Sardinero]], [[Santander]]
|[https://www.infobiwenger.com/noticia/40442/cronica-del-amistoso-entre-el-alaves-y-el-racing-santander-video-partido-completo 0 – 0]
|
|(2-3 penaltietan)
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Real Sociedad]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 12'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (6-5 penaltietan, 16.garaikurra)
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|[[Estadi Olímpic Camilo Cano|Olímpic Camilo Cano]], [[La Nucia]]
|[https://www.superdeporte.es/levante-ud/2024/07/27/levante-serio-empata-deportivo-alaves-106167423.html 1 – 1]
|[[Juan Diego Molina Martínez|Stoichkov]] 19'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 30|Uztailak 30]]
|[[Club Deportivo Tenerife|Tenerife]]
|[[Campos de fútbol de El Albir|El Albir]], [[El Albir (Alicante)|El Albir]]
|[https://nortexpres.com/2-1-el-alaves-le-remonta-al-tenerife-cronica/ 2 – 1]
|[[Tomás Conechny|Conechny]] 51', [[Asier Villalibre|Villalibre]] 82'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 2]]a
|[[Hércules Club de Fútbol|Hércules]]
||[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]], [[Alicante]]
|[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/el-ultimo-en-tierras-levantinas-1-0 1 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 7]]a
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[Ciudad Deportiva José Luis Compañón|Ibaia]], [[Ibaialde]]
|[https://www.marca.com/futbol/alaves/2024/08/07/66b3cae5268e3e4a588b4581.html 1 – 1]
|[[Luis Rioja|Rioja]] 13'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[Osasuna]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35850/el-club-atletico-osasuna-cae-por-la-minima-ante-el-alaves-1-2 1 – 2]
|[[Luka Romero|Romero]] 55', [[Carlos Benavídez|Protesoni]] 94'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 16]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|[https://rccelta.es/equipo/actualidad/rc-celta-vs-deportivo-alaves-2-1-resumen-y-goles-highlights-laliga-ea-sports/ 2 – 1]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 17'
|22.477
|18.
|- bgcolor="#ffffdd"
|2
|[[Abuztuaren 25]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.elcorreoweb.es/betis/2024/08/25/cronica-alaves-betis-liga-107352512.html 0 – 0]
|
|18.288
|17.
|- bgcolor="#ddffdd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Asier Villalibre|Villalibre]] ([[Penalti|pen.]]) 51', [[Toni Martínez]] 77'
|32.220
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/alaves/20240901/1002308313/alaves-prolonga-buen-momento-hunde-palmas.html 2 – 0]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 7', [[Toni Martínez]] 78'
|16.386
|6.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5983122601dba158b45a2.html 3 – 2]
|[[Tomás Conechny|Conechny]] 35', [[Nahuel Tenaglia|Tenaglia]] 68'
|24.238
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|6
|[[Irailaren 20]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-sevilla-fc-6 2 – 1]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 17', [[Carlos Martín]] 60'
|16.538
|8.
|-bgcolor="#ffdddd"
|7
|[[Irailaren 24]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-real-madrid-deportivo-alaves-7 3 – 2]
|[[Carlos Benavídez|Protesoni]] 85', [[Enrique García Martínez|Kike García]] 86'
|67.480
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2023-2024-laliga-easports-getafe-cf-deportivo-alaves-3 2 – 0]
|
|11.023
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Barça]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-fc-barcelona-9 0 – 3]
|
|19.468
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 18]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-real-valladolid-cf-10 2 – 3]
|[[Toni Martínez]] 6', [[Enrique García Martínez|Kike García]] 97'
|16.904
|14.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 26]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-rayo-vallecano-deportivo-alaves-11 1 – 0]
|
|13.010
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 1]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2023-2024-laliga-easports-deportivo-alaves-rcd-mallorca-26 1 – 0]
|[[Jon Guridi|Guridi]] 76'
|16.102
|14.
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 9]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-villarreal-cf-deportivo-alaves-13 3 – 0]
|
|17.659
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 23]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-atletico-de-madrid-deportivo-alaves-14 2 – 1]
|[[Jon Guridi|Guridi]] ([[Penalti|pen.]]) 7'
|58.910
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|15
|[[Azaroaren 30]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-cd-leganes-15 1 – 1]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 87'
|16.881
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-deportivo-alaves-16 2 – 2]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 1', 68'
|18.220
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Athletic]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Urtarrilaren 11]]
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Real Madril]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
| [[Osasuna]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Urriaren 29]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Sociedad Deportiva Compostela|Compostela]]
|[[Verónica Boquete de San Lázaro estadioa|San Lázaro]]
|[https://es.soccerway.com/matches/2024/10/29/spain/copa-del-rey/sd-compostela/deportivo-alaves/4545717/ 0 – 1]
|[[Kike Vidal]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 12'
|7.400
|- bgcolor="#ffffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Club Deportiva Minera|Deportiva Minera]]
|[[Cartagonova futbol zelaia|Cartagonova]]
|[https://as.com/futbol/copa_del_rey/coudet-llegar-y-besar-el-fiasco-n/ 2 – 2]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 60', ([[Penalti|pen.]]) 108'
|7.000
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Deportivo Alaves]]
6lyjoym86w46fwqk0oqhfzh5e8dhued
9994032
9994028
2024-12-08T23:00:10Z
Daeri
16654
/* Estatistikak */
9994032
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=blue style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratuaren amaiera
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|Antonio '''Sivera''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'85
|96-8-11
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|123
|0
|17-20,20
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/antonio-sivera-urdin-zuria-2027-urtera-arte ANTONIO SIVERA, URDIN-ZURIA 2027. URTERA ARTE]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|'''Manu Sánchez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'71
|00-8-24
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|14
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/manu-sanchez-talento-y-fiabilidad-para-el-lateral-izquierdo-albiazul MANU SÁNCHEZ, TALENTO Y FIABILIDAD PARA EL LATERAL IZQUIERDO ALBIAZUL]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Aleksandar Sedlar|Aleksandar '''Sedlar''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'80
|91-12-13
|[[RCD Mallorca|Mallorca]]
|55
|1
|2022
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/deportivo-alavesek-sedlarren-kontratua-berritu-du-eta-elkarrekin%20jarraituko%20due%20kolore%20urdin-zuria%20defendatzen DEPORTIVO ALAVESEK SEDLARREN KONTRATUA BERRITU DU ETA ELKARREKIN JARRAITUKO DUE KOLORE URDIN-ZURIA DEFENDATZEN]</ref>
|[[Serbiako futbol selekzio nazionala|Serbiarekin]] internazionala
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|Abdel '''Abqar''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|99-3-10
|[[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
|83
|1
|2021
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/abqar-ek-kontratua-berritu-du-deportivo-alavesekin Abqar-ek kontratua berritu du Deportivo Alavesekin]</ref>
|[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|Ander '''Gebara''']]
| align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]]
|1'80
|97-7-7
|Harrobia
|56
|1
|2023
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/ander_guevara_alaves EL VITORIANO ANDER GUEVARA REFUERZA EL CENTRO DEL CAMPO DEL DEPORTIVO ALAVÉS]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Vicente|Carlos '''Vicente''']]
|align=left|[[Aurrelari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'79
|99-4-23
|[[Racing de Ferrol|Racing Ferrol]]
|35
|5
|2023
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/carlos-vicente-fuerza-desborde-carril-albiazul CARLOS VICENTE, FUERZA Y DESBORDE PARA EL CARRIL ALBIAZUL]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|Antonio '''Blanco''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'76
|00-7-23
|[[Real Madril]]
|72
|0
|2022
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Blanco-Real-Madrid ANTONIO BLANCO SERÁ ALBIAZUL HASTA 2027]</ref>
|
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre|Asier '''Villalibre''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'84
|97-9-30
|[[Athletic]]
|29
|7
|22-23,24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/villalibre-vuelve-al-deportivo-alaves VILLALIBRE VUELVE AL DEPORTIVO ALAVÉS]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny|Tomás '''Conechny''']]
|align=left|[[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|98-3-30
|[[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]
|11
|1
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/tomas-conechny-abiadura-eta-gola-eraso-urdin-zuriarentzako TOMAS CONECHNY, ABIADURA ETA GOLA ERASO URDIN-ZURIARENTZAKO]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Martínez]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|97-6-30
|[[FC Porto|Porto]]
|15
|3
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/toni-martinez-esperientzia-eraso-urdin-zurirako Toni Martinez, esperientzia eraso urdin-zurirako]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
| align="left" |{{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño|Santiago '''Mouriño''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|02-2-13
|[[Atletico Madril]]
|11
|0
|2024
|2030 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/santiago-mourino-ahalmen-fisikoa-gloriosoaren-atzealderako Santiago Mouriño, ahalmen fisikoa Gloriosoaren atzealderako]</ref>
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|Ekuatore Ginea}} [[Jesus Owono|Jesus '''Owono''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'83
|01-3-1
|Harrobia
|14
|0
|2021
|2026 <ref>[https://www.eitb.eus/es/radio/radio-vitoria/programas/radio-vitoria-deportes/detalle/9406504/owono-he-ejecutado-clausula-de-ampliacion-de-contrato-con-deportivo-alaves-hasta-2026/ Owono: "Hemos ejecutado una cláusula de ampliación de contrato con el Deportivo Alavés hasta 2026"]</ref>
|[[Ekuatore Gineako futbol selekzio nazionala|Ekuatore Ginearekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Italia}} [[Nahuel Tenaglia|Nahuel '''Tenaglia''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'81
|96-2-21
|[[Club Atlético Talleres|Talleres]]
|97
|5
|2021
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Tenaglia-2027-lateral-derecho TENAGLIA SERÁ ALBIAZUL HASTA 2027]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Carlos Martín]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|02-4-22
|[[Atletico Madril]]
|11
|1
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/carlos-martin-proyeccion-goleadora-para-el-ataque-albiazul Carlos Martín, proyección goleadora para el ataque albiazul]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|16
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa|Hugo '''Novoa''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'82
|03-1-24
|[[RB Leipzig]]
|4
|0
|2024
|2029 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/hugo-novoa-proiekzioa-eta-aldakortasuna-proiektu-urdin-zurirako HUGO NOVOA, PROIEKZIOA ETA ALDAKORTASUNA PROIEKTU URDIN-ZURIRAKO]</ref>
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Enrique García Martínez|'''Kike García''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'86
|89-11-25
|[[Osasuna]]
|51
|10
|2023
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Alav%C3%A9s-fichaje-Kike%20Garc%C3%ADa-delantero-Osasuna KIKE GARCÍA, EXPERIENCIA PARA LA DELANTERA ALBIAZUL]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|Jon '''Guridi''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|95-2-28
|[[Real Sociedad]]
|96
|6
|2022
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/jon-guridi-se-compromete-con-el-deportivo-alaves-para-las-proximas-cuatro-temporadas Jon Guridi se compromete con el Deportivo Alavés para las próximas cuatro temporadas]</ref>
|
|-
|19
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|'''Stoichkov''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'78
|93-11-5
|[[Eibar KE|Eibar]]
|14
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/stoichkov-reforzara-el-ataque-albiazul STOICHKOV REFORZARÁ EL ATAQUE ALBIAZUL]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left| {{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero|Luka '''Romero''']]
|align=left|[[Aurrelari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'69
|04-11-18
|[[AC Milan]]
|8
|0
|2024
|2025 <ref>[https://x.com/Alaves/status/1815805459942756545 Luka Romero, talento joven para el ataque del Deportivo Alavés.]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Aljeria}} [[Abderrahman Rebbach|'''Abde''' Rebbach]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|98-8-11
|[[Gasteizko Aurrera]]
|61
|6
|2022
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/abde-rebbach-urdin-zuria-2028-urtera-arte ABDE REBBACH, URDIN-ZURIA 2028. URTERA ARTE]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
| align="left" |{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra|Moussa '''Diarra''']]
| align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|00-11-10
|[[Toulouse Football Club|Toulouse]]
|12
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/moussa-diarra-refuerza-la-zaga-albiazul MOUSSA DIARRA, REFUERZA LA ZAGA ALBIAZUL]</ref>
|[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} {{banderaikur|Italia}} [[Carlos Benavídez|Carlos '''Protesoni''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'85
|98-3-30
|[[Club Atlético Independiente|Independiente]]
|78
|6
|2022
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/carlos-benavidez-nuevo-jugador-del-deportivo-alaves Carlos Benavídez, nuevo jugador del Deportivo Alavés]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán|Joan '''Jordán''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'84
|94-7-6
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|11
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/joan-jordan-talento-y-experiencia-para-la-medular-albiazul Joan Jordán, talento y experiencia para la medular albiazul]</ref>
|[[Kataluniako futbol selekzioa|Kataluniarekin]] internazionala
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|27
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Egoitz Muñoz|Egoitz '''Muñoz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'79
|04-4-14
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2026 <ref>[https://alaves.elcorreo.com/egoitz-munoz-alavesista-cuna-nieto-larrea-expedicion-benidorm-20230723195007-nt.html Alavesista de cuna, nieto de Larrea y en la expedición a Benidorm]</ref>
|
|-
|30
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Tomás Mendes|Tomás '''Mendes''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'79
|04-11-21
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|4
|0
|2021
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/tomas_mendes_2027 EL DEPORTIVO ALAVÉS CIERRA LA RENOVACIÓN DEL JOVEN TOMÁS MENDES HASTA 2027]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|34
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Eneko Ortiz|Eneko '''Ortiz''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'82
|03-5-26
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
|1
|0
|2023
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/el-deportivo-alaves-renueva-a-eneko-ortiz-hasta-2025 EL DEPORTIVO ALAVÉS RENUEVA A ENEKO ORTIZ HASTA 2025]</ref>
|
|-
|36
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|'''Pica''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|02-4-25
|[[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]
|7
|0
|2024
|2026
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[José De León|José '''De León''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'85
|04-3-2
|[[Agrupación Deportiva Unión Adarve|Unión Adarve]]
|1
|0
|2023
|2029 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/jose-de-leon-urdin-zuria-2029-urtera-arte JOSE DE LEON. URDIN-ZURIA 2029. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
<!--
|
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés|Facundo '''Garcés''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'89
|99-9-5
|[[Club Atlético Colón|Colón]]
|0
|0
|2024
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/acuerdo-entre-el-deportivo-alaves-y-facundo-garces Acuerdo entre el Deportivo Alavés y Facundo Garcés]</ref>
|
|-
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|Argentina}} [[Eduardo Coudet]] (2024-Egun,16.jardunalditik) {{banderaikur|Espainia}} [[Luis García Plaza]] (2022-24,15.jardunaldirarte)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa izan du denboraldian zehar.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Deportivo Alaves B 2024-2025|Mini Glorias]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[NK Istra 1961|Istra]] (HNL)
|align=left|{{banderaikur|Kamerun}} [[Stephane Paul Keller|Stephane '''Keller''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'90
|01-8-20
|[[Fortuna Yaounde Football Club|Fortuna Yaounde]]
|1
|0
|20-21
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/stephan-kellerrek-nk-istran-jokatuko-du-utzita STEPHAN KELLERREK NK ISTRAN JOKATUKO DU UTZITA]</ref>
|
|-
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting Gijón]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Nikola Maraš|Nikola '''Maraš''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'89
|95-12-19
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|23
|0
|22-23
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/deportivo-alavesek-nikola-maras-fitxatu-du Deportivo Alavesek Nikola Maras fitxatu du]</ref>
|[[Serbiako futbol selekzio nazionala|Serbiarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Victor Parada|Victor '''Parada''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'87
|02-4-4
|[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]]
|4
|0
|23-24
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/victor-parada-urdin-zuria-2026-urtera-arte VICTOR PARADA, URDIN-ZURIA 2026. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Joaquín Panichelli|Joaquín '''Panichelli''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|02-10-7
|[[River Plate]]
|12
|0
|22-24
|2026 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/albistea/joaquin-panichelli-aurrelari-argentinarrak-deportivo-alavesen-jokatuko-du Joaquin Panichelli aurrelari Argentinarrak Deportivo Alavesen jokatuko du]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]] (2.)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Ropero|Unai '''Ropero''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'88
|01-11-20
|Harrobia
|3
|0
|21-24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/unai-ropero-urdin-zuria-2028-urtera-arte UNAI ROPERO, URDIN-ZURIA 2028. URTERA ARTE]</ref>
|
|-
|[[Sestao River]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[José David Álvarez|'''Joseda''' Álvarez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'83
|01-1-22
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/joseda-alvarezek-2027-urtera-arte-jarraituko-du-urdin-zuri-gisa JOSEDA ALVAREZEK 2027. URTERA ARTE JARRAITUKO DU URDIN-ZURI GISA]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Atlético Madril B]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea}} [[Mamadou Selu Diallo|Selu '''Diallo''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'87
|03-10-1
|[[Unión Deportiva Barbastro|Barbastro]]
|3
|0
|23-24
|2028 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/Renovaci%C3%B3n-Alav%C3%A9s-Diallo-cantera-Ibaia-centrocampista-Huesca EL DEPORTIVO ALAVÉS RENUEVA A SELU DIALLO]</ref>
|Sub23
|-
|[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Jon Guerrero|'''Julen Jon''' Guerrero]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'87
|04-4-14
|[[Real Madril]]
|0
|0
|Inoiz
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/deportivo-alaves-julen-jon-guerrero-talentu-gaztearen-zerbitzuekin-egin-da-2025.%20urtera%20arte DEPORTIVO ALAVES JULEN JON GUERRERO TALENTU GAZTEAREN ZERBITZUEKIN EGIN DA 2025. URTERA ARTE]</ref>
|Sub23
|-bgcolor="#EFEFEF"
|[[Barakaldo CF|Barakaldo]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Maroko}} [[Maroan Sannadi|Maroan '''Sannadi''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'92
|01-2-1
|[[Ariznabarra Kirol Elkartea|Ariznabarra]]
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/eu/berriak/maroan-sannadik-2027-urtera-arte-berritu-du-deportivo-alavesekin MAROAN SANNADIK 2027. URTERA ARTE BERRITU DU DEPORTIVO ALAVESEKIN]</ref>
|
|-
|}
==== Bajak denboraldian zehar ====
{| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;"
!Zkia
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Jaiotza
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- style="background:White" text-align: center;"
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|Luis '''Rioja''']]
|align=left|[[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|93-10-16
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|189
|22
|2019
|2025 <ref>[https://www.deportivoalaves.com/noticia/luis-rioja-renueva-con-el-deportivo-alaves-hasta-2025 Luis Rioja renueva con el Deportivo Alavés hasta 2025]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|}
<!--
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Atlético Colón|Colón]]
| Librea
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Serbia}} [[Nikola Maraš]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Levante Unión Deportiva|Levante]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Club Deportivo Godoy Cruz Antonio Tomba|Godoy Cruz]]
| Fitxaketa %50era
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Toni Martínez]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[FC Porto|Porto]]
| Fitxaketa %55era
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Atletico Madril]]
| Fitxaketa
| 2.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[RB Leipzig]]
| Fitxaketa
| 1.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|Stoichkov]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Athletic]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Toulouse Football Club|Toulouse]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|Pica]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Guijuelo|Guijuelo]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|Manu Sánchez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[AC Milan]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Martín]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagatua
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Real Sociedad]]
| Fitxaketa
| 6.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Duarte Sánchez|Rubén Duarte]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Club Universidad Nacional|Pumas]]
| Fitxaketa
| 4.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja]]
| [[Aurrelari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
| Fitxaketa
| 1.500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Athletic]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xeber Alkain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Eibar KE|Eibar]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Kamerun}} [[Stephane Paul Keller|Stephane Keller]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[NK Istra 1961|Istra]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Victor Parada]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea}} [[Mamadou Selu Diallo|Selu Diallo]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Ropero]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Eldense|Eldense]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|Argentina}} [[Joaquín Panichelli]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Alex Sola López-Ocaña|Alex Sola]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Real Sociedad]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Rafael Marín]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Turkia}} {{banderaikur|Errumania}} [[Ianis Hagi]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Rangers F.C.|Rangers]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Italia}} {{banderaikur|Argentina}} [[Giuliano Simeone]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Nigeria}} [[Samuel Omorodion]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atletico Madril]]
| Lagapen agortua
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (1.)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|'''Sivera''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]]
| '''17'''/'''17'''|| '''15'''<nowiki/>'''60'<nowiki/>'''|| (28)|| 0|| '''16'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''40''''|| (26)|| 0|| 1/1|| 120'|| (2)||0
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Manuel Sánchez de la Peña|'''Manu Sánchez''']]
| 14/12|| 1151'|| 0|| 0|| 13/11|| 1031'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|Serbia}} [[Aleksandar Sedlar|'''Sedlar''']]
| 7/6|| 525'|| 0|| 0|| 6/5|| 405'|| 0|| 0|| 1/1|| 120'|| 0||0
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|'''Abqar''']]
| 15/15|| 1211'|| 0|| 1|| 15/15|| 1211'|| 0|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|'''Gebara''']]
| 16/11|| 1018'|| 0|| 1|| 14/10|| 943'|| 0|| 1|| '''2'''/1|| 75'|| 0||0
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Vicente|'''Vicente''']]
| 16/16|| 1480'|| 3|| '''2'''|| 15/15|| 1326'|| 3|| 1|| 1/1|| 77'|| 0||'''1'''
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|'''Blanco''']]
| 17/13|| 1117'|| 0|| 1|| 15/12|| 1018'|| 0|| 1|| '''2'''/1|| 101'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre|'''Villalibre''']]
| 9/4|| 333'|| 1|| 0|| 7/2|| 212'|| 1|| 0|| '''2'''/'''2'''|| 121'|| 0||0
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Polonia}} [[Tomás Conechny|'''Conechny''']]
| 11/7|| 605'|| 1|| 0|| 9/6|| 473'|| 1|| 0|| '''2'''/1|| 132'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Martínez]]'''
| 15/6|| 598'|| 3|| 0|| 13/5|| 497'|| 3|| 0|| '''2'''/1|| 101'|| 0||0
|-
|12
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} [[Santiago Mouriño|'''Mouriño''']]
| 11/8|| 751'|| 0|| 0|| 9/6|| 541'|| 0|| 0|| '''2'''/'''2'''|| '''21'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|Ekuatore Ginea}} [[Jesus Owono|'''Owono''']]
| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} {{banderaikur|Italia}} [[Nahuel Tenaglia|'''Tenaglia''']]
| 15/15|| 1286'|| 1|| 1|| 14/14|| 1202'|| 1|| 1|| 1/1|| 84'|| 0||0
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Carlos Martín]]'''
| 11/6|| 514'|| 1|| 1|| 10/6|| 510'|| 1|| 1|| 1/0|| 4'|| 0||0
|-
|16
|align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Hugo Novoa|'''Novoa''']]
| 4/2|| 220'|| 0|| 0|| 4/2|| 220'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Enrique García Martínez|'''Kike García''']]
| 16/9|| 911'|| '''7'''|| 0|| 15/9|| 846'|| '''5'''|| 0|| 1/0|| 65'|| '''2'''||0
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|'''Guridi''']]
| 15/12|| 986'|| 2|| 0|| 14/11|| 931'|| 2|| 0|| 1/1|| 55'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|'''Stoichkov''']]
| 14/7|| 677'|| 0|| 1|| 13/6|| 591'|| 0|| 1|| 1/1|| 86'|| 0||0
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Mexiko}} {{banderaikur|Argentina}} [[Luka Romero|'''Romero''']]
| 8/3|| 309'|| 0|| 0|| 6/2|| 197'|| 0|| 0|| '''2'''/1|| 122'|| 0||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|Aljeria}} [[Abderrahman Rebbach|'''Rebbach''']]
| 10/4|| 449'|| 0|| 0|| 8/4|| 383'|| 0|| 0|| '''2'''/0|| 66'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Mali}} [[Moussa Diarra|'''Diarra''']]
| 12/9|| 848'|| 0|| 0|| 11/8|| 758'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|Uruguai}} {{banderaikur|Italia}} [[Carlos Benavídez|'''Protesoni''']]
| 9/4|| 301'|| 1|| 1|| 7/4|| 220'|| 1|| 1|| '''2'''/0|| 81'|| 0||0
|-
|24
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Joan Jordán|'''Jordán''']]
| 11/5|| 638'|| 0|| '''2'''|| 9/3|| 428'|| 0|| '''2'''|| '''2'''/'''2'''|| '''21'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Egoitz Muñoz|'''Muñoz''']]
| 1/1|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
<!--
|30
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Tomás Mendes|'''Mendes''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Eneko Ortiz|'''Ortiz''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
|
|align=left|{{banderaikur|Argentina}} [[Facundo Garcés|'''Garcés''']]
| || || || || || || || || || || ||
|-
|
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[José De León|'''De León''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|36
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Adrián Hernández Hernández|'''Pica''']]
| 7/5|| 492'|| 0|| 0|| 6/4|| 402'|| 0|| 0|| 1/1|| 90'|| 0||0
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|'''Rioja''']] '''(B)'''
| 1/0|| 22'|| 0|| 0|| 1/0|| 22'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan gehien agertu diren 11 jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} [[Antonio Sivera|'''Sivera''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=1.15|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Maroko}} [[Abdelkabir Abqar|'''Abqar''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=1.05|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rafael Marín|'''Marín''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.05|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Rubén Duarte Sánchez|'''Duarte''']]</span>}}
{{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Gebara|'''Gebara''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Blanco|'''Blanco''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Jon Guridi|'''Guridi''']]</span>}}
{{Image label|x=0.30|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Luis Rioja|'''Rioja''']]</span>}}
{{Image label|x=0.45|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Nigeria}} [[Samuel Omorodion|'''Omorodion''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 17|Uztailak 17]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[El Sardinero estadioa|El Sardinero]], [[Santander]]
|[https://www.infobiwenger.com/noticia/40442/cronica-del-amistoso-entre-el-alaves-y-el-racing-santander-video-partido-completo 0 – 0]
|
|(2-3 penaltietan)
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Real Sociedad]]
|[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]]
|[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 12'
|[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (6-5 penaltietan, 16.garaikurra)
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|[[Estadi Olímpic Camilo Cano|Olímpic Camilo Cano]], [[La Nucia]]
|[https://www.superdeporte.es/levante-ud/2024/07/27/levante-serio-empata-deportivo-alaves-106167423.html 1 – 1]
|[[Juan Diego Molina Martínez|Stoichkov]] 19'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 30|Uztailak 30]]
|[[Club Deportivo Tenerife|Tenerife]]
|[[Campos de fútbol de El Albir|El Albir]], [[El Albir (Alicante)|El Albir]]
|[https://nortexpres.com/2-1-el-alaves-le-remonta-al-tenerife-cronica/ 2 – 1]
|[[Tomás Conechny|Conechny]] 51', [[Asier Villalibre|Villalibre]] 82'
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 2]]a
|[[Hércules Club de Fútbol|Hércules]]
||[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]], [[Alicante]]
|[https://www.deportivoalaves.com/es/noticias/el-ultimo-en-tierras-levantinas-1-0 1 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Abuztuaren 7]]a
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[Ciudad Deportiva José Luis Compañón|Ibaia]], [[Ibaialde]]
|[https://www.marca.com/futbol/alaves/2024/08/07/66b3cae5268e3e4a588b4581.html 1 – 1]
|[[Luis Rioja|Rioja]] 13'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 10]]a
|[[Osasuna]]
|[[Taxoare (kirol-instalakuntzak)|Taxoare]]
|[https://www.osasuna.es/news/read/35850/el-club-atletico-osasuna-cae-por-la-minima-ante-el-alaves-1-2 1 – 2]
|[[Luka Romero|Romero]] 55', [[Carlos Benavídez|Protesoni]] 94'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|-bgcolor="#ffdddd"
|1
|[[Abuztuaren 16]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Balaídos estadioa|Balaídos]]
|[https://rccelta.es/equipo/actualidad/rc-celta-vs-deportivo-alaves-2-1-resumen-y-goles-highlights-laliga-ea-sports/ 2 – 1]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 17'
|22.477
|18.
|- bgcolor="#ffffdd"
|2
|[[Abuztuaren 25]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.elcorreoweb.es/betis/2024/08/25/cronica-alaves-betis-liga-107352512.html 0 – 0]
|
|18.288
|17.
|- bgcolor="#ddffdd"
|3
|[[Abuztuaren 28]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Reale Arena]]
|[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2]
|[[Asier Villalibre|Villalibre]] ([[Penalti|pen.]]) 51', [[Toni Martínez]] 77'
|32.220
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 1]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.mundodeportivo.com/futbol/alaves/20240901/1002308313/alaves-prolonga-buen-momento-hunde-palmas.html 2 – 0]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 7', [[Toni Martínez]] 78'
|16.386
|6.
|-bgcolor="#ffdddd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]]
|[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5983122601dba158b45a2.html 3 – 2]
|[[Tomás Conechny|Conechny]] 35', [[Nahuel Tenaglia|Tenaglia]] 68'
|24.238
|8.
|- bgcolor="#ddffdd"
|6
|[[Irailaren 20]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-sevilla-fc-6 2 – 1]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 17', [[Carlos Martín]] 60'
|16.538
|8.
|-bgcolor="#ffdddd"
|7
|[[Irailaren 24]]a
|[[Real Madril]]
|[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-real-madrid-deportivo-alaves-7 3 – 2]
|[[Carlos Benavídez|Protesoni]] 85', [[Enrique García Martínez|Kike García]] 86'
|67.480
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|8
|[[Irailaren 28]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2023-2024-laliga-easports-getafe-cf-deportivo-alaves-3 2 – 0]
|
|11.023
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|9
|[[Urriaren 6]]a
|[[Barça]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-fc-barcelona-9 0 – 3]
|
|19.468
|13.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 18]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-real-valladolid-cf-10 2 – 3]
|[[Toni Martínez]] 6', [[Enrique García Martínez|Kike García]] 97'
|16.904
|14.
|-bgcolor="#ffdddd"
|11
|[[Urriaren 26]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-rayo-vallecano-deportivo-alaves-11 1 – 0]
|
|13.010
|16.
|- bgcolor="#ddffdd"
|12
|[[Azaroaren 1]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2023-2024-laliga-easports-deportivo-alaves-rcd-mallorca-26 1 – 0]
|[[Jon Guridi|Guridi]] 76'
|16.102
|14.
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 9]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[El Madrigal|La Cerámica]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-villarreal-cf-deportivo-alaves-13 3 – 0]
|
|17.659
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 23]]a
| [[Atletico Madril]]
|[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-atletico-de-madrid-deportivo-alaves-14 2 – 1]
|[[Jon Guridi|Guridi]] ([[Penalti|pen.]]) 7'
|58.910
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|15
|[[Azaroaren 30]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-deportivo-alaves-cd-leganes-15 1 – 1]
|[[Carlos Vicente|Vicente]] 87'
|16.881
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|16
|[[Abenduaren 8]]a
|[[Osasuna]]
|[[Sadar]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-ea-sports-ca-osasuna-deportivo-alaves-16 2 – 2]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 1', 68'
|18.220
|
|-
|17
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Athletic]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|18
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mestalla]]
|
|
|
|
|-
|19
|[[Urtarrilaren 11]]
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Real Betis|Betis]]
|[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Real Club Celta de Vigo|Celta]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Barça]]
|[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 23]]a
|[[RCD Espanyol|Espanyol]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]]
|[[Son Moix estadioa|Son Moix]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Martxoaren 16]]a
|[[UD Las Palmas]]
|[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Rayo Vallecano|Rayo]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|[[Montilivi estadioa|Montilivi]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Real Madril]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]]
|[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Apirilaren 23]]a
|[[Real Sociedad]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Atletico Madril]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Athletic]]
|[[San Mames]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Maiatzaren 14]]
|[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 25]]a
| [[Osasuna]]
|[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|- bgcolor="#ddffdd"
|1.Kanporaketa
|[[Urriaren 29]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Sociedad Deportiva Compostela|Compostela]]
|[[Verónica Boquete de San Lázaro estadioa|San Lázaro]]
|[https://es.soccerway.com/matches/2024/10/29/spain/copa-del-rey/sd-compostela/deportivo-alaves/4545717/ 0 – 1]
|[[Kike Vidal]] ([[Norberaren atean sartutako gol|b.a.]]) 12'
|7.400
|- bgcolor="#ffffdd"
|2.Kanporaketa
|[[Abenduaren 5]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Club Deportiva Minera|Deportiva Minera]]
|[[Cartagonova futbol zelaia|Cartagonova]]
|[https://as.com/futbol/copa_del_rey/coudet-llegar-y-besar-el-fiasco-n/ 2 – 2]
|[[Enrique García Martínez|Kike García]] 60', ([[Penalti|pen.]]) 108'
|7.000
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Deportivo Alaves]]
76rwz43kuo7kvjgyfmwmpup414l8txr
Eibar KE 2024-2025
0
1187913
9994037
9993212
2024-12-08T23:13:19Z
Daeri
16654
/* Liga */
9994037
wikitext
text/x-wiki
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=B30C0C style="color:white;"
!Zkia.
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiztik
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font>
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Brasil}} {{banderaikur|Italia}} [[Daniel Fuzato|Daniel '''Fuzato''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'90
|97-7-4
|[[Unión Deportiva Ibiza-Eivissa|Ibiza]]
|10
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticias/daniel-fuzato-nuevo-jugador-armero Daniel Fuzato, nuevo jugador armero]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Sergio Cubero|Sergio '''Cubero''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
|1'87
|99-9-5
|[[Athletic]]
|14
|0
|19-21,24
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticia/cubero-renueva-hasta-2025-con-el-eibar-y-sale-cedido-al-fuenlabrada Cubero renueva hasta 2025 con el Eibar y sale cedido al Fuenlabrada]</ref>
|
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Cristian Gutiérrez|Cristian '''Gutiérrez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'77
|00-11-30
|[[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
|52
|0
|2023
|2027 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/cristian-gutierrez-firma-con-el-eibar-hasta-2027 Cristián Gutiérrez Eibarreko jokalaria izango da 2027ra arte]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|4
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Álvaro Carrillo|Álvaro '''Carrillo''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'82
|02-4-6
|[[Real Madril]]
|13
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/alvaro-carrillo-eibarreko-seigarren-errefortzua Alvaro Carrillo, Eibarreko seigarren errefortzua]</ref>
|
|-
|5
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Rodríguez Benito|'''Chema''' Rodríguez]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'89
|92-3-3
|[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
|34
|0
|21-23,24
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/albistea/-5]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|6
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Álvarez Díaz|'''Sergio''' Álvarez]]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'82
|92-1-23
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting]]
|200
|2
|2018
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/sergio-alvarez-armagina-izango-da-2026ra-arte Sergio Alvarez armagina izango da 2026ra arte]</ref>
|
|-
|7
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Xeber Alkain|Xeber '''Alkain''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'74
|97-6-26
|[[Deportivo Alavés|Alavés]]
|16
|1
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/xeber-alkain-nuevo-jugador-del-eibar Xeber Alkain, Eibarreko jokalari berria]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peru Nolaskoain|Peru '''Nolaskoain''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'86
|98-10-25
|[[Athletic]]
|71
|5
|22-23,23
|2027 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/peru-nolaskoain-sd-eibarrera-itzuli-da Peru Nolaskoain SD Eibarrera itzuli da]</ref>
|
|-
|9
| align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Bautista Orgillés|Jon '''Bautista''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|95-7-3
|[[Real Sociedad]]
|95
|26
|2022
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/albistea/bautista-eibarren-seigarren-fitxaketa Bautista, Eibarren seigarren fitxaketa]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|10
|align=left|{{banderaikur|Brasil}} [[Matheus Pereira da Silva|'''Matheus''' Pereira]]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'83
|98-2-25
|[[Barça]]
|99
|3
|2022
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/albistea/matheus-pereira-armaginen-hirugarren-fitxaketa Matheus Pereira, armaginen hirugarren fitxaketa]</ref>
|
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Pascual|Jorge '''Pascual''']]
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'87
|03-4-9
|[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
|19
|4
|2024
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/jorge-pascual-jokalari-armagin-berria Jorge Pascual, jokalari armagin berria.]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|12
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Magunagoitia|Jon Mikel '''Magunagoitia''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'83
|00-8-6
|Harrobia
|9
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/jon-mikel-magunagoitia-jokalari-armagin-berria Jon Mikel Magunagoitia, jokalari armagin berria]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hodei Arrillaga|Hodei '''Arrillaga''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
|1'75
|04-5-21
|Harrobia
|12
|0
|2024
|2027 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/hodei-arrillagak-sd-eibarrekin-berritu-du-2027ko-ekainera-arte Hodei Arrillagak SD Eibarrekin berritu du 2027ko ekainera arte]</ref>
|
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Japonia}} [[Kento Hashimoto|Kento '''Hashimoto''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'83
|93-8-16
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|7
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticias/kento-hashimoto-nuevo-jugador-del-eibar Kento Hashimoto, nuevo jugador del Eibar]</ref>
|[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala
|- bgcolor="#EFEFEF"
|16
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Corpas|José '''Corpas''']]
|align=left|[[Erdilari|Eskuin Hegalekoa]]
|1'78
|91-7-7
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|146
|19
|2021
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/jose-corpas-armagina-izango-da-2026ra-arte Jose Corpas armagina izango da 2026ra arte]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|18
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz|Martin '''Merquelanz''']]
| align="left" |[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
|1'76
|95-6-12
|[[Real Sociedad]]
|13
|0
|2024
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/merquelanzek-denboraldi-baterako-konpromisoa-hartu-du-eibarrekin-aldez-aurretik-probaldia-eginda Merquelanzek denboraldi baterako konpromisoa hartu du Eibarrekin, aldez aurretik probaldia eginda]</ref>
|
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Villa]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'72
|95-1-7
|[[Girona Futbol Club|Girona]]
|10
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/toni-villa-llega-al-eibar-para-reforzar-el-ataque-armero Toni Villa Eibarrera iritsi da armaginen erasoa indartzeko]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Puertas|Antonio '''Puertas''']]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
|1'83
|92-2-21
|[[Granada Club de Fútbol|Granada]]
|19
|3
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticias/antonio-puertas-ficha-por-el-eibar-hasta-2026-procedente-del-granada Antonio Puertas ficha por el Eibar hasta 2026 procedente del Granada]</ref>
|
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gurutzeta|Jon '''Gurutzeta''']]
|align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'85
|00-4-3
|[[Sestao River]]
|13
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/jon-guruzetak-2026ko-ekainera-arte-sinatu-du-sd-eibarrekin Jon Guruzetak 2026ko ekainera arte sinatu du SD Eibarrekin]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Aranbarri|Aritz '''Aranbarri''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|98-1-31
|[[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
|13
|2
|2024
|2027 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/aritz-arambarri-firma-con-el-eibar-por-tres-temporadas Aritz Aranbarrik hiru denboraldirako sinatu du Eibarrekin]</ref>
|
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Anaitz Arbilla|Anaitz '''Arbilla''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'78
|87-5-15
|[[Reial Club Deportiu Espanyol|Espanyol]]
|259
|5
|2016
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/kapitainak-taldean-jarraitzen-du-beste-denboraldi-batez Kapitainak taldean jarraitzen du beste denboraldi batez]</ref>
|[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala
|-bgcolor="#EFEFEF"
|24
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|25
| align="left" |''Fitxa librea''
| align="left" |
|
|
|
|
|
|
|
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|27
| align="left" |{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Bulgaria}} '''[[Slavy]]'''
| align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'82
|02-5-5
|[[Real Valladolid|Valladolid]]
|6
|0
|2024
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticias/borislav-ivaylov-slavy-nuevo-jugador-de-la-sd-eibar Borislav Ivaylov, Slavy, nuevo jugador de la SD Eibar]</ref>
|
|-
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iker Aldai|Iker '''Aldai''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'85
|03-5-23
|Harrobia
|5
|0
|2022
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|29
| align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Madariaga|Ander '''Madariaga''']]
| align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]]
|1'77
|02-3-11
|Harrobia
|20
|0
|2023
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/mada-renueva-su-contrato-con-el-eibar-hasta-2026 Madak 2026ra arte berritu du kontratua Eibarrekin]</ref>
|
|-
|31
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ángel Troncho|Ángel '''Troncho''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|1'80
|02-10-2
|[[Club Deportivo Benicarló|Benicarló]]
|23
|1
|22-23,24
|2025 <ref>[https://twitter.com/sdeibar/status/1323280302933004288 Angel Troncho (2002) filialean ari den hegaleko erdilariak 2025ra arte luzatu du kontratua Eibarrekin]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|33
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raul Giménez|Raul '''Giménez''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|
|03-9-25
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Llorente|Oier '''Llorente''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'88
|05-3-24
|Harrobia
|1
|0
|2024
|2025
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
|35
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Óscar Carrasco|Óscar '''Carrasco''']]
| align="left" |[[Erdilari|Euskarria]]
|1'87
|02-8-28
|[[Centro Parroquial San Cristóbal|San Cristóbal]]
|1
|0
|2024
|2025
|
|-
<!--
|
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ibon Ispizua|Ibon '''Ispizua''']]
|align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]]
|1'85
|03-4-8
|[[Athletic]]
|0
|0
|2023
|2026 <ref>[https://twitter.com/SDEibar/status/1678709465716080642 Ibon Ispizua (Sukarrieta, 2003), nuevo guardameta para el filial. Llega traspasado del Athletic Club y firma hasta junio de 2026.]</ref>
|
|-bgcolor="#EFEFEF"
-->
|}
Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Joseba Etxeberria]] (2023-Egun)
* [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px|Kapitain]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]].
* [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]] = Epe luzeko lesioa.
* <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Eibar B 2024-2025|Eibar B]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small>
==== Lagatakoak ====
{| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;"
|- align=center bgcolor=B30C0C style="color:white;"
!Taldea
!Jokalaria
!Posizioa
!Altuera (m.)
!Adina
!Jatorria
!JP
!G
!Taldean noiz
!Kontratua (urte)-rarte
!Oharrak
|- text-align: center;" style="background:White"
|-
|[[Barakaldo CF|Barakaldo]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Muguruza|Aritz '''Muguruza''']]
|align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
|1'86
|01-12-8
|[[Real Sociedad]]
|1
|0
|23-24
|2025 <ref>[https://www.sdeibar.com/noticias/aritz-muguruza-jugara-cedido-en-el-barakaldo-hasta-final-de-temporada Aritz Muguruza jugará cedido en el Barakaldo hasta final de temporada]</ref>
|
|- bgcolor="#EFEFEF"
|[[Real Murcia|Murtzia]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|Venezuela}} [[Jorge Yriarte|Jorge '''Yriarte''']]
|align=left|[[Erdilari|Euskarria]]
|1'82
|00-3-4
|[[Asociación Civil Deportivo Lara|Deportivo Lara]]
|8
|0
|23-24
|2026 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/yriarte-prolonga-su-vinculacion-con-el-eibar-hasta-2026 Yriartek 2026ra arte luzatu du Eibarrekin duen lotura]</ref>
|
|-
|[[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]] (1.F)
|align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Eric Pérez]]'''
|align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
|1'80
|01-5-18
|Harrobia
|0
|0
|Inoiz
|2027 <ref>[https://www.sdeibar.com/eu/news/eric-renueva-con-el-eibar-hasta-2027 Eric Eibarrekin berritu du 2027ra arte]</ref>
|
|-
|}
<!--
=== Neguko merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Peru Nolaskoain]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Athletic]]
| Librea*<ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/31/peru-nolaskoain-sd-eibarrera Peru Nolaskoain SD Eibarrera]</ref>
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
|}
-->
=== Udako merkatua 2024 ===
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=green style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Fitxaketak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Jatorria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
<!--
| {{banderaikur|Espainia}} [[Cristian Gutiérrez]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
-->
| {{banderaikur|Brasil}} {{banderaikur|Italia}} [[Daniel Fuzato]]
| [[Atezain (futbola)|Atezaina]]
| [[Unión Deportiva Ibiza-Eivissa|Ibiza]]
| Fitxaketa
| 500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Magunagoitia]]
| [[Atezain (futbola)|Atezaina]]
| [[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Aritz Aranbarri]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Club Deportivo Leganés|Leganés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Álvaro Carrillo]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Real Madril]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Japonia}} [[Kento Hashimoto]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Jon Gurutzeta]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Sestao River]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Puertas]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Granada Club de Fútbol|Granada]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Xeber Alkain]]
| [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]]
| [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]]
| [[Real Sociedad]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Toni Villa]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Girona Futbol Club|Girona]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Bulgaria}} [[Slavy]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Real Valladolid|Valladolid]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Pascual]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Sergio Cubero]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Rodríguez Benito|Chema Rodríguez]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Agrupación Deportiva Alcorcón|Alcorcón]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|Katalunia}} [[Ángel Troncho]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]
| Lagapenetik bueltan
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Hodei Arrillaga]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Vitoria Kirol Kluba|Vitoria]]
| 1.taldera igo
|
|-
|}
{| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50%
|- bgcolor=red style="color:white;"
|align=center colspan=5|'''Bajak'''
|-bgcolor=0000FF style="color:white;"
!'''Jokalariak'''
!'''Posizioa'''
!'''Talde berria'''
!'''Mota'''
!'''Zenbatekoa'''
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Juan Berrocal]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Getafe Club de Fútbol|Getafe]]
| Fitxaketa
| 2.200.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|Stoichkov]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Deportivo Alavés|Alavés]]
| Fitxaketa
| 1.000.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Aljeria}} {{banderaikur|Espainia}} [[Luca Zidane]]
| [[Atezain (futbola)|Atezaina]]
| [[Granada Club de Fútbol|Granada]]
| Fitxaketa
| 500.000 [[Euro|€]]
|-
| {{banderaikur|Galizia}} [[Yoel Rodriguez]]
| [[Atezain (futbola)|Atezaina]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Álvaro Tejero]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Reial Club Deportiu Espanyol|Espanyol]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Roberto Antonio Correa Silva|Rober Correa]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Portugal}} [[Frederico André Ferrão Venâncio|Frederico Venâncio]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Clube Desportivo Santa Clara|Santa Clara]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Txekia}} {{banderaikur|Kroazia}} {{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} [[Stefan Simić]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Karmiotissa Polemidion FC|Karmiotissa]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[José Antonio Ríos Reina|Ríos Reina]]
| [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]]
| [[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Ager Aketxe]]
| [[Erdilari|Puntaerdia]]
| [[Real Zaragoza|Zaragoza]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Enrique González Casín|Quique González]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Unión Deportiva Ibiza-Eivissa|Ibiza]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Sergio León]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
| [[Atlético Palma del Río Club de Fútbol|Atlético Palma]]
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Maroko}} [[Yacine Qasmi]]
| [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]]
|
| Librea
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Aritz Muguruza]]
| [[Atzelari (futbola)|Zentrala]]
| [[Barakaldo CF|Barakaldo]]
| Lagatua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]]
| [[Erdilari|Euskarria]]
| [[Athletic]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|AEB}} {{banderaikur|Haiti}} {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} [[Konrad De la Fuente]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Olympique Marseilla|OM]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|Espainia}} [[Mario Soriano]]
| [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]]
| [[Real Club Deportivo de La Coruña|Depor]]
| Lagapen agortua
|
|-
| {{banderaikur|EH}} [[Markel Arana]]
| [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]]
| [[Eibar KE B|Eibar B]]
| 2.taldean soilik
|
|-
|}
=== Estatistikak ===
{| class="wikitaula" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2"|Zkia.
!rowspan="2"|Jokalaria
!colspan="4"|Guztira
!colspan="4"|Liga (2.maila)
!colspan="4"|Kopa
|-
!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.
|-
|1
|align=left|{{banderaikur|Brasil}} {{banderaikur|Italia}} [[Daniel Fuzato|'''Fuzato''']]
| 10/10|| 900'|| (10)|| 1|| 10/10|| 900'|| (10)|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|2
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Sergio Cubero|'''Cubero''']]
| 9/4|| 454'|| 0|| 1|| 8/3|| 366'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| 118'|| 0||0
|-
|3
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Cristian Gutiérrez|'''Cristian''']]
| 13/9|| 867'|| 0|| 1|| 12/8|| 747'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| '''120''''|| 0||0
|-
|4
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Álvaro Carrillo|'''Carrillo''']]
| 13/11|| 948'|| 1|| 0|| 13/11|| 948'|| 1|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|5
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Manuel Rodríguez Benito|'''Chema''']]
| 6/4|| 403'|| 0|| 0|| 6/4|| 403'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|6
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Sergio Álvarez Díaz|'''Sergio Alvarez''']]
| 17/13|| 1237'|| 0|| 0|| 17/13|| 1237'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|7
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Xeber Alkain|'''Alkain''']]
| 16/10|| 917'|| 1|| 1|| 16/10|| 917'|| 1|| 1|| -|| -|| -||-
|-
|8
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peru Nolaskoain|'''Nolaskoain''']]
| 18/11|| 1108'|| 1|| 0|| 17/11|| 1033'|| 1|| 0|| '''1'''/0|| 75'|| 0||0
|-
|9
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Bautista Orgillés|'''Bautista''']]
| 18/15|| 1229'|| 3|| 2|| '''18'''/15|| 1229'|| 3|| 2|| -|| -|| -||-
|-
|10
|align=left|{{banderaikur|Brasil}} [[Matheus Pereira da Silva|'''Matheus''']]
| 13/11|| 953'|| 0|| 2|| 13/11|| 953'|| 0|| 2|| -|| -|| -||-
|-
|11
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Jorge Pascual|'''Pascual''']]
| '''19'''/11|| 971'|| '''4'''|| 0|| '''18'''/10|| 901'|| '''4'''|| 0|| '''1'''/'''1'''|| 70'|| 0||0
|-
|13
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Magunagoitia|'''Magunagoitia''']]
| 9/9|| 840'|| (8)|| 0|| 8/8|| 720'|| (7)|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''120''''|| (1)||0
|-
|14
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hodei Arrillaga|'''Arrillaga''']]
| 12/10|| 854'|| 0|| 0|| 12/10|| 854'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|15
|align=left|{{banderaikur|Japonia}} [[Kento Hashimoto|'''Hashimoto''']]
| 76/2|| 237'|| 0|| 0|| 6/1|| 117'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''120''''|| 0||0
|-
|17
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[José Corpas|'''Corpas''']]
| 15/15|| 1220'|| 1|| 2|| 15/15|| 1220'|| 1|| 2|| -|| -|| -||-
|-
|18
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz|'''Merquelanz''']]
| 13/4|| 433'|| 0|| 0|| 12/4|| 358'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 75'|| 0||0
|-
|19
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} '''[[Toni Villa]]'''
| 10/3|| 386'|| 0|| 0|| 9/2|| 266'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''120''''|| 0||0
|-
|20
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Antonio Puertas|'''Puertas''']]
| '''19'''/'''16'''|| '''13'''<nowiki/>'''56'<nowiki/>'''|| '''3'''|| '''3'''|| '''18'''/'''16'''|| '''13'''<nowiki/>'''06''''|| '''3'''|| '''3'''|| '''1'''/0|| 50'|| 0||0
|-
|21
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]
| 13/8|| 607'|| 0|| 2|| 12/7|| 562'|| 0|| 2|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| 0||0
|-
|22
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Aranbarri|'''Aranbarri''']]
| 13/13|| 1042'|| 2|| 0|| 12/12|| 997'|| 2|| 0|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| 0||0
|-
|23
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Anaitz Arbilla|'''Arbilla''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]]
| 11/11|| 982'|| 0|| 0|| 11/11|| 982'|| 0|| 0|| -|| -|| -||-
|-
|27
|align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|Bulgaria}} '''[[Slavy]]'''
| 6/1|| 152'|| 0|| 1|| 6/0|| 30'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| '''120''''|| 0||0
|-
<!--
|28
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iker Aldai|'''Aldai''']]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|29
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Madariaga|'''Madariaga''']]
| 16/6|| 796'|| 0|| 0|| 15/6|| 746'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 50'|| 0||0
|-
<!--
|31
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Ángel Troncho|'''Troncho''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px|Lesio]]
| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || ||
|-
-->
|33
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Raul Giménez|'''Giménez''']]
| 1/1|| 88'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/'''1'''|| 88'|| 0||0
|-
|34
|align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Llorente|'''Llorente''']]
| 1/0|| 32'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/0|| 32'|| 0||0
|-
|35
|align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Óscar Carrasco|'''Carrasco''']]
| 1/1|| 70'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/'''1'''|| 70'|| 0||0
|-
|}
''Jokalariak guztira: 26''
<!--
=== Denboraldiko Hamaikakoa ===
''Lehiaketa guztietako datuekin, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.''
<div style="position:relative;">
[[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]]
{{Image label|x=0.40|y=1.35|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|Frantzia}} {{banderaikur|Aljeria}} {{banderaikur|Espainia}} [[Luca Zidane|'''Zidane''']]</span>}}
{{Image label|x=0.75|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Álvaro Tejero|'''Tejero''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Berrocal|'''Berrocal''']]</span>}}
{{Image label|x=0.25|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Anaitz Arbilla|'''Arbilla''']] </span>}}
{{Image label|x=0.12|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Cristian Gutiérrez|'''Cristian''']]</span>}}
{{Image label|x=0.60|y=0.78|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Brasil}} [[Matheus Pereira da Silva|'''Matheus''']]</span>}}
{{Image label|x=0.20|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ager Aketxe|'''Aketxe''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.50|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Juan Diego Molina Martínez|'''Stoichkov''']]</span>}}
{{Image label|x=0.70|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[José Corpas|'''Corpas''']]</span>}}
{{Image label|x=0.15|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|Espainia}} [[Mario Soriano|'''Soriano''']]</span>}}
{{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Katalunia}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Bautista Orgillés|'''Bautista''']]</span>}}
</div>
-->
=== Neurketak ===
==== Aurrendenboraldia ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Data
!Aurkaria
!Lekua
!Emaitza
!Golegileak
!Oharrak
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 20|Uztailak 20]]
|[[Real Union]]
|[[Asti Kirol Instalakuntzak|Asti]], [[Zarautz]]
|[https://as.com/futbol/el-eibar-no-pasa-del-empate-en-el-estreno-de-su-preparacion-n/ 1 – 1]
|[[Endika Mateos|Mateos]] 62'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Uztailaren 24|Uztailak 24]]
|[[Barakaldo CF|Barakaldo]]
|[[Atxabalpeko Kirol Instalakuntzak|Atxabalpe]], [[Arrasate]]
|[https://as.com/futbol/el-eibar-ya-baila-al-son-de-guruzeta-n/ 3 – 0]
|[[Slavy]] 12', [[Iker Zubiria|Zubiria]] 50', [[Jon Bautista|Bautista]] 52'
|
|- bgcolor="#ffffdd"
|[[Uztailaren 27|Uztailak 27]]
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[Fernando Astobiza Futbol Zelaia|Fernando Astobiza]], [[Sarón (Santa María de Cayón)|Sarón]]
|[https://www.racinguismo.com/2024/07/cayon-amistoso-racing-eibar.html 0 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 1]]a
|[[Athletic]]
|[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0]
|
|
|- bgcolor="#ffdddd"
|[[Abuztuaren 3]]a
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting]]
|[[Campo Municipal Sergio Sánchez|Sergio Sánchez]], [[El Berrón]]
|[https://www.marca.com/futbol/segunda-division/2024/08/03/66ae739646163fea388b45fd.html 2 – 1]
|[[Martin Merquelanz|Merquelanz]] ([[Penalti|pen.]]) 84'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]
|[[Atxabalpeko Kirol Instalakuntzak|Atxabalpe]], [[Arrasate]]
|[https://as.com/futbol/el-eibar-golea-y-se-pone-a-tono-para-el-inicio-liguero-n/ 4 – 0]
|[[Xeber Alkain|Alkain]] 21', [[Matheus Pereira da Silva|Matheus]] 33', [[Jorge Pascual|Pascual]] 56', [[Martin Merquelanz|Merquelanz]] 64'
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|[[Abuztuaren 9]]a
|[[Amorebieta Kirol Elkartea|Amorebieta]]
|[[Urritxe futbol-zelaia|Urritxe]], [[Zornotza]]
|[https://as.com/futbol/la-unidad-b-armera-solventa-el-ultimo-test-del-verano-n/ 0 – 2]
|[[Óscar Carrasco|Carrasco]] 68', [[José Corpas|Corpas]] 71'
|
|}
==== Liga ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!#
!Data
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
!Sailkapena
|- bgcolor="#ddffdd"
|1
|[[Abuztuaren 17]]a
|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-cd-castellon-1 1 – 0]
|[[Jon Bautista|Bautista]] 2'
|3.538
|9.
|- bgcolor="#ffffdd"
|2
|[[Abuztuaren 23]]a
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[El Sardinero estadioa|El Sardinero]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-r-racing-club-sd-eibar-2 2 – 2]
|[[Antonio Puertas|Puertas]] 27', [[Álvaro Carrillo|Carrillo]] 56'
|19.205
|7.
|- bgcolor="#ffffdd"
|3
|[[Irailaren 2]]a
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-levante-ud-3 2 – 2]
|[[Antonio Puertas|Puertas]] 47', 92'
|5.585
|6.
|- bgcolor="#ddffdd"
|4
|[[Irailaren 9]]a
|[[Albacete Balompié|Albacete]]
|[[Estadio Carlos Belmonte|Carlos Belmonte]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-albacete-bp-sd-eibar-4 0 – 1]
|[[Aritz Aranbarri|Aranbarri]] 18'
|10.433
|5.
|- bgcolor="#ddffdd"
|5
|[[Irailaren 14]]a
|[[Club Deportivo Tenerife|Tenerife]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-cd-tenerife-5 1 – 0]
|[[Peru Nolaskoain|Nolaskoain]] 46'
|5.030
|3.
|- bgcolor="#ffffdd"
|6
|[[Irailaren 22]]a
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|[[Juegos Mediterráneos estadioa|Juegos Mediterráneos]]
|[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 2 – 2]
|[[Aritz Aranbarri|Aranbarri]] 25', [[Xeber Alkain|Alkain]] 55'
|10.811
|5.
|-bgcolor="#ffdddd"
|7
|[[Irailaren 29]]a
|[[Real Oviedo|Oviedo]]
|[[Carlos Tartiere estadioa|Carlos Tartiere]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2023-2024-laliga-hypermotion-real-oviedo-sd-eibar-43 1 – 0]
|
|28.100
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|8
|[[Urriaren 5]]a
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-real-sporting-8 1 – 3]
|[[Jon Bautista|Bautista]] 18'
|5.960
|9.
|- bgcolor="#ddffdd"
|9
|[[Urriaren 12]]a
|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-cd-eldense-9 1 – 0]
|[[Jon Bautista|Bautista]] 36'
|5.097
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|10
|[[Urriaren 19]]a
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandés]]
|[[Anduva udal estadioa|Anduva]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-cd-mirandes-sd-eibar-10 1 – 0]
|
|3.770
|10.
|- bgcolor="#ddffdd"
|11
|[[Urriaren 23]]a
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-cadiz-cf-11 1 – 0]
|[[José Corpas|Corpas]] 31'
|5.100
|7.
|-bgcolor="#ffdddd"
|12
|[[Urriaren 27]]a
|[[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
|[[La Rosaleda estadioa|La Rosaleda]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-malaga-cf-sd-eibar-12 1 – 0]
|
|24.008
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|13
|[[Azaroaren 2]]a
|[[Elx Club de Futbol|Elx]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-elche-cf-13 0 – 2]
|
|4.388
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|14
|[[Azaroaren 11]]
|[[Real Club Deportivo de La Coruña|Depor]]
|[[Riazor estadioa|Riazor]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-rc-deportivo-sd-eibar-14 1 – 0]
|
|19.980
|
|- bgcolor="#ddffdd"
|15
|[[Azaroaren 16]]a
|[[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-racing-club-ferrol-15 2 – 0]
|[[Jorge Pascual|Pascual]] 46', 67'
|4.321
|
|-bgcolor="#ffdddd"
|16
|[[Azaroaren 23]]a
|[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]]
|[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]]
|[https://www.laliga.com/partido/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-burgos-cf-sd-eibar-16 1 – 0]
|
|9.150
|12.
|- bgcolor="#ddffdd"
|17
|[[Abenduaren 2]]a
|[[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-eibar-fc-cartagena-17 1 – 0]
|[[Jorge Pascual|Pascual]] 27'
|4.029
|11.
|-bgcolor="#ffdddd"
|18
|[[Abenduaren 6]]a
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[Estadio El Alcoraz|El Alcoraz]]
|[https://www.laliga.com/en-ES/match/temporada-2024-2025-laliga-hypermotion-sd-huesca-sd-eibar-18 2 – 1]
|[[Jorge Pascual|Pascual]] 9'
|3.660
|13.
|-
|19
|[[Abenduaren 15]]a
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|20
|[[Abenduaren 18]]a
|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]
|[[Nuevo Arcángel estadioa|Nuevo Arcángel]]
|
|
|
|
|-
|21
|[[Abenduaren 22]]a
|[[Granada Club de Fútbol|Granada]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|22
|[[Urtarrilaren 11]]
|[[Club Deportivo Eldense|Eldense]]
|[[Estadio Municipal Nuevo Pepico Amat|Nuevo Pepico Amat]]
|
|
|
|
|-
|23
|[[Urtarrilaren 19]]a
|[[Albacete Balompié|Albacete]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|24
|[[Urtarrilaren 26]]a
|[[Elx Club de Futbol|Elx]]
|[[Manuel Martínez Valero estadioa|Martínez Valero]]
|
|
|
|
|-
|25
|[[Otsailaren 2]]a
|[[Real Club Deportivo de La Coruña|Depor]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|26
|[[Otsailaren 9]]a
|[[Real Sporting de Gijón|Sporting]]
|[[El Molinón estadioa|El Molinón]]
|
|
|
|
|-
|27
|[[Otsailaren 16]]a
|[[Club Deportivo Castellón|Castellón]]
|[[Estadio Castalia|Castalia]]
|
|
|
|
|-
|28
|[[Otsailaren 23]]a
|[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|29
|[[Martxoaren 2]]a
|[[Fútbol Club Cartagena|Cartagena]]
|[[Estadio Cartagonova|Cartagonova]]
|
|
|
|
|-
|30
|[[Martxoaren 9]]a
|[[Unión Deportiva Almería|Almería]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|31
|[[Martxoaren 16]]a
|[[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]]
|[[Estadio de A Malata|A Malata]]
|
|
|
|
|-
|32
|[[Martxoaren 23]]a
|[[Sociedad Deportiva Huesca|Huesca]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|33
|[[Martxoaren 30]]a
|[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]]
|[[Nuevo Mirandilla estadioa|Nuevo Mirandilla]]
|
|
|
|
|-
|34
|[[Apirilaren 6]]a
|[[Real Oviedo|Oviedo]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|35
|[[Apirilaren 13]]a
|[[Real Zaragoza|Zaragoza]]
|[[La Romareda estadioa|La Romareda]]
|
|
|
|
|-
|36
|[[Apirilaren 20]]a
|[[Málaga Club de Fútbol|Málaga]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|37
|[[Apirilaren 27]]a
|[[Club Deportivo Tenerife|Tenerife]]
|[[Heliodoro Rodríguez López estadioa|Heliodoro Rodríguez López]]
|
|
|
|
|-
|38
|[[Maiatzaren 4]]a
|[[Club Deportivo Mirandés|Mirandés]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|39
|[[Maiatzaren 11]]
|[[Granada Club de Fútbol|Granada]]
|[[Nuevo Los Cármenes estadioa|Nuevo Los Cármenes]]
|
|
|
|
|-
|40
|[[Maiatzaren 18]]a
|[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|41
|[[Maiatzaren 25]]a
|[[Córdoba Club de Fútbol|Córdoba]]
|[[Ipurua Futbol Zelaia|Ipurua]]
|
|
|
|
|-
|42
|[[Ekainaren 1]]a
|[[Levante Unión Deportiva|Levante]]
|[[Ciutat de València estadioa|Ciutat de València]]
|
|
|
|
|}
==== Kopa ====
{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;"
|-
!Kanporaketa
!Data
!Maila
!Aurkaria
!Zelaia
!Emaitza
!Golegileak
!Etorrera
|-bgcolor="#ffdddd"
|1.Kanporaketa
|[[Urriaren 30]]a
|[[Bigarren Federazioa|2.F]]
|[[Unión Deportiva Logroñés|UD Logroñés]]
|[[Las Gaunas Futbol Zelaia|Las Gaunas]]
|[https://es.soccerway.com/matches/2024/10/30/spain/copa-del-rey/ud-logrones/sociedad-deportiva-eibar/4545765/ 1 – 0]
|
|3.422
|-
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Eibar Kirol Elkartea]]
aktp5hjzqa0khinuzcdfgikkgob3jfe
Alain Kortabitarte
0
1193992
9994277
9940553
2024-12-09T11:25:06Z
79.116.242.154
9994277
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Alain Kortabitarte''' ([[Errenteria]], [[2005]]eko [[abuztuaren 14]]a) gipuzkoar skateboard kirolaria da, park modalitatean aritzen dena.
Alain, bere mutilagunarekin Aitor libano hizo txen su bere lagunaren adei Etxean, barakaldon
Zazpi urterekin bere auzoan hasi zen, kakao marka batekin oparitzen zuten patinean eserita aldapak jaisten. Geroago, ‘[[Sancheski]]’ batekin moldatu zen, gurasoekin skatepark batera joan eta jendeak zuen skate taulen maila ikusi zuten arte.<ref>[https://basqueteam.eus/eu/kirolaria/alain-kortabitarte/ basqueteam.eus]</ref> Egun [[Getxo]]n bizi da.<ref>[https://www.diariovasco.com/deportes/mas-deportes/objetivo-disfrutar-puedo-vivir-skate-20240108074338-nt.html diariovasco.com]</ref>
[[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|2024ko Udako Olinpiar Jokoetan]] parte hartuko du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olinpiar Jokoetan 43 euskal herritarrek parte hartuko dute|hizkuntza=eu|data=2024-07-24|url=https://www.berria.eus/kirola/olinpiar-jokoak/olinpiar-jokoetan-43-euskal-herritarrek-hartuko-dute-parte_2128534_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-07-25}}</ref> Budapesten jokatu zuten preolinpikoko proban lortu zuen pasea.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|2005eko||Kortabitarte, Alain}}
{{Biografia zirriborroa|EH-GI}}
[[Kategoria:Errenteriarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko skateboarderrak]]
[[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako skateboarderrak]]
mtln69tpac0s15pi5ux0p210s9nvenh
9994278
9994277
2024-12-09T11:26:13Z
79.116.242.154
9994278
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Alain Kortabitarte''' ([[Errenteria]], [[2005]]eko [[abuztuaren 14]]a) gipuzkoar skateboard kirolaria da, park modalitatean aritzen dena.
Alain, bere mutilagunarekin Aitor libano bizi egiten du adeirekin, bere laguna, barakaldon
Zazpi urterekin bere auzoan hasi zen, kakao marka batekin oparitzen zuten patinean eserita aldapak jaisten. Geroago, ‘[[Sancheski]]’ batekin moldatu zen, gurasoekin skatepark batera joan eta jendeak zuen skate taulen maila ikusi zuten arte.<ref>[https://basqueteam.eus/eu/kirolaria/alain-kortabitarte/ basqueteam.eus]</ref> Egun [[Getxo]]n bizi da.<ref>[https://www.diariovasco.com/deportes/mas-deportes/objetivo-disfrutar-puedo-vivir-skate-20240108074338-nt.html diariovasco.com]</ref>
[[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|2024ko Udako Olinpiar Jokoetan]] parte hartuko du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olinpiar Jokoetan 43 euskal herritarrek parte hartuko dute|hizkuntza=eu|data=2024-07-24|url=https://www.berria.eus/kirola/olinpiar-jokoak/olinpiar-jokoetan-43-euskal-herritarrek-hartuko-dute-parte_2128534_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-07-25}}</ref> Budapesten jokatu zuten preolinpikoko proban lortu zuen pasea.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|2005eko||Kortabitarte, Alain}}
{{Biografia zirriborroa|EH-GI}}
[[Kategoria:Errenteriarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko skateboarderrak]]
[[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako skateboarderrak]]
5uv2m1doxkvaaph888os8olx5luzfjz
9994284
9994278
2024-12-09T11:31:06Z
212.81.146.20
/* Erreferentziak */
9994284
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Alain Kortabitarte''' ([[Errenteria]], [[2005]]eko [[abuztuaren 14]]a) gipuzkoar skateboard kirolaria da, park modalitatean aritzen dena.
Alain, bere mutilagunarekin Aitor libano bizi egiten du adeirekin, bere laguna, barakaldon
Zazpi urterekin bere auzoan hasi zen, kakao marka batekin oparitzen zuten patinean eserita aldapak jaisten. Geroago, ‘[[Sancheski]]’ batekin moldatu zen, gurasoekin skatepark batera joan eta jendeak zuen skate taulen maila ikusi zuten arte.<ref>[https://basqueteam.eus/eu/kirolaria/alain-kortabitarte/ basqueteam.eus]</ref> Egun [[Getxo]]n bizi da.<ref>[https://www.diariovasco.com/deportes/mas-deportes/objetivo-disfrutar-puedo-vivir-skate-20240108074338-nt.html diariovasco.com]</ref>
[[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|2024ko Udako Olinpiar Jokoetan]] parte hartuko du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olinpiar Jokoetan 43 euskal herritarrek parte hartuko dute|hizkuntza=eu|data=2024-07-24|url=https://www.berria.eus/kirola/olinpiar-jokoak/olinpiar-jokoetan-43-euskal-herritarrek-hartuko-dute-parte_2128534_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-07-25}}</ref> Budapesten jokatu zuten preolinpikoko proban lortu zuen pasea.
Horain, Grado Superior de Enseñanza y animacion Sociodeportiva dago ikasten eta oso ondo eramaten da bere kideekin eta esan du beraiekin joango dela Dubaira bere skate froga egitera.
Adibidez, Jurgi Calvorota dimisioooooonnn
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|2005eko||Kortabitarte, Alain}}
{{Biografia zirriborroa|EH-GI}}
[[Kategoria:Errenteriarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko skateboarderrak]]
[[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako skateboarderrak]]
f2kc6af0y91kxrcgxd4uev36hy829nm
Lankide eztabaida:MightySequoia
3
1195217
9994106
9866422
2024-12-09T05:05:14Z
J ansari
73407
J ansari wikilariak «[[Lankide eztabaida:Cathraht]]» orria «[[Lankide eztabaida:MightySequoia]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Cathraht|Cathraht]]" to "[[Special:CentralAuth/MightySequoia|MightySequoia]]"
9866422
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 12:24, 1 abuztua 2024 (CEST)
ovm4qvp550mmu3fzpu322h2ts6y0sdg
Dartford
0
1195375
9994303
9867129
2024-12-09T11:47:25Z
Patxi lurra
219
9994303
wikitext
text/x-wiki
{{hiri infotaula}}
'''Dartford''', [[Ingalaterra]]ko hego-ekialdean dagoen udalerri bat da, [[Kent]] konderrian.
[[2021]]ean 51.240 biztanle zituen, eta [[2001]]ean, aldiz, 85.911.
==Herritar ezagunak==
* [[Mick Jagger]] ([[1943]]-), rock abeslaria.
* [[Keith Richards]] ([[1943]]-), rock gitarra-jolea.
* [[Andrea Arnold]] ([[1961]]-), zinema zuzendaria.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Kent konderriko udalerriak]]
6xswtm6i55nrqx323zs4m801p0201fo
Kategoria:Kanbodiako tenplu budistak
14
1204224
9994046
9910330
2024-12-08T23:31:52Z
Bhgh543bgf
98220
9994046
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}[[Kategoria:Kanbodiako tenpluak]]
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Budismoa Kanbodian]]
9mxij4utatz2tjcr5mczq245y6ey4l6
Kategoria:Japoniako tenplu budistak
14
1204227
9994045
9910343
2024-12-08T23:31:22Z
Bhgh543bgf
98220
9994045
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}{{CatAutoTOC}}[[Kategoria:Japoniako tenpluak]][[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]][[Kategoria:Budismoa Japonian]]
4muwvmw99hvv4kbzuriu2tiyjsuq52q
Kategoria:Txinako tenplu budistak
14
1204230
9994048
9910357
2024-12-08T23:32:46Z
Bhgh543bgf
98220
9994048
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}{{CatAutoTOC}}[[Kategoria:Txinako tenpluak]]
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Budismoa Txinan]]
6jo68tdxcnqoo7slihtpmee24fovcza
Kategoria:Thailandiako tenplu budistak
14
1204231
9994047
9910361
2024-12-08T23:32:22Z
Bhgh543bgf
98220
9994047
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}{{CatAutoTOC}}[[Kategoria:Thailandiako tenpluak]]
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Budismoa Thailandian]]
ih35ntlfuf3bg00haa402sc9ezq5kp4
Padding oracle attack
0
1208730
9993896
9968354
2024-12-08T19:07:05Z
88.9.89.255
marratxoak eta errore batzuk
9993896
wikitext
text/x-wiki
Kriptografian, '''Padding Oracle Attack''' eraso bat da, mezu kriptografiko baten [[:en:Padding_(cryptography)|padding]] balidazioa erabiltzen duena honen testu zifratua deszifratzeko. Kriptografian, testu argiko (plaintext) mezuak luzera aldakorrekoak direnak gehienetan bete egin behar izaten dira (zabalduak), azpian datzan [[:en:Cryptographic_primitive|kriptografia primitiboarekin]] bateragarria izateko. Erasoa "Padding [[:en:Oracle_machine|Oracle]]" bat edukitzean oinarritzen da, zeinak libreki erantzuten dien mezu bat behar bezala beteta dagoen ala ez jakiteko galderei. Informazioa zuzenean eman zitekeen, edo [[:en:Side-channel_attack|zeharkako kanal]] batetik filtratu.
Padding oracle erabiliz ezaguna den lehen eraso famatua 1998ko [[:en:Adaptive_chosen-ciphertext_attack#Practical_attacks|Bleichenbacheren erasoa]] izan zen, [[:en:PKCS_1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA_(cryptosystem)|RSA]]<nowiki/>ri erasotzen diona. "Padding oracle" terminoa 2002an agertu zen literaturan, [[:en:Serge_Vaudenay|Serge Vaudenayk]] [[:en:CBC_mode_of_operation|CBC moduko deszifraketa]] simetrikoetan padding oracle erabiliz egindako erasoaren ondoren. Bi erasoen aldaerek arrakasta izaten jarraitzen dute jatorriz argitaratu zirenetik hamar urte baino gehiago igaro ondoren.
==Kriptografia asimetrikoa ==
1998an, [[:en:Daniel Bleichenbacher|Daniel Bleichenbacherek]] paper garrantzitsu bat argitaratu zuen, geroago "[[:en:Adaptive chosen-ciphertext attack#Practical attacks|Bleichenbacheren erasoa]]" (edo "milioi mezuen erasoa") izenarekin ezagutzen zena. Erasoak padding oracle erabiltzen du [[:en:PKCS 1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA (cryptosystem)|RSA]]ri erasotzeko, baina terminoa ez da bertan erabiltzen. Geroago egileek haren erasoa padding oracle erasotzat sailkatu dute.
Mangerek (2001) PKCS #1 v1.5 paddingaren ordezkoari, PKCS #1 v2.0 "OAEP"ari, eraso egiten dio.
==Kriptografia simetrikoa==
Kriptografia simetrikoan, padding [[:en:oracle attack|oracle erasoa]] [[:en: CBC mode of operation| CBC funtzionamendu moduan]] aplika daiteke. Betegarriaren baliozkotasunari buruz iragazitako datuei esker, erasotzaileek mezuak deszifratu (eta, batzuetan, zifratu) ditzakete Oracleren bidez, Oracleren gakoa erabiliz, zifratze-gakoa ezagutu gabe.
Bleichenbacherrek RSAri PKCS # 1 v1.5 bidez egindako erasoarekin alderatuta, Vaudenayk CBCri egindako erasoa askoz ere eraginkorragoa da. Bi erasoek garaiko kripto-sistemak dituzte helburu:CBC [[:en:Secure Sockets Layer|Secure Sockets Layer]] (SSL) delakoan erabilitako jatorrizko modua da, eta TLSrekin bateragarria izaten jarraitzen du.
Erasotzaileek deszifratze softwarea oracle gisa jardutea saihesteko zenbait neurri hartu dira, baina [[:en:timing attack|denboran oinarritutako eraso]] berriek oraclearen berragerpena behin eta berriz ekarri dute. TLS 1.2k [[:en:authenticated encryption|autentifikatutako zifratze moduak]] sartzen ditu, CBCn oinarritzen ez direnak.
===CBC zifraketan padding oracle erasoa===
Blokeen zifratuetan CBC deszifratzearen ezarpen estandarra testu zifratuko bloke guztiak deszifratzeko, paddinga baliozkotzeko, PKCS7 paddinga kentzeko eta mezuaren testu argia itzultzeko diseinatuta dago. Zerbitzariak "padding baliogabea" errorea itzultzen badu, "deszifraketak huts egin du" errore orokor baten ordez, erasotzaileak zerbitzaria padding oracle gisa erabil dezake mezuak deszifratzeko (eta batzuetan zifratzeko).
[[Fitxategi:Cbc deszifratze modua.png|ezkerrera|frameless|604x604px]]
CBC deszifratzeko formula matematikoa hau da:
[[Fitxategi:Formulacbc.png|ezkerrera|frameless]][[Fitxategi:CBCformula2.png|frameless]]
Goian adierazita dagoen bezala, CBC deszifratzerako orduan, testu argi bakoitzaren blokeak aurreko blokearekin XOR egiten du. Ondorioz, bloke batean (<math>C_{1}</math>) byte bakarreko aldaketa batek aldaketa bat eragingo du <math>P_{2}</math>-n dagoen byte bakar batean.
Demagun erasotzaileak bi zifratutako bloke dituela, <math>C_{1}</math> eta <math>C_{2}</math>, eta bigarren blokea deszifratu nahi duela, <math>P_{2}</math> testua lortzeko. Erasotzaileak <math>C_{1}</math>eko azken bytea aldatzen du (<math>C'_{1}</math> sortuz) eta (IV, <math>C'_{1}</math>, <math>C_{2}</math>) zerbitzarira bidaltzen du. Zerbitzariak, orduan, deszifratutako azken blokean (<math>P'_{2}</math>) PKCS#7 padding balioduna den ala ez jakinarazten du. Paddinga zuzena bada, erasotzaileak orain badaki <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ <math>C'_{1}</math> azken bytea 0x01 dela, azken bi byteak 0x02 direla, azken hiru byteak 0x03 direla, edo azken zortzi byteak 0x08 direla. Erasotzaileak bigarren azken bytea alda dezake (edozein bit bihurtuz) azken bytea 0x01 izateko. (Bestela, erasotzaileak aurreko byteak aldatu eta bilaketa bitarra egin dezake paddinga identifikatzeko. Adibidez, hirugarren azken bytea aldatzea zuzena bada, baina bigarren azken bytea aldatzea okerra bada, orduan azken bi byteak 0x02 direla jakiten da, eta biak deszifratu daitezke). Ondorioz, <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>)ren azken bytea <math>C'_{1}</math>⊕ 0x01 da. Paddinga zuzena ez bada, erasotzaileak <math>C'_{1}</math>eko azken bytea hurrengo balio posible bihurtu dezake. Gehienez ere, erasotzaileak 256 saiakera beharko ditu <math>P_{2}</math>ren azken bytea aurkitzeko, 255 saiakera byte bakoitzaren aukera guztietarako (256 aukera, bat kenduta eremu-printzipioagatik), gehi saiakera bat padding anbiguoa ezabatzeko.
<math>P_{2}</math>ren azken bytea zehaztu ondoren, erasotzaileak teknika bera erabil dezake <math>P_{2}</math>ren bigarren azken bytea lortzeko. Erasotzaileak <math>P_{2}</math>ren azken bytea 0x02 ezartzen du, <math>C_{1}</math>eko azken bytea <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ 0x02 bihurtuz. Ondoren, aurreko metodo bera erabiltzen du, oraingoan bigarren azken bytea aldatuz paddinga zuzena izan arte (0x02, 0x02).
Bloke batek 128 bit dituenean (AES, adibidez), hau da, 16 byte, erasotzaileak <math>P_{2}</math> testu argia gehienez ere 256⋅16 = 4096 saiakeretan lortuko du. Honek askoz azkarrago egiten du 128 biteko giltza bat indar handiko erasoaren bidez deskodetzea baino, hau <math>2^{128}</math> saiakera behar izango lituzke honek.
=== '''Mezuak enkriptatzea Padding Oracle erasoarekin (CBC-R)''' ===
CBC-R decripzio testu bat enkriptatutako testua bihurtzen du, eta batez ere padding oracle aurkako erasoetan erakusten da.
Padding oracle eraso bat erabiliz, CBC-Rek hasieratze bektore bat eta zifratutako bloke bat sortu ditzake edozein testurentzat:
* edozein zifratutako testu deszifratu '''P<sub>i</sub> = PODecrypt( C<sub>i</sub> ) XOR C<sub>i−1</sub>''',
* aurreko zifratze-blokea '''C<sub>x−1</sub>''' aukeratu,
* zifratze/testu argi bikote balioduna ekoitzi '''C<sub>x-1</sub> = P<sub>x</sub> XOR PODecrypt( C<sub>i</sub> )'''.
'''N''' bloke luzeko zifratu bat sortzeko, erasotzaileak '''N''' padding oracle eraso egin behar ditu. Eraso hauek kateatu egiten dira, mezuaren amaieratik hasita ('''C<sub>N</sub>''') mezuaren hasierara ('''C<sub>0</sub>''', IV) testu argi egokia eraikitzeko. Pauso bakoitzean, padding oracle eraso bat erabiltzen da aurretik aukeratutako zifratze-testurako IVa eraikitzeko.
CBC-R erasoak ez du funtzionatuko zifratze eskema baten aurka, zifratutako testua deszifratu aurretik autentifikatzen badu (mezu autentifikazio kode bat edo antzeko bat erabiliz).
== Padding oracle erasoa erabiltzen ==
Jatorrizko CBCren aurkako erasoa Serge Vaudenayk argitaratu zuen 2002an. Erasoaren instantziak SSL eta IPSec protokoloen aurka gauzatu ziren geroago. Era berean, hainbat web esparruetan ere aplikatu zen, hala nola JavaServer Faces, Ruby on Rails eta ASP.NET, baita beste software batzuetan ere, esaterako Steam joko bezeroan. 2012an, PKCS 11 kriptografia tokenen aurka eraginkorra zela frogatu zen.
Eraso hauek gehienbat TLS implementazioaren bidez konponduak izan ziren, eta haren iragarpen publikoa iritsi zen ondoren, baina bertsio berri bat, Lucky Thirteen erasoak, 2013an argitaratua, denbora-tarte bat erabili zuen zaurgarritasuna berriro irekitzeko, baita aurretik finkatutako ezarpenetan ere. 2014aren hasieran, erasoa ez da jada mehatxutzat hartzen bizitza errealean, nahiz eta teoriaren arabera oraindik posible den (ikus seinale-zarata ratioa) makina klase jakin baten aurka. 2015etik aurrera, Interneteko trafikoa segurtatzeko erabiltzen diren protokolo kriptografikoen aurkako erasoen garapen-eremu aktiboena jaitsiera-erasoak dira, hala nola Logjam eta Export RSA/FREAK erasoak, bezeroak engainatzen dituzte eragiketa kriptografiko ez hain seguruak erabil ditzaten. Eragiketa horiek ondareko bezeroen bateragarritasuna aurreikusten dute, seguruagoak direnean. POODLE izeneko eraso batek (2014aren amaieran) konbinatzen ditu bai beheranzko eraso bat (SSL 3.0ra) bai zaharrenen aurkako Padding Oracle eraso bat, protokolo ez-segurua, transmititutako datuen konpromisoa ahalbidetzeko. 2016ko maiatzean CVE-2016-2107an Lucky Thirteenen aurkako konponbide bat sortu zen, OpenSSLn denbora-oinarritutako padding oracle berria erabiliz.
lqpnv7iyoede9jl3ozillfk3693weei
9993899
9993896
2024-12-08T19:14:11Z
RosherB
167141
9993899
wikitext
text/x-wiki
Kriptografian, '''Padding Oracle Attack''' eraso bat da, mezu kriptografiko baten [[:en:Padding_(cryptography)|padding]] balidazioa erabiltzen duena honen testu zifratua deszifratzeko. Kriptografian, testu argiko (plaintext) mezuak luzera aldakorrekoak direnak gehienetan bete egin behar izaten dira (zabalduak), azpian datzan [[:en:Cryptographic_primitive|kriptografia primitiboarekin]] bateragarria izateko. Erasoa "Padding [[:en:Oracle_machine|Oracle]]" bat edukitzean oinarritzen da, zeinak libreki erantzuten dien mezu bat behar bezala beteta dagoen ala ez jakiteko galderei. Informazioa zuzenean eman zitekeen, edo [[:en:Side-channel_attack|zeharkako kanal]] batetik filtratu.
Padding oracle erabiliz ezaguna den lehen eraso famatua 1998ko [[:en:Adaptive_chosen-ciphertext_attack#Practical_attacks|Bleichenbacheren erasoa]] izan zen, [[:en:PKCS_1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA_(cryptosystem)|RSA]]<nowiki/>ri erasotzen diona. "Padding oracle" terminoa 2002an agertu zen literaturan, [[:en:Serge_Vaudenay|Serge Vaudenayk]] [[:en:CBC_mode_of_operation|CBC moduko deszifraketa]] simetrikoetan padding oracle erabiliz egindako erasoaren ondoren. Bi erasoen aldaerek arrakasta izaten jarraitzen dute jatorriz argitaratu zirenetik hamar urte baino gehiago igaro ondoren.
==Kriptografia asimetrikoa ==
1998an, [[:en:Daniel Bleichenbacher|Daniel Bleichenbacherek]] paper garrantzitsu bat argitaratu zuen, geroago "[[:en:Adaptive chosen-ciphertext attack#Practical attacks|Bleichenbacheren erasoa]]" (edo "milioi mezuen erasoa") izenarekin ezagutzen zena. Erasoak padding oracle erabiltzen du [[:en:PKCS 1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA (cryptosystem)|RSA]]ri erasotzeko, baina terminoa ez da bertan erabiltzen. Geroago egileek haren erasoa padding oracle erasotzat sailkatu dute.
Mangerek (2001) PKCS #1 v1.5 paddingaren ordezkoari, PKCS #1 v2.0 "OAEP"ari, eraso egiten dio.
==Kriptografia simetrikoa==
Kriptografia simetrikoan, padding [[:en:oracle attack|oracle erasoa]] [[:en: CBC mode of operation| CBC funtzionamendu moduan]] aplika daiteke. Betegarriaren baliozkotasunari buruz iragazitako datuei esker, erasotzaileek mezuak deszifratu (eta, batzuetan, zifratu) ditzakete Oracleren bidez, Oracleren gakoa erabiliz, zifratze-gakoa ezagutu gabe.
Bleichenbacherrek RSAri PKCS # 1 v1.5 bidez egindako erasoarekin alderatuta, Vaudenayk CBCri egindako erasoa askoz ere eraginkorragoa da. Bi erasoek garaiko kripto-sistemak dituzte helburu:CBC [[:en:Secure Sockets Layer|Secure Sockets Layer]] (SSL) delakoan erabilitako jatorrizko modua da, eta TLSrekin bateragarria izaten jarraitzen du.
Erasotzaileek deszifratze softwarea oracle gisa jardutea saihesteko zenbait neurri hartu dira, baina [[:en:timing attack|denboran oinarritutako eraso]] berriek oraclearen berragerpena behin eta berriz ekarri dute. TLS 1.2k [[:en:authenticated encryption|autentifikatutako zifratze moduak]] sartzen ditu, CBCn oinarritzen ez direnak.
===CBC zifraketan padding oracle erasoa===
Blokeen zifratuetan CBC deszifratzearen ezarpen estandarra testu zifratuko bloke guztiak deszifratzeko, paddinga baliozkotzeko, PKCS7 paddinga kentzeko eta mezuaren testu argia itzultzeko diseinatuta dago. Zerbitzariak "padding baliogabea" errorea itzultzen badu, "deszifraketak huts egin du" errore orokor baten ordez, erasotzaileak zerbitzaria padding oracle gisa erabil dezake mezuak deszifratzeko (eta batzuetan zifratzeko).
[[Fitxategi:Cbc deszifratze modua.png|ezkerrera|frameless|604x604px]]
CBC deszifratzeko formula matematikoa hau da:
[[Fitxategi:Formulacbc.png|ezkerrera|frameless]][[Fitxategi:CBCformula2.png|frameless]]
Goian adierazita dagoen bezala, CBC deszifratzerako orduan, testu argi bakoitzaren blokeak aurreko blokearekin XOR egiten du. Ondorioz, bloke batean (<math>C_{1}</math>) byte bakarreko aldaketa batek aldaketa bat eragingo du <math>P_{2}</math>-n dagoen byte bakar batean.
Demagun erasotzaileak bi zifratutako bloke dituela, <math>C_{1}</math> eta <math>C_{2}</math>, eta bigarren blokea deszifratu nahi duela, <math>P_{2}</math> testua lortzeko. Erasotzaileak <math>C_{1}</math>eko azken bytea aldatzen du (<math>C'_{1}</math> sortuz) eta (IV, <math>C'_{1}</math>, <math>C_{2}</math>) zerbitzarira bidaltzen du. Zerbitzariak, orduan, deszifratutako azken blokean (<math>P'_{2}</math>) PKCS#7 padding balioduna den ala ez jakinarazten du. Paddinga zuzena bada, erasotzaileak orain badaki <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ <math>C'_{1}</math> azken bytea 0x01 dela, azken bi byteak 0x02 direla, azken hiru byteak 0x03 direla, edo azken zortzi byteak 0x08 direla. Erasotzaileak bigarren azken bytea alda dezake (edozein bit bihurtuz) azken bytea 0x01 izateko. (Bestela, erasotzaileak aurreko byteak aldatu eta bilaketa bitarra egin dezake paddinga identifikatzeko. Adibidez, hirugarren azken bytea aldatzea zuzena bada, baina bigarren azken bytea aldatzea okerra bada, orduan azken bi byteak 0x02 direla jakiten da, eta biak deszifratu daitezke). Ondorioz, <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>)ren azken bytea <math>C'_{1}</math>⊕ 0x01 da. Paddinga zuzena ez bada, erasotzaileak <math>C'_{1}</math>eko azken bytea hurrengo balio posible bihurtu dezake. Gehienez ere, erasotzaileak 256 saiakera beharko ditu <math>P_{2}</math>ren azken bytea aurkitzeko, 255 saiakera byte bakoitzaren aukera guztietarako (256 aukera, bat kenduta eremu-printzipioagatik), gehi saiakera bat padding anbiguoa ezabatzeko.
<math>P_{2}</math>ren azken bytea zehaztu ondoren, erasotzaileak teknika bera erabil dezake <math>P_{2}</math>ren bigarren azken bytea lortzeko. Erasotzaileak <math>P_{2}</math>ren azken bytea 0x02 ezartzen du, <math>C_{1}</math>eko azken bytea <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ 0x02 bihurtuz. Ondoren, aurreko metodo bera erabiltzen du, oraingoan bigarren azken bytea aldatuz paddinga zuzena izan arte (0x02, 0x02).
Bloke batek 128 bit dituenean (AES, adibidez), hau da, 16 byte, erasotzaileak <math>P_{2}</math> testu argia gehienez ere 256⋅16 = 4096 saiakeretan lortuko du. Honek askoz azkarrago egiten du 128 biteko giltza bat indar handiko erasoaren bidez deskodetzea baino, hau <math>2^{128}</math> saiakera behar izango lituzke honek.
=== '''Mezuak enkriptatzea Padding Oracle erasoarekin (CBC-R)''' ===
CBC-R decripzio testu bat enkriptatutako testua bihurtzen du, eta batez ere padding oracle aurkako erasoetan erakusten da.
Padding oracle eraso bat erabiliz, CBC-Rek hasieratze bektore bat eta zifratutako bloke bat sortu ditzake edozein testurentzat:
* edozein zifratutako testu deszifratu '''P<sub>i</sub> = PODecrypt( C<sub>i</sub> ) XOR C<sub>i−1</sub>''',
* aurreko zifratze-blokea '''C<sub>x−1</sub>''' aukeratu,
* zifratze/testu argi bikote balioduna ekoitzi '''C<sub>x-1</sub> = P<sub>x</sub> XOR PODecrypt( C<sub>i</sub> )'''.
'''N''' bloke luzeko zifratu bat sortzeko, erasotzaileak '''N''' padding oracle eraso egin behar ditu. Eraso hauek kateatu egiten dira, mezuaren amaieratik hasita ('''C<sub>N</sub>''') mezuaren hasierara ('''C<sub>0</sub>''', IV) testu argi egokia eraikitzeko. Pauso bakoitzean, padding oracle eraso bat erabiltzen da aurretik aukeratutako zifratze-testurako IVa eraikitzeko.
CBC-R erasoak ez du funtzionatuko zifratze eskema baten aurka, zifratutako testua deszifratu aurretik autentifikatzen badu (mezu autentifikazio kode bat edo antzeko bat erabiliz).
== Padding oracle erasoa erabiltzen ==
Jatorrizko CBCren aurkako erasoa Serge Vaudenayk argitaratu zuen 2002an. Erasoaren instantziak SSL eta IPSec protokoloen aurka gauzatu ziren geroago. Era berean, hainbat web esparruetan ere aplikatu zen, hala nola JavaServer Faces, Ruby on Rails eta ASP.NET, baita beste software batzuetan ere, esaterako Steam joko bezeroan. 2012an, PKCS 11 kriptografia tokenen aurka eraginkorra zela frogatu zen.
Eraso hauek gehienbat TLS implementazioaren bidez konponduak izan ziren, eta haren iragarpen publikoa iritsi zen ondoren, baina bertsio berri bat, Lucky Thirteen erasoak, 2013an argitaratua, denbora-tarte bat erabili zuen zaurgarritasuna berriro irekitzeko, baita aurretik finkatutako ezarpenetan ere. 2014aren hasieran, erasoa ez da jada mehatxutzat hartzen bizitza errealean, nahiz eta teoriaren arabera oraindik posible den (ikus seinale-zarata ratioa) makina klase jakin baten aurka. 2015etik aurrera, Interneteko trafikoa segurtatzeko erabiltzen diren protokolo kriptografikoen aurkako erasoen garapen-eremu aktiboena jaitsiera-erasoak dira, hala nola Logjam eta Export RSA/FREAK erasoak, bezeroak engainatzen dituzte eragiketa kriptografiko ez hain seguruak erabil ditzaten. Eragiketa horiek ondareko bezeroen bateragarritasuna aurreikusten dute, seguruagoak direnean. POODLE izeneko eraso batek (2014aren amaieran) konbinatzen ditu bai beheranzko eraso bat (SSL 3.0ra) bai zaharrenen aurkako Padding Oracle eraso bat, protokolo ez-segurua, transmititutako datuen konpromisoa ahalbidetzeko. 2016ko maiatzean CVE-2016-2107an Lucky Thirteenen aurkako konponbide bat sortu zen, OpenSSLn denbora-oinarritutako padding oracle berria erabiliz.
==References==
{{reflist|30em}}
lcit6iuskj7i1ota2uiwg2hestrzs6l
9993901
9993899
2024-12-08T19:15:09Z
RosherB
167141
9993901
wikitext
text/x-wiki
Kriptografian, '''Padding Oracle Attack''' eraso bat da, mezu kriptografiko baten [[:en:Padding_(cryptography)|padding]] balidazioa erabiltzen duena honen testu zifratua deszifratzeko. Kriptografian, testu argiko (plaintext) mezuak luzera aldakorrekoak direnak gehienetan bete egin behar izaten dira (zabalduak), azpian datzan [[:en:Cryptographic_primitive|kriptografia primitiboarekin]] bateragarria izateko. Erasoa "Padding [[:en:Oracle_machine|Oracle]]" bat edukitzean oinarritzen da, zeinak libreki erantzuten dien mezu bat behar bezala beteta dagoen ala ez jakiteko galderei. Informazioa zuzenean eman zitekeen, edo [[:en:Side-channel_attack|zeharkako kanal]] batetik filtratu.
Padding oracle erabiliz ezaguna den lehen eraso famatua 1998ko [[:en:Adaptive_chosen-ciphertext_attack#Practical_attacks|Bleichenbacheren erasoa]] izan zen, [[:en:PKCS_1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA_(cryptosystem)|RSA]]<nowiki/>ri erasotzen diona. "Padding oracle" terminoa 2002an agertu zen literaturan, [[:en:Serge_Vaudenay|Serge Vaudenayk]] [[:en:CBC_mode_of_operation|CBC moduko deszifraketa]] simetrikoetan padding oracle erabiliz egindako erasoaren ondoren. Bi erasoen aldaerek arrakasta izaten jarraitzen dute jatorriz argitaratu zirenetik hamar urte baino gehiago igaro ondoren.
==Kriptografia asimetrikoa ==
1998an, [[:en:Daniel Bleichenbacher|Daniel Bleichenbacherek]] paper garrantzitsu bat argitaratu zuen, geroago "[[:en:Adaptive chosen-ciphertext attack#Practical attacks|Bleichenbacheren erasoa]]" (edo "milioi mezuen erasoa") izenarekin ezagutzen zena. Erasoak padding oracle erabiltzen du [[:en:PKCS 1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA (cryptosystem)|RSA]]ri erasotzeko, baina terminoa ez da bertan erabiltzen. Geroago egileek haren erasoa padding oracle erasotzat sailkatu dute.
Mangerek (2001) PKCS #1 v1.5 paddingaren ordezkoari, PKCS #1 v2.0 "OAEP"ari, eraso egiten dio.
==Kriptografia simetrikoa==
Kriptografia simetrikoan, padding [[:en:oracle attack|oracle erasoa]] [[:en: CBC mode of operation| CBC funtzionamendu moduan]] aplika daiteke. Betegarriaren baliozkotasunari buruz iragazitako datuei esker, erasotzaileek mezuak deszifratu (eta, batzuetan, zifratu) ditzakete Oracleren bidez, Oracleren gakoa erabiliz, zifratze-gakoa ezagutu gabe.
Bleichenbacherrek RSAri PKCS # 1 v1.5 bidez egindako erasoarekin alderatuta, Vaudenayk CBCri egindako erasoa askoz ere eraginkorragoa da. Bi erasoek garaiko kripto-sistemak dituzte helburu:CBC [[:en:Secure Sockets Layer|Secure Sockets Layer]] (SSL) delakoan erabilitako jatorrizko modua da, eta TLSrekin bateragarria izaten jarraitzen du.
Erasotzaileek deszifratze softwarea oracle gisa jardutea saihesteko zenbait neurri hartu dira, baina [[:en:timing attack|denboran oinarritutako eraso]] berriek oraclearen berragerpena behin eta berriz ekarri dute. TLS 1.2k [[:en:authenticated encryption|autentifikatutako zifratze moduak]] sartzen ditu, CBCn oinarritzen ez direnak.
===CBC zifraketan padding oracle erasoa===
Blokeen zifratuetan CBC deszifratzearen ezarpen estandarra testu zifratuko bloke guztiak deszifratzeko, paddinga baliozkotzeko, PKCS7 paddinga kentzeko eta mezuaren testu argia itzultzeko diseinatuta dago. Zerbitzariak "padding baliogabea" errorea itzultzen badu, "deszifraketak huts egin du" errore orokor baten ordez, erasotzaileak zerbitzaria padding oracle gisa erabil dezake mezuak deszifratzeko (eta batzuetan zifratzeko).
[[Fitxategi:Cbc deszifratze modua.png|ezkerrera|frameless|604x604px]]
CBC deszifratzeko formula matematikoa hau da:
[[Fitxategi:Formulacbc.png|ezkerrera|frameless]][[Fitxategi:CBCformula2.png|frameless]]
Goian adierazita dagoen bezala, CBC deszifratzerako orduan, testu argi bakoitzaren blokeak aurreko blokearekin XOR egiten du. Ondorioz, bloke batean (<math>C_{1}</math>) byte bakarreko aldaketa batek aldaketa bat eragingo du <math>P_{2}</math>-n dagoen byte bakar batean.
Demagun erasotzaileak bi zifratutako bloke dituela, <math>C_{1}</math> eta <math>C_{2}</math>, eta bigarren blokea deszifratu nahi duela, <math>P_{2}</math> testua lortzeko. Erasotzaileak <math>C_{1}</math>eko azken bytea aldatzen du (<math>C'_{1}</math> sortuz) eta (IV, <math>C'_{1}</math>, <math>C_{2}</math>) zerbitzarira bidaltzen du. Zerbitzariak, orduan, deszifratutako azken blokean (<math>P'_{2}</math>) PKCS#7 padding balioduna den ala ez jakinarazten du. Paddinga zuzena bada, erasotzaileak orain badaki <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ <math>C'_{1}</math> azken bytea 0x01 dela, azken bi byteak 0x02 direla, azken hiru byteak 0x03 direla, edo azken zortzi byteak 0x08 direla. Erasotzaileak bigarren azken bytea alda dezake (edozein bit bihurtuz) azken bytea 0x01 izateko. (Bestela, erasotzaileak aurreko byteak aldatu eta bilaketa bitarra egin dezake paddinga identifikatzeko. Adibidez, hirugarren azken bytea aldatzea zuzena bada, baina bigarren azken bytea aldatzea okerra bada, orduan azken bi byteak 0x02 direla jakiten da, eta biak deszifratu daitezke). Ondorioz, <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>)ren azken bytea <math>C'_{1}</math>⊕ 0x01 da. Paddinga zuzena ez bada, erasotzaileak <math>C'_{1}</math>eko azken bytea hurrengo balio posible bihurtu dezake. Gehienez ere, erasotzaileak 256 saiakera beharko ditu <math>P_{2}</math>ren azken bytea aurkitzeko, 255 saiakera byte bakoitzaren aukera guztietarako (256 aukera, bat kenduta eremu-printzipioagatik), gehi saiakera bat padding anbiguoa ezabatzeko.
<math>P_{2}</math>ren azken bytea zehaztu ondoren, erasotzaileak teknika bera erabil dezake <math>P_{2}</math>ren bigarren azken bytea lortzeko. Erasotzaileak <math>P_{2}</math>ren azken bytea 0x02 ezartzen du, <math>C_{1}</math>eko azken bytea <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ 0x02 bihurtuz. Ondoren, aurreko metodo bera erabiltzen du, oraingoan bigarren azken bytea aldatuz paddinga zuzena izan arte (0x02, 0x02).
Bloke batek 128 bit dituenean (AES, adibidez), hau da, 16 byte, erasotzaileak <math>P_{2}</math> testu argia gehienez ere 256⋅16 = 4096 saiakeretan lortuko du. Honek askoz azkarrago egiten du 128 biteko giltza bat indar handiko erasoaren bidez deskodetzea baino, hau <math>2^{128}</math> saiakera behar izango lituzke honek.
=== '''Mezuak enkriptatzea Padding Oracle erasoarekin (CBC-R)''' ===
CBC-R decripzio testu bat enkriptatutako testua bihurtzen du, eta batez ere padding oracle aurkako erasoetan erakusten da.
Padding oracle eraso bat erabiliz, CBC-Rek hasieratze bektore bat eta zifratutako bloke bat sortu ditzake edozein testurentzat:
* edozein zifratutako testu deszifratu '''P<sub>i</sub> = PODecrypt( C<sub>i</sub> ) XOR C<sub>i−1</sub>''',
* aurreko zifratze-blokea '''C<sub>x−1</sub>''' aukeratu,
* zifratze/testu argi bikote balioduna ekoitzi '''C<sub>x-1</sub> = P<sub>x</sub> XOR PODecrypt( C<sub>i</sub> )'''.
'''N''' bloke luzeko zifratu bat sortzeko, erasotzaileak '''N''' padding oracle eraso egin behar ditu. Eraso hauek kateatu egiten dira, mezuaren amaieratik hasita ('''C<sub>N</sub>''') mezuaren hasierara ('''C<sub>0</sub>''', IV) testu argi egokia eraikitzeko. Pauso bakoitzean, padding oracle eraso bat erabiltzen da aurretik aukeratutako zifratze-testurako IVa eraikitzeko.
CBC-R erasoak ez du funtzionatuko zifratze eskema baten aurka, zifratutako testua deszifratu aurretik autentifikatzen badu (mezu autentifikazio kode bat edo antzeko bat erabiliz).
== Padding oracle erasoa erabiltzen ==
Jatorrizko CBCren aurkako erasoa Serge Vaudenayk argitaratu zuen 2002an. Erasoaren instantziak SSL eta IPSec protokoloen aurka gauzatu ziren geroago. Era berean, hainbat web esparruetan ere aplikatu zen, hala nola JavaServer Faces, Ruby on Rails eta ASP.NET, baita beste software batzuetan ere, esaterako Steam joko bezeroan. 2012an, PKCS 11 kriptografia tokenen aurka eraginkorra zela frogatu zen.
Eraso hauek gehienbat TLS implementazioaren bidez konponduak izan ziren, eta haren iragarpen publikoa iritsi zen ondoren, baina bertsio berri bat, Lucky Thirteen erasoak, 2013an argitaratua, denbora-tarte bat erabili zuen zaurgarritasuna berriro irekitzeko, baita aurretik finkatutako ezarpenetan ere. 2014aren hasieran, erasoa ez da jada mehatxutzat hartzen bizitza errealean, nahiz eta teoriaren arabera oraindik posible den (ikus seinale-zarata ratioa) makina klase jakin baten aurka. 2015etik aurrera, Interneteko trafikoa segurtatzeko erabiltzen diren protokolo kriptografikoen aurkako erasoen garapen-eremu aktiboena jaitsiera-erasoak dira, hala nola Logjam eta Export RSA/FREAK erasoak, bezeroak engainatzen dituzte eragiketa kriptografiko ez hain seguruak erabil ditzaten. Eragiketa horiek ondareko bezeroen bateragarritasuna aurreikusten dute, seguruagoak direnean. POODLE izeneko eraso batek (2014aren amaieran) konbinatzen ditu bai beheranzko eraso bat (SSL 3.0ra) bai zaharrenen aurkako Padding Oracle eraso bat, protokolo ez-segurua, transmititutako datuen konpromisoa ahalbidetzeko. 2016ko maiatzean CVE-2016-2107an Lucky Thirteenen aurkako konponbide bat sortu zen, OpenSSLn denbora-oinarritutako padding oracle berria erabiliz.
==References==
9k3m7nlnzui6txcx8ccxo4wf3zk49fj
9993920
9993901
2024-12-08T19:41:07Z
RosherB
167141
/* References */
9993920
wikitext
text/x-wiki
Kriptografian, '''Padding Oracle Attack''' eraso bat da, mezu kriptografiko baten [[:en:Padding_(cryptography)|padding]] balidazioa erabiltzen duena honen testu zifratua deszifratzeko. Kriptografian, testu argiko (plaintext) mezuak luzera aldakorrekoak direnak gehienetan bete egin behar izaten dira (zabalduak), azpian datzan [[:en:Cryptographic_primitive|kriptografia primitiboarekin]] bateragarria izateko. Erasoa "Padding [[:en:Oracle_machine|Oracle]]" bat edukitzean oinarritzen da, zeinak libreki erantzuten dien mezu bat behar bezala beteta dagoen ala ez jakiteko galderei. Informazioa zuzenean eman zitekeen, edo [[:en:Side-channel_attack|zeharkako kanal]] batetik filtratu.
Padding oracle erabiliz ezaguna den lehen eraso famatua 1998ko [[:en:Adaptive_chosen-ciphertext_attack#Practical_attacks|Bleichenbacheren erasoa]] izan zen, [[:en:PKCS_1|PKCS #1 v1.5]] padding<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Romain|abizena=Bardou|izenburua=Efficient Padding Oracle Attacks on Cryptographic Hardware|argitaletxea=INRIA|hizkuntza=en|abizena2=Focardi|abizena3=Kawamoto|abizena4=Simionato|abizena5=Steel|abizena6=Tsay|izena2=Riccardo|izena3=Yusuke|izena4=Lorenzo|izena5=Graham|izena6=Joe-Kai|data=2012-04-27|url=https://inria.hal.science/hal-00691958v3|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erabiliz [[:en:RSA_(cryptosystem)|RSA]]<nowiki/>ri erasotzen diona. "Padding oracle" terminoa 2002an agertu zen literaturan,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=11th Annual USENIX Security Symposium — Technical Paper|url=https://www.usenix.org/legacy/event/sec02/full_papers/black/black_html/|aldizkaria=www.usenix.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> [[:en:Serge_Vaudenay|Serge Vaudenayk]] [[:en:CBC_mode_of_operation|CBC moduko deszifraketa]] simetrikoetan padding oracle erabiliz egindako erasoaren ondoren.<ref name=":1">Serge Vaudenay (2002).https://www.iacr.org/cryptodb/archive/2002/EUROCRYPT/2850/2850.pdf</ref> Bi erasoen aldaerek arrakasta izaten jarraitzen dute jatorriz argitaratu zirenetik hamar urte baino gehiago igaro ondoren. <ref name=":0" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Padding oracles and the decline of CBC-mode cipher suites|hizkuntza=en|data=2016-02-12|url=https://blog.cloudflare.com/padding-oracles-and-the-decline-of-cbc-mode-ciphersuites/|aldizkaria=The Cloudflare Blog|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The ROBOT Attack|hizkuntza=en|url=https://robotattack.org/|aldizkaria=robotattack.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
==Kriptografia asimetrikoa ==
1998an, [[:en:Daniel Bleichenbacher|Daniel Bleichenbacherek]] paper garrantzitsu bat argitaratu zuen, geroago "[[:en:Adaptive chosen-ciphertext attack#Practical attacks|Bleichenbacheren erasoa]]" (edo "milioi mezuen erasoa") izenarekin ezagutzen zena. Erasoak padding oracle erabiltzen du [[:en:PKCS 1|PKCS #1 v1.5]] padding erabiliz [[:en:RSA (cryptosystem)|RSA]]ri erasotzeko, baina terminoa ez da bertan erabiltzen. Geroago egileek haren erasoa padding oracle erasotzat sailkatu dute. <ref name=":0" />
Mangerek (2001) PKCS #1 v1.5 paddingaren ordezkoari, PKCS #1 v2.0 "OAEP"ari, eraso egiten dio.<ref>Manger, James (2001).http://archiv.infsec.ethz.ch/education/fs08/secsem/Manger01.pdf</ref>
==Kriptografia simetrikoa==
Kriptografia simetrikoan, padding [[:en:oracle attack|oracle erasoa]] [[:en: CBC mode of operation| CBC funtzionamendu moduan]] aplika daiteke. Betegarriaren baliozkotasunari buruz iragazitako datuei esker, erasotzaileek mezuak deszifratu (eta, batzuetan, zifratu) ditzakete Oracleren bidez, Oracleren gakoa erabiliz, zifratze-gakoa ezagutu gabe.
Bleichenbacherrek RSAri PKCS # 1 v1.5 bidez egindako erasoarekin alderatuta, Vaudenayk CBCri egindako erasoa askoz ere eraginkorragoa da.<ref name=":0" /> Bi erasoek garaiko kripto-sistemak dituzte helburu:CBC [[:en:Secure Sockets Layer|Secure Sockets Layer]] (SSL) delakoan erabilitako jatorrizko modua da, eta TLSrekin bateragarria izaten jarraitzen du.<ref name=":2" />
Erasotzaileek deszifratze softwarea oracle gisa jardutea saihesteko zenbait neurri hartu dira, baina [[:en:timing attack|denboran oinarritutako eraso]] berriek oraclearen berragerpena behin eta berriz ekarri dute. TLS 1.2k [[:en:authenticated encryption|autentifikatutako zifratze moduak]] sartzen ditu, CBCn oinarritzen ez direnak.<ref name=":2" />
===CBC zifraketan padding oracle erasoa===
Blokeen zifratuetan CBC deszifratzearen ezarpen estandarra testu zifratuko bloke guztiak deszifratzeko, paddinga baliozkotzeko, PKCS7 paddinga kentzeko eta mezuaren testu argia itzultzeko diseinatuta dago. Zerbitzariak "padding baliogabea" errorea itzultzen badu, "deszifraketak huts egin du" errore orokor baten ordez, erasotzaileak zerbitzaria padding oracle gisa erabil dezake mezuak deszifratzeko (eta batzuetan zifratzeko).
[[Fitxategi:Cbc deszifratze modua.png|ezkerrera|frameless|604x604px]]
CBC deszifratzeko formula matematikoa hau da:
[[Fitxategi:Formulacbc.png|ezkerrera|frameless]][[Fitxategi:CBCformula2.png|frameless]]
Goian adierazita dagoen bezala, CBC deszifratzerako orduan, testu argi bakoitzaren blokeak aurreko blokearekin XOR egiten du. Ondorioz, bloke batean (<math>C_{1}</math>) byte bakarreko aldaketa batek aldaketa bat eragingo du <math>P_{2}</math>-n dagoen byte bakar batean.
Demagun erasotzaileak bi zifratutako bloke dituela, <math>C_{1}</math> eta <math>C_{2}</math>, eta bigarren blokea deszifratu nahi duela, <math>P_{2}</math> testua lortzeko. Erasotzaileak <math>C_{1}</math>eko azken bytea aldatzen du (<math>C'_{1}</math> sortuz) eta (IV, <math>C'_{1}</math>, <math>C_{2}</math>) zerbitzarira bidaltzen du. Zerbitzariak, orduan, deszifratutako azken blokean (<math>P'_{2}</math>) PKCS#7 padding balioduna den ala ez jakinarazten du. Paddinga zuzena bada, erasotzaileak orain badaki <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ <math>C'_{1}</math> azken bytea 0x01 dela, azken bi byteak 0x02 direla, azken hiru byteak 0x03 direla, edo azken zortzi byteak 0x08 direla. Erasotzaileak bigarren azken bytea alda dezake (edozein bit bihurtuz) azken bytea 0x01 izateko. (Bestela, erasotzaileak aurreko byteak aldatu eta bilaketa bitarra egin dezake paddinga identifikatzeko. Adibidez, hirugarren azken bytea aldatzea zuzena bada, baina bigarren azken bytea aldatzea okerra bada, orduan azken bi byteak 0x02 direla jakiten da, eta biak deszifratu daitezke). Ondorioz, <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>)ren azken bytea <math>C'_{1}</math>⊕ 0x01 da. Paddinga zuzena ez bada, erasotzaileak <math>C'_{1}</math>eko azken bytea hurrengo balio posible bihurtu dezake. Gehienez ere, erasotzaileak 256 saiakera beharko ditu <math>P_{2}</math>ren azken bytea aurkitzeko, 255 saiakera byte bakoitzaren aukera guztietarako (256 aukera, bat kenduta eremu-printzipioagatik), gehi saiakera bat padding anbiguoa ezabatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is the 'Padding Oracle attack' deterministic?|hizkuntza=en|url=https://crypto.stackexchange.com/questions/40800/is-the-padding-oracle-attack-deterministic|aldizkaria=Cryptography Stack Exchange|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
<math>P_{2}</math>ren azken bytea zehaztu ondoren, erasotzaileak teknika bera erabil dezake <math>P_{2}</math>ren bigarren azken bytea lortzeko. Erasotzaileak <math>P_{2}</math>ren azken bytea 0x02 ezartzen du, <math>C_{1}</math>eko azken bytea <math>D_{k}</math>(<math>C_{2}</math>) ⊕ 0x02 bihurtuz. Ondoren, aurreko metodo bera erabiltzen du, oraingoan bigarren azken bytea aldatuz paddinga zuzena izan arte (0x02, 0x02).
Bloke batek 128 bit dituenean (AES, adibidez), hau da, 16 byte, erasotzaileak <math>P_{2}</math> testu argia gehienez ere 256⋅16 = 4096 saiakeretan lortuko du. Honek askoz azkarrago egiten du 128 biteko giltza bat indar handiko erasoaren bidez deskodetzea baino, hau <math>2^{128}</math> saiakera behar izango lituzke honek.
=== '''Mezuak enkriptatzea Padding Oracle erasoarekin (CBC-R)''' ===
CBC-R<ref>Juliano Rizzo; Thai Duong (25 May 2010).
http://www.usenix.org/event/woot10/tech/full_papers/Rizzo.pdf</ref> decripzio testu bat enkriptatutako testua bihurtzen du, eta batez ere padding oracle aurkako erasoetan erakusten da.
Padding oracle eraso bat erabiliz, CBC-Rek hasieratze bektore bat eta zifratutako bloke bat sortu ditzake edozein testurentzat:
* edozein zifratutako testu deszifratu '''P<sub>i</sub> = PODecrypt( C<sub>i</sub> ) XOR C<sub>i−1</sub>''',
* aurreko zifratze-blokea '''C<sub>x−1</sub>''' aukeratu,
* zifratze/testu argi bikote balioduna ekoitzi '''C<sub>x-1</sub> = P<sub>x</sub> XOR PODecrypt( C<sub>i</sub> )'''.
'''N''' bloke luzeko zifratu bat sortzeko, erasotzaileak '''N''' padding oracle eraso egin behar ditu. Eraso hauek kateatu egiten dira, mezuaren amaieratik hasita ('''C<sub>N</sub>''') mezuaren hasierara ('''C<sub>0</sub>''', IV) testu argi egokia eraikitzeko. Pauso bakoitzean, padding oracle eraso bat erabiltzen da aurretik aukeratutako zifratze-testurako IVa eraikitzeko.
CBC-R erasoak ez du funtzionatuko zifratze eskema baten aurka, zifratutako testua deszifratu aurretik autentifikatzen badu (mezu autentifikazio kode bat edo antzeko bat erabiliz).
== Padding oracle erasoa erabiltzen ==
Jatorrizko CBCren aurkako erasoa Serge Vaudenayk argitaratu zuen 2002an.<ref name=":1" /> Erasoaren instantziak SSL<ref>Brice Canvel; Alain Hiltgen; Serge Vaudenay; Martin Vuagnoux (2003),https://www.iacr.org/cryptodb/archive/2003/CRYPTO/1069/1069.pdf</ref> eta IPSec<ref>Jean Paul Degabriele; Kenneth G. Paterson (2007)https://web.archive.org/web/20181219001535/https://eprint.iacr.org/2007/125.pdf</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=CiteSeerX|hizkuntza=en|data=2024-05-02|url=https://en.wikipedia.org/wiki/CiteSeerX_(identifier)|sartze-data=2024-12-08|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> protokoloen aurka gauzatu ziren geroago. Era berean, hainbat web esparruetan ere aplikatu zen, hala nola JavaServer Faces, Ruby on Rails<ref>Juliano Rizzo; Thai Duong (25 May 2010). [http://www.usenix.org/event/woot10/tech/full_papers/Rizzo.pdf ''Practical Padding Oracle Attacks'' (PDF)]. USENIX WOOT 2010.</ref> eta ASP.NET<ref>Thai Duong; Juliano Rizzo (2011). ''[http://www.cs.umd.edu/~jkatz/security/downloads/ASP-NET.pdf Cryptography in the Web: The Case of Cryptographic Design Flaws in ASP.NET]'' (PDF). IEEE Symposium on Security and Privacy 2011.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua='Padding Oracle' Crypto Attack Affects Millions of ASP.NET Apps {{!}} threatpost|data=2010-10-13|url=https://web.archive.org/web/20101013200734/http://threatpost.com/en_us/blogs/new-crypto-attack-affects-millions-aspnet-apps-091310|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=“Padding Oracle” ASP.NET Vulnerability Explanation - LINQED.NET|data=2010-10-23|url=https://web.archive.org/web/20101023090715/http://blogs.microsoft.co.il/blogs/linqed/archive/2010/09/19/padding-oracle-asp-net-vulnerability-explanation.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, baita beste software batzuetan ere, esaterako Steam joko bezeroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breaking Steam Client Cryptography|hizkuntza=en|url=https://steamdb.info/blog/breaking-steam-client-cryptography/|aldizkaria=SteamDB|sartze-data=2024-12-08}}</ref> 2012an, PKCS 11 kriptografia tokenen aurka eraginkorra zela frogatu zen.<ref name=":0" />
Eraso hauek gehienbat TLS implementazioaren bidez konponduak izan ziren, eta haren iragarpen publikoa iritsi zen ondoren, baina bertsio berri bat, Lucky Thirteen erasoak, 2013an argitaratua, denbora-tarte bat erabili zuen zaurgarritasuna berriro irekitzeko, baita aurretik finkatutako ezarpenetan ere. 2014aren hasieran, erasoa ez da jada mehatxutzat hartzen bizitza errealean, nahiz eta teoriaren arabera oraindik posible den (ikus seinale-zarata ratioa) makina klase jakin baten aurka. 2015etik aurrera, Interneteko trafikoa segurtatzeko erabiltzen diren protokolo kriptografikoen aurkako erasoen garapen-eremu aktiboena jaitsiera-erasoak dira, hala nola Logjam<ref>Matthew Green; Nadia Heninger; Paul Zimmerman; et al. (2015), [https://weakdh.org/imperfect-forward-secrecy.pdf Imperfect Forward Secrecy: How Diffie–Hellman Fails in Practice] (PDF). For further information see [https://www.weakdh.org/ https://www.weakdh.org] [https://web.archive.org/web/20191222192500/https://www.weakdh.org/ Archived] 22 December 2019 at the [[:en:Wayback_Machine|Wayback Machine]].</ref> eta Export RSA/FREAK<ref>Matthew Green (3 March 2015). [http://blog.cryptographyengineering.com/2015/03/attack-of-week-freak-or-factoring-nsa.html "Attack of the week: FREAK (or 'factoring the NSA for fun and profit')"]; see [https://www.freakattack.com/ https://www.freakattack.com] [https://web.archive.org/web/20150305132911/https://www.freakattack.com/ Archived] 5 March 2015 at the [[:en:Wayback_Machine|Wayback Machine]] for more information.</ref> erasoak, bezeroak engainatzen dituzte eragiketa kriptografiko ez hain seguruak erabil ditzaten. Eragiketa horiek ondareko bezeroen bateragarritasuna aurreikusten dute, seguruagoak direnean. POODLE<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attack of the week: POODLE|hizkuntza=en|data=2014-10-15|url=https://blog.cryptographyengineering.com/2014/10/15/attack-of-week-poodle/|aldizkaria=A Few Thoughts on Cryptographic Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref> izeneko eraso batek (2014aren amaieran) konbinatzen ditu bai beheranzko eraso bat (SSL 3.0ra) bai zaharrenen aurkako Padding Oracle eraso bat, protokolo ez-segurua, transmititutako datuen konpromisoa ahalbidetzeko. 2016ko maiatzean CVE-2016-2107an Lucky Thirteenen aurkako konponbide bat sortu zen, OpenSSLn denbora-oinarritutako padding oracle berria erabiliz.<ref>''[https://www.openssl.org/news/secadv/20160503.txt <nowiki>OpenSSL Security Advisory [3rd May 2016]</nowiki>]''</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yet Another Padding Oracle in OpenSSL CBC Ciphersuites|hizkuntza=en|data=2016-05-04|url=https://blog.cloudflare.com/yet-another-padding-oracle-in-openssl-cbc-ciphersuites/|aldizkaria=The Cloudflare Blog|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
==Erreferentziak==
{{reflist|30em}}
0cp6t33idc5r9qrxk3dws9xj454zcef
Hackerra (segurtasun informatikoa)
0
1208734
9994251
9969581
2024-12-09T11:04:44Z
88.9.98.157
Zuzenketa Berriak
9994251
wikitext
text/x-wiki
'''Hacker''' bat [[ordenagailu]] edo [[Konputagailu-sare|sare informatiko]] baten [[Ahulezi informatikoak|ahultasunak]] deskubritzen dituen norbait da, nahiz eta terminoa konputagailuen eta sare informatikoen ezagutza aurreratua duen norbaiti ere aplika dakiokeen.<ref name=":0">{{Cite web|izena=Gary Scott|abizena=Malkin|izenburua=Internet Users' Glossary|argitaletxea=[[Internet Engineering Task Force]]|data=agosto de 1996|url=https://tools.ietf.org/html/rfc1983|lana=IETF Tools|accessdate=18 de septiembre de 2022}}</ref> Hackerrak arrazoi askorengatik izan daitezke, besteak beste, etekin ekonomikoak, protesta edo erronka.<ref>{{erreferentzia|izena=Bruce|abizena=Sterlling|urtea=1993|izenburua=The Hacker Crackdown (ingeleraz)|argitaletxea=Spectra Books|ISBN=055356370X|hizkuntza=en}}</ref> Hackerren inguruan garatu den [[azpikultura]] ordenagailuen ''underground'' kulturari dagokio askotan, baina orain komunitate irekia da. Hacker hitzaren beste erabilera batzuk [[Zibersegurtasun|segurtasun informatikoarekin]] lotuta ez dauden arren, oso gutxitan erabiltzen dira testuinguru orokorrean. Hauek, hackerren definizioaren eztabaidaren mende daude, terminoaren benetako esanahiari dagokionez. Eztabaida horretan, hacker terminoa [[Programatzaile|programatzaileek]] eskatzen dute, konputagailuetan sartzen den norbaiti «[[cracker]]» deritzola argudiatuz,—.<ref>{{Cite web|izenburua=cracker|url=http://catb.org/jargon/html/C/cracker.html|lana=[[Jargon File]]|accessdate=12 de noviembre de 2011}}</ref> Kapela zuriko hacker batzuek beraiek ere hacker titulua merezi dutela diote, eta kapela beltzekoei bakarrik deitu behar zaiela cracker.
== Klasifikazioak ==
[[Fitxategi:Esr.jpg|thumb|[[EUDES]], hacker etikaren historialaria, «cracker» terminoaren alde]]
Komunitate informatiko klandestinoko hainbat azpitaldek, jarrera eta helburu desberdinekin, termino desberdinak erabiltzen dituzte bata besteari mugak jartzeko, edo ados ez dauden talde zehatz bat baztertzeko. [[Eric S. Raymond|Eric S. Raymondek]], ''Jargon File'' berriaren arduradunak, komunitate informatiko klandestinoko kideei cracker deitzearen alde egiten du. Hacker/cracker dikotomiaren ordez, kategoria desberdinetako espektro bati enfasi handiagoa ematen diote, hala nola, kapela zuria, kapela grisa, [[Hacker|kapela beltza]] eta ''script kiddie''. Raymond-ekin ez bezala, cracker terminoa erreserbatu egiten dute normalean. Hala ere, crackerrak delitu bat egiteko ordenagailu batera baimenik gabe sartu beharko litzateke, hala nola, sistema horretan dagoen informazioa suntsitzea.<ref>{{erreferentzia|izena=Ralph D|abizena=Clifford|urtea=2006|izenburua=Cybercrime: The Investigation, Prosecution and Defense of a Computer-Related Crime|argitaletxea=Carolina Academic Press|ISBN=978-1-59460-853-7|hizkuntza=en|argitaratze-lekua=Durham, Carolina Iparraldea, Estatu Batuak}}</ref> Azpitalde horiek beren jardueren estatutu juridikoen bidez ere defini daitezke.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Douglas|abizena=Wilhelm|urtea=2010|izenburua=Professional Penetration Testing|argitaletxea=Syngress Press|orrialdea=503|ISBN=978-1597499934|hizkuntza=en}}</ref>
=== Kapel zuria ===
{{Nagusia|Sombrero blanco (seguridad informática)}}Kapel zuriko hacker batek (Eric S. Raymond) segurtasuna hausten du arrazoi ez maltzurrengatik, agian bere sistemaren segurtasuna probatzeko edo segurtasun-softwarea egiten duen software-konpainia batentzat lan egiten duen bitartean. Interneteko hizkeran, kapel zuria hitzak hacker etiko bati egiten dio erreferentzia. Sailkapen horretan sartzen dira, halaber, kontratu-akordio baten barruan sarpen-probak eta kalteberatasun-ebaluazioak egiten dituzten pertsonak. Merkataritza Elektronikoko Aholkularien Nazioarteko Kontseiluak, EC-Council izenez ere ezagutzen denak, online ziurtagiriak, ikastaroak, klaseak eta trebakuntzak garatu ditu hacker etikoaren esfera osoa betez.<ref name=":1" /> Adibidez, CPEH Certified Professional Ethical Hacker eta CPTE Certified Penetration Testing Engineer bezalako ziurtagiriak daude, edo Estatu Batuetako Segurtasun Agentzia Nazionalaren (NSA) eta Estatu Batuetako Zibersegurtasuneko Ikasketa eta Lasterketetarako Ekimen Nazionalaren (NICCS) akreditazioak.<ref name=":0" />
=== Kapel beltza ===
Kapel beltzeko hackerra segurtasun informatikoa urratzen duen hackerra da, maltzurkeriaz haraindiko arrazoiengatik edo onura pertsonalerako.<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Moore|urtea=2005|izenburua=Cybercrime: Investigating High Technology Computer Crime|argitaletxea=Matthew Bender & Company|orrialdea=258|ISBN=978-1138168626|hizkuntza=en}}</ref> Kapela beltzeko hackerrak, gizarteak film eta telesailetan aurkeztutako [[Delitu informatiko|gaizkile informatiko]] baten beldur den guztiaren pertsonifikazioa dira. Kapela beltzeko hackerrak sare seguruetara sartzen dira datuak suntsitzeko edo erabilezin bihurtzeko baimena dutenentzat. Sartuko diren sareak aukeratzeko modua hiru zatitan bana daitekeen prozesu bat da:
# Helburu bat aukeratzea: Hackerrak zehazten du zein sare sartu fase honetan. Helburua interes berezikoa izan daiteke hackerrarentzat, dela politikoki, dela pertsonalki, edo ausaz hauta daiteke. Gero, hackerrak sare bateko atakak berrikusiko ditu, erasoekiko kaltebera den ala ez zehazteko. Hau da, makina anfitrioi baten ataka guztiak probatzea erantzun baten bila. Ataka bat irekidura bat da, eta horren bidez ordenagailuak datuak jasotzen ditu sarearen bidez.<ref name=":2" /> Ataka irekiek — erantzuten dutenek — sisteman sartzeko aukera emango liokete hacker bati.
# Informazio bilketa eta ikerketa: Etapa honetan hackerrak bisitatu edo kontaktua egiten du nolabait sistemara sartzen lagunduko dion ezinbesteko informazioa aurkitzeko itxaropenarekin. Etapa honetan hackerrek lortu nahi dituzten emaitzak lortzeko modu nagusia [[Ingeniaritza sozial (segurtasun informatikoa)|ingeniaritza soziala]] da. Gizarte-ingeniaritzaz gain, hackerrek hiri-bilketa izeneko teknika bat ere erabil dezakete, hau da, hacker batek [[zabor-edukiontzi]] batean igeri egiten duenean, erabiltzaileek bota dituzten dokumentuak aurkitzeko itxaropenarekin, eta horrek sare batera sarbidea lortzen lagunduko dio.
# Erasoaren amaiera: Etapa honetan, hackerrak erasotzeko edo lapurtzeko asmoa zuen atariko helburua inbadituko du. Puntu honetan, hacker asko [[honeypot]] izeneko sistemek erakar edo harrapa ditzakete (segurtasun informatikoko langileek jarritako tranpa).
# Aitzitik, kapela beltzeko hackerrek ([[Ingeles|ingelesezkoa]], izenik gabekoa), cracker izenez ere ezagutzen direnak, informatikan dituzten trebetasunak erakusten dituzte, ordenagailuen segurtasun-sistemak hautsiz, zerbitzariak kolapsatuz, eremu mugatuetara sartuz, sareak infektatuz edo haietaz jabetuz edo [[Birus (informatika)|birusak]] sortuz, besteak beste hacking metodoetan dituzten trebetasunak erabiliz. Segurtasun informatikoa hausten dute, programetan sartzeko eta sartutako ekipoan edo kontuan informazioa lortzeko edo birusak sortzeko modua bilatuz. Haietako asko, legeen zorroztasun guztiekin kartzelan jarriak, egitatea gertatu zen lekuaren mende daude. Hackerrek birusez eta software espioiz kutsatzen dituzte gure ordenagailuak. Banku-kontuak, gure datuak eta gure argazki intimoak lapurtzen dizkigute, gero Interneten zintzilikatzen dituztenak edo eskaintzailerik onenari saltzen dizkiotenak. Sarea informazio faltsuarekin betetzen dute, eta beren boterea hain handia denez, eragina izan dute Estatu Batuetako, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] eta [[Espainia|Espainiako]] hauteskundeetan. Askok diote Donald Trump edo Brexita bere ekintzen ondorio direla. Delinkuentzian aritzen diren hacker hauek kapela beltzeko hacker edo cracker deitzen dira. Hackerrak, aldi berean, deabruak eta aingeru zaindariak dira. Txanpon beraren bi alde kontrajarri. Ziur aski, munduko lanbiderik liluragarriena eta enigmatikoena. Haietako asko birgaitu egin ziren heldu bihurtu zirenean, kapela beltza zuriarekin aldatuz. Baina beste batzuek modu tragikoan amaitu zuten beren bizitza. Jonathan James gaztea historiara pasa zen, 2000. urtean, 16 urte besterik ez zituenean, kartzelara kondenatu zuten lehen hacker nerabea bihurtu zenean. 15 urte besterik ez zituela, James [[NASA|NASAko]] ordenagailuetan sartu zen, eta [[Nazioarteko Espazio Estazioa|Nazioarteko Espazio Estazioko]] softwarea lapurtu zuen, bizi-euskarria eta beste sistema kritiko batzuk kontrolatzen zituena. Defentsa Mehatxua Murrizteko Agentzian ere legez kanpo sartu zen, Estatu Batuetako barne eta kanpo mehatxuak aztertzen dituen erakunde batean. FBIk Jonathan James atxilotu zuen eta 7 hilabeteko etxeko atxiloaldia eta Internet erabiltzeko debekua ezarri zizkion. Heldua izan balitz 10 urteko kartzela-zigorra ezarriko zioten. Jonathan James gaztea historiara pasa zen, 2000. urtean, 16 urte besterik ez zituenean, kartzelara kondenatu zuten lehen hacker nerabea bihurtu zenean. Jonathan James
FBIk atxilotu zuen eta 7 hilabeteko etxeko atxiloaldia eta Internet erabiltzeko debekua ezarri zizkion. Heldua izan balitz 10 urteko kartzela-zigorra ezarriko zioten. Kubatar jatorrikoa, nahiz eta Estatu Batuetan hazi, Albert González hacker bilatuenetako bat bihurtu zen 2005 eta 2007 artean.
ShadowCrew taldeko liderrak, 170 milioi kreditu-txartel baino gehiago lapurtu zituen, historian baino inoiz gehiago. Bere webgunetik faltsututako pasaporteak, gidabaimenak eta lapurtutako edo faltsututako beste material batzuk ere saltzen zituen. Dirua itzuli ere egiten zuten lapurtutako txartelek funtzionatzen ez bazuten, denda tradizional batean bezala. Albert González goitik bizi zen, eta urtebetetze-festa batean 75.000 dolar baino gehiago gastatu zituen.
Atxilotu zutenean, Justiziari lagundu zion bere kideak salatuz, eta, beraz, zigorra murriztu zioten. Baina konplizeak salatu eta damututa zegoen bitartean, TJX bezalako beste konpainia batzuk hackeatzen ari zen, 45 milioi dolar lapurtuz bere bezeroen txartelen bidez.
-The Black Vault
2002an, gobernu estatubatuarrak Gary McKinnon eskoziarrari leporatu zion "historiako ordenagailu militarren hackeorik handiena" egitea. McKinnonek 97 ordenagailu hackeatu zituen espioitza agentzietan eta NASAn, urtebete baino gehiagoz. Solo deitzen zen, eta mezuak uzten zituen hackeatutako ordenagailuetan: "Zuen segurtasun-sistema zabor bat da. Solo naiz, eta maila gorenean jarraituko dut ".
Washingtonen 2000 ordenagailu militar baino gehiago desaktibatzerakoan, fitxategi kritikoak ezabatzea leporatu zioten, 24 orduz. Irailaren 11n munizio-hornidura zailtzea ere leporatu diote. Nortasun-arazoak zituzten beste hacker askok bezala, Adrian Lamok ez zuen hackeatzen lapurtzeko asmoz, baizik eta publizitatea egiteko eta hacker komunitatean ospea irabazteko.
-ADRIAN LAMO
Lamok Google, Yahoo!, Microsoft edo The New York Times bezalako konpainiak hackeatu zituen. Aurkitzen zituen bug-ak eta akatsak argitaratzen zituen konpainiek konpon zitzaten, baina salatu egin zuten enpresetako segurtasun-sistemetan sartzen zelako horretarako baimenik izan gabe.
"El hacker vagabundo" ezizenarekin bataiatua, Lamok ez zuen bizileku finkorik eta bere erasoak [[Ziberkafetegi|ziberkafetegietatik]] eta beste leku publiko batzuetatik egiten zituen.
Errehabilitatuta, kazetari eta aholkulari gisa lan egin zuen, baina hacker komunitateak traidoretzat hartu zuen Chelsea Manning soldaduaren nortasuna argitara eman zuenean.
-ASTRA
Bost urtez hacker anonimo honek, bere nortasunaren berri eman gabe, Frantziako Dassault Group enpresari informazio armamentistikoa lapurtu zion, balio imajinaezinengatik. 250 pertsonari saldu zien informazio hori. Bost urtez bere nahierara mugitu zen konpainia militarreko ordenagailuetan, antzeman gabe. Esaten denez, Latinoamerikatik Argentinako eta Brasilgo erraldoi handien artean dagoen herrialderik txikienean jarduten du, hacker talde ilunenetako batean, eta enpresa horiek lan ortodoxo gutxi egiteko eskatzen dute. Bere herriarentzat El Vigía softwarea fabrikatu omen zuen, Gobernuak kontratatutako enpresari saldu zion goi teknologiako softwarea, herrialdearen barruan jarduera irregularrak kontrolatzeko.
Hacker horiek guztiak sareetan daude, egon ziren eta egongo dira, segurtasun gutxien dutenen nortasunak zelatatuz, enpresak eta gobernuak, diru asko inbertitzen dute pertsona horiek beren datu nagusiak faltsutu ez ditzaten.
=== Txapel grisa ===
Kapel griseko hackerra kapela beltzeko hackerra eta kapela zurikoa konbinatzen denean lortzen da. Kapel griseko hacker batek sistema informatiko bat urratu eta honen [[Sistema administratzaile|administratzaileari]] bere sistema urratu dioela jakinarazi diezaioke, helburu bakarrarekin; adibidez, gero berak urratu zuen sistema konpontzeko eskainiko da, prezio merke baten truke.<ref name=":2" />
=== ''Script kiddie'' ===
{{Nagusia|Script kiddie}}
"Script kiddie" bat esperientziarik gabeko norbait da, beste batzuek aurrez paketatutako eta idatzitako tresna automatizatuak erabiliz sistema informatikoetan sartzen dena, normalean hacker bat izateak zer esan nahi duen gutxi ulertzen duena; horregatik script terminoa ("testua", jarduera automatizatuen multzoa) kiddie ("haurra", esperientzia gutxi duen edo ez duen norbait, heldugabea).
=== Neofito ===
Neofito edo newbie bat hackeoan edo phreakingean berria den norbait da, eta ia ez du ezagutzen edo esperientziarik teknologiaren eta hackeoaren funtzionamenduari buruz.
=== Kapel urdina ===
Kapel urdineko hackerra segurtasuneko aholkularitza informatikoko enpresetatik kanpo dagoen pertsona bat da, eta sistema bateko akatsen proba bat egitea merkaturatu aurretik, esploiten bila, itxi ahal izateko. [[Microsoft|Microsoftek]] kapela urdina terminoa ere erabiltzen du (ingelesez: BlueHat) segurtasun-informazioko gertaera batzuk irudikatzeko.
=== Hacktibista ===
{{Nagusia|Hacktivismo}}Hacktibista mezu sozial, ideologiko, erlijioso edo politiko bat iragartzeko teknologia erabiltzen duen hackerra da. Oro har, hacktivismo gehienak ziberguneak desitxuratzea edo zerbitzua ukatzea dakar (ordenagailu-sistema edo sare baten aurkako erasoa, zerbitzu edo baliabide bat erabiltzaile zilegiek eskuraezina izatea eragiten duena); adibidez, Anonymous, zientziologiarekiko posizio kritikoagatik nahiko ezaguna den taldea da.
=== Estatu eta nazioak ===
Inteligentzia-zerbitzuei eta gerra informatiko operatiboei buruzkoa da.
=== Talde kriminal antolatuak ===
Helburu komertzialekin egindako jarduera kriminala dira (estortsioa, phising, etab.).<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=Eric|abizena=Chabrow|urtea=2012|izenburua=7 Levels of Hackers|hizkuntza=en|url=https://www.govinfosecurity.com/blogs.php?postID=1206&rf=2012-02-27-eg|aldizkaria=GovInfoSecurity}}</ref>
=== Botak ===
{{Nagusia|Https://eu.wikipedia.org/wiki/Interneteko bot}}
Software-tresna automatizatuak, horietako batzuk [[freeware]] dira eta edozein hacker mota erabiltzeko prest daude.<ref name=":3" />
== Erasoak ==
{{Nagusia|Inseguridad informática}}Internetera konektatutako sistemen aurkako eraso baten ohiko abordatzea hauek dira:
# Sarea zerrendatzea: aurreikusitako helburuari buruzko informazioa aurkitzea.
# Segurtasun-zuloak aztertzea: bidegabe sartzeko modu posibleak identifikatzea.
# [[Esplotazio sozial|Ustiapena]]: Sistema arriskuan jartzeko ahalegina, kalteberatasunaren analisiaren bidez aurkitutako kalteberatasunak erabiliz.
Hori egiteko, informatikako delitugileek eta segurtasunean adituak direnek hainbat truke-tresna eta teknika erabiltzen dituzte behin eta berriz.
=== Segurtasun-azterketak ===
{{Nagusia|Exploit}}Segurtasun-ustiapena sistemen ahulezia ezagunak aprobetxatzeko prestatutako software-aplikazioa da. Segurtasun-ustiapenen adibiderik ohikoenak [[SQL injekzio|SQL injekzioa]], [[Cross-site scripting|XSS]] eta CSRF injekziokoak dira, eta programazio-praktika eskasaren ondoriozko segurtasun-zuloak aprobetxatzen dituzte. Beste ustiapen batzuk FTP, HTTP, PHP, SSH, Telnet eta ziberorrialde batzuen bidez erabil daitezke. Horiek oso ohikoak dira ziberguneetan eta domeinuetan.
== Segurtasun hacker nabarmenak ==
[[Fitxategi:Emmanuel_Goldstein_Chaos_Communication_Camp_2011.jpg|thumb|Eric Gordon Corley, 2600: The Hacker Quarterly filmaren editorea]]
== Hackerrak komunikabideetan ==
=== Hackerren aldizkariak ===
Hackerrei zuzendutako argitalpenen artean, nabarmenenak Phrack, Hakin9 eta 2600: The Hacker Quarterly dira. Aldizkarietan jasotako informazioa ia beti eguneratuta ez bazegoen ere, arrakasten dokumentazioarekin lagundu zieten.
=== Hackerrak fikzioan ===
Askotan hackerrak ''[[cyberpunk]]'' fikzio eta ziberkulutura inguruko literatura eta filmen gainean interesa erakusten dute. Ohikoa izanez lan horietatik izengoitiak, sinboloak, etika eta metaforak hartzea.
Hona hemen fikziozko hacker eta hackerrei buruzko liburu batzuk:
* [[William Gibson|William Gibsonen]] cyberpunk eleberriak — bereziki Sprawlen Trilogia — oso ezagunak dira hackerren artean.<ref>{{erreferentzia|izena=Brent|abizena=Staples|urtea=2003|izenburua=Editorial Observer: A Prince of Cyberpunk Fiction Moves Into the Mainstream|hizkuntza=en|url=https://www.nytimes.com/2003/05/11/opinion/editorial-observer-a-prince-of-cyberpunk-fiction-moves-into-the-mainstream.html|aldizkaria=TheNewYorkTimes}}</ref>
* ''[[:es:Hackers_(antología)|Hackers (antología)]]''.
* [[:es:Manga|manga]] eta [[:es:Anime|anime]] ''[[:es:.hack|.hack]] animeko serieen helba''.
* ''[[:es:Little_Brother_(novela)|Little Brother]]'' de [[:es:Cory_Doctorow|Cory Doctorow]].
* [[:es:Merlin_(Crónicas_de_Ámbar)|Merlin]], [[:es:Roger_Zelazny|Roger Zelazny]] ''[[:es:Crónicas_de_Ámbar|Crónicas de Ámbar]]'' bigarren saileko protagonista, mago-hacker gazte hilezkor bat da, itzaleko dimentsioak zeharkatzeko abilezia duena.
* ''[[:es:Rice_Tea_(novela)|Rice Tea]]'' de [[:es:Julien_McArdle|Julien McArdle]].
* Lisbeth Salander en ''[[:es:Los_hombres_que_no_amaban_a_las_mujeres|Los hombres que no amaban a las mujeres]]'' de [[:es:Stieg_Larsson|Stieg Larsson]].
* ''[[:es:Snow_Crash|Snow Crash]]''.
* Alice de ''[[:es:Kami-sama_no_Memo-chō|Kami-sama no Memo-chō]]''.
* Daisy/Kurosaki de ''[[:es:Dengeki_Daisy|Dengeki Daisy]]''.
* ''[[:es:El_juego_de_Ender|El juego de Ender]]''.
* ''[[:es:Evil_Genius_(novela)|Evil Genius]]''.
* ''[[:es:M.K.|M.K.]]'' de ''[[:es:Orphan_Black|Orphan Black]]''.
Hona hemen hackerrei buruzko film batzuk:
* ''Antitrust.''
* ''Cypher.''
* ''Eagle Eye.''
* ''[[Enemy of the State (filma)|Enemy of the State.]]''
* ''Firewall.''
* ''[[Hackers (filma)|Hackerrak]].''
* [[WarGames|''WarGames.'']]
* ''[[The Net (1995eko filma)|The Net.]]''
* ''The Net 2.0.''
* ''Live Free or Die Hard.''
* ''Matrix.''
* ''Pirates of Silicon Valley'' ([[Steve Jobs]] bezalako hackerrekin lotuta, ez crackerrekin).
* ''[[Sneakers]]''.
* ''Swordfish''.
* ''[[Take Down]]''.
* ''[[Tron]]''.
* ''Tron: Legacy.''
* ''[[Untraceable]]''.
* ''[[Weird Science (filma)|Weird Science]]''.
Hona hemen hackerrei buruzko telesail batzuk:
* ''[[Mr. Robot|Mr. Robot (telesaila)]]''.
=== Hackerrei buruzko ez-fikziozko liburuak ===
* ''[[Hacking: The Art of Exploitation Second Edition|Hacking]]'': [[Jon Erickson|Jon Ericksonen]] The Art of Exploitation Second Edition.
* ''The Hacker Crackdown''.
* ''[[The Art of Intrusion]]'' de [[Kevin D. Mitnick|Kevin D]]. [[Kevin D. Mitnick|Mitnick]].
* ''[[The Art of Deception]]'' (Kevin D). Mitnick.
* Ghost in the Wires: My Adventures as the World's Most Wanted Hacker de Kevin D. Mitnick.
* ''[[The Hacker's Handbook]]''.
* Clifford Stollen ''[[The Cuckoo's Egg]]''.
* [[Suelette Dreyfus|Suelette]] Dreyfus-en ''Underground'', [[Julian Assange|Julian Assangek]] egin zuen ikerketa
* Stealing the Network: How to Own the Box, How to Own an Identity, and How to Own an Continent hainbat egileren lanak.
== Ohiturak ==
[[Fitxategi:Wikipedia_Leet.svg|thumb|«Wikipedia» hitza ''[[Leet idazkera|leet speak]]'' eran]]
[[Fitxategi:DEF_CON_17_CTF_competition.jpg|thumb|Talde bat DEF CON 17an lehiatzen Las Vegasen, Estatu Batuetan]]Ezkutuko informatika komunitateak, berezko jargoia sortu du, ''[[Leet idazkera|leet speak]]'' adibidez. Politika ekintzei dagokienez, hauek informazio-askatasuna, adierazpen-askatasuna eta anonimotasunaren eskubidea barne hartzen dute, gehienak egile-eskubideen aurka. Ideia eta pentsamendu hauek bultzatzeko ekintzak hacktibismo bezala ezagutzen dira. Batzuek justifikazio etiko bat ikusten dute hackeo ekintza ilegaletan helburu hauek lortzeko, honela [[Mendebalde Urruna|Mendebalde Urrunarekin]] alderatuz sarritan. Ondorioz, hakerren artean goitizenen atzean ezkutatzea ohitura zabaldu bat da, beraien izenak ezkutatzeko
=== Hackerren taldeak eta konbentzioak ===
{{Ikus gainera|Grupo hacker}}
Ezkutuko informatika komunitateak erregularki hacker konbentzioetatik laguntza jasotzen du. Hauek 1980ko hamarkadan ezagunak bilakatu ziren, hauetan informazio eta baliabideak eskura jarriz, kideen arteko ikasketa bultzatuz. Honetaz gain, hackerrak sinesgarritasuna lortu zezaketen talde famatu baten kide izanda.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Bibliografia ==
* Apro, Bill; Hammond, Graeme (2005). ''Hackers: The Hunt for Australia's Most Infamous Computer Cracker'' [''Hackers: La Caza del Cracker de Computadoras Más Infame de Australia''] (en inglés). Five Mile Press. <small><nowiki>ISBN 1-74124-722-5</nowiki></small>.
* Assange, Julian Paul; Dreyfus, Suelette (1997). ''Underground: Tales of Hacking, Madness and Obsession on the Electronic Frontier'' [''Underground: Historias de haqueo, Locuras y Obsesión en la Frontera Electrónica''] (en inglés). Mandarin. <small><nowiki>ISBN 1-86330-595-5</nowiki></small>.
* Beaver, Kevin (2010). ''Hacking For Dummies'' [''Haqueo para Tontos''] (en inglés) (3.<sup>a</sup> edición). Indianápolis, Indiana, Estados Unidos: Wiley Publishing. <small><nowiki>ISBN 978-0-470-55093-9</nowiki></small>. Consultado el 15 de noviembre de 2011.
* Conway, Richard; Cordingley, Julian (2004). ''Code Hacking: A Developer's Guide to Network Security'' [''Haqueo de Código: Una Guía del Desarrollador para la Seguridad de Redes''] (en inglés). <small><nowiki>ISBN 978-1584503149</nowiki></small>.
* Freeman, David H.; Mann, Charles C. (1997). ''@ Large: The Strange Case of the World's Biggest Internet Invasion'' [''Sin Limitación: El Extraño Caso de la Invasión de Internet Más Grande del Mundo''] (en inglés). Simon & Schuster. <small><nowiki>ISBN 0-684-82464-7</nowiki></small>.
* Granville, Johanna (2003). «Dot.''Con'': The Dangers of Cyber Crime and a Call for Proactive Solutions» [Dot.''Con'': Los Peligros del Cibercrimen y un Llamado a Soluciones Proactivas]. ''Australian Journal of Politics and History'' (en inglés) '''49''' (1): 102-109. Consultado el 16 de noviembre de 2011.
* Gregg, Michael (2006). ''Certified Ethical Hacker'' [''Hacker Ético Certificado''] (en inglés). Pearson. <small><nowiki>ISBN 978-0789735317</nowiki></small>.
* Hafner, Katie; Markoff, John (1991). ''Cyberpunk: Outlaws and Hackers on the Computer Frontier'' [''Cyberpunk: Proscritos y Hackers en la Frontera Computacional''] (en inglés). Simon & Schuster. <small><nowiki>ISBN 0-671-68322-5</nowiki></small>.
* Kurtz, George; McClure, Stuart; Scambray, Joel (1999). ''Hacking Exposed'' [''El haqueo, expuesto''] (en inglés). McGraw-Hill. <small><nowiki>ISBN 0-07-212127-0</nowiki></small>.
* Stoll, Clifford (1990). ''The Cuckoo's Egg'' [''El Huevo del Cuco''] (en inglés). The Bodley Head. <small><nowiki>ISBN 0-370-31433-6</nowiki></small>.
* Taylor, Paul A. (1999). ''Hackers'' (en inglés). Routledge. <small><nowiki>ISBN 9780415180726</nowiki></small>.
== Ikus, gainera ==
* [[Delitu informatiko]]
* [[Gerra informatiko]]
* [[Hacker|Hackerra]]
* [[Segurtasun informatiko]]
* [[Internet]]
== Kanpo estekak ==
*{{En}} [https://web.archive.org/web/20111216182009/http://vodpod.com/watch/31369-discovery-channel-the-history-of-hacking-documentary The History of Hacking]
[[Kategoria:Hacking]]
[[Kategoria:Erreferentzia behar duten adierazpenak dauzkaten artikuluak]]
{{Zirriborroa}}
lr81ygcqbiox2psfgesv6vaytv5xfp6
Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak
2
1209998
9994002
9987695
2024-12-08T22:09:35Z
81.9.232.57
/* Estatistiketan */
9994002
wikitext
text/x-wiki
= Datu bitarrak =
'''Datu bitarrak''' bi egoera posible bakarrik har ditzaketen unitateak dira, tradizionalki 0 eta 1 gisa etiketatuak, [[Zenbaki-sistema bitar|zenbaki-sistema bitarraren]] eta [[Booleren aljebra|Booleren aljebraren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Codificación de la información. Sistemas de numeración.|hizkuntza=ca|url=https://elpuig.xeill.net/Members/vcarceler/c1/didactica/apuntes/ud1/na3|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Datu bitarrak eremu tekniko eta zientifiko askotan sortzen dira, eta izen desberdinak ematen zaizkio:
* [[Bit|"Bit"]] (digitu bitarra) [[Informatika|informatikan]],
* [[Egiaren balioa|"Egiaren balioa"]] [[Logika matematiko|logika matematikoan]] eta lotutako eremuetan.
* [[Aldagai bitarra|"Aldagai bitarra"]] estatistikan.<ref>{{erreferentzia|izenburua=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf|url=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf}}</ref>
== Oinarri matematikoak eta konbinatorioak ==
Egoera bakar bat har dezakeen aldagai [[diskretu]] batek zero informazioa du, eta 2 zenbakia 1 zenbakiaren hurrengo [[Zenbaki natural|zenbaki naturala]] da. Horregatik, bita, bi balio posible baino ez dituen aldagaia, [[Informazio-unitate|informazio primarioko unitate]] [[Estandar (argipena)|estandarra]] da.
N biteko bilduma batek 2<sup>n</sup> egoera izan dezake: kontsultatu [[Zenbaki bitar|zenbaki bitarra]] informazio gehiago eskuratzeko. Aldagai diskretuen bilduma baten egoera-kopurua aldagai kopuruaren mende dago [[esponentzial]]<nowiki/>ki, eta aldagai bakoitzaren egoera-kopuruaren potentzia-lege gisa baino ez. Hamar bitek hiru [[Zenbaki-sistema hamartar|digitu hamartar]]<nowiki/>rek baino egoera handiagoa dute (1024 eta 1000, hurrenez hurren). Arrazoi beragatik, 10k bit nahikoa dira 3k digitu hamartar behar dituen informazio bat (zenbaki bat edo beste edozein gauza) adierazteko; beraz, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10... egoera dituzten aldagai diskretuetan dagoen informazioa noizbait ordeztu daiteke bi, hiru edo lau aldiz bit gehiago esleituz. Beraz, beste edozein zenbaki txikiren erabilerak ez du abantailarik ematen.
[[Fitxategi:Hypercubeorder binary.svg|alt=|thumb|[[Hasse diagrama]] bat: [[Booleren aljebra|algebra Bool]] bat [[Grafiko zuzena|grafiko zuzendu]] gisa irudikatzea
]]
Gainera, aljebra boolearrak bitak biltzeko [[Matematika egitura|egitura matematiko]] egokia eskaintzen du, [[Aldagai proposizional|aldagai proposizionalen]] bilduma baten semantika batekin. Aljebra boolearreko eragiketei "[[bit-mailako eragiketak]]" esaten zaie informatikan. [[Funtzio boolear|Funtzio boolearrak]] ere ondo aztertzen dira teorian, eta erraz inplementatu daitezke, bai programa informatikoen bidez, bai [[Elektronika digital|elektronika digitaleko]] ate logikoen bidez. Horrek bitak erabiltzen laguntzen du datu desberdinak adierazteko, baita jatorrian bitarrak ez direnak ere.
== Estatistiketan ==
[[Estatistika|Estatistiketan]], '''datu bitarrak''' aldagai bitarrek deskribatutako [[datu estatistiko mota]] bat dira, bi balio posible bakarrik har ditzaketenak. Datu bitarrek, [[Bernoulliren saiakuntza|Bernoulliren saiakuntzen]] emaitzak adierazten dituzte, bi emaitza posible baino ez dituzten esperimentu estatistikoak dira. [[Datu kategoriko]] mota bat da, normalean emaitza posible kopuru mugatu bat duten esperimentuak irudikatzeko erabiltzen dena. Aldagai bitar bateko bi balioak, zenbakiz 0 eta 1 gisa kodetuta egon arren, proba bateko arrakasta-kopuruaren kontuarekin bat datoz: 1 (arrakasta) eta 0 (porrota). Oro har, eskala nominal batean daudela jotzen da, eta horrek esan nahi du kualitatiboki desberdinak diren eta zenbakiz alderatu ezin diren balioak adierazten dituztela. Ildo horretan, datu bitarrak datu kategorikoen antzekoak dira, baina ez dira zenbaketa-datuak edo beste zenbaki-datu mota batzuk. Askotan, datu bitarrak kontzeptualki kontrajarriak diren bi balioetako bat adierazteko erabiltzen dira, adibidez:
* Esperimentu baten emaitza ("arrakasta" edo "porrota")
* Bai/ez ("bai" edo "ez") galderaren erantzuna
* Ezaugarriren bat izatea edo ez izatea ("presente dago" edo "ez dago")
* Proposizio baten egia edo faltsukeria ("egiazkoa" edo "faltsua", "zuzena" edo "okerra")<ref>{{Erreferentzia|abizena=jecrespom|izenburua=Tipos de Datos|hizkuntza=es|data=2015-03-26|url=https://aprendiendoarduino.wordpress.com/2015/03/26/tipos-de-datos/|aldizkaria=Aprendiendo Arduino|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Hala ere, bi balio posible baino ez dituztela suposatzen den datuetarako ere erabil daiteke, baita kontzeptualki kontrajarriak ez badira edo espazioan balio posible guztiak kontzeptualki ordezkatzen ez badituzte ere. Adibidez, datu bitarrak askotan erabiltzen dira Estatu Batuetako hauteskundeetan alderdien boto-emaileen hauteskundeak ordezkatzeko, hau da, [[Errepublikanoak (Frantzia)|errepublikanoak]] edo [[demokratak]]. Kasu honetan, ez dago bi [[alderdi politiko]] bakarrik egoteko berezko arrazoirik, eta, izatez, beste alderdi batzuk daude AEBetan. Baina hain txikiak dira, non, oro har, ez dira kontuan hartzen. Datu jarraituak (edo 2 kategoriatako datu kategorikoak) azterketa-helburuetarako aldagai bitar gisa modelatzeari [[dikotomizazioa]] ([[dikotomia]] bat sortzea) esaten zaio. [[Diskretizazio]] guztiak bezala, diskretizazio-errore bat dakar, baina errorea gorabehera zerbait baliotsua ikastea da helburua (dagokion helbururako hutsal gisa tratatuz, baina oro har hutsala denik ezin dela onartu gogoratuz).
Aldagai bitarrak [[zorizko aldagaiak]] dira, eta [[Bernoulliren banaketa]] baten arabera banatzen dira. Aldagai bitarrak diren emaitza lehenetsien [[Erregresio-analisi|erregresio-analisia,]] [[Erregresio logistiko|erregresio logistikoaren]], [[Erregresio probit|erregresio probitaren]] edo [[hautapen-eredu diskretu]] mota erlazionatuaren bidez egiten da.
== Informatikan ==
[[Fitxategi:Commons QR code.png|thumb|[[QR kode]] baten [[Irudi bitar|irudi bitarra]], pixel bakoitzeko bit 1 irudikatzen duena, 24 biteko [[Egiazko kolorea|kolore egiazkoaren]] irudi tipiko baten ordez.]]
Ordenagailu modernoetan, datu bitarrak bitar moduan irudikatutako edozein daturi dagozkio, goragoko maila batean interpretatu edo beste modu batean bihurtu beharrean. Mailarik baxuenean, bitak gailu [[biegonkor]] batean biltegiratzen dira, [[flip-flop]] baten moduan. Datu bitar gehienek esanahi sinbolikoa badute ere, datu bitar guztiak ez dira zenbakizkoak. Datu bitar batzuk [[Ordenagailen jarraibideak|ordenagailuaren jarraibideei]] dagozkie, hala nola [[bilaketa-deskodetze-exekuzio zikloan|bilaketa deskodetze exekuzio zikloan]] zehar kontrol-unitateak deskodetutako [[Prozesadoreen erregistroak|prozesadorearen erregistroetako]] datuak. Ordenagailuek oso gutxitan aldatzen dituzte banakako bitak errendimendu-arrazoiengatik. Horren ordez, datuak bit kopuru finko bateko taldeetan lerrokatzen dira, normalean 1 [[byte]] (8 bit). Beraz, ordenagailuetako "datu bitarrak" byteen sekuentziak dira. Goragoko maila batean, [[32 bit|32 biteko]] sistemetarako [[hitz]] bateko taldetan (4 byte) sartzen dira datuak, eta [[64 bit|64 biteko]] sistemetarako, berriz, 2 hitzetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo|abizena=Espeso|izenburua=De los 32 a los 64 bits: ventajas y desafíos de la transición de una arquitectura|hizkuntza=es|data=2013-10-14|url=https://www.xataka.com/otros/de-los-32-a-los-64-bits-ventajas-y-desafios-de-la-transicion-de-una-arquitectura|aldizkaria=Xataka|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
[[Informatika]] aplikatuaren eta [[Informazio teknologia|informazioaren teknologien]] eremuetan, normalean datu bitarrez hitz egiten da, testuan oinarritutako datuekin alderatuta, testu gisa interpretatu ezin diren datu mota guztiei dagokienez. «Testua» eta «bitarra» bereiztea, batzuetan, fitxategi baten eduki semantikoari dagokio (adibidez, idatzizko dokumentu bat [[irudi digital]] baten aurrean). Hala ere, fitxategi bateko byte indibidualak testu gisa interpreta daitezkeen (ikus [[karaktereen kodifikazioa]]) edo interpretatu ezin diren aipatzen du. Azken esanahi hori lortu nahi denean, «formatu bitarra» eta «testu-formatua» termino espezifikoenak erabiltzen dira. Semantikoki testualak diren datuak formatu bitarrean adieraz daitezke (adibidez, konprimituta daudenean edo formatu-kode mota bat baino gehiago konbinatzen dituzten formatu jakin batzuetan, [[Microsoft Word|Microsoft Wordek]] erabiltzen duen [[DOC formatua|DOC]] formatuan adibidez); aldiz, irudi-datuak batzuetan testu-formatuan irudikatzen dira (adibidez, [[X Window sistema|X Window sisteman]] erabiltzen den [[X PixMap]] irudi-formatuan).<ref>{{Erreferentzia|abizena=cmastr|izenburua=Datos binarios y datos de valores grandes de SQL Server - ADO.NET|hizkuntza=es-es|data=2023-05-09|url=https://learn.microsoft.com/es-es/dotnet/framework/data/adonet/sql/sql-server-binary-and-large-value-data|aldizkaria=learn.microsoft.com|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
== Ikus halaber ==
* [[Bit-matrizea]]
* [[Bernoulliren banaketa]]
* [[Datu boolearren mota]]
* [[Ordenagailuaren memoria]]
* [[Datu kategoriko|Datu kategorikoa]]
* [[Datu kualitatibo|Datu kualitatiboa]]
== Erreferentziak ==
e7wf0regbxaxq4niqm07nwxlbpasep6
An Alfaya
0
1210489
9993603
9950874
2024-12-08T16:02:36Z
Lainobeltz
56334
9993603
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa|nazionalitatea={{bandera|Galizia}}
}}
'''Maria de los Angeles Alfaya Bernárdez''', '''An Alfaya''' izenez ezaguna ([[Vigo]], [[1964|1964ko]] [[Martxoaren 2|martxoaren 2a]]) [[galiziar]] [[idazlea]] da.
== Ibilbidea ==
Irakasle ikasketak egin zituen Vigoko Irakasleen Prestakuntza Eskolan eta [[Kriminologia|Kriminologiiako]] ikasketak [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean]].
Antzerkiari lotuta, Vigoko Avento antzokiaren sorreran parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|url=https://www.aelg.gal/centro-documentacion/autores-as/an-alfaya|title=An Alfaya}}</ref>9
''[[Harriketarrak|Os Picapedra]]'' ([[Harriketarrak]]) telesailean galizierazko bikoizketako aktore lanetan aritu zen denbora batez, Bettyren pertsonaiari ahotsa jartzen.<ref>{{Cite web|url=http://www.galiciahoxe.com/mare/gh/an-alfaya-coa-lingua-galega-avanzamos-tartarugas-constantes/idNoticia-514318|title=An Alfaya: “Coa lingua galega avanzamos como tartarugas constantes”}}</ref>
== Lanak ==
=== Narratiba ===
* Desventura ([[2003]], Positiboak).
* ''Gizon bat hil nuen'' ([[2005]], 3C3).
* ''Areaquente'' ([[2009]], Sotelo Blanco).
* ''Bigarren'' bidea ([[2011]], Xerais).
* Aire hormak ([[2015]], Xerais).<ref>{{Cite web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/fugas/2015/09/30/unha-ollada-a-condicion-humana/00031443638477360612744.htm|title=Unha ollada á condición humana}}</ref> Gaztelaniara itzulia.<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/bibliotraducion/traduccions_ver.php?id=6927|title=Muros de aire}}</ref>
=== Haur eta gazteentzat ===
* ''O maquinista Antón'' ([[1993]], [[Editorial Bruño|Bruño]]).
* ''O caderno azul'' ([[1996]], Xerais).
* ''¡Sireno, Sireno!'' ([[1997]], Xerais).
* ''Bua, bua, requetebuá'' ([[1999]]).
* ''A recortada'' (1999, Xerais).
* ''O baúl de Wensel'' ([[2000]], Galaxia).
* ''Folerpas'' (2000, S.M.).
* ''Down'' ([[2001]], Edebé). Traducido ao [[Gaztelania|castelán]]<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3262|title=Down}}</ref> e ao [[Katalan|catalán]] en 2001.<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3261|title=Down}}</ref>
* ''A estrela volarina da torre colarina'' (2001, Ir Indo).
* ''Buguina namorada'' (2003).
* ''O cero escuro'' (2003, [[Editorial Tambre|Tambre]]).
* ''A encontadora'' (2003, Xerais).
* ''Unha xanela para Cecilia'' (2005, Edelvives). Gaztelaniara itzulita 2005ean.<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4328|title=Una ventana para Cecilia}}</ref>
* ''A sombra descalza'' ([[2006]], Xerais). Gaztelaniara itzulita ''La sombra descalza'' izenez, 2006an Bruñok argitaratua<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4744|title=La sombra descalza}}</ref> eta ingelesera .<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/bibliotraducion/traduccions_ver.php?id=7353|title=Barefoot Shadow}}</ref>
* ''Zoa e Azor'' (2006, Tambre). ''Zoa y Azor'' izenez gaztelaniara itzulia'','' 2006an Edelvives-ek argitaratua.<ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/bibliotraducion/traduccions_ver.php?id=6928|title=Zoa y Azor}}</ref>
* ''Illa Soidade'' ([[2007]], Xerais). 2022an ingelesera itzulia. <ref>{{Cite web|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/bibliotraducion/traduccions_ver.php?id=8065|title=Solitude Island}}</ref>
* ''A lenda da lúa de Montealto'' (2007, Sotelo Blanco).
* ''Os seres con raíces na cara'' (2007, Galaxia).
* ''Vacas na cidade?'' (2007, Galaxia).
* ''A ánfora exipcia'' ([[2009]], Tambre).
* ''O aroma do liquidámbar'' ([[2012]], Xerais).
* ''O recendo das clementinas'' (2013, Tambre).
* ''O fío vermello'' ([[2014]], Xerais).
* ''A cea das enaguas'' ([[2016]], Tambre).
* ''Soleando'' ([[2019]]). Galaxia, Col. Árbore. ISBN 978-84-9151-388-9.
* ''O grupo'' (2019). Xerais, Col. Fóra de Xogo. ISBN 978-84-9121-541-7.<ref>{{Cite web|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=5892508|title=Ficha do libro. Editorial Xerais}}</ref> ePub: ISBN 978-84-9121-574-5.
* ''O corazón das casas'' (2024). Vigo: Galaxia. Mario G. Alfaya-ren ilustrazioak. . ISBN 978-84-1176-189-5.
=== Lan kolektiboak ===
* ''E dixo o corvo...'' (1997, [[Galiziako Xunta]]).
* ''Minirelatos'' (1999, Libraría Cartabón).
* ''Historias para calquera lugar'' (2001, Xerais).
* ''Postais do Camiño'' ([[2004]], Galaxia).
* ''Contos de chistes, portas e sorrisos'' (2004, Galiziako Xunta).
* ''O son das buguinas'' (2007, Xerais).
* ''Educación e Paz III. Literatura galega pola Paz'' ([[2008]], Xerais).
* ''Quéroche contar un conto'' ([[2010]], Xerais).
== Sariak ==
* Generacion Nosotros Haur Antzerki Sariko akzesita 1989an, ''Bua, bua, requetebuá'' lanagatik.
* Haur Antzerki Saria eman zioten [[1991]], ''O maquinista Antón'' lanagatik.
* 1997ko Merlin Saria, ¡''Sireno'', Sireno! lanagatik.
* 2003an, La Voz de Galicia eleberri-sariko finalista izan zen, ''Matei un home'' lanarekin.
* Xulian Magariños 2004 eleberri laburraren saria, ''Matei un home'' lanagatik.
* Gazte Literaturako Lazarillo Saria 2005, ''A sombra descalza'' lanagatik.
* 2006ko Ala Delta Sariaren finalista, ''Zoa e Azor'' lanagatik.
* 2006ko [[Premio Xosé Neira Vilas|Xosé Neira Villas saria]], ''A sombra descalza'' lanagatik.
* Caixa Galicia Fundazioaren Gazte Literatura Saria 2007, ''Illa Soidade.''
* 2007ko Jules Verne saria, ''Illa Soidade'' lanagatik.<ref>{{Cite web|url=https://www.laopinioncoruna.es/cultura/2420/rexina-vega-carlos-lopez-gomez-e-an-alfaya-ganan-premios-xerais/111499.html|title=Rexina Vega, Carlos López Gómez e An Alfaya gañan os Premios Xerais}}</ref>
* White Ravens saria 2007an, ''A sombra descalza'' lanagatik.
* IBBYren ohorezko zerrenda 2008an, ''A sombra descalza'' lanagatik.
* Frei Martin Sarmiento saria, ''Zoa e Azor'' lanagatik.
* Eleberri laburren Manuel Lueiro Rey saria 2008an, ''Areaquente'' lanagatik''.''
* 2010eko San Clementeko Xoán Artzapezpikuaren Saria, ''Areaquente''-rengatik.
* La Voz de Galiciak 2010ean eleberri-saria , ''Vía secundaria'' lanagatik.
* Frei Martin Sarmiento saria DBHko 3. eta 4. mailako liburu onenari 2017an, ''A cea das enaguas'' lanagatik.
* Xosé Neira Villas 2017 eleberri laburraren saria, ''O home de negro'' eleberriagatik<ref>{{Cite web|url=https://www.cultura.gal/es/nova/37582/an-alfaya-se-hace-con-el-premio-xose-neira-vilas-de-novela-corta-con-la-obra-o-home-de-negro|title=AN ALFAYA SE HACE CON EL PREMIO XOSÉ NEIRA VILAS DE NOVELA CORTA CON LA OBRA O HOME DE NEGRO}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.elcorreogallego.es/tendencias/ecg/an-alfaya-consigue-premio-xose-neira-vilas-novela-corta/idEdicion-2017-10-30/idNoticia-1081065|title=An Alfaya consigue el premio Xosé Neira Vilas de novela corta}}</ref>
* Haur eta Gazte Literaturako XII. Rapiña Lupa Saria 2018, O grupo lanagatik.<ref>{{Cite web|url=https://www.galiciapress.es/texto-diario/mostrar/1217372/mesa-confluencia-difiere-todas-tesis-direccion-marea-pide-elecciones-listas-abiertas|title=La escritora viguesa An Alfaya gana el XII Premio Raiña Lupa de la Diputación de A Coruña}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Bibliografia ==
== Kanpo estekak ==
* [https://www.xerais.gal/autor/an-alfaya/ Egilearen web orria: Orokorra]
{{bizialdia|1964ko||Alfaya, An}}
[[Kategoria:Vigoarrak]]
[[Kategoria:Galiziako idazleak]]
[[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Galizierazko idazleak]]
3lnq5abgyze41ojgo6g60nkx4e178xj
Eva Balaguer-Cortés López
0
1210501
9993606
9950002
2024-12-08T16:04:10Z
Lainobeltz
56334
9993606
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Eva Balaguer-Cortés López''' ([[Zaragoza]], [[1965|1965eko]] [[Apirilaren 1|apirilaren 1a]]) [[idazlea]] da, batez ere haur eta gazte literatura arloan dihardu. Bere ibilbidean hainbat literatur sari jaso ditu, hala nola Mexikoko Sor Juana Inés de la Cruz Nazioarteko Literatura Lehiaketa entzutetsua, haur ipuinen kategorian.
== Biografia ==
Zaragozan Arte Dramatikoan graduatu zen, eta hainbat antzezlanetan aritu zen bere bizitza profesionaleko lehen urteetan. Ondoren, arte mundua utzi eta Administrazioa eta Idazkaritza ikasi zituen, administrazio publikoko funtzionario lan eginez. Dibortziatuta dago eta bi seme-alaba ditu.<ref>[http://www.edebe.es/publicaciones-generales/libros-autor-eva-balaguer--cortes=1=535=1 «Página de autor en Edebé».]</ref>
Bokazio berantiarrekoa, bere lehen kontakizunak Castellóko Udalaren 2009ko [[Premio Relatos de Mujeres|Emakumeen Kontakizunen]] Lehen Saria jaso zuen.<ref>[https://evabalaguercortes.blogspot.com/search/label/sobremi «Blog de la autora: Autobiografía».]</ref> Ordutik, zuzendaritza idazkari lana eta literatura uztartu ditu. Aldi honetan hamabost literatur lehiaketa irabazi ditu, eta hainbat kontakizun argitaratu ditu hainbat bildumatan. 2014an Edebé argitaletxeak bere lehen eleberria kaleratu zuen, ''La elegida de la Diosa,'' publiko gazteari zuzendua eta zortzi urtez Aragoiko eskola ugaritan DBHko lehen eta bigarren mailetarako irakurketa kurrikular gisa hautatua.<ref>[https://evabalaguercortes.blogspot.com/2018/12/un-ano-mas-y-ya-es-el-cuarto-he-acudido.html «Blog de la autora: Entrada del 26 de diciembre de 2018».]</ref>Lan bera turkierara itzuli eta Final de Turquía argitaletxeak argitaratu du ''Seçilmis'' izenburupean, eta arrakasta handia izan du salmentetan.
2016an, Mexiko Estatuko sari ospetsuenetako bat irabazi zuen, Sor Juana Inés de la Cruz Nazioarteko Literatura Lehiaketa, haurrentzako ipuinen kategorian, ''El club de los gallinas'' lanarekin, Mexikon argitaratuta album ilustratu gisa.
2018an finalista geratu zen Ekuadorreko Libresa argitaletxearen Julio Coba sarian, haurrentzako ipuin ilustratua argitaratuz: ''[[:es:El_dragón_pompero|El dragón pompero]]''.
2020an, antzerkigile gisa sartu-irten txiki bat egin zuen ''In memoriam'' mikroantzerki-lanarekin; Madrilen antzeztu zuen Trotea elkarteak, eta Ñaque argitaletxeak argitaratu zuen bilduma batean.
Aragoiko Idazleen Elkarteko (A.E.E.) kidea da. eta SGAEkoak.
Hitzaldiak eman ditu Aragoiko ikastetxe eta institutuetan, eta A antolatutako hitzaldi, topaketa eta mahai-inguruetan parte hartu du.EE
== Literatura-lanak ==
* Victoria, ISBN 978-84-96983-38-0 (Castellóko Udala. Emakumeen Kontakizunen Saria, 2009)<ref>[https://www.todostuslibros.com/libros/victoria-la-princesa-del-mar-set-vides-un-instant_978-84-96983-38-0 «Libros editados en España: ISBN 978-84-96983-38-0»]</ref>
* La fuerza de la sangre, ISBN 978-84-96983-54-0 (Castellóko Udala. Emakumeen Kontakizunen Saria, 2010)<ref>[https://www.todostuslibros.com/libros/les-finestres-de-l-anima-la-fuerza-de-la-sangre-la-encantadora-de-serpientes_978-84-96983-54-0 «Libros editados en España: ISBN 978-84-96983-54-0»]</ref>
* ''59072'' (150 Egiletan bildua, ''150'' Bizipenak, ISBN 978-84-938955-2-5, Oriola argitaletxea, 2013)<ref>[https://www.todostuslibros.com/libros/antologia-vii-premio-orola_978-84-938955-2-5 «Libros editados en España: ISBN 978-84-938955-2-5»]</ref>
* El depredador del pantano (Escrito en el agua, ISBN 978-84-15973-48-5, Reino de Cordelia, 2014)<ref>[http://datos.bne.es/edicion/a5634904.html «Datos BNE: ISBN 978-84-15973-48-5»]</ref>
* ''Margaritifera auricularia'', ISBN 978-84-16155-21-7 Emakumeen Kontakizunen Saria, 2014)<ref>[https://books.google.es/books/about/Premio_relatos_de_mujeres_2014.html?id=vK9LjwEACAAJ&redir_esc=y «Google Libros: ISBN 978-84-16155-21-7»]</ref>
* ISBN 978-84-683-1220-0 (Edebé, 2014)<ref>[https://www.todostuslibros.com/libros/la-elegida-de-la-diosa_978-84-683-1220-0 «Libros editados en España: ISBN 978-84-683-1220-0»]</ref>
* 1610, [[Special:BookSources/9788460673125|ISBN]] (Ayuntamiento de La Luisiana, Sevilla, 2015)
* El club de los gallinas, [[Special:BookSources/9786074954883|ISBN]] (Mexiko Estatuko Gobernuko Hezkuntza Idazkaritza, 2016)<ref>[https://rociosolis.wordpress.com/2016/11/05/ilustraciones-para-libro-el-club-de-los-gallinas/ «Libros ilustrados por Rocio Solís: ISBN 978-607-495-488-3»]</ref>
* Herrikideak, ISBN 978-84-617-6064-0 (Binefarko Udala, Huesca, 2017)
* El pañuelo de la chica, ISBN 978-84-16155-80-4 (Castellóko Udala. Emakumeen Kontakizunen Saria, 2019)
* Dragoi ponpoxoa. <nowiki>ISBN 200749-621-3</nowiki> (Libresa argitaletxea, Ekuador, 2019)
* In Memoriam ISBN 978-84-18669-24-8 Mikroantzerkia, hamabost lan saridunak. (Ñaque, trotea, 2023)
== Literatura Sariak ==
* Castellóko Udaleko Berdintasun Zinegotzigoaren "Emakumeen kontakizunak" 1. saria, "Victoria" lanagatik, 2009.<ref>{{Cite web|izenburua=«Ayuntamiento de Castellón: Lista de ganadores del concurso "Relatos de Mujeres"».|url=http://castello.es/web30/pages/generico_web10.php?cod1=6&cod2=77&con=615|accessdate=1 de abril de 2016}}</ref>
* Alacanteko "Ciudad de Elda" XXVI. ipuin sariko akzesita, "Hipototomostruopedalofobia" lanagatik, 2010.
* Castellóko Udaleko Berdintasun Zinegotzigoaren "Emakumeen kontakizunak" 1. saria, "La fuerza de la sangre" lanagatik, 2010.
* "Villa de Benasque" literatura saria, Aragoiko idazleen narratiba kategorian, "Jornada Partida" lanagatik, 2011.<ref>{{Cite web|izenburua=«Diario del Alto Aragón: Noticia sobre el certamen literario de Benasque 2011».|url=http://www.diariodelaltoaragon.es/NoticiasImprimir.aspx?Id=733211|accessdate=28 de diciembre de 2018}}</ref>
* Murtziako "Villa de Torre Pacheco" narrazio laburren 1. saria, "El rosario del Padre Damián" lanagatik, 2012.
* Kontakizun laburren XVII. lehiaketako 2. saria: "Villa de Binéfar", Huesca, "Vecinos" lanagatik. 2013.
* "Pablo de Olavide" III. Kontakizun Lehiaketaren 2. saria, La Luisiana, Sevilla, "1.610" (2014).
* Castellóko Udaleko Berdintasun Zinegotzigoaren "Emakumeen kontakizunak" 1. saria, "Margaritifera Auricularia" lanagatik, 2014.
* Zaragozako Uteboko Udalaren "María Moliner" kontakizun laburren IV. Lehiaketako 2. saria, "Periplo" lanagatik, 2015ean.
* Telefono Montepioko "Háblame de amor y amistad" narratiba lehiaketako 2. saria, "Un paquete de ducados" lanagatik, 2015.
* Sor Juana Inés de la Cruz Nazioarteko Literatura Lehiaketako 1. saria, Mexiko estatukoa, haurrentzako ipuinen kategorian, "El club de los gallinas" lanagatik, 2016.
* Almuñecar-eko Maitasun eta Desamodio Gutunen Lehiaketa, Granada, "Corazón de piedra" lanagatik, 2018.
* Ekuadorreko Libresa argitaletxearen "Julio Coba" sariaren finalista, "El dragón pompero" lanagatik, 2018.
* Castellóko Udaleko Berdintasun Zinegotzigoaren "Emakumeen kontakizunak" 1. saria, "El pañuelo de la chica" lanagatik, 2019.
* Madrilgo Trotea Elkartearen 2. Mikroteatro Lehiaketaren 3. saria, "In memoriam" lanagatik (2020an antzeztua).
* 2. saria "Ciudad de Caspe" kontakizun laburren XVII. lehiaketan (Zaragoza), "La republicana" lanagatik, 2023.
== Prestakuntza literario ikastaroak ==
* "Estilo literarioa" ikastaroa Bartzelonako Idazleen Gelan
* "Idatzi eta berridatzi" ikastaroa Madrilgo Talleres Fuentetajan
* "Idazketa eta estiloa" ikastaroa Madrilgo Idazle Eskolan
* "Eleberria eta bere egitura" ikastaroa Bartzelonako Idazleen Gelan
* Zaragozako Unibertsitateko Narratiba Tailerra idazle hauekin: José Luis Corral, Santiago Posteguillo, Javier Sierra, José Calvo Poyato, Rosario Raro eta Alejandro Corral.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://aaescritores.com/socios/eva-balaguer/ Aragoiko Idazleen Elkarteko egile orria]
* [https://www.youtube.com/watch?v=_W2w10Xlxmc Elkarrizketa Buenos días Aragón egunkarian]
* [https://www.youtube.com/watch?v=nBDHBsQCGvgn+de+la+A.A.E.+Marta+Garú+conversa+con+Eva+Balaguer-Cortes Emakumeek A.A.E.ren berri izaten dute. Marta Garú Eva Balaguer-Cortesekin hizketan]
{{bizialdia|1965eko||Balaguer-Cortes Lopez, Eva}}
[[Kategoria:Zaragozarrak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko Espainiako idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Aragoiko idazleak]]
kencdkjnmwznhqjcmyy2c22t60ajcj3
Katherine Esau
0
1210617
9993615
9951842
2024-12-08T16:07:58Z
Lainobeltz
56334
9993615
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Katherine Esau''' (Yekaterinoslav, gaur egungo [[Dnipro]], [[1898|1898ko]] [[Apirilaren 15|apirilaren 15a]]. – [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbara]], [[1997|1997ko]] [[Ekainaren 4|ekainaren 4a]]) jatorri errusiarreko [[Alemania|germaniar]]-[[estatubatuar]] [[Botanika|botanikaria]] izan zen, eta nazioartean ezaguna landareen anatomian egindako lanengatik, Estatu Batuetako Zientziaren Domina Nazionalarekin errekonozitua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biographical Memoirs - NAS|hizkuntza=en-US|url=https://www.nasonline.org/publications/biographical-memoirs/|aldizkaria=https://www.nasonline.org/|sartze-data=2024-10-27}}</ref>
== Biografia ==
Jekaterinoslav hirian jaio zen, [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioan]] (gaur egun [[Dnipro|Dnipropetrovsk]], [[Ukraina]]), jatorri alemaniarreko [[menonita]] familia batean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ray F. Evert|urtea=1985|izenburua=KATHERINE ESAU.|argitaletxea=Plant Science Bulletin, Volume 31 No 5.|url=https://botany.org/psbarchive/issue/1985-v31-no-5.html|aldizkaria=botany.org|sartze-data=2024-10-27}}</ref> [[Errusiako Iraultza|Iraultzaren]] ondoren, bere familia [[Alemania|Alemaniara]] joan zen bizitzera, eta gero [[Kalifornia|Kaliforniara]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetara]], non 1931. urtean [[Doktorego|doktoretza]] lortu zuen.
99 urte zituela hil zen Santa Barbaran, Kalifornian, 1997ko ekainaren 4an.<ref>{{Cite news|izenburua=Katherine Esau Is Dead at 99; A World Authority on Botany|abizena1=Freeman|izena1=Karen|data=18 de junio de 1997|url=https://www.nytimes.com/1997/06/18/us/katherine-esau-is-dead-at-99-a-world-authority-on-botany.html|issn=0362-4331|accessdate=1 de junio de 2020}}</ref>
== Ikerketa lana ==
Esau aitzindaria izan zen landareen anatomiaren arloan, agian XX. mendeko handienetakoa. Bere liburuak, "''Landare-anatomia''" eta "''Hazidun landareen anatomia''", [[Biologia|biologiako]] ikasleentzako funtsezko testuak izan dira azken lau hamarkadetan.<ref>{{erreferentzia|abizena=Chaffey, Nigel|urtea=2007|izenburua="Esau's Plant Anatomy, Meristems, Cells, and Tissues of the Plant Body: their Structure, Function, and Development. 3rd edn., revised by Ray F. Evert"|argitaletxea=Annals of Botany. 99 (4): 785–786|url=https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2802946/}}</ref> Landareen anatomian egindako lehen lanak [[Birus|birusek]] landareetan duten eraginean zentratu ziren, bereziki landareen [[Ehun (biologia)|ehunean]] eta garapenean. Birusak landare bakoitza nola infektatzen zuen eta landareen [[Floema|floemari]] nola eragiten zion aztertu zuen, izerdia eroaten duten hodiek osatutako ehuna, alegia. Une horretatik aurrera, anatomia botanikoa bere espezializazio-arlo bihurtu zen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Katherine Esau, la botánica que dibujó la anatomía de las plantas|hizkuntza=es|data=2018-05-31|url=https://mujeresconciencia.com/2018/05/31/katherine-esau-la-botanica-que-dibujo-la-anatomia-de-las-plantas/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-10-26}}</ref> Laster aurkitu zuen birusa floemaren zehar landareetan zehar hedatzen zela. 1960an hasi zen [[Mikroskopio elektroniko|mikroskopio elektronikoa]] aplikatzen bere ikerketetan.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Remembering Katherine Esau|data=2020-11-12|url=https://web.archive.org/web/20201112190228/http://www-plb.ucdavis.edu/esau/about.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-26}}</ref>
1950eko hamarkadan, Vernon Cheadle botanikariarekin kolaboratu zuen floema ikerketa gehiagotan. Bere ''The Phloem'' (1969) tratatua ''Handbuch der Pflanzenanatomie'' aldizkariaren 5. liburukian argitaratu zen. Liburuki hau serieko garrantzitsuena dela aitortu dute eta floemari buruzko informazio iturri behin betikoa izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Pigg, K.B|urtea=2007|izenburua="Katherine Esau".|argitaletxea=Koertge, N. (ed.). New Dictionary of Scientific Biography. Vol. 2. New York: MacMillan. pp. 413–416}}</ref>
Esauk ikertzen jarraitu zuen 90eko hamarkadara arte, guztira 162 artikulu eta bost liburu argitaratu zituen. Oso idazle ona izateaz gain, bere lana ilustratzen zuten marrazkiak egiten zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marta Macho|abizena=Stadler|izenburua=Katherine Esau, botánica mundialmente elogiada|hizkuntza=es|data=2022-10-05|url=https://mujeresconciencia.com/2022/10/05/katherine-esau-botanica-mundialmente-elogiada/|aldizkaria=Mujeres con ciencia|sartze-data=2024-10-27}}</ref> Bere lanak Santa Barbarako Kaliforniako Unibertsitateko Davidson Liburutegiko Bilduma Berezien Sailak ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guide to the Katherine Esau Papers|url=https://oac.cdlib.org/findaid/ark:/13030/kt767nf481/entire_text/|aldizkaria=oac.cdlib.org|sartze-data=2024-10-26}}</ref> 15 doktorego ikasleren tutore ofiziala izan zen, baina irakasle gisa zuen gaitasun aparta askok ezagutu eta estimatu zuten.
[[Fitxategi:Ruta graveolens L. (AM AK70568).jpg|thumb|Ruta graveolens L., Katherine Essau-ren ilustrazioa]]
== Lanak ==
Bere liburuek landareen anatomiaren irakaskuntza modernizatu zuten eta XXI. mendera arte erabili ziren:<ref name=":2" />
* Esau, Katherine (1953). ''Plant Anatomy''. (1st ed. 1954; 2nd ed. 1965; 3rd ed. 2006). McGraw-Hill, New York.
* Esau, Katherine (2006). Evert, Ray Franklin (ed.). ''Esau's Plant anatomy: meristems, cells, and tissues of the plant body: their structure, function, and development. (3rd ed.).'' Hoboken, N.J.: Wiley-Interscience''. ISBN <bdi>978-0-471-73843-5</bdi>.''
* Esau, Katherine (1960). ''Anatomy of Seed Plants''. (2nd ed. 1977). John Wiley & Sons, New York, <nowiki>ISBN 0-471-24520-8</nowiki>
* Esau, Katherine (1961). ''Plants, Viruses, and Insects''. Harvard University Press, Cambridge.
* Esau, Katherine (1965). ''Vascular Differentiation in Plants''. Holt, Rinehart & Winston, 160pp
* Esau, Katherine (1968). ''Viruses in Plant Hosts''. University of Wisconsin Press, Madison 228pp
* Esau, Katherine (1969). ''The Phloem''. (Handbuch der Pflanzenanatomie, Histologie Band 5, Teil 2). Gebrüder Borntraeger, Berlin.
== Legatua ==
Esauren argitalpen asko Kaliforniako Unibertsitateko, Santa Barbarako Cheadle Center for Biodiversity and Ecological Restoration-eko Cornelius Herman Muller liburutegian gordeta daude eta maileguan daude.
Irakasle, egile eta zientzialari gisa egindako ekarpenen oroimenez, ''Katherine Esau Saria'' egitura eta [[Garapenaren biologia|garapenaren biologiako]] lan onena aurkezten duen graduondoko ikasleari ematen zaio Amerikako Botanical Society-ren urteko bileran.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katherine Esau Award|data=2019-03-31|url=https://web.archive.org/web/20190331174036/https://www.botany.org/awards_grants/detail/esau.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-26}}</ref>
Esauk ''Katherine Esau Fellowship'' Programa sortu zuen 1993an Kaliforniako Unibertsitatean, Davis. Honek doktorego ondoko, junior fakultateak eta udako graduondoko beka batzuk onartzen ditu.<ref name=":2" />
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 1949an [[Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia|Amerikako Arte eta Zientzien Akademiako]] kide hautatu zuten.
* 1951n Amerikako Elkarte Botanikoko presidente izendatu zuten.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=J. A.|abizena=Thorsch|izenburua=Katherine Esau, 1898-1997|orrialdeak=27–40|abizena2=Evert|izena2=R. F.|data=1998|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15012491/|aldizkaria=Annual Review of Phytopathology|zenbakia=36|issn=0066-4286|pmid=15012491|doi=10.1146/annurev.phyto.36.1.27|sartze-data=2024-10-26}}</ref>
* 1956an, Amerikako Elkarte Botanikoak ''Merezimendu Ziurtagiria'' eman zion Urrezko Jubileuaren ospakizunetan.<ref name=":3" />
* 1957an Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionaleko kide bihurtu zen, eta erakunde horretan sartu zen seigarren emakumea izan zen.<ref name=":1" />
* 1962an, Oakland-eko Mills College-k ohorezko titulua eman zion.<ref name=":3" />
* 1964an, American Philosophical Society-ko kide hautatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=APS Member History|url=https://search.amphilsoc.org/memhist/search?creator=Katherine+Esau&title=&subject=&subdiv=&mem=&year=&year-max=&dead=&keyword=&smode=advanced|aldizkaria=search.amphilsoc.org|sartze-data=2024-10-26}}</ref>
* 1989an, 91 urte zituela, Esauk ''Zientziaren Domina Nazionala'' jaso zuen, Estatu Batuek bere zientzialariei ematen dieten ohorerik handiena, eta sari hori jasotzen duen lehen botanikaria bihurtu zen.<ref name=":1" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1898ko|1997ko|Esau}}
[[Kategoria:Emakume botanikariak]]
[[Kategoria:Emakume ikertzaileak]]
[[Kategoria:Emakume zientzialariak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
bib6ab1a5enj3inc7qbfcf1cwcsa40a
Edward Lhuyd
0
1210685
9993624
9951509
2024-12-08T16:11:26Z
Lainobeltz
56334
9993624
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa
|irudia=Edward_Lhuyd.JPG
|irudi oina=Edward Lhuyden bustoa Galesko Unibertsitateko kanpoko aldean, [[Galesa]] eta [[Zelta]] hizkuntzen Zentroko atari ondoan, [[Aberystwyth]]
}}
[[Fitxategi:Flatfish_of_Edward_Lhuyd.jpg|thumb|Lhwyd-en "arrain laua", berak marraztutakoa 1698an eta orain [[:en:Ordovician|Ordovician]] [[:en:Trilobite|trilobite]] bezala identifikatua.]]
'''Edward Lhuyd''' noizbehinka '''Llwyd''' idatzi zuen, Galesaren ortografia modernoaren ildotik (1660 – 1709ko ekainaren 30a) galestar [[Historia natural|naturalista]], botaniko, [[hizkuntzalari]], [[Geografo|geografoa]] eta [[antikuario]]<nowiki/>a izan zen. '''Eduardus''' '''Luidius''' ere, latindar ordain gisa, izendatzen dute akademian.
== Bizitza ==
Lhuyd 1660an jaio zen, Loppingtonen, [[Shropshire|Shropshiren]], [[Ingalaterra|Ingalaterran]], Edward Lloyd Llanforda-ren seme ez-legitimoa izan zen, eta Bridget Pryse de Llanffraid, [[Oswestry]],[[Tal-y-bont (Ceredigion)|Talybont]] eta [[Cardiganshire]]<nowiki/>tik gertu.
Bere familia Galesko hego-mendebaldeko aristokraziakoa zen. Ondo finkatuta egon arren, familia ez zen aberatsa. Aitak nekazaritzarekin eta industriarekin esperimentuak egin zituen, eta bere garaiko zientzia berriari arreta handia jarri zion. Semea ikastera joan zen eta gero irakasle ibili zen Oswestryko Gramatika Eskolan eta geri gira egub zuen Jesus Collegera. Oxfordera, 1682an, non soldata eta prestigioa handiagoak ziren, baina graduatu aurretik ikasketa arautuak utzi egin zituen. 1684an, Robert Plot-i laguntzea eskaini zioten, [[Ashmolean Museoa|Ashmolean Museoko]] Zaindaria zen Robert Plot (museoa orduan Broad Streeten zegoen). Plot laguntzen hasi zen, eta gero,1690ean, ordezkatu zuen. Museoan ibili zen hemeretzi urtez, 1709an hil zen arte.
Ashmolean Museumean lanean ari zela, Lhuyd askotan joan zen bidaietara. 1688an Snowdoniara egindako bisita bati esker, [[John Ray]]-ren ''Synopsis Methodica Stirpium Britannicorum'', eskualde horretako flora-zerrenda bat, osatu zuen. 1697. urtearen ondoren, Lhuyd Galesko konderri guztietara joan zen, eta gero [[Eskozia|Eskoziara]], [[Irlanda|Irlandara]], [[Kornualles]]<nowiki/>era, [[Bretainia|Bretainiara]] eta [[Man|Man uhartera]]. 1699an, [[Isaac Newton]] lagunak [[Fosil|fosilen]] lehen katalogoa argitaratzeko aukera eman zion: ''Lithophylacii Britannici'' ''Ichnographia''. [[Ingalaterra|Ingalaterran]] bildu ziren fosil horiek, batez ere Oxforden, eta oraindik ere Ashmolean museoan ikus daitezke.
Oxfordeko Unibertsitatearen [[Master (unibertsitate titulua)|MA]] [[Honoris causa|''honoris causa'']] bat jaso zuen 1701ean, eta ''[[Royal Society]]'' hartan kide izateko aukera 1708an.
1696an, Eliseg-eko XIX. mendeko zutabean latinezko inskripzioaren zati handi bat transkribatu zuen Lhuydek, Gurutze-haraneko abadiatik ([[Denbighshire]]) gertu. Gerora, inskripzio hori ia irakurtezin bihurtu zen, kanpoan zegoelako, baina Lhuyden transkripzioa oso zehatza izan zela uste da.<ref>[http://www.vortigernstudies.org.uk/artsou/pillartex.htm Robert M. Vermatt, "The text of the Pillar of Eliseg"]</ref>
Lhuyd izan zen, halaber, lehena deskribapen zientifikoa egiten eta orain [[dinosauro]]<nowiki/>tzat hartuko genukeenaren izenaren arduraduna: ''Rutellum impicatum'' [[Sauropoda|sauropodoaren]] [[hortz]] (Delair eta Sarjeant, 2002).<ref name="L99">Lhuyd, E. (1699). ''[https://books.google.com/books?id=o38UAAAAYAAJ&q=Lhuyd Lithophylacii Britannici Ichnographia, sive lapidium aliorumque fossilium Britannicorum singulari figura insignium]''. Gleditsch and Weidmann:London.</ref><ref>J. B. Delair and W. A. S. Sarjeant, 2002, "The earliest discoveries of dinosaurs: The records re-examined", ''Proceedings of the Geologists Association'', 113 (3), pp. 185–197.</ref>
[[Trilobita]] baten lehen erregistro idatzia Lhuyd-ek egin zuen, 1688an Martin Listerri bidalitako gutun batean, bere ''Lithophylacii Britannici Ichnographia''n argitaratu zen (1869).<ref>R. M. Owens, 1984. Trilobites in Wales. Geological Series No. 7. 22 pp. (Geological publications of the National Museum of Wales, Cardiff).</ref> Aipamen iheskorra da, eta "arrain zapalen baten eskeleto" gisa identifikatzen zuen aurkikuntza, bere aurrean benetan zer zeukan ezin erabat asmatu. Gaur egun, trilobita hori, ''[[:en:Ogygiocarella|Ogygiocarella]] debuchii'' Brongniart, 1822.<ref>A. Brongniart, 1822, ''Les Trilobites'', pp. 1–65, plates 1–4: A. Brongniart and A. G. Desmarest, ''Histoire Naturelle des Crustacés Fossiles'', Paris.</ref>
== Hizkuntzalari aitzindaria ==
[[Fitxategi:Map_of_Celtic_Nations-flag_shades.svg|eskuinera|thumb|200px|[[Liga Zelta]] erakundeak nazio zelta gisa onartutako sei herrialdeak: {{legend|#009E60|[[Irlanda]]}}
{{legend|#0072C6|[[Eskozia]]}}
{{legend|#D3B04A|[[Man|Man uhartea]]}}
{{legend|red|[[Gales]]}}
{{legend|#FFD700|[[Kornualles]]}}
{{legend|black|[[Bretainia]]}} ]]
XVII. mendearen amaieran, John Keigwin de Mousehole buru zuen jakintsu talde batek kontaktatu zuen Lhuyd, [[Kornubiera|kornubiera hizkuntza]] zaindu eta sakondu nahian. Onartu egin zuen hura ikastera joateko gonbidapena. Kornubiera modernoaren hastapenak izan zen Lhuyd-ek 1702an argitaratutako artikulu baten gaia; aurrekari duen Erdi Aroko hizkuntza zeltikotik bereizten da kornubiera modernoa egitura eta gramatika askoz sinpleagoak izatean.
1707an, bere ikerketan Moses Williams lankide galestar baten laguntza izan ondoren, Lhuydek [[:en:Archæologia_Britannica|''Archaeologia Britannica: an Account of the Languages, Histories and Customs of Great Britain, from Travels through Wales, Cornwall, Bas-Bretagne, Ireland and Scotland'']]. <nowiki><i id="mwdA">Britainiar Arkeologiako</i></nowiki> lehen liburukia argitaratu zuen, non Britainia Handiko hizkuntzak, historia eta ohiturak deskribatzen diren, Gales, Kornualles, Bretainia Beherea, Irlanda eta Eskoziako hizkuntza eta ohituren berri emanez. Liburu horrek, besteak beste, Kornualleseko deskribapen linguistiko garrantzitsua du, eta hizkuntzaren egoera garaikidea erakusten du, eta, horrez gain, hizkuntzalaritza historikoa ulertzeko gako ematen ditu. XIX. mendeko hizkuntzalariei egotzi ohi zaizkien ideia batzuen sustraiak Lhuyden lan honetan daude, "bere metodo eta pertzepzioetan askoz sofistikatuagoa izan baitzen [Sir William] Jones baino".
Lhuydek bi familia linguistikoren arteko antzekotasuna ikusi zuen: [[Britoi hizkuntzak|Brythonic]] edo [[Hizkuntza zeltak|P–Celtic]] ([[bretoiera]], [[kornubiera]] eta [[galesera]]) eta [[Hizkuntza goidelikoak|Goidelic]] edo Q–Celtic ([[Irlandako gaelera|irlandera]], [[Manxera|Manx]] uharteko gaelikoa eta [[gaeliko]] eskoziarra). Brythonic multzoa Gaulen (Frantzia) sortu zela argudiatu zuen, eta Goidelic multzoa, berriz, [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsulan]]. Ondorioztatu zuen hizkuntzak jatorri zeltakoak zirenez, hizkuntza horiek hitz egiten zituztenak zeltak zirela. XVIII. mendetik aurrera, [[Bretainia]], [[Kornualles]], [[Irlanda]], [[Man|Man Uhartea]], [[Eskozia]] eta [[Gales]] herriak zelta bezala ezagutzen ziren. Gaur egun [[Nazio zeltak|nazio zelta]] moderno gisa ikusten dira.<ref name="Amgueddfa DNA">{{Cite web|izenburua=Who were the Celts? ... Rhagor|argitaletxea=[[National Museum Cardiff|Amgueddfa Cymru – National Museum Wales]]|data=4 May 2007|url=http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1939/|lana=Amgueddfa Cymru – National Museum Wales website|accessdate=14 October 2009}}</ref>
== Heriotza eta legatua ==
Bere bidaietan, Lhuydek [[asma]] gaixotasuna garatu zuen, eta, azkenean, Oxforden hil zen [[pleuresia]]<nowiki/>gatik, 1709an. Ashmolean Museoko bere gelan hil zen 49 urte zituela eta Northgateko San Migel elizako pasillo galestarrean lurperatu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=Ashmolean Museum: British Archaeology Collections - Rationalisation and Enhancement Project - Collections - the Collectors Lhwyd|url=https://britisharchaeology.ashmus.ox.ac.uk/collections/lhwyd.html.|lana=britisharchaeology.ashmus.ox.ac.uk}}</ref>
(''Gagea serotina'') [[lili]]<nowiki/>a Lhuyd-en ondoren ''Lloydia serotina'' deitua izan zen denbora batez. ''Cymdeithas Edward Llwyd''ek, Galesko Naturalisten Elkarte Nazionalak, bere izena darama. 2001eko ekainaren 9an, [[Dafydd Wigley|Dafydd Wigleyk]], [[Plaid Cymru]]<nowiki/>ren buruzagi ohiak, brontzezko busto bat erakutsi zuen [[Galesko Unibertsitatea|Galesko Unibertsitateko]] Galesko eta Zeltiar Ikasketa Aurreratuen Zentrotik kanpo, [[Aberystwyth|Aberystwythen]], Galesko Liburutegi Nazionalaren ondoan. Eskultorea John Meirion Morris zen; plinth-eko inskripzioak, Ieuan Reesek zizelkatuak, honela dio: "{{Small|EDWARD LHUYD 1660–1709 IEITHYDD HYNAFIAETHYDD NATURIAETHWR}}" ("hizkuntzalaria, antikuarioa, naturalista").<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Edward Lhuyd Memorial|argitaletxea=[[Public Monuments and Sculpture Association]]|url=http://www.pmsa.org.uk/pmsa-database/11836/|kazeta=National Recording Project|accessdate=30 June 2016}}</ref>
== Lanak ==
* {{Cite book|isbn=9781891271144|volume=10|location=Aberystwyth|first=Edward|last=Lhwyd|title=Archaeologia Britannica: texts and translations|publisher=Celtic Studies Publications-Cymru|year=2007|editor1-first=Dewi W.|editor1-last=Evans|editor2-first=Brynley F.|editor2-last=Roberts|series=Celtic Studies Publications}}
== Erreferentziak ==
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Edward_Lhuyd|2024-09-01|bertsioa=1243361994}}
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
== Bibliografia osagarria ==
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Cram|urtea=2010|izenburua=Edward Lhuyd's ''Archaeologia Britannica'': method and madness in early modern comparative philology|orrialdeak=75–96|izena1=David|kazeta=[[Welsh History Review]]|liburukia=25|alea=1}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Daniel|urtea=1966|izenburua=Edward Lhuyd: antiquary and archaeologist|orrialdeak=345–59|izena1=Glyn|kazeta=[[Welsh History Review]]|liburukia=3}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Delair|urtea=2002|izenburua=The earliest discoveries of dinosaurs: the records re-examined|orrialdeak=185–197|abizena2=Sarjeant|izena1=Justin B.|izena2=William A. S.|kazeta=Proceedings of the Geologists' Association|liburukia=113|alea=3|doi=10.1016/S0016-7878(02)80022-0}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Edwards|urtea=2007|izenburua=Edward Lhuyd and the origins of early medieval Celtic archaeology|orrialdeak=165–96|izena1=Nancy|kazeta=[[Antiquaries Journal]]|liburukia=87|doi=10.1017/S0003581500000883}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Edwards|urtea=2010|izenburua=Edward Lhuyd: an archaeologist's view|orrialdeak=20–50|izena1=Nancy|kazeta=[[Welsh History Review]]|liburukia=25|alea=1}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Hellyer|urtea=1996|izenburua=The pocket museum: Edward Lhwyd's ''Lithophylacium''|orrialdeak=43–60|izena1=Marcus|kazeta=Archives of Natural History|liburukia=23|doi=10.3366/anh.1996.23.1.43}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=MacGregor|urtea=2010|izenburua=Edward Lhuyd, museum keeper|orrialdeak=51–74|izena1=Arthur|kazeta=[[Welsh History Review]]|liburukia=25|alea=1}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=McGuinness|urtea=1996|izenburua=Edward Lhuyd's contribution to the study of Irish megalithic tombs|orrialdeak=62–85|izena1=David|kazeta=[[Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland]]|liburukia=126}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Parry|urtea=2010|izenburua=Edward Lhuyd: from formed stones to standing stones|orrialdeak=3–19|izena1=Graham|kazeta=[[Welsh History Review]]|liburukia=25|alea=1}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Roberts|urtea=1979|izenburua=Edward Lhwyd's collection of printed books|orrialdeak=112–27|izena1=Brynley F.|kazeta=Bodleian Library Record|liburukia=10}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Roberts|urtea=2009|izenburua=Edward Lhwyd (c.1660–1709): folklorist|orrialdeak=36–56|izena1=Brynley F.|kazeta=[[Folklore (journal)|Folklore]]|liburukia=120|alea=1|doi=10.1080/00155870802647825}}
* {{en}} {{Cite aldizkari|abizena=Roberts|urtea=2019|izenburua=Edward Lhwyd in Cornwall|orrialdeak=133–152|izena1=Brynley F.|kazeta=Studia Celtica|liburukia=53|alea=1|doi=10.16922/SC.53.8}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}} [[iarchive:archaeologiabrit00lhuy|Britainiar Arkeologia]] (1707). Deskargatu pdf-a The Internet Archive-en
* {{en}} Edward Lhuyd del Canolfan [https://web.archive.org/web/20040515043221/http://www.aber.ac.uk/gwydd-cym/english/edwardllwyd-e.htm Edward Llwyden biografia], Welshen bidez zientzia aztertzeko zentroa
* {{en}} [http://lhldigital.lindahall.org/cdm/ref/collection/earththeory/id/1913 ''Lithophylacii Britannici''] ichnographia (1699) – Linda Hall Liburutegiko faksimile digital osoa
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Kornubiera]]
[[Kategoria:Hizkuntzen arteko alderaketa]]
[[Kategoria:Royal Societyko kideak]]
[[Kategoria:Zeltistak]]
[[Kategoria:1709ko heriotzak]]
[[Kategoria:1660ko jaiotzak]]
[[Kategoria:Galestarrak]]
qcsfuewdmve2ha5yckn4ko3ykd9w521
Lankide:Axel Becerra/Proba orria
2
1211191
9994007
9991446
2024-12-08T22:20:58Z
Axel Becerra
167777
9994007
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Axel Becerra}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Red de telecomunicación}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Telecommunications network}}
[[Fitxategi:Internet_map_1024.jpg|thumb|292x292px|Lotura bakoitza bi nodoren artean ezartzen da, bi [[IP helbide]] irudikatuz.]]
'''Telekomunikazio-sarea''' da [[Nodo (sareak eta sistema)|nodoen]] multzo bat, telekomunikazio-loturekin elkarren artean konektatuta dagoena, nodoen arteko mezuak trukatzeko. Lotura horiek hainbat teknologia erabil ditzakete, hala nola [[Zirkuitu kommutazioa|zirkuitu-kommutazioa]], [[mezu-kommutazioa]] edo [[Pakete-kommutazio|pakete-kommutazioa]], mezuak eta seinaleak transmititzeko.
Nodo askok elkarlanean jardun dezakete jatorrizko nodotik helmugako nodora mezuak transmititzeko, sareko jauzi anitzen bidez. Funtzio honetarako, sareko nodo bakoitzari [[sare-helbide]] bat esleitzen zaio, identifikatu eta kokatzeko. Sareko helbideen multzoari sarearen [[Helbide-espazio|helbide-espazioa]] esaten zaio.
Telekomunikazio-sareen adibideak dira [[Konputagailu-sare|ordenagailu-sareak]], [[Internet]], [[PSTN|telefono publiko aldagarrien sarea]] (PSTN), [[Telex]] sare globala, [[ACARS]] aeronautika-sarea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telecommunication networks - parts of telecommunication network - types of telecommunication networks|data=2014-07-15|url=https://web.archive.org/web/20140715071739/http://www.wifinotes.com/computer-networks/telecommunication-network.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-01}}</ref>, eta telefono mugikorren telekomunikazio-operadoreen sare erradioelektrikoak.
== Sarearen egitura ==
Hau da sarearen egitura orokorra; telekomunikazio-sare guztiek, kontzeptualki, hiru atal edo plano dituzte (horrela esaten zaie sarritan sare gainjartuekin bereizita uler daitezkeelako eta hala izaten direlako ere):
=== Datu-planoa ===
[[Datu-plano|Datu-planoa]] (erabiltzaile-planoa, euskarri-planoa edo aurreratze-planoa): erabiltzaileen trafikoa eramaten du, hau da, benetako karga edo edukia.
=== Kontrol-planoa ===
[[Kontrol-plano|Kontrol-planoak]] kontrol-informazioa darama (seinale bezala ezaguna dena ere).
=== Kudeaketa-planoa ===
Sarearen kudeaketarako beharrezkoak diren operazio, administrazio eta kudeaketa-trafikoak eramaten ditu. Batzuetan kudeaketa-planoa kontrol-planoaren parte gisa hartzen da.
== Datu-sarea ==
Datu-sareak mundu osoan zehar erabiltzen dira, pertsonen eta erakundeen arteko komunikaziorako. Datu-sareak elkarrekin konekta daitezke, erabiltzaileei zerbitzu-hornitzaile espezifiko bati lotuta egon gabe kanpoko baliabideetarako sarbide zuzena eskaintzeko. Internet da hainbat erakundetako datu-sareen arteko elkarkonetaren adibiderik onena.
Interneti eta [[Internet Protokolo|IP]] sareei konektatutako terminalak IP helbideak erabiliz helbideratzen dira. Interneteko protokoloen suiteak [[TCP/IP eredu|(TCP/IP)]] datu-sareen bidezko mezuen kontrola eta bideraketa eskaintzen du. IPak mezuak modu eraginkorrean bideratzeko erabil daitezkeen sare-egitura ugari daude, adibidez:
=== Hedadura zabaleko sarea (WAN) ===
[[Fitxategi:Data_Networks_classification_by_spatial_scope.svg|thumb|227x227px|Ordenagailu-sareen moten ilustrazioa espazio-eremuen arabera.]]
Hedadura zabaleko sareak ([[Hedadura zabaleko sare|WAN]], ingelesez ''Wide Area Network'') dira distantzia geografiko handiak estaltzeko diseinatutako sareak . Sare hauek sare lokalak (LAN) eta area metropolitarreko sareak (MAN) konektatzen dituzte, hiriak, herrialdeak edo kontinenteak lotuz.
=== Area metropolitarreko sarea (MAN) ===
Area metropolitarreko sareak ([[MAN]], ingelesez ''Metropolitan Area Network'') dira tamaina ertaineko eremu geografikoak estaltzeko diseinatutako sareak, oro har, 5 eta 50 kilometroko diametroko eremua hartuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Metropolitan Area Network (MAN)|data=2015-10-10|url=https://web.archive.org/web/20151010082944/http://www.erg.abdn.ac.uk/users/gorry/course/intro-pages/man.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-01}}</ref>
=== Tokiko sarea (LAN) ===
Tokiko sareak ([[Sare lokal|LAN]], ingelesez ''Local Area Network'' )dira estaldura txikiena duten sareak, toki fisiko berean dauden gailuak konektatzeko diseinatuak; hala nola, etxe batean, bulego batean edo eskola batean.
[[Datu zentro|Datu-zentroetako]] sareak ere TCP/IP protokoloetan oinarritzen dira makinaz makina komunikatzeko. Milaka zerbitzari konektatzen dituzte, eta oso sendoak izateko diseinatuta daude, latentzia txikia eta banda-zabalera handia eskainiz. Datu-zentroetako sare-topologiak garrantzi handia du akatsak jasateko erresilientzia-maila, hazkunde inkrementala, komunikazio-banda zabalera eta latentzia zehazteko.
== Kapazitatea eta abiadura ==
Ordenagailu digitalen abiadura eta kapazitatearen hobekuntzekin gertatu bezala, erdieroaleen teknologiaren aurrerapenek eraginda eta transistoreen dentsitatearen bi urteroko bikoizketan oinarrituta ([[Mooreren legea|Moore-ren legeak]] deskribatzen duen bezala), telekomunikazio-sareen kapazitateak eta abiadurak antzeko aurrerapenak izan dituzte, arrazoi berdintsuak direla medio. Telekomunikazioaren arloan, hau Edholm-en legean adierazten da, [[Phil Edholm|Phil Edholmek]] 2004an proposatu eta izendatua. Lege enpiriko honek dio telekomunikazio-sareen banda-zabalera 18 hilabetero bikoizten dela, eta hori 1970eko hamarkadatik egiaztatu da. Joera hau nabarmena da Interneten, sare mugikorretan (zelularrak), hari gabeko eta hari bidezko tokiko sareetan (LAN), eta sare pertsonaletan. Garapen hau metal-oxido-erdiisolatzaile teknologiaren aurrerapen azkarrek eragin dute.
=== Interneteko abiadura ===
Telekomunikazio-sareen abiadura handitzean faktore garrantzitsu bat [[Zuntz optiko|zuntz optikoaren]] erabilera izan da. Zuntz optikoa datuak modu eraginkorrean eta distantzia luzeetan transmititzea ahalbidetu du, abiadura handituz eta banda-zabaleran aurrerapen nabarmenak ekarrita. Horrek posible egin ditu aplikazio berriak, hala nola bideo-deiak eta IoT gailuen arteko komunikazioa.
== Eragina gizartean ==
Telekomunikazioek eragin sakona eta aldaketa sortzailea izan dute gizarte modernoan, XIX. mendearen amaierako asmakuntzatik gaur egungo teknologia digitalen eta komunikazio wireless-en eboluzioaren arteko bidean. Telekomunikazioen sareen garapenak eta hedapenak interkonexio globala ahalbidetu dute, informaziora, komunikazio instantaneari eta merkataritza elektronikora sarbidea errazten dutenak. Interkonexio honek eragin garrantzitsuak izan ditu gizartearen, ekonomia, kultura eta politika arloetan.
=== Aldaketa ekonomikoa eta globalizazioa ===
Telekomunikazioek gako-errendimendu izan dute globalizazioaren prozesuan, komunikazio instantanearen eta urrutiko komunikazioaren ahalmenari esker. Enpresek beren jarduerak nazioartean zabaltzeko aukera izan dute, merkatuak eta kontsumitzaileak mundu osoan lotuz. Telekomunikazioen sareek, halaber, sektore berriak sustatu dituzte; hala nola, merkataritza elektronikoa, finantza digitalak eta [[Informazioaren teknologia|informazioaren teknologiaren]] (IT) zerbitzuak, eta lan-aukerak eta ezagutza oinarritutako ekonomiak sortu dituzte. Horrez gain, telekomunikazioek ekonomia digitalak eta plataforma globalak sortzea erraztu dute, pertsona eta enpresa milioika elkarrekin interakzionatzeko aukera ematen dutenak. Interneten eta sare sozialen bidez, telekomunikazioek negozio eredu berriak sortu dituzte; hala nola, hodeian oinarritutako zerbitzuak, publizitate digitala eta mugikorretarako aplikazioak.
=== Aldaketak gizarte eta kultura dinamikan ===
Informazio sarbide instantaneoaren bidez, jendearen arteko eta gizartearekin harremanetan jartzeko modua sakon aldatu da. Sare sozialek, mezularitza instantaneoko zerbitzuek eta bideo-deiek harreman pertsonalak aldatu dituzte, komunikazio etengabea eta komunitate birtualak sortuz. Fenomeno honek interakzio sozialerako espazio berriak sortu ditu, non pertsona esperientziak, iritziak eta edukiak modu instantaneo batean partekatu ditzaketen, kokapen geografikoa edozein izanik. Hala ere, telekomunikazioek pertsonen arteko harremanetan eta pribatutasunean duten eragin negatiboa ere kezka izan da. Mugikorren eta sare sozialen erabilera areagotzearekin lotu izan da gehiegizko osasun mentaleko arazoen, adibidez, antsietatearen eta digitateko mendekotasunaren, eta datu pertsonalen eta zibersegurtasunaren babesari buruzko kezka handitu da.
=== Politikan eta demokrazian eragina ===
Telekomunikazioek eragin garrantzitsua izan dute politikaren eta demokraziaren prozesuetan. Interneten eta sare sozialen erabilerak herritarren parte-hartzea erraztu du, herritarrei iritziak adierazteko, kausa sozial eta politikoetan mugimenduak bultzatzeko eta eztabaida publikoetan parte hartzeko aukera emanez. Hauteskunde-kanpainak eta mugimendu sozialak transformatu egin dira plataforma digitala erabiliz, publikoa masiboki iristeko aukera emanez. Hala ere, telekomunikazioek kritikak jaso dituzte albiste faltsuak zabaltzean, iritzi publikoaren manipulatzean eta desinformazioan duten paperagatik. Gobernuek eta erakunde internazionalek egokitu behar izan dute panorama berri honetara, adierazpen askatasuna eta edukien araudia orekatzen saiatuz, eta prozesu demokratikoen osotasuna babestu.
=== Osasunean eta ongizatean aldaketak ===
Osasun sektoreak aldaketa garrantzitsua izan du telekomunikazioen eskutik. Telemedikuntza, telekontsulta eta informazio medikoa sare digitalen bidez trukatzea osasun arreta lortzea hobetzen ari da, bereziki eremu landetan eta urrutiko guneetan. Telekomunikazioek medikuntzaren ikerketa eta osasun profesionalen arteko ezagutza trukea erraztu dute mundu osoan, gaixotasunen tratamenduan eta teknologia mediko berrien ezarpenan aurrerapenak bizkortuz. Ongizateari dagokionez, telekomunikazioek eguneroko bizitzan eragina izan dute, gure lan egiteko, harremanak izateko eta denbora kudeatzeko modua aldatuz. Telelana, adibidez, esponentzialki hazi da, bereziki [[COVID-19]] pandemiaren ondoren, lan baldintza malguagoak ahalbidetuz.
== Teknologia emergenteak ==
Telekomunikazioetako teknologia berritzaileak azkar aldatzen ari dira globoko azpiegitura eta aukera berriak eskaintzen dituzte erabiltzaile amaitu zein enpresentzat. Berrikuntza hauek ez dute soilik komunikazio gaitasunak hobetzen, baita [[Adimen artifizial|adimen artifiziala]] (IA), [[gauzen Internet]] (IoT) eta automatizazioa bezalako aurrerapen teknologikoen aplikazioak ere ahalbidetzen dituzte, eta horrek eragin sakonak ditu osasunaren, hezkuntzaren, mugikortasunaren eta industriaren sektoreetan. Telekomunikazioen sareen eboluzioa aurrera doa hurrengo belaunaldiaren bidean, abiadura, atzerapen, ahalmen eta eraginkortasun energetikoaren hobekuntzak eskaintzen.
=== 6G ===
[[6G]] garapena forma hartzen hasia da, eta teknologiaren inguruan espero da globaleko komunikazioa [[5G]]-tik askoz ere gehiago aldatuko duela. Oraindik ikerketa eta garapen fasean dagoen arren, 6G-k datuen abiadura askoz ere handiagoak eskaintzea, latentzian murrizketak egitea eta zabalera askoz ere gehiago izatea espero da, 5G-tik hobea. Bere ezaugarri gakoetako bat adimen artifiziala (IA) sareetan modu autonomoan baliabideak kudeatzeko eta konekzioak optimitzeko erabiliko duela izango da. 6G-k [[Errealitate birtual|errealitate birtuala]] (VR) eta gauzen Internet (IoT) bezalako arloetan aurrerapenak bultzatzea ahalbidetuko du, gailu adimentsuak masiboki konektatzea ahalbidetuz, telemedikuntza edo hiri adimendunak bezalako aplikazioak iraultza eginez. Era berean, datu kopuru handiak aldi berean eta errealden transmititzeak aplikazio industrial berriak garatzea ahalbidetuko du, hala nola fabrika automatizatuak, ibilgailu autonomoak eta energia sare adimendunak. 6Gren ezarpenak teraherzio (THz) maiztasunak erabiltzea ere barne hartu dezake, eta horrek transmisio abiadura handiak lortzea ahalbidetuko luke. 6G oraindik garapenaren lehen faseetan dagoen arren, 2030 inguruan masiboki ezartzen hastea espero da.
=== Sarbide sareen eboluzioa: FTTH ===
Sarbide sareen telekomunikazioetan tradizionalki traba nagusia izan da, kobrezko konekzio eta koaxialen murrizketen ondorioz, ezin izan du banda zabaleko eskariaren handitzea asetzea. Zuntza etxeraino ([[FTTH]]) teknologiak arazo hori konpondu du, transmisio abiadura askoz ere handiagoak eskaintzen dituelarik eta erabiltzaileen esperientzia hobetzen duen kalitatezko zerbitzuetara; hala nola, bideo-deiak, 4K edukien transmisioa eta hodeiko aplikazioetara. Hala ere, FTTHren ezarpena garestia eta motela izan da, bereziki eremu landetan. Erronka horiek gainditzeko, 5G-ko zuntz gabeko banda zabaleko eta sare optiko pasiboak ([[PON]]) bezalako alternatibak garatzen ari dira, zeinak fibraz ordezkatu edo osatu ditzaketen sareen ezarpena fisikoki ezinezkoa den guneetan. Soluzio horiek sarbide ahalmena hobetzen eta zerbitzuen hedapena mundu mailan handitzen ari dira.
== Erreferentziak ==
{{Reflist}}
== Ikus, gainera ==
* [[Sare-protokolo]]
[[Category:Telekomunikazio ingeniaritza]]
[[Category:Telekomunikazioak]]
[[Category:Sare protokoloak]]
[[Category:Sare-arkitektura]]
td1jcx30xiqq8opaxj7an9gjt29hkhi
Lankide:Aimali24/Proba orria
2
1212069
9994286
9970319
2024-12-09T11:33:30Z
Aimali24
167991
9994286
wikitext
text/x-wiki
= Adimen artifizialeko booma =
'''[[Adimen artifizial|Adimen Artifiziala]]<nowiki/>ren (AA)''' booma 2010eko hamarkadaren amaieran hasi zen, garapen teknologiko azkarraren eta erabilera berritzaileen hazkundearekin. Aurrerapen nabarmenak izan ziren AAren arloan, hala nola [[OpenAI]] enpresak garatutako [[Hizkuntza Eredu Handiak (LLM)|Hizkuntza Eredu Handiak]] (LLM) eta adimen artifizial generatiboak.
== Historia ==
Adimen artifizialaren historia XX.mendeko lehen hamarkadetan hasi zen. Garai hartan, zientzialariek eta matematikariek makinak, ordenagailuak eta giza prozesu kongnitiboren bat (arrazoitzea, problema ebaztea…) egon zitzaketela pentsatzen hasi ziren. Horri dagokionez, makinek ‘pentsatzeko’ dituzten aukerei buruzko funtsezko gaiak planteatu ziren. Arlo horretan [[Alan Turing]] matematikari britaniarra aitzindaria izan zen, eta 1950ean [[Turingen testa]] egin zuen makinak gizakien antzera pentsa zezaketen ikertzea proposatuz.
1950eko eta 1960ko hamarkadetan, AAren lehen garapenak problema logikoak eta matematikoak ebaztera bideratu ziren. Hainbat zientzialari xake-jokoan edo teoremen frogetan aplikatutako sistema sinple batzuk sortu zituzten. Baina, AAren aurrerapen orokorra motela eta neketsua izan zen garai hartako muga teknologikoengatik, hala nola, prozesatzeko gaitasun mugatuak eta datu kopuru oso handiak.
1970eko hamarkadan, AAren interesaren lehen pausuak eman ziren. Sistema aditu batzuk garatu ziren, adibidez, medikuntzan diagnostikoak egiteko gai ziren programak. Baina hauek garatzeko kostu handiak eta mantentze-lanen zailtasunak zirela eta, urte batzuez alde batera uztea erabaki zen.
XX.mendearen amaieran eta XXI.mendearen hasieran AAren berpizkundea hasi zen bi arrazoi nagusiengatik: batetik, prozesatzeko ahalmen handiagoa zuten ordenagailuak garatu ziren, eta bestetik, internetek [[Datu handiak|datu-base digitalen bolumen handia]]<nowiki/>k (Big Data) eskaini zituen. Hobekuntza horiek bilakaera funtzionala ekarri zuten, eta [[Ikasketa automatiko|ikaskuntza automatikoa]]<nowiki/>ren (Machine Learning) delakoaren oinarriak ezarri zituzten. Azken metodo honen bitartez, makinak datuetatik ikasten dute zeregin bakoitzerako programatu gabe.
Azkenik, 2010eko hamarkadan, IA guztiz garatzen hasi zen eta [[Ikaskuntza sakon|ikaskuntza sakona]] (deep learning) delakoaren teknologia agertu zen. Honek, neurona-sare artifizial sakon eta konplexuak prestatzea ahalbidetu zuen, datu-bolumen handietatik abiatuta egitura oso konplexuak identifikatzeko gai direnak. Honen adibide esanguratsuak ahotsa ezagutzeko sistemak, ordenagailu bidezko ikusmen artifiziala eta lengoaiaren prozesamenduak dira.
== Aurrerapenak ==
=== Medikuntza ===
Adimen Artifizialak iraultza ekarri du medikuntzan, bereziki diagnostikoan eta tratamenduen plangintzan bezalako arloetan. Erradiologiaren arloan, AAren algoritmoek irudi medikoak (esaterako, erradiografiak eta erresonantzia magnetikoak) azter ditzakete. Hauek giza begiarentztat oharkabean igaro daitezkeen patroiak detektatzeko kapasak dira, hala nola, minbizia edo beste gaixotasun batzuk goiz diagnostikatzeko. Era berean, AA teknologiei esker, datu-base handiak aztertzen dira sendagai berriak azkarrago aurkitzeko eta garatzeko. Adibidez, [[Watson (adimen artifiziala)|IBM Watson]] bezalako sistemak medikuei laguntzen die tratamendu pertsonalizatuak diseinatzen pazienteen profil genetikoetan oinarrituta.
=== Irudiak eta bideoak ===
Ikasketa sakonaren bidez, AA teknologiak irudiak eta bideoak ulertzeko eta prozesatzeko gai dira. Adibidez, aurpegiak eta objektuak identifikatzeko erabiltzen dira, bai eta emozioak edo jarduera susmagarriak detektatzeko ere, segurtasunean eta zaintzan oso baliagarri izanik.
Halaber, argazkiak eta bideoak automatikoki editatzeko erabiltzen dira kalitatea hobetzeko asmoz. Esate baterako, [[YouTube]] bezalako plataformek eta [[TikTok]] sare sozialek AA erabiltzen dute bideoak aztertzeko eta gomenidoak personalizatzeko. Gainera, AA generatiboko teknologiek [[Deepfake|bideo sintetikoa]]<nowiki/>k (deepfake) sortzeko aukera ematen dute, eduki digitalen egiazkotasunen aukera eta erronka berriak irekiz.
=== Lengoaia naturalen prozesamendua ===
[[Hizkuntzaren prozesamendu|Lengoaia naturalaren prozesamendua]]<nowiki/>n (NLP) izanadako aurrerapenek makinek giza hizkuntza ulertzea eta sortzea ahalbidetu dute. Hauen adibide esanguratsuenak laguntzaile birtualak dira: [[Siri]], [[Amazon Alexa|Alexa]] eta [[Google Assistant]]. Hauek galderak erantzuteko, gomendioak emateko, mezu bat bidaltzeko edo hitzordu bat programatzeko gai dira.
Izan ere, azken urtetan [[Google Translate]] bezalako tresnak gero eta itzulpen zehatzagoa eta naturalagoa eskaintzen dute, eta horrek hizkuntza ezberdinak erabiltzen dituzten pertsonei komunikazioa errazten diete.
NLPak bezeroen arretarako [[Txatbot|chatbot]] tresnak erabiltzen dituzte galderak erantzuteko eta salmentak automatikoki egiteko. Honi esker, eraginkortasuna handitu daiteke hainbat esparrutan, hala nola, merkataritzan edo finantza-zerbitzuetan.
=== Automatizazioa eta robotika ===
AAk zeregin errepikakorrak automatizatu ditu industrian, hala nola, fabrikazioan eta logistikan. Fabriketan, badaude [[robot]] batzuk produktuak mihiztatzeko, akatsak detektatzeko eta kontrol- eta kalitate-prozesuak egiteko gaitasunak dituztenak. Honen onura batzuk ekoizpena handitzea eta akatsak murriztea dira.
Bestalde, [[Amazon]] bezalako logistika-enpresek robot autonomoak dituzte paketeak biltegian antolatzeko, mugitzeko eta sailkatzeko. Honen eragina entregak azkartzea eta zehaztasuna handitzea dakar.
Era berean, ibilgailu industriaren esparruan, ibilgailu autonomoen garapena da esanguratsuenetariko bat. Adibidez, [[Tesla (enpresa)|Tesla]], [[Waymo]] edo [[Uber]] bezalako enpresek ingurunea interpretatu dezakete, ibilgailua nola jokatu behar duen erabakitzeko eta gizakiaren esku-hartzerik gabe segurtasunez mugitzeko.
=== Finantzak ===
Finantza-eremuan, AA aplikazioak eragin handia izan du inbertsioen, balioen eta arriskuen analisiaren kudeaketan. Teknologia honi esker, prozesuen optimizazioa eta automatizazioa nabarmen handitu dira. AAren algoritmoen bidez, finantza-datuen bolumen handiak oso azkar eta denbora errealean aztertzeko gai dira. Honen ondorioz, ereduak identikatu eta inbertsio-zorroen kudeaketarako iragarpenak modu zehatz eta autonomoan egiteko gaitasuna eskaintzen dute.
Horrez gain, fintech bezalako aplikazioek AA baliatzen dute kreditu-sistemetan eta banku digitaleko sistemetan iruzurrak detektatzeko eta bezeroen kreditu-arriskua ebaluatzeko. Gainera, arrisku hori erabiltzaileen finantza-historiaren eta erosketa-portaeren arabera aztertzen da modu eraginkorrago batean.
Bestalde, finantza-laguntzaile birtualak tresna erabilgarriak dira bezeroen eguneroko finantza-kudeaketa errazteko. Horien bidez, erabiltzaileek aurrekontuak planifikatu, aurrezkiak kudeatu eta inbertsioak egiteko gomendioak jaso ditzakete, modu pertsonalizatuan eta denbora errealean.
=== Kirolak ===
Kirolaren arloan, AAk kirolarien errendimendua hobetzen du eta zaleen esperientzia optimiizatzen du. Teknologia honi esker, sentsore eta kamerak erabiltzen dira kirolarien [[Biometria|datu biometrikoa]]<nowiki/>k eta mugimenduak denbora errealean aztertzeko. Gainera, entrenatzaileei modu pertsonalizatuan entrenatzeko eta lesioak ekidetzen laguntzeko aukera ematen die.
Bestalde, partiduen transmisioan, ikuspegi konputazionaleko algoritmoak gai dira partidetako jokaldi esanguratsuenak identifikatzeko, epaileei erroreak detektatzen laguntzeko eta ikusleei estatistika aurreratuak ematen dizkieten laburpen automatikoak sortzeko. Esate baterako, [[NBA]] eta [[Premier League]] bezalako ligetan erabiltzen diren AAren plataformek jokoaren datuak aztertzen dituzte taldeei lehiaketan abantaila lortzen laguntzeko eta zaleei euren jokalari eta talde gogokoenei buruzko informazio zehatzagoa aurkitzen laguntzeko.
== Eragina ==
Adimen Artifizialaren gorakadak eragin handia izan dezake hainbat arlotan, hala nola, kulturan, filosofian, erlijioan, ekonomian eta gizartean. Herritarren artean, gai garrantzitsua bihurtu dira AAren lerrokatzea, qualiak eta [[adimen artifizial orokorra]]<nowiki/>ren garapena.
=== Kultura ===
AAren garapenarekin batera, hainbat ikuspegi eta jarrera sortu dira. Badira teknologia hau ahal den azkarren garatu nahi duten taldeak, baina baita AAren segurtasunaz kezkatuta daudenak ere, eta garapen hori moteldu beharra defendatzen dutenak.
=== Erraldoi teknologikoen nagusitasuna ===
AAren merkataritza-eszena teknologia estatubatuar erraldoiek, hala nola, [[Alphabet Inc.]], [[Amazon]], [[Apple Inc.]], [[Facebook, Inc.|Meta Platforms]] eta [[Microsoft]], menderatzen dute. Enpresa hauek [[Hodei konputazio|hodei-konputazioa]]<nowiki/>ren azpiegitura nagusiak kontrolatzen dituzte, eta horrek merkatuan beren posizioa gehiago sendotzea ahalbidetzen die, baita mehatxatuta ere. Adibidez, Alphabeteko Googlek [[ChatGPT]]<nowiki/>ren arrakasta ikusita, haren ordezkoa izan zitekeela ohartu zen, eta AAn ikerketa azkartzeko [[DeepMind]] eta Google Brain barne unitateak fusionatu zituen.
=== Jabetza intelektuala ===
Teknologia-enpresek, hala nola, Meta, OpenAI eta [[Nvidia]], auzi juridiko ugari jasan dituzte AAko ereduak entrenatzeko materiala erabiltzeagatik. Artistek, idazleek eta software-garatzaileek salaketak aurkeztu dituzte, adierazi beren lanak baimenik gabe erabili direla. Esaterako, GPT-1 bezalako lehen ereduak [[Datu-multzo|BookCorpus datu-multzoa]]<nowiki/>rekin trebatu ziren, eta gaur egun liburuak kalitate handiko hizkuntza-ereduak sortzeko datu-iturririk onenetakotzat jotzen dira. Hala ere, ChatGPTren erabilera polemikak sortu ditu, edukien iturri gisa eduki pirateatuak erabili izanaren susmoak direla eta.
=== Antzekotasunak eta ordezpenak ===
AA sortzailearen ereduek pertsona jakinen antzekotasun oso errealistak sortzeko gaitasuna garatu dute, eta horiek hedabide publikoetan erabiltzea arazo etikoak planteatzen ditu. Horrek, identitatearen erabilera eta baimenaren inguruko eztabaidak areagotu ditu.
=== Ekonomia ===
AA sortzailearen eskakizunak direla eta, Nvidia-ren merkatu-kapitalizazioa 2,2 bilioi dolar baino gehiagora igo zen. Enpresa hau, 2024ko martxotik aurrera, munduko hirugarren enpresa handiena bihurtu da merkatu-kapitalizazioaren arabera, bere [[Grafikoak prozesatzeko unitate|prozesamendu grafikoko unitate]]<nowiki/>ek (GPU) ereduak trebatzeko eta erabiltzeko duten funtsezko eginkizunari esker.
== Kezkak ==
Adimen Artifizialaren aplikazioek eragin handia izan dute hainbat sektoretan, hala nola, hezkuntzan, osasun-arretan eta garraioetan. Sam Altmanek, OpenAI-ko buruak, adierazi du AAren garapena pertsonen bizi-kalitatean izango den hobekuntza handienetako bat izan daitekeela.
Hala ere, AA erabilera bikoitzeko teknologia denez, asmo txarreko aktoreek behar ez bezala erabiltzeko arriskua ere dakar. Hori dela eta, segurtasunari lotutako kezka ugari sortu dira. Adimen Artifizialaren Segurtasunerako Zentroko ikertzaileek espero dute AAk eskuragarritasuna, indize arrakasta eta abiadura hobetu ditzakeela, eta aldi berean, zibererasoen ahalmena murriztu dezakeela, betiere beharrezko neurriak hartzen badira.
Bestalde, AAren aurrerapen azkarrek galdera filosofiko eta moralak ere piztu dituzte, hala nola, etorkizuneko adimen artifizialeko sistema batzuek sentitzeko gaitasuna edo kontsiderazio morala izan dezaketen.
Adituen arabera, AAren gorakadak enpresen arteko lehiaketa bizia eragin du. OpenAI, Google edo Meta bezalako enpresa nagusiak eredu indartsuenak garatzeko lehian ari dira, eta horrek berrikuntza eta aurrerapena bultza dezakeen arren, arriskuak ere areagotu ditzake. Lehiaketa horrek enpresak epe laburreko abantailak eta etekinak lehenestera eraman ditzake, epe luzako segurtasunari eta erabiltzaileen babesari lehentasuna kenduz.
== Erreferentziak ==
emba19mvtq7nw5tu89vthged3nb0pzw
Lankide:Mamenbide/Proba orria
2
1212209
9994227
9989504
2024-12-09T10:27:58Z
Mamenbide
167547
Datua gehitu: hiletako loreak
9994227
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitore izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide.
== Bizitza ==
Elena Fernandez Iturrioz 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Hainbat Igeri Itsas lasterketa irabazi zituen: Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia 1973an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sailkapena {{!}} Travesía a nado Getaria Zarautz|hizkuntza=eu-ES|data=2020-02-17|url=https://travesiagetariazarautz.com/sailkapena/|sartze-data=2024-11-27}}</ref>eta Kontxa Badiako Igerialdia, esate baterako. [[Gipuzkoa|Gipuzkoako]] igerilaririk onena izendatu zuten hiru urtez jarraian (1976an,1977an eta 1978an), eta Gipuzkoako kirolaririk onena 1977an. Euskadiko txapelduna izan zen 1978an, tximeleta estiloan eta estilo librean, hain zuzen ere. [[Espainia|Espainiako]] hainbat txapelketatan ere parte hartu zuen garai hartan. Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldian urte askotan hartu zuen parte, hainbat kategoriatan (baita beterano kategorian ere).
1984an etorri zen Ondarroara lanera Zaldupe udal kiroldegira urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa.
Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian. Içaizan ere, 2002. urtean, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi behar izan zuen. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen.
Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref>
2014ko abenduaren 1ean hil zen AEA gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xumea egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten, honen gustuko musika entzunez, eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsolari markina-xemeindarrak bertsoak abestu zizkion.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hileta ospakizunetan loretan gastatuko zen dirua Euskal Herriko Adela elkarteari eman zekion izan zen bere borondatea, eta garuna eta bizkarrezur-muina, berriz, zientziak aztertzeko dohaintzan eman zituen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
== Elena Fernandez Iturrioz Memoriala ==
Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Josu senarra eta Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
Handik aurrera Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}}
[[Kategoria:Donostiarrak]]
[[Kategoria:Ondarroarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]]
[[Kategoria:Emakume igerilariak]]
ec8jolw0b416hfuaeoack0ovnsertzt
9994233
9994227
2024-12-09T10:32:23Z
Mamenbide
167547
Txukundu: Adela Euskal Herria
9994233
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitore izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide.
== Bizitza ==
Elena Fernandez Iturrioz 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Hainbat Igeri Itsas lasterketa irabazi zituen: Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia 1973an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sailkapena {{!}} Travesía a nado Getaria Zarautz|hizkuntza=eu-ES|data=2020-02-17|url=https://travesiagetariazarautz.com/sailkapena/|sartze-data=2024-11-27}}</ref>eta Kontxa Badiako Igerialdia, esate baterako. [[Gipuzkoa|Gipuzkoako]] igerilaririk onena izendatu zuten hiru urtez jarraian (1976an,1977an eta 1978an), eta Gipuzkoako kirolaririk onena 1977an. Euskadiko txapelduna izan zen 1978an, tximeleta estiloan eta estilo librean, hain zuzen ere. [[Espainia|Espainiako]] hainbat txapelketatan ere parte hartu zuen garai hartan. Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldian urte askotan hartu zuen parte, hainbat kategoriatan (baita beterano kategorian ere).
1984an etorri zen Ondarroara lanera Zaldupe udal kiroldegira urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa.
Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian. Içaizan ere, 2002. urtean, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi behar izan zuen. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen.
Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref>
2014ko abenduaren 1ean hil zen AEA gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xumea egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten, honen gustuko musika entzunez, eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsolari markina-xemeindarrak bertsoak abestu zizkion.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hileta ospakizunetan loretan gastatuko zen dirua ADELA EUSKAL HERRIA elkarteari (Euskal Herriko alboko esklerosi amiotrofikoaren elkarteen federazioari) eman zekion izan zen bere borondatea, eta garuna eta bizkarrezur-muina, berriz, zientziak aztertzeko dohaintzan eman zituen,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
== Elena Fernandez Iturrioz Memoriala ==
Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Josu senarra eta Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
Handik aurrera Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}}
[[Kategoria:Donostiarrak]]
[[Kategoria:Ondarroarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]]
[[Kategoria:Emakume igerilariak]]
ko2n91gey4a3l49a6kkpax54peryivx
Konbinaketazko optimizazioa
0
1213760
9993638
9989181
2024-12-08T16:18:39Z
47.63.83.44
bertsio finala
9993638
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Minimum_spanning_tree.svg|eskuinera|thumb|300x300px| [[Grafo lau|Grafo planar]] haztatu baten gutxieneko hedadura zuhaitza . Gutxieneko hedadura-zuhaitz bat aurkitzea konbinaziozko optimizazioak dakarren arazo arruntenetako bat da.]]
Konbinaketazko optimizazioa [[Optimizazio (matematika)|optimizazio matematikoko]] azpieremu bat da, objektu multzo finitu batetik abiatuta objektu optimo bat aurkitzean datzana, non emaitza egingarrien [[Multzo finitu|multzoa]] diskretua den edo multzo diskretu batera murriztu daitekeen.<ref>{{Harvsp|Schrijver|2003|p=1}}.</ref> Optimizazio konbinatorioko ohiko arazoetako batzuk dira [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren problema ("TSP")]], gutxieneko hedadura zuhaitzaren problema ("MST") eta [[Bizkar-zorroaren buruketa]]. Arazo horietako askotan, lehen aipatutakoetan adibidez, bilaketa sakona ezinezkoa litzateke, eta, beraz, algoritmo espezializatuetara jotzea beharrezkoa dugu, bilaketa-espazioaren zati handiak baztertuz ala hurbiltze-algoritmoak erabiliz.
Konbinaketazko optimizazioak zerikusia du [[Ikerkuntza eragilea|ikerkuntza eragilearekin]], [[Algoritmo|algoritmoen teoriarekin]] eta [[Konplexutasun konputazionalaren teoria|konplexutasun konputazionalaren]] teoriarekin. Hainbat arlotarako aplikazio garrantzitsuak ditu, besteak beste, [[Adimen artifizial|adimen artifizialean]], [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoan]], enkanteen teorian, [[Software ingeniaritza|software ingeniaritzan]], [[VLSI|VLSIn]], [[Matematika aplikatuak|matematika aplikatuan]] eta [[Informatika teoriko|konputazio zientzia teorikoetan]].
== Erabilerak ==
Konbinaketazko optimizazioaren oinarrizko aplikazioetako batzuk hauek dira:
* [[Logistika]]<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Sbihi|urtea=2007|izenburua=Combinatorial optimization and Green Logistics|orrialdeak=99–116|abizena2=Eglese|izena1=Abdelkader|izena2=Richard W.|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00644076/file/COGL_4or.pdf|kazeta=4OR|liburukia=5|alea=2|doi=10.1007/s10288-007-0047-3|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Hornidura-kateen optimizazioa<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Eskandarpour|urtea=2015|izenburua=Sustainable supply chain network design: An optimization-oriented review|orrialdeak=11–32|abizena2=Dejax|abizena3=Miemczyk|abizena4=Péton|izena1=Majid|izena2=Pierre|izena3=Joe|izena4=Olivier|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01154605/file/eskandarpour-et-al%20review%20R2.pdf|kazeta=Omega|liburukia=54|doi=10.1016/j.omega.2015.01.006|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Irrati eta helmugen arteko sare optimoa garatzea
* Tarifak jasotzeko taxi flota bateko ibilgailuen aukeraketa eta ibilbidea egitea
* Paketeak entregatzeko modu optimoa zehaztea
* Langileei lanpostuen esleipen optimoa egitea
* Ur banaketa sareen diseinua
* [[Lurraren zientziak|Lurraren zientziaren]] arazoak (adib. [[Urtegi|urtegien]] emariak)<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Hobé|urtea=2018|izenburua=Estimating fluid flow rates through fracture networks using combinatorial optimization|orrialdeak=85–97|abizena2=Vogler|abizena3=Seybold|abizena4=Ebigbo|abizena5=Settgast|abizena6=Saar|izena1=Alex|izena2=Daniel|izena3=Martin P.|izena4=Anozie|izena5=Randolph R.|izena6=Martin O.|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0309170818300666|kazeta=Advances in Water Resources|liburukia=122|bibcode=2018AdWR..122...85H|doi=10.1016/j.advwatres.2018.10.002|accessdate=2020-09-16}}</ref>
== Metodoak ==
[[Denbora plinomialeko algoritmoak|Denbora polinomialeko algoritmoen]] inguruko literatura asko dago optimizazio diskretuko mota berezi batzuetarako. Horren atal handi bat [[Programazio lineal|programazio linealaren]] teoriak batzen du. Esparru horrek estaltzen dituen konbinaketazko optimizazio-arazoen adibide batzuk dira [[bide laburrenak]] eta [[ibilbide laburreneko zuhaitzak]], fluxu sareak, [[hedapen zuhaitzak]], [[Parekatze (grafo teoria)|parekatzea]] eta arazo [[Matroid|matroideoak]] barne hartzen dituztenak.
* denbora polinomialean esku artean dugun arazoaren kasu berezi zehatz eta konpongarriak. (e.g. [[:en:Fixed-parameter_tractable|fixed-parameter tractable]] problems)
* "Ausazko" kasuetan ondo dabiltzan algoritmoak (adib. [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren]] problemarako)
* hurbiltze-algoritmoak, denbora plinomialean exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* hurbilketa parametrizatuko algoritmoak, FPT denboran exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* Praktikan sortzen diren eta NP-osoko arazoetan portaera okerrenak erakusten ez dituzten mundu errealeko kasuak ebaztea(adib. mundu errealeko TSP instantziak, dozenaka mila nodo dituztenak<ref>{{Harvsp|Cook|2016}}.</ref>).
Optimizazio konbinatorioko problemak elementu diskretu multzo baten elementurik onenaren bilatzailetzat har daitezke; beraz, printzipioz, edozein [[bilaketa-algoritmo]] edo [[Algoritmo metaheuriktiko|algoritmo metaheuristiko]] erabil daiteke horiek ebazteko.Aplikagarriak diren planteamenduak honako hauek dira: [[adarkatu eta bornatu]] (algoritmo zehatza, edozein unetan geldi daitekeena heuristiko gisa erabiltzeko), [[adarkatu eta moztu]] (optimizazio lineala erabiltzen du mugak sortzeko), [[Programazio dinamiko|programazio dinamikoa]] (soluzio errekurtsiboaren eraikuntza, bilaketa-leiho mugatuarekin) eta [[tabu bilaketa]] (algoritmo trukatzaile grisa).Hala ere, bilaketa-algoritmo generikoek ez dute bermatzen soluzio optimo bat aurkitzea, ezta ere exekuzio azkar bat izatea (denbora polinomikoan). Optimizazio-problema diskretu batzuk NP-osoak izanik, hala nola saltzaile ibiltariaren problema, hori espero da P=NP frogatzen ez den bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Approximation-TSP|url=https://www.csd.uoc.gr/~hy583/papers/ch11.pdf|accessdate=2022-02-17}}</ref>
Konbinaketazko optimizazio problema bakoitzak [[erabaki problema]] bat du lotuta non <math>m_0</math>tamainako emaitza bideragarri bat existitzen den. Adibidez, <math>G</math> grafoa eta <math>u</math> eta <math>v</math> erpinak izanik, "<math>u</math> -tik <math>v</math> -rako bide bat topatzea erabilitako ertzak ahalik eta txikienak izanik" optimizazio arazo bat izango litzateke. Demagun problema honen erantzuna 4 dela. Dagokion erabaki problema ondokoa izango litzateke "ba al dago biderik <math>u</math> erpinetik <math>v</math> erpinera doana eta 10 ertz edo gutxiago erabiltzen dituena?". Problema honen emaitza 'bai' ala 'ez' soilik izan daiteke.
[[Hurbiltze-algoritmoak|Hurbiltze-algoritmoen]] eremua arazo zailetarako soluzio ia-optimoak lortzen dituzten algoritmoetaz arduratzen da. Ohiko erabaki-bertsioa, orduan, arazoaren definizio desegokia da, irtenbide onargarriak baino ez baititu zehazten. Nahiz eta erabaki-problema egokiak sar ditzakegun, problema optimizazio-problema gisa definitzea litzateke egokiena.<ref name="Ausiello03">{{Erreferentzia|abizena=Ausiello|urtea=2003|izenburua=Complexity and Approximation|argitaletxea=Springer|izena1=Giorgio|edizioa=Corrected|isbn=978-3-540-65431-5}}</ref>
== NP optimizazio-problema ==
NP optimizazio-problema (NPO) bat konbinaketazko optimizazioko problema bat da, ondorengo baldintza gehigarriak dituena.<ref name="Hromkovic02">{{Erreferentzia|abizena=Hromkovic|urtea=2002|izenburua=Algorithmics for Hard Problems|argitaletxea=Springer|izena1=Juraj|bertsioa=Texts in Theoretical Computer Science|edizioa=2nd|isbn=978-3-540-44134-2}}</ref> Kontuan izan ondoren aipatzen diren polinomioak funtzioen ekarpenen tamainako funtzioak direla, ez sarrerako adibide multzo inplizitu batzuen tamainakoak.
* soluzio bideragarri guztien tamaina <math>y\in f(x)</math> emandako <math>x</math> instantziaren tamainari [[mugatuta]] dago,
* <math>\{\,x\,\mid\, x \in I \,\}</math> eta<math>\{\,(x,y)\, \mid\, y \in f(x) \,\}</math> lengoaiak [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] ezagutu daitezke eta
* <math>m</math> [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] [[Konputagarritasunaren teoria|konputagarria]] da
Honen ondorioz problema honi loturiko erabaki problema NP da. [[Informatika|Informatikan]], optimizazio arazo interesgarriek aurreko propietateak dituzte eta, beraz, NPO arazoak dira. Problema bati, gainera, P-optimizazio (PO) problema deritzo, denbora polinomioan soluzio optimoak aurkitzen dituen algoritmo bat existitzen bada. Erabaki bertsioak NP-osoak diren algoritmoak oso interesgarriak dira NPO arazo bati aurre egiterakoan. Kontuan izan gogortasun-erlazioak beti murrizketaren batekiko direla. Hurbilketa algoritmoen eta optimizazio konputazionaleko arazoen arteko loturaren ondorioz, gai honetarako nahiago dira hurbilketa nolabait mantentzen duten murrizketak [[Turing murrizketa|Turing]] eta [[Karp murrizketa|Karpen]] ohiko murrizketak baino.Murrizketa horren adibide bat L-ren murrizketa litzateke. Hori dela eta, erabaki bertsioa NP-complete izateak ez du behartzen optimizazio problema NPO-complete izatera.<ref name="Kann92">{{Erreferentzia|abizena=Kann|urtea=1992|izenburua=On the Approximability of NP-complete Optimization Problems|argitaletxea=Royal Institute of Technology, Sweden|izena1=Viggo|isbn=91-7170-082-X}}</ref>
Hurbilketaren arabera, NPO honako azpimota hauetan banatu daiteke:<ref name="Hromkovic02" />
* ''NPO(I)'': [[FPTAS]] (guztiz denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Bizkar-zorroaren buruketa]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(II)'': [[PTAS]] (denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Makespan]] programazio problema multzo honen barnean dago.
* ''NPO(III)'': minimizazio problemetarako gehienez kostu optimoa baino ''c'' aldiz kostu handiagoan emaitza lortzen duten eta maximizazio problemetarako gutxienez <math>1/c</math> kostuan emaitza lortzen duten denbora polinomikoko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. [[MAX-SAT]] eta [[Saltzaile ibiltariaren problema]] multzo honen barnean daude.
* ''NPO(IV)'': sarreraren tamainaren [[Logaritmo|logaritmoarekiko]] polinomiala den ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(III)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Set estaldura problema]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(V)'': n inguruko funtzioren batek mugatutako ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(IV)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Saltzaile ibiltariaren problema]] eta [[Clique probema|clique problema]] multzo honen barnean daude.
NPO problema bat ''polinomikoki mugatua'' izango da baldin eta edozein instantzia <math>x</math> izanik eta edozein soluziorentzat <math>y\in f(x)</math>, <math>
m(x, y)
</math> neurketa <math>x</math> tamainako funtzio polinomiko batengatik mugatuta badago. NPOPB klasea polinomikoki mugatuta dauden NPO problemekin osatuta dago.
==Problema espezifikoak==
[[Image:TSP Deutschland 3.png|thumb|200px|Bidaia ezin hobea Alemaniako 15 hiri handienetan zehar. Hiri bakoitza behin bakarrik bisitatzen duten 43.589.145.600<ref>Hiri bat hartu, eta oraindik hartu ez diren beste edozein hirira joan gaiteke. Zati bi egin ez duelako azola ibilbidearen norabidea: 14!/2 = 43,589,145,600.</ref> ibilbideen artean laburrena da.]]
* [[Esleipen problema]]
* [[Bin packing problem|Zakarrontziak paketatzeko arazoa.]]
* [[Itxiera problema]]
* [[Mugen beteera problema]]
* [[Stock mozketa arazoa]]
* [[Menderatzen duen setaren arazoa]]
* [[Integerren programazioa]]
* [[Job shop scheduling|Lan-denden programazioa.]]
* [[Bizkar-zorroaren buruketa|Bizkarzorroaren buruketa]]
* [[Minimum relevant variables in linear system|Sistema linealeko aldagai garrantzitsu minimoak]]
* [[Hedapen zuhaitz minimoa|Hedapen zuhaitz minimoaren problema]]
* [[Herizainen antolakuntza problema]]
* [[Izar eraztun problema]]
* [[Set estaldura problema]]
* [[Talentu antolakuntza]]
* [[Saltzaile ibiltariaren problema]]
* [[Ibilgailuen birrantolakuntza problema]]
* [[Ibilgailuen ibilbideen antolakuntza problema]]
* [[Weapon target assignment problem|Arma baten helburuen esleipen problema]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}<nowiki>
[[Kategoria:Informatika teorikoa]]
[[Kategoria:Konbinaziozko optimizazioa]]
[[Kategoria:Konputazioaren konplexutasun teoria]]</nowiki>
j1llgdcf37khb29ngnzbic4tkrz7pml
9993655
9993638
2024-12-08T16:38:02Z
47.63.83.44
zuzenketa batzuk
9993655
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Minimum_spanning_tree.svg|eskuinera|thumb|300x300px| [[Grafo lau]] haztatu baten gutxieneko hedadura zuhaitza . Gutxieneko hedadura-zuhaitz bat aurkitzea konbinaziozko optimizazioak dakarren arazo arruntenetako bat da.]]
Konbinaketazko optimizazioa [[Optimizazio (matematika)|optimizazio matematikoko]] azpieremu bat da, objektu multzo finitu batetik abiatuta objektu optimo bat aurkitzean datzana, non emaitza egingarrien [[Multzo finitu|multzoa]] diskretua den edo multzo diskretu batera murriztu daitekeen.<ref>{{Harvsp|Schrijver|2003|p=1}}.</ref> Optimizazio konbinatorioko ohiko arazoetako batzuk dira [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren problema ("TSP")]], gutxieneko hedadura zuhaitzaren problema ("MST") eta [[Bizkar-zorroaren buruketa]]. Arazo horietako askotan, lehen aipatutakoetan adibidez, bilaketa sakona ezinezkoa litzateke, eta, beraz, algoritmo espezializatuetara jotzea beharrezkoa dugu, bilaketa-espazioaren zati handiak baztertuz edo hurbiltze-algoritmoak erabiliz.
Konbinaketazko optimizazioak zerikusia du [[Ikerkuntza eragilea|ikerkuntza eragilearekin]], [[Algoritmo|algoritmoen teoriarekin]] eta [[Konplexutasun konputazionalaren teoria|konplexutasun konputazionalaren]] teoriarekin. Hainbat arlotarako aplikazio garrantzitsuak ditu, besteak beste, [[Adimen artifizial|adimen artifizialean]], [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoan]], enkanteen teorian, [[Software ingeniaritza|software ingeniaritzan]], [[VLSI|VLSIn]], [[Matematika aplikatuak|matematika aplikatuan]] eta [[Informatika teoriko|konputazio zientzia teorikoetan]].
== Erabilerak ==
Konbinaketazko optimizazioaren oinarrizko aplikazioetako batzuk hauek dira:
* [[Logistika]]<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Sbihi|urtea=2007|izenburua=Combinatorial optimization and Green Logistics|orrialdeak=99–116|abizena2=Eglese|izena1=Abdelkader|izena2=Richard W.|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00644076/file/COGL_4or.pdf|kazeta=4OR|liburukia=5|alea=2|doi=10.1007/s10288-007-0047-3|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Hornidura-kateen optimizazioa<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Eskandarpour|urtea=2015|izenburua=Sustainable supply chain network design: An optimization-oriented review|orrialdeak=11–32|abizena2=Dejax|abizena3=Miemczyk|abizena4=Péton|izena1=Majid|izena2=Pierre|izena3=Joe|izena4=Olivier|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01154605/file/eskandarpour-et-al%20review%20R2.pdf|kazeta=Omega|liburukia=54|doi=10.1016/j.omega.2015.01.006|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Irrati eta helmugen arteko sare optimoa garatzea
* Tarifak jasotzeko taxi flota bateko ibilgailuen aukeraketa eta ibilbidea egitea
* Paketeak entregatzeko modu optimoa zehaztea
* Langileei lanpostuen esleipen optimoa egitea
* Ur banaketa sareen diseinua
* [[Lurraren zientziak|Lurraren zientziaren]] arazoak (adib. [[Urtegi|urtegien]] emariak)<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Hobé|urtea=2018|izenburua=Estimating fluid flow rates through fracture networks using combinatorial optimization|orrialdeak=85–97|abizena2=Vogler|abizena3=Seybold|abizena4=Ebigbo|abizena5=Settgast|abizena6=Saar|izena1=Alex|izena2=Daniel|izena3=Martin P.|izena4=Anozie|izena5=Randolph R.|izena6=Martin O.|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0309170818300666|kazeta=Advances in Water Resources|liburukia=122|bibcode=2018AdWR..122...85H|doi=10.1016/j.advwatres.2018.10.002|accessdate=2020-09-16}}</ref>
== Metodoak ==
[[Denbora plinomialeko algoritmoak|Denbora polinomialeko algoritmoen]] inguruko literatura asko dago optimizazio diskretuko mota berezi batzuetarako. Horren atal handi bat [[Programazio lineal|programazio linealaren]] teoriak batzen du. Esparru horrek estaltzen dituen konbinaketazko optimizazio-arazoen adibide batzuk dira [[bide laburrenak]] eta [[ibilbide laburreneko zuhaitzak]], fluxu-sareak, [[hedapen zuhaitzak|hedapen-zuhaitzak]], [[Parekatze (grafo teoria)|parekatzea]] eta arazo [[Matroid|matroideoak]] barne hartzen dituztenak.
* denbora polinomialean esku artean dugun arazoaren kasu berezi zehatz eta konpongarriak (adibidez [[:en:Fixed-parameter_tractable|fixed-parameter tractable]] problems).
* "Ausazko" kasuetan ondo dabiltzan algoritmoak (adib. [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren]] problemarako)
* hurbiltze-algoritmoak, denbora plinomialean exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* hurbilketa parametrizatuko algoritmoak, FPT denboran exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* Praktikan sortzen diren eta NP-osoko arazoetan portaera okerrenak erakusten ez dituzten mundu errealeko kasuak ebaztea(adib. mundu errealeko TSP instantziak, dozenaka mila nodo dituztenak<ref>{{Harvsp|Cook|2016}}.</ref>).
Optimizazio konbinatorioko problemak elementu diskretu multzo baten elementurik onenaren bilatzailetzat har daitezke; beraz, printzipioz, edozein [[bilaketa-algoritmo]] edo [[Algoritmo metaheuriktiko|algoritmo metaheuristiko]] erabil daiteke horiek ebazteko.Aplikagarriak diren planteamenduak honako hauek dira: [[adarkatu eta bornatu]] (algoritmo zehatza, edozein unetan geldi daitekeena heuristiko gisa erabiltzeko), [[adarkatu eta moztu]] (optimizazio lineala erabiltzen du mugak sortzeko), [[Programazio dinamiko|programazio dinamikoa]] (soluzio errekurtsiboaren eraikuntza, bilaketa-leiho mugatuarekin) eta [[tabu bilaketa]] (algoritmo trukatzaile grisa).Hala ere, bilaketa-algoritmo generikoek ez dute bermatzen soluzio optimo bat aurkitzea, ezta ere exekuzio azkar bat izatea (denbora polinomikoan). Optimizazio-problema diskretu batzuk NP-osoak izanik, hala nola saltzaile ibiltariaren problema, hori espero da P=NP frogatzen ez den bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Approximation-TSP|url=https://www.csd.uoc.gr/~hy583/papers/ch11.pdf|accessdate=2022-02-17}}</ref>
Konbinaketazko optimizazio problema bakoitzak [[erabaki problema]] bat du lotuta non <math>m_0</math>tamainako emaitza bideragarri bat existitzen den. Adibidez, <math>G</math> grafoa eta <math>u</math> eta <math>v</math> erpinak izanik, "<math>u</math> -tik <math>v</math> -rako bide bat topatzea erabilitako ertzak ahalik eta txikienak izanik" optimizazio arazo bat izango litzateke. Demagun problema honen erantzuna 4 dela. Dagokion erabaki problema ondokoa izango litzateke "ba al dago biderik <math>u</math> erpinetik <math>v</math> erpinera doana eta 10 ertz edo gutxiago erabiltzen dituena?". Problema honen emaitza 'bai' ala 'ez' soilik izan daiteke.
[[Hurbiltze-algoritmoak|Hurbiltze-algoritmoen]] eremua arazo zailetarako soluzio ia optimoak lortzen dituzten algoritmoetaz arduratzen da. Ohiko erabaki-bertsioa, orduan, arazoaren definizio desegokia da, irtenbide onargarriak baino ez baititu zehazten. Nahiz eta erabaki-problema egokiak sar ditzakegun, problema optimizazio-problema gisa definitzea litzateke egokiena.<ref name="Ausiello03">{{Erreferentzia|abizena=Ausiello|urtea=2003|izenburua=Complexity and Approximation|argitaletxea=Springer|izena1=Giorgio|edizioa=Corrected|isbn=978-3-540-65431-5}}</ref>
== NP optimizazio-problema ==
NP optimizazio-problema (NPO) bat konbinaketazko optimizazioko problema bat da, ondorengo baldintza gehigarriak dituena.<ref name="Hromkovic02">{{Erreferentzia|abizena=Hromkovic|urtea=2002|izenburua=Algorithmics for Hard Problems|argitaletxea=Springer|izena1=Juraj|bertsioa=Texts in Theoretical Computer Science|edizioa=2nd|isbn=978-3-540-44134-2}}</ref> Kontuan izan ondoren aipatzen diren polinomioak funtzioen ekarpenen tamainako funtzioak direla, ez sarrerako adibide multzo inplizitu batzuen tamainakoak.
* soluzio bideragarri guztien tamaina <math>y\in f(x)</math> emandako <math>x</math> instantziaren tamainari [[mugatuta]] dago,
* <math>\{\,x\,\mid\, x \in I \,\}</math> eta<math>\{\,(x,y)\, \mid\, y \in f(x) \,\}</math> lengoaiak [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] ezagutu daitezke eta
* <math>m</math> [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] [[Konputagarritasunaren teoria|konputagarria]] da
Honen ondorioz problema honi loturiko erabaki problema NP da. [[Informatika|Informatikan]], optimizazio arazo interesgarriek aurreko propietateak dituzte eta, beraz, NPO arazoak dira. Problema bati, gainera, P-optimizazio (PO) problema deritzo, denbora polinomioan soluzio optimoak aurkitzen dituen algoritmo bat existitzen bada. Erabaki bertsioak NP-osoak diren algoritmoak oso interesgarriak dira NPO arazo bati aurre egiterakoan. Kontuan izan gogortasun-erlazioak beti murrizketaren batekiko direla. Hurbilketa algoritmoen eta optimizazio konputazionaleko arazoen arteko loturaren ondorioz, gai honetarako nahiago dira hurbilketa nolabait mantentzen duten murrizketak [[Turing murrizketa|Turing]] eta [[Karp murrizketa|Karpen]] ohiko murrizketak baino.Murrizketa horren adibide bat L-ren murrizketa litzateke. Hori dela eta, erabaki bertsioa NP-complete izateak ez du behartzen optimizazio problema NPO-complete izatera.<ref name="Kann92">{{Erreferentzia|abizena=Kann|urtea=1992|izenburua=On the Approximability of NP-complete Optimization Problems|argitaletxea=Royal Institute of Technology, Sweden|izena1=Viggo|isbn=91-7170-082-X}}</ref>
Hurbilketaren arabera, NPO honako azpimota hauetan banatu daiteke:<ref name="Hromkovic02" />
* ''NPO(I)'': [[FPTAS]] (guztiz denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Bizkar-zorroaren buruketa]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(II)'': [[PTAS]] (denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Makespan]] programazio problema multzo honen barnean dago.
* ''NPO(III)'': minimizazio problemetarako gehienez kostu optimoa baino ''c'' aldiz kostu handiagoan emaitza lortzen duten eta maximizazio problemetarako gutxienez <math>1/c</math> kostuan emaitza lortzen duten denbora polinomikoko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. [[MAX-SAT]] eta [[Saltzaile ibiltariaren problema]] multzo honen barnean daude.
* ''NPO(IV)'': sarreraren tamainaren [[Logaritmo|logaritmoarekiko]] polinomiala den ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(III)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Set estaldura problema]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(V)'': n inguruko funtzioren batek mugatutako ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(IV)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Saltzaile ibiltariaren problema]] eta [[Clique probema|clique problema]] multzo honen barnean daude.
NPO problema bat ''polinomikoki mugatua'' izango da baldin eta edozein instantzia <math>x</math> izanik eta edozein soluziorentzat <math>y\in f(x)</math>, <math>
m(x, y)
</math> neurketa <math>x</math> tamainako funtzio polinomiko batengatik mugatuta badago. NPOPB klasea polinomikoki mugatuta dauden NPO problemekin osatuta dago.
==Problema espezifikoak==
[[Image:TSP Deutschland 3.png|thumb|200px|Bidaia ezin hobea Alemaniako 15 hiri handienetan zehar. Hiri bakoitza behin bakarrik bisitatzen duten 43.589.145.600<ref>Hiri bat hartu, eta oraindik hartu ez diren beste edozein hirira joan gaiteke. Zati bi egin ez duelako azola ibilbidearen norabidea: 14!/2 = 43,589,145,600.</ref> ibilbideen artean laburrena da.]]
* [[Esleipen problema]]
* [[Bin packing problem|Zakarrontziak paketatzeko arazoa.]]
* [[Itxiera problema]]
* [[Mugen beteera problema]]
* [[Stock mozketa arazoa]]
* [[Menderatzen duen setaren arazoa]]
* [[Integerren programazioa]]
* [[Job shop scheduling|Lan-denden programazioa.]]
* [[Bizkar-zorroaren buruketa|Bizkarzorroaren buruketa]]
* [[Minimum relevant variables in linear system|Sistema linealeko aldagai garrantzitsu minimoak]]
* [[Hedapen zuhaitz minimoa|Hedapen zuhaitz minimoaren problema]]
* [[Herizainen antolakuntza problema]]
* [[Izar eraztun problema]]
* [[Set estaldura problema]]
* [[Talentu antolakuntza]]
* [[Saltzaile ibiltariaren problema]]
* [[Ibilgailuen birrantolakuntza problema]]
* [[Ibilgailuen ibilbideen antolakuntza problema]]
* [[Weapon target assignment problem|Arma baten helburuen esleipen problema]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}<nowiki>
[[Kategoria:Informatika teorikoa]]
[[Kategoria:Konbinaziozko optimizazioa]]
[[Kategoria:Konputazioaren konplexutasun teoria]]</nowiki>
q4myn612gn8zz7508jsx6w8jvqlmyub
Bide hamiltondarra
0
1213801
9993594
9969516
2024-12-08T15:54:56Z
Oierzurbeltz
157986
hamiltoniarra hamiltondarratik aldatu
9993594
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Hamiltonian_path.svg|eskuinera|thumb|250x250px|Ziklo hamiltoniarra dodekaedro baten grafoan. Dodekaedroaren grafoa hamiltoniarra da, solido platonikoen gainerako grafoak bezala.]]
[[Fitxategi:Натурализация_гамильтоновых_циклов.jpg|eskuinera|thumb|250x250px|Ziklo hamiltoniarren hiru adibide 8x8 sareta karratuko grafiko batean.]]
Grafoen teorian, grafo batean bide hamiltondar bat bide bat da (hau da, alboko ertz-segida bat), grafoaren erpin guztiak behin bakarrik bisitatzen dituena. Gainera, bisitatutako lehen eta azken erpinak bat egiten badute, bidea ziklo hamiltondarra da.
Grafo arbitrario batean ziklo (edo bide) hamiltondar bat aurkitzeko arazoa ezagutzen da NP-osoa [1] eta, beraz, 21 NP-osoa Karp arazoak zerrendan agertzen da.
Izena sir William Rowan Hamilton (1805-65) matematikari irlandarretik dator, zeinak munduko hogei hiritara bidaiatzea proposatu zuen, dodekaedro erregular baten erpinak bezala irudikatuak, dodekaedroaren ertzei jarraituz.
Hala ere, gaur egun hamiltondar deritzen zikloak eta bideak askoz lehenago agertu ziren. Dirudienez, IX. mendean, Rudrata poeta indiarrak zaldiaren bidea deiturikoa aipatzen du. Zaldiaren mugimendu segida bat da, arcidriche baten gainean, pieza honek, zaldiak, eskaka guzti-guztiak behin bakarrik bisita ditzan. Kontua da, beraz, grafo batean bide hamiltondar bat aurkitzea, zeinaren erpinak xake-taula baten laukitxoak diren, halako moldez non bi erpin elkarren ondoan dauden, baldin eta soilik baldin batetik bestera zaldi mugimendu baten bidez igaro badaiteke.
== Definizioa ==
# Grafoaren erpin guztiak zeharkatzen dituen erpin errepikaturik gabeko bide bati hamiltoniar bidea deitzen zaio.
# Zirkuitu bat den bide hamiltondar bati zirkuitu hamiltondarra deritzo.
# Zirkuitu hamiltondarra duen grafo bati grafo hamiltondarra deitzen zaio.
Grafo zuzenduentzat, edo digrafoentzat, dagozkien definizioek kontuan hartzen dute ertzak zuzenduak daudela.
# Digrafo batean zuzendutako bidea hamiltondar zuzendutako bidea da, digrafoaren erpin guztiak bisitatzen badituzu, bat bera ere errepikatu gabe.
# Zirkuitua den bide hamiltondarrari zirkuitu hamiltondarra deitzen zaio.
# Zuzendutako grafo hamiltondarra digrafoa da, baldin eta hamiltondar ziklo zuzendu bat badu.
Grafo euleriarren kasuan ez bezala, grafo hamiltondarren karakterizaziorik ez da ezagutzen.
Grafo hamiltondar guztiak lotuta daude, baina lotutako grafo guztiak ez dira hamiltondarrak.
== Adibideak ==
* Grafo ziklo guztiak hamiltondarrak dira.
* Bi erpin baino gehiagoko grafo osoak hamiltondarrak dira.
* Txapelketa guztiek bide zuzenduak dituzte hamiltondarrentzat [1] [Theorem 2.2.1 [2]].
* Solido platoniko guztiak (tetraedroa, kuboa, oktaedroa, dodekaedroa eta ikosaedroa), grafotzat hartuak, hamiltondarrak dira. [1]
* Grafo euleriarren artean, badira hamiltondarrak direnak eta ez direnak, eta grafo hamiltondarren artean, berriz, euleriarrak direnak eta ez direnak.[[Fitxategi:EjemplosGrafos.png|thumb|489x489px|Grafoak: G1, G2, G3 eta G4]]
*# G1 grafoa euleriarra eta hamiltondarra da.
*# G2 grafoa euleriarra da, eta ez da hamiltondarra.
*# G3 grafoa ez da euleriarra, eta hamiltondarra da.
*# G4 grafoa ez da euleriarra, eta ez da hamiltondarra.
== Beharrezko baldintzak ==
Hala ere, grafo bat hamiltondarra izateko beharrezko baldintza batzuk idatz ditzakegu.
* Grafo hamiltondar batek lotuta egon behar du.
* Grafo hamiltondar batek ezin du 1. mailako erpinik izan: erpin guztietan gutxienez bi ertzetan eragin behar dute, "sarrerakoa" eta "irteerakoa".
* S G grafo baten erpin-multzoaren azpimultzo bat bada, G − S idatziko dugu, S-ren erpin guztiak eta S-ren erpinen ondoko ertz guztiak ezabatzean agertzen den azpigrafoa izendatzeko.
'''Teorema'''{{Teorema|G grafo bat hamiltondarra bada, G-ren S erpinen edozein azpimultzo ez-hutsetarako, G − S azpigrafoari lotutako osagaien kopurua S-ren kardinala baino txikiagoa edo berdina da. (Cf. [Theorem 6.3.4<ref name=":0" />])}}Grafo hamiltondar batek, bereziki, ezin du ebaketa-erpinik izan, hau da, erpin bat, non, bertan bat egiten duten ertz guztien ondoan ezabatzen badugu, ondoriozko azpigrafoak jatorrizko grafoak baino osagai gehiago baititu lotuta.
Elkarrekikoa ez da egia.
== Baldintza nahikoak ==
=== Bondy-Chvátalen teorema ===
Grafo baten izaera hamiltondarra bermatzen duten baldintza nahikoak ematen dituzten emaitza asko daude. Hasteko, 2 erpin baino gehiagoko grafo bat hamiltondarra den aztertzeko, begizta eta ertz paraleloak ken ditzakegu. Gainera, bi erpin dituen grafo bat hamiltondarra da baldin eta gutxienez bi ertz baditu bi erpinen artean. Beraz, grafo sinpleen analisian kontzentratzen gara, begiztarik gabe eta 2 erpin baino gehiagorekin. Zentzu horretan ekarpen onena 1976an J. A. Bondy eta V. Chvátal autoreei esker argitaratutako teorema bat da, G. A. Dirac-ek (1952) eta EREk (1952) aurretik aurkitutako emaitzak orokortzen dituena. Ore (1960). Emaitza horiek guztiek, funtsean, grafo bat hamiltondarra dela baieztatzen dute, "nahikoa ertz" badaude. Bondy-Chvátalen teorema adierazteko, lehenik eta behin grafo baten itxiera zer den definitu behar da.
'''Definizioa.''' G grafo bat n erpinekin emanda, G-ren itxiera grafo bat da, G-ren erpin berak dituena, eta ertz guztiak {u, v} forman gehitzean agertzen da, alboko ez diren eta (v) gradua + (u) gradua ≥ n betetzen duten u eta v erpin pare guztietarako.
'''Teorema.'''{{Teorema|Grafo bat hamiltondarra da baldin eta soilik baldin bere kalusula hamiltondarra den.<ref> J. A. Bondy y V. Chvátal, ''A method in graph theory''. Discrete Math. 15 (1976) 111-135.</ref>}}Bondy-Chvátalen teoremaren frogapen bat kontsulta daiteke [Theorem 7.20].
=== Ore eta Dirac-en teoremak ===
Grafo oso guztiak hamiltondarrak direnez, grafo oso bat ixten duten grafo guztiak hamiltondarrak dira. Honek grafo bat hamiltondarra izateko baldintza batzuk ondorioztatzea ahalbidetzen digu; bereziki Oreren Teorema eta Diracen Teorema agertzen dira.
'''Teorema.'''{{Teorema|G grafo konexua bada, sinplea eta n erpinekiko begiztarik gabea, n ≥ 3 duena, non maila (u) + gradua (v) ≥ n auzokide ez diren u eta v ertz pare guztietarako G hamiltondarra da.<ref>O. Ore, ''Note on Hamilton circuits''. Amer. Math. Monthly 67 (1960) 55.</ref>}}Oren teoremaren zuzeneko frogapen bat kontsulta daiteke [Theorem 6.2.5] erreferentzian.
'''Teorema'''{{Teorema|G grafo konexua bada, sinplea, begiztarik gabea, n erpinekoa eta (u) ≥ n/2 gradua u erpin guztietarako betetzen den, orduan G hamiltondarra da.<ref>G. A. Dirac, ''Some theorems on abstract graphs''. Proc. London Math. Soc, 2 (1952) 69-81</ref>}}'''Korolarioa.''' G grafo konektatua bada, sinplea eta n erpinekiko begiztarik gabea, n ≥ 3 duena, eta non maila (u) + gradua (v) ≥ n − 1 ondoan ez dauden erpin pare guztietarako, u, v, horrek bide hamiltoniarra duen.
'''Adibidea.''' Har dezagun grafo hau, "etxeko grafo" deitzen dena, argi eta garbi hamiltondarra dena:
[[Fitxategi:GrafoCasa1.png|erdian|thumb|185x185px|Etxe grafoa]]
* Ezin dugu ondorioztatu hamiltondarra dela Dirac-en teorema aplikatuz, 2 eta 2 < 5/2 graduko erpinak baitaude.
* Ezin dugu ondorioztatu hamiltondarra dela Oreren teorema aplikatuz, 2 eta 2 + 2 < 5 graduko bi erpin bikote baitaude elkarren ondoan ez daudenak.
* Etxeko grafoa ixteko, lehenik ertz gorriak eta ondoren urdinak gehitu behar dira. Beraz, grafoaren itxiera 5 erpineko grafo osoa da. Grafo osoa hamiltondarra da. Ondorioz, etxeko grafoa hamiltondarra dela ondoriozta daiteke, Bondy-Chvátal teorema aplikatuz.
[[Fitxategi:GrafoCasa2.png|erdian|thumb|Grafo etxearen itxiera]]
Oreren teoremaren ondorio bat honako emaitza hau da. Horren frogapena [Theorem 6.2.14]-n kontsulta daiteke.
'''Korolarioa.''' G grafo konektatua bada, sinplea eta n erpinekiko begiztarik gabea, n ≥ 3 duena, eta non maila (u) + gradua (v) ≥ n − 1 ondoan ez dauden erpin pare guztietarako, u, v, horrek bide hamiltondarra duen.
'''Adibidea.''' G grafo sinplea bada, begiztarik gabea eta n erpinekoa, non gradua (u) + gradua (v) ≥ n − 1 erpin pare guztietarako, u, v, orduan G ez da nahitaez hamiltondarra. Adibide askotan ikus daiteke hori; bereziki, hurrengoetan.
[[Fitxategi:EjemplosFinal.png|erdian|thumb|546x546px|Adibideak]]
== Digrafo hamiltondarrak ==
Grafo zuzenduetarako, aipa dezagun H. Meynielen emaitza bat, lotura estua duen digrafo bat hamiltoniarra izateko baldintza nahikoa ematen duena.
'''Teorema.'''{{Teorema|D, n erpinekin lotura estua duen grafo zuzendu bat bada, non maila (u) + gradua (v) ≥ 2n − 1 izango den u eta v ondoan ez dauden bikote ororentzat, D grafo zuzendua hamiltondarra izango da.<ref>H. Meyniel, Une condition sufisante d’existence d’un graphe orienté. J. Combinatorial Theory B 14 (1973), 137–147.</ref>}}
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
r8d6yc2te3j8aardmfggqti2uvw8xdq
Lankide:Enebas/Konbinaketazko optimizazioa
2
1213837
9993651
9970340
2024-12-08T16:33:38Z
47.63.83.44
zuzenketa batzuk
9993651
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Minimum_spanning_tree.svg|eskuinera|thumb|300x300px| [[Grafo lau|Grafo planar]] haztatu baten gutxieneko hedadura zuhaitza . Gutxieneko hedadura-zuhaitz bat aurkitzea konbinaziozko optimizazioak dakarren arazo arruntenetako bat da.]]
Konbinaketazko optimizazioa [[Optimizazio (matematika)|optimizazio matematikoko]] azpieremu bat da, objektu multzo finitu batetik abiatuta objektu optimo bat aurkitzean datzana, non emaitza egingarrien [[Multzo finitu|multzoa]] diskretua den edo multzo diskretu batera murriztu daitekeen.<ref>{{Harvsp|Schrijver|2003|p=1}}.</ref> Optimizazio konbinatorioko ohiko arazoetako batzuk dira [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren problema ("TSP")]], gutxieneko hedadura zuhaitzaren problema ("MST") eta [[Bizkar-zorroaren buruketa]]. Arazo horietako askotan, lehen aipatutakoetan adibidez, bilaketa sakona ezinezkoa litzateke, eta, beraz, algoritmo espezializatuetara jotzea beharrezkoa dugu, bilaketa-espazioaren zati handiak baztertuz edo hurbiltze-algoritmoak erabiliz.
Konbinaketazko optimizazioak zerikusia du [[Ikerkuntza eragilea|ikerkuntza eragilearekin]], [[Algoritmo|algoritmoen teoriarekin]] eta [[Konplexutasun konputazionalaren teoria|konplexutasun konputazionalaren]] teoriarekin. Hainbat arlotarako aplikazio garrantzitsuak ditu, besteak beste, [[Adimen artifizial|adimen artifizialean]], [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoan]], enkanteen teorian, [[Software ingeniaritza|software ingeniaritzan]], [[VLSI|VLSIn]], [[Matematika aplikatuak|matematika aplikatuan]] eta [[Informatika teoriko|konputazio zientzia teorikoetan]].
== Erabilerak ==
Konbinaketazko optimizazioaren oinarrizko aplikazioetako batzuk hauek dira:
* [[Logistika]]<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Sbihi|urtea=2007|izenburua=Combinatorial optimization and Green Logistics|orrialdeak=99–116|abizena2=Eglese|izena1=Abdelkader|izena2=Richard W.|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00644076/file/COGL_4or.pdf|kazeta=4OR|liburukia=5|alea=2|doi=10.1007/s10288-007-0047-3|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Hornidura-kateen optimizazioa<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Eskandarpour|urtea=2015|izenburua=Sustainable supply chain network design: An optimization-oriented review|orrialdeak=11–32|abizena2=Dejax|abizena3=Miemczyk|abizena4=Péton|izena1=Majid|izena2=Pierre|izena3=Joe|izena4=Olivier|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01154605/file/eskandarpour-et-al%20review%20R2.pdf|kazeta=Omega|liburukia=54|doi=10.1016/j.omega.2015.01.006|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Irrati eta helmugen arteko sare optimoa garatzea
* Tarifak jasotzeko taxi flota bateko ibilgailuen aukeraketa eta ibilbidea egitea
* Paketeak entregatzeko modu optimoa zehaztea
* Langileei lanpostuen esleipen optimoa egitea
* Ur banaketa sareen diseinua
* [[Lurraren zientziak|Lurraren zientziaren]] arazoak (adib. [[Urtegi|urtegien]] emariak)<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Hobé|urtea=2018|izenburua=Estimating fluid flow rates through fracture networks using combinatorial optimization|orrialdeak=85–97|abizena2=Vogler|abizena3=Seybold|abizena4=Ebigbo|abizena5=Settgast|abizena6=Saar|izena1=Alex|izena2=Daniel|izena3=Martin P.|izena4=Anozie|izena5=Randolph R.|izena6=Martin O.|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0309170818300666|kazeta=Advances in Water Resources|liburukia=122|bibcode=2018AdWR..122...85H|doi=10.1016/j.advwatres.2018.10.002|accessdate=2020-09-16}}</ref>
== Metodoak ==
[[Denbora plinomialeko algoritmoak|Denbora polinomialeko algoritmoen]] inguruko literatura asko dago optimizazio diskretuko mota berezi batzuetarako. Horren atal handi bat [[Programazio lineal|programazio linealaren]] teoriak batzen du. Esparru horrek estaltzen dituen konbinaketazko optimizazio-arazoen adibide batzuk dira [[bide laburrenak]] eta [[ibilbide laburreneko zuhaitzak]], fluxu-sareak, [[hedapen zuhaitzak|hedapen-zuhaitzak]], [[Parekatze (grafo teoria)|parekatzea]] eta arazo [[Matroid|matroideoak]] barne hartzen dituztenak.
* denbora polinomialean esku artean dugun arazoaren kasu berezi zehatz eta konpongarriak (adibidez [[:en:Fixed-parameter_tractable|fixed-parameter tractable]] problems).
* "Ausazko" kasuetan ondo dabiltzan algoritmoak (adib. [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren]] problemarako)
* hurbiltze-algoritmoak, denbora plinomialean exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* hurbilketa parametrizatuko algoritmoak, FPT denboran exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* Praktikan sortzen diren eta NP-osoko arazoetan portaera okerrenak erakusten ez dituzten mundu errealeko kasuak ebaztea(adib. mundu errealeko TSP instantziak, dozenaka mila nodo dituztenak<ref>{{Harvsp|Cook|2016}}.</ref>).
Optimizazio konbinatorioko problemak elementu diskretu multzo baten elementurik onenaren bilatzailetzat har daitezke; beraz, printzipioz, edozein [[bilaketa-algoritmo]] edo [[Algoritmo metaheuriktiko|algoritmo metaheuristiko]] erabil daiteke horiek ebazteko.Aplikagarriak diren planteamenduak honako hauek dira: [[adarkatu eta bornatu]] (algoritmo zehatza, edozein unetan geldi daitekeena heuristiko gisa erabiltzeko), [[adarkatu eta moztu]] (optimizazio lineala erabiltzen du mugak sortzeko), [[Programazio dinamiko|programazio dinamikoa]] (soluzio errekurtsiboaren eraikuntza, bilaketa-leiho mugatuarekin) eta [[tabu bilaketa]] (algoritmo trukatzaile grisa).Hala ere, bilaketa-algoritmo generikoek ez dute bermatzen soluzio optimo bat aurkitzea, ezta ere exekuzio azkar bat izatea (denbora polinomikoan). Optimizazio-problema diskretu batzuk NP-osoak izanik, hala nola saltzaile ibiltariaren problema, hori espero da P=NP frogatzen ez den bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Approximation-TSP|url=https://www.csd.uoc.gr/~hy583/papers/ch11.pdf|accessdate=2022-02-17}}</ref>
Konbinaketazko optimizazio problema bakoitzak [[erabaki problema]] bat du lotuta non <math>m_0</math>tamainako emaitza bideragarri bat existitzen den. Adibidez, <math>G</math> grafoa eta <math>u</math> eta <math>v</math> erpinak izanik, "<math>u</math> -tik <math>v</math> -rako bide bat topatzea erabilitako ertzak ahalik eta txikienak izanik" optimizazio arazo bat izango litzateke. Demagun problema honen erantzuna 4 dela. Dagokion erabaki problema ondokoa izango litzateke "ba al dago biderik <math>u</math> erpinetik <math>v</math> erpinera doana eta 10 ertz edo gutxiago erabiltzen dituena?". Problema honen emaitza 'bai' ala 'ez' soilik izan daiteke.
[[Hurbiltze-algoritmoak|Hurbiltze-algoritmoen]] eremua arazo zailetarako soluzio ia optimoak lortzen dituzten algoritmoetaz arduratzen da. Ohiko erabaki-bertsioa, orduan, arazoaren definizio desegokia da, irtenbide onargarriak baino ez baititu zehazten. Nahiz eta erabaki-problema egokiak sar ditzakegun, problema optimizazio-problema gisa definitzea litzateke egokiena.<ref name="Ausiello03">{{Erreferentzia|abizena=Ausiello|urtea=2003|izenburua=Complexity and Approximation|argitaletxea=Springer|izena1=Giorgio|edizioa=Corrected|isbn=978-3-540-65431-5}}</ref>
== NP optimizazio-problema ==
NP optimizazio-problema (NPO) bat konbinaketazko optimizazioko problema bat da, ondorengo baldintza gehigarriak dituena.<ref name="Hromkovic02">{{Erreferentzia|abizena=Hromkovic|urtea=2002|izenburua=Algorithmics for Hard Problems|argitaletxea=Springer|izena1=Juraj|bertsioa=Texts in Theoretical Computer Science|edizioa=2nd|isbn=978-3-540-44134-2}}</ref> Kontuan izan ondoren aipatzen diren polinomioak funtzioen ekarpenen tamainako funtzioak direla, ez sarrerako adibide multzo inplizitu batzuen tamainakoak.
* soluzio bideragarri guztien tamaina <math>y\in f(x)</math> emandako <math>x</math> instantziaren tamainari [[mugatuta]] dago,
* <math>\{\,x\,\mid\, x \in I \,\}</math> eta<math>\{\,(x,y)\, \mid\, y \in f(x) \,\}</math> lengoaiak [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] ezagutu daitezke eta
* <math>m</math> [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] [[Konputagarritasunaren teoria|konputagarria]] da
Honen ondorioz problema honi loturiko erabaki problema NP da. [[Informatika|Informatikan]], optimizazio arazo interesgarriek aurreko propietateak dituzte eta, beraz, NPO arazoak dira. Problema bati, gainera, P-optimizazio (PO) problema deritzo, denbora polinomioan soluzio optimoak aurkitzen dituen algoritmo bat existitzen bada. Erabaki bertsioak NP-osoak diren algoritmoak oso interesgarriak dira NPO arazo bati aurre egiterakoan. Kontuan izan gogortasun-erlazioak beti murrizketaren batekiko direla. Hurbilketa algoritmoen eta optimizazio konputazionaleko arazoen arteko loturaren ondorioz, gai honetarako nahiago dira hurbilketa nolabait mantentzen duten murrizketak [[Turing murrizketa|Turing]] eta [[Karp murrizketa|Karpen]] ohiko murrizketak baino.Murrizketa horren adibide bat L-ren murrizketa litzateke. Hori dela eta, erabaki bertsioa NP-complete izateak ez du behartzen optimizazio problema NPO-complete izatera.<ref name="Kann92">{{Erreferentzia|abizena=Kann|urtea=1992|izenburua=On the Approximability of NP-complete Optimization Problems|argitaletxea=Royal Institute of Technology, Sweden|izena1=Viggo|isbn=91-7170-082-X}}</ref>
Hurbilketaren arabera, NPO honako azpimota hauetan banatu daiteke:<ref name="Hromkovic02" />
* ''NPO(I)'': [[FPTAS]] (guztiz denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Bizkar-zorroaren buruketa]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(II)'': [[PTAS]] (denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Makespan]] programazio problema multzo honen barnean dago.
* ''NPO(III)'': minimizazio problemetarako gehienez kostu optimoa baino ''c'' aldiz kostu handiagoan emaitza lortzen duten eta maximizazio problemetarako gutxienez <math>1/c</math> kostuan emaitza lortzen duten denbora polinomikoko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. [[MAX-SAT]] eta [[Saltzaile ibiltariaren problema]] multzo honen barnean daude.
* ''NPO(IV)'': sarreraren tamainaren [[Logaritmo|logaritmoarekiko]] polinomiala den ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(III)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Set estaldura problema]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(V)'': n inguruko funtzioren batek mugatutako ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(IV)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Saltzaile ibiltariaren problema]] eta [[Clique probema|clique problema]] multzo honen barnean daude.
NPO problema bat ''polinomikoki mugatua'' izango da baldin eta edozein instantzia <math>x</math> izanik eta edozein soluziorentzat <math>y\in f(x)</math>, <math>
m(x, y)
</math> neurketa <math>x</math> tamainako funtzio polinomiko batengatik mugatuta badago. NPOPB klasea polinomikoki mugatuta dauden NPO problemekin osatuta dago.
==Problema espezifikoak==
[[Image:TSP Deutschland 3.png|thumb|200px|Bidaia ezin hobea Alemaniako 15 hiri handienetan zehar. Hiri bakoitza behin bakarrik bisitatzen duten 43.589.145.600<ref>Hiri bat hartu, eta oraindik hartu ez diren beste edozein hirira joan gaiteke. Zati bi egin ez duelako azola ibilbidearen norabidea: 14!/2 = 43,589,145,600.</ref> ibilbideen artean laburrena da.]]
* [[Esleipen problema]]
* [[Bin packing problem|Zakarrontziak paketatzeko arazoa.]]
* [[Itxiera problema]]
* [[Mugen beteera problema]]
* [[Stock mozketa arazoa]]
* [[Menderatzen duen setaren arazoa]]
* [[Integerren programazioa]]
* [[Job shop scheduling|Lan-denden programazioa.]]
* [[Bizkar-zorroaren buruketa|Bizkarzorroaren buruketa]]
* [[Minimum relevant variables in linear system|Sistema linealeko aldagai garrantzitsu minimoak]]
* [[Hedapen zuhaitz minimoa|Hedapen zuhaitz minimoaren problema]]
* [[Herizainen antolakuntza problema]]
* [[Izar eraztun problema]]
* [[Set estaldura problema]]
* [[Talentu antolakuntza]]
* [[Saltzaile ibiltariaren problema]]
* [[Ibilgailuen birrantolakuntza problema]]
* [[Ibilgailuen ibilbideen antolakuntza problema]]
* [[Weapon target assignment problem|Arma baten helburuen esleipen problema]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}<nowiki>
[[Kategoria:Informatika teorikoa]]
[[Kategoria:Konbinaziozko optimizazioa]]
[[Kategoria:Konputazioaren konplexutasun teoria]]</nowiki>
cvu1pidd6kfe7m9y11l3dy6lgwxbze7
9993653
9993651
2024-12-08T16:36:33Z
47.63.83.44
zuzenketa batzuk
9993653
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Minimum_spanning_tree.svg|eskuinera|thumb|300x300px| [[Grafo lau]] haztatu baten gutxieneko hedadura zuhaitza . Gutxieneko hedadura-zuhaitz bat aurkitzea konbinaziozko optimizazioak dakarren arazo arruntenetako bat da.]]
Konbinaketazko optimizazioa [[Optimizazio (matematika)|optimizazio matematikoko]] azpieremu bat da, objektu multzo finitu batetik abiatuta objektu optimo bat aurkitzean datzana, non emaitza egingarrien [[Multzo finitu|multzoa]] diskretua den edo multzo diskretu batera murriztu daitekeen.<ref>{{Harvsp|Schrijver|2003|p=1}}.</ref> Optimizazio konbinatorioko ohiko arazoetako batzuk dira [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren problema ("TSP")]], gutxieneko hedadura zuhaitzaren problema ("MST") eta [[Bizkar-zorroaren buruketa]]. Arazo horietako askotan, lehen aipatutakoetan adibidez, bilaketa sakona ezinezkoa litzateke, eta, beraz, algoritmo espezializatuetara jotzea beharrezkoa dugu, bilaketa-espazioaren zati handiak baztertuz edo hurbiltze-algoritmoak erabiliz.
Konbinaketazko optimizazioak zerikusia du [[Ikerkuntza eragilea|ikerkuntza eragilearekin]], [[Algoritmo|algoritmoen teoriarekin]] eta [[Konplexutasun konputazionalaren teoria|konplexutasun konputazionalaren]] teoriarekin. Hainbat arlotarako aplikazio garrantzitsuak ditu, besteak beste, [[Adimen artifizial|adimen artifizialean]], [[Ikasketa automatiko|ikasketa automatikoan]], enkanteen teorian, [[Software ingeniaritza|software ingeniaritzan]], [[VLSI|VLSIn]], [[Matematika aplikatuak|matematika aplikatuan]] eta [[Informatika teoriko|konputazio zientzia teorikoetan]].
== Erabilerak ==
Konbinaketazko optimizazioaren oinarrizko aplikazioetako batzuk hauek dira:
* [[Logistika]]<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Sbihi|urtea=2007|izenburua=Combinatorial optimization and Green Logistics|orrialdeak=99–116|abizena2=Eglese|izena1=Abdelkader|izena2=Richard W.|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00644076/file/COGL_4or.pdf|kazeta=4OR|liburukia=5|alea=2|doi=10.1007/s10288-007-0047-3|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Hornidura-kateen optimizazioa<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Eskandarpour|urtea=2015|izenburua=Sustainable supply chain network design: An optimization-oriented review|orrialdeak=11–32|abizena2=Dejax|abizena3=Miemczyk|abizena4=Péton|izena1=Majid|izena2=Pierre|izena3=Joe|izena4=Olivier|url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01154605/file/eskandarpour-et-al%20review%20R2.pdf|kazeta=Omega|liburukia=54|doi=10.1016/j.omega.2015.01.006|accessdate=2019-12-26}}</ref>
* Irrati eta helmugen arteko sare optimoa garatzea
* Tarifak jasotzeko taxi flota bateko ibilgailuen aukeraketa eta ibilbidea egitea
* Paketeak entregatzeko modu optimoa zehaztea
* Langileei lanpostuen esleipen optimoa egitea
* Ur banaketa sareen diseinua
* [[Lurraren zientziak|Lurraren zientziaren]] arazoak (adib. [[Urtegi|urtegien]] emariak)<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Hobé|urtea=2018|izenburua=Estimating fluid flow rates through fracture networks using combinatorial optimization|orrialdeak=85–97|abizena2=Vogler|abizena3=Seybold|abizena4=Ebigbo|abizena5=Settgast|abizena6=Saar|izena1=Alex|izena2=Daniel|izena3=Martin P.|izena4=Anozie|izena5=Randolph R.|izena6=Martin O.|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0309170818300666|kazeta=Advances in Water Resources|liburukia=122|bibcode=2018AdWR..122...85H|doi=10.1016/j.advwatres.2018.10.002|accessdate=2020-09-16}}</ref>
== Metodoak ==
[[Denbora plinomialeko algoritmoak|Denbora polinomialeko algoritmoen]] inguruko literatura asko dago optimizazio diskretuko mota berezi batzuetarako. Horren atal handi bat [[Programazio lineal|programazio linealaren]] teoriak batzen du. Esparru horrek estaltzen dituen konbinaketazko optimizazio-arazoen adibide batzuk dira [[bide laburrenak]] eta [[ibilbide laburreneko zuhaitzak]], fluxu-sareak, [[hedapen zuhaitzak|hedapen-zuhaitzak]], [[Parekatze (grafo teoria)|parekatzea]] eta arazo [[Matroid|matroideoak]] barne hartzen dituztenak.
* denbora polinomialean esku artean dugun arazoaren kasu berezi zehatz eta konpongarriak (adibidez [[:en:Fixed-parameter_tractable|fixed-parameter tractable]] problems).
* "Ausazko" kasuetan ondo dabiltzan algoritmoak (adib. [[Saltzaile ibiltariaren problema|saltzaile ibiltariaren]] problemarako)
* hurbiltze-algoritmoak, denbora plinomialean exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* hurbilketa parametrizatuko algoritmoak, FPT denboran exekutatzen direnak eta optimotik hurbil dagoen emaitza bat lortzen dutenak
* Praktikan sortzen diren eta NP-osoko arazoetan portaera okerrenak erakusten ez dituzten mundu errealeko kasuak ebaztea(adib. mundu errealeko TSP instantziak, dozenaka mila nodo dituztenak<ref>{{Harvsp|Cook|2016}}.</ref>).
Optimizazio konbinatorioko problemak elementu diskretu multzo baten elementurik onenaren bilatzailetzat har daitezke; beraz, printzipioz, edozein [[bilaketa-algoritmo]] edo [[Algoritmo metaheuriktiko|algoritmo metaheuristiko]] erabil daiteke horiek ebazteko.Aplikagarriak diren planteamenduak honako hauek dira: [[adarkatu eta bornatu]] (algoritmo zehatza, edozein unetan geldi daitekeena heuristiko gisa erabiltzeko), [[adarkatu eta moztu]] (optimizazio lineala erabiltzen du mugak sortzeko), [[Programazio dinamiko|programazio dinamikoa]] (soluzio errekurtsiboaren eraikuntza, bilaketa-leiho mugatuarekin) eta [[tabu bilaketa]] (algoritmo trukatzaile grisa).Hala ere, bilaketa-algoritmo generikoek ez dute bermatzen soluzio optimo bat aurkitzea, ezta ere exekuzio azkar bat izatea (denbora polinomikoan). Optimizazio-problema diskretu batzuk NP-osoak izanik, hala nola saltzaile ibiltariaren problema, hori espero da P=NP frogatzen ez den bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Approximation-TSP|url=https://www.csd.uoc.gr/~hy583/papers/ch11.pdf|accessdate=2022-02-17}}</ref>
Konbinaketazko optimizazio problema bakoitzak [[erabaki problema]] bat du lotuta non <math>m_0</math>tamainako emaitza bideragarri bat existitzen den. Adibidez, <math>G</math> grafoa eta <math>u</math> eta <math>v</math> erpinak izanik, "<math>u</math> -tik <math>v</math> -rako bide bat topatzea erabilitako ertzak ahalik eta txikienak izanik" optimizazio arazo bat izango litzateke. Demagun problema honen erantzuna 4 dela. Dagokion erabaki problema ondokoa izango litzateke "ba al dago biderik <math>u</math> erpinetik <math>v</math> erpinera doana eta 10 ertz edo gutxiago erabiltzen dituena?". Problema honen emaitza 'bai' ala 'ez' soilik izan daiteke.
[[Hurbiltze-algoritmoak|Hurbiltze-algoritmoen]] eremua arazo zailetarako soluzio ia optimoak lortzen dituzten algoritmoetaz arduratzen da. Ohiko erabaki-bertsioa, orduan, arazoaren definizio desegokia da, irtenbide onargarriak baino ez baititu zehazten. Nahiz eta erabaki-problema egokiak sar ditzakegun, problema optimizazio-problema gisa definitzea litzateke egokiena.<ref name="Ausiello03">{{Erreferentzia|abizena=Ausiello|urtea=2003|izenburua=Complexity and Approximation|argitaletxea=Springer|izena1=Giorgio|edizioa=Corrected|isbn=978-3-540-65431-5}}</ref>
== NP optimizazio-problema ==
NP optimizazio-problema (NPO) bat konbinaketazko optimizazioko problema bat da, ondorengo baldintza gehigarriak dituena.<ref name="Hromkovic02">{{Erreferentzia|abizena=Hromkovic|urtea=2002|izenburua=Algorithmics for Hard Problems|argitaletxea=Springer|izena1=Juraj|bertsioa=Texts in Theoretical Computer Science|edizioa=2nd|isbn=978-3-540-44134-2}}</ref> Kontuan izan ondoren aipatzen diren polinomioak funtzioen ekarpenen tamainako funtzioak direla, ez sarrerako adibide multzo inplizitu batzuen tamainakoak.
* soluzio bideragarri guztien tamaina <math>y\in f(x)</math> emandako <math>x</math> instantziaren tamainari [[mugatuta]] dago,
* <math>\{\,x\,\mid\, x \in I \,\}</math> eta<math>\{\,(x,y)\, \mid\, y \in f(x) \,\}</math> lengoaiak [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] ezagutu daitezke eta
* <math>m</math> [[Denbora polinomikoa|denbora polinomikoan]] [[Konputagarritasunaren teoria|konputagarria]] da
Honen ondorioz problema honi loturiko erabaki problema NP da. [[Informatika|Informatikan]], optimizazio arazo interesgarriek aurreko propietateak dituzte eta, beraz, NPO arazoak dira. Problema bati, gainera, P-optimizazio (PO) problema deritzo, denbora polinomioan soluzio optimoak aurkitzen dituen algoritmo bat existitzen bada. Erabaki bertsioak NP-osoak diren algoritmoak oso interesgarriak dira NPO arazo bati aurre egiterakoan. Kontuan izan gogortasun-erlazioak beti murrizketaren batekiko direla. Hurbilketa algoritmoen eta optimizazio konputazionaleko arazoen arteko loturaren ondorioz, gai honetarako nahiago dira hurbilketa nolabait mantentzen duten murrizketak [[Turing murrizketa|Turing]] eta [[Karp murrizketa|Karpen]] ohiko murrizketak baino.Murrizketa horren adibide bat L-ren murrizketa litzateke. Hori dela eta, erabaki bertsioa NP-complete izateak ez du behartzen optimizazio problema NPO-complete izatera.<ref name="Kann92">{{Erreferentzia|abizena=Kann|urtea=1992|izenburua=On the Approximability of NP-complete Optimization Problems|argitaletxea=Royal Institute of Technology, Sweden|izena1=Viggo|isbn=91-7170-082-X}}</ref>
Hurbilketaren arabera, NPO honako azpimota hauetan banatu daiteke:<ref name="Hromkovic02" />
* ''NPO(I)'': [[FPTAS]] (guztiz denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Bizkar-zorroaren buruketa]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(II)'': [[PTAS]] (denbora polinomikoko hurbilketa eskema) multzoaren baliokidea da. [[Makespan]] programazio problema multzo honen barnean dago.
* ''NPO(III)'': minimizazio problemetarako gehienez kostu optimoa baino ''c'' aldiz kostu handiagoan emaitza lortzen duten eta maximizazio problemetarako gutxienez <math>1/c</math> kostuan emaitza lortzen duten denbora polinomikoko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. [[MAX-SAT]] eta [[Saltzaile ibiltariaren problema]] multzo honen barnean daude.
* ''NPO(IV)'': sarreraren tamainaren [[Logaritmo|logaritmoarekiko]] polinomiala den ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(III)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Set estaldura problema]] multzo honen barnean dago.
* ''NPO(V)'': n inguruko funtzioren batek mugatutako ratio batean soluzio optimora hurbiltzen den denbora polinomialeko algoritmoak dituzten NPO problemen azpimultzoa. NPO(IV)-problemak klase honetatik kanpo daude [[P vs NP problema|P=NP]] egia ez bada. [[Saltzaile ibiltariaren problema]] eta [[Clique probema|clique problema]] multzo honen barnean daude.
NPO problema bat ''polinomikoki mugatua'' izango da baldin eta edozein instantzia <math>x</math> izanik eta edozein soluziorentzat <math>y\in f(x)</math>, <math>
m(x, y)
</math> neurketa <math>x</math> tamainako funtzio polinomiko batengatik mugatuta badago. NPOPB klasea polinomikoki mugatuta dauden NPO problemekin osatuta dago.
==Problema espezifikoak==
[[Image:TSP Deutschland 3.png|thumb|200px|Bidaia ezin hobea Alemaniako 15 hiri handienetan zehar. Hiri bakoitza behin bakarrik bisitatzen duten 43.589.145.600<ref>Hiri bat hartu, eta oraindik hartu ez diren beste edozein hirira joan gaiteke. Zati bi egin ez duelako azola ibilbidearen norabidea: 14!/2 = 43,589,145,600.</ref> ibilbideen artean laburrena da.]]
* [[Esleipen problema]]
* [[Bin packing problem|Zakarrontziak paketatzeko arazoa.]]
* [[Itxiera problema]]
* [[Mugen beteera problema]]
* [[Stock mozketa arazoa]]
* [[Menderatzen duen setaren arazoa]]
* [[Integerren programazioa]]
* [[Job shop scheduling|Lan-denden programazioa.]]
* [[Bizkar-zorroaren buruketa|Bizkarzorroaren buruketa]]
* [[Minimum relevant variables in linear system|Sistema linealeko aldagai garrantzitsu minimoak]]
* [[Hedapen zuhaitz minimoa|Hedapen zuhaitz minimoaren problema]]
* [[Herizainen antolakuntza problema]]
* [[Izar eraztun problema]]
* [[Set estaldura problema]]
* [[Talentu antolakuntza]]
* [[Saltzaile ibiltariaren problema]]
* [[Ibilgailuen birrantolakuntza problema]]
* [[Ibilgailuen ibilbideen antolakuntza problema]]
* [[Weapon target assignment problem|Arma baten helburuen esleipen problema]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}<nowiki>
[[Kategoria:Informatika teorikoa]]
[[Kategoria:Konbinaziozko optimizazioa]]
[[Kategoria:Konputazioaren konplexutasun teoria]]</nowiki>
q4myn612gn8zz7508jsx6w8jvqlmyub
Errekaldeberriko Familien Elkartea
0
1214588
9993645
9975571
2024-12-08T16:24:56Z
Rubenazkona
168035
Borrokaren analisia gehitu dut.
9993645
wikitext
text/x-wiki
{{Erakunde infotaula|izena=Errekaldeberriko Familien Elkartea|mota=Auzo borroka, protesta, mugimendu soziala|herrialdea=Euskal Herria|sorrera=1966ko urrian|sorlekua=Errekaldeberri, Bilbo|zuzendaria=Javier del Vigo (1978-1981)}}
'''Errekaldeberriko Familien Elkartea''' 1960ko hamarkadan [[Bilbo|Bilboko]] [[Errekaldeberri]] auzoko biztanleak sortutako [[Gizarte-mugimendu|auzo-mugimendua]] da. 1966ko urriaren 25ean auzoko 18 bizilagun bildu ziren Familien Elkarte bat legeztatzeko idazkia eginez. [[Euskadiko Elkarteen Erregistroa|Euskadiko Elkarteen Erregistroaren]] arabera 1966ko azaroaren 28an inskribatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Registros administrativos|argitaletxea=Iberoamericana Vervuert|orrialdeak=115–117|data=2024-12-31|url=http://dx.doi.org/10.31819/9783968695624-029|aldizkaria=Demografía de las lenguas|isbn=978-3-96869-562-4|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Bere lehenengo egoitza soziala auzoko Dominiken Komentuan izan zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. RECALDEBERRI. Historia y conflicto|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-historia-y-conflicto/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Elkartearen sorrera borroka sozialen eta auzo-antolakuntzaren testuinguruan kokatzen da, [[protesta]] eta [[Ekintza zuzen|ekintza zuzenaren]] bitartez auzo eta bizi-baldintza duinak lortzeko helburua jarraituz. [[Javier del Vigo]] izan zen elkartearen zuzendaria 1978-1981 bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Barrios y Memoria Democrática - Javier Del Vigo|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-barrios-y-memoria-democratica-javier-del-vigo/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
== Testuingurua ==
=== Hirigintza Errekalden ===
XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hasiera bitartean, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] bultzatutako [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoaren]] eraginez Bilboko [[hirigintza]] bultzatu zenetik, langileak eta haien familiak [[Errekalde (Bilbo)|Errekalde]] bezalako hiriko inguru periferikoetan finkatu ziren. Urte haietan, 1927ko [[Bilboko Udal Memorandum|Bilboko Udal Memorandumaren]] arabera, [[Iturrigorri]] edo [[Larraskitu]] auzoak "landa-auzotzat" hartzen ziren<ref name=":0" />. Horrekin batera, [[Udal Estatistikako Boletin|Udal Estatistikako Boletinen]] arabera, obra berriko lizentziak areagotu egin ziren 1925 eta 1941 bitartean, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibileko]] urteak kenduta.
1943an, administrazio [[Frankismo|frankistak]] ''Hiri Antolamenduko Plan Orokorra'' onartu zuen. Plan horren baitan, hurrengo hamarkadetako Errekaldeko hirigintzaren bilakaerak, "kontrolik gabeko garapena eskasa eta [[Espekulazio (ekonomia)|espekulatiboa]]" jasan zuen<ref name=":0" />. Horren ondorioz, arazo larriak sortu ziren garraioan, ur-bilketa sisteman ([[Estolda|estolderian]]) eta zenbait eremutako sarbideetan.
Planifikatu gabeko hirigintzak eraginda, auzoko familiak bizi-baldintza egoera penagarrietan zeuden. Momentuko argazkiak islatzen duten bezala, argiztapen falta zituzten kaleak [[Zabortegi|zarbortegiak]] bilakatu ziren eta garraio bideetan errepide-zuloak aurkitzen ziren.
Errekaldeberriko kaleak konpontzeko prozesua hasi zen. Nahiz eta 1965 eta 1972. urteen bitartean Errekaldeberriko Familien Elkarteak hainbat bilera izan udalarekin, ez ziren akordioetera iritsi eta elkarteak egindako eskakizunak ez ziren bete, udalak eskakizun horiei jarritako oztopo ekonomiko eta administratiboen ondorioz, izan ere, udalak bizilagunei obra horiek ordaintzeko eskatu zien, 17 milioi [[Espainiar pezeta|peseten]] ordainketa suposatzen zutenak.
Egoera horreta, bizitzeko egokiak ez ziren kale eta etxekeak ez ezik, [[Txabolismo|txabolismoa]] orokortu zen Errekaldeko auzoetan zehar. Horietako egitura sendorik ez zituzten etxeak mendi-magaletan eraikiak ziren, horrek zekarren erortze arriskuarekin. Azpiegitura falta islatzen duen beste arazo larri bat [[Uholde|uholdeak]] izan ziren. Urte haietan Errekaldeberriko Familien Elkarteak eskakizun ugari bidali zituen, udalari zein gainerako administrazio publikoei, adibidez, gune berdeak sortzea edota umeak eskolarako bidean izan behar zuten segurtasuna bermatzea<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. Barro y promesas, barrio de Rekaldeberri.|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-barro-y-promesas-barrio-de-rekaldeberri-gaizka-fernandez-soldevilla/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
=== Garraio egoera eta trafiko arazoak ===
Garraioaren alorrean auzoak bizi zuen egoera degradatua kritikatu zuen Errekaldeberriko Familien Elkarteak. 1966an Errekaldeberriko auzo-mugimenduak gutun bat idatzi zion administrazio eskudunei, zirkulazioari dagokionez auzokideak bizi zituzten arazoak azaltzeko eta konponbideak proposatuz<ref name=":1" />. Arazoen artean aipagarria dira hauek: [[Zirkulazio-argi|semafororik]] ez egotea, abiadura maximoko edo ardurazko seinalerik ez egotea, haurrak ikastetxeetatik ez ateratzeko guardien falta eta beharra, eta oinezkoentzako behar bezala seinaleztatutako pasabiderik ez egotea.
1969ko abuztuaren 12an [[Bilboko Udala|Bilboko Udalak]] emandako erantzunak haserrea piztu zuen auzoan. Udaletxearen arabera, semaforoak ez ziren beharrezkoak auzoan baldin eta 5 edo 6 [[Trafiko-istripu|trafiko-instripu]] gertatzen ez baziren, gainera, sortutako kalteak 70.000 pezeta gainditu behar zituztelarik. Pasabide seguruen kasuan, ez ziren beharrezkoak jotzen 200 metrora semafororik egotekotan edo orduko 150 pertsona igarotzearen kasuan. Auzoko egoera hain zen txarra, ezen hainbat pertsona hil zirela autobusak edo bestelako garraioak harrapatuta; hildako gehienak adingabeak ziren<ref name=":2" />.
=== Auzoko borrokak ===
==== Eskolen aldeko borroka ====
60ko hamarkadaren hasieratik, Errekaldeberriko herritarrak antolatzen hasi ziren hezkuntza zentroen falta salatuz eta auzorako eskola eraiketa eskatuz. Hezkuntzarako eskubidea aldarrikatzen zuten eta uko egiten zioten ia ordubetez hirian desplazatu behar izateari eskubide hori gauzatzeko.
1962ko urtarrilean, auzotarren batzorde batek estatistika batzuk egin zituen, eta horien arabera, eskola-adinean zeuden haurren %26k "ez zuten inolako irakaspenik jasotzen"; gainera, "eskola-adinean zeuden haurren kopurua 4568koa" litzateke<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Recaldeberri. El libro negro de Recaldeberri|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-recaldeberri-el-libro-negro-de-recaldeberri/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Urte bereko urtarrilean eta otsailean, auzokideak [[Gobernadore zibil|Gobernadore Zibilarekin]], alkatearekin eta Madrilgo Lehen Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiarekin harremanetan jarri ziren. Hurrengo hilabeteetan, ikastetxeetarako joan-etorriak errazteko eta auzoan eskola bat eraikitzeko beharrari buruzko [[Negoziazio|negoziazioak]] jarraitu zuten. 1962ko azaroaren 10ean alkateordeak jakinarazi zien "eskola-eraikuntzak eta haien finantzaketa Aurrekontu Berezi baten barruan sartuko zirela, onartzeko zain" zeudenak momentu horretan<ref name=":1" />. Promesa horiek ez ziren inoiz bete.
Lau urte geroago, administrazioen inakzioa ikusita, auzoa berriro martxan jarri zen. 1966ko urtarrilean, estatistika berriak egin zituzten, ez bakarrik eskola-adinean zeuden haurrei buruz (2850 haur ez ziren inongo eskolatara joaten), baita eskoletara joaten ziren ikastetxeen baldintza materialei buruz ere. Baldintza horien artean zeuden osasun-baldintza eta ikasketa-material eskasak, berogailurik eza, aisialdirako leku eskasak; aipatzen da ganera, [[Uretamendi|Uretamendiko]] zentroan "garbiketa neskatoek egiten" dutela<ref name=":1" />.
Hurrengo urteetan negoziatzen jarraitu zuten, jarduteko borondaterik ez zuten administrazioen aurrean. Estatistika berriak egin ziren 1967ko uztailean, 1969ko martxoan (eskolatu gabeko haurrak 2129 ziren) eta 1971ko maiatzean. 1971ko maiatzean bertan, hainbat elkartetako ordezkariak Etxebizitzako Ministroarekin bildu ziren Bilbon. Urte bereko irailean "Eskola-eraikuntzen larrialdi-plana" aurkeztu zen, eta urrian eraikuntza-baimenak eman ziren<ref name=":1" />.
Auzo-borroka horren emaitza [[Larraskitu]], [[Uretamendi]], [[Artatzu Goikoa]], Elejabarri, La Campa eta [[Iturrigorri|Iturrigorri-Peñascal]] eskolen eraikuntza izan zen.
===== Borrokaren analisia =====
Mugimenduaren arrakasta ez dago ekintzaile indibidualen gaitasunean oinarrituta, baizik eta ekintzaile indibidual askoren elkartasun hautemangarrian. Elkartasun horren antolaketarako sare informal eta antolakunde formalen arteko antolakunde hibridoak ematen dira: batetik, hiritarrak subjektu politiko bezala inplikatzen dira, borondatea, kontzientzia eta behar materialak direla medio eta, bestetik, Errekaldeberriko Familien Elkartea bezalako antolakundeak ere batzen dira, ez soilik batasuna adieraziz, baita estrategien gauzapenerako koordinazioa emanez.
Egoera horretan, mobilizazioak paraleloki jarduten duten bi ikuspegi ditu. Lehenengokoa kanpo testuingurua litzateke, hau da, auzoak jasatzen dituen eta ezbidezkoak diren ezgaitasun materialak eta zerbitzuen beharra. Bigarrena hiritarra eta auzokidea izatearen barne esanahia da, bestela esanda, nahiz eta errealitate materialak eraldatzea bilatzen duten, parte hartzaileak mugimenduaren baitako batasuna, atxikimendua eta kohesioa bilatzen dute.
Horrela, administrazio publikoaren esparruaren eta bereziki udalaren jarduera nahimen eza salatzen da, aurkaritza diskurtso baten eraikuntzarekin batera. Jarraiki, eragile sozialek haien akzioen eraginkortasunaren eta gizartearen babesaren (legitimitatearen) arteko oreka bilatzen dute, horretarako, haien erradikaltasun maila ekintza zuzen baketsuetara mugatzen da (estatistikak auzoan bertan egitera, esaterako).
Antolakundeak izaera politikoa du, izan ere, aipatutako kanpo errealitatea eraldatzea du helburu; baina, aldi berean, kulturala izango da ere, nolabait, mugimenduaren baitako elkartasuna edo solidaritatea aldarrikatuko dira. Barne logikari dagokionez, konbentzimendua eta atxikipenaren kopurua dira nagusi, batik bat, elkartasuna are eta handiagoa lortzeak legitimitate elementua bilakatu baitzen.
== Erreferentziak ==
9qrdqmzhlkpop8wgaq9bb4zsocg4pwv
9993650
9993645
2024-12-08T16:32:28Z
Rubenazkona
168035
Iturriak gehitu ditut.
9993650
wikitext
text/x-wiki
{{Erakunde infotaula|izena=Errekaldeberriko Familien Elkartea|mota=Auzo borroka, protesta, mugimendu soziala|herrialdea=Euskal Herria|sorrera=1966ko urrian|sorlekua=Errekaldeberri, Bilbo|zuzendaria=Javier del Vigo (1978-1981)}}
'''Errekaldeberriko Familien Elkartea''' 1960ko hamarkadan [[Bilbo|Bilboko]] [[Errekaldeberri]] auzoko biztanleak sortutako [[Gizarte-mugimendu|auzo-mugimendua]] da. 1966ko urriaren 25ean auzoko 18 bizilagun bildu ziren Familien Elkarte bat legeztatzeko idazkia eginez. [[Euskadiko Elkarteen Erregistroa|Euskadiko Elkarteen Erregistroaren]] arabera 1966ko azaroaren 28an inskribatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Registros administrativos|argitaletxea=Iberoamericana Vervuert|orrialdeak=115–117|data=2024-12-31|url=http://dx.doi.org/10.31819/9783968695624-029|aldizkaria=Demografía de las lenguas|isbn=978-3-96869-562-4|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Bere lehenengo egoitza soziala auzoko Dominiken Komentuan izan zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. RECALDEBERRI. Historia y conflicto|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-historia-y-conflicto/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Elkartearen sorrera borroka sozialen eta auzo-antolakuntzaren testuinguruan kokatzen da, [[protesta]] eta [[Ekintza zuzen|ekintza zuzenaren]] bitartez auzo eta bizi-baldintza duinak lortzeko helburua jarraituz. [[Javier del Vigo]] izan zen elkartearen zuzendaria 1978-1981 bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Barrios y Memoria Democrática - Javier Del Vigo|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-barrios-y-memoria-democratica-javier-del-vigo/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
== Testuingurua ==
=== Hirigintza Errekalden ===
XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hasiera bitartean, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] bultzatutako [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoaren]] eraginez Bilboko [[hirigintza]] bultzatu zenetik, langileak eta haien familiak [[Errekalde (Bilbo)|Errekalde]] bezalako hiriko inguru periferikoetan finkatu ziren. Urte haietan, 1927ko [[Bilboko Udal Memorandum|Bilboko Udal Memorandumaren]] arabera, [[Iturrigorri]] edo [[Larraskitu]] auzoak "landa-auzotzat" hartzen ziren<ref name=":0" />. Horrekin batera, [[Udal Estatistikako Boletin|Udal Estatistikako Boletinen]] arabera, obra berriko lizentziak areagotu egin ziren 1925 eta 1941 bitartean, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibileko]] urteak kenduta.
1943an, administrazio [[Frankismo|frankistak]] ''Hiri Antolamenduko Plan Orokorra'' onartu zuen. Plan horren baitan, hurrengo hamarkadetako Errekaldeko hirigintzaren bilakaerak, "kontrolik gabeko garapena eskasa eta [[Espekulazio (ekonomia)|espekulatiboa]]" jasan zuen<ref name=":0" />. Horren ondorioz, arazo larriak sortu ziren garraioan, ur-bilketa sisteman ([[Estolda|estolderian]]) eta zenbait eremutako sarbideetan.
Planifikatu gabeko hirigintzak eraginda, auzoko familiak bizi-baldintza egoera penagarrietan zeuden. Momentuko argazkiak islatzen duten bezala, argiztapen falta zituzten kaleak [[Zabortegi|zarbortegiak]] bilakatu ziren eta garraio bideetan errepide-zuloak aurkitzen ziren.
Errekaldeberriko kaleak konpontzeko prozesua hasi zen. Nahiz eta 1965 eta 1972. urteen bitartean Errekaldeberriko Familien Elkarteak hainbat bilera izan udalarekin, ez ziren akordioetera iritsi eta elkarteak egindako eskakizunak ez ziren bete, udalak eskakizun horiei jarritako oztopo ekonomiko eta administratiboen ondorioz, izan ere, udalak bizilagunei obra horiek ordaintzeko eskatu zien, 17 milioi [[Espainiar pezeta|peseten]] ordainketa suposatzen zutenak.
Egoera horreta, bizitzeko egokiak ez ziren kale eta etxekeak ez ezik, [[Txabolismo|txabolismoa]] orokortu zen Errekaldeko auzoetan zehar. Horietako egitura sendorik ez zituzten etxeak mendi-magaletan eraikiak ziren, horrek zekarren erortze arriskuarekin. Azpiegitura falta islatzen duen beste arazo larri bat [[Uholde|uholdeak]] izan ziren. Urte haietan Errekaldeberriko Familien Elkarteak eskakizun ugari bidali zituen, udalari zein gainerako administrazio publikoei, adibidez, gune berdeak sortzea edota umeak eskolarako bidean izan behar zuten segurtasuna bermatzea<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. Barro y promesas, barrio de Rekaldeberri.|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-barro-y-promesas-barrio-de-rekaldeberri-gaizka-fernandez-soldevilla/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
=== Garraio egoera eta trafiko arazoak ===
Garraioaren alorrean auzoak bizi zuen egoera degradatua kritikatu zuen Errekaldeberriko Familien Elkarteak. 1966an Errekaldeberriko auzo-mugimenduak gutun bat idatzi zion administrazio eskudunei, zirkulazioari dagokionez auzokideak bizi zituzten arazoak azaltzeko eta konponbideak proposatuz<ref name=":1" />. Arazoen artean aipagarria dira hauek: [[Zirkulazio-argi|semafororik]] ez egotea, abiadura maximoko edo ardurazko seinalerik ez egotea, haurrak ikastetxeetatik ez ateratzeko guardien falta eta beharra, eta oinezkoentzako behar bezala seinaleztatutako pasabiderik ez egotea.
1969ko abuztuaren 12an [[Bilboko Udala|Bilboko Udalak]] emandako erantzunak haserrea piztu zuen auzoan. Udaletxearen arabera, semaforoak ez ziren beharrezkoak auzoan baldin eta 5 edo 6 [[Trafiko-istripu|trafiko-instripu]] gertatzen ez baziren, gainera, sortutako kalteak 70.000 pezeta gainditu behar zituztelarik. Pasabide seguruen kasuan, ez ziren beharrezkoak jotzen 200 metrora semafororik egotekotan edo orduko 150 pertsona igarotzearen kasuan. Auzoko egoera hain zen txarra, ezen hainbat pertsona hil zirela autobusak edo bestelako garraioak harrapatuta; hildako gehienak adingabeak ziren<ref name=":2" />.
=== Auzoko borrokak ===
==== Eskolen aldeko borroka ====
60ko hamarkadaren hasieratik, Errekaldeberriko herritarrak antolatzen hasi ziren hezkuntza zentroen falta salatuz eta auzorako eskola eraiketa eskatuz. Hezkuntzarako eskubidea aldarrikatzen zuten eta uko egiten zioten ia ordubetez hirian desplazatu behar izateari eskubide hori gauzatzeko.
1962ko urtarrilean, auzotarren batzorde batek estatistika batzuk egin zituen, eta horien arabera, eskola-adinean zeuden haurren %26k "ez zuten inolako irakaspenik jasotzen"; gainera, "eskola-adinean zeuden haurren kopurua 4568koa" litzateke<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Recaldeberri. El libro negro de Recaldeberri|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-recaldeberri-el-libro-negro-de-recaldeberri/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Urte bereko urtarrilean eta otsailean, auzokideak [[Gobernadore zibil|Gobernadore Zibilarekin]], alkatearekin eta Madrilgo Lehen Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiarekin harremanetan jarri ziren. Hurrengo hilabeteetan, ikastetxeetarako joan-etorriak errazteko eta auzoan eskola bat eraikitzeko beharrari buruzko [[Negoziazio|negoziazioak]] jarraitu zuten. 1962ko azaroaren 10ean alkateordeak jakinarazi zien "eskola-eraikuntzak eta haien finantzaketa Aurrekontu Berezi baten barruan sartuko zirela, onartzeko zain" zeudenak momentu horretan<ref name=":1" />. Promesa horiek ez ziren inoiz bete.
Lau urte geroago, administrazioen inakzioa ikusita, auzoa berriro martxan jarri zen. 1966ko urtarrilean, estatistika berriak egin zituzten, ez bakarrik eskola-adinean zeuden haurrei buruz (2850 haur ez ziren inongo eskolatara joaten), baita eskoletara joaten ziren ikastetxeen baldintza materialei buruz ere. Baldintza horien artean zeuden osasun-baldintza eta ikasketa-material eskasak, berogailurik eza, aisialdirako leku eskasak; aipatzen da ganera, [[Uretamendi|Uretamendiko]] zentroan "garbiketa neskatoek egiten" dutela<ref name=":1" />.
Hurrengo urteetan negoziatzen jarraitu zuten, jarduteko borondaterik ez zuten administrazioen aurrean. Estatistika berriak egin ziren 1967ko uztailean, 1969ko martxoan (eskolatu gabeko haurrak 2129 ziren) eta 1971ko maiatzean. 1971ko maiatzean bertan, hainbat elkartetako ordezkariak Etxebizitzako Ministroarekin bildu ziren Bilbon. Urte bereko irailean "Eskola-eraikuntzen larrialdi-plana" aurkeztu zen, eta urrian eraikuntza-baimenak eman ziren<ref name=":1" />.
Auzo-borroka horren emaitza [[Larraskitu]], [[Uretamendi]], [[Artatzu Goikoa]], Elejabarri, La Campa eta [[Iturrigorri|Iturrigorri-Peñascal]] eskolen eraikuntza izan zen.
===== Borrokaren analisia =====
Mugimenduaren arrakasta ez dago ekintzaile indibidualen gaitasunean oinarrituta, baizik eta ekintzaile indibidual askoren elkartasun hautemangarrian. Elkartasun horren antolaketarako sare informal eta antolakunde formalen arteko antolakunde hibridoak ematen dira: batetik, hiritarrak subjektu politiko bezala inplikatzen dira, borondatea, kontzientzia eta behar materialak direla medio eta, bestetik, Errekaldeberriko Familien Elkartea bezalako antolakundeak ere batzen dira, ez soilik batasuna adieraziz, baita estrategien gauzapenerako koordinazioa emanez<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. La Trama de un barrio|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-la-trama-de-un-barrio/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Egoera horretan, mobilizazioak paraleloki jarduten duten bi ikuspegi ditu. Lehenengokoa kanpo testuingurua litzateke, hau da, auzoak jasatzen dituen eta ezbidezkoak diren ezgaitasun materialak eta zerbitzuen beharra. Bigarrena hiritarra eta auzokidea izatearen barne esanahia da, bestela esanda, nahiz eta errealitate materialak eraldatzea bilatzen duten, parte hartzaileak mugimenduaren baitako batasuna, atxikimendua eta kohesioa bilatzen dute<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Gazteleku. Desarrolllo comunitario en el barrio de Rekalde|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-gazteleku-desarrolllo-comunitario-en-el-barrio-de-rekalde/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Horrela, administrazio publikoaren esparruaren eta bereziki udalaren jarduera nahimen eza salatzen da, aurkaritza diskurtso baten eraikuntzarekin batera<ref name=":3" />. Jarraiki, eragile sozialek haien akzioen eraginkortasunaren eta gizartearen babesaren (legitimitatearen) arteko oreka bilatzen dute, horretarako, haien erradikaltasun maila ekintza zuzen baketsuetara mugatzen da (estatistikak auzoan bertan egitera, esaterako).
Antolakundeak izaera politikoa du, izan ere, aipatutako kanpo errealitatea eraldatzea du helburu; baina, aldi berean, kulturala izango da ere, nolabait, mugimenduaren baitako elkartasuna edo solidaritatea aldarrikatuko dira<ref name=":4" />. Barne logikari dagokionez, konbentzimendua eta atxikipenaren kopurua dira nagusi, batik bat, elkartasuna are eta handiagoa lortzeak legitimitate elementua bilakatu baitzen.
== Erreferentziak ==
55pa96iop4pzwx0ia40vlqltw9ydm58
9993652
9993650
2024-12-08T16:33:58Z
Rubenazkona
168035
9993652
wikitext
text/x-wiki
{{Erakunde infotaula|izena=Errekaldeberriko Familien Elkartea|mota=Auzo borroka, protesta, mugimendu soziala|herrialdea=Euskal Herria|sorrera=1966ko urrian|sorlekua=Errekaldeberri, Bilbo|zuzendaria=Javier del Vigo (1978-1981)}}
'''Errekaldeberriko Familien Elkartea''' 1960ko hamarkadan [[Bilbo|Bilboko]] [[Errekaldeberri]] auzoko biztanleak sortutako [[Gizarte-mugimendu|auzo-mugimendua]] da. 1966ko urriaren 25ean auzoko 18 bizilagun bildu ziren Familien Elkarte bat legeztatzeko idazkia eginez. [[Euskadiko Elkarteen Erregistroa|Euskadiko Elkarteen Erregistroaren]] arabera 1966ko azaroaren 28an inskribatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Registros administrativos|argitaletxea=Iberoamericana Vervuert|orrialdeak=115–117|data=2024-12-31|url=http://dx.doi.org/10.31819/9783968695624-029|aldizkaria=Demografía de las lenguas|isbn=978-3-96869-562-4|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Bere lehenengo egoitza soziala auzoko Dominiken Komentuan izan zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. RECALDEBERRI. Historia y conflicto|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-historia-y-conflicto/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Elkartearen sorrera borroka sozialen eta auzo-antolakuntzaren testuinguruan kokatzen da, [[protesta]] eta [[Ekintza zuzen|ekintza zuzenaren]] bitartez auzo eta bizi-baldintza duinak lortzeko helburua jarraituz. [[Javier del Vigo]] izan zen elkartearen zuzendaria 1978-1981 bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Barrios y Memoria Democrática - Javier Del Vigo|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-barrios-y-memoria-democratica-javier-del-vigo/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
== Testuingurua ==
=== Hirigintza Errekalden ===
XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hasiera bitartean, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] bultzatutako [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoaren]] eraginez Bilboko [[hirigintza]] bultzatu zenetik, langileak eta haien familiak [[Errekalde (Bilbo)|Errekalde]] bezalako hiriko inguru periferikoetan finkatu ziren. Urte haietan, 1927ko [[Bilboko Udal Memorandum|Bilboko Udal Memorandumaren]] arabera, [[Iturrigorri]] edo [[Larraskitu]] auzoak "landa-auzotzat" hartzen ziren<ref name=":0" />. Horrekin batera, [[Udal Estatistikako Boletin|Udal Estatistikako Boletinen]] arabera, obra berriko lizentziak areagotu egin ziren 1925 eta 1941 bitartean, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibileko]] urteak kenduta.
1943an, administrazio [[Frankismo|frankistak]] ''Hiri Antolamenduko Plan Orokorra'' onartu zuen. Plan horren baitan, hurrengo hamarkadetako Errekaldeko hirigintzaren bilakaerak, "kontrolik gabeko garapena eskasa eta [[Espekulazio (ekonomia)|espekulatiboa]]" jasan zuen<ref name=":0" />. Horren ondorioz, arazo larriak sortu ziren garraioan, ur-bilketa sisteman ([[Estolda|estolderian]]) eta zenbait eremutako sarbideetan.
Planifikatu gabeko hirigintzak eraginda, auzoko familiak bizi-baldintza egoera penagarrietan zeuden. Momentuko argazkiak islatzen duten bezala, argiztapen falta zituzten kaleak [[Zabortegi|zarbortegiak]] bilakatu ziren eta garraio bideetan errepide-zuloak aurkitzen ziren.
Errekaldeberriko kaleak konpontzeko prozesua hasi zen. Nahiz eta 1965 eta 1972. urteen bitartean Errekaldeberriko Familien Elkarteak hainbat bilera izan udalarekin, ez ziren akordioetera iritsi eta elkarteak egindako eskakizunak ez ziren bete, udalak eskakizun horiei jarritako oztopo ekonomiko eta administratiboen ondorioz, izan ere, udalak bizilagunei obra horiek ordaintzeko eskatu zien, 17 milioi [[Espainiar pezeta|peseten]] ordainketa suposatzen zutenak.
Egoera horreta, bizitzeko egokiak ez ziren kale eta etxekeak ez ezik, [[Txabolismo|txabolismoa]] orokortu zen Errekaldeko auzoetan zehar. Horietako egitura sendorik ez zituzten etxeak mendi-magaletan eraikiak ziren, horrek zekarren erortze arriskuarekin. Azpiegitura falta islatzen duen beste arazo larri bat [[Uholde|uholdeak]] izan ziren. Urte haietan Errekaldeberriko Familien Elkarteak eskakizun ugari bidali zituen, udalari zein gainerako administrazio publikoei, adibidez, gune berdeak sortzea edota umeak eskolarako bidean izan behar zuten segurtasuna bermatzea<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. Barro y promesas, barrio de Rekaldeberri.|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-barro-y-promesas-barrio-de-rekaldeberri-gaizka-fernandez-soldevilla/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
=== Garraio egoera eta trafiko arazoak ===
Garraioaren alorrean auzoak bizi zuen egoera degradatua kritikatu zuen Errekaldeberriko Familien Elkarteak. 1966an Errekaldeberriko auzo-mugimenduak gutun bat idatzi zion administrazio eskudunei, zirkulazioari dagokionez auzokideak bizi zituzten arazoak azaltzeko eta konponbideak proposatuz<ref name=":1" />. Arazoen artean aipagarria dira hauek: [[Zirkulazio-argi|semafororik]] ez egotea, abiadura maximoko edo ardurazko seinalerik ez egotea, haurrak ikastetxeetatik ez ateratzeko guardien falta eta beharra, eta oinezkoentzako behar bezala seinaleztatutako pasabiderik ez egotea.
1969ko abuztuaren 12an [[Bilboko Udala|Bilboko Udalak]] emandako erantzunak haserrea piztu zuen auzoan. Udaletxearen arabera, semaforoak ez ziren beharrezkoak auzoan baldin eta 5 edo 6 [[Trafiko-istripu|trafiko-instripu]] gertatzen ez baziren, gainera, sortutako kalteak 70.000 pezeta gainditu behar zituztelarik. Pasabide seguruen kasuan, ez ziren beharrezkoak jotzen 200 metrora semafororik egotekotan edo orduko 150 pertsona igarotzearen kasuan. Auzoko egoera hain zen txarra, ezen hainbat pertsona hil zirela autobusak edo bestelako garraioak harrapatuta; hildako gehienak adingabeak ziren<ref name=":2" />.
=== Auzoko borrokak ===
==== Eskolen aldeko borroka ====
60ko hamarkadaren hasieratik, Errekaldeberriko herritarrak antolatzen hasi ziren hezkuntza zentroen falta salatuz eta auzorako eskola eraiketa eskatuz. Hezkuntzarako eskubidea aldarrikatzen zuten eta uko egiten zioten ia ordubetez hirian desplazatu behar izateari eskubide hori gauzatzeko.
1962ko urtarrilean, auzotarren batzorde batek estatistika batzuk egin zituen, eta horien arabera, eskola-adinean zeuden haurren %26k "ez zuten inolako irakaspenik jasotzen"; gainera, "eskola-adinean zeuden haurren kopurua 4568koa" litzateke<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Recaldeberri. El libro negro de Recaldeberri|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-recaldeberri-el-libro-negro-de-recaldeberri/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Urte bereko urtarrilean eta otsailean, auzokideak [[Gobernadore zibil|Gobernadore Zibilarekin]], alkatearekin eta Madrilgo Lehen Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiarekin harremanetan jarri ziren. Hurrengo hilabeteetan, ikastetxeetarako joan-etorriak errazteko eta auzoan eskola bat eraikitzeko beharrari buruzko [[Negoziazio|negoziazioak]] jarraitu zuten. 1962ko azaroaren 10ean alkateordeak jakinarazi zien "eskola-eraikuntzak eta haien finantzaketa Aurrekontu Berezi baten barruan sartuko zirela, onartzeko zain" zeudenak momentu horretan<ref name=":1" />. Promesa horiek ez ziren inoiz bete.
Lau urte geroago, administrazioen inakzioa ikusita, auzoa berriro martxan jarri zen. 1966ko urtarrilean, estatistika berriak egin zituzten, ez bakarrik eskola-adinean zeuden haurrei buruz (2850 haur ez ziren inongo eskolatara joaten), baita eskoletara joaten ziren ikastetxeen baldintza materialei buruz ere. Baldintza horien artean zeuden osasun-baldintza eta ikasketa-material eskasak, berogailurik eza, aisialdirako leku eskasak; aipatzen da ganera, [[Uretamendi|Uretamendiko]] zentroan "garbiketa neskatoek egiten" dutela<ref name=":1" />.
Hurrengo urteetan negoziatzen jarraitu zuten, jarduteko borondaterik ez zuten administrazioen aurrean. Estatistika berriak egin ziren 1967ko uztailean, 1969ko martxoan (eskolatu gabeko haurrak 2129 ziren) eta 1971ko maiatzean. 1971ko maiatzean bertan, hainbat elkartetako ordezkariak Etxebizitzako Ministroarekin bildu ziren Bilbon. Urte bereko irailean "Eskola-eraikuntzen larrialdi-plana" aurkeztu zen, eta urrian eraikuntza-baimenak eman ziren<ref name=":1" />.
Auzo-borroka horren emaitza [[Larraskitu]], [[Uretamendi]], [[Artatzu Goikoa]], Elejabarri, La Campa eta [[Iturrigorri|Iturrigorri-Peñascal]] eskolen eraikuntza izan zen.
===== Borrokaren analisia =====
Mugimenduaren arrakasta ez dago ekintzaile indibidualen gaitasunean oinarrituta, baizik eta ekintzaile indibidual askoren elkartasun hautemangarrian. Elkartasun horren antolaketarako sare informal eta antolakunde formalen arteko antolakunde hibridoak ematen dira: batetik, hiritarrak subjektu politiko bezala inplikatzen dira, borondatea, kontzientzia eta behar materialak direla medio eta, bestetik, Errekaldeberriko Familien Elkartea bezalako antolakundeak ere batzen dira, ez soilik batasuna adieraziz, baita eskolen aldeko borroka bezalako akzioetan estrategien gauzapenerako koordinazioa emanez<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. La Trama de un barrio|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-la-trama-de-un-barrio/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Egoera horretan, mobilizazioak paraleloki jarduten duten bi ikuspegi ditu. Lehenengokoa kanpo testuingurua litzateke, hau da, auzoak jasatzen dituen eta ezbidezkoak diren ezgaitasun materialak eta zerbitzuen beharra. Bigarrena hiritarra eta auzokidea izatearen barne esanahia da, bestela esanda, nahiz eta errealitate materialak eraldatzea bilatzen duten, parte hartzaileak mugimenduaren baitako batasuna, atxikimendua eta kohesioa bilatzen dute<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Gazteleku. Desarrolllo comunitario en el barrio de Rekalde|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-gazteleku-desarrolllo-comunitario-en-el-barrio-de-rekalde/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Horrela, administrazio publikoaren esparruaren eta bereziki udalaren jarduera nahimen eza salatzen da, aurkaritza diskurtso baten eraikuntzarekin batera<ref name=":3" />. Jarraiki, eragile sozialek haien akzioen eraginkortasunaren eta gizartearen babesaren (legitimitatearen) arteko oreka bilatzen dute, horretarako, haien erradikaltasun maila ekintza zuzen baketsuetara mugatzen da (estatistikak auzoan bertan egitera, esaterako).
Antolakundeak izaera politikoa du, izan ere, aipatutako kanpo errealitatea eraldatzea du helburu; baina, aldi berean, kulturala izango da ere, nolabait, mugimenduaren baitako elkartasuna edo solidaritatea aldarrikatuko dira<ref name=":4" />. Barne logikari dagokionez, konbentzimendua eta atxikipenaren kopurua dira nagusi, batik bat, elkartasuna are eta handiagoa lortzeak legitimitate elementua bilakatu baitzen.
== Erreferentziak ==
tsgfcyqx5scsmi2fld22mtwt4a6qi6w
9993654
9993652
2024-12-08T16:36:53Z
Rubenazkona
168035
9993654
wikitext
text/x-wiki
{{Erakunde infotaula|izena=Errekaldeberriko Familien Elkartea|mota=Auzo borroka, protesta, mugimendu soziala|herrialdea=Euskal Herria|sorrera=1966ko urrian|sorlekua=Errekaldeberri, Bilbo|zuzendaria=Javier del Vigo (1978-1981)}}
'''Errekaldeberriko Familien Elkartea''' 1960ko hamarkadan [[Bilbo|Bilboko]] [[Errekaldeberri]] auzoko biztanleak sortutako [[Gizarte-mugimendu|auzo-mugimendua]] da. 1966ko urriaren 25ean auzoko 18 bizilagun bildu ziren Familien Elkarte bat legeztatzeko idazkia eginez. [[Euskadiko Elkarteen Erregistroa|Euskadiko Elkarteen Erregistroaren]] arabera 1966ko azaroaren 28an inskribatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Registros administrativos|argitaletxea=Iberoamericana Vervuert|orrialdeak=115–117|data=2024-12-31|url=http://dx.doi.org/10.31819/9783968695624-029|aldizkaria=Demografía de las lenguas|isbn=978-3-96869-562-4|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Bere lehenengo egoitza soziala auzoko Dominiken Komentuan izan zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. RECALDEBERRI. Historia y conflicto|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-historia-y-conflicto/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Elkartearen sorrera borroka sozialen eta auzo-antolakuntzaren testuinguruan kokatzen da, [[protesta]] eta [[Ekintza zuzen|ekintza zuzenaren]] bitartez auzo eta bizi-baldintza duinak lortzeko helburua jarraituz. [[Javier del Vigo]] izan zen elkartearen zuzendaria 1978-1981 bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Barrios y Memoria Democrática - Javier Del Vigo|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-barrios-y-memoria-democratica-javier-del-vigo/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
== Testuingurua ==
=== Hirigintza Errekalden ===
XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hasiera bitartean, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] bultzatutako [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoaren]] eraginez Bilboko [[hirigintza]] bultzatu zenetik, langileak eta haien familiak [[Errekalde (Bilbo)|Errekalde]] bezalako hiriko inguru periferikoetan finkatu ziren. Urte haietan, 1927ko [[Bilboko Udal Memorandum|Bilboko Udal Memorandumaren]] arabera, [[Iturrigorri]] edo [[Larraskitu]] auzoak "landa-auzotzat" hartzen ziren<ref name=":0" />. Horrekin batera, [[Udal Estatistikako Boletin|Udal Estatistikako Boletinen]] arabera, obra berriko lizentziak areagotu egin ziren 1925 eta 1941 bitartean, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibileko]] urteak kenduta.
1943an, administrazio [[Frankismo|frankistak]] ''Hiri Antolamenduko Plan Orokorra'' onartu zuen. Plan horren baitan, hurrengo hamarkadetako Errekaldeko hirigintzaren bilakaerak, "kontrolik gabeko garapena eskasa eta [[Espekulazio (ekonomia)|espekulatiboa]]" jasan zuen<ref name=":0" />. Horren ondorioz, arazo larriak sortu ziren garraioan, ur-bilketa sisteman ([[Estolda|estolderian]]) eta zenbait eremutako sarbideetan.
Planifikatu gabeko hirigintzak eraginda, auzoko familiak bizi-baldintza egoera penagarrietan zeuden. Momentuko argazkiak islatzen duten bezala, argiztapen falta zituzten kaleak [[Zabortegi|zarbortegiak]] bilakatu ziren eta garraio bideetan errepide-zuloak aurkitzen ziren.
Errekaldeberriko kaleak konpontzeko prozesua hasi zen. Nahiz eta 1965 eta 1972. urteen bitartean Errekaldeberriko Familien Elkarteak hainbat bilera izan udalarekin, ez ziren akordioetera iritsi eta elkarteak egindako eskakizunak ez ziren bete, udalak eskakizun horiei jarritako oztopo ekonomiko eta administratiboen ondorioz, izan ere, udalak bizilagunei obra horiek ordaintzeko eskatu zien, 17 milioi [[Espainiar pezeta|peseten]] ordainketa suposatzen zutenak.
Egoera horreta, bizitzeko egokiak ez ziren kale eta etxekeak ez ezik, [[Txabolismo|txabolismoa]] orokortu zen Errekaldeko auzoetan zehar. Horietako egitura sendorik ez zituzten etxeak mendi-magaletan eraikiak ziren, horrek zekarren erortze arriskuarekin. Azpiegitura falta islatzen duen beste arazo larri bat [[Uholde|uholdeak]] izan ziren. Urte haietan Errekaldeberriko Familien Elkarteak eskakizun ugari bidali zituen, udalari zein gainerako administrazio publikoei, adibidez, gune berdeak sortzea edota umeak eskolarako bidean izan behar zuten segurtasuna bermatzea<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. Barro y promesas, barrio de Rekaldeberri.|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-barro-y-promesas-barrio-de-rekaldeberri-gaizka-fernandez-soldevilla/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
=== Garraio egoera eta trafiko arazoak ===
Garraioaren alorrean auzoak bizi zuen egoera degradatua kritikatu zuen Errekaldeberriko Familien Elkarteak. 1966an Errekaldeberriko auzo-mugimenduak gutun bat idatzi zion administrazio eskudunei, zirkulazioari dagokionez auzokideak bizi zituzten arazoak azaltzeko eta konponbideak proposatuz<ref name=":1" />. Arazoen artean aipagarria dira hauek: [[Zirkulazio-argi|semafororik]] ez egotea, abiadura maximoko edo ardurazko seinalerik ez egotea, haurrak ikastetxeetatik ez ateratzeko guardien falta eta beharra, eta oinezkoentzako behar bezala seinaleztatutako pasabiderik ez egotea.
1969ko abuztuaren 12an [[Bilboko Udala|Bilboko Udalak]] emandako erantzunak haserrea piztu zuen auzoan. Udaletxearen arabera, semaforoak ez ziren beharrezkoak auzoan baldin eta 5 edo 6 [[Trafiko-istripu|trafiko-instripu]] gertatzen ez baziren, gainera, sortutako kalteak 70.000 pezeta gainditu behar zituztelarik. Pasabide seguruen kasuan, ez ziren beharrezkoak jotzen 200 metrora semafororik egotekotan edo orduko 150 pertsona igarotzearen kasuan. Auzoko egoera hain zen txarra, ezen hainbat pertsona hil zirela autobusak edo bestelako garraioak harrapatuta; hildako gehienak adingabeak ziren<ref name=":2" />.
=== Auzoko borrokak ===
==== Eskolen aldeko borroka ====
60ko hamarkadaren hasieratik, Errekaldeberriko herritarrak antolatzen hasi ziren hezkuntza zentroen falta salatuz eta auzorako eskola eraiketa eskatuz. Hezkuntzarako eskubidea aldarrikatzen zuten eta uko egiten zioten ia ordubetez hirian desplazatu behar izateari eskubide hori gauzatzeko.
1962ko urtarrilean, auzotarren batzorde batek estatistika batzuk egin zituen, eta horien arabera, eskola-adinean zeuden haurren %26k "ez zuten inolako irakaspenik jasotzen"; gainera, "eskola-adinean zeuden haurren kopurua 4568koa" litzateke<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Recaldeberri. El libro negro de Recaldeberri|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-recaldeberri-el-libro-negro-de-recaldeberri/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Urte bereko urtarrilean eta otsailean, auzokideak [[Gobernadore zibil|Gobernadore Zibilarekin]], alkatearekin eta Madrilgo Lehen Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiarekin harremanetan jarri ziren. Hurrengo hilabeteetan, ikastetxeetarako joan-etorriak errazteko eta auzoan eskola bat eraikitzeko beharrari buruzko [[Negoziazio|negoziazioak]] jarraitu zuten. 1962ko azaroaren 10ean alkateordeak jakinarazi zien "eskola-eraikuntzak eta haien finantzaketa Aurrekontu Berezi baten barruan sartuko zirela, onartzeko zain" zeudenak momentu horretan<ref name=":1" />. Promesa horiek ez ziren inoiz bete.
Lau urte geroago, administrazioen inakzioa ikusita, auzoa berriro martxan jarri zen. 1966ko urtarrilean, estatistika berriak egin zituzten, ez bakarrik eskola-adinean zeuden haurrei buruz (2850 haur ez ziren inongo eskolatara joaten), baita eskoletara joaten ziren ikastetxeen baldintza materialei buruz ere. Baldintza horien artean zeuden osasun-baldintza eta ikasketa-material eskasak, berogailurik eza, aisialdirako leku eskasak; aipatzen da ganera, [[Uretamendi|Uretamendiko]] zentroan "garbiketa neskatoek egiten" dutela<ref name=":1" />.
Hurrengo urteetan negoziatzen jarraitu zuten, jarduteko borondaterik ez zuten administrazioen aurrean. Estatistika berriak egin ziren 1967ko uztailean, 1969ko martxoan (eskolatu gabeko haurrak 2129 ziren) eta 1971ko maiatzean. 1971ko maiatzean bertan, hainbat elkartetako ordezkariak Etxebizitzako Ministroarekin bildu ziren Bilbon. Urte bereko irailean "Eskola-eraikuntzen larrialdi-plana" aurkeztu zen, eta urrian eraikuntza-baimenak eman ziren<ref name=":1" />.
Auzo-borroka horren emaitza [[Larraskitu]], [[Uretamendi]], [[Artatzu Goikoa]], Elejabarri, La Campa eta [[Iturrigorri|Iturrigorri-Peñascal]] eskolen eraikuntza izan zen.
===== Ekintzaren analisia =====
Mugimenduaren arrakasta ez dago ekintzaile indibidualen gaitasunean oinarrituta, baizik eta ekintzaile indibidual askoren elkartasun hautemangarrian. Elkartasun horren antolaketarako sare informal eta antolakunde formalen arteko antolakunde hibridoak ematen dira: batetik, hiritarrak subjektu politiko bezala inplikatzen dira, borondatea, kontzientzia eta behar materialak direla medio eta, bestetik, Errekaldeberriko Familien Elkartea bezalako antolakundeak ere batzen dira, ez soilik batasuna adieraziz, baita eskolen aldeko borroka bezalako akzioetan estrategien gauzapenerako koordinazioa emanez<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. La Trama de un barrio|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-la-trama-de-un-barrio/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Egoera horretan, mobilizazioak paraleloki jarduten duten bi ikuspegi ditu. Lehenengokoa kanpo testuingurua litzateke, hau da, auzoak jasatzen dituen eta ezbidezkoak diren ezgaitasun materialak eta zerbitzuen beharra. Bigarrena hiritarra eta auzokidea izatearen barne esanahia da, bestela esanda, nahiz eta errealitate materialak eraldatzea bilatzen duten, parte hartzaileak mugimenduaren baitako batasuna, atxikimendua eta kohesioa bilatzen dute<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Gazteleku. Desarrolllo comunitario en el barrio de Rekalde|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-gazteleku-desarrolllo-comunitario-en-el-barrio-de-rekalde/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Horrela, administrazio publikoaren esparruaren eta bereziki udalaren jarduera nahimen eza salatzen da, aurkaritza diskurtso baten eraikuntzarekin batera<ref name=":3" />. Jarraiki, eragile sozialek haien akzioen eraginkortasunaren eta gizartearen babesaren (legitimitatearen) arteko oreka bilatzen dute, horretarako, haien erradikaltasun maila ekintza zuzen baketsuetara mugatzen da (estatistikak auzoan bertan egitera, esaterako).
Antolakundeak izaera politikoa du, izan ere, aipatutako kanpo errealitatea eraldatzea du helburu; baina, aldi berean, kulturala izango da ere, nolabait, mugimenduaren baitako elkartasuna edo solidaritatea aldarrikatuko dira<ref name=":4" />. Barne logikari dagokionez, konbentzimendua eta atxikipenaren kopurua dira nagusi, batik bat, elkartasuna are eta handiagoa lortzeak legitimitate elementua bilakatu baitzen.
== Erreferentziak ==
k6n7hvy4wasdvlh42mk3uti9n39my5y
9993656
9993654
2024-12-08T16:38:29Z
Rubenazkona
168035
Loturak gehitu ditut.
9993656
wikitext
text/x-wiki
{{Erakunde infotaula|izena=Errekaldeberriko Familien Elkartea|mota=Auzo borroka, protesta, mugimendu soziala|herrialdea=Euskal Herria|sorrera=1966ko urrian|sorlekua=Errekaldeberri, Bilbo|zuzendaria=Javier del Vigo (1978-1981)}}
'''Errekaldeberriko Familien Elkartea''' 1960ko hamarkadan [[Bilbo|Bilboko]] [[Errekaldeberri]] auzoko biztanleak sortutako [[Gizarte-mugimendu|auzo-mugimendua]] da. 1966ko urriaren 25ean auzoko 18 bizilagun bildu ziren Familien Elkarte bat legeztatzeko idazkia eginez. [[Euskadiko Elkarteen Erregistroa|Euskadiko Elkarteen Erregistroaren]] arabera 1966ko azaroaren 28an inskribatu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Registros administrativos|argitaletxea=Iberoamericana Vervuert|orrialdeak=115–117|data=2024-12-31|url=http://dx.doi.org/10.31819/9783968695624-029|aldizkaria=Demografía de las lenguas|isbn=978-3-96869-562-4|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Bere lehenengo egoitza soziala auzoko Dominiken Komentuan izan zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. RECALDEBERRI. Historia y conflicto|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-historia-y-conflicto/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Elkartearen sorrera borroka sozialen eta auzo-antolakuntzaren testuinguruan kokatzen da, [[protesta]] eta [[Ekintza zuzen|ekintza zuzenaren]] bitartez auzo eta bizi-baldintza duinak lortzeko helburua jarraituz. [[Javier del Vigo]] izan zen elkartearen zuzendaria 1978-1981 bitartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Barrios y Memoria Democrática - Javier Del Vigo|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-barrios-y-memoria-democratica-javier-del-vigo/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
== Testuingurua ==
=== Hirigintza Errekalden ===
XIX. mendearen amaiera eta XX.aren hasiera bitartean, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazioak]] bultzatutako [[Garapen ekonomiko|garapen ekonomikoaren]] eraginez Bilboko [[hirigintza]] bultzatu zenetik, langileak eta haien familiak [[Errekalde (Bilbo)|Errekalde]] bezalako hiriko inguru periferikoetan finkatu ziren. Urte haietan, 1927ko [[Bilboko Udal Memorandum|Bilboko Udal Memorandumaren]] arabera, [[Iturrigorri]] edo [[Larraskitu]] auzoak "landa-auzotzat" hartzen ziren<ref name=":0" />. Horrekin batera, [[Udal Estatistikako Boletin|Udal Estatistikako Boletinen]] arabera, obra berriko lizentziak areagotu egin ziren 1925 eta 1941 bitartean, [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibileko]] urteak kenduta.
1943an, administrazio [[Frankismo|frankistak]] ''Hiri Antolamenduko Plan Orokorra'' onartu zuen. Plan horren baitan, hurrengo hamarkadetako Errekaldeko hirigintzaren bilakaerak, "kontrolik gabeko garapena eskasa eta [[Espekulazio (ekonomia)|espekulatiboa]]" jasan zuen<ref name=":0" />. Horren ondorioz, arazo larriak sortu ziren garraioan, ur-bilketa sisteman ([[Estolda|estolderian]]) eta zenbait eremutako sarbideetan.
Planifikatu gabeko hirigintzak eraginda, auzoko familiak bizi-baldintza egoera penagarrietan zeuden. Momentuko argazkiak islatzen duten bezala, argiztapen falta zituzten kaleak [[Zabortegi|zarbortegiak]] bilakatu ziren eta garraio bideetan errepide-zuloak aurkitzen ziren.
Errekaldeberriko kaleak konpontzeko prozesua hasi zen. Nahiz eta 1965 eta 1972. urteen bitartean Errekaldeberriko Familien Elkarteak hainbat bilera izan udalarekin, ez ziren akordioetera iritsi eta elkarteak egindako eskakizunak ez ziren bete, udalak eskakizun horiei jarritako oztopo ekonomiko eta administratiboen ondorioz, izan ere, udalak bizilagunei obra horiek ordaintzeko eskatu zien, 17 milioi [[Espainiar pezeta|peseten]] ordainketa suposatzen zutenak.
Egoera horreta, bizitzeko egokiak ez ziren kale eta etxekeak ez ezik, [[Txabolismo|txabolismoa]] orokortu zen Errekaldeko auzoetan zehar. Horietako egitura sendorik ez zituzten etxeak mendi-magaletan eraikiak ziren, horrek zekarren erortze arriskuarekin. Azpiegitura falta islatzen duen beste arazo larri bat [[Uholde|uholdeak]] izan ziren. Urte haietan Errekaldeberriko Familien Elkarteak eskakizun ugari bidali zituen, udalari zein gainerako administrazio publikoei, adibidez, gune berdeak sortzea edota umeak eskolarako bidean izan behar zuten segurtasuna bermatzea<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. Barro y promesas, barrio de Rekaldeberri.|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-barro-y-promesas-barrio-de-rekaldeberri-gaizka-fernandez-soldevilla/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>.
=== Garraio egoera eta trafiko arazoak ===
Garraioaren alorrean auzoak bizi zuen egoera degradatua kritikatu zuen Errekaldeberriko Familien Elkarteak. 1966an Errekaldeberriko auzo-mugimenduak gutun bat idatzi zion administrazio eskudunei, zirkulazioari dagokionez auzokideak bizi zituzten arazoak azaltzeko eta konponbideak proposatuz<ref name=":1" />. Arazoen artean aipagarria dira hauek: [[Zirkulazio-argi|semafororik]] ez egotea, abiadura maximoko edo ardurazko seinalerik ez egotea, haurrak ikastetxeetatik ez ateratzeko guardien falta eta beharra, eta oinezkoentzako behar bezala seinaleztatutako pasabiderik ez egotea.
1969ko abuztuaren 12an [[Bilboko Udala|Bilboko Udalak]] emandako erantzunak haserrea piztu zuen auzoan. Udaletxearen arabera, semaforoak ez ziren beharrezkoak auzoan baldin eta 5 edo 6 [[Trafiko-istripu|trafiko-instripu]] gertatzen ez baziren, gainera, sortutako kalteak 70.000 pezeta gainditu behar zituztelarik. Pasabide seguruen kasuan, ez ziren beharrezkoak jotzen 200 metrora semafororik egotekotan edo orduko 150 pertsona igarotzearen kasuan. Auzoko egoera hain zen txarra, ezen hainbat pertsona hil zirela autobusak edo bestelako garraioak harrapatuta; hildako gehienak adingabeak ziren<ref name=":2" />.
=== Auzoko borrokak ===
==== Eskolen aldeko borroka ====
60ko hamarkadaren hasieratik, Errekaldeberriko herritarrak antolatzen hasi ziren hezkuntza zentroen falta salatuz eta auzorako eskola eraiketa eskatuz. Hezkuntzarako eskubidea aldarrikatzen zuten eta uko egiten zioten ia ordubetez hirian desplazatu behar izateari eskubide hori gauzatzeko.
1962ko urtarrilean, auzotarren batzorde batek estatistika batzuk egin zituen, eta horien arabera, eskola-adinean zeuden haurren %26k "ez zuten inolako irakaspenik jasotzen"; gainera, "eskola-adinean zeuden haurren kopurua 4568koa" litzateke<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Recaldeberri. El libro negro de Recaldeberri|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-recaldeberri-el-libro-negro-de-recaldeberri/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-11-20}}</ref>. Urte bereko urtarrilean eta otsailean, auzokideak [[Gobernadore zibil|Gobernadore Zibilarekin]], alkatearekin eta Madrilgo Lehen Hezkuntzako Zuzendaritza Nagusiarekin harremanetan jarri ziren. Hurrengo hilabeteetan, ikastetxeetarako joan-etorriak errazteko eta auzoan eskola bat eraikitzeko beharrari buruzko [[Negoziazio|negoziazioak]] jarraitu zuten. 1962ko azaroaren 10ean alkateordeak jakinarazi zien "eskola-eraikuntzak eta haien finantzaketa Aurrekontu Berezi baten barruan sartuko zirela, onartzeko zain" zeudenak momentu horretan<ref name=":1" />. Promesa horiek ez ziren inoiz bete.
Lau urte geroago, administrazioen inakzioa ikusita, auzoa berriro martxan jarri zen. 1966ko urtarrilean, estatistika berriak egin zituzten, ez bakarrik eskola-adinean zeuden haurrei buruz (2850 haur ez ziren inongo eskolatara joaten), baita eskoletara joaten ziren ikastetxeen baldintza materialei buruz ere. Baldintza horien artean zeuden osasun-baldintza eta ikasketa-material eskasak, berogailurik eza, aisialdirako leku eskasak; aipatzen da ganera, [[Uretamendi|Uretamendiko]] zentroan "garbiketa neskatoek egiten" dutela<ref name=":1" />.
Hurrengo urteetan negoziatzen jarraitu zuten, jarduteko borondaterik ez zuten administrazioen aurrean. Estatistika berriak egin ziren 1967ko uztailean, 1969ko martxoan (eskolatu gabeko haurrak 2129 ziren) eta 1971ko maiatzean. 1971ko maiatzean bertan, hainbat elkartetako ordezkariak Etxebizitzako Ministroarekin bildu ziren Bilbon. Urte bereko irailean "Eskola-eraikuntzen larrialdi-plana" aurkeztu zen, eta urrian eraikuntza-baimenak eman ziren<ref name=":1" />.
Auzo-borroka horren emaitza [[Larraskitu]], [[Uretamendi]], [[Artatzu Goikoa]], Elejabarri, La Campa eta [[Iturrigorri|Iturrigorri-Peñascal]] eskolen eraikuntza izan zen.
===== Ekintzaren analisia =====
Mugimenduaren arrakasta ez dago ekintzaile indibidualen gaitasunean oinarrituta, baizik eta ekintzaile indibidual askoren elkartasun hautemangarrian. Elkartasun horren antolaketarako sare informal eta antolakunde formalen arteko antolakunde hibridoak ematen dira: batetik, hiritarrak subjektu politiko bezala inplikatzen dira, borondatea, kontzientzia eta behar materialak direla medio eta, bestetik, Errekaldeberriko Familien Elkartea bezalako antolakundeak ere batzen dira, ez soilik batasuna adieraziz, baita eskolen aldeko borroka bezalako akzioetan estrategien gauzapenerako koordinazioa emanez<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Rekaldeberri. La Trama de un barrio|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-rekaldeberri-la-trama-de-un-barrio/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Egoera horretan, mobilizazioak paraleloki jarduten duten bi ikuspegi ditu. Lehenengokoa kanpo testuingurua litzateke, hau da, auzoak jasatzen dituen eta ezbidezkoak diren ezgaitasun materialak eta zerbitzuen beharra. Bigarrena hiritarra eta auzokidea izatearen barne esanahia da, bestela esanda, nahiz eta errealitate materialak eraldatzea bilatzen duten, parte hartzaileak mugimenduaren baitako batasuna, atxikimendua eta [[Gizarte-kohesio|kohesioa]] bilatzen dute<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=BBPM Gazteleku. Desarrolllo comunitario en el barrio de Rekalde|hizkuntza=es|url=https://bilbaobizkaiapeoplesmuseum.com/portfolio-item/bbpm-gazteleku-desarrolllo-comunitario-en-el-barrio-de-rekalde/|aldizkaria=Bilbao Bizkaia People's Museum|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
Horrela, administrazio publikoaren esparruaren eta bereziki udalaren jarduera nahimen eza salatzen da, aurkaritza [[diskurtso]] baten eraikuntzarekin batera<ref name=":3" />. Jarraiki, eragile sozialek haien akzioen eraginkortasunaren eta gizartearen babesaren (legitimitatearen) arteko oreka bilatzen dute, horretarako, haien erradikaltasun maila ekintza zuzen baketsuetara mugatzen da (estatistikak auzoan bertan egitera, esaterako).
Antolakundeak izaera politikoa du, izan ere, aipatutako kanpo errealitatea eraldatzea du helburu; baina, aldi berean, kulturala izango da ere, nolabait, mugimenduaren baitako elkartasuna edo solidaritatea aldarrikatuko dira<ref name=":4" />. Barne logikari dagokionez, konbentzimendua eta atxikipenaren kopurua dira nagusi, batik bat, elkartasuna are eta handiagoa lortzeak legitimitate elementua bilakatu baitzen.
== Erreferentziak ==
l105b5rpgy3us657ebtc8w0ziq9ifkf
Lankide:Danel27/Proba orria
2
1214998
9993597
9993031
2024-12-08T15:57:52Z
Danel27
168358
9993597
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke (UTP CAT5 edo CAT6 kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik (zuntz-optikoarekin, hari gabeko sarearekin edo 3G edo 4G kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: pixelen arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak DIP (Direct In-line Package) edo SMD (Surface Mounteed Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa (watt-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Erreferentziak ==
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
1qm8368e9yvvxyq0aqopgubwh3u2acl
9993604
9993597
2024-12-08T16:02:43Z
Danel27
168358
9993604
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke (UTP CAT5 edo CAT6 kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik (zuntz-optikoarekin, hari gabeko sarearekin edo 3G edo 4G kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak DIP (Direct In-line Package) edo SMD (Surface Mounteed Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Erreferentziak ==
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
6xhbv2mfrhl35ztvs9gfhq4gz6u8uwe
9993678
9993604
2024-12-08T16:59:17Z
Danel27
168358
9993678
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie R.|abizena=Couch|izenburua=Transforming a National Invention Education Program through a Strength-based Approach|orrialdeak=589–609|abizena2=Kalainoff|izena2=Melinda Z.|data=2024-04-24|url=https://doi.org/10.1007/s11528-024-00953-2|aldizkaria=TechTrends|alea=3|zenbakia=68|issn=8756-3894|doi=10.1007/s11528-024-00953-2|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izena=Howard C.|abizena=Borden|izenburua=Solid-state displays compatible with integrated circuits|orrialdeak=35–44|abizena2=Pighini|izena2=Gerald P.|data=1970-01|url=https://doi.org/10.1016/0026-2714(70)90312-4|aldizkaria=Microelectronics Reliability|alea=1|zenbakia=9|issn=0026-2714|doi=10.1016/0026-2714(70)90312-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard staff to use ActivCard package|orrialdeak=15|data=2001-05|url=https://doi.org/10.1016/s0965-2590(01)00521-7|aldizkaria=Card Technology Today|alea=5|zenbakia=13|issn=0965-2590|doi=10.1016/s0965-2590(01)00521-7|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ching-Cherng|abizena=Sun|izenburua=LED component-level secondary optics|argitaletxea=IOP Publishing|orrialdeak=6–1-6-19|abizena2=Lee|izena2=Tsung-Xian|data=2022-09-01|url=https://doi.org/10.1088/978-0-7503-2368-0ch6|aldizkaria=Optical Design for LED Solid-State Lighting|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Julia|abizena=Proctor|izenburua=WITHDRAWN: Open Government Initiative [Website]. Administered by the White House, 1800 M Street NW, 9th Floor, Washington, DC 20036-5802. Retrieved September 18, 2013 from http://www.whitehouse.gov/open|data=2013-11|url=https://doi.org/10.1016/j.giq.2013.10.005|aldizkaria=Government Information Quarterly|issn=0740-624X|doi=10.1016/j.giq.2013.10.005|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke (UTP CAT5 edo CAT6 kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik (zuntz-optikoarekin, hari gabeko sarearekin edo 3G edo 4G kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak DIP (Direct In-line Package) edo SMD (Surface Mounteed Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko UEFA Champions League finala, Manchester United eta Barcelona artekoa, zuzenean eman zen 3D formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Ginness World Records|Ginness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guinness World Records|orrialdeak=9–10|data=2004-03-01|url=https://doi.org/10.1108/09504120410520773|aldizkaria=Reference Reviews|alea=2|zenbakia=18|issn=0950-4125|doi=10.1108/09504120410520773|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Nobuo|abizena=Nishida|izenburua=Large LED screen 3D television system without eyewear|argitaletxea=SPIE|orrialdeak=41|abizena2=Yamamoto|abizena3=Hayasaki|izena2=Hirotsugu|izena3=Yoshio|data=2004-10-25|url=https://doi.org/10.1117/12.579431|aldizkaria=SPIE Proceedings|zenbakia=5599|doi=10.1117/12.579431|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
hww0ewx7y13ne9ph8158r46bu4irwrx
9993798
9993678
2024-12-08T17:37:51Z
Danel27
168358
9993798
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie R.|abizena=Couch|izenburua=Transforming a National Invention Education Program through a Strength-based Approach|orrialdeak=589–609|abizena2=Kalainoff|izena2=Melinda Z.|data=2024-04-24|url=https://doi.org/10.1007/s11528-024-00953-2|aldizkaria=TechTrends|alea=3|zenbakia=68|issn=8756-3894|doi=10.1007/s11528-024-00953-2|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izena=Howard C.|abizena=Borden|izenburua=Solid-state displays compatible with integrated circuits|orrialdeak=35–44|abizena2=Pighini|izena2=Gerald P.|data=1970-01|url=https://doi.org/10.1016/0026-2714(70)90312-4|aldizkaria=Microelectronics Reliability|alea=1|zenbakia=9|issn=0026-2714|doi=10.1016/0026-2714(70)90312-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard staff to use ActivCard package|orrialdeak=15|data=2001-05|url=https://doi.org/10.1016/s0965-2590(01)00521-7|aldizkaria=Card Technology Today|alea=5|zenbakia=13|issn=0965-2590|doi=10.1016/s0965-2590(01)00521-7|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ching-Cherng|abizena=Sun|izenburua=LED component-level secondary optics|argitaletxea=IOP Publishing|orrialdeak=6–1-6-19|abizena2=Lee|izena2=Tsung-Xian|data=2022-09-01|url=https://doi.org/10.1088/978-0-7503-2368-0ch6|aldizkaria=Optical Design for LED Solid-State Lighting|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Julia|abizena=Proctor|izenburua=WITHDRAWN: Open Government Initiative [Website]. Administered by the White House, 1800 M Street NW, 9th Floor, Washington, DC 20036-5802. Retrieved September 18, 2013 from http://www.whitehouse.gov/open|data=2013-11|url=https://doi.org/10.1016/j.giq.2013.10.005|aldizkaria=Government Information Quarterly|issn=0740-624X|doi=10.1016/j.giq.2013.10.005|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guinness World Records|orrialdeak=9–10|data=2004-03-01|url=https://doi.org/10.1108/09504120410520773|aldizkaria=Reference Reviews|alea=2|zenbakia=18|issn=0950-4125|doi=10.1108/09504120410520773|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Nobuo|abizena=Nishida|izenburua=Large LED screen 3D television system without eyewear|argitaletxea=SPIE|orrialdeak=41|abizena2=Yamamoto|abizena3=Hayasaki|izena2=Hirotsugu|izena3=Yoshio|data=2004-10-25|url=https://doi.org/10.1117/12.579431|aldizkaria=SPIE Proceedings|zenbakia=5599|doi=10.1117/12.579431|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
p4gm91ntk2febj2rvtcb3qzk59mnqb8
9993809
9993798
2024-12-08T17:51:41Z
Danel27
168358
9993809
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie R.|abizena=Couch|izenburua=Transforming a National Invention Education Program through a Strength-based Approach|orrialdeak=589–609|abizena2=Kalainoff|izena2=Melinda Z.|data=2024-04-24|url=https://doi.org/10.1007/s11528-024-00953-2|aldizkaria=TechTrends|alea=3|zenbakia=68|issn=8756-3894|doi=10.1007/s11528-024-00953-2|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izena=Howard C.|abizena=Borden|izenburua=Solid-state displays compatible with integrated circuits|orrialdeak=35–44|abizena2=Pighini|izena2=Gerald P.|data=1970-01|url=https://doi.org/10.1016/0026-2714(70)90312-4|aldizkaria=Microelectronics Reliability|alea=1|zenbakia=9|issn=0026-2714|doi=10.1016/0026-2714(70)90312-4|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard staff to use ActivCard package|orrialdeak=15|data=2001-05|url=https://doi.org/10.1016/s0965-2590(01)00521-7|aldizkaria=Card Technology Today|alea=5|zenbakia=13|issn=0965-2590|doi=10.1016/s0965-2590(01)00521-7|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ching-Cherng|abizena=Sun|izenburua=LED component-level secondary optics|argitaletxea=IOP Publishing|orrialdeak=6–1-6-19|abizena2=Lee|izena2=Tsung-Xian|data=2022-09-01|url=https://doi.org/10.1088/978-0-7503-2368-0ch6|aldizkaria=Optical Design for LED Solid-State Lighting|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Julia|abizena=Proctor|izenburua=WITHDRAWN: Open Government Initiative [Website]. Administered by the White House, 1800 M Street NW, 9th Floor, Washington, DC 20036-5802. Retrieved September 18, 2013 from http://www.whitehouse.gov/open|data=2013-11|url=https://doi.org/10.1016/j.giq.2013.10.005|aldizkaria=Government Information Quarterly|issn=0740-624X|doi=10.1016/j.giq.2013.10.005|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guinness World Records|orrialdeak=9–10|data=2004-03-01|url=https://doi.org/10.1108/09504120410520773|aldizkaria=Reference Reviews|alea=2|zenbakia=18|issn=0950-4125|doi=10.1108/09504120410520773|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Nobuo|abizena=Nishida|izenburua=Large LED screen 3D television system without eyewear|argitaletxea=SPIE|orrialdeak=41|abizena2=Yamamoto|abizena3=Hayasaki|izena2=Hirotsugu|izena3=Yoshio|data=2004-10-25|url=https://doi.org/10.1117/12.579431|aldizkaria=SPIE Proceedings|zenbakia=5599|doi=10.1117/12.579431|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
qt8r0ajwcj4sd77kzzvb7d8yrex0mnu
9993822
9993809
2024-12-08T18:06:13Z
Danel27
168358
9993822
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean] erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
nlwh2bdziec30sg3f66tvo9q8frhzy8
9993824
9993822
2024-12-08T18:09:44Z
Danel27
168358
9993824
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
4g7pmgek1l61t96b5etrjcecrbguzy4
9993831
9993824
2024-12-08T18:13:28Z
Danel27
168358
9993831
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
i1e3g4b6gu0b4fqreaop8o1lxamlsb4
9993849
9993831
2024-12-08T18:28:48Z
Danel27
168358
9993849
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko LED pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
lemwduzifemlzb60kp3s30kho693y27
9993877
9993849
2024-12-08T18:50:47Z
Danel27
168358
9993877
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko LED pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard Journal|url=http://hparchive.com/Journals/HPJ-1969-02.pdf}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
* <nowiki>{{eu}}</nowiki> [https://www.pantallasledlemon.com/eu/<nowiki> Pantallas ledlemon]</nowiki>
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
ryshkq8m855ra3pzjjkvscevy68pwm9
9993882
9993877
2024-12-08T18:53:29Z
Danel27
168358
9993882
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko LED pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard Journal|url=http://hparchive.com/Journals/HPJ-1969-02.pdf}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
* *<nowiki>{{eu}}</nowiki> [https://www.pantallasledlemon.com/eu/<nowiki> Pantallas ledlemon]</nowiki>
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
tebtgu1smvlk9mwnggy5rfchrq5g7fm
9993895
9993882
2024-12-08T19:06:42Z
Danel27
168358
9993895
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (460 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko LED pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard Journal|url=http://hparchive.com/Journals/HPJ-1969-02.pdf}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
*{{eu}}[https://www.pantallasledlemon.com/eu/ Pantallas ledlemon]
*{{eu}}[http://eu.dosaled.com/news/led-display-introduction-and-knowledge-2/ Dosaled Dosatronics] LED pantailaren sarrera eta ezagutza
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
egt92vhl9vfq3xpl4ejaz2jdafeo9ru
9993902
9993895
2024-12-08T19:18:47Z
Danel27
168358
9993902
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Danel27}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
[[Fitxategi:MK38527 LED Display.jpg|thumb|Diodo gorri, berde eta urdinen matrize bat duen LED pantaila baten bista zehatza]]
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
[[Fitxategi:FremontStExperience LasVegas.JPG|thumb|[[Fremont Street Experience]], [[Las Vegas|Las Vegasen]] ([[Nevada]]), 1.500 oin (457,2 m) luzera duen LED pantaila.]]
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
[[Fitxategi:Nokia Arenan avajaiset 31.jpg|thumb|LED bideo-kubo bat izotz pistaren gainean, [[Nokia Arena|Nokia Arenan]], [[Tampere]], [[Finlandia]]]]
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko LED pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP)<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer|data=2003|zenbakia=43|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08|serie=Advances in Solid State Physics}}</ref> enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hewlett-Packard Journal|url=http://hparchive.com/Journals/HPJ-1969-02.pdf}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science Talent Search Through the Years {{!}} Student Science|data=2016-04-28|url=https://web.archive.org/web/20160428085704/https://student.societyforscience.org/science-talent-search-through-years|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EISEF.org|hizkuntza=eu|url=https://www.eisef.org/|aldizkaria=www.eisef.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=LaPedus|izenburua=MicroLEDs: The Next Revolution In Displays?|hizkuntza=en-US|data=2019-05-29|url=https://semiengineering.com/microleds-the-next-revolution-in-displays/|aldizkaria=Semiconductor Engineering|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erabilera nagusiak ==
LED pantailen erabilera zabaldu eta masifikatu egin da gaur egun. Distantzia handietatik eta txikietatik informazioa eta publizitatea erakusteko nabarmentzen dira. Publizitate-kartelak edo kartel-estatikoak alderatuz, LED pantailak dinamismoa eta abangoardia eskaintzen dute informazio-bide azkarrago baterako; ordezteko errazak eta ikusleentzako erakargarriagoak direnak. LED pantailen kontrol-sistema modu zentralizatuan egin daiteke ([[UTP]] [[5 kategoriako kable|CAT5]] edo [[CAT6]] kablea duen sare lokala, datuen transmisioaren fidagarritasuna handiagorako) edo urrutitik ([[Zuntz optiko|zuntz-optikoarekin]], haririk gabeko sarearekin edo [[3G]] edo [[4G telefonia mugikor|4G]] kontrolarekin).
LED pantaila erraldoien erabilera ere nabarmendu daiteke, bereziki, bereizmen handiko LED teknologia polikromatikoko pantaila erraldoien erabilera; koloreetako bideoekin ekitaldi jendetsuetan, non ezinezkoa den gertatzen ari denaren ikuspegi ona izatea: kontzertuak, mitinak, ekitaldi publikoak, lehiaketak, estadioak, eta abar. Ez dira ahaztu behar LED kartel apaingarriak, askotan tokiaren apaingarriaren parte direnak; esate baterako, diskotekak, tabernak, dantza-pisten lurzoru eta hormak, merkataritza-guneak...
=== LED pantaila erraldoiak ===
LED pantaila erraldoiak modu modularrean fabrikatu ohi dira (hainbat modulu pantaila osoa osatzeko), instalazioa, garraioa eta mantentze-lanak errazteko. Modulu batek hainbat ezaugarri ditu, eta hainbat modulu muntatzerakoan gehitu egiten dira.
LED pantailen ezaugarri nagusiak honako hauek dira: [[Pixel|pixelen]] arteko distantzia (pixel pitch) (mm-tan neurtzen da), LED motak [[DIP]] (Direct In-line Package) edo [[SMD]] (Surface Mounted Diode) izatea, bereizmena (pixel kopuruaren eta ezarritako teknologiaren arabera), kontsumo-potentzia maximoa ([[watt]]-etan), IP babesa (giroaren baldintzarekiko erresistentzia) eta LEDen kalitatea (mota eta marka ugari daude). Ezaugarri horiek guztiak pantailaren bizitza, distira, garbitasuna, kontrastea eta fidagarritasuna zehaztuko dute.
==== LED pantaila erraldoiak kanpoaldeetarako ====
Kanpoalderako LEDen pantaila erraldoiak babestu egin behar dira ingurumenak sor ditzakeen kalteen aurka: beroaren edo hotzaren, hautsaren, haizearen eta euriaren aurka. Babesak babes-maila gradu bat du aurrealderako, eta beste bat atzealderako ([[IP babes-maila]]). IP65/IP47 indizea duen pantaila bat, adibidez, 6 graduko hautsaren kontra eta 5 graduko euriaren aurka babestuta dago; atzeko aldean, 4 graduko babesa du hautsaren aurka, eta 7 gradukoa euriaren aurka. Bereizmena (irudiaren kalitatearekin zuzenean lotua) pixelen arteko distantziaren bidez neurtzen da eta milimetrotan neurtu ohi da.
=== Pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak ===
LEDen pantaila monokromatikoak, bi kolorekoak eta hiru kolorekoak karaktere erregular alfanumerikoak erakusten dituzten pantailak dira. Grafikoak ere erakuts ditzakete, baina modu mugatuan. Pantaila horiek kolore bakarreko, bi koloreko eta hiru koloreko LEDez osa daiteke, eta, horiekin, testuak, zenbakiak eta bereizmen gutxiko grafikoak erakuts daitezke.
Barnealdean edo kanpoaldean inplementatu daitezke. Kanpoalderako, pantaila horiek LED super-distiratsuak dituzte, egun argitan irakurtzeko moduak izan daitezen.
=== Pixelen arteko distantzia (''pixel pitch)'' ===
[[Fitxategi:Pixel Pitch Esqm.jpg|thumb|16 mm-ko pitch-a duen pantaila baten eskema]]
Pixelen arteko distantzia, ingelesezko pixel pitch hitzarekin ere ezagutzen dena, LED pantaila bateko pixelen zentroen arteko distantziaren neurria da. Pixel pitch-a zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izango da pixelen banaketa, bai [[RGB]] (gorria, berdea eta urdina), bai kolore bakarreko pixelak, bi kolorekoak edo hiru kolorekoak. Pixel-pitch-ak ere bistaratze-distantzian eragiten du, hau da, pixel pitch-a zenbat eta txikiagoa izan, pantaila kalitate onarekin hurbilagotik bistaratu ahal izango da. Hori ez da aplikatzen pantaila monokromatikoetan, bikolorekoetan edo trikolorekoetan, horien funtzio nagusia testuak, zenbakiak edo bereizmen txikiko grafikoak erakustea baita.
Koloretako LED pantailek gutxienez 49.000 pixel izatea gomendatzen da. Erabiltzaileak pixel gehiago edo gutxiago aukeratu dezake eremuaren, erabileraren edo beharren arabera. Izan ere, gerta daiteke erabiltzaileak bereizmen handirik behar ez izatea, esate baterako, futbol-estadioetako kantxa-mailako pantaila perimetralen kasuan testuak edo logotipoak erakustea besterik ez dute eskatzen, eta ikusleek urrutitik ikusi ahal izatea.
Bereizmen on baterako, honako hau gomendatzen da:
- 2 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 0,5 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 3 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 1 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 4 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 2 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 5 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 3 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 6 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 4 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 8 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 6 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 10 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 8 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
- 16 mm-ko pixel pitchdun pantaila, pantaila 14 metrotik eta atzerantz ikusi ahal izateko.
Eta abar.
Adibide horiek pantaila lurzoru-mailan bistaratzean izango lirateke. Pantailari altuera bat emanez gero, bistaratzeko gutxieneko distantzia hurbilago egongo litzateke.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko [[UEFAko Txapeldunen Liga|UEFA Champions League]] finala, [[Manchester United Football Club|Manchester United]] eta [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona]] artekoa, zuzenean eman zen [[Hiru dimentsioko|3D]] formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Errekorren Guinness Liburua|Guinness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Largest LED 3D TV|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-led-3d-tv#:~:text=The%20largest%20LED%203D%20TV,(11%20ft%205.13%20in).}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Ikus, gainera ==
* [[LED]]
* [[OLED]]
* [[Kristal likidozko pantaila]]
== Kanpo estekak ==
*{{eu}}[https://www.pantallasledlemon.com/eu/ Pantallas ledlemon]
*{{eu}}[http://eu.dosaled.com/news/led-display-introduction-and-knowledge-2/ Dosaled Dosatronics] LED pantailaren sarrera eta ezagutza
[[Kategoria:Bideoa]]
[[Kategoria:Irudi digitala]]
bl3rfp8bjqybivbshwamw6mluis6wm5
Lankide:Eloi Barrio/Proba orria
2
1215000
9993529
9992037
2024-12-08T13:35:06Z
Eloi Barrio
168357
9993529
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Eloi Barrio}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
== Lurzoru-Efektua Autoetan ==
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Signal (efecto suelo)}}
=== Aurkezpena ===
'''Lurzoru-efektua''' fenomeno fisiko bat da, aerodinamikarekin zerikusia duena. Gorputz batean dabilen haizeak presioak sortzen ditu, eta, presio horien ondorioz, aldaketak gertatzen dira gorputz horren dinamikan, bai sostenguari dagokionez, bai karga aerodinamikoari dagokionez. Efektu hori aztertzen duen fisikaren atalari [[fluidoen dinamika]] esaten zaio.
[[Lurzoru-efektua]] zenbait arlotan aplikatzen da; adibidez, [[Aeronautika|aeronautikan]], hegazkinak hegan egiteko arrazoi nagusia baita; ur-kiroletan, urarekiko marruskadura murrizteko erabiltzen denean; animalien arloan eta [[Automobilgintza|automobilgintzan]]. Artikulu honek lurzoru-efektuak automobilgintzan izandako bilakaera du ardatz, bai lehiaketa-ibilgailuetan, bai [[Formula 1|Formula 1ean]], horiek izan baitziren aitzindari nagusiak eta efektu hori hobekien landu zutenak.
[[Fitxategi:Toyota 90C-V - Toyota Team Tom's.jpg|thumb|355x355px|Toyota 90C-V]]
Automobilgintzaren kasuan, lurzoru-efektua helburu honekin aplikatzen da: ibilgailuaren behealdetik errepidera doan aireak ahalik eta abiadura handiena izatea, eta, horrela, depresioa sortzea (presiorik eza) ibilgailuaren eta lurzoruaren arteko distantzia murrizteko. Hala, [[Karga aerodinamika|karga aerodinamiko]] handiagoa sortzen da, baina horrek ez du haizearen aurkako erresistentzia areagotzen; ondorioz, ibilgailuaren itsaspena hobetzen da.{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Signal (ground effect)}}
=== Hasiera ===
Abiazioan, behe-presioko gune bat sortu nahi da hegalen gainetik, eta goi-presioko beste eremu bat, hegalen azpitik. Autogintzan, ordea, kontrakoa lortu nahi da: goi-presioko gune bat sortu nahi da ibilgailuaren gainetik, eta behe-presioko gune bat, azpitik. Horrela, karga aerodinamiko deritzona lortzen da (downforce, ingelesez); hau da, presioen arteko aldeak xurgapen moduko bat eragiten du, eta indar horrek lurraren kontra "zanpatzen" du ibilgailua. Pneumatikoek hobeto heltzen diote errepideari, eta, horri esker, bihurgune itxiagoak egin ditzake abiadura handiagoan.
Lurzoru-efektuaren ezaugarririk nabarmenena hau da: pneumatikoen eta lurzoruaren arteko itsaspen-muga dezente handitzen da [[Aerodinamika|aerodinamikoki]], ibilgailuari masarik erantsi gabe. Itsaspen-muga zera da: pneumatikoek lurrera transmiti dezaketen gehieneko indarra, lurra ukitzeari utzi gabe. Zenbat eta handiagoa izan abiadura, orduan eta handiagoa izango da pneumatikoek lurrera transmitituko duten indarra ([[Itsaspena|itsaspena]]). Ondorioz, autoaren egonkortasuna hobea izango da.
Lurzoru-efektuak [[Bernoulliren printzipio|Bernoulli-ren efektua]] du oinarri: azkar higitzen den aireak presio txikiagoa eragiten du astiro higitzen denak baino. Efektu horiek Formula 1eko lasterketetan erabiltzen dira gehienbat. Horretarako, [[Venturi efektua|Venturiren tunel]] formako kanalak jartzen dira autoen azpian. Kanal horiek estuagoak dira erdigunean, eta zabalagoak muturretan. Airea gune estutik pasatzen denean, azkarrago higitzen da, eta kotxearen azpiko presioa murrizten da. Autoaren eta pistaren arteko distantzia aldatzen bada, aire-fluxua aldatu daiteke, eta itsaspen-indarra bat-batean murriztu. Ondorioz, balikete gidariak autoaren kontrola galtzea. Hori dela eta, errepidea asko zaintzen dute Formula 1ean.
=== Lurzoru-efektua automobilgintzan: Historia===
Lurzoru-efektua 60ko hamarkadan hasi zen erabiltzen automobilgintzan. Ingeniariek pneumatikoen itsaspena hobetu nahi zuten ibilgailu astunagorik egin gabe. Efektu hori [[Huayra Pronello Ford]] modeloan aplikatu zen lehen aldiz, Argentinan. [[Fitxategi:Euskera.jpg|thumb|Huayra Pronello Ford]]
Huayra Pronello Ford lehiaketetarako auto bat zen, eserleku bakarrekoa. [[Heriberto Pronellok]] diseinatu zuen 1968an, [["Sport Prototipo Argentinarra"]] kategoriarako. 1969an egin zuen debuta kategoria horretan, Argentinako Cordoba hirian, [[Carlos Reutemann|Carlos Reutemannek]] eta [[Carlos Pascualini|Carlos Pascualinik]] gidatuta.
1968an autoaren erreplika bat egin zuten, diseinuaren propietate aerodinamikoak aztertu ahal izateko. Eskala 1/5 zen, hau da, jatorrizko modeloaren tamainaren bosten bat. [[Hegazkinen Fabrika Militarrean]] probatu zuten. Fabrika horrek haize-tunel bat zuen, [[Argentinako Aire Armadak]] erabili ohi zuena. Erreplikarekin egindako probek frogatu zuten lurzoru-efektuak eskala horretan funtzionatzen zuela.
Hori ikusita, lurzoru-efektua Formula 1eko autoetan aplikatzen hasi ziren, eta halaxe jarraitu zuten 70eko eta 80ko hamarkadetan ere. 2011n Huayra prototipoak sari bat jaso zuen Argentinako Lasterketa Klasikoko Autorik Onena kategorian, eta hori haren diseinu onaren erakusgarri da.
2023an, Huayra Pronelloren bigarren unitatea eraman zuten [[Goodwood zirkuitura]], [[Festival Of Speed]] izeneko jaialdira (Ingalaterra). Han zegoela, Catesby tunelera eraman zuten ibilgailua (Catesby tunela ibilgailuak probatzeko instalazio bat da), eta analisi aerodinamiko osoa egin zioten, [[Sergio Rinland]] ingeniari eta irakasle argentinarra buru zela.
"Beti pentsatu izan dugu lurzoru-efektua aplikatzen zuela. Heribertok Kordobako Unibertsitate Nazionalean probatu zuenean, 1/5 eskalako modelo bat erabili zuen airearen erresistentzia egiaztatzeko, eta modelo hori perfektua zen; aterik eta kapotik gabea, sarrera-dorrerik gabea... ", adierazi zuen Rinlandek.[[Fitxategi:Autoa buztan luzea.jpg|thumb|Huayra Pronello Ford atzealde luzearekin]]
"Catesby tunelean <ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Pronello Huayra Ford fue probado en el túnel de viento más famoso de Inglaterra|hizkuntza=es-ar|url=https://ar.motor1.com/news/675261/pronello-huayra-ford-catesby-tunnel/|aldizkaria=Motor1.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>egindako probei esker, jakin genuen ibilgailuak efizientzia aerodinamiko handia duela, bai atzealde laburrarekin, bai atzealde luzearekin. Atzealde luzea, hain justu, erabiltzen da abiadura handieneko zirkuituetan. Heribertok bere garaian lortutako datu ia berberak lortu genituen guk".
Lasterketetarako autoetan ez ezik, erabilera arrunteko kirol-automobiletan ere aplikatu izan da lurzoru-efektua. 90eko hamarkadatik aurrera, auto-marka batzuk efektu hori erabiltzen hasi ziren zenbait modelotan. Horren adibide dira Ferrari, Porsche eta McLaren, besteak beste.
=== Lurzoru-efektua Formula 1ean ===
Askok diote Formula 1 automobilgintzaren kategoria nagusia dela; izan ere, beti dago berrikuntzaren abangoardian. Ohiko autoetan aplikatu diren aurrerapen tekniko asko Formulako 1eko ibilgailuetarako asmatu ziren. Lurzoru-efektua arlo horretako beste aurrerapen aipagarri bat da, eta [[Lotus Cars|Lotus]] taldeak aplikatu zuen arrakastaz bere autoan, 1978ko denboraldirako. Urte horretan, garaipena lortu zuten aurrerapen horri esker<ref>{{erreferentzia|izenburua=¿Qué es el efecto suelo en Fórmula 1 y para que sirve?|url=https://www.caranddriver.com/es/formula-1/a46061404/que-es-efecto-suelo-formula-1-para-que-sirve/}}</ref>.
[[Fitxategi:2001 Goodwood Festival of Speed Brabham BT46B Fan car.jpg|thumb|303x303px|Brabham BT46B]]
Lotusen 1978ko garaipenari buelta emateko, Brabham taldeak ideia berritzaile bat izan zuen: haizagailu bat txertatu zuen bere ibilgailuan, [[BT46B|Brabham BT46B]] autoan. Ideia horren helburua zera zen: haizagailuak lurzorua “xurgatzea”, lurzoru-efektuaren antzeko hurrupaketa sortu ahal izateko<ref>{{erreferentzia|izenburua=Así era el Brabham BT46B, el revolucionario coche ventilador que la Fórmula 1 tuvo que prohibir por abusón|url=https://www.motorpasion.com/formula1/asi-era-brabham-bt46b-revolucionario-coche-ventilador-que-formula-1-tuvo-que-prohibir-abuson}}</ref>. Gainerako taldeen kexak ikusirik, [[Nazioarteko Automobilismo Federazioa|Nazioarteko Automobilismo Federazioak (NAF)]] erabaki zuen monoplaza hori legezkoa zela, betiere aireztatze-sistemaren jardueraren % 50 motorra hozteko izango zela justifikatu ahal bazuten. BT46B modeloaren lehen lasterketan, 30 segundo baino gehiagoko aldea atera zien gainerako lehiakideei. Hori dela eta, 1978ko Suediako Sari Nagusian autoa debekatu zuten; izan ere, epaimahaiak erabaki zuen haizagailuak hauts asko harrotzen zuela eta, ondorioz, ezin zela frogatu haizagailua errendimendu-helburuetarako erabiltzen zenik. Gaur egun, Brabham BT46B da Formula 1eko auto bakarra %100eko garaipen-ehunekoa duena.
1978az geroztik, talde gehienek Lotusen diseinua kopiatu, eta lurzoru-efektua beren monoplazetan ezarri zuten. Hala, lehiakortasuna nabarmen handitu zen eta, aldi berean, diseinuak arriskutsuagoak izan ziren. Auto berriak gai ziren bihurguneak askoz azkarrago egiteko, baina, gurpilen eta errepidearen arteko distantzia bat-batean handitzen bazen (asfaltoan zulo txiki bat zegoelako, adibidez), efektua eteten zen, eta horrek istripu larriak eragin zitzakeen. 1982ko Belgikako Sari Nagusian, esaterako, [[Gilles Villeneuve|Gilles Villenueve]] pilotu kanadarra hil zen mota horretako istripu baten ondorioz. Haren Ferrariak atzean gelditutako auto batekin talka egin zuen, eta Villeneuve hegan atera zen. Handik gutxira hil zen, zauri larrien ondorioz<ref>{{erreferentzia|izenburua=L´effetto suolo in Formula 1|url=https://mdigi.wordpress.com/2012/06/13/leffetto-suolo-in-formula-1-parte-3-dalle-minigonne-al-fondo-piatto/}}</ref>.
1983an, lurzoru-efektua debekatu zen, eta taldeek behealde lauak jarri behar izan zituzten beren monoplazetan, aurreko denboraldian istripu ugari gertatu baitziren<ref>{{erreferentzia|izenburua=From turbo bans to the return of ground effect: F1´s technical regulation timeline|url=https://www.motorsportmagazine.com/articles/single-seaters/f1/from-turbo-bans-to-the-return-of-ground-effect-f1s-technical-regulation-timeline/}}</ref>.
[[Fitxategi:2022 Formula One car at the 2021 British Grand Prix (51350002179).jpg|thumb|275x275px|F1 2022]]
2022an, Formula 1eko buruzagiek, historiako araudirik iraultzaileenetako bat ezarri, eta lurzoru-efektua berreskuratu zuten, baina mugatutako bertsio batean, 70eko hamarkadan izandako arazoak saihesteko. Hala ere, beste eragozpen batzuk ekarri zituen, batez ere [[“porpoising”]] izeneko fenomenoa. Efektu horren eraginez, monoplazek karga aerodinamikoa galtzen zuten lurretik gertu pasatzean, eta autoek erreboteak egiten zituzten. Gainera, ez zuten helburu nagusia lortu; hau da, aurreko denboraldiko monoplazek sortzen zuten [[aire zikina]] deuseztatzea.
Laburbilduz, lurzoru-efektua asko erabili izan da Formula 1ean, errendimendu handia ematen baitu. Alabaina, segurtasun-arazo larriak ere sortzen ditu; beraz, kontu handiz aplikatu behar da.
== Erreferentziak ==
<references />
[[Kategoria:Ingeniaritza mekanikoa]]
[[Kategoria:Automobilaren teknologiak]]
ntw9ho9tf3vg8kyzq49ge8hok2z2p2f
Lankide:Iordorika002/Proba orria
2
1215001
9993493
9985892
2024-12-08T12:20:36Z
Iordorika002
168359
9993493
wikitext
text/x-wiki
= LED display =
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Iordorika002}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
LED pantaila elektronikoak pixelez osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai monokromatikoak (LED kolore bakarra), bai bikolorekoak (LEDen bi kolore mota), baita polikromatikoak izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren kolore primarioak) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta kontrolagailuaren konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabilerarako duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik James P. Mitchellek garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra Iowako Ekialdeko SEFean erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta IEEEren onarpena lortu zituen. Proiektua Anaheim-eko (Kalifornia) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. NASAren eta General Motors Corporationen sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko CRT sistema analogikoa (hodi katode-izpien teknologia) NTSC telebista RF bideo formatua zeun LED matrize digital eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta prototipo eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta bateriak erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak deflekzio induktiboa, elektroi-izpia eta kolore-konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, Sony, Apple, Samsung eta LG bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
mol4i916ovh60iliy5717v0xbxyww6z
9993528
9993493
2024-12-08T13:31:09Z
Iordorika002
168359
9993528
wikitext
text/x-wiki
= LED display =
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Iordorika002}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
'''LED display''' edo '''LED pantaila''' bat [[pantaila lau]] bat da, non [[LED|diodo argi-igorleen (LED)]] [[Matrize|matrizeak]] erabiltzen diren hurbileko ikusleei datuak, informazioa, irudiak, bideoak eta abar zabaltzeko. Diodo argi-igorleetan edo LEDetan (light-emitting diode) oinarritzen dira pantaila mota hauek. Hauen disdirari esker eguzkitan ikusgaiak izango dira, dendetako karteletan edo publizitate paneletan erabiltzeko. Azken urteotan, garraio publikoko ibilgailuen eta autobideetako mezu aldakorren karteletan ohikoak bihurtu dira. LED pantailek bistaratzeaz aparte, argiztapen orokorra eskain dezakete, hala nola agertokien argiztapenerako edo beste apaingarri batzuetarako erabiltzen direnean, helburu informatzailerik gabe. [[Bideo proiektore|Proiektore]] batek baino kontraste-erlazio handiagoak eskain ditzakete, eta, beraz, proiekzio-pantaila tradizionalen alternatiba dira, eta bideo-horma handi eta etengabeetarako erabil daitezke. MicroLED pantailak LED txikiagoak dituzten LED pantailak dira, eta horrek gailu hauen garapena eta hobekuntza eskaintzen du.
Pantaila mota hauek ez dira [[ordenagailu]], [[Monitorea|monitore]] eta [[Telebista|telebistetan]] erabiltze diren hondoko argiztapena duten [[LCD pantaila]] edo [[Plasmazko pantaila|plasmekin]] nahastu behar. Azken horiek, LEDak dituzte, hondoko argiztapen edo ''backlight'' (ingelesez) bezala soilik, ekipo horien distira, garbitasuna, kontrastea eta abar handitzeko teknologia bikain horrekin.
LED pantaila elektronikoak [[Pixel|pixelez]] osatzen dira, LEDen modulu edo panelen bidez. Hauek bai [[Monokromatiko|monokromatikoak]] (LED [[kolore]] bakarra), bai [[Bikolore|bikolorekoak]] (LEDen bi kolore mota), baita [[Polikromatiko|polikromatikoak]] izan daitezke. Azken hauek RGB (gorria, berdea eta urdina, kolore gehigarriko espektroaren [[Oinarrizko kolore|oinarrizko koloreak]]) LEDez osatzen dira. LED hauek pixelak osatzen dituzte, honek karaktereak, testuak, irudiak, eta baita bideoak ere, pantailaren eta [[Kontrolagailua|kontrolagailuaren]] konplexutasunaren arabera. LED pantailetarako egokitzapen ohikoenak honako hauek dira: pantailak (display) adierazleak, informatiboak, publizitaterako edo kontzertuetarako kolore guztietako bideo-bereizmen handikoak, publizitate-helburuetarako, proiektu arkitektonikoetarako, antzerkietarako, ekitaldi publikoetarako, eta abar. Erraz egokitzen dira aire zabaleko espazioetara edo barrualdeko erabiletara duten erresistentzia handierangatik, maniobratzeko gaitasunarengatik, pantailaren dimentsio desiratua lortzeko erraztasunarengatik, modulu edo panelen loturen arteko bereizketarik ez izateagatik, bizitza erabilgarri askoz handiagoa izateagatik, mantentzeko erraztasuna izateagatik, eta abar.
== Garapena ==
=== Prototipoa ===
Atal honetan "LEDekin guztiz egindako telebistaren lehenengo pantaila" errebindikazioa aurkezten da. Ziurrenik [[James P. Mitchell|James P. Mitchellek]] garatu, frogatu eta dokumentatu zuen 1977an. Hasierako ezagutze publikoa Westinghouse Hezkuntza Fundazioko zientzia talentuen bilaketa taldetik etorri zen, zerbitzu zientifikoen erakunde bat. Artikulua unibertsitateetan 1978ko urtarrilaren 25ean argitaratu zen eta "Honors Group" (Ohoreen Taldea) izendatu zen. Ondoren, artikulua gonbidatu eta Iowako Iparraldeko Unibertsitatearen Zientzien Akademian gonbidatua eta aurkeztua izan zen. Prototipo eraginkorra [https://www.eisef.org/ Iowako Ekialdeko SEFean] erakutsi zen martxoaren 18an, eta "Fisika Zientzien" saria eta [[Ingeniari Elektriko eta Elektroniken Institutua|IEEEren]] onarpena lortu zituen. Proiektua [[Anaheim|Anaheimeko]] ([[Kalifornia]]) Konbentzio Zentroan nazioarteko 29. SEFean erakutsi zen berriz ere, maiatzaren 8tik 10era bitartean. Ekitaldi honetan hazbete laurdeneko lodiera zuen paneleko prototipo modularra, paper zientifikoa eta pantaila osoa (LED matrizea) erakutsi ziren, bideo-interfazearekin. [[NASA|NASAren]] eta [[General Motors|General Motors Corporationen]] sariak jaso zituen. Proiektu honek aurrerapen batzuk ekarri zituen 70 urteko goi tentsioko [[Izpi katodikozko hodi|CRT]] sistema analogikoa ([[Izpi katodikozko hodi|Izpi katodikozko hodien teknologia]]) [[NTSC]] telebista RF bideo formatua zeun LED matrize [[digital]] eskaneatu batekin ordezteko. Mitchellen artikulu eta [[prototipo]] eraginkorrak etorkizuneko CRTak ordeztea proiektatu zuten, eta [[Bateria elektriko|bateriak]] erabiltzen dituzten gailuetan aurreikusitako aplikazioak sartu zituzten, energia gutxi kontsumitzearen abantailengatik. Eskaneatze sistemen desplazamenduak [[deflekzio induktiboa]], elektroi sorta eta kolore konbergentziako zirkuituak kentzea barne hartu zuen, eta lorpen esanguratsua izan da. Argia igortzen duen diodoaren propietate bereziek, matrizeak eskaneatzeko konplexutasuna sinplifikatzen dute, eta telebista modernoari komunikazio digitaletara egokitzen lagundu diote.
1977ko modeloaren diseinua monokromatikoa zen.
=== Garapen Berriak ===
MicroLEDen displayak garatzen ari dira gaur egun, [[Sony]], [[Apple Inc.|Apple]], [[Samsung]] eta [[LG Electronics|LG]] bezalako enpresa handiengatik.
Display hauek erraz zabaltzen dira, eta ekoizpen prozesu errazagoa eskaintzen dute. Hala ere, ekoizpen-kostuak faktore mugatzailea izaten jarraitzen du.
3gr7zzuccxm9vqkpl32moiuf1mbx0h7
Lankide:Xdeba001/Proba orria
2
1215003
9993545
9985015
2024-12-08T14:04:00Z
Xdeba001
168643
Historia amaitu eta beste atal bat gehitu
9993545
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xdeba001}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]] enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP) enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko UEFA Champions League finala, Manchester United eta Barcelona artekoa, zuzenan eman zen 3D formatuan Gotenburgon (Suedia), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Ginness World Records|Ginness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
gn3tk1xrgtp61t2l0h2mcgloq6x38fv
9993549
9993545
2024-12-08T14:07:42Z
Xdeba001
168643
9993549
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xdeba001}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]] enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP) enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen. Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko UEFA Champions League finala, Manchester United eta Barcelona artekoa, zuzenean eman zen 3D formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Ginness World Records|Ginness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
hd8go9sslsnamkwqx0ewhs0shmokbdm
9993808
9993549
2024-12-08T17:48:42Z
Xdeba001
168643
Erreferentziak ipini
9993808
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xdeba001}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
== Historia ==
LEDak (light-emitting diodes) sortu ziren 1962. urtean, lehen hamarkadan nagusiki kolore gorrikoak izanik. Sorkuntza hau [[Nick Holonyak]] ingeniaria asmatu zuen [[General Electric]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News: Press Releases|data=2011-10-09|url=https://web.archive.org/web/20111009111042/http://web.mit.edu/invent/n-pressreleases/n-press-04LMP.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> enpresan lan egiten zuen bitartean.
Lehendabiziko led pantaila [[Hewlett-Packard]] (HP) enpresak garatu zuen eta 1968. urtean aurkeztu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Kramer|izenburua=Advances in Solid State Physics|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|data=2003-09-22|url=https://books.google.es/books?id=oREQToB2q2UC&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-3-540-40150-6|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Garapena Howard C. Borden eta Gerald P. Pighini burutu zuten HP Associates eta [[HP Labs|HP Labsen]], 1962 eta 1968 bitartean LED praktikoen inguruko ikerketa eta garapen lanetan aritu baitziren. 1969ko azaroan, HP Model 5082-7000 Numeric Indicator<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Vintage Technology Association - Hewlett Packard 5082-7000|data=2014-11-17|url=https://web.archive.org/web/20141117052948/http://www.decadecounter.com/vta/articleview.php?item=1052|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref> gailua aurkeztu zuten, [[zirkuitu integratu]] teknologia erabiltzen zuen lehenengo LED gailua izan zen eta lehendabiziko LED pantaila adimentsua, horrek iraultza suposatu zuen pantaila digital teknologientzako, [[Nixie hodia]] ordezkatuz eta etorkizuneko LED pantailen oinarria bihurtuz.
Lehenengo modeloak monokromatikoak ziren. [[Blue LED]] eraginkorra, kolore hirukotea osatzen zuena ez zen komertzializatu 1980ko hamarkadaren amaierara arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Reynolds|izenburua=An Introductory Guide to LED Display Technology and its Uses & Benefits|hizkuntza=en-GB|data=2021-10-28|url=https://dynamo-led-displays.co.uk/led-displays-guide/|aldizkaria=LED Display & LED Screen Installations|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
1980ko hamarkadaren amaieran Aluminio Indio Galio Fosfuro LEDak sortu ziren. Kolore gorria eta anbar horia eraginkortasunez sortzen zituzten eta informazio-paneletan erabiltzen ziren. Hala ere, ez zuten gaitasuna kolore osoa lortzeko. Lor zitekeen kolore "berdea" ia ez zen berdea (gehienbat horia zen), eta lehenengo urdina kontsumo energetiko handiegia zuen. [[Shūji Nakamura|Shuji Nakamura]], orduan Nichia Chemical enpresan zegoenak, Indio Galio Nitruroan oinarritutako urdina, eta berdea geroago, garatu zuen, horrek posiblea egin zuen etorkizunean LED pantaila handiak garatzea.
LEDek zuten potentziala Mark Fisheri esker aurkitu zen, 1997ko [[U2]] PopMart Tour-ean. Fisherek konturatu zen ikuspuntu luze batekin, pixel espazio zabala erabili zitekeela irudi oso handiak lortzeko, batez ere gauez. Sistema mugikorra izan behar zen Tour-ean erabiltzeko, beraz sare bat erabili zen bildu ahal izateko. Sistema osoa 52 m-ko zabalera eta 17 m-ko altuera zuen, 150.000 pixel izanik. LEDak eta kontrol-sistema SACO Technologies enpresak hornitu zituen, [[Montreal|Montrealeko]] enpresa honek ez zuen inoiz bideo sistema bat ekoiztu.
Gaur egun, gailu handiek distira handiko diodoak erabiltzen dute kolore espektro zabala sortzeko. Hiru hamarkada behar izan zuen Sonyk diodo organikoko OLED telebista aurkezteko, [[Sony XEL-1 OLED]] pantaila 2009an merkataratu zen. Ondoren, 2012ko CES erakusketan, Sony-k [[Crystal LED]] aurkeztu zuen, telebista bat benetako LED teknologia erabiltzen duena, teknologia honekin LEDak irudiak sortzen dute zuzenean, eta ez atzeko argi gisa soilik funtzionatu beste motako gailuentzako, adibidez [[LED-backlit LCD]] pantailak, askotan komertzializatzen direla LED pantaila gisa.
== Bideo-gaitasun handiko pantailak ==
2011ko UEFA Champions League finala, Manchester United eta Barcelona artekoa, zuzenean eman zen 3D formatuan [[Göteborg|Gotenburgon]] ([[Suedia]]), EKTA pantaila batean. 100 Hz-ko freskatze-abiadura zuen 7,11 m-ko diagonala eta 6,192x3,483 m-ko pantaila azalera. Pantaila honek [[Ginness World Records|Ginness World Recordsen]] arabera munduko 3D LED pantaila handiena da.
== Erreferentziak ==
<references />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Pantalla led}}
{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|LED display}}
8nlynr8ohr6tp8viqx3etf99t1jzrnd
Lankide:Urko Gonzalez Varona/Proba orria
2
1215004
9993941
9988707
2024-12-08T20:17:33Z
Urko Gonzalez Varona
168354
9993941
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}}
== Sarrera ==
=== Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua ===
Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta.
Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da.
== Kalitatea kudeatzeko sistemak ==
=== Produktuaren kalitatea ===
Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia
[[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak [[luxuzko ondasun]]ez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da.
1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan.
Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik.
Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "[[feedback]]" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote.
Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne.
ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da.
=== Zerbitzuen kalitatea ===
Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin.
Nazioarteko talde handiak arduratu dira [[Bezeroaren arretarako zerbitzu|bezeroarentzako arreta-zerbitzu]] bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin.
=== elikadura-segurtasuna ===
Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte.
=== Prozesuen kalitatea ===
Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu.
Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab.
Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da [[Sei Sigma|Six Sigman]], ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz.
Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat [[PDCA]] (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo [[PDCA|Deming-en zirkulua]]: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da:
;Soluzioak zehaztea (P)
Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko.
;Soluzioak ezartzea (D)
Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin).
;Jarraipena (C)
Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea.
;Jardutea (A)
Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.).
== Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak ==
Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko [[segurtasun]]a eta [[osasun]]a ere lortu dituzte, eta erakundeei [[giza baliabideen kudeaketa]] hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte.
=== Laneko Arriskuen Prebentzio legea ===
[[Espainiako Konstituzioa]] indarrean sartu arte, [[Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak]] Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, [[Laneko Arriskuen Prebentzioa]]ren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera.
[[Peru]]n, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa).
=== Segurtasuna eta osasuna ===
Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko.
=== Ergonomia ===
[[Ergonomia]] da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu.
=== Psikosoziologia aplikatua ===
Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean [[estres]] eta [[mobbing]] deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da.
=== Prebentzioa-plana ===
[[Prebentzio-plana]]ren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan.
=== Arriskuen identifikazioa eta Arriskuen ebaluazioa ===
Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko.
Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira.
=== Prebentzio-jardueraren plangintza ===
Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere.
Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak.
Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da.
=== Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea ===
Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera.
=== Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua ===
Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena.
Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko.
Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude.
Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du.
Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere.
Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab.
=== Osasunaren jarraipena ===
Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan.
Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab.
== Ingurumena kudeatzeko sistemak ==
=== Ekoizpen integratua ===
Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, [[plagizida]]k eta propietate organoleptikoen [[Kontserbagarri|kontserbatzaileak]] aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, [[nekazaritza ekologikoa]] atxikitzen da, [[Janari transgeniko|elikagai transgenikoak]] garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa ([[Oxigeno eskari biologiko|DBO]] bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik.
Ingurumen-arloko beste erronketako bat [[klima-aldaketa]] da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat.
=== Baliabideen kudeaketa ekologikoa ===
Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta [[Energia berriztagarri|energia-iturri berriztagarrietarako]] trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere.
=== Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea ===
Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna.
=== Birziklapena kudeatzeko sistemak ===
Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak [[birziklatze]]n dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan.<ref> 2012an kontsumitzaileak 1,5 euro ordaintzen zituen [[Signus]] enpresari baztertutako pneumatikoak birziklatzeagatik [http://www.abc.es/20120615/natural-vivirenverde/abci-foro-reciclaje-natural-201206151015.html Pilar Quijada: “Birziklatzearekin konprometituak”] ABC (2012ko ekainaren 15ean) </ref> Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea.<ref>Boletín Oficial del Estado [https://www.boe.es/boe/dias/2006/01/03/pdfs/A00352-00357.pdf (BOE) (3 de enero, 2006)] </ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Bibliografia ==
* {{cita publicación
|abizenak= {{versalitas|García Pantigozo}}
|izena= Manuel
|abizenak2= {{versalitas|Quispe Atúncar}}
|izena2= Carlos
|abizenak3= {{versalitas|Ráez Guevara}}
|izena3= Luis
|izenburua= Sistemas integrados de gestión (SIG)
|argitalpena= Industrial Data
|issn= 1560-9146
|liburukia= 2
|zenbakia= 2
|urtea= 1999
|orriak= 52-58
|url= http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaacceso= 24 de mayo de 2019
|urlarchivo= https://web.archive.org/web/20190517025524/http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaarchivo= 17 de mayo de 2019
|deadurl=
}}
== Ikusi ere ==
*[[Software]]
*[[Kalitatea]]
*[[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea]] (ISO)
*[[laneko arriskuen prebentzioa]]
*[[Ergonomia|Ergonomía]]
*[[Psikosoziologia aplikatua]]
*[[OHSAS]]
*[[Ingurumena]]
*[[ekoizpen-sistema]]
*[[Monozukuri]]
*[[Lean manufacturing|Lean Manufacturing]]
*[[Klima Aldaketaren Gobernu Arteko Panela]]
*[[Sektore Publikoko Erakundeentzako Kudeaketa Sistema Integratua]]
*[[Informazio Sistema Integrala]]
nj388zvwwtp72tr6iu7iz0vlcrsc34h
9993944
9993941
2024-12-08T20:21:48Z
Urko Gonzalez Varona
168354
9993944
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}}
== Sarrera ==
=== Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua ===
Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta.
Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da.
== Kalitatea kudeatzeko sistemak ==
=== Produktuaren kalitatea ===
Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia
[[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak [[luxuzko ondasun]]ez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da.
1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan.
Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik.
Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "[[feedback]]" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote.
Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne.
ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da.
=== Zerbitzuen kalitatea ===
Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin.
Nazioarteko talde handiak arduratu dira [[Bezeroaren arretarako zerbitzu|bezeroarentzako arreta-zerbitzu]] bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin.
=== elikadura-segurtasuna ===
Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte.
=== Prozesuen kalitatea ===
Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu.
Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab.
Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da [[Sei Sigma|Six Sigman]], ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz.
Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat [[PDCA]] (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo [[PDCA|Deming-en zirkulua]]: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da:
;Soluzioak zehaztea (P)
Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko.
;Soluzioak ezartzea (D)
Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin).
;Jarraipena (C)
Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea.
;Jardutea (A)
Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.).
== Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak ==
Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko [[segurtasun]]a eta [[osasun]]a ere lortu dituzte, eta erakundeei [[giza baliabideen kudeaketa]] hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte.
=== Laneko Arriskuen Prebentzio legea ===
[[Espainiako Konstituzioa]] indarrean sartu arte, [[Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak]] Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, [[Laneko Arriskuen Prebentzioa]]ren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera.
[[Peru]]n, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa).
=== Segurtasuna eta osasuna ===
Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko.
=== Ergonomia ===
[[Ergonomia]] da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu.
=== Psikosoziologia aplikatua ===
Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean [[estres]] eta [[mobbing]] deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da.
=== Prebentzioa-plana ===
[[Prebentzio-plana]]ren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan.
=== Arriskuen identifikazioa eta Arriskuen ebaluazioa ===
Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko.
Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira.
=== Prebentzio-jardueraren plangintza ===
Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere.
Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak.
Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da.
=== Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea ===
Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera.
=== Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua ===
Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena.
Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko.
Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude.
Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du.
Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere.
Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab.
=== Osasunaren jarraipena ===
Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan.
Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab.
== Ingurumena kudeatzeko sistemak ==
=== Ekoizpen integratua ===
Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, [[plagizida]]k eta propietate organoleptikoen [[Kontserbagarri|kontserbatzaileak]] aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, [[nekazaritza ekologikoa]] atxikitzen da, [[Janari transgeniko|elikagai transgenikoak]] garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa ([[Oxigeno eskari biologiko|DBO]] bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik.
Ingurumen-arloko beste erronketako bat [[klima-aldaketa]] da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat.
=== Baliabideen kudeaketa ekologikoa ===
Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta [[Energia berriztagarri|energia-iturri berriztagarrietarako]] trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere.
=== Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea ===
Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna.
=== Birziklapena kudeatzeko sistemak ===
Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak [[birziklatze]]n dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan.<ref> 2012an kontsumitzaileak 1,5 euro ordaintzen zituen [[Signus]] enpresari baztertutako pneumatikoak birziklatzeagatik [http://www.abc.es/20120615/natural-vivirenverde/abci-foro-reciclaje-natural-201206151015.html Pilar Quijada: “Birziklatzearekin konprometituak”] ABC (2012ko ekainaren 15ean) </ref> Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea.<ref> ''Estatuko Aldizkari Ofiziala'' [https://www.boe.es/boe/dias/2006/01/03/pdfs/A00352-00357.pdf (BOE) (2006ko urtarrilaren 6a)] </ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Bibliografia ==
* {{cita publicación
|abizenak= {{versalitas|García Pantigozo}}
|izena= Manuel
|abizenak2= {{versalitas|Quispe Atúncar}}
|izena2= Carlos
|abizenak3= {{versalitas|Ráez Guevara}}
|izena3= Luis
|izenburua= Sistemas integrados de gestión (SIG)
|argitalpena= Industrial Data
|issn= 1560-9146
|liburukia= 2
|zenbakia= 2
|urtea= 1999
|orriak= 52-58
|url= http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaacceso= 24 de mayo de 2019
|urlarchivo= https://web.archive.org/web/20190517025524/http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaarchivo= 17 de mayo de 2019
|deadurl=
}}
== Ikusi ere ==
*[[Software]]
*[[Kalitatea]]
*[[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea]] (ISO)
*[[laneko arriskuen prebentzioa]]
*[[Ergonomia|Ergonomía]]
*[[Psikosoziologia aplikatua]]
*[[OHSAS]]
*[[Ingurumena]]
*[[ekoizpen-sistema]]
*[[Monozukuri]]
*[[Lean manufacturing|Lean Manufacturing]]
*[[Klima Aldaketaren Gobernu Arteko Panela]]
*[[Sektore Publikoko Erakundeentzako Kudeaketa Sistema Integratua]]
*[[Informazio Sistema Integrala]]
89yry50tubumbfd5194c8kdm0b1gj78
9993950
9993944
2024-12-08T20:44:50Z
Urko Gonzalez Varona
168354
9993950
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}}
== Sarrera ==
=== Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua ===
Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta.
Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da.
== Kalitatea kudeatzeko sistemak ==
=== Produktuaren kalitatea ===
Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia
[[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak [[luxuzko ondasun]]ez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da.
1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan.
Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik.
Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "[[feedback]]" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote.
Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne.
ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da.
=== Zerbitzuen kalitatea ===
Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin.
Nazioarteko talde handiak arduratu dira [[Bezeroaren arretarako zerbitzu|bezeroarentzako arreta-zerbitzu]] bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin.
=== elikadura-segurtasuna ===
Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte.
=== Prozesuen kalitatea ===
Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu.
Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab.
Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da [[Sei Sigma|Six Sigman]], ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz.
Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat [[PDCA]] (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo [[PDCA|Deming-en zirkulua]]: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da:
;Soluzioak zehaztea (P)
Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko.
;Soluzioak ezartzea (D)
Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin).
;Jarraipena (C)
Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea.
;Jardutea (A)
Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.).
== Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak ==
Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko [[segurtasun]]a eta [[osasun]]a ere lortu dituzte, eta erakundeei [[giza baliabideen kudeaketa]] hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte.
=== Laneko Arriskuen Prebentzio legea ===
[[Espainiako Konstituzioa]] indarrean sartu arte, [[Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak]] Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, [[Laneko Arriskuen Prebentzioa]]ren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera.
[[Peru]]n, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa).
=== Segurtasuna eta osasuna ===
Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko.
=== Ergonomia ===
[[Ergonomia]] da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu.
=== Psikosoziologia aplikatua ===
Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean [[estres]] eta [[mobbing]] deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da.
=== Prebentzioa-plana ===
[[Prebentzio-plana]]ren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan.
=== Arriskuen identifikazioa eta Arriskuen ebaluazioa ===
Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko.
Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira.
=== Prebentzio-jardueraren plangintza ===
Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere.
Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak.
Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da.
=== Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea ===
Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera.
=== Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua ===
Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena.
Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko.
Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude.
Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du.
Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere.
Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab.
=== Osasunaren jarraipena ===
Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan.
Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab.
== Ingurumena kudeatzeko sistemak ==
=== Ekoizpen integratua ===
Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, [[plagizida]]k eta propietate organoleptikoen [[Kontserbagarri|kontserbatzaileak]] aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, [[nekazaritza ekologikoa]] atxikitzen da, [[Janari transgeniko|elikagai transgenikoak]] garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa ([[Oxigeno eskari biologiko|DBO]] bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik.
Ingurumen-arloko beste erronketako bat [[klima-aldaketa]] da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat.
=== Baliabideen kudeaketa ekologikoa ===
Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta [[Energia berriztagarri|energia-iturri berriztagarrietarako]] trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere.
=== Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea ===
Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna.
=== Birziklapena kudeatzeko sistemak ===
Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak [[birziklatze]]n dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan.<ref> 2012an kontsumitzaileak 1,5 euro ordaintzen zituen [[Signus]] enpresari baztertutako pneumatikoak birziklatzeagatik [http://www.abc.es/20120615/natural-vivirenverde/abci-foro-reciclaje-natural-201206151015.html Pilar Quijada: “Birziklatzearekin konprometituak”] ABC (2012ko ekainaren 15ean) </ref> Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea.<ref> ''Estatuko Aldizkari Ofiziala'' [https://www.boe.es/boe/dias/2006/01/03/pdfs/A00352-00357.pdf (BOE) (2006ko urtarrilaren 6a)] </ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Bibliografia ==
* {{cita publicación
|abizenak= {{versalitas|García Pantigozo}}
|izena= Manuel
|abizenak2= {{versalitas|Quispe Atúncar}}
|izena2= Carlos
|abizenak3= {{versalitas|Ráez Guevara}}
|izena3= Luis
|izenburua= Sistemas integrados de gestión (SIG)
|argitalpena= Industrial Data
|issn= 1560-9146
|liburukia= 2
|zenbakia= 2
|urtea= 1999
|orriak= 52-58
|url= http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaacceso= 24 de mayo de 2019
|urlarchivo= https://web.archive.org/web/20190517025524/http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaarchivo= 17 de mayo de 2019
|deadurl=
}}
== Ikusi ere ==
*[[Software]]
*[[Kalitatea]]
*[[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea]] (ISO)
*[[laneko arriskuen prebentzioa]]
*[[Ergonomia|Ergonomía]]
*[[Psikosoziologia aplikatua]]
*[[OHSAS]]
*[[Ingurumena]]
*[[ekoizpen-sistema]]
*[[Monozukuri]]
*[[Lean manufacturing|Lean Manufacturing]]
*[[Klima Aldaketaren Gobernu Arteko Panela]]
*[[Sektore Publikoko Erakundeentzako Kudeaketa Sistema Integratua]]
*[[Informazio Sistema Integrala]]
== Kanpo estekak ==
*[http://www.iso.org/ ISO Webgune Ofiziala]
* [https://web.archive.org/web/20120629000822/http://www.insht.es/InshtWeb/Contenidos/Documentacion/FichasTecnicas/NTP/Ficheros/501a600/ntp_576.pdf NTP 576: Kudeaketa-sistemak integratzea: laneko arriskuen prebentzioa, kalitatea eta ingurumena]
* [https://web.archive.org/web/20130326130022/http://www.insht.es/portal/site/Insht/ ''Laneko Segurtasun eta Higieneko Institutu Nazionala'']
* [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Laboral/l31-1995.html 31/1995 Legea, azaroaren 8koa, Laneko Arriskuen Prebentzioari buruzkoa]
b3rou86efm4eeei3x0rsq1cvepwxzz5
9993954
9993950
2024-12-08T20:49:05Z
Urko Gonzalez Varona
168354
9993954
wikitext
text/x-wiki
{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}
<br />
{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}}
== Sarrera ==
=== Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua ===
Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta.
Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da.
== Kalitatea kudeatzeko sistemak ==
=== Produktuaren kalitatea ===
Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia
[[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak [[luxuzko ondasun]]ez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da.
1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan.
Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik.
Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "[[feedback]]" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote.
Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne.
ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da.
=== Zerbitzuen kalitatea ===
Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin.
Nazioarteko talde handiak arduratu dira [[Bezeroaren arretarako zerbitzu|bezeroarentzako arreta-zerbitzu]] bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin.
=== elikadura-segurtasuna ===
Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte.
=== Prozesuen kalitatea ===
Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu.
Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab.
Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da [[Sei Sigma|Six Sigman]], ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz.
Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat [[PDCA]] (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo [[PDCA|Deming-en zirkulua]]: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da:
;Soluzioak zehaztea (P)
Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko.
;Soluzioak ezartzea (D)
Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin).
;Jarraipena (C)
Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea.
;Jardutea (A)
Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.).
== Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak ==
Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko [[segurtasun]]a eta [[osasun]]a ere lortu dituzte, eta erakundeei [[giza baliabideen kudeaketa]] hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte.
=== Laneko Arriskuen Prebentzio legea ===
[[Espainiako Konstituzioa]] indarrean sartu arte, [[Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak]] Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, [[Laneko Arriskuen Prebentzioa]]ren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera.
[[Peru]]n, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa).
=== Segurtasuna eta osasuna ===
Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko.
=== Ergonomia ===
[[Ergonomia]] da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu.
=== Psikosoziologia aplikatua ===
Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean [[estres]] eta [[mobbing]] deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da.
=== Prebentzioa-plana ===
[[Prebentzio-plana]]ren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan.
=== Arriskuen identifikazioa eta Arriskuen ebaluazioa ===
Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko.
Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira.
=== Prebentzio-jardueraren plangintza ===
Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere.
Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak.
Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da.
=== Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea ===
Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera.
=== Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua ===
Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena.
Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko.
Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude.
Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du.
Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere.
Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab.
=== Osasunaren jarraipena ===
Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan.
Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab.
== Ingurumena kudeatzeko sistemak ==
=== Ekoizpen integratua ===
Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, [[plagizida]]k eta propietate organoleptikoen [[Kontserbagarri|kontserbatzaileak]] aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, [[nekazaritza ekologikoa]] atxikitzen da, [[Janari transgeniko|elikagai transgenikoak]] garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa ([[Oxigeno eskari biologiko|DBO]] bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik.
Ingurumen-arloko beste erronketako bat [[klima-aldaketa]] da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat.
=== Baliabideen kudeaketa ekologikoa ===
Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta [[Energia berriztagarri|energia-iturri berriztagarrietarako]] trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere.
=== Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea ===
Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna.
=== Birziklapena kudeatzeko sistemak ===
Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak [[birziklatze]]n dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan.<ref> 2012an kontsumitzaileak 1,5 euro ordaintzen zituen [[Signus]] enpresari baztertutako pneumatikoak birziklatzeagatik [http://www.abc.es/20120615/natural-vivirenverde/abci-foro-reciclaje-natural-201206151015.html Pilar Quijada: “Birziklatzearekin konprometituak”] ABC (2012ko ekainaren 15ean) </ref> Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea.<ref> ''Estatuko Aldizkari Ofiziala'' [https://www.boe.es/boe/dias/2006/01/03/pdfs/A00352-00357.pdf (BOE) (2006ko urtarrilaren 6a)] </ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Bibliografia ==
* {{argitaratze-zita
|abizenak= {{versalitas|García Pantigozo}}
|izena= Manuel
|abizenak2= {{versalitas|Quispe Atúncar}}
|izena2= Carlos
|abizenak3= {{versalitas|Ráez Guevara}}
|izena3= Luis
|izenburua= Sistemas integrados de gestión (SIG)
|argitalpena= Industrial Data
|issn= 1560-9146
|liburukia= 2
|zenbakia= 2
|urtea= 1999
|orriak= 52-58
|url= http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaacceso= 24 de mayo de 2019
|urlarchivo= https://web.archive.org/web/20190517025524/http://revistasinvestigacion.unmsm.edu.pe/index.php/idata/article/view/6528
|fechaarchivo= 17 de mayo de 2019
|deadurl=
}}
== Ikusi ere ==
*[[Software]]
*[[Kalitatea]]
*[[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea]] (ISO)
*[[laneko arriskuen prebentzioa]]
*[[Ergonomia|Ergonomía]]
*[[Psikosoziologia aplikatua]]
*[[OHSAS]]
*[[Ingurumena]]
*[[ekoizpen-sistema]]
*[[Monozukuri]]
*[[Lean manufacturing|Lean Manufacturing]]
*[[Klima Aldaketaren Gobernu Arteko Panela]]
*[[Sektore Publikoko Erakundeentzako Kudeaketa Sistema Integratua]]
*[[Informazio Sistema Integrala]]
== Kanpo estekak ==
*[http://www.iso.org/ ISO Webgune Ofiziala]
* [https://web.archive.org/web/20120629000822/http://www.insht.es/InshtWeb/Contenidos/Documentacion/FichasTecnicas/NTP/Ficheros/501a600/ntp_576.pdf NTP 576: Kudeaketa-sistemak integratzea: laneko arriskuen prebentzioa, kalitatea eta ingurumena]
* [https://web.archive.org/web/20130326130022/http://www.insht.es/portal/site/Insht/ ''Laneko Segurtasun eta Higieneko Institutu Nazionala'']
* [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Laboral/l31-1995.html 31/1995 Legea, azaroaren 8koa, Laneko Arriskuen Prebentzioari buruzkoa]
f7ky0hntj5ikvxuixhnf3le15tdclm0
Maria Engrazia Lekuona Aranburu
0
1215184
9994207
9979007
2024-12-09T09:52:50Z
Wikimadari
128278
Jaiotza data zuzendu
9994207
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Maria Engrazia Lekuona Aranburu,''' bataio izenez, Josefa Joaquina Irene ([[Oiartzun]], [[1897|1897ko]] [[Uztailaren 2|uztailaren 2a]] – [[Madril]] [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko]] [[Azaroaren 18|Azaroaren 18a]]). [[Beatifikazio|Beatifikatutako]] [[moja]] [[Martiri|martiria]].
== Bizitza ==
[[Fitxategi:Babilonia berri.jpg|ezkerrera|thumb|Babilonia berri. Jaiotetxea]]
[[Gurutze (Oiartzun)|Gurutzeko]] Babilonia-berri baserrian jaio zen. Bere aita Pedro Jose Lekuona Manzisidor izan zen eta ama Matilde Aranburu Berasategi. Aitaren bigarren ezkontza izan zen, lehendik alargundu eta alaba batekin geratua. Matilderekin beste 14 seme-alaba izan zituen eta hauetatik zaharrena izan zen Maria Engrazia.
Gurutzeko eskola urruti, eta etxean behar handia zegoenez, ez zuen eskolara joateko aukerarik izan. Irakurtzen eta idazten amak erakutsi zion, baita dotrina ere. Geroago, Maria Engrazia berak eskola jarri zuen etxean, inguruko haurrek dotrina ikas zezaten. Hala ere gutxi iraun zuen, Etxeko diru premiak handiak ziren eta 13 urterekin lanean hasi behar izan zuen familia bateko haurrak zaintzen. Horrela jarraitu zuen leku desberdinetan lanean, baina bere osasuna eskasa zenez, 18 urterekin utzi behar izan zion lan egiteari. (''Urtekaria98'') Oso gaztetatik izan zen elizkoi praktikantea. Hogeita zazpi urterekin moja sartzea erabaki zuen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=AXEYAN TXOKOTIK Josefa Joaquina Irene 2024-11-18|hizkuntza=eu|data=2024-11-18|url=https://open.spotify.com/episode/2f51lmeGJw6L0sFrZIQC9Q|sartze-data=2024-11-24}}</ref>
=== Moja Salestarra ===
Oso barnean zeraman bizitza erlijiosoan sartzeko nahia. Madrilen tornulari baten premian zeudela jakin zuenez, Donostiako Ikustaldiaren Lekaimeak bisitatzera joan zen bertako izpirituaz eta bizitzaz informazioa jasotzeko. Bere osasun egoera pattalak ez zion eragotzi erlijio bidea hartzea. (''Oiartzun 98'').
* 27 urte zituela Kanpoko ahizpa gisa sartu zen Madrilgo Salestarren klausurako Dona Mariaren Ikustaldiaren Lehen Monasterioan, 1924ko abenduaren 7an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Caminando por|abizena=Madrid|izenburua=Monasterio de las Salesas Reales|hizkuntza=es|data=2018-04-24|url=https://www.religionenlibertad.com/blog/63944/monasterio-las-salesas-reales-.html|aldizkaria=https://www.religionenlibertad.com|sartze-data=2024-11-24}}</ref>
* 1925eko urriaren 8an moja sartu zen Maria Engrazia izena hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hermanas Martires|hizkuntza=es|url=https://visitacionpasto.wixsite.com/monasterio/hermanas-martires|aldizkaria=monasterio|sartze-data=2024-11-24}}</ref>
* 1934ean, Betiko Sagaratzea egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=María Gabriela Hinojosa y 5 compañeras, Beatas|hizkuntza=es|url=https://es.catholic.net/op/articulos/35275/mara-gabriela-hinojosa-y-compaeras-beatas.html#modal%20%20https://visitacionpasto.wixsite.com/monasterio/hermanas-martires|aldizkaria=Catholic.net|sartze-data=2024-11-24}}</ref>
== Zazpi salestar martiriak ==
Errepublikarren erlijio-jazarpenaren beldur, Komunitateak bi aldiz babestu behar izan zuen [[Oronoz-Mugairi|Oronozen]]. 1931. urtean lehenengoz, Madrileko Monasterioa erabat hutsa utzi zutelarik, eta hurrena 1936. urtean. Kasu honetan Madrilen 7 moja geratu ziren -Maria Engrazia tartean- Oronozera 76 joan eta gero. Joandakoen artean zegoen bere ahizpa Maria ere, bera baino 10 urte gazteagoa zena eta bi urte lehenago monasterioan sartua.
Erasoaren etengabeko mehatxua zela eta, 1936ko bigarren erbestean etxea mantentzeko geratu ziren zazpi mojek berehala alokatu behar izan zuten pisu bat, Gonzalez Longoria 4ko erdisotoan bizitzen jarrita.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Libros XV: El martirio de siete salesas en Madrid.|hizkuntza=es-ES|data=2006-10-20|url=https://www.religiondigital.org/la_ciguena_de_la_torre/Libros-XV-martirio-salesas-Madrid_7_745195483.html|aldizkaria=Religión Digital|sartze-data=2024-11-24}}</ref> 1936ko uztailaren 18a baino lehentxeago joan ziren bertara bizitzera,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beata María Gabriela Hinojosa y Naveros {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/76163/beata-maria-gabriela-hinojosa-y-naveros|aldizkaria=dbe.rah.es|sartze-data=2024-11-24}}</ref> baina lau hilabete klandestinitatean pasa ondoren norbaitek salatu eta [[Iberiar Federazio Anarkista|FAIko milizianoak]] atxilotuta fusilatu zituzten. Lopez de Hoyos eta Velázquez kaleen elkargunera iristean, kotxetik jaistean gertatu zen, eta bertan garbitu zituzten, azaroaren 18an, Azpeitiko Maria Cecilia Cendoya izan ezik. Azken hau, eskutik helduta zeraman Gabriela ahizpa erortzen zela ikusi zuenean, instintiboki ihesari eman zion, baina laster damutu eta bere burua entregatu zuen bidean topatutako guardia bati, “erlijiosoa naiz” esanez. Handik bost egunera, [[Villa de Vallecas|Vallecaseko]] [[Hilerri|hilerriko hormetan]] hil zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Monasterio de la Visitación de Santa María : Modelos e intercesoras|url=https://monasteriovisitacionleon.blogspot.com/p/modelos-e-intercesoras.html|aldizkaria=Monasterio de la Visitación de Santa María|sartze-data=2024-11-24}}</ref>
[[Fitxategi:Mártires de la Visitación.jpg|thumb|Zazpi salestar martiriak.]]
Hauek izan ziren fusilatutako mojak''.'' Bi egun desberdinetan fusilatu bazituzten ere, guztien urteurrena [[Azaroaren 18|azaroaren 18an]] ospatzen da.<ref name=":0" />
# Maria Gabriela Hinojosa. (Amparo Hinojosa Naveros, [[Alhama de Granada|Granadako Alhamakoa]]. Ama Nagusia, 64 urte).
# Maria Josefa Barrera I. (Carmen Barrera Izaguirre, [[Coruñako probintzia|A Coruñako]] [[Ferrol|Ferrolekoa]], 55 urte).
# Teresa Maria Cavestani. (Laura Cavestany Anduaga, [[Cadizeko probintzia|Cadizko]] [[Puerto Real|Puerto Realekoa]], 48 urte).
# Maria Ines Zudaire. (Ines Zudaire Galdeano, [[Nafarroa Garaia|nafarra]], [[Lizarraldea|Lizarraldeko]] Echabarrikoa, 36 urte).
# Maria Cecilia Cendoya. (Mª Felicitas Cendoya Araquistain, [[Azpeitia|Azpeitikoa]], 26 urte).
# Maria Angela Olaizola. (Martina Olaizola Garagarza, [[Azpeitia|Azpeitikoa]], 43 urte).
# Maria Engracia Lekuona. (Josefa Lecuona Aranburu, [[Oiartzun|Oiartzungoa]], 39 urte).
=== Zazpi martireen Beatifikazioa, Maria Engrazia Lekuona tarteko ===
Hasieratik uste izan zen Zazpi Ahizpak fedearen kontrako gorrotoaren biktima izan zirela, eta, horregatik, Madrilgo [[Artzapezpiku|artzapezpikuak]] [[beatifikazio]] eta [[kanonizazio]] Kausaren prozesuari ekin zion 1985. urtean. Prozedura luze baten ondoren, [[Joan Paulo II.a|Joan Paulo II.ak]] beatifikatu zituen Andre Mariaren Ikustaldiaren Ordenako zazpi erlijioso kontenplatzaileak, 1998ko maiatzaren 10ean.<ref>{{Erreferentzia|abizena=ETF|izenburua=Beatas María del Refugio Hinojosa y Naveros y cinco compañeras, vírgenes y mártires|hizkuntza=es|url=https://www.eltestigofiel.org/index.php?idu=sn_4227&fecha=|aldizkaria=El Testigo Fiel|sartze-data=2024-11-24}}</ref> (''Oiartzun 98'')
[[Fitxategi:Elizako plaka.jpg|thumb|Oiartzungo elizan jarritako plaka 1998an]]
== Oiartzungo kristau-elkartearen aitorpena ==
1998. urtean “Maria Engrazia Lekuona Aranburu Dohatsua”ri oroigarrizko plaka jarri zitzaion Oiartzungo elizaren barruan.
== Erabilitako dokumentazio osagarria ==
* ''Oiartzun 98'' urtekaria. (65-67 orr): ''“''Datorren maiatzean Maria Engracia (Josefa Joaquina) Lecuona Aramburu oiartzuarra Beatifikatua izango da” Joxe Mari Sanzberroren idatzia.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1897ko|1936ko|Lekuona Aranburu, Maria Engrazia}}
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Dohatsu izendatutakoak aita santuaren arabera]]
[[Kategoria:Erlijioso katolikoak]]
[[Kategoria:Fusilatuak]]
o35j9yx86by3drypxz3pho1itkyjctk
2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia
0
1216032
9993621
9991923
2024-12-08T16:11:06Z
Ernestobanpiroa
58701
9993621
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:Syrian opposition tanks in Aleppo.webm|thumb|Siriako oposizioaren tankeak Alepo inguruan, 2024ko azaroaren 29an.]]
'''2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia''' [[azaroaren 27]]an hasi zen. [[Siriako Gerra Zibila]]ren barruan, [[Siria]]ko oposizioko taldeen koalizio batek, Operazio Militarren Komandoa deituak, [[Hayat Tahrir al-Sham]] (Sortaldea Askatzeko Erakundea) (HTS) talde [[Jihadismo|jihadista]] buru zuela, Siriako [[Alepo]] eta [[Idlib]] hirietan, [[Baxar al-Assad]]en [[Siriako Armada Arabiarra]]ren (EAS) gobernuaren aldeko indarren aurka eraso egin zuen. Jihadistei aurre egiten ari dira, nor bere aldetik, Siriako armada, Siriako Indar Demokratikoak eta beste hainbat milizia.<ref>https://www.lavanguardia.com/internacional/20241129/10156283/milicias-islamistas-avanzan-siria-entran-alepo.html</ref>
Hayat Tahrir al-Shamk «Erasoaren Disuasioa» deitu zion erasoaldiari, eta errepresalia gisa abiatu omen zen zibilen aurka Siriako Armada Arabiarrak Alepoko mendebaldeko landa-eremuan egindako bonbardaketak ugaritzeagatik. Idlibeko 2020ko martxoko [[su-eten]]az geroztik, hau oposizioko indarrek lehen aldiz egin zuten erasoa izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=El Mundo|izenburua=Grupos rebeldes sirios lanzan una ofensiva a gran escala en Alepo|abizena2=Villalón|abizena3=|izena2=Lara|izena3=|data=2020-12-02|url=https://www.elmundo.es/internacional/2024/11/28/67488688e4d4d8b6238b45a9.html|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-28}}</ref>
== Aurrekariak ==
Hamahiru urte egin behar da atzera Siriako gerraren hasierara jotzeko, 2011ko [[Udaberri Arabiarra]]ren garaira, hain justu. Urte hartako martxoan milaka herritar irten ziren kalera, Siriako presidente Baxar al-Assaden eta haren gobernuaren aurka protestan egiteko. NBE [[Nazio Batuen Erakundea]]k urte hartan bertan emandako datuen arabera, 3.000 manifestari inguru hil ziren, eta, horren harira, Siriako Gobernuaren aurka antolatzen hasi ziren hainbat talde matxino, atzerriko zenbait herrialderen babes ekonomiko eta militarrarekin; besteak beste, EI [[Estatu Islamikoa]]ren milizia batzuk, [[Al-Qaeda]]rekin lotura zeukan Al-Nusra Frontea —gaur egun HTS koalizio islamista dena—, Turkiak babestutako talde armatuak eta beste talde matxino batzuk.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/behin-behineko-barealdia-irauli-duen-ofentsiba_2134409_102.html «Behin-behineko barealdia irauli duen ofentsiba»], Maddi Iztueta.</ref>
Siriako gatazkak hamar urte baino gehiago daramatza abian, eta ez aurrera eta ez atzera egon da azken bost urteetan; zehazki, 2020an Errusiak eta Turkiak su etena adostu zutenetik Idlib eskualderako, zeina Siriako Gobernuaren aurkako HTS Sortaldea Askatzeko Erakundea muturreko koalizio islamistaren esku baitago.<ref name=Berria/>
== Erasoa ==
Israelek Libanoren aurka areagotutako erasoaldirako su eten bat adostu zuten egunean bertan, muturreko koalizio islamistak ezusteko erasoa abiatu zuen Siria iparraldearen aurka: Alepo hiria ia osorik dauka kontrolpean, eta ofentsiba hegoaldera zabaltzen hasi da.<ref name=Berria/>
2024ko azaroaren 29an, [[Turkia]]k babestuak, oposizioko taldeak Alepon sartzen hasi ziren eta, gobernuaren aldeko indarren kolapsoaren erdian, bederatzi barruti harrapatu zituzten. Halaber, Siriako Armadako tankeak, hegazkinak eta soldaduak harrapatu zituzten. Siriako Armadak baieztatu zuen errebelde islamistek Aleporen "zati handi bat" hartu zutela, eta "dozenaka" baja izan zituztela. Ondorioz, azaroaren 30ean, Siriako gobernuak Alepo hiritik "aldi baterako tropak erretiratzea" iragarri zuen. Aldi berean, oposizioko indarrek azkar egin zuten aurrera, eta dozenaka hiri eta herri hartu zituzten, gobernuaren aldeko indarrak hegoaldera desegiten ziren bitartean, [[Hama]] aldera, Siria erdialdean.<ref name=Naiz/>
Siriako presidente Bashar al-Assadek bere aliatuei dei egin zien jihadisten erasoaldia geldiarazteko, hauek hainbat probintziatako eremu zabalak hartu ondoren. [[Iran]]ek eta [[Irak]]eko miliziek laguntza bidali zuten, Siriako Armada Haman erresistitzen saiatzen ari zen bitartean, eta indar [[kurdu]]-arabiarrek mobilizazio orokor bat deitu zuten. Era berean, Iranek ere [[Errusia]]rekin koordinatzea eskatu zuen larunbatean, erasoaldi horren aurrean.<ref name=Naiz>{{es}} ''[https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241202/al-assad-apela-a-sus-aliados-para-contener-la-ofensiva-yihadista «Al Assad apela a sus aliados para contener la ofensiva yihadista»], ''Naiz.eus''.</ref>
Siriako Giza Eskubideetarako Behatokia gobernuz kanpoko erakundearen arabera, astebetean 514 pertsonatik gora hil dira HTSk eta nor bere aldetik koalizio horri aurre egiten ari diren Siriako armadak, Siriako Indar Demokratikoak koalizioak eta beste hainbat miliziak egindako erasoetan; horietatik 92, zibilak. OCHA Gai Humanitarioak Koordinatzeko Nazio Batuen Bulegoak gaur jakinarazi duenez, Idlib eskualdean eta Siria iparraldean bizi diren 48.500 pertsonak baino gehiagok alde egin behar izan dute etxetik; haurrak dira horien erdiak baino gehiago.<ref name=Berria/>
Jarraian, abenduaren 5ean, Siriako beste hiri garrantzitsu baten kontrola hartu zuten: [[Hama]]rena. Egun batzuk hiri horren inguruan ibili ziten Baxar al-Assaden Siriako presidentearen aurkako milizianoak. Azkenean, Al-Assaden armadako tropek hiria utzi zuten, eta matxino islamisten esku geratu zen. HTSk eman zuen berria, eta gobernuak ere baieztatu egin zuen. Alepo eta Damasko artean dago Hama, eta bi hiriak lotzen dituen M5 autobideak zeharkatzen du. [[Hama]]tik 200 kilometro inguru daude Damaskora, eta 45 [[Homs]]era.<ref>https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-hama-hiria-hartu-dute_2134591_102.html</ref>
== Geopolitika ==
[[Etxe Zuria]]k Siriako erregimenari egotzi zion «Errusia eta Iranekiko mendekotasuna», eta [[Israel]]ek, berriz, «egoera monitorizatzen» ari dela esan zuen. Erasoa [[Libano]]ko su-etenaren hasierarekin bat dator, [[Hezbola]] ahuldu egin baita; bitartean Errusia [[Ukraina]]ko gatazkan okupatuta dago. Biak, Errusia eta Iran, [[Damasko]]rentzako funtsezko euskarriak dira. Turkiak, bestetik, kurdu-arabiar administrazio autonomoarekin amaitzea bilatzen du bereziki.<ref name=Naiz/>
Turkiak Damaskorekin harremanak berrezarri nahi zituen une batean iritsi zen erasoaldia, eta Siriako Gobernuak adierazi zuen [[Ankara]]k tropa guztiak kendu behar zituela Siria Iparraldetik eta oposizioko talderik ez babestu, zuela 13 urte hasitako gerratik hautsita zeuden harremanak normaldu nahi izanez gero.
<ref name=EITB>{{eu}} ''[https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/9639631/siriako-armadak-baieztatu-egin-du-alepo-utzi-duela-kontraerasorako-prestatzen-den-bitartean/ «Siriako Armadak baieztatu egin du Alepo utzi duela, kontraerasorako prestatzen den bitartean»], ''EITB''.</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/mundua/behin-behineko-barealdia-irauli-duen-ofentsiba_2134409_102.html Maddi Iztueta: "Behin-behineko barealdia irauli duen ofentsiba", ''Berria'', 2024ko abenduaren 3a.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
15eff9beaejxpe5pgnvj1um9t8d13fv
Lankide:Whitespotbeluga/Proba orria
2
1216143
9994309
9991621
2024-12-09T11:55:39Z
Whitespotbeluga
169003
9994309
wikitext
text/x-wiki
== Ondareak ==
=== Butroeko gaztelua ===
[[Fitxategi:Butroiko (Butroe) gaztelua 06.jpg|thumb|Butroeko gaztelua]]
'''[[Butroeko gaztelua]]''' Erdi Aroko gaztelua da, Butroe familiak eraikia. [[Gatika|Gatikan]] kokatuta dago eta denbora luzez itxita egon den arren, bisita ugari jasotzen ditu. 1989tik 1992ra ''Estudios Arriagak'' konponketak egin zituen <ref>{{Erreferentzia|izena=IRANTZU|abizena=ATIENZA|izenburua=Butrón y otros castillos de Bizkaia|hizkuntza=es|data=2014-09-24|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/201409/24/butron-otros-castillos-bizkaia-20140923181223.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta gaur egun errusiar inbertsore batek du jabe gisa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inbertsore errusiar batek Butroeko gaztelua erosi du 4 milioi euroren truke|hizkuntza=eu|data=2021-12-21|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/bideoak/osoa/8533632/bideoa-inbertsore-errusiar-batek-butroeko-gaztelua-erosi-du-4-milioi-euroren-truke/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-05}}</ref>.
=== Landetxo Goikoa ===
'''[[Landetxo Goikoa baserria|Landetxo Goikoa]]''' [[Mungia|Mungian]] dagoen baserria, XVI.mendean eraikia. Euskal Herriko baserri zaharrenetarikoa da, eta [[Izenaduba Basoa]] parke mitologikoaren barnean dago, non [[Olentzero|Olentzeroren]] etxearena egiten du.
=== Torrebillela Kultur Elkartea ===
XIV.mendearen inguruan sortutako harrizko dorretxea da <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela2|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref> eta Mungiako udalerriko arkitektura zibileko eraikinik zaharrena. Eraikinak aldaketa asko izan ditu gaur egun duen itxuraraino, baina badirudi jatorrizko eraikina harrizko dorre soil bat zela, apaindurarik gabea, bost solairuko altuerakoa, defentsarako zein etxebizitzarako erabiliko zena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torrebillela - Ayuntamiento de Mungia - mungia.eus|hizkuntza=es-ES|url=https://www.mungia.eus/es/torrebillela|aldizkaria=Ayuntamiento de Mungia|sartze-data=2024-12-05}}</ref>.
=== Mesterikako burua ===
[[Fitxategi:Mesterikako burua (cropped).jpg|thumb|Mesterikako buruaren argazkia]]
[[Mesterika|Mesterikako]] ([[Meñaka|Meñakako]]) San Lorenzo baselizan aurkitutako hareharrizko eskultura da, gizon edo emakume baten burua irudikatzen duena <ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mesterikako burua|hizkuntza=eu|data=2024-04-28|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesterikako_burua|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Bere funtzioa ezezaguna da, hileta edo erlijio errituetan erabili ahal izan zuten, babesa emateko objektua izan zitekeen edota gerla trofeoa <ref>{{Erreferentzia|abizena=triskelpablo|izenburua=Ermita SAN LORENZO de MESTERIKA (Meñaka. Bizkaia).|hizkuntza=es|data=2020-04-08|url=https://arkeohistoriatriskel.wordpress.com/2020/04/08/ermita-san-lorenzo-de-mesterika-menaka-bizkaia/|aldizkaria=ARKEOHISTORIA TRISKEL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>. Gaur egun [[Bilboko Arkeologia Museoa|Bizkaiko Arkeologia Museoan]] dago, [[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin Aroaren]] gelan <ref name=":2" />.
=== San Pelaio Baseliza ===
Bakion dagoen ermita erromanikoa da, [[Bermeo|Bermeoko]] [[Gaztelugatxe]] uhartetik gertu <ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=San Pelaio baseliza (Bakio)|hizkuntza=eu|data=2021-03-27|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/San_Pelaio_baseliza_(Bakio)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>. Eraikin txikia da eta bi ezaugarri interesgarri ditu: sarrera eta absideko lehioa <ref name=":3" />. Bizkaian kontserbatzen diren elizarik zaharrenetarikoa da, [[Zumetxaga|Zumetxagako San Migelgo]] (Mungia) eta [[Abrisketako San Pedro ermita|Abrisketako San Pedro]] (Arrigorriaga) elizekin batera <ref name=":3" />.
=== Garaizarreko errota ===
Denbora luzez, [[Maruri-Jatabe]] udalerri bizkaitarreko industria bakarra [[Errota|errotak]] ziren. Oraindik ere, iraganeko oroitzapen tradizionalak mantentzen ditugu '''[[Garaizarreko errota|Garaizarreko errotarekin]]''' <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maruri|hizkuntza=es|data=2024-08-20|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Maruri|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. Harri grisez egina, leihoetan egur pixka bat du eta teila gorriz egindako estalki batez errematatua dago <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Molino Garaizar en Maruri-Jatabe - Curiosidades y planes relacionados {{!}} Guía Repsol|hizkuntza=es-ES|url=https://www.guiarepsol.com/es/fichas/monumento/molino-garaizar-20719/|aldizkaria=REPSOL|sartze-data=2024-12-05}}</ref>.
=== Beste ondare batzuk ===
* [[Mungiako tren zaharra]]
* [[Fruizeko eliza]]
== Kultura ==
=== Euskara ===
=== Ekitaldiak ===
==== Lore-jokoak ====
Mungia XX.mendearen hasierara itzultzen da tradizioa eta kultura uztartzen dituen herri-ekimenarekin: Lore Jokoak. Garai hartako bizitza soziala eta ohiturak islatzen dituzten hainbat jarduera ematen dira, hala nola: herri antzerkia, euskal dantzak, gastronomia, bertsolaritza eta musika<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Zárate|izenburua=Mungia regresa a principios del siglo XX este domingo|hizkuntza=es|data=2023-10-24|url=https://www.deia.eus/bizkaia/2023/10/24/mungia-regresa-domingo-principios-siglo-7421792.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-09}}</ref>.
==== Sukalkiak ====
==== Bendejerak ====
''Bendeja'' baserritarrak, edo '''''bendejerak,''''' baserriko produktuak saltzen dituzten emakumeak dira. Saski handietan azokara edo plazara saltzeko baratzako barazki eta frutak eramaten dituzte <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bendejerak: sorotik plazara {{!}} Labayru Fundazioa|hizkuntza=eu|data=2021-12-03|url=https://www.labayru.eus/etnografia-atalak/bendejerak-sorotik-plazara|sartze-data=2024-12-09}}</ref>.
==== Baserritar eguna ====
==== Gabonetako kabalkada ====
=== Jaiak ===
== Pertsona garrantzitsuak ==
* [[José Ramón Goienetxe|José Ramón Goienetxe Bilbao]] ([[1940]]-) txirrindulari arrietarra <ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Arrieta (Bizkaia)|hizkuntza=eu|data=2023-12-14|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrieta_(Bizkaia)|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>.
* [[Santiago Arriaga|Santiago Arriaga Arrien]] ([[1903]] - [[1936]]), apaiz [[Hirukoiztar|hirukoiztarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />.
* [[Patxi Gondra|Biktoriano Gondra Muruaga]] ([[1910]]-[[1974]]), apaiz [[Pasiotar|pasiotarra]] [[Arrieta (Bizkaia)|Arrietakoa]] <ref name=":4" />.
* [[Juan Maria Uriarte]] ([[1933]]-), apaiza eta apezpikua izandakoa Fruizekoa <ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Fruiz|hizkuntza=eu|data=2024-08-24|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Fruiz|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>.
* [[Andoni Gerrikaetxebarria]] (Begoña, 1934), Bilboko Elizbarrutiko Bikario Nagusia(1989-2006) fruiztarra <ref name=":5" />..
* [[Jon Andoni Uriarte|Jon Andoni Uriarte Garai]] hizkuntzalari fruiztarra. 1995ean bere doktorego-tesian herriko euskara aztertu zuen <ref name=":5" />..
* [[Inmaculada Arostegi]] ([[1966]]-), matematikaria, irakaslea eta ikertzailea Euskal Herriko Unibertsitatean ([[Gamiz-Fika]])<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Gamiz-Fika|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gamiz-Fika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>.
* [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] ([[1978]]-[[2023]]) [[Abokatu|abokatua]], [[Sare (mugimendua)|Sare Herritarreko]] eta Erabakizaleak taldeko kidea (Gamiz-Fika)<ref name=":6" />.
* [[Jon Barrenetxea]] (2000), txirrindularia Gamiz-Fikarra<ref name=":6" />.
* [[Joana Butroekoa]] (c. [[1440]] - ?), XV. mendeko euskal idazlea. [[Gomez Gonzalez Butroe|Gomez Gonzalez Butroeren]] alaba zen, Butroeko jauna eta oinaztarren buruzagia (Gatika) <ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Gatika|hizkuntza=eu|data=2023-11-15|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Gatika|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>.
* [[Angel Sertutxa]] ([[1931]]-), futbolaria (Gatika) <ref name=":7" />.
* [[Gabino Ereñozaga]] ([[1942]]-), txirrindularia (Gatika)<ref name=":7" />.
* [[Leixuri Arrizabalaga]] ([[1981]]-), abokatu eta politikari jelkidea (Gatika)<ref name=":7" />.
* [[Amaia Cayero]] ([[1984]]-), kazetaria (Gatika)<ref name=":7" />.
* [[Alejandro Bilbao]] ([[1884]]-[[1966]]), ''Erramun Maruri'' ezizenez ezaguna, euskal idazlea (Maruri-Jatabe)<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Jatabe|hizkuntza=eu|data=2024-01-30|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Jatabe|sartze-data=2024-12-05|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref>.
* [[Iñigo Urrutia]] ([[1966]]-), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] [[Administrazio-Zuzenbidea|Administrazio-Zuzenbideko]] irakaslea (Maruri-Jatabe) <ref name=":8" />.
= Silvia Suppo =
'''Silvia Suppo''' ([[Rafaela]], [[Santa Fe (Argentina)|Santa Fe]], 1958ko abuztuaren 31a – [[Ibidem]], 2010eko martxoaren 29a) militante politiko eta soziala izan zen Rafaela hirian, Santa Fe-n. [[Diktadura zibiko-militarra|Diktadura zibiko-militarraren]] biktima, ''Causa Brusa''-n lekuko giltzarria, eta ''Megacausa Rafaela''-ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Lucía|abizena=Guadagno|izenburua=Silvia Suppo y la megacausa de Rafaela|hizkuntza=es|data=2018-03-30|url=https://www.pausa.com.ar/2018/03/silvia-suppo-y-la-megacausa-de-rafaela/|aldizkaria=Pausa|sartze-data=2024-12-04}}</ref> lehen salatzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen; 2010eko martxoaren 29an hil zuten eta ez zen deklaratzera heldu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Página/12 :: El país :: Doce puñaladas para una víctima de la dictadura|hizkuntza=es|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-142941-2010-03-30.html|aldizkaria=www.pagina12.com.ar|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
{{Biografia infotaula oinarria
| izena = Silvia Suppo
| irudia = Pancarta de Silvia Suppo.jpg
| oina = Silvia Supporen pankarta
| izen osoa = Silvia Suppo
| jaiotza data = 1958ko abuztuaren 31a
| jaiotza hiria = Rafaela
| jaiotza herrialdea = Argentina
| heriotza data = 2010eko martxoaren 29a
| heriotza hiria = Rafaela
| heriotza herrialdea = Argentina
}}
== Bere militantzia politikoaren hastapenak ==
Rafaelako Merkataritza Eskola Nazionalean zegoela (gaur egun, Irakaskuntza Ertainetako Eskola, 429. zk., Mario Vecchioli<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|hizkuntza=es|url=https://escuela429mvecchioli.wordpress.com/|aldizkaria=Escuela de Enseñanza Media N° 429 "Mario Vecchioli"|sartze-data=2024-12-04}}</ref>), Bigarren Mailako Ikasleen Batasunean (UES) hasi zen militatzen, Rafaela hiriko ''Barranquitas'' auzoko Adin Txikikoen Etxeko gazte-talde batekin batera gizarte-lana eginez. Bertan, irakurketak, jolasak eta eskola laguntza egiten zuten.Hugo Suppo anaiak Paula Kuschnir-en Silvia dokumentalean deskribatzen duenez, ez zuten katolizismoan jatorria, baina ikuspegi humanista partekatzen zuten<ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=Verdad y Justicia por Silvia Suppo|orrialdeak=1-8|hizkuntza=es|url=https://archivo.argentina.indymedia.org/uploads/2011/07/revista_silvia_nro_00.pdf|aldizkaria=Verdad y justicia|zenbakia=0|argitaratze-lekua=Rafaela, Santa Fe}}</ref>.
Bigarren Mailako Ikasleen Elkartean ere parte hartu zuen, eta ''Qué hacer'' aldizkaria argitaratu zuten<ref name=":0" />.
''[[Juventud Peronista]],'' ''[[Partido Peronista Auténtico]]'' eta beste korronte politiko batzuetako militanteekin batera, Zine Kluba deitu zutena gauzatu zuten. Silvia errusiar, latinoamerikar, europar eta amerikar zinema berriko [[8mm (filma)|8 mm]]-ko filmen proiekzioez arduratzen zen, eta horietatik abiatuta eztabaidak egiten zituzten <ref name=":0" />.
Bigarren hezkuntza amaitu zuenean, Silviak Reinaldo Hattemer ezagutu zuen, Montonerosen ildoko ''Juventud Peronistan'' militante izandakoa; harekin ezkontzeko asmoa zuen <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cuando el aborto es un crimen - El Cohete a la Luna|data=2024-12-04|url=http://web.archive.org/web/20241204141346/https://www.elcohetealaluna.com/cuando-el-aborto-es-un-crimen/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref>. Hattemer, gaur arte desagertuta egon dena, "alemaniarra" bezala ezagutzen zuten, Santa Fe hirian bizi zen eta bahitetxe batean lan egiten zuen. Aste batzuetan bere burua "gorde" ondoren, urtarrilaren 25ean Rafaelara itzuli zen bere anaiaren ezkontzara joateko, Jesusen Bihotz Sakratuaren elizan. Han atxilotu zuten Rafaelako Polizia Buruzagitzako zibilek eta poliziek<ref name=":1" />.
Silvia Suppo bahitu zutenean, ''Juventud Peronistan'' parte-hartze politikoa zuen, eta lan barrial bat ''Villa Podio'' hirian <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sentencia del Tribunal Supremo (Sala de lo Social, Sección 1a) Sentencia no 876/2016, de 20 de Octubre (2016)|orrialdeak=630–631|data=2017-09-23|url=https://doi.org/10.1093/ojlr/rwx037|aldizkaria=Oxford Journal of Law and Religion|alea=3|zenbakia=6|issn=2047-0770|doi=10.1093/ojlr/rwx037|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
== Bahiketa eta gatibualdia ==
Silvia Suppo 1977ko maiatzaren 24an atxilotu eta bahitu zuten Rafaela hirian, Hugo Suppo anaiarekin eta Jorge Alberto Destefanirekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Causa: "Violación y Aborto Clandestino en Campo de Concentracion "(Silvia Suppo) - Patricia Isasa - La lucha que se pierde es la que se abandona|data=2019-06-08|url=https://web.archive.org/web/20190608213041/https://www.patriciaisasa.com.ar/spip.php?article174|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref> batera, urte batzuk geroago bere senarra izango zena. Ordu batzuk Rafaelako Poliziaren Buruzagitzan eman ondoren, gaueko orduetan kaputxadunak Santa Fe hirira eraman zituzten, eta han gatibu jarraitu zuten [[4. sekzionala|4. sekzionalan]] (2016an [[Memoriaren Leku]] izendatua). Han hilabete eta erdi egon ziren atxilotuta, desagertuta. Polizia etxe horretan gutxienez hiru gizonek bortxatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grietas en el silencio: una investigación sobre la violencia sexual en el marco del terrorismo de Estado|argitaletxea=CLADEM : Instituto de Género, Derecho y Desarrollo|data=2011|editore-abizena=Aucía|editore-izena=Analía|isbn=978-987-27016-0-4|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
== Gizarteriaren aurkako delituen auzietan lekukoa ==
[[Fitxategi:Pegatina 3j niunamenos fotografas feministas santa fe Argentina 2019 -27 silvia suppo.jpg|thumb|Silvia Supporen oroimenez 2019ko ekainaren 3an itsatsitako pegatina]]
Silvia Suppo Santa Fe probintziako [[Gizateriaren aurkako delituak|gizateriaren aurkako delituen]] lekuko eta bultzatzailea izan zen, eta errepresiogileei zigorrak ezarri zizkieten.
== Silvia Supporen memoria ==
Silvia Supporen istorioa hainbat emanalditan berragertzen da, kulturaren hainbat esparrutatik, bai literaturan, bai zineman. Baita eztabaida publikoen instantzietan ere, Santa Fe probintziako buruzagi sozial eta politikoek aipatua.
= Gioconda Belli =
== Biografia ==
Gioconda Belli [[Managua|Managuan]] jaio zen, 1948ko abenduaren 9an. Bere aita<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli: "Me han querido quitar mi patria y mi nacionalidad, pero nada pueden contra mi esencia nicaragüense"|hizkuntza=es|data=2023-05-30|url=https://www.elmundo.es/cultura/literatura/2023/05/31/6475cce6fc6c832b608b45c3.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, Humberto Belli, enpresaburua izan zen, eta bere ama, Gloria Pereira, Managuako Antzerki Experimentalaren fundatzailea izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Don|abizena=Rubin|izenburua=World Encyclopedia of Contemporary Theatre: The Americas|argitaletxea=Routledge|hizkuntza=en|abizena2=Solorzano|izena2=Carlos|data=2013-10-08|url=https://books.google.es/books?id=NU1GAQAAQBAJ&pg=PA340&lpg=PA340&dq=teatro+experimental+de+Managua,+Gloria+Pereira&source=bl&ots=B_0IsCX6Lm&sig=lghxFcpdRQpbQXKh7iBkVwlCwbY&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwimmuPI2dzPAhVHnBoKHcgpDsYQ6AEIMDAE#v=onepage&q=teatro%20experimental%20de%20Managua,%20Gloria%20Pereira&f=false|isbn=978-1-136-35928-6|sartze-data=2024-12-03}}</ref>. Bellik lehen hezkuntza Managuako ''La Anunciación'' Eskolan gauzatu zuen; bigarren hezkuntza, berriz, [[Madril|Madrileko]] ''Real Santa Isabel'' Eskolan egin zuen 1965ean. Filadelfian ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]]) Publizitate eta Kazetaritzako diploma bat lortu ondoren, Managuara itzuli zen.
[[Fitxategi:Gioconda Belli announces the release of her novel El intenso calor de la luna (15598519167).jpg|thumb|Gioconda Bellik ''El intenso calor de la luna'' eleberria iragartzen du. ]]
1967an lehen aldiz ezkondu zen. Bere lehen alaba, Maryam, 1969an jaio zen, Melissak 1973an jarraituta. Bigarren ezkontzatik Camilo jaio zen 1978an. 1987an hirugarren aldiz ezkondu zen, eta Adriana jaio zen ezkontza horretatik 1993an.1990az geroztik, Estatu Batuen eta Nikaraguaren artean igaro zuen denbora. 2013an, [[Nikaragua|Nikaraguan]] finkatu zen behin betiko.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Escritores.org|izenburua=Belli, Gioconda|hizkuntza=es-es|data=2013-10-28|url=https://www.escritores.org/biografias/145-gioconda-belli|aldizkaria=www.escritores.org|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
Diktadura [[Somozista|somozistan]], Belli jazarria izan zen eta [[Mexiko|Mexikon]] eta [[Costa Rica|Costa Rican]] erbesteratu zen; 1979ko [[Iraultza Sandinista|Iraultza Sandinistaren]] garaipenarekin Nikaraguara itzuli zen arte. Han, hainbat kargu izan zituen gobernu berrian, baina 1993an [[Daniel Ortega|Daniel Ortegaren]] kudeaketaren norabide autoritarioarekin izandako desadostasunengatik kargua utzi zuen eta Madrilera joan zen bizitzera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lejos de una Nicaragua irreal {{!}} Nueva Sociedad|data=2022-12-12|url=https://nuso.org/articulo/302-lejos-de-una-nicaragua-irreal/|aldizkaria=Nueva Sociedad {{!}} Democracia y política en América Latina|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, erbesteratuta.
2023ko otsailean, Gioconda Belli eta beste 93 pertsona, (tartean [[Sergio Ramírez Mercado|Sergio Ramirez]] eta Luis Carrion), "aberriaren traidoretzat" jo zituzten edozein kudeaketa edo kargu publikotarako gaitasunik gabe utziz; Daniel Ortega eta Askatasun Nazionalaren Fronte Sardinistaren kontra egon zirelako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gioconda Belli rompió su pasaporte nicaragüense en televisión|hizkuntza=es-ES|data=2023-02-23|url=https://www.infobae.com/cultura/2023/02/23/gioconda-belli-rompio-su-pasaporte-nicaraguense-en-television/|aldizkaria=infobae|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
Otsailaren 23an, Bellik [[Gabriel Boric]] [[Txile|Txileko]] presidentearen eskaintza onartu zuen, Txileko herritartasuna izateko, Nikaraguako herritartasuna kendu ostean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Escritora nicaragüense Gioconda Belli acepta nacionalidad chilena tras ofrecimiento del Presidente Boric - La Tercera|url=https://www.latercera.com/nacional/noticia/escritora-nicaraguense-gioconda-belli-acepta-nacionalidad-chilena/KNK3HLZ7HJCUJAHVLMD7HMC7RE/?outputType=amp|aldizkaria=www.latercera.com|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
2024ko urtarrilean, [[Espainia|Espainiako]] Gobernuak Espainiako nazionalitatea ematen dio, herritar-agiri bidez.
== Erreferentziak ==
<references />
r0z0cu717hse301osr3fkcsjwcek0z5
Lankide:Aitoorr/Proba orria
2
1216161
9993940
9990291
2024-12-08T20:15:44Z
Aitoorr
169007
9993940
wikitext
text/x-wiki
== Arsínoe II ==
Arsinnoe II Filadelfo (K.a. 316- K.a. 270 ) [[Trazia|Traziako]] erregina izan zen lehenik, eta [[Egipto|Egiptoko]] gobernaria gero. Egiptoko [[Ptolomeo I.a|PtolomeoI.a Soter]] erregearen eta [[Berenize I.a Egiptokoa|Bereniceren]] alaba zen.
=== Biografía ===
K.a. 300 -ean. [[Lisimako Traziakoa|Lisimako]], [[Trazia|Traziako]] erregearekin ezkondu zen, bera baino askoz zaharragoa. Harekin ezkontzeko, Lisimakok [[Amastris]], bere lehen emaztea, arbuiatu zuen, eta hil zenean, Arsinoeri [[Sintika]], [[Amastris]] eta [[Dion]] hiriak eman zizkion opari gisa.
[[Fitxategi:Arsinoe II Philadelphos Deified as Goddess Isis-Selene, Egyptian Marble, 3rd c. BC (27684719553).jpg|thumb|Arsínoe II]]
Semeen oinordekotza segurtatu nahian, [[Agatokles]] semeordearen aurka konspiratu zuen, Lisimakoren lehen ezkontzako semea baitzena eta, gainera, [[Lisandra|Lisandrarekin]], Arsinoeren beraren anaiordearekin, ezkondua. Eta etengabe saiatu zen K.a. 284an Agatoklesi heriotza zigorra ezarri zioten Arsinoeko maltzurkeria esker. Baina heriotza hori desegokia izango zen bere asmoentzat, zeren Lisandrak babesa bilatu baitzuen [[Seleuko I.a Nikator|Seleuko]] gortean, poza handiz hartu zuena Lisimakoren aurka joateko aitzakia bat zuelako.
Ondorengo gerran, Seleukok Lisimako garaitzea eta hiltzea lortu zuen, eta, beraz, Arsinok bere semeekin [[Efeso|Efesora]] ihes egin behar izan zuen (garai hartan Arsino izena zuena bere omenez), eta hortik [[Kasandrea]] (Mazedonia). Seleuko Mazedonian hilabete gutxi batzuk bakarrik izan zen errege, [[Ptolomeo Zerauno|Ptolomeo Zeraunok]], Arsinoeren anaiordea zenak, hil baitzuen, herrialdeko errege izendatu berria baitzen.
==== Egiptoko erregina ====
Anaiaren dibortzioaren ondoren, berarekin ezkondu zen. Ondorioz, biek Philadelphoi epitetoa jaso zuten (Φιλάδελφοι, "elkar maite duten anaiak"). Hala ere, ez dira ezagutzen ezkontza horren inguruabar eta arrazoi zehatzak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth Donnelly|abizena=Carney|izenburua=Arsinoe of Egypt and Macedon: A Royal Life|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2013-01-29|url=https://books.google.com/books?id=bmzRCwAAQBAJ&pg=PA115|isbn=978-0-19-971101-7|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
Arsinoe II.a eta bere anaia Ptolomeo II.aren arteko ezkontza, egileen arabera, K.a. 275. urtearen inguruan gertatu zena. K. a. 273.<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth Donnelly|abizena=Carney|izenburua=Arsinoe of Egypt and Macedon: A Royal Life|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2013-01-29|url=https://books.google.com/books?id=bmzRCwAAQBAJ&pg=PA115|isbn=978-0-19-971101-7|sartze-data=2024-12-03}}</ref> edo K.a. 272.,Papiroen hitzaurrearen aldaketaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=R. A.|abizena=Hazzard|izenburua=Imagination of a Monarchy: Studies in Ptolemaic Propaganda|argitaletxea=University of Toronto Press|hizkuntza=en|data=2000-01-01|url=https://books.google.com/books?id=PQvi3Xjv4HYC&pg=PA90|isbn=978-0-8020-4313-9|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, harrigarria izan zen greziar munduarentzat, baina orokorrean Egipton onartua izan zen.
==== Heriotza eta kultua ====
Hil ondoren, K.a. 270. Ptolomeo II.ak bere arreba eta emaztearen kultu indibiduala ezarri zuen, "anaiarteko maitasunaren jainkosa" deitzen ziona.
== Erreferentziak ==
<references />
ihdqcuvvldg88hdt4xvn0ewnjoj2zke
9993942
9993940
2024-12-08T20:17:38Z
Aitoorr
169007
9993942
wikitext
text/x-wiki
== Arsínoe II ==
Arsinnoe II Filadelfo (K.a. 316- K.a. 270 ) [[Trazia|Traziako]] erregina izan zen lehenik, eta [[Egipto|Egiptoko]] gobernaria gero. Egiptoko [[Ptolomeo I.a|PtolomeoI.a Soter]] erregearen eta [[Berenize I.a Egiptokoa|Bereniceren]] alaba zen.
=== Biografia ===
K.a. 300 -ean. [[Lisimako Traziakoa|Lisimako]], [[Trazia|Traziako]] erregearekin ezkondu zen, bera baino askoz zaharragoa. Harekin ezkontzeko, Lisimakok [[Amastris]], bere lehen emaztea, arbuiatu zuen, eta hil zenean, Arsinoeri [[Sintika]], [[Amastris]] eta [[Dion]] hiriak eman zizkion opari gisa.
[[Fitxategi:Arsinoe II Philadelphos Deified as Goddess Isis-Selene, Egyptian Marble, 3rd c. BC (27684719553).jpg|thumb|Arsínoe II]]
Semeen oinordekotza segurtatu nahian, [[Agatokles]] semeordearen aurka konspiratu zuen, Lisimakoren lehen ezkontzako semea baitzena eta, gainera, [[Lisandra|Lisandrarekin]], Arsinoeren beraren anaiordearekin, ezkondua. Eta etengabe saiatu zen K.a. 284an Agatoklesi heriotza zigorra ezarri zioten Arsinoeko maltzurkeria esker. Baina heriotza hori desegokia izango zen bere asmoentzat, zeren Lisandrak babesa bilatu baitzuen [[Seleuko I.a Nikator|Seleuko]] gortean, poza handiz hartu zuena Lisimakoren aurka joateko aitzakia bat zuelako.
Ondorengo gerran, Seleukok Lisimako garaitzea eta hiltzea lortu zuen, eta, beraz, Arsinok bere semeekin [[Efeso|Efesora]] ihes egin behar izan zuen (garai hartan Arsino izena zuena bere omenez), eta hortik [[Kasandrea]] (Mazedonia). Seleuko Mazedonian hilabete gutxi batzuk bakarrik izan zen errege, [[Ptolomeo Zerauno|Ptolomeo Zeraunok]], Arsinoeren anaiordea zenak, hil baitzuen, herrialdeko errege izendatu berria baitzen.
==== Egiptoko erregina ====
Anaiaren dibortzioaren ondoren, berarekin ezkondu zen. Ondorioz, biek Philadelphoi epitetoa jaso zuten (Φιλάδελφοι, "elkar maite duten anaiak"). Hala ere, ez dira ezagutzen ezkontza horren inguruabar eta arrazoi zehatzak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth Donnelly|abizena=Carney|izenburua=Arsinoe of Egypt and Macedon: A Royal Life|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2013-01-29|url=https://books.google.com/books?id=bmzRCwAAQBAJ&pg=PA115|isbn=978-0-19-971101-7|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
Arsinoe II.a eta bere anaia Ptolomeo II.aren arteko ezkontza, egileen arabera, K.a. 275. urtearen inguruan gertatu zena. K. a. 273.<ref>{{Erreferentzia|izena=Elizabeth Donnelly|abizena=Carney|izenburua=Arsinoe of Egypt and Macedon: A Royal Life|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2013-01-29|url=https://books.google.com/books?id=bmzRCwAAQBAJ&pg=PA115|isbn=978-0-19-971101-7|sartze-data=2024-12-03}}</ref> edo K.a. 272.,Papiroen hitzaurrearen aldaketaren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=R. A.|abizena=Hazzard|izenburua=Imagination of a Monarchy: Studies in Ptolemaic Propaganda|argitaletxea=University of Toronto Press|hizkuntza=en|data=2000-01-01|url=https://books.google.com/books?id=PQvi3Xjv4HYC&pg=PA90|isbn=978-0-8020-4313-9|sartze-data=2024-12-03}}</ref>, harrigarria izan zen greziar munduarentzat, baina orokorrean Egipton onartua izan zen.
==== Heriotza eta kultua ====
Hil ondoren, K.a. 270. Ptolomeo II.ak bere arreba eta emaztearen kultu indibiduala ezarri zuen, "anaiarteko maitasunaren jainkosa" deitzen ziona.
== Erreferentziak ==
<references />
eyjqq7n21jh11ne9nzdsfrzm9s8x5bl
Lankide:Unaigar
2
1216170
9993958
9989400
2024-12-08T21:02:58Z
90.167.182.138
/* Norgehiagoka mota */
9993958
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Julen Del Rio.jpg|thumb|'''Julen Del Rio'''. Zesta punta buruz buruko jokalaria]]
[[Fitxategi:Julen Del Riorekin egindako elkarrizketa.ogg|thumb|Julen Del Riorekin egindako elkarrizketa]]
= Zesta punta banaka =
[[Zesta punta]] banaka edo buruz buru, [[Frontoi luzea|frontoi luzean]] jokatzen den xisterako jokamolde bat da. Bi pertsonek jokatzen dute aurka, normalki, bat gorriz eta bestea urdinez doaz jantzita.
== Norgehiagoka mota ==
Buruz buruko norgehiakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokumentuak {{!}} euskalpilota.eus|url=https://www.euskalpilota.eus/pub/listarDocumentosGeneral.asp?idioma=eu#|aldizkaria=www.euskalpilota.eus|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
== Pilotaren ezaugarriak eta pilotarekin erlazionatzeko modua ==
Erabiltzen den pilota [[Larruzko pilota|larruzkoa]] da. Derrigorrezkoa da [[Atxiki (pilota)|atxiki]] egitea.
== Frontoi luzea ==
Kantxaren luzera 54 metrokoa da. Aldiz, zabalera eta altuera 10 metrokoa. Frontoi mota honek zati ezberdinak ditu; Frontisa, ezker horma eta errebotea. Frontisaren goiko eta beheko aldeak debekatutako espazioak dira. Hau da, hor jotzean tantoa aurkariarentzat izango da. Lurreko eremuak ere baditu, adibidez; kantxa eta kontrakantxa. Azken hau 4,5 metroko ingurukoa da sare batekin bukaeran.
== Sakean pilotarien kokapena ==
Modalitate honetan sakea hamar terditik egiten da. Errestoa ezin da airez egin beraz errestolaria sakeko marraren atzealdean kokatu beharko da.
[[Fitxategi:Kokapena.png|ezkerrera|thumb|Sakalari eta errestolarien kokapena]]
== Kokapena jokoan zehar ==
Pilotariak kantxan zein kontrakantxan dagoenean nahi duten tokian koka daitezke. Ez dute inolako debekurik jokalekuan zehar lekualdatzeko.
== Espazioaren erabilera eta tanto amaierak ==
Jokamolde hau zeharkakoa da. Hau da, pilotari batek pilota jotzean derrigorrezkoa da frontisera bideratzea jokoak bizirik jarrai dezan. Espazio eraginkorretara bideratzean tantoak bizirik jarraituko du. Frontisa, alboko horma, errebotea edo kantxa dira espazio eraginkorrak.
Pilota debekatutako espazioetara bideratuz gero, txarra edo falta izango da pilota bideratu duenarentzat. Berriz, pilotari batek pilota bideratu eta frontisean talka egin ondoren kantxan bi bote ematen baditu, aurkariak tantoa galduko du. Beraz, hori ez gertatzeko, bi bote baino lehen bideratu beharko du pilota.
== Erreferentziak ==
<references />
5cxa4hhr4xouu9byrwyxwm67mhiewhh
9993967
9993958
2024-12-08T21:14:56Z
90.167.182.138
9993967
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Julen Del Rio.jpg|thumb|'''Julen Del Rio'''. Zesta punta buruz buruko jokalaria]]
[[Fitxategi:Julen Del Riorekin egindako elkarrizketa.ogg|thumb|Julen Del Riorekin egindako elkarrizketa]]
[[Fitxategi:Miami Jai Alai fronton.jpg|ezkerrera|thumb|Frontoi luzea]]
= Zesta punta banaka =
[[Zesta punta]] banaka edo buruz buru, [[Frontoi luzea|frontoi luzean]] jokatzen den xisterako jokamolde bat da. Bi pertsonek jokatzen dute aurka, normalki, bat gorriz eta bestea urdinez doaz jantzita.
== Norgehiagoka mota ==
Buruz buruko norgehiakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokumentuak {{!}} euskalpilota.eus|url=https://www.euskalpilota.eus/pub/listarDocumentosGeneral.asp?idioma=eu#|aldizkaria=www.euskalpilota.eus|sartze-data=2024-12-03}}</ref>
== Frontoi luzea ==
Kantxaren luzera 54 metrokoa da. Aldiz, zabalera eta altuera 10 metrokoa. Frontoi mota honek zati ezberdinak ditu; Frontisa, ezker horma eta errebotea. Frontisaren goiko eta beheko aldeak debekatutako espazioak dira. Hau da, hor jotzean tantoa aurkariarentzat izango da. Lurreko eremuak ere baditu, adibidez; kantxa eta kontrakantxa. Azken hau 4,5 metroko ingurukoa da sare batekin bukaeran.
[[Fitxategi:Kokapena.png|thumb|Sakalari eta errestolarien kokapena]]
== Sakean pilotarien kokapena ==
Modalitate honetan sakea hamar terditik egiten da. Errestoa ezin da airez egin beraz errestolaria sakeko marraren atzealdean kokatu beharko da.
== Kokapena jokoan zehar ==
Pilotariak kantxan zein kontrakantxan dagoenean nahi duten tokian koka daitezke. Ez dute inolako debekurik jokalekuan zehar lekualdatzeko.
== Espazioaren erabilera eta tanto amaierak ==
Jokamolde hau zeharkakoa da. Hau da, pilotari batek pilota jotzean derrigorrezkoa da frontisera bideratzea jokoak bizirik jarrai dezan. Espazio eraginkorretara bideratzean tantoak bizirik jarraituko du. Frontisa, alboko horma, errebotea edo kantxa dira espazio eraginkorrak.
Pilota debekatutako espazioetara bideratuz gero, txarra edo falta izango da pilota bideratu duenarentzat. Berriz, pilotari batek pilota bideratu eta frontisean talka egin ondoren kantxan bi bote ematen baditu, aurkariak tantoa galduko du. Beraz, hori ez gertatzeko, bi bote baino lehen bideratu beharko du pilota.
== Pilotaren ezaugarriak eta pilotarekin erlazionatzeko modua ==
[[Fitxategi:MEK II-278.jpg|thumb|Zesta puntako xistera eta larruzko pilota]]
Erabiltzen den pilota larruzkoa da. Derrigorrezkoa da atxiki egitea.
== Erreferentziak ==
<references />
lvr342wcorsrqg9y75cj27vnxvao9k4
Daniel Castaños
0
1216266
9994038
9991192
2024-12-08T23:16:19Z
PEPEDELACASA
150158
Informazioa gehitu
9994038
wikitext
text/x-wiki
{{erreferentzia_falta}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| jaiotza data = 1961ko Urtarrilaren 6a
| nazionalitatea = [[Bizkaia]], [[Euskal Herria]]
| hezkuntza = [[Deustoko Unibertsitatea]]
| Lanbide titulua = Filosofia doktorea
}}
= Daniel Castaños Díez<ref>https://www.xn--danielcastaos-skb.com/</ref> =
[[Fitxategi:Daniel Castaños basque philosopher and writer.png|thumb|Daniel Castaños Díez - Filosofoa eta Idazlea]]
'''Daniel Castaños Díez''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], 1961eko urriaren 6a) euskal [[Filosofo|filosofoa]], [[Idazle|idazlea]] eta [[Irakasle|irakaslea]] da. Filosofian doktorea [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] eta Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren kide akademikoa da, non Xavier Zubiri filosofoaren pentsamendua sakon aztertu duen bere doktorego tesian.
----
== Biografia <ref>https://editorialcirculorojo.com/autores/daniel-castanos/</ref> ==
Daniel Castaños Díez [[Barakaldo|Barakaldon]] jaio zen eta [[Bilbo|Bilboko]] [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] [[Filosofia]] ikasi zuen. Bertan Filosofiako lizentzia eta doktoretza lortu zituen, azken hori Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren babespean. Fundazio horretan Zubiri filosofoaren lanetan sakontzeko aukera izan zuen, haren pentsamendua aztertuz eta garatuz.
=== Ibilbide Profesionala ===
Castaños Filosofiako irakaslea da [[Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (Espainia)|Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan]] (DBH) eta [[Batxilergo|Batxilergoan]]. Gaur egun, Barakaldoko [[Beurko BHI]] institutuan lan egiten du, Filosofia irakasteaz gain, tutore lanak ere betez.
=== Elkarte eta Jarduera Kulturalak ===
Daniel Castaños [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Ágora Filosofia Elkarteko]] kide aktiboa da, eta bertan filosofiaren dibulgazioa eta eztabaida sustatzeko lan egiten du. Halaber, Barakaldoko [[Aebak Idazle Elkartea|''Aebak'' Idazle Elkartearen]] partaidea da, [[literatura]] eta idazketa-jardueretan ere parte hartuz.
=== Lanaren Ardatza ===
Castañosen lanaren ardatza [[filosofia]] eta pentsamenduaren dibulgazioa izan da, [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] filosofoaren ekarpenak bereziki nabarmentzen direlarik. [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia|Espainiako]] pentsamenduaren garapenean egin duen ekarpena bere doktorego tesiaren bidez ere ikusten da, non Zubiriren ideiak aztertu eta interpretatu zituen.
----
== Ikerketa eta Filosofia ==
Daniel Castañosen ikerketa [[ontologia]] eta existentziaren inguruan ardazten da. Gizakiaren existentziaren aurreformazio-elementuak eta izatearen eta egotearen arteko harremanak aztertzen ditu, [[Ontometafisika denbora-dimentsionala|ontometafisika denbora-dimentsionalaren]] ikuspegitik.
Bere tesi doktorealean (''Lo diáfano en Zubiri''), [[izatea eta egotea]] "egiturazko eraikuntzak" direla defendatzen du, inguruko dinamismo alogikoek etengabe aldatzen dutela erakutsiz. Egitura horiek, denboran zehar, gizakiaren identitatearen eta ulermenaren garapenean laguntzen dute.
----
== Argitalpenen Laburpena ==
* '''Lo Diáfano en Zubiri. Curso 1931-1932''' (2014, Samper Argitaletxea, [[Trapagaran]]): Zubirik "ageriko eta ez hain kontziente" gertakizunak nola ulertzen zituen aztertzen du, ideia diafanoen bidez eguneroko errealitatearen mugak ulertuz.
* '''Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional''' (2021, Círculo Rojo Argitaletxea, Almeria): Izatearen eta [[Denbora|denboraren]] arteko harremana aztertzen du, gertaera disfuntzionalen ikuspegi berri bat proposatuz.
* '''Propedeutika Hezkuntzan. Teoria Ez Estandar''' (2024, Beta III Milenio Argitaletxea, Bilbo): [[Hezkuntza|Hezkuntzan]] ulermen mailan leiho berriak irekitzea proposatzen du, oroimen hutsean oinarritutako metodo tradizionalen aurrean.
----
== Obra aipagarriak<ref>https://www.todostuslibros.com/autor/castanos-danel</ref> ==
# '''[[Lo diáfano en Zubiri]]. Curso 1931-1932'''
#* Argitalpena: [[Samper Argitaletxea]], [[Trapagaran]], 2013.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-84-616-8697-1
# '''[[Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional]]'''
#* [[Argitaletxe|Argitaletxea]]: [[Editorial]] [[Círculo Rojo]], [[Almería]], 2022.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-8411043380
# '''[[Propedeutika hezkuntzan. Teoria ez estandar]]'''
#* Argitaletxea: [[Ediciones Beta III Milenio]], [[Bilbo]], 2024.
#* [[ISBN]]: 978-84-19227-78-2
----
== Afiliazioak eta Aintzatespenak ==
* ''Ágora Filosofia Elkarteko'' kidea (Euskadi).
* ''Aebak'' Barakaldoko Idazle Elkarteko partaidea.
* Xavier Zubiri-ren obra filosofikoaren ikerlari nagusia Madrilgo Eskolaren testuinguruan.
----
== Sare Sozialak ==
* https://www.facebook.com/danelcastanos/
* https://twitter.com/CastanosDiez
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
[[Kategoria:Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:Filosofoak]]
[[Kategoria:Irakasleak]]
[[Kategoria:1961ko jaiotzak]]
apnn8d0xje9nrpykriz024tbxuq6s8y
9994039
9994038
2024-12-08T23:17:07Z
PEPEDELACASA
150158
akatz txikiak zuzendu
9994039
wikitext
text/x-wiki
{{erreferentzia_falta}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| jaiotza data = 1961ko Urtarrilaren 6a
| nazionalitatea = [[Bizkaia]], [[Euskal Herria]]
| hezkuntza = [[Deustoko Unibertsitatea]]
| Lanbide titulua = Filosofia doktorea
}}
= Daniel Castaños Díez<ref>https://www.xn--danielcastaos-skb.com/</ref> =
[[Fitxategi:Daniel Castaños basque philosopher and writer.png|thumb|Daniel Castaños Díez - Filosofoa eta Idazlea]]
'''Daniel Castaños Díez''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], 1961eko urriaren 6a) euskal [[Filosofo|filosofoa]], [[Idazle|idazlea]] eta [[Irakasle|irakaslea]] da. Filosofian doktorea [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] eta Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren kide akademikoa da, non Xavier Zubiri filosofoaren pentsamendua sakon aztertu duen bere doktorego tesian.
----
== Biografia <ref>https://editorialcirculorojo.com/autores/daniel-castanos/</ref> ==
Daniel Castaños Díez [[Barakaldo|Barakaldon]] jaio zen eta [[Bilbo|Bilboko]] [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] [[Filosofia]] ikasi zuen. Bertan Filosofiako lizentzia eta doktoretza lortu zituen, azken hori Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren babespean. Fundazio horretan Zubiri filosofoaren lanetan sakontzeko aukera izan zuen, haren pentsamendua aztertuz eta garatuz.
Castaños Filosofiako irakaslea da [[Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (Espainia)|Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan]] (DBH) eta [[Batxilergo|Batxilergoan]]. Gaur egun, Barakaldoko [[Beurko BHI]] institutuan lan egiten du, Filosofia irakasteaz gain, tutore lanak ere betez.
Daniel Castaños [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Ágora Filosofia Elkarteko]] kide aktiboa da, eta bertan filosofiaren dibulgazioa eta eztabaida sustatzeko lan egiten du. Halaber, Barakaldoko [[Aebak Idazle Elkartea|''Aebak'' Idazle Elkartearen]] partaidea da, [[literatura]] eta idazketa-jardueretan ere parte hartuz.
Castañosen lanaren ardatza [[filosofia]] eta pentsamenduaren dibulgazioa izan da, [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] filosofoaren ekarpenak bereziki nabarmentzen direlarik. [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia|Espainiako]] pentsamenduaren garapenean egin duen ekarpena bere doktorego tesiaren bidez ere ikusten da, non Zubiriren ideiak aztertu eta interpretatu zituen.
----
== Ikerketa eta Filosofia ==
Daniel Castañosen ikerketa [[ontologia]] eta existentziaren inguruan ardazten da. Gizakiaren existentziaren aurreformazio-elementuak eta izatearen eta egotearen arteko harremanak aztertzen ditu, [[Ontometafisika denbora-dimentsionala|ontometafisika denbora-dimentsionalaren]] ikuspegitik.
Bere tesi doktorealean (''Lo diáfano en Zubiri''), [[izatea eta egotea]] "egiturazko eraikuntzak" direla defendatzen du, inguruko dinamismo alogikoek etengabe aldatzen dutela erakutsiz. Egitura horiek, denboran zehar, gizakiaren identitatearen eta ulermenaren garapenean laguntzen dute.
----
== Argitalpenen Laburpena ==
* '''Lo Diáfano en Zubiri. Curso 1931-1932''' (2014, Samper Argitaletxea, [[Trapagaran]]): Zubirik "ageriko eta ez hain kontziente" gertakizunak nola ulertzen zituen aztertzen du, ideia diafanoen bidez eguneroko errealitatearen mugak ulertuz.
* '''Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional''' (2021, Círculo Rojo Argitaletxea, Almeria): Izatearen eta [[Denbora|denboraren]] arteko harremana aztertzen du, gertaera disfuntzionalen ikuspegi berri bat proposatuz.
* '''Propedeutika Hezkuntzan. Teoria Ez Estandar''' (2024, Beta III Milenio Argitaletxea, Bilbo): [[Hezkuntza|Hezkuntzan]] ulermen mailan leiho berriak irekitzea proposatzen du, oroimen hutsean oinarritutako metodo tradizionalen aurrean.
----
== Obra aipagarriak<ref>https://www.todostuslibros.com/autor/castanos-danel</ref> ==
# '''[[Lo diáfano en Zubiri]]. Curso 1931-1932'''
#* Argitalpena: [[Samper Argitaletxea]], [[Trapagaran]], 2013.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-84-616-8697-1
# '''[[Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional]]'''
#* [[Argitaletxe|Argitaletxea]]: [[Editorial]] [[Círculo Rojo]], [[Almería]], 2022.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-8411043380
# '''[[Propedeutika hezkuntzan. Teoria ez estandar]]'''
#* Argitaletxea: [[Ediciones Beta III Milenio]], [[Bilbo]], 2024.
#* [[ISBN]]: 978-84-19227-78-2
----
== Afiliazioak eta Aintzatespenak ==
* ''Ágora Filosofia Elkarteko'' kidea (Euskadi).
* ''Aebak'' Barakaldoko Idazle Elkarteko partaidea.
* Xavier Zubiri-ren obra filosofikoaren ikerlari nagusia Madrilgo Eskolaren testuinguruan.
----
== Sare Sozialak ==
* https://www.facebook.com/danelcastanos/
* https://twitter.com/CastanosDiez
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
[[Kategoria:Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:Filosofoak]]
[[Kategoria:Irakasleak]]
[[Kategoria:1961ko jaiotzak]]
8ysl1ruq248uv0d3v381ly8bdbqolhr
9994040
9994039
2024-12-08T23:18:49Z
PEPEDELACASA
150158
erreferentziak ipini
9994040
wikitext
text/x-wiki
{{erreferentzia_falta}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| jaiotza data = 1961ko Urtarrilaren 6a
| nazionalitatea = [[Bizkaia]], [[Euskal Herria]]
| hezkuntza = [[Deustoko Unibertsitatea]]
| Lanbide titulua = Filosofia doktorea
}}
= Daniel Castaños Díez<ref>https://www.xn--danielcastaos-skb.com/</ref> =
[[Fitxategi:Daniel Castaños basque philosopher and writer.png|thumb|Daniel Castaños Díez - Filosofoa eta Idazlea]]
'''Daniel Castaños Díez''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], 1961eko urriaren 6a) euskal [[Filosofo|filosofoa]], [[Idazle|idazlea]] eta [[Irakasle|irakaslea]] da. Filosofian doktorea [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] eta Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren kide akademikoa da, non Xavier Zubiri filosofoaren pentsamendua sakon aztertu duen bere doktorego tesian.
----
== Biografia <ref>https://editorialcirculorojo.com/autores/daniel-castanos/</ref> ==
Daniel Castaños Díez [[Barakaldo|Barakaldon]] jaio zen eta [[Bilbo|Bilboko]] [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] [[Filosofia]] ikasi zuen. Bertan Filosofiako lizentzia eta doktoretza lortu zituen, azken hori Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren babespean. Fundazio horretan Zubiri filosofoaren lanetan sakontzeko aukera izan zuen, haren pentsamendua aztertuz eta garatuz.
Castaños Filosofiako irakaslea da [[Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (Espainia)|Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan]] (DBH) eta [[Batxilergo|Batxilergoan]]. Gaur egun, Barakaldoko [[Beurko BHI]] institutuan lan egiten du, Filosofia irakasteaz gain, tutore lanak ere betez.
Daniel Castaños [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Agora Filosofia Elkartea|Ágora Filosofia Elkarteko]] kide aktiboa da, eta bertan filosofiaren dibulgazioa eta eztabaida sustatzeko lan egiten du. Halaber, Barakaldoko [[Aebak Idazle Elkartea|''Aebak'' Idazle Elkartearen]] partaidea da, [[literatura]] eta idazketa-jardueretan ere parte hartuz.
Castañosen lanaren ardatza [[filosofia]] eta pentsamenduaren dibulgazioa izan da, [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] filosofoaren ekarpenak bereziki nabarmentzen direlarik. [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia|Espainiako]] pentsamenduaren garapenean egin duen ekarpena bere doktorego tesiaren bidez ere ikusten da, non Zubiriren ideiak aztertu eta interpretatu zituen.
----
== Ikerketa eta Filosofia ==
Daniel Castañosen ikerketa [[ontologia]] eta existentziaren inguruan ardazten da. Gizakiaren existentziaren aurreformazio-elementuak eta izatearen eta egotearen arteko harremanak aztertzen ditu, [[Ontometafisika denbora-dimentsionala|ontometafisika denbora-dimentsionalaren]] ikuspegitik.
Bere tesi doktorealean (''Lo diáfano en Zubiri''), [[izatea eta egotea]] "egiturazko eraikuntzak" direla defendatzen du, inguruko dinamismo alogikoek etengabe aldatzen dutela erakutsiz. Egitura horiek, denboran zehar, gizakiaren identitatearen eta ulermenaren garapenean laguntzen dute.
----
== Argitalpenen Laburpena ==
* '''Lo Diáfano en Zubiri. Curso 1931-1932''' (2014, Samper Argitaletxea, [[Trapagaran]]): Zubirik "ageriko eta ez hain kontziente" gertakizunak nola ulertzen zituen aztertzen du, ideia diafanoen bidez eguneroko errealitatearen mugak ulertuz.
* '''Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional''' (2021, Círculo Rojo Argitaletxea, Almeria): Izatearen eta [[Denbora|denboraren]] arteko harremana aztertzen du, gertaera disfuntzionalen ikuspegi berri bat proposatuz.
* '''Propedeutika Hezkuntzan. Teoria Ez Estandar''' (2024, Beta III Milenio Argitaletxea, Bilbo): [[Hezkuntza|Hezkuntzan]] ulermen mailan leiho berriak irekitzea proposatzen du, oroimen hutsean oinarritutako metodo tradizionalen aurrean.
----
== Obra aipagarriak<ref>https://www.todostuslibros.com/autor/castanos-danel</ref> ==
# '''[[Lo diáfano en Zubiri]]. Curso 1931-1932'''
#* Argitalpena: [[Samper Argitaletxea]], [[Trapagaran]], 2013.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-84-616-8697-1
# '''[[Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional]]'''
#* [[Argitaletxe|Argitaletxea]]: [[Editorial]] [[Círculo Rojo]], [[Almería]], 2022.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-8411043380
# '''[[Propedeutika hezkuntzan. Teoria ez estandar]]'''
#* Argitaletxea: [[Ediciones Beta III Milenio]], [[Bilbo]], 2024.
#* [[ISBN]]: 978-84-19227-78-2
----
== Afiliazioak eta Aintzatespenak ==
* ''[[Agora Filosofia Elkartea|Ágora Filosofia Elkarteko]]'' kidea ([[Euskadi]]).
* [[Aebak Barakaldoko Idazle Elkartea|''Aebak'' Barakaldoko Idazle Elkarteko]] partaidea.
* [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri-ren]] obra filosofikoaren ikerlari nagusia Madrilgo Eskolaren testuinguruan.
----
== Sare Sozialak ==
* https://www.facebook.com/danelcastanos/
* https://twitter.com/CastanosDiez
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
[[Kategoria:Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:Filosofoak]]
[[Kategoria:Irakasleak]]
[[Kategoria:1961ko jaiotzak]]
l08zyodsefw2y04u7gckzb0asc5d314
9994041
9994040
2024-12-08T23:24:48Z
PEPEDELACASA
150158
erreferentzia gehiago ipini
9994041
wikitext
text/x-wiki
{{erreferentzia_falta}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| jaiotza data = 1961ko Urtarrilaren 6a
| nazionalitatea = [[Bizkaia]], [[Euskal Herria]]
| hezkuntza = [[Deustoko Unibertsitatea]]
| Lanbide titulua = Filosofia doktorea
}}
= Daniel Castaños Díez<ref>https://www.xn--danielcastaos-skb.com/</ref> =
[[Fitxategi:Daniel Castaños basque philosopher and writer.png|thumb|Daniel Castaños Díez - Filosofoa eta Idazlea]]
'''Daniel Castaños Díez''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], 1961eko urriaren 6a) euskal [[Filosofo|filosofoa]], [[Idazle|idazlea]] eta [[Irakasle|irakaslea]] da. Filosofian doktorea [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] eta Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren kide akademikoa da, non Xavier Zubiri filosofoaren pentsamendua sakon aztertu duen bere doktorego tesian.
----
== Biografia <ref>https://editorialcirculorojo.com/autores/daniel-castanos/</ref> ==
Daniel Castaños Díez [[Barakaldo|Barakaldon]] jaio zen eta [[Bilbo|Bilboko]] [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] [[Filosofia]] ikasi zuen. Bertan Filosofiako lizentzia eta doktoretza lortu zituen, azken hori Madrilgo [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] Fundazioaren babespean. Fundazio horretan Zubiri filosofoaren lanetan sakontzeko aukera izan zuen, haren pentsamendua aztertuz eta garatuz.
Castaños Filosofiako irakaslea da [[Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (Espainia)|Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan]] (DBH) eta [[Batxilergo|Batxilergoan]]. Gaur egun, Barakaldoko [[Beurko BHI]] institutuan lan egiten du, Filosofia irakasteaz gain, tutore lanak ere betez.
Daniel Castaños [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Agora Filosofia Elkartea|Ágora Filosofia Elkarteko]] kide aktiboa da, eta bertan filosofiaren dibulgazioa eta eztabaida sustatzeko lan egiten du. Halaber, Barakaldoko [[Aebak Idazle Elkartea|''Aebak'' Idazle Elkartearen]] partaidea da, [[literatura]] eta idazketa-jardueretan ere parte hartuz.
Castañosen lanaren ardatza [[filosofia]] eta pentsamenduaren dibulgazioa izan da, [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri]] filosofoaren ekarpenak bereziki nabarmentzen direlarik. [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia|Espainiako]] pentsamenduaren garapenean egin duen ekarpena bere doktorego tesiaren bidez ere ikusten da, non Zubiriren ideiak aztertu eta interpretatu zituen.
----
== Ikerketa eta Filosofia ==
Daniel Castañosen ikerketa [[ontologia]] eta existentziaren inguruan ardazten da. Gizakiaren existentziaren aurreformazio-elementuak eta izatearen eta egotearen arteko harremanak aztertzen ditu, [[Ontometafisika denbora-dimentsionala|ontometafisika denbora-dimentsionalaren]] ikuspegitik.
Bere tesi doktorealean (''Lo diáfano en Zubiri''), [[izatea eta egotea]] "egiturazko eraikuntzak" direla defendatzen du, inguruko dinamismo alogikoek etengabe aldatzen dutela erakutsiz. Egitura horiek, denboran zehar, gizakiaren identitatearen eta ulermenaren garapenean laguntzen dute. <ref>https://editorialcirculorojo.com/actualidad/el-autor-y-doctor-en-filosofia-daniel-castanos-publica-su-nuevo-estudio-ser-y-estar-ontometafisica-tempo-dimensional/</ref>
----
== Argitalpenen Laburpena ==
* '''Lo Diáfano en Zubiri. Curso 1931-1932''' (2014, Samper Argitaletxea, [[Trapagaran]]): Zubirik "ageriko eta ez hain kontziente" gertakizunak nola ulertzen zituen aztertzen du, ideia diafanoen bidez eguneroko errealitatearen mugak ulertuz.
* '''Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional''' (2021, Círculo Rojo Argitaletxea, Almeria): Izatearen eta [[Denbora|denboraren]] arteko harremana aztertzen du, gertaera disfuntzionalen ikuspegi berri bat proposatuz.
* '''Propedeutika Hezkuntzan. Teoria Ez Estandar''' (2024, Beta III Milenio Argitaletxea, Bilbo): [[Hezkuntza|Hezkuntzan]] ulermen mailan leiho berriak irekitzea proposatzen du, oroimen hutsean oinarritutako metodo tradizionalen aurrean.
----
== Obra aipagarriak<ref>https://www.todostuslibros.com/autor/castanos-danel</ref> ==
# '''[[Lo diáfano en Zubiri]]. Curso 1931-1932''' <ref>https://www.todostuslibros.com/libros/lo-diafano-de-zubiri_978-84-616-8697-1</ref>
#* Argitalpena: [[Samper Argitaletxea]], [[Trapagaran]], 2013.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-84-616-8697-1
# '''[[Ser y Estar. Ontometafísica Tempo-Dimensional]]''' <ref>https://www.todostuslibros.com/libros/ser-y-estar-ontometafisica-tempo-dimensional_978-84-09-17572-7</ref>
#* [[Argitaletxe|Argitaletxea]]: [[Editorial]] [[Círculo Rojo]], [[Almería]], 2022.
#* [[International Standard Book Number|ISBN]]: 978-8411043380
# '''[[Propedeutika hezkuntzan. Teoria ez estandar]]''' <ref>https://www.todostuslibros.com/libros/propedeutika-hezkuntzan_978-84-19227-78-2</ref>
#* Argitaletxea: [[Ediciones Beta III Milenio]], [[Bilbo]], 2024.
#* [[ISBN]]: 978-84-19227-78-2
----
== Afiliazioak eta Aintzatespenak ==
* ''[[Agora Filosofia Elkartea|Ágora Filosofia Elkarteko]]'' kidea ([[Euskadi]]).
* [[Aebak Barakaldoko Idazle Elkartea|''Aebak'' Barakaldoko Idazle Elkarteko]] partaidea.
* [[Xabier Zubiri|Xavier Zubiri-ren]] obra filosofikoaren ikerlari nagusia Madrilgo Eskolaren testuinguruan.
----
== Sare Sozialak ==
* https://www.facebook.com/danelcastanos/
* https://twitter.com/CastanosDiez
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
[[Kategoria:Euskal Herriko idazleak]]
[[Kategoria:Filosofoak]]
[[Kategoria:Irakasleak]]
[[Kategoria:1961ko jaiotzak]]
5jduvefa7klaw89x9uqjxlkug4g54ww
Elvira Siurana
0
1216312
9993527
9990113
2024-12-08T13:30:09Z
Mgaraizabal
129250
+ Kanpo esteka bideoa
9993527
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa
|nazionalitatea= {{bandera|Katalunia}}
}}
'''Elvira Siurana Zaragoza''' ([[Lleida]], [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Katalunia]], [[1952|1952ko]] [[Ekainaren 21|ekainaren 21a]]) lleidar [[Feminismo|feminista]], editore eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Lleidan jaio eta hazi zen familiarekin. 10 urterekin [[Bartzelona|Bartzelonara]] eraman zuten ikasketak egitera. Batxilergoa Jesusen Bihotza ikastetxean egin zuen eta Enpresen Administrazioa CICFen.<ref name="”a”">{{Cite web|izena=Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Elvira Siurana Zaragoza feminista y activista social|argitaletxea=heroinas.net|data=5 de febrero de 2013|url=http://www.heroinas.net/2013/02/elvira-siurana-zaragoza.html}}</ref>
=== Lan ibilbidea ===
70eko hamarkadaren hasieran, hainbat lan eta Europan zehar egindako bidaiak txandakatu zituen. Ideologikoki, Beat mugimenduaren postulatuekin eta [[hippy]] filosofiaren postulatuen pean identifikatzen da, eta Londresko komuna batean bizi izan zen.
75. urtean, Lleidara itzuli zen, eta hiriko gizarte-mugimenduetan modu aktiboan parte hartu zuen: [[Feminismo|feminismoa]] (GILD "Grup independent de lluita per la dona"-ren sorreran parte hartu zuen); [[Ekologismo|ekologismoa]] (CELL "Lleidako talde ekologistaren" jardueretan parte hartu zuen); eta [[Kataluniar nazionalismo|katalanismoa]], batez ere "Kultura katalanaren kongresua" taldean, baita trantsizio demokratikoko lehen manifestazio eta hauteskundeetan ere.
1976an, [[Paris|Parisen]] [[Alliance Française|L'Alliance Françaisen]] ikasle zela, teoria feminista sakon aztertu zuen, [[Antoinette Fouque|Antoinette Fouquek]] sortutako "des Femmes" kolektiboaren bidez. Maiatzean [[Brusela-Hiriburua eskualdea|Bruselara]] joan zen "[[Emakumeen Aurkako Delituen Nazioarteko Epaitegia|Emakumeen Aurkako Krimenen Nazioarteko Auzitegira]]" joateko. Bertan, [[Lidia Falcón|Lidia Falconek]] sortutako Bartzelonako eta Madrilgo Kolektibo Feministen ordezkariekin jarri zen harremanetan, zeinek eragin handia izan duen bere pentsamenduan eta geroko ibilbidean.<ref name="”a”">{{Cite web|izena=Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Elvira Siurana Zaragoza feminista y activista social|argitaletxea=heroinas.net|data=5 de febrero de 2013|url=http://www.heroinas.net/2013/02/elvira-siurana-zaragoza.html}}</ref>
==== Feminismoa ====
1977an, feminismo autonomoan militatzen hasi zen, Erakunde Feminista Iraultzailearekin bat eginez, [[Feminismo erradikal|Feminismo erradikalaren]] barruan. 1979an Kataluniako Alderdi Feministaren sorreran inplikatu zen, eta 2010era arte izan da bertako buruzagi.<ref>{{Cite web|izenburua=Diccionari dels Partits Polítics de Catalunya, segle XX. Partit feminista de Catalunya|argitaletxea=enciclopèdia.cat|url=https://www.enciclopedia.cat/ec-partits-538.xml}}</ref><ref name="”a”">{{Cite web|izena=Hortensia|abizena=Hernández|izenburua=Elvira Siurana Zaragoza feminista y activista social|argitaletxea=heroinas.net|data=5 de febrero de 2013|url=http://www.heroinas.net/2013/02/elvira-siurana-zaragoza.html}}</ref>
80ko hamarkadaren hasieran, Vindicacion Feminista Publicaciones argitaletxean sartu zen, Espainiako lehen argitaletxe feministan. Lidia Falconekin batera, Bartzelonako eta Madrilgo Club Vindicacion Feminista eta Vindicacion Feminista Kluben Federazioa sortu zituen. 1979tik 2009ra Poder y Libertad aldizkari feministako editore zein koordinatzaile kargua bete zuen.
Alderdi Feministako ordezkari lanetan parte hartu zuen 1980an [[Kataluniako Parlamentua|Kataluniako Parlamenturako]] lehen hauteskunde demokratikoetarako ''Front de dones'' (Emakumeen frontea) sortzen. [[Espainiako Alderdi Feminista|Alderdi Feministak]] l'Associació Catalana de la Donarekin batera koalizio politiko feminista sortzea proposatu zuen, baina Hauteskunde Batzordeak ez zuen hautagaitza feminista aurkezteko baimenik eman. Azkenean, Alderdi Feministak euskarria eman zion ''Bloc d'Esquerra d'Alliberament Nacional'' (BEAN) delakoari, eta Elvira Siuranak aktiboki parte hartu zuen hauteskunde kanpainan, Dones Front-aren programa zabalduz.
1999an [[Europako Parlamentua|Europako Parlamenturako]] hauteskundeetan parte hartu zuen ''COFEM-FEMEK erakunde feministen'' Konfederazioaren barruan, aurretik sortzen lagundu zuena.<ref>{{Cite web|izenburua=Mujeres hacia el Parlamento Europeo|argitaletxea=El País|data=20 de febrero de 1999|url=https://elpais.com/diario/1999/02/20/cvalenciana/919541888_850215.html}}</ref>
Ekitaldi eta kongresu ugari antolatu zituen, bai nazionalak, bai nazioartekoak. Hainbat kongresu feministatan hizlari izan da.<ref>{{Cite web|izenburua=Jornadas de formación de la intersidical|argitaletxea=Tribuna Feminista|url=https://tribunafeminista.elplural.com/2016/04/jornadas-de-formacion-de-la-intersindical/}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Ana|abizena=Romero|izenburua=El feminario concluye con una llamada a abolir la prostitución|argitaletxea=Diario de Córdoba|url=https://www.diariocordoba.com/noticias/cordobalocal/feminario-concluye-llamada-abolir-prostitucion_282792.html}}</ref>
Emakumeen Nazioarteko Urtea ospatzeko [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen]] Kongresuetan aktiboki parte hartu zuen: [[Kopenhage|Kopenhagen]] (1980), [[Nairobi]] (1985) eta [[Pekin]] (1995).
''Diario de Barcelona'' egunkarian eta ''Actual'' aldizkarian kazetari lanetan jardun zuen. Bere artikuluak egunkari eta aldizkari feminista, nazional eta internazionaletan argitaratu dira, hala nola, ''Lanbroa, Poder y Libertad, Papers de Dona, Rain and Tunder, Opinión Hispana'', eta ''The Spanish Herald'', besteak beste.
1992an ''Catálogo de escritoras feministas actual en lengua castellana'' liburua argitaratu zuen Lidia Falconekin batera.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BIBLIO {{!}} Catálogo de escritoras feministas actuales en lengua castellana de Falcón, Lidia {{!}} Tapa blanda {{!}} 1992. {{!}} Comunidad, Dirección General de la Mujer. {{!}} 9788445105757|url=https://biblio.es/libro/catalogo-escritoras-feministas-actuales-lengua-castellana/1583525349|aldizkaria=biblio.es|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
2017an Lleidan kokatu zen berriro, eta 2019an udal hauteskundeetara 4. postuan aurkeztu zen Crida per Lleida-Cup alderdiko zerrendetan.<ref>{{Cite web|izenburua=Rosa Peñafiel encapçalarà la llista de la Crida-Cup a la Paeria de Lleida|argitaletxea=El punt avui|data=21 de enero de 2019|url=https://www.elpuntavui.cat/politica/article/1539750-rosa-penafiel-encapcalara-la-llista-de-la-crida-cup-a-la-paeria-de-lleida.html}}</ref>
== Lanak ==
* 1992: ''Catálogo de escritoras feministas actual en lengua castellana'', Lidia Falconekin batera.<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.rtve.es/play/videos/objetivo-igualdad/retrato-100x100-feminista-elvira-siurana/16327107/ Bideoa: Retrato 100x100 feminista: Elvira Siurana] 2024.11.17 ''La aventura del saber''
* [http://mujereslobby.org/events/al-rescate-de-la-sororidad/ Artikulua Sororitatea erreskatatzeko, Kate Millerren bisita Espainiara]
* [https://comudelleida.cat/es/les-diferencies-dins-el-feminisme-una-oportunitat-per-avancar/ Feminismoaren barruko ezberdintasunak, aurrera egiteko aukera]
{{Bizialdia|1952ko||Siurana, Elvira}}
[[Kategoria:Lleidarrak]]
[[Kategoria:Kataluniako idazleak]]
[[Kategoria:XX. mendeko idazleak]]
[[Kategoria:Kataluniako feministak]]
[[Kategoria:Prostituzioaren abolizionistak]]
[[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]]
1dwl1b1mkibqq2y0hbvdu2q5nafnpsy
Ramón Genaro Díaz Bessone
0
1216377
9993943
9992030
2024-12-08T20:18:52Z
Aitoorr
169007
9993943
wikitext
text/x-wiki
== Ramón Genaro Díaz Bessone ==
Ramón Genaro Díaz Bessone ([[Mendoza (Argentina)|Mendoza]], 1925eko urriaren 27a - [[Buenos Aires|Buenos]] [[Buenos Aires|Aires]], 2017ko ekainaren 3a)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Procedimiento: Diligencias Previas 274/97|data=2011-02-26|url=https://web.archive.org/web/20110226024400/http://www.abogarte.com.ar/garzon.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Murió Díaz Bessone, ex comandante del II Cuerpo y condenado en Rosario|hizkuntza=es|url=https://www.rosario3.com/noticias/Murio-Diaz-Bessone-ex-comandante-del-II-Cuerpo-y-condenado-en-Rosario-20170603-0036.html|aldizkaria=Rosario3|sartze-data=2024-12-04}}</ref> argentinar militar bat izan zen, [[Argentinako azken diktadura zibiko militarrean]] (1976 — 1983) [[gizateriaren aurkako delituengatik]] kondenatua.
Diktadura garaian, Berrantolaketa Prozesu Nazionala deitutakoa, goi karguak bete zituen, besteak beste, ''[[II Cuerpo de Ejército]]'' -ko komandante eta [[Planeamendu ministro]], Videla diktaduraren buru zenean.
[[Fitxategi:Diaz Bessone.jpg|thumb|Ramón Genaro Díaz Bessoneren sinadura]]
2012ko martxoaren 26an, betiko espetxealdia ezarri zioten, eta 2018ko abenduan, hil ondoren, zigorra berretsi zioten<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Zecca|izenburua=Casación decidió rechazar recursos de represores en las causas Feced I y II|hizkuntza=es|data=2018-12-28|url=https://www.elciudadanoweb.com/casacion-decidio-rechazar-recursos-de-represores-en-las-causas-feced-i-y-ii/|aldizkaria=Diario El Ciudadano y la Región|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
=== Biografia ===
Ramón Díaz Bessonek hartu zuen [[Mendoza probintzia|Mendozako probintziako]] gobernazioaren ardura 1973ko martxotik maiatzera bitartean.
1975eko irailetik 1976ko urrira bitartean, II Cuerpo de Ejército -ko komandante izan zen, Rosarion egoitza zuena, eta, hala, 2. Gune Militarreko buru izan zen, [[Formosa probintzia|Formosa]], [[Chaco probintzia|Chaco]], [[Santa Fe probintzia|Santa Fe]], [[Misiones probintzia|Misiones]], [[Corrientes probintzia|Corrientes]] eta [[Entre Ríos probintzia|Entre Ríos]] probintziak hartzen zituena. Kargu horretatik probintzia horietan antolatutako atxilotze-zentro klandestinoez arduratu zen.
[[Carlos Laidlaw]] jeneralak ordezkatu zuen 1978ko urriaren amaiera arte, Plangintza Ministerioa Idazkaritza bihurtu zen arte<ref>{{Erreferentzia|izena=Carles|abizena=Ramio Matas|izenburua=Estudio de una política de reorganización administrativa: el proceso de planificación de la reorganización de la Dirección General de Carreteras de la Generalitat de Catalunya|data=1990-06-01|url=https://doi.org/10.24965/da.v0i224-225.5221|aldizkaria=Documentación Administrativa|alea=224-225|issn=1989-8983|doi=10.24965/da.v0i224-225.5221|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
2012 Auzitegiak Ramón Genaro Díaz Bessone ez epaitzea erabaki zuen, "epaiketari aurre egiteko baldintza psikikoetan ez dagoela" ebatzi zuelako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=No juzgarán a Ramón Genaro Díaz Bessone - La Provincia {{!}} UNOENTRERIOS.COM.AR|data=2012-04-05|url=https://web.archive.org/web/20120405150325/http://www.unoentrerios.com.ar/laprovincia/No-juzgaran-a-Ramon-Genaro-Diaz-Bessone-20120404-0021.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
Díaz Bessone 2017ko ekainaren 3an hil zen, 91 urte zituela<ref>{{Erreferentzia|abizena=Página{{!}}12|izenburua=La muerte de un genocida {{!}} Falleció Ramón Genaro Díaz Bessone|hizkuntza=es|data=2017-06-03|url=https://www.pagina12.com.ar/41942-la-muerte-de-un-genocida|aldizkaria=PAGINA12|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
<references />
bxinohys1mi07vhfy8xatqeqefykc7s
Itziar Otegi Aranburu
0
1216409
9994008
9990908
2024-12-08T22:21:12Z
Wikimaribarre
88969
9994008
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Itziar Otegi Aranburu''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], [[1972]]) [[Itzultzaile|itzultzaile interpretea]] eta [[Idazle|idazlea]] da
== Bizitza ==
=== Formakuntza ===
Farmazia fakultatean ikasi nuen, eta eremu horretan hasi zen ikertzen ere: elikagaien kalitatea, toxikologia, zentzumen analisia… Laborategi batean eman zituen sei urte. Ekoizleen fabriketara auditoriak egiten zituen. Batetik bestera ibiltzen zen; behin [[Madagaskar|Madagaskarrera]] joateko aukera ere izan zuen. Horrek, eta jendea ezagutzeko aukerak oso erakargarria egiten zuen lana, eta piloa ikasi zuen. Baina aspertu egin zen eta aldatzea erabaki zuen eta itzulpengintzarik bideatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itzultzaileak mintzo: Itziar Otegi|hizkuntza=eu|url=https://elearazi.eizie.eus/2013/09/09/itzultzaileak-mintzo-itziar-otegi/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Lan ibilbidea ===
Zientziaren alorrean espezializatutako itzultzaile eta interpretea da. Munduko Merkataritza Erakundean aritua, besteak beste. Itzultzaile autonomo gisa eta unibertsitatean irakasle ibili ondoren, Administrazioko itzultzaile dabil.
EIZIEren Zuzendaritza Batzordean jardun zuen urte batzuetan, eta hainbat jardueratan izan du elkarteak kolaboratzaile. ''31eskutik'' blogaren “eskuetako” bat izana da, eta ''Senez'' aldizkarian ere argitaratuak ditu zenbait artikulu.
Bestalde, ''Idazlea itzultzaileen lantegian'' itzulpen mintegiaren koordinatzaile izana da hiru alditan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NorDaNor {{!}} EIZIE|url=https://nordanor.eus/norda?id=248|aldizkaria=nordanor.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Itzulpenak ===
* ''Axenario'' (Jules Renard),
* ''Ez da erraza gizon on bat aurkitzea'' (Flannery O’Connor),
* ''Jainkoa izan nahi zuen autobus-gidariaren istorioa eta beste batzuk'' (Etgar Keret), edo
* ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' (Maeve Friel). Azken horrekin, Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen 2014an.
=== Sorkuntzak ===
* ''Lorerik gorriena'' haurrentzat albuma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/taxonomy/term/13130|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan.'' ([[Elkar]], 2024)''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conoce al Autor {{!}} Itziar Otegi Aranburu {{!}} Biografía y Obras Destacadas|hizkuntza=|url=https://pocketbook.es/author/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoo7jwHRTDZdNIb8ijlw4HgYrWuA6mw6pEiNTdW1zw6Ut3tF_GGS|aldizkaria=pocketbook.es|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Ezer ez dago utzi nuen lekuan - Itziar Otegi Aranburu|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/ezer-ez-dago-utzi-nuen-lekuan?srsltid=AfmBOoq70_RLkxTFvlP90Uu_Oc2P5fY1q16LPH4VwOdv1HMfvs8u0DzY|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Bestelakoak ===
* Itziar Otegiren artikuluak ''31 eskutik blogean.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi|hizkuntza=eu|data=2024-09-27|url=https://31eskutik.eus/category/itziar-otegi/|aldizkaria=31 eskutik|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2014an Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen, Maeve Friel-en ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' itzulpen lanagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Libros de Itziar Otegi Aranburu. Biografía y bibliografía|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libreria/autores/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoqQFvhcbz9ry1tYBGGee7YJGjHo0mFi8L2-QLRqkghj5cNCWfXH|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Ayuntamiento premia las traducciones de Itziar Otegi y Manu López, en literatura infantil y juvenil, en el Día del Euskera « Notas de prensa|hizkuntza=|url=https://blogs.vitoria-gasteiz.org/medios/2014/12/03/el-ayuntamiento-premia-las-traducciones-de-itziar-otegi-y-manu-lopez-en-literatura-infantil-y-juvenil-en-el-dia-del-euskera/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2020an Etxepare saria jaso zuen [[Sandra Garayoa Cotera]] ilustratzailearekin batera ''Lorerik gorriena'' albumarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu eta Sandra Garayoa Cotera egileek irabazi dute 2020ko Etxepare saria "LORERIK GORRIENA" albumarekin|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.baranain.es/eu/noticias/itziar-otegi-aranburu-eta-sandra-garayoa-cotera-egileek-irabazi-dute-2020ko-etxepare-saria-lorerik-gorriena-albumarekin/|aldizkaria=Ayuntamiento de Barañain/Barañaingo Udala|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2024an Donostia Hiria Kutxa Literatur saria jaso zuen ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan'' lanagatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ITZIAR OTEGI ARANBURU - Biografía y mejores libros|hizkuntza=|data=2024-12-05|url=https://www.lavanguardia.com/libros/autores/itziar-otegi-aranburu-autor|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Perlines(e)ko|abizena=Leire|izenburua=Donostia Hiria Kutxa literatur sariko alor bat irabazi du Itziar Otegik|hizkuntza=eu|data=2024-09-17|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/09/17/donostia-hiria-kutxa-literatur-saria-itziar-otegi/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1972ko||Otegi Aranburu, Itziar}}
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Euskal idazleak]]
k7zjozen4ds318jtrrnh1c6m2axtpi8
9994009
9994008
2024-12-08T22:21:50Z
Wikimaribarre
88969
9994009
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Itziar Otegi Aranburu''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], [[1972]]) [[Itzultzaile|itzultzaile interpretea]] eta [[Idazle|idazlea]] da
== Bizitza ==
=== Formakuntza ===
Farmazia fakultatean ikasi Zuen, eta eremu horretan hasi zen ikertzen ere: elikagaien kalitatea, toxikologia, zentzumen analisia… Laborategi batean eman zituen sei urte. Ekoizleen fabriketara auditoriak egiten zituen. Batetik bestera ibiltzen zen; behin [[Madagaskar|Madagaskarrera]] joateko aukera ere izan zuen. Horrek, eta jendea ezagutzeko aukerak oso erakargarria egiten zuen lana, eta piloa ikasi zuen. Baina aspertu egin zen eta aldatzea erabaki zuen eta itzulpengintzarik bideatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itzultzaileak mintzo: Itziar Otegi|hizkuntza=eu|url=https://elearazi.eizie.eus/2013/09/09/itzultzaileak-mintzo-itziar-otegi/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Lan ibilbidea ===
Zientziaren alorrean espezializatutako itzultzaile eta interpretea da. Munduko Merkataritza Erakundean aritua, besteak beste. Itzultzaile autonomo gisa eta unibertsitatean irakasle ibili ondoren, Administrazioko itzultzaile dabil.
EIZIEren Zuzendaritza Batzordean jardun zuen urte batzuetan, eta hainbat jardueratan izan du elkarteak kolaboratzaile. ''31eskutik'' blogaren “eskuetako” bat izana da, eta ''Senez'' aldizkarian ere argitaratuak ditu zenbait artikulu.
Bestalde, ''Idazlea itzultzaileen lantegian'' itzulpen mintegiaren koordinatzaile izana da hiru alditan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NorDaNor {{!}} EIZIE|url=https://nordanor.eus/norda?id=248|aldizkaria=nordanor.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Itzulpenak ===
* ''Axenario'' (Jules Renard),
* ''Ez da erraza gizon on bat aurkitzea'' (Flannery O’Connor),
* ''Jainkoa izan nahi zuen autobus-gidariaren istorioa eta beste batzuk'' (Etgar Keret), edo
* ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' (Maeve Friel). Azken horrekin, Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen 2014an.
=== Sorkuntzak ===
* ''Lorerik gorriena'' haurrentzat albuma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/taxonomy/term/13130|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan.'' ([[Elkar]], 2024)''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conoce al Autor {{!}} Itziar Otegi Aranburu {{!}} Biografía y Obras Destacadas|hizkuntza=|url=https://pocketbook.es/author/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoo7jwHRTDZdNIb8ijlw4HgYrWuA6mw6pEiNTdW1zw6Ut3tF_GGS|aldizkaria=pocketbook.es|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Ezer ez dago utzi nuen lekuan - Itziar Otegi Aranburu|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/ezer-ez-dago-utzi-nuen-lekuan?srsltid=AfmBOoq70_RLkxTFvlP90Uu_Oc2P5fY1q16LPH4VwOdv1HMfvs8u0DzY|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Bestelakoak ===
* Itziar Otegiren artikuluak ''31 eskutik blogean.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi|hizkuntza=eu|data=2024-09-27|url=https://31eskutik.eus/category/itziar-otegi/|aldizkaria=31 eskutik|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2014an Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen, Maeve Friel-en ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' itzulpen lanagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Libros de Itziar Otegi Aranburu. Biografía y bibliografía|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libreria/autores/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoqQFvhcbz9ry1tYBGGee7YJGjHo0mFi8L2-QLRqkghj5cNCWfXH|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Ayuntamiento premia las traducciones de Itziar Otegi y Manu López, en literatura infantil y juvenil, en el Día del Euskera « Notas de prensa|hizkuntza=|url=https://blogs.vitoria-gasteiz.org/medios/2014/12/03/el-ayuntamiento-premia-las-traducciones-de-itziar-otegi-y-manu-lopez-en-literatura-infantil-y-juvenil-en-el-dia-del-euskera/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2020an Etxepare saria jaso zuen [[Sandra Garayoa Cotera]] ilustratzailearekin batera ''Lorerik gorriena'' albumarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu eta Sandra Garayoa Cotera egileek irabazi dute 2020ko Etxepare saria "LORERIK GORRIENA" albumarekin|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.baranain.es/eu/noticias/itziar-otegi-aranburu-eta-sandra-garayoa-cotera-egileek-irabazi-dute-2020ko-etxepare-saria-lorerik-gorriena-albumarekin/|aldizkaria=Ayuntamiento de Barañain/Barañaingo Udala|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2024an Donostia Hiria Kutxa Literatur saria jaso zuen ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan'' lanagatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ITZIAR OTEGI ARANBURU - Biografía y mejores libros|hizkuntza=|data=2024-12-05|url=https://www.lavanguardia.com/libros/autores/itziar-otegi-aranburu-autor|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Perlines(e)ko|abizena=Leire|izenburua=Donostia Hiria Kutxa literatur sariko alor bat irabazi du Itziar Otegik|hizkuntza=eu|data=2024-09-17|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/09/17/donostia-hiria-kutxa-literatur-saria-itziar-otegi/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1972ko||Otegi Aranburu, Itziar}}
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Euskal idazleak]]
kiq84mhiz4lgsy9u5bmnf56jqzqj648
9994022
9994009
2024-12-08T22:32:28Z
Wikimaribarre
88969
9994022
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Itziar Otegi Aranburu''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], [[1972]]) [[Itzultzaile|itzultzaile interpretea]] eta [[Idazle|idazlea]] da
== Bizitza ==
=== Formakuntza ===
Farmazia fakultatean ikasi zuen, eta eremu horretan hasi zen ikertzen ere: elikagaien kalitatea, toxikologia, zentzumen analisia… Laborategi batean eman zituen sei urte. Ekoizleen fabriketara auditoriak egiten zituen. Batetik bestera ibiltzen zen; behin [[Madagaskar|Madagaskarrera]] joateko aukera ere izan zuen. Horrek, eta jendea ezagutzeko aukerak oso erakargarria egiten zuen lana, eta piloa ikasi zuen. Baina aspertu egin zen eta aldatzea erabaki zuen eta itzulpengintzarik bideatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itzultzaileak mintzo: Itziar Otegi|hizkuntza=eu|url=https://elearazi.eizie.eus/2013/09/09/itzultzaileak-mintzo-itziar-otegi/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Lan ibilbidea ===
Zientziaren alorrean espezializatutako itzultzaile eta interpretea da. Munduko Merkataritza Erakundean aritua, besteak beste. Itzultzaile autonomo gisa eta unibertsitatean irakasle ibili ondoren, Administrazioko itzultzaile dabil.
EIZIEren Zuzendaritza Batzordean jardun zuen urte batzuetan, eta hainbat jardueratan izan du elkarteak kolaboratzaile. ''31eskutik'' blogaren “eskuetako” bat izana da, eta ''Senez'' aldizkarian ere argitaratuak ditu zenbait artikulu.
Bestalde, ''Idazlea itzultzaileen lantegian'' itzulpen mintegiaren koordinatzaile izana da hiru alditan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NorDaNor {{!}} EIZIE|url=https://nordanor.eus/norda?id=248|aldizkaria=nordanor.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Itzulpenak ===
* ''Axenario'' (Jules Renard),
* ''Ez da erraza gizon on bat aurkitzea'' (Flannery O’Connor),
* ''Jainkoa izan nahi zuen autobus-gidariaren istorioa eta beste batzuk'' (Etgar Keret), edo
* ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' (Maeve Friel). Azken horrekin, Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen 2014an.
=== Sorkuntzak ===
* ''Lorerik gorriena'' haurrentzat albuma.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu {{!}} Katakrak - Librería, Cafetería, Editorial, cooperativa|url=https://katakrak.net/cas/taxonomy/term/13130|aldizkaria=katakrak.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan.'' ([[Elkar]], 2024)''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conoce al Autor {{!}} Itziar Otegi Aranburu {{!}} Biografía y Obras Destacadas|hizkuntza=|url=https://pocketbook.es/author/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoo7jwHRTDZdNIb8ijlw4HgYrWuA6mw6pEiNTdW1zw6Ut3tF_GGS|aldizkaria=pocketbook.es|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Ezer ez dago utzi nuen lekuan - Itziar Otegi Aranburu|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/ezer-ez-dago-utzi-nuen-lekuan?srsltid=AfmBOoq70_RLkxTFvlP90Uu_Oc2P5fY1q16LPH4VwOdv1HMfvs8u0DzY|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
=== Bestelakoak ===
* Itziar Otegiren artikuluak ''31 eskutik blogean.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi|hizkuntza=eu|data=2024-09-27|url=https://31eskutik.eus/category/itziar-otegi/|aldizkaria=31 eskutik|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2014an Vitoria-Gasteiz haur eta gazte literaturako itzulpen-saria jaso zuen, Maeve Friel-en ''Tiger Lily: Heroi bat sortu da!'' itzulpen lanagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Libros de Itziar Otegi Aranburu. Biografía y bibliografía|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libreria/autores/itziar-otegi-aranburu?srsltid=AfmBOoqQFvhcbz9ry1tYBGGee7YJGjHo0mFi8L2-QLRqkghj5cNCWfXH|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Ayuntamiento premia las traducciones de Itziar Otegi y Manu López, en literatura infantil y juvenil, en el Día del Euskera « Notas de prensa|hizkuntza=|url=https://blogs.vitoria-gasteiz.org/medios/2014/12/03/el-ayuntamiento-premia-las-traducciones-de-itziar-otegi-y-manu-lopez-en-literatura-infantil-y-juvenil-en-el-dia-del-euskera/|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2020an Etxepare saria jaso zuen [[Sandra Garayoa Cotera]] ilustratzailearekin batera ''Lorerik gorriena'' albumarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Itziar Otegi Aranburu eta Sandra Garayoa Cotera egileek irabazi dute 2020ko Etxepare saria "LORERIK GORRIENA" albumarekin|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.baranain.es/eu/noticias/itziar-otegi-aranburu-eta-sandra-garayoa-cotera-egileek-irabazi-dute-2020ko-etxepare-saria-lorerik-gorriena-albumarekin/|aldizkaria=Ayuntamiento de Barañain/Barañaingo Udala|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
* 2024an Donostia Hiria Kutxa Literatur saria jaso zuen ''Ezer ez dago utzi nuen lekuan'' lanagatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ITZIAR OTEGI ARANBURU - Biografía y mejores libros|hizkuntza=|data=2024-12-05|url=https://www.lavanguardia.com/libros/autores/itziar-otegi-aranburu-autor|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-12-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Perlines(e)ko|abizena=Leire|izenburua=Donostia Hiria Kutxa literatur sariko alor bat irabazi du Itziar Otegik|hizkuntza=eu|data=2024-09-17|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/09/17/donostia-hiria-kutxa-literatur-saria-itziar-otegi/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1972ko||Otegi Aranburu, Itziar}}
[[Kategoria:Oiartzuarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Euskal idazleak]]
mq3gcof9py7fhoinj485r4eeqrgx64n
Lankide:Aroalizarzaburu/Proba orria
2
1216424
9993884
9992070
2024-12-08T18:57:30Z
Aroalizarzaburu
168983
9993884
wikitext
text/x-wiki
{{Ba al dakizu|testua=Baliteke amets egin izana ez gogoratzea, baina uste da gauero 3-6 aldiz amets egiten dugula denok. Gainera, amets bakoitzak 5 eta 20 minutu artean irauten duela uste da.}}{{Banner|Le Songe de Tartini par Louis-Léopold Boilly 1824.jpg}}Ametsak gure buruak lo gauden bitartean sortzen dituen istorio edo irudiak dira. Askotan, bizi izan ditugun esperientziak, pentsamenduak edo [[Txikipedia:Emozio|emozioak]] nahasten dira ametsean, eta entretenigarriak, dibertigarriak, kezkagarriak, beldurgarriak eta, batzuetan, oso arraroak izan daitezke.
== Zergatik amesten dugu? ==
Ziur ez dakigun arren, adituek uste dute gure burmuinari laguntzeko amets egiten dugula:
* '''Oroitzapenak gordetzeko'''
Egunean zehar gauza asko ikasten ditugu: eskolan, jolasean edo lagunekin hizketan. Lo gaudenean, garunak informazio hori guztia antolatzen du, apalategi batean liburuak jarriko balitu bezala.
* '''Arazoak konpontzeko'''
[[Fitxategi:Ametsak.jpg|thumb]]
Batzuetan, zerbaitek kezkatzen gaituenean edo zer egin ez dakigunean, gure burmuinak lanean jarraitzen du lo gauden bitartean.
* '''Emozioak prozesatzeko'''
Ametsek nola sentitzen garen ulertzen laguntzen digute. Oso [[Poz|pozik]], [[Txikipedia:Tristura|triste]] edo [[Urduri txikipedia|urduri]] bazaude zerikusia duen zerbaitekin amets egin zenezake.
* '''Egoera zailetarako entrenatzeko'''
Aditu batzuen ustez, ametsak saiakera baten modukoak dira. Adibidez, munstro bat zure atzetik dabilen amets bat baduzu, zure garuna [[Txikipedia:Beldur|beldurraren]] edo arriskuaren aurrean nola erreakzionatu praktikatzen ari da.
* '''Mugarik gabeko sormena'''
Amets egiten dugun bitartean, gure [[Txikipedia:Irudimen|irudimenak]] hegan egiten du. Ez dago araurik; horregatik, gauza sinestezinak amestu ditzakegu: hegan egitea, espaziora bidaiatzea edo superheroia izatea.
== Zer dira amets gaiztoak? ==
Amets gaiztoak amets beldurgarriak dira. Lo egiten ari garenean gertatzen dira, eta esnatzerakoan, urduri, triste edo beldurtuta sentiarazten gaituzte. Amets gaiztoak ohikoak dira, eta haurrek zein helduek izan ditzakete.
=== <small>Zergatik gertatzen dira?</small> ===
* Beldurra edo tristura izateagatik:
Zerbait txarra gertatu ezkero, gure buruak hori gogoratu dezake lotan gauden bitartean.
* Istorio edo film beldurgarriak ikusteagatik:
Oheratu aurretik zerbait beldurgarria ikusten edo entzuten badugu, amets gaiztoak izateko aukera handiagoa izango dugu.{{Ba al dakizu|testua=Ameslariari esker, amets onek badakite borobilean zehar nola igaro eta lumetatik nola jaitsi lo dagoen pertsonarengana. Amets gaiztoak, aldiz, sarean harrapatuta geratzen dira, eta egunsentian desagertzen dira eguzkiaren argiarekin.|irudia=Dreamcatcher in the sky.jpg|oin-oharra=Ameslaria}}
* Gaizki lo egiteagatik:
Oso nekatuta bagaude edo gauean zehar askotan esnatzen baldin bagara, amets gaiztoak izatea errazagoa egingo zaigu.
=== <small>Zer egin dezakegu amets gaiztoak ez izateko?</small> ===
Egun lasaia izaten badugu eta pozik amaitzen baldin badugu, hobeto egingo dugu lo, eta amets gaiztoak izateko aukera txikiagoa izango dugu. Oheratu aurretik film beldurgarriak ez ikusten saiatu behar gara, baina hau guztia egin eta hala ere amets gaiztoak baldin baditugu, guraso edo heldu bati kontatzeak eta besarkada handi bat jasotzeak asko lagunduko digu.
== Loaren faseak ==
Lo egiten dugunean, fase desberdinak pasatzen ditugu.
# '''Fase arina:''' lokartzear zaudenean eta inguruan dena entzuten duzunean.
# '''Lo sakona:''' hemen zure gorputzak atseden hartzen du.
# '''REM fasea:''' hemen gertatzen dira amets gehienak. Begiak azkar mugitzen dira betazalen azpian, zure buruan pelikula bat ikusiko bazenu bezala!
{{Txikipedia entzun|audioa=}}
1iux1uqd2puiy5fvurggr6cwdp8mtj8
Bektashismo
0
1216622
9993780
9992600
2024-12-08T17:30:42Z
Marklar2007
1545
9993780
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula}}
'''Bektashismo''' ({{lang-sq|Urdhri Bektashi}}) XIII. mendean [[Anatolia]]n sortutako [[Tariqa|orden sufi]] bat da, [[Otomandar Inperioa]]n zehar hedatu zena.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Bektashi Shi'as of Michigan: Pluralism and Orthodoxy within Twelver Shi'ism|url=https://shiablog.wcfia.harvard.edu/blog/bektashi-twelver-shi%E2%80%99-and-diversity-shiism|hizkuntza=en}}</ref> Tariqa honetako kideak, [[Nixapur]]ren jaiotako [[Hacı Bektaş-ı Veli]] mistikoaren jarraitzaileak dira. Ordenak egungo Turkian dagoen [[Nevşehir]] barrutiko Haci Bektashen du egoitza, non sortzailea lurperatuta dagoen. Ermandadeak [[Ali ibn Abi Talib]] Mahomaren legezko oinordekotzat jotzen du.<ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Baskel |izena=Zekeriya |url=https://books.google.com/books?id=7iZRCwAAQBAJ&dq=bektashi+abu+bakr+umar&pg=PT107 |izenburua=Yunus Emre: The Sufi Poet in Love |data=2013-02-27 |argitaletxea=Blue Dome Press |isbn=978-1-935295-91-4 |hizkuntza=en}}</ref> Mugimenduak turkiar [[Xiismo|xiitak]] eta [[Alevismo|aleviak]] erakarri zituen.
Jatorrian, bere [[derbitxe]] edo ermandadeko kide komunek (arabieraz [[fakir]] edo murid) Anatoliako eta [[Bosnia]] edo [[Albania]] bezalako Europako herrialdeetako nekazari kristauak islamiartu zituzten.
[[Jenizaro]]ek Haci Bektash hartu zuten buruzagi espiritual gisa (bere burua Haci Bektashen semeak ere deitzen zituzten) eta bektashiengandik zeremonia batzuk eta euren janzkera eta erritualeko elementu batzuk, hala nola [[Fatimaren eskua]] eta Aliren [[Zulfikar ezpata]], hartu zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=David |abizena= Nicolle|izenburua= The Janissaries|argitaletxea= Osprey|lekua= Londres|urtea=1995|hizkuntza=en}}</ref>
Aleviak, gaur egun Turkiako biztanleriaren %20 osatzen dutenak eta [[Siria]]tik eta [[Bulgaria]]tik ere hedatuta daudenak, bektashitzat (edo alevi bektashitzat) hartzen dira. [[Albania]]n eta [[Kosovo]]n, biztanle musulmanen artean bektashiar erritualak daude, otomandar okupazioaren eraginez.
Bektashi Ordena mugimendu [[Sufismo|sufi]] denez,<ref>{{erreferentzia|abizena=Doja|izena=Albert|urtea=2006|izenburua=A Political History of Bektashism from Ottoman Anatolia to Contemporary Turkey|url=https://www.jstor.org/stable/23922338|aldizkaria=Journal of Church and State|liburukia=48|alea=2|orrialdea=423–450|doi=10.1093/jcs/48.2.423|jstor=23922338|issn=0021-969X|hizkuntza=en}}</ref> beste mugimendu mistiko islamiko batzuekin asko du komunean, hala nola esperientzia handiko gidari espiritual baten beharra- bektasheraz ''baba'' deitua- baita "zeharkatu beharreko lau ateen" doktrina ere: "[[xaria]]" (lege erlijiosoa), "[[tariqa]]" (bide espirituala), "[[marifa]]" (benetako ezagutza), "[[haqiqa]]" (egia).
Bektashiek ''Wahdat-ul-Wujood'' وحدة الوجود kontzeptua azpimarratzen dute, [[Ibn Arabi]]k formulatu zuen "Izakiaren Unitatea". Hau askotan [[panteismo]] bezala etiketatua izan da, baina [[panenteismo]]tik hurbilago dagoen kontzeptu bat da. Bektashismoa ere kontzeptu xiitez oso blaitua dago, hala nola Aliri egindako erreberentzia nabarmena, [[Hamabi Imamak]],<ref>{{erreferentzia|abizena=Moosa |izena=Matti |url=https://books.google.com/books?id=WYO1BqdvX9EC&dq=fourteen+innocents&pg=PA108 |izenburua=Extremist Shiites: The Ghulat Sects |data=1988-02-01 |argitaletxea=Syracuse University Press |isbn=978-0-8156-2411-0 |hizkuntza=en}}</ref> eta [[Ashura]]ren ospakizun errituala, [[Karbalako gudua]] markatzen duena. Bektashiek [[Noruz]] antzinako festa persiarra ere ospatzen dute Ali imamaren urtebetetzea bailiran.
''Wahdat-ul-Wujood'' sinesmen nagusiaren arabera, bektashiek Haqq-Muhammad-Aliren errealitatea ikusten dute, entitate bateratu bakarra. Bektashiek ez dute hau [[hirutasun]] modutzat hartzen. Beste erlijio batzuekin antzekotasunak dituzten beste praktika eta zeremonia asko daude, hala nola janari erritual bat (''muhabbet'') eta baba bati urtero egiten zaion bekatuen aitorpena ({{lang-ar|مغفرة الذنوب|magfirat-i zunub}}). Bektashiek [[Koran]]aren eta praktika profetikoaren interpretazio eta ulermen ez-ortodoxo eta mistikoan oinarritzen dituzte beren praktika eta erritualak (Sunnah). Ez dute berariazko doktrina idatzirik beraientzat; beraz, arauak eta erritualak desberdinak izan daitezke, irakatsi zaien eraginaren arabera. Bektashiek, oro har, beren ordenatik kanpoko mistiko sufiak gurtzen dituzte, hala nola, Ibn Arabi, [[Al-Ghazali]] eta [[Jelalludin Rumi]], beraiengandik gertuko espiritua dutenak.
Bektashiek diote Koranak bi esanahi-maila dituela: bata kanpokoa (zāhir ظاهر) eta bestea barnekoa (bāṭin باطن). Azken hori goikoa eta betierekoa dela uste dute, eta hori unibertsoaren eta gizateriaren ulermenean islatzen da (ikuspuntu hori [[ismailismo]]an ere aurki daiteke).
Bektashismoa ere iniziatikoa ere bada, eta gorputz-adarrek maila edo maila batzuk zeharkatu behar dituzte Errealitaterako bide espiritualean aurrera egin ahala. Lehen mailako kideei aşıks ({{lang-ar|عاشق}}) esaten zaie. Aginduan hasi ez diren arren, hark erakarrita sentitzen direnak dira. Iniziazioaren ondoren (nasip deitua), bat mühip ({{lang-ar|محب}}) bihurtzen da. Mühip gisa denbora bat igaro ondoren, boto gehiago har ditzakezu eta derbitxe bihurtu. Derbitxe gaineko hurrengo maila baba da. Baba (literalki aita) tekke baten burua dela eta orientazio espirituala ({{lang-ar|إرشاد|irshad}}) emateko kalifikatuta dagoela uste da. Baba baino gorago halife-baba maila dago (edo dede, aitona). Tradizionalki, horietako hamabi zeuden, zaharrena dedebaba (birraitona) zelarik. Dedebaba Bektashi Ordenako autoritaterik handiena zela uste zen. Tradizioz, Dedebabaren egoitza Pir Evi (Santuaren Etxea) zen, erdialdeko Anatolia Hacıbektaş hirian Hajji Bektash Wali santutegian zegoena.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sufismoa]]
[[Kategoria:Turkierazko hitzak eta esaldiak]]
[[Kategoria:Islama Turkian]]
[[Kategoria:Islama Albanian]]
[[Kategoria:Islama Bulgarian]]
25pezvw0oys5365vpcvovkhgoqwy6zv
Eskutari (albuma)
0
1216634
9993817
9993124
2024-12-08T17:57:09Z
Ksarasola
1491
/* Kantuak */
9993817
wikitext
text/x-wiki
{{Lan infotaula}}
'''"Eskutari"''' [[Oskarbi]] taldeak 1970ean plazaratutako diskoa da, taldearen hirugarrena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1970|izenburua=Eskutari|argitaletxea=Elkar|hizkuntza=eu|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/eskutari|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref>
'''Eskutari''' diskoa grabatzeko unean aldakortasun handia izan zen taldeko kideetan: batetik [[Joxe Luix Treku]] soldaduskan zegoen grabazioaren hasieran, bestetik [[Iñaki Maritxalar]] horretara joan behar izan zen grabazioaren erdian, [[Mari Jose Fernandez|Mari Jose Fernandezek]] taldea utzi zuen grabazioaren azken aldera, [[Antton Valverde|Antton Valverdek]] parte hartu zuen musika-laguntzetan eta zenbait kantutan, eta azkenik [[Bakartxo Maritxalar|Bakartxo Maritxalarrek]] Kezka abestian kantatu zuen.<ref name=":22">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref> <gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|Oskarbi (1969)
Fitxategi:Bitoriano Gandiaga GFA.jpg|[[Bitoriano Gandiaga]]
Fitxategi:Jorge Oteiza.jpg|[[Jorge Oteiza]]
Fitxategi:Oskarbi 2021.jpg|[[Oskarbi]] (2021).
</gallery>
== Kantuak ==
Hauek dira albumean plazaratu zituzten 11 abestiak:<ref name=":23">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref>
=== 1- [[Eskutari (abestia)|Eskutari]] <small>(Hitzak: [[Fernando Artola]] "Bordari"-Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
Diskoaren izena zeraman kantu honen hitzak, [[Fernando Artola]] Bordarirenak dira, poeta [[Hondarribia|hondarribitarra]] eta [[Txomin Artola]] musikariaren aita. Musika [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romerok]] egin zuen lehenengo bertsio bat eta gero, beti bezala, talde lanean osatua. Esanahia oso [[Jorge Oteiza|Oteiziarra]] da, Oskarbik bere egin zuen zerbait: ''Eskuan haria hartu / hartu eskuan hari / leheiz zulotik bordara / bordatik baserrira / handik jauretxera / arbasoen haria galzeko eskutari eskutari.''
2004ean berriro grabatu zuten Eskutari liburu-disko batean. Bertsio berria orekatuagoa izan zen ahotsen aldetik
=== 2- [[Etxola (abestia)|Etxola]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Erromantizismo]] kutsuko [[Lapurdi|Lapurdiko]] herri-kantua
=== 3- [[Bai, bai, bainan gero ez]] <small>(Hitzak: [[Bitoriano Gandiaga]] - Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
[[Bitoriano Gandiaga|Bitoriano Gandiagak]] bereziki Oskarbiri eginiko hitzak. Gogor mintzo da Gandiaga euskaldunon zabarkeriaz. Beti euskararen alde baina gero ez, euskaltasuna bai baina gero ez. Doinua Luis Romerorena da eta gero talde laneko ahotsak.
Azken kontzertuetan berriro kantatzen dugu Bai bai baina gero ez, mikrorik gabe, soilik, jendeari aurrez begiratuta. Protesta kantua da, guri, euskal- dunoi zuzendutako mezua.
=== 4- [[Trinidadeak ditu|<small>Trinidadeak ditu</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako [[Sakana|Sakanan]] du habia kantu eder honek. Neskek kantatzen dute parte nagusia, Iñaki Maritxalarrek bere ahots zuriarekin lagunduta.
=== 5- [[Androkanto|<small>Androkanto y sigo kantan</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
Jorge Oteizak poema luzea 1954an egin zuen, bere apostoluak egiteko debekua jaso zuenean. Arantzazuko lana ez zuten ondo ikusten orduko elizako agintariek eta amorru handiz idatzi zuen Oteizak bere Androkanto. 1969an Oskarbi taldekook Oteiza bisitatu zuten Arantzazun, apostoluena behingoz egiten ari zenean. Handik denbora batera Luis Romerok Oskarbiren Androkanto egin zuen.
Oskarbiren kanturik ezagunena eta zabalduenetakoa da Androkanto, zenbait abesbatza eta taldek kantatu izan dutena. Urteak pasata, Oskarbiren aro berrian berriro grabatu zuten kantu hau Oteizari eginiko lanean.{{Esaera2|'''ANDROKANTO'''
Entzun nahi duenentzat hamalau</br>
Gorkaren irudiak salatzen</br>
Hamalau atetikan karrasi</br>
Hamalau harri ixil-ixil bilutsik</br>
Harriaren hutsetik oihuka</br>
Harriaren tartetik kantari</br>
Nora zoazte gogorrak</br>
Oharrak aditu gabe?</br>
[...]</br>
Hartu behar det zintzela</br>
Kanta zaharren baimena</br>
Noiz arte ez dakiat</br>
Hau nere herri maitea</br>
Hau nere herri torpea</br>
Gaur ez da igandea</br>
Ezta ere osteguna</br>
Udaberri atsaldean</br>
Noiz arte, noiz arte</br>
Noiz arte lo zorroan</br>
Noiz arte iji-ajan</br>
Nortasuna galduta?</br>
Ez degu behin ikasten</br>
Arima malda beheran</br>
Arima behin galduta</br>
Nor gera euskaldunak?</br>|[[Koldo Romero Eskamendi]]}}
=== 6- [[Adizan Grabiela|<small>Adizan Grabiela</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Gipuzkoako bertso hauek bi emakumeen arteko elkarrizketak dira. Itziar eta Maitek kantatzen dute eta azkenean korua ere sartzen da.
=== 7- [[Iturengo arotza|<small>Ituringo arotza</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako [[Malerreka|Malerrekako]] kanta ezaguna. Mikel Laboak grabatu zuen lehenago. Oskarbiren bertsioak baditu gutxienez hiru aldaketa: gizona eta emakumearen arteko elkarrizketa bereizten dira, trailarai koda gehitzen zioten eta erritmo azkarragoan kantatzen dute.
=== 8- [[Txorittua nurat hua|<small>Txorittua nurat hua</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Zuberoako kantu honek izan ditu grabazio gehiago. Oskarbiren bertsioak beti bezala erritmo azkarragoa eta ahotsen laguntzak bereizten du.
=== 9- [[Aitak eta amak]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Lapurdi|Lapurdiko]] kantu hau Iñakik eta Maitek bakarka eta bi ahotsetan egiten dute.
=== 10- [[Eijerra zira maitia]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Zuberoa|Zuberoako]] maitasun kantua.
=== 11- [[Kezka (abestia)|Kezka]] <small>(Hitzak: Bitoriano Gandiaga-Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
[[Bitoriano Gandiaga|Gandiagaren]] poema Oskarbiren musikarekin. ''Kezkatzen bai nau estuteraino / neure herriaren zoriak / hautsiak ditu arraunak eta / arrakak ditu ontziak''.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/eskutari Diskoa entzungai "Badok.eus" webgunean]
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [[commons:File:Iraila-_WikiLovesMonuments_(-).webm|WikiLovesMonuments kanpainaren promozio bideoa (2018)]]. Euskara batuak 50 urte betetzen zituen hilabetean Arantzazuko frisoko apostoluak euskara "turbobatua"-ren alde.
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:1970eko musika diskoak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko musika diskoak]]
[[Kategoria:Oskarbiren diskografia]]
osn2yw56bohlhi1q7y770btwq9893yl
9994031
9993817
2024-12-08T22:50:50Z
Ksarasola
1491
/* Kantuak */
9994031
wikitext
text/x-wiki
{{Lan infotaula}}
'''"Eskutari"''' [[Oskarbi]] taldeak 1970ean plazaratutako diskoa da, taldearen hirugarrena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1970|izenburua=Eskutari|argitaletxea=Elkar|hizkuntza=eu|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/eskutari|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref>
'''Eskutari''' diskoa grabatzeko unean aldakortasun handia izan zen taldeko kideetan: batetik [[Joxe Luix Treku]] soldaduskan zegoen grabazioaren hasieran, bestetik [[Iñaki Maritxalar]] horretara joan behar izan zen grabazioaren erdian, [[Mari Jose Fernandez|Mari Jose Fernandezek]] taldea utzi zuen grabazioaren azken aldera, [[Antton Valverde|Antton Valverdek]] parte hartu zuen musika-laguntzetan eta zenbait kantutan, eta azkenik [[Bakartxo Maritxalar|Bakartxo Maritxalarrek]] Kezka abestian kantatu zuen.<ref name=":22">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref> <gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|Oskarbi (1969)
Fitxategi:Bordari.jpg|[[Fernando Artola|Bordari]]
Fitxategi:Bitoriano Gandiaga GFA.jpg|[[Bitoriano Gandiaga]]
Fitxategi:Jorge Oteiza.jpg|[[Jorge Oteiza]]
Fitxategi:Oskarbi 2021.jpg|[[Oskarbi]] (2021).
</gallery>
== Kantuak ==
Hauek dira albumean plazaratu zituzten 11 abestiak:<ref name=":23">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref>
=== 1- [[Eskutari (abestia)|Eskutari]] <small>(Hitzak: [[Fernando Artola]] "Bordari"-Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
Diskoaren izena da kantu honen izenburua, [[Fernando Artola]] Bordarirenak dira, poeta [[Hondarribia|hondarribitarra]] eta [[Txomin Artola]] musikariaren aita. Musikaren lehenengo bertsio bat [[Luis Romero Eskamendi|Luis Romerok]] egin zuen, eta gero, beti bezala, talde-lanean osatu zuten denen artean. Esanahia oso [[Jorge Oteiza|Oteizarra]] da, Oskarbik bere egin zuen nolabait: ''Eskuan haria hartu / hartu eskuan hari / leheiz zulotik bordara / bordatik baserrira / handik jauretxera / arbasoen haria galtzeko eskutari eskutari.''
2004ean berriro grabatu zuten ''Eskutari'' liburu-disko batean. Bertsio berria orekatuagoa izan zen ahotsen aldetik.
=== 2- [[Etxola (abestia)|Etxola]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Erromantizismo]]-kutsuko [[Lapurdi|Lapurdiko]] herri-kantua
=== 3- [[Bai, bai, bainan gero ez]] <small>(Hitzak: [[Bitoriano Gandiaga]] - Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
[[Bitoriano Gandiaga|Bitoriano Gandiagak]] bereziki Oskarbiri eginiko hitzak. Gogor mintzo da Gandiaga euskaldunon zabarkeriaz. Beti euskararen alde baina gero ez, euskaltasuna bai baina gero ez. Doinua Luis Romerorena da eta gero talde-laneko ahotsak.
Azken kontzertuetan berriro kantatzen zuten ''Bai bai baina gero ez'', mikrorik gabe, soilik, jendeari aurrez begiratuta. Protesta kantua da, guri, euskaldunoi zuzendutako mezua.
=== 4- [[Trinidadeak ditu|<small>Trinidadeak ditu</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako [[Sakana|Sakanan]] du habia kantu eder honek. Neskek kantatzen dute parte nagusia, Iñaki Maritxalarrek bere ahots zuriarekin lagunduta.
=== 5- [[Androkanto|<small>Androkanto y sigo kantan</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
[[Fitxategi:Oteizaren_apostoluak_01.jpg|thumb|300x300px|"[[Arantzazuko Apostoluen Frisoa|Gorkaren ('Oteizaren') hamalau irudiak]]" Arantzazun]]
[[Jorge Oteiza|Jorge Oteizak]] ''Androkanto'' poema luzea 1954an egin zuen, bere apostoluak egiteko debekua jaso zuenean. Arantzazuko lana ez zuten ondo ikusten orduko elizako agintariek eta amorru handiz idatzi zuen Oteizak bere ''Androkanto''. 1969an Oskarbi taldekoek Oteiza bisitatu zuten Arantzazun, apostoluena behingoz egiten ari zenean. Handik denbora batera Luis Romerok Oskarbiren Androkanto egin zuen.
[[Fitxategi:Apostoluen Frisoa - Oteiza errepide bazterrean.jpg|thumb|300x300px|Apostoluen Frisoa - Oteiza errepide bazterrean. Jartzea debekatu zioten-eta.]]
Oskarbiren kanturik ezagunena eta zabalduenetakoa da Androkanto, zenbait abesbatza eta taldek kantatu izan dutena. Urteak pasata, Oskarbiren aro berrian berriro grabatu zuten kantu hau Oteizari eginiko lanean.{{Esaera2|'''ANDROKANTO'''
Entzun nahi duenentzat hamalau</br>
Gorkaren irudiak salatzen</br>
Hamalau atetikan karrasi</br>
Hamalau harri ixil-ixil bilutsik</br>
Harriaren hutsetik oihuka</br>
Harriaren tartetik kantari</br>
Nora zoazte gogorrak</br>
Oharrak aditu gabe?</br>
[...]</br>
Hartu behar det zintzela</br>
Kanta zaharren baimena</br>
Noiz arte ez dakiat</br>
Hau nere herri maitea</br>
Hau nere herri torpea</br>
Gaur ez da igandea</br>
Ezta ere osteguna</br>
Udaberri atsaldean</br>
Noiz arte, noiz arte</br>
Noiz arte lo zorroan</br>
Noiz arte iji-ajan</br>
Nortasuna galduta?</br>
Ez degu behin ikasten</br>
Arima malda beheran</br>
Arima behin galduta</br>
Nor gera euskaldunak?</br>|[[Koldo Romero Eskamendi]]}}
=== 6- [[Adizan Grabiela|<small>Adizan Grabiela</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Gipuzkoako bertso hauek bi emakumeen arteko elkarrizketak dira. Itziar Maritxalarrek eta Maite Aizkorretak kantatzen dute eta bukaeran korua ere sartzen da.
=== 7- [[Iturengo arotza|<small>Ituringo arotza</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako [[Malerreka|Malerrekako]] kanta ezaguna. Mikel Laboak grabatu zuen lehenago. Oskarbiren bertsioak baditu gutxienez hiru aldaketa: gizona eta emakumearen arteko elkarrizketa bereizten dira, trailarai koda gehitzen zioten eta erritmo azkarragoan kantatzen dute.
=== 8- [[Txorittua nurat hua|<small>Txorittua nurat hua</small>]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Zuberoako kantu honek izan ditu grabazio gehiago. Oskarbiren bertsioak beti bezala erritmo azkarragoa eta ahotsen laguntzak bereizten du.
=== 9- [[Aitak eta amak]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Lapurdi|Lapurdiko]] kantu hau Iñakik eta Maitek bakarka eta bi ahotsetan egiten dute.
=== 10- [[Eijerra zira maitia]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Zuberoa|Zuberoako]] maitasun kantua.
=== 11- [[Kezka (abestia)|Kezka]] <small>(Hitzak: Bitoriano Gandiaga-Doinua: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero Eskamendi]])</small> ===
[[Bitoriano Gandiaga|Gandiagaren]] poema Oskarbiren musikarekin. ''Kezkatzen bai nau estuteraino / neure herriaren zoriak / hautsiak ditu arraunak eta / arrakak ditu ontziak''.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/eskutari Diskoa entzungai "Badok.eus" webgunean]
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [[commons:File:Iraila-_WikiLovesMonuments_(-).webm|WikiLovesMonuments kanpainaren promozio bideoa (2018)]]. Euskara batuak 50 urte betetzen zituen hilabetean Arantzazuko frisoko apostoluak euskara "turbobatua"-ren alde.
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:1970eko musika diskoak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko musika diskoak]]
[[Kategoria:Oskarbiren diskografia]]
quzm6goqwynnmzd47do6wz20qrnntwk
Alevismo
0
1216635
9993679
9992641
2024-12-08T16:59:51Z
Marklar2007
1545
+[[Kategoria:Talde etnoerlijiosoak Asian]]; ±[[Kategoria:Xiismo]]→[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993679
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula}}
{{nahasi|[[alawi]]ekin}}
'''Alevismoa''' ({{lang-tr|Alevilik}}; {{Lang-ku|Elewîtî}}<ref>{{erreferentzia|abizena=Gültekin|izena=Ahmet Kerim|izenburua=Kurdish Alevism: Creating New Ways of Practicing the Religion|urtea=2019|url=https://www.multiple-secularities.de/media/wps_18_gueltekin_alevikurds.pdf|orrialdea=10|argitaletxea=University of Leipzig|hizkuntza=en}}</ref>) tradizio islamiko [[Sinkretismo|sinkretiko]] bat da, eta haren jarraitzaileek [[Haji Bektash Veli]]ren irakaspen islamiko mistikoak jarraitzen dituzte. [[Haji Bektash Veli]]ek [[Hamabi Imamak|Hamabi Imamen]] irakaspenak irakasten zituen, [[tengrismo]]ko tradizio batzuekin batzen zituen bitartean.<ref>{{erreferentzia| url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.31826/9781463225728-006/html | doi=10.31826/9781463225728-006 | izenburua=Alevis and Alevism | urtea=2010 | abizena=Markussen | izena=Hege Irene | orrialdea=65–90 | isbn=978-1-4632-2572-8 |hizkuntza=en}}</ref> [[Sunismo]]tik eta [[usuli]] adarreko [[xiismo]]tik bereiziz, aleviek ez dute dogma erlijiosorik, eta irakaspenak buruzagi espiritual batek transmititzen ditu, [[Tariqa|sufi ordenek]] egiten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|abizena=Tee |izena=Caroline |data=2013-01-29 |izenburua=The Sufi Mystical Idiom in Alevi Aşık Poetry: Flexibility, Adaptation and Meaning |url=https://journals.openedition.org/ejts/4683 |journal=European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey |liburukia=37 |hizkuntza=en |doi=10.4000/ejts.4683 |issn=1773-0546|doi-access=free }}</ref> Islamaren sei fede-artikuluak onartzen dituzte, baina ez datoz bat haien interpretazioarekin. Estigma instituzional garrantzitsuari aurre egin behar izan diote otomandar eta geroago turkiar estatu eta akademikoetatik, [[heterodoxo]]tzat jo baitituzte gehiengo sunita "ortodoxoarekin" kontrastatzeko.<ref>{{erreferentzia |abizena=Karolewski |izena=Janina |urtea=2008 |izenburua=What is Heterodox About Alevism? The Development of Anti-Alevi Discrimination and Resentment |url=https://www.jstor.org/stable/27798275 |aldizkaria=Die Welt des Islams |liburukia=48 |alea=3/4 |orrialdea=434–456 |doi=10.1163/157006008X364767 |jstor=27798275 |issn=0043-2539 |hizkuntza=en}}</ref>
Alevi-Bektashi terminoa, gaur egun, Turkiaren diskurtso erlijiosoan erabiltzen den esamolde bat da, alevismo eta [[bektashismo]] talde erlijiosoentzako aterki gisa erabilia.<ref>{{erreferentzia| url=https://events.ceu.edu/2022-05-12/amalgamation-two-religious-cultures-conceptual-and-social-history-alevi-bektashism | izenburua=The Amalgamation of Two Religious Cultures: The Conceptual and Social History of Alevi-Bektashism | data= 2022-5-12|hizkuntza=en }}</ref> Alevismoaren jarraitzaileak Turkian daude batez ere, eta alevi diren Turkiako biztanleen ehunekoaren kalkuluek % 4 eta % 25 artean hartzen dute.<ref name="TR100">{{erreferentzia|izenburua=TR100 |url=https://interaktif.konda.com.tr/turkiye-100-kisi-olsaydi |aldizkaria=interaktif.konda.com.tr|hizkuntza=en}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kızıl |izena=Nurbanu |data=2021-12-31 |izenburua=Govt signals action for Turkey's Alevi community amid obstacles |url=https://www.dailysabah.com/politics/news-analysis/govt-signals-action-for-turkeys-alevi-community-amid-obstacles |aldizkaria=Daily Sabah |hizkuntza=en-US}}</ref>
== Sinesmenak ==
[[Soner Cagaptay|Soner Çağaptay]] ikerlariaren arabera, alevismoa "islamaren interpretazio nahiko desegituratua" da. Patrick Kingsley kazetariak dioenez, bere burua deskribatzen duen alevi batentzat, euren erlijioa "identitate kultural bat besterik ez da, kultu modu bat baino gehiago".<ref name="22-7-17-nyt">{{erreferentzia|abizena=Kingsley|izena=Patrick|data=2017/07/22|izenburua=Turkey's Alevis, a Muslim Minority, Fear a Policy of Denying Their Existence|egunkaria=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2017/07/22/world/europe/alevi-minority-turkey-recep-tayyip-erdogan.html?_r=0|hizkuntza=en}}</ref>
Turkiar alevien eta alevi kurduen arteko alevi sinesmenak [[Pir Sultan Abdal]] kurduarengan gehiago azpimarratzen dira Haji Bektash Veli baino, eta alevismo kurdua gehiago errotzen da [[naturaren gurtze]]an.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wakamatsu|izena=Hiroki|izenburua=Veneration of the Sacred or Regeneration of the Religious: An Analysis of Saints and the Popular Beliefs of Kurdish Alevis|aldizkaria=上智アジア学|liburukia=31|urtea=2013|argitaletxea=Sophia University|orrialdea=12|hizkuntza=en}}</ref>
Alevi [[kosmologia]]n, Jainkoari [[Al-Haqq]] (egia) ere deitzen zaio,<ref name="ReferenceD">Hande Sözer ''Managing Invisibility: Dissimulation and Identity Maintenance among Alevi Bulgarian Turks'' BRILL 2014 {{ISBN|978-9-004-27919-3}} page 114</ref> edo [[Allah]] esaten zaio. Jainkoak bizitza sortu zuen, eta horrela sortutako munduak Bere Izatea isla dezake.<ref name="ReferenceE">Tord Olsson, Elisabeth Ozdalga, Catharina Raudvere ''Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives'' Tord Olsson, Elisabeth Ozdalga, Catharina Raudvere {{ISBN|978-1-135-79725-6}} page 25</ref> Alevisek Allahren, Mahomaren eta Aliren batasunean sinesten dute, baina hau ez da Jainkoak eta Mahoma eta Aliren irudi historikoek osatutako [[hirutasun]]a. Aitzitik, Mahoma eta Ali Allahren argiaren irudikapenak dira (eta ez Allahren beraren irudikapenak), ez baitira Jainkoarengandik independenteak, ezta Harengandik bereiziak ere.<ref name="ReferenceD"/>
Alevien eta suniten arteko harremana susmo txarrekoa da, otomandarren garaikoa. Sunitek [[heresia]], [[heterodoxia]], matxinada, traizioa eta immoraltasuna leporatzen dizkiete aleviei. Aleviek, berriz, erantzun dute jatorrizko [[Koran]]ak ez dituela eskatzen bost otoitzak, meskitara joatea edo erromesaldia, eta sunitek hasierako islama distortsionatu zutela jatorrizko Koranaren pasarte garrantzitsuak alde batera utziz, gaizki interpretatuz edo aldatuz, bereziki Ali eta praktika erritualei buruzkoak.<ref>Karin Vorhoff. 1995. Zwischen Glaube, Nation und neuer Gemeinschaft: Alevitische Identitat in der Türkei der Gegenwart, pp. 107-108.</ref> Alevientzat, suniten ikuspegi estu bat dago, jatorria [[Arabia]]n duena, turkiar herriaren izaera nazionalaren kontrakotzat jotzen baitute. Zenbait alevirentzat ''[[sunna]]'' eta ''[[hadith]]'' elite arabiarren berrikuntzak izan ziren, islamaren menderatze arabiarra ziurtatzeko eta manipulazioaren bidez masak esklabo bihurtzeko sortuak. Sunismoa, alevientzat, ez da benetako islama, aberrazio bat baizik, legalismo hertsiagatik [[Librepentsalari|pentsamendu aske]] eta independentearen aurka dagoena eta [[atzerakoi]], fanatiko eta antidemokratiko gisa ikusten dutena. Aleviek uste dute nazionalismo sunita intolerantea eta menderatzailea dela, eta ez dagoela berariazko alebia onartzeko prestasunik.<ref>Karin Vorhoff. 1995. Zwischen Glaube, Nation und neuer Gemeinschaft: Alevitische Identitat in der Türkei der Gegenwart, pp. 95-96.</ref>
== Historia ==
Aleviak [[Islamaren historia|islamaren lehen egunetan]] sortu ziren. Mahoma hil ondoren, haren jarraitzaileak komunitate musulmana [[kalifa]] gisa gidatu behar zutenen artean banatu zituzten. Sunita gehienak [[Abu Bakr]]ren atzetik joan ziren; xiitak, berriz, Mahomaren suhi [[Ali ibn Abi Talib|Aliren]] atzetik joan ziren, haren legezko oinordeko gisa. Zatiketa hau sakonagoa izan zen Yazid ibn Muawiyahk Mahomaren biloba [[Husain ibn Ali|Husain]] hil zuenean, [[Karbalako gudua]]ren ondoren. Gertaera hau biziki oroitu zuten aleviek eta xiitek. Alevismoa, beraz, [[hamabitar xiismo]]aren zati bat ere bada, [[Hamabi Imamak|Hamabi Imamen]] errekonozimenduan. Beste eragin garrantzitsu bat [[sufismo]]a da, islameko tradizio mistikoa. Sufiren filosofo Haji Bektash Veli, Anatolian XIII. mendean bizi izan zena, oso gurtua da eta fede aleviaren sortzailetzat hartzen da. Jarraitzaile gehienak turkiar herriko tribuetakoak izan ziren. Tribuak beren ohitura tradizionalei eusten saiatu ziren, sarritan [[seljuktarren dinastia]]ren aurka eta,<ref name="ebookshia.com">[https://ebookshia.com/upload/bookFiles/656/شيعه_لبنان_زير_سلطه_عثماني.PDF شيعه_لبنان_زير_سلطه_عثماني] ebookshia.com {{ar}}</ref> geroago, [[Otomandar Inperioa]]ren aurka. XV. mendearen amaieran, Kizilbash xiiten ordena militar bat, [[safaviden dinastia]]rekin otomandarren aurka borrokatu ziren, eta, indarra galdu ondoren, asimilatu egin zituzten, anatoliar aleviekin nahastu zirelako. Alevi kurduek oraindik Kizilbash dute izena.
XX. mendearen hasieran, alevi askok iraultzaile turkiarren alde eta [[Turkiako Errepublika]]ren sorreraren alde egin zuten. [[Kemal Atatürk|Atatürk]], batzuek, Haji Bektash Veli berria bezala ikusi zuten, eta bere printzipio laikoak, suniten domeinuaren askapen bezala.<ref name="Sarı-2017-26">{{erreferentzia|abizena=Sarı|izena=Eren|izenburua=The Alevi Of Anatolia: During the great Turkish expansion from Central Asia|urtea=2017|argitaletxea=noktaekitap|orrialdea=16|url=https://books.google.com/books?id=x0y1DgAAQBAJ&q=To+prevent+penetration+by+hostile+outsiders%2C+the+Alevis+insisted+on+strict+endogamy+which+eventually+made+them+into+a+quasi-ethnic+group&pg=PA16|hizkuntza=en}}</ref> Baina bere itxaropenak desengainatuko ziren Erlijio-gaien Presidentzia soilik erakunde sunita bezala sortu zenean, eta [[bektashismo]]a eta alevismoa 1925ean debekatuak izan ziren. Aleviak tradizionalki diskriminatuak eta jazarriak izan dira Turkia erdialdeko eta ekialdeko landa-eremuetan. Bere erlijioa Turkian onartzen da, baina sunitekin alderatuta, Estatuaren esku-hartze handiagoa jasaten dute bere barne arazoetan eta bere irakaskuntzaren edukian. Finantza- eta antolaketa-arloan ere pribilegio nabarmen txikiagoak dituzte. Turkiako Estatuak [[meskita]] sunitak eraiki eta finantzatu ditu ia hiri txiki eta herrixka alevi guztietan; alevi askok nahita egindako umiliaziotzat jotzen dute keinu hori.
XX. mendean, alevi asko ezkerreko alderdi politikoei lotuta egon ziren Turkian, hala nola [[Turkiako Herriaren Alderdi Errepublikanoa]] (CHP) eta ideologia ezkertiarragoa zuten beste alderdi batzuk. 1970eko hamarkadan, aleviak bizi ziren eskualdeetan gatazka bortitzak izan ziren ezkerreko taldeen (sarritan oinarri alevia zutenak) eta eskuin muturreko talde nazionalista edo [[Neofaxismo|neo-faxisten]] artean, hala nola [[Ekintza Nazionalistaren Alderdia]] eta [[Otso Grisak]]. 1978an, bertokoen eta etorkin alevien (batez ere kurdu sunitak eta aleviak, bereziki [[Pazarcik]]ekoak) arteko konfrontazioak [[Kahramanmaraş]]n, hiri horretako alevi biztanleriaren balizko sarraskia ekarri zuena. [[1980ko Turkiako estatu-kolpea|1980ko kolpe militarraren]] ondoren, aleviak izan ziren kontraeraso anti-ezkertiarraren alderik uzkurrena, baita indarkeria islamikoaren buru izan ziren talde fundamentalistena ere, 1993an [[Sivasko sarraskia]]rekin amaitu zena.<ref name="turkishpolicy">{{erreferentzia|abizena=Rana Birden Çorbacıoğlu|izena=Zeynep Alemdar|izenburua=Alevis and the Turkish State|url=http://www.turkishpolicy.com/dosyalar/files/zeynep_alemdar-rana_birden_corbacioglu-10_4.pdf|aldizkaria=turkishpolicy.com|hizkuntza=en}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Xiismoaren adarrak]]
[[Kategoria:Islama Turkian]]
[[Kategoria:Sinkretismo erlijiosoa]]
[[Kategoria:Talde etnoerlijiosoak Asian]]
5iy8xq9diaumqkpzbmhvuosbo5knitj
Abesti zaharrak eta berriak
0
1216646
9993467
9992956
2024-12-08T12:07:32Z
Ksarasola
1491
/* Kantuak */
9993467
wikitext
text/x-wiki
{{Lan infotaula}}{{Izenburu etzana|deskribapen='''Eskutari''': Oskarbiren 12 diskoen artean hirugarrena.}}
'''"Abesti zaharrak eta berriak"''' [[Oskarbi]] taldeak [[1970|1970ean]] plazaratutako diskoa da, taldearen bigarrena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1970|izenburua=Abesti zaharrak eta berriak|argitaletxea=Elkar|hizkuntza=eu|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|Oskarbi (1969)
Fitxategi:Jorge Oteiza.jpg|[[Jorge Oteiza]]
Fitxategi:Xabier Lete 1971 Guregipuzkoa.jpg|[[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]]
Fitxategi:Oskarbi 2021.jpg|[[Oskarbi]] (2021).
</gallery>
== Kantuak ==
# Argizariak zelutik <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Urzo bat jin izan da <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Txorietan buruzagi <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# [[Baratzeko pikuak]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Txamarra txartxo bat <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# [[Iru gabean]] <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]], [[Jorge Oteiza]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small>
# [[Ai zer plazerra]] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Atxia motxia <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Txori txikiak <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small>
# Usoak <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Barberak esperantza <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# Gaztetasunak bainerabila <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small>
# [[Ni bizi naizen lurrean]] <small>(Hitzak: [[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small>
=== 1- ARGIZALIAK ZELUTIK ===
[[Zuberoa|Zuberoako]] kantu eder hau azaltzen da lehena. Maitasun kantu hau Salaberrik bildu zuen bere kantutegira. Atabala eta bi gitarrekin da sarrera, taldeko bostok kantatzen dute ahotsetan dena. Iñakik gora Joxe Luixek behera, Itziar eta Maite gora eta Marijok duoa.
=== 2- URZO BAT JIN IZAN DA KATALUNIA ALDETIK ===
Hau ere Zuberoako kantua da. [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostiak]] jaso zuen, 1919ko hitzaldi batean azaldu zuen jende aurrean. Bi gitarra eta flauta sarrera gisa, gero bostok unisono kantu guztian.
=== 3- TXORIETAN BURUZAGI ===
Zuberoako hirugarren herri-kanta. Honen [[Belatsa bat...]] bertsoa [[Joxan Artze|Joxanton Artzek]] eman zien. Flauta eta bi gitarrak sarrera. Neskek ahotsetan emeki, bostok ahotsetan eta bukaera [[Txorietan buruzagi]] neskek emeki-emeki.
=== 4- BARATZEKO PIKUAK ===
[[XIX. mendea|XIX. mendeko]] gipuzkoar kanta ezaguna, [[Resurreccion Maria Azkue|Azkuek]] jasotako bertsio bat. Akordeoia eta gitarraz lagunduta bostok batera hasieran, gero neska-mutilen arteko hizketaldiak eta bukaera gehienetan bezala, berriro hasierako kodara.
=== 5- TXAMARRA TXARTXO BAT ===
Eguberri giroko kantu hau Azkuek [[Hernani|Hernanin]] jaso zuela dio. Hitzek ez dute erlijio kutsurik, laikoagoa dela dirudi. Akordeoia eta gitarra saio guztian, lnaki bakarka eta bostok tartekatuz kantuan.
=== 6- HIRU GAUEAN ===
Oteizaren hitzekin eta bere ideietan oinarrituta, Luis Romerok egin zuen kantua. Gero taldeak landu eta osatua. Sarrera akordeoia lasaikiro eta ondoren kantua: ''Luzeluzea daukate orain astea, baina gaur da gure egun librea zueri kantatzeko... ikusten gaituzue hemen... karraxika gitarrekin... astelehena, asteartea, asteazkena, hiru egun ditu asteak...''
=== 7- AI ZER PLAZERRA ===
[[Pierre Bordazarre|Etxahun Hirurikoak]] XX. mendean egindako zuberotar kantua. Hau ere akordeoiaz eta gitarraz lagundua. Neskek eta Iñakik [[Ahots zuri|ahots zurietan]] eta boskotea koda errepikatzen.
=== 8- ATXIA MOTXIA ===
Azkuek, [[Lekeitio]] bere herrian bildu zuen haur kantu hau. Oskarbiren ''Atxia motxia'', bertsio askea da. Abesbatzek beste erritmo motelago bat ematen diote, harmonizazioa ere ezberdina egiten dute. Itziar eta Maite bakarlari lanetan.
=== 9- TXORI TXIKIAK KAIOLAN ===
[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romerok]] egindako kantua. Hasi berriak ziren ikastoletako andereñoei eskainitako abestia. Haurren jolasa txaloka irudikatzen genuen eszenan. Arrakasta handia izan zuen.
=== 10- USOAK PONPORRON PONPORRONILA ===
[[Bizkaia|Bizkaian]] jasotako jolaserako abestia. Oskarbiko hiru neskek kantatzen dute. Geroago Oskorrik bere bertsioa egin zuen kantu honekin.
=== 11- BARBERAK ESPERANTZA ===
Nafarroako kantua. Bi mutilek kantatzen dute, gitarra eta akordeoiaz lagunduta.
=== 12- GAZTETASUNAK BAI NERABILA ===
Salaberrik, Nafarroa Beherean bildutakoa. [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] kantu ederra.
=== 13- NI BIZI NAIZEN LURREAN ===
Xabier Leteren poema, Luisek egindako musika eta talde harmonizazioak. [[Kantu gregoriano|Kantu gregorianoaren]] kutsuko melodia du eta Leteren hitzek beti bezalako sakontasuna.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak Diskoa entzungai "Badok.eus" webgunean]
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Oskarbiren diskografia]]
24wh1mic8js88iiid3ji8tmsaxeug87
9993686
9993467
2024-12-08T17:01:45Z
Ksarasola
1491
/* Kantuak */
9993686
wikitext
text/x-wiki
{{Lan infotaula}}{{Izenburu etzana|deskribapen='''Eskutari''': Oskarbiren 12 diskoen artean hirugarrena.}}
'''"Abesti zaharrak eta berriak"''' [[Oskarbi]] taldeak [[1970|1970ean]] plazaratutako diskoa da, taldearen bigarrena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1970|izenburua=Abesti zaharrak eta berriak|argitaletxea=Elkar|hizkuntza=eu|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref><gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|Oskarbi (1969)
Fitxategi:Jorge Oteiza.jpg|[[Jorge Oteiza]]
Fitxategi:Xabier Lete 1971 Guregipuzkoa.jpg|[[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]]
Fitxategi:Oskarbi 2021.jpg|[[Oskarbi]] (2021).
</gallery>
== Kantuak ==
Hauek dira albumean plazaratu zituzten 13 abestiak:
=== 1- ''Argizariak zelutik'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Zuberoa|Zuberoako]] kantu eder hau azaltzen da lehena. Maitasun kantu hau [[Salaberri Ibarlakoa|Salaberrik]] bildu zuen bere kantutegira. Atabala eta bi gitarrekin da sarrera, taldeko bostok kantatzen dute ahotsetan dena. [[Iñaki Maritxalar|Iñaki Maritxalarrek]] gora [[Joxe Luix Treku|Joxe Luix Trekuk]] behera, Itziar Maritxalarrek eta [[Maite Aizkorreta Atxaga|Maite Aizkorretak]] gora eta Mari Jose Fernandezek duoa.
=== 2- ''Urzo bat jin izan da'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Hau ere Zuberoako kantua da. [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostiak]] jaso zuen, 1919ko hitzaldi batean azaldu zuen jende aurrean. Bi gitarra eta flauta sarrera gisa, gero bostok unisono kantu guztian.
=== 3- ''Txorietan buruzagi'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Zuberoako hirugarren herri-kanta. Honen [[Belatsa bat...]] bertsoa [[Joxan Artze|Joxanton Artzek]] eman zien. Flauta eta bi gitarrak sarrera. Neskek ahotsetan emeki, bostok ahotsetan eta bukaera [[Txorietan buruzagi]] neskek emeki-emeki.
=== 4- [[Baratzeko pikuak|''Baratzeko pikuak'']] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[XIX. mendea|XIX. mendeko]] gipuzkoar kanta ezaguna, [[Resurreccion Maria Azkue|Azkuek]] jasotako bertsio bat. Akordeoia eta gitarraz lagunduta bostok batera hasieran, gero neska-mutilen arteko hizketaldiak eta bukaera gehienetan bezala, berriro hasierako kodara.
=== 5- ''Txamarra txartxo bat'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Eguberri giroko kantu hau Azkuek [[Hernani|Hernanin]] jaso zuela dio. Hitzek ez dute erlijio kutsurik, laikoagoa dela dirudi. Akordeoia eta gitarra saio guztian, lnaki bakarka eta bostok tartekatuz kantuan.
=== 6- [[Iru gabean|''Iru gabean'']] <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]], [[Jorge Oteiza]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
Oteizaren hitzekin eta bere ideietan oinarrituta, Luis Romerok egin zuen kantua. Gero taldeak landu eta osatua. Sarrera akordeoia lasaikiro eta ondoren kantua: ''Luzeluzea daukate orain astea, baina gaur da gure egun librea zueri kantatzeko... ikusten gaituzue hemen... karraxika gitarrekin... astelehena, asteartea, asteazkena, hiru egun ditu asteak...''
=== 7- [[Ai zer plazerra|''Ai zer plazerra'']] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Pierre Bordazarre|Etxahun Hirurikoak]] XX. mendean egindako zuberotar kantua. Hau ere akordeoiaz eta gitarraz lagundua. Neskek eta Iñakik [[Ahots zuri|ahots zurietan]] eta boskotea koda errepikatzen.
=== 8- ''Atxia motxia'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Azkuek, [[Lekeitio]] bere herrian bildu zuen haur kantu hau. Oskarbiren ''Atxia motxia'', bertsio askea da. Abesbatzek beste erritmo motelago bat ematen diote, harmonizazioa ere ezberdina egiten dute. Itziar eta Maite bakarlari lanetan.
=== 9- ''Txori txikiak'' <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romerok]] egindako kantua. Hasi berriak ziren ikastoletako andereñoei eskainitako abestia. Haurren jolasa txaloka irudikatzen genuen eszenan. Arrakasta handia izan zuen.
=== 10- ''Usoak Ponporron Ponporronila'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Bizkaia|Bizkaian]] jasotako jolaserako abestia. Oskarbiko hiru neskek kantatzen dute. Geroago Oskorrik bere bertsioa egin zuen kantu honekin.
=== 11- ''Barberak esperantza'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako kantua. Bi mutilek kantatzen dute, gitarra eta akordeoiaz lagunduta.
=== 12- ''Gaztetasunak bainerabila'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Salaberrik, Nafarroa Beherean bildutakoa. [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] kantu ederra.
=== 13- [[Ni bizi naizen lurrean|''Ni bizi naizen lurrean'']] <small>(Hitzak: [[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
Xabier Leteren poema, Luisek egindako musika eta talde harmonizazioak. [[Kantu gregoriano|Kantu gregorianoaren]] kutsuko melodia du eta Leteren hitzek beti bezalako sakontasuna.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak Diskoa entzungai "Badok.eus" webgunean]
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Oskarbiren diskografia]]
in5hlhtmatgzqtwfcufrq66v07flsrd
9993778
9993686
2024-12-08T17:26:20Z
Ksarasola
1491
Erreferentzia
9993778
wikitext
text/x-wiki
{{Lan infotaula}}{{Izenburu etzana|deskribapen='''Eskutari''': Oskarbiren 12 diskoen artean hirugarrena.}}
'''"Abesti zaharrak eta berriak"''' [[Oskarbi]] taldeak [[1970|1970ean]] plazaratutako diskoa da, taldearen bigarrena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Oskarbi|urtea=1970|izenburua=Abesti zaharrak eta berriak|argitaletxea=Elkar|hizkuntza=eu|url=https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak|aldizkaria=www.badok.eus|sartze-data=2024-12-07}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Joxelu|abizena=Treku|izenburua=Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean : (Oskarbi taldea 1966-2017) /|argitaletxea=Ba Dok Oskarbi Musika Elkartea,|data=2017|url=https://www.kmliburutegia.eus/Record/745388/Details|isbn=978-84-697-3146-8|sartze-data=2024-07-08}}</ref><gallery mode="packed" heights="100">
Fitxategi:Oskarbi 1969.jpg|Oskarbi (1969)
Fitxategi:Jorge Oteiza.jpg|[[Jorge Oteiza]]
Fitxategi:Xabier Lete 1971 Guregipuzkoa.jpg|[[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]]
Fitxategi:Oskarbi 2021.jpg|[[Oskarbi]] (2021).
</gallery>
== Kantuak ==
Hauek dira albumean plazaratu zituzten 13 abestiak:<ref name=":2" />
=== 1- ''Argizariak zelutik'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Zuberoa|Zuberoako]] kantu eder hau azaltzen da lehena. Maitasun kantu hau [[Salaberri Ibarlakoa|Salaberrik]] bildu zuen bere kantutegira. Atabala eta bi gitarrekin da sarrera, taldeko bostok kantatzen dute ahotsetan dena. [[Iñaki Maritxalar|Iñaki Maritxalarrek]] gora [[Joxe Luix Treku|Joxe Luix Trekuk]] behera, Itziar Maritxalarrek eta [[Maite Aizkorreta Atxaga|Maite Aizkorretak]] gora eta Mari Jose Fernandezek duoa.
=== 2- ''Urzo bat jin izan da'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Hau ere Zuberoako kantua da. [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostiak]] jaso zuen, 1919ko hitzaldi batean azaldu zuen jende aurrean. Bi gitarra eta flauta sarrera gisa, gero bostok unisono kantu guztian.
=== 3- ''Txorietan buruzagi'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Zuberoako hirugarren herri-kanta. Honen [[Belatsa bat...]] bertsoa [[Joxan Artze|Joxanton Artzek]] eman zien. Flauta eta bi gitarrak sarrera. Neskek ahotsetan emeki, bostok ahotsetan eta bukaera [[Txorietan buruzagi]] neskek emeki-emeki.
=== 4- [[Baratzeko pikuak|''Baratzeko pikuak'']] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[XIX. mendea|XIX. mendeko]] gipuzkoar kanta ezaguna, [[Resurreccion Maria Azkue|Azkuek]] jasotako bertsio bat. Akordeoia eta gitarraz lagunduta bostok batera hasieran, gero neska-mutilen arteko hizketaldiak eta bukaera gehienetan bezala, berriro hasierako kodara.
=== 5- ''Txamarra txartxo bat'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Eguberri giroko kantu hau Azkuek [[Hernani|Hernanin]] jaso zuela dio. Hitzek ez dute erlijio kutsurik, laikoagoa dela dirudi. Akordeoia eta gitarra saio guztian, lnaki bakarka eta bostok tartekatuz kantuan.
=== 6- [[Iru gabean|''Iru gabean'']] <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]], [[Jorge Oteiza]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
Oteizaren hitzekin eta bere ideietan oinarrituta, Luis Romerok egin zuen kantua. Gero taldeak landu eta osatua. Sarrera akordeoia lasaikiro eta ondoren kantua: ''Luzeluzea daukate orain astea, baina gaur da gure egun librea zueri kantatzeko... ikusten gaituzue hemen... karraxika gitarrekin... astelehena, asteartea, asteazkena, hiru egun ditu asteak...''
=== 7- [[Ai zer plazerra|''Ai zer plazerra'']] <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Pierre Bordazarre|Etxahun Hirurikoak]] XX. mendean egindako zuberotar kantua. Hau ere akordeoiaz eta gitarraz lagundua. Neskek eta Iñakik [[Ahots zuri|ahots zurietan]] eta boskotea koda errepikatzen.
=== 8- ''Atxia motxia'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Azkuek, [[Lekeitio]] bere herrian bildu zuen haur kantu hau. Oskarbiren ''Atxia motxia'', bertsio askea da. Abesbatzek beste erritmo motelago bat ematen diote, harmonizazioa ere ezberdina egiten dute. Itziar eta Maite bakarlari lanetan.
=== 9- ''Txori txikiak'' <small>(Hitzak: [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
[[Luis Romero Eskamendi|Luis Romerok]] egindako kantua. Hasi berriak ziren ikastoletako andereñoei eskainitako abestia. Haurren jolasa txaloka irudikatzen genuen eszenan. Arrakasta handia izan zuen.
=== 10- ''Usoak Ponporron Ponporronila'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
[[Bizkaia|Bizkaian]] jasotako jolaserako abestia. Oskarbiko hiru neskek kantatzen dute. Geroago Oskorrik bere bertsioa egin zuen kantu honekin.
=== 11- ''Barberak esperantza'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Nafarroako kantua. Bi mutilek kantatzen dute, gitarra eta akordeoiaz lagunduta.
=== 12- ''Gaztetasunak bainerabila'' <small>(Hitzak eta doinua: Herrikoiak)</small> ===
Salaberrik, Nafarroa Beherean bildutakoa. [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] kantu ederra.
=== 13- [[Ni bizi naizen lurrean|''Ni bizi naizen lurrean'']] <small>(Hitzak: [[Xabier Lete Bergaretxe|Xabier Lete]] - Doinua: Oskarbi, [[Luis Romero Eskamendi|Koldo Romero]])</small> ===
Xabier Leteren poema, Luisek egindako musika eta talde harmonizazioak. [[Kantu gregoriano|Kantu gregorianoaren]] kutsuko melodia du eta Leteren hitzek beti bezalako sakontasuna.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi?diskoa=abesti-zaharrak-eta-berriak Diskoa entzungai "Badok.eus" webgunean]
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Androkanto'' abestia entzun]. ''10. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.badok.eus/euskal-musika/oskarbi/kantua-zuei ''Esperantzari Leiho bat'' abestia entzun]. ''13. kantua Kantua Zuei'' albumean ([[badok.eus]])
* [https://www.youtube.com/watch?v=bPEwbeC6aPM&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 ''Androkanto'' abestia entzun]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.youtube.com/watch?v=PFS_MVCa440&list=OLAK5uy_lf3ZDZXy0cu_YpXHNvmU3rX9Zad_0WFjw&index=13 Esperantzari leiho bat abestia]. Oskarbi: gaia, Youtube
* [https://www.aitadonostia.eus/eu/berriak/xxvii-aita-donostia-aste-musikala-2024ko-ekainaren-13-14-y-15ean-68 Orkarbi 2024ko Aita Donostia musika-astean]. (Donostia, 2024-06-15)
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Oskarbiren diskografia]]
jhn6hizvekclqkbk5xldb2ps3p2bqxe
Nicole Claveloux
0
1216667
9993657
9993131
2024-12-08T16:40:20Z
Joseintx
116015
/* Lanak */
9993657
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}}
'''Nicole Claveloux''', ([[Saint-Étienne]], [[Frantzia]], [[1940|1940ko]] [[Ekainaren 23|ekainaren 23a]]) [[Margolaritza|margolari]], [[Irudigile|ilustratzaile]] eta [[komikigile]] frantziarra da. Zenbait komiki-aldizkaritan egindako ekarpenekin —bereziki ''Metal hullant,'' ''Charlie Mensuel'' eta ''Ah! Nanak-en''— komiki frantsesari garai hartan ez zuen prestigioa ematen lagundu zuen, ordura arte haur eta gazte literaturan sailkaturik baitzegoen.
== Biografia ==
1940an jaio zen Saint-Etiennen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Loira]] departamentuko hiriburuan, eta bertako Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak.<ref name=":0" /> Nicole Claveloux, Bernard Bonhomme, Étienne Delessert eta [[Philippe Corentin]] suitzarrarekin batera, Harlin Quist [[Argitaratzaile|editore]] [[Estatubatuar|estatubatuarrarentzat]] lan egin zuen lehen frantziarretako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163-163 1995eko uda}}</ref> Quistek argitaratutako hainbat liburu ilustratu zituen, haien artean, François Ruy-Vidalen ''Le Voyage extravagant de Hugo Brisefer'' ipuina (1967)<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Pou|abizena=Grincheux|izenburua=Le voyage extravagant de Hugo Brise-Fer|hizkuntza=fr|data=2009ko azaroaren 14a|url=https://livres-en-liberte.blogspot.com/2009/11/le-voyage-extravagant-de-hugo-brise-fer.html|aldizkaria=du livre considéré comme un des beaux arts|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, Tony Cavinen ''The Bright Red Porcupine'' poema-liburua(1968)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bright Red Porcupine|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/6698733-the-bright-red-porcupine|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Ségurreko kondesa|Ségurreko kondesaren]] ''La Forêt des lilas'' maitagarrien ipuina (1969)<ref>{{Erreferentzia|izena=Loïc|abizena=Boyer|izenburua=La forêt des lilas|hizkuntza=fr|url=https://www.ccmag.fr/La-foret-des-lilas_a245.html|aldizkaria=Cligne Cligne Magazine|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta Guy Monrealen ''The Teletrips of Alala'' (1970)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Teletrips of Alala - AbeBooks|hizkuntza=en|url=https://www.abebooks.com/book-search/title/the-teletrips-of-alala/|aldizkaria=www.abebooks.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
Claveleuxen estiloan eragin handia izan dute Heinz Edelmann alemaniarrak,George Dunning-en ''Yellow Submarine'' animaziozko filmaren zuzendari artistikoa, bere diseinu grafikoan eta kolore deslaxatu degradatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Author|abizena=John|izenburua=The psychedelic art of Nicole Claveloux|hizkuntza=en-GB|data=2016-06-02|url=https://www.johncoulthart.com/feuilleton/2016/06/02/the-psychedelic-art-of-nicole-claveloux/|aldizkaria={ feuilleton }|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bere perspektibaren eta irudiaren inkrustazioen erabilera 60ko hamarkadako [[Pop Artea|pop]] estetikan kokatzen da. [[Push Pin Studios]] amerikarraren eragina ere nabaria da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Janine|abizena=Kotwica|izenburua=Nicole Claveloux|hizkuntza=fr-FR|data=2018-10-10|url=https://janinekotwica.com/publications/nicole-claveloux/|aldizkaria=Les Maîtres de l'imaginaire|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1973an ''Grabote'' pertsonaia sortu zuen ''Okapi'' aldizkarirako;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=femme (2) : la création au féminin|hizkuntza=fr|egilea=[[Thierry Groensteen|Groensteen, Thierry]]|url=https://www.citebd.org/neuvieme-art/femme-2-la-creation-au-feminin|aldizkaria=neuviemeart.citebd.org (Cité internationale de la bande dessinée et de l'image)|sartze-data=2024-12-04}}</ref> gero, 1979an, ''Louise XIV''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Louise XIV|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Louise14V2&cxid=|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>; eta, azkenik, ''Cactus acide et Beurre fondu'' (1983-1993), etengabe eraldatzen ari den mundu batean bizi diren pertsonaia lotsagabe eta hunkigarriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cactus Acide et Beurre Fondu|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Cactus|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
70eko hamarkadan, Claveleuxek gazteentzako abangoardiako literaturan ilustrazioak egiten jarraitu zuen —''Alice au pays des merveilles'' (Grasset-Jeunesse, 1974), adibidez—; baina, helduentzako aldizkarietan ere parte hartu zuen em''a''kumezkoen talde baten inguruan, eta bere lanak ''[[Métal hurlant (aldizkaria)|Metal hurlant]]'', ''Charlie Mensuel'' eta ''A! Nana'' komiki-aldizkarietan argitaratu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Horrez gain, garai berean, ''A! Nana'' eta Les Humanoïdes Associés argitaletxeek bi album harrigarri argitaratu zituzten, Édith Zha gidoilariak idatziriko ''La Main verte'' (1978)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=La main verte (Zha/Claveloux)- La main verte|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Main-verte-Zha-Claveloux-La-main-verte-28233.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ''Morte saison'' (1979)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Morte saison - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-4864-BD-Morte-saison.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> .<ref name="Libe2019">{{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Nicole Claveloux, haute bouture|egilea1=Marius Chapuis|url=https://www.liberation.fr/images/2019/12/06/nicole-claveloux-haute-bouture_1767715/|kazeta=[[Libération (journal)|Libération]]}}</ref> Nicole Clavelouxek komiki frantsesa haur literaturaren etiketatik ateratzen parte hartu duen aitzindaritzat du bere burua.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref> 1980an, berriz ere ''Les'' ''Humanoïdes Associés'' argitaletxean, aurretik argitaratutako Clavelouxen zenbait komiki jasotzen dituen album bat agertu zen, ''Le petit légume qui rêvait d'être une panthère''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-le-petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-29827.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bildumako istorioetako gidoiak Nicolek berak idatziak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère, Salomon Elisabeth, Claveloux Nicole, Les Humanoïdes Associés|hizkuntza=fr|url=http://bulledair.com/index.php/index.php?rubrique=album&album=petit_legume|aldizkaria=bulledair.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1975ean, [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''Plaque d'Or'' saria jaso zuen, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Biennial of Illustrations Bratislava|argitaletxea=BIBIANA. International House of Art for Children|hizkuntza=en|url=http://lib.bibiana.sk/modules/UserInterface/search.php|aldizkaria=lib.bibiana.sk|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Nicole Clavelouxek askotan lan egin du elkarlanean. Christian Bruel idazlearekin, adibidez: ''L'Heure des parents'' (Thierry Magnier, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Heure des parents - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-LHeure-des-parents/215326|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Nours'' (Etre Editions, 2000)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nours - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-Nours/532000|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Pour de rire'' (Etre Editions, 2005)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pour de rire : Nicole Claveloux,Christian Bruel - 2844070493 - Livres pour enfants dès 3 ans {{!}} Cultura|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.cultura.com/p-pour-de-rire-9782844070494.html|aldizkaria=www.cultura.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Toujours devant'' (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toujours devant|hizkuntza=fr|url=https://bibliotheque.bordeaux.fr/ark:/27705/ca0000517016|aldizkaria=bibliotheque.bordeaux.fr|sartze-data=2024-12-06}}</ref>. 2000ko hamarkadan, [[Claire Clément|Claire Clement-en]] ''Les Enquêtes de Mister Bonflair'' (Bayard, 2001-2003) sailaren zenbait liburuki ilustratu zituen''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Une enquête de Mister Bonflair|argitaletxea=Claire Clement. Auteure littérature jeunesse|hizkuntza=fr|url=http://claireclement.com/index.php/parutions/series/une-enquete-de-mister-bonflair|aldizkaria=claireclement.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Kontakizun klasikoak ere ilustratu ditu. Esate baterako, goian aipaturiko Carrollen ''Alice au Pays des Merveilles'' edo [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Jeanne-Marie Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'', (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=(AUT) Claveloux -2003- La Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-AUT-Claveloux-La-Belle-et-la-Bete-421283.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, [[Jean de La Bruyère]] frantses idazle moralistaren ''Tout est bon dans le bébé'' (testu egokitua, Harlin Quist, 1997, Un 'Livre d'Harlin Quist' bilduma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicole|abizena=Claveloux|izenburua=Tout est bon dans le bébé|argitaletxea=les Livres d'Harlin Quist|data=1997|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36185343b|isbn=978-2-84374-006-0|sartze-data=2024-12-06|serie=Un livre d'Harlin Quist}}</ref>,
Bakarrik ere egin izan ditu zenbait lan: ''Quel genre de bisous ?'' (Thierry Magnier, 1990)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quel genre de bisous ?|hizkuntza=fr|url=https://www.bdtheque.com/series/11518/quel-genre-de-bisous|aldizkaria=bdtheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''La Ballade des bigorneaux'' (Être, 2001)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Notice bibliographique: La ballade des bigorneaux|argitaletxea=|hizkuntza=fr|data=|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb376824071|aldizkaria=BnF - Catalogue Général|isbn=|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Professeur Totem et docteur Tabou'' (Éditions Être, 2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Professeur Totem et docteur Tabou - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-36673-BD-Professeur-Totem-et-docteur-Tabou.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
Horrez gain, hiru liburu erotiko ere ilustratu ditu: 2003an, [[La Marquise de Carabas]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Marquise de Carabas|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/-La-Marquise-de-Carabas/423139|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref> ezizeneko idazle frantsesaren ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête'' (Eden Productions)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Morceaux choisis de la Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Morceaux-choisis-de-la-Belle-et-la-Bete-215877.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>; 2007an, Marcel Lerougeren ''Confessions d'un monte-en-l'air'' (Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Confessions d'un monte-en-l'air - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-24462-BD-Confessions-d-un-monte-en-l-air.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>'';'' eta 2010ean, ''Contes de la Fève et du Gland'' (Éditions Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Contes de la fève et du gland – Éditions Folies d'Encre|hizkuntza=fr-FR|data=2008-01-02|url=https://www.editionsfoliesdencre.fr/catalogue/contes-de-la-feve-et-du-gland/|isbn=978-2-907337-72-4|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
2024an, urte batzuk erretiraturik eman ondoren, 84 urteko ilustratzaileak komiki berria kaleratu du berriro; ''Ce soir, c’est cauchemar'' (Cornélius, 2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ce soir, c'est cauchemar - Nicole Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Claveloux-Ce-soir-cest-cauchemar/1639852|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
== Lanak ==
=== Komikiak ===
''Grabote'' (bost liburukiko komiki-saila)
* 1. liburukia: ''Gare à Grabote!,'' Hartin Quist, 1973. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
* 2. liburukia: ''Pas de grisbi pour Grabote!,'' Hartin Quist, 1974. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
* 3. liburukia: ''L’insupportable Grabote,'' Le Centurion ‘Okapi’ bilduma, 1975. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2227800348]]
* 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2700940067]]
* 5. liburukia: ''Merci, Grabote,'' Gallimard ‘Le sourire qui mord’ bilduma, 1994. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; Koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2864340518]]
* ''La main verte,'' Les Humanoïdes Associés, 1978. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2902123302
* ''Morte saison'' (bi liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Morte saison,'' Les Humanoïdes Associés, 1979. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2902123795
** 2. liburukia: ''Morte saison et autres récits,'' Cornélius, ‘Solange’ bilduma, 2020. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>, <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360811809
* ''Crapougneries,'' Le sourire qui mord, ‘Plaisirs’ bilduma, 1980. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2864340070
* ''Le petit légume qui rêvait d’être une panthère et autres récits,'' Les Humanoïdes Associés, ‘Pied jaloux’ bilduma, 1980. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2731600268
* ''Histoires d’oeuf,'' Echo Vision, 1989. Gidoia: <Art Book>; marrazkiak: Nicole Claveloux eta beste 50 ilustratzaile; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2906005010
* ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête,'' Eden Productions, 2003. Gidoia: Maquis de Carabas; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360811687
* ''Professeur totem et docteur tabou,'' Etre éditions, 2006. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2844070515
* ''Confessions d’un monte-en-l’air,'' Folies d'Encre, 2007. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2700940067]].
* ''Les Aventures'' (liburuki bakarreko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Des 2 cow-boys,'' Éditions du Centurion, 2021. Gidoia: Isabelle Vermeile; marrazkiak: Nicole Claveloux eta Bernard Bonhomme; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 2227800232
* ''Pelléas&Mélisande et autres récits,'' Cornelius, ‘Solange’ bilduma, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360812073
* ''Les chemins de l’étrange,'' Cornelius, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 9782360811779
* ''Ce soir, c’est cauchemar,'' Cornelius, 2024. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 9782360812158
=== Haur- eta gazte-literatura ===
* {{Erreferentzia|urtea=1970|izenburua=Alala: les télémorphoses|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Guy Monréal|Monréal, Guy]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1971|izenburua=Le Chat de Simulombula|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jacqueline Held|Held, Jacqueline]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea3=[[Bernard Bonhomme|Bonhomme, Bernard]] (Ilustrazioak)|egilea4=[[Maurice Garnier|Garnier, Maurice]] (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Les Aventures d'Alice au pays des merveilles|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Lewis Carroll|Carroll, Lewis]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 1, Petit Trèfle en péril|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 2, Lançons le cerf-volant|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 3, Et hop dans le chapeau|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1976|izenburua=Conte numéro 4, pour enfant de moins de trois ans|argitaletxea=Éditions Universitaires|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Brise et rose|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[George Sand|Sand, George]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Poucette|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Le chameau et sa bosse|argitaletxea=Gallimard jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Rudyard Kipling|Kipling, Rudyard]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Le Petit Légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|argitaletxea=Humanoïdes associés|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=La petite sirène|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=|izenburua=Pour de rire|argitaletxea=Sourire qui mord (1981); berrarg. Être (2005)|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Sourire et le bouffon|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Le Petit Légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|argitaletxea=Humanoïdes associés|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole}}
== Sariak ==
* 1974: [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak emandako ''«Hightly Commended Illustrators»'' saria bere obra osoagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hans Christian Andersen Awards. IBBY honour list (1956-1980)|argitaletxea=INTERNATIONAL BOARD ON BOOKS FOR YOUNG PEOPLE|orrialdea=5|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/flipbook?tx_archive_archivelist%5Baction%5D=show&tx_archive_archivelist%5Bcontroller%5D=Publication&tx_archive_archivelist%5Bpublication%5D=299&cHash=23afea66cc0ac5b4df21e93e41f7ddd6|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 1975: [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''«Plaque d'Or»'' saria, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1" />
* 1999: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«Prix Sorcières»'' ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attribution des prix Sorcières|hizkuntza=fr|data=1999-06-18|url=https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/06/18/attribution-des-prix-sorcieres_3549942_1819218.html|aldizkaria=[[Le Monde]]|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2000: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«''Prix Pitchou''»'' saria ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prix Pitchou|hizkuntza=fr|url=https://www.ricochet-jeunes.org/prix-litteraires/prix-pitchou|aldizkaria=www.ricochet-jeunes.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2004:
** ''«Prix Cécile-Gagnon»'' saria Francine P. Caron-ek idatzitako ''Mon Gugus à moi'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARCHIVÉE - Prix de langue française|argitaletxea=Bibliothèque et Archives Canada|hizkuntza=fr|url=https://www.collectionscanada.gc.ca/lisez-sur-le-sujet/015020-054049-f.html|aldizkaria=Rêve de paix - www.collectionscanada.gc.ca|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak Ilustrazio-saileko ''«Honour List»'' zerrendan izendatua [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=iBbY HONOUR LIST 2004|argitaletxea=IBbY International Board on Books for Young People|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/ibby-honour-list/2004|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2020:
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Prix du patrimoine»'' saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : le Fauve d'or est attribué à "Révolution", le Prix du Public France Télévisions à "Saison des roses"|hizkuntza=fr-FR|data=2020-02-01|url=https://www.francetvinfo.fr/culture/bd/festival-de-bd-d-angouleme/angouleme-2020-saison-des-roses-recoit-le-prix-du-public-france-televisions-revolution-t-1-sacre-fauve-d-or_3808633.html|aldizkaria=Franceinfo|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Fauve d'honneur»'' saria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : l’événement Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/+Angouleme-2020-l-evenement-Claveloux+|aldizkaria=www.actuabd.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, «''[[Prix Artémisia]] du matrimoine''» saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cécile|abizena=Mazin|izenburua=Barbara Baldi sacrée Grand Prix Artémisia 2020|hizkuntza=fr-FR|data=2020-01-09|url=https://actualitte.com/article/9642/edition/barbara-baldi-sacree-grand-prix-artemisia-2020|aldizkaria=ActuaLitté.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Nicole Claveloux|2024-10-13|bertsioa=219412962}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://nicole.claveloux.free.fr/ Egilearen webgune ofiziala] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fnicole.claveloux.free.fr%2F Artxiboa])
* [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?121476 Internet Speculative Fiction Database]
* [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-46555 NooSFere]
* [https://www.bedetheque.com/auteur-5511-BD-.html BD Gest]
* [https://www.lambiek.net/artists/c/claveloux.htm Lambiek Comiclopedia]
* [https://www.degruyter.com/view/AKL/_30114768 Artists of the World Online]
* [https://www.dictionnaire-creatrices.com/fiche-nicole-claveloux Dictionnaire universel des créatrices] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.dictionnaire-creatrices.com%2Ffiche-nicole-claveloux Artxiboa])
* [https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/ Universalis] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.universalis.fr%2Fencyclopedie%2Fnicole-claveloux%2F Artxiboa])
* [http://www.resaclic.net/grabote/?action=accueil&cxid= Vive Grabote et Vive Okapi...]
* [https://www.bdgest.com/forum/nicole-claveloux-t92735.html <nowiki>[PREVIEW] Nicole Claveloux - Cornelius</nowiki>]
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Bruel|urtea=1995|izenburua=Nicole Claveloux et compagnie [Erakusketaren katalogoa]|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Monsieur Nicolas|urtea=2000ko abuztua|izenburua=Alice au pays des merveilles, une aventure éditoriale : La version du conte éditée par Grasset-Jeunesse en 1974 (illustrée par Nicolas Claveloux)|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, c'est une Mœbius au féminin|orrialdea=122|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jeanne Puchol|Puchol, Jeanne]] (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole au pays des merveilles (et des bigorneaux)|orrialdea=118-125|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Dooley|izenburua=Rediscovering Nicole Claveloux, France’s Dali of Pop Art Comics Stories|orrialdea=|hizkuntza=en|data=2017-12-21|url=https://www.printmag.com/color-design/nicole-claveloux/|aldizkaria=PRINT magazine|zenbakia=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdea=|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163, 1995eko uda|sartze-data=2024-12-07}}
{{bizialdia|1940ko|bizirik|Claveloux, Nicole}}
[[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]]
4f8408lx8vpw6s645fw5n87nenvh463
9993659
9993657
2024-12-08T16:41:23Z
Joseintx
116015
/* Komikiak */
9993659
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}}
'''Nicole Claveloux''', ([[Saint-Étienne]], [[Frantzia]], [[1940|1940ko]] [[Ekainaren 23|ekainaren 23a]]) [[Margolaritza|margolari]], [[Irudigile|ilustratzaile]] eta [[komikigile]] frantziarra da. Zenbait komiki-aldizkaritan egindako ekarpenekin —bereziki ''Metal hullant,'' ''Charlie Mensuel'' eta ''Ah! Nanak-en''— komiki frantsesari garai hartan ez zuen prestigioa ematen lagundu zuen, ordura arte haur eta gazte literaturan sailkaturik baitzegoen.
== Biografia ==
1940an jaio zen Saint-Etiennen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Loira]] departamentuko hiriburuan, eta bertako Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak.<ref name=":0" /> Nicole Claveloux, Bernard Bonhomme, Étienne Delessert eta [[Philippe Corentin]] suitzarrarekin batera, Harlin Quist [[Argitaratzaile|editore]] [[Estatubatuar|estatubatuarrarentzat]] lan egin zuen lehen frantziarretako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163-163 1995eko uda}}</ref> Quistek argitaratutako hainbat liburu ilustratu zituen, haien artean, François Ruy-Vidalen ''Le Voyage extravagant de Hugo Brisefer'' ipuina (1967)<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Pou|abizena=Grincheux|izenburua=Le voyage extravagant de Hugo Brise-Fer|hizkuntza=fr|data=2009ko azaroaren 14a|url=https://livres-en-liberte.blogspot.com/2009/11/le-voyage-extravagant-de-hugo-brise-fer.html|aldizkaria=du livre considéré comme un des beaux arts|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, Tony Cavinen ''The Bright Red Porcupine'' poema-liburua(1968)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bright Red Porcupine|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/6698733-the-bright-red-porcupine|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Ségurreko kondesa|Ségurreko kondesaren]] ''La Forêt des lilas'' maitagarrien ipuina (1969)<ref>{{Erreferentzia|izena=Loïc|abizena=Boyer|izenburua=La forêt des lilas|hizkuntza=fr|url=https://www.ccmag.fr/La-foret-des-lilas_a245.html|aldizkaria=Cligne Cligne Magazine|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta Guy Monrealen ''The Teletrips of Alala'' (1970)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Teletrips of Alala - AbeBooks|hizkuntza=en|url=https://www.abebooks.com/book-search/title/the-teletrips-of-alala/|aldizkaria=www.abebooks.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
Claveleuxen estiloan eragin handia izan dute Heinz Edelmann alemaniarrak,George Dunning-en ''Yellow Submarine'' animaziozko filmaren zuzendari artistikoa, bere diseinu grafikoan eta kolore deslaxatu degradatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Author|abizena=John|izenburua=The psychedelic art of Nicole Claveloux|hizkuntza=en-GB|data=2016-06-02|url=https://www.johncoulthart.com/feuilleton/2016/06/02/the-psychedelic-art-of-nicole-claveloux/|aldizkaria={ feuilleton }|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bere perspektibaren eta irudiaren inkrustazioen erabilera 60ko hamarkadako [[Pop Artea|pop]] estetikan kokatzen da. [[Push Pin Studios]] amerikarraren eragina ere nabaria da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Janine|abizena=Kotwica|izenburua=Nicole Claveloux|hizkuntza=fr-FR|data=2018-10-10|url=https://janinekotwica.com/publications/nicole-claveloux/|aldizkaria=Les Maîtres de l'imaginaire|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1973an ''Grabote'' pertsonaia sortu zuen ''Okapi'' aldizkarirako;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=femme (2) : la création au féminin|hizkuntza=fr|egilea=[[Thierry Groensteen|Groensteen, Thierry]]|url=https://www.citebd.org/neuvieme-art/femme-2-la-creation-au-feminin|aldizkaria=neuviemeart.citebd.org (Cité internationale de la bande dessinée et de l'image)|sartze-data=2024-12-04}}</ref> gero, 1979an, ''Louise XIV''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Louise XIV|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Louise14V2&cxid=|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>; eta, azkenik, ''Cactus acide et Beurre fondu'' (1983-1993), etengabe eraldatzen ari den mundu batean bizi diren pertsonaia lotsagabe eta hunkigarriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cactus Acide et Beurre Fondu|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Cactus|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
70eko hamarkadan, Claveleuxek gazteentzako abangoardiako literaturan ilustrazioak egiten jarraitu zuen —''Alice au pays des merveilles'' (Grasset-Jeunesse, 1974), adibidez—; baina, helduentzako aldizkarietan ere parte hartu zuen em''a''kumezkoen talde baten inguruan, eta bere lanak ''[[Métal hurlant (aldizkaria)|Metal hurlant]]'', ''Charlie Mensuel'' eta ''A! Nana'' komiki-aldizkarietan argitaratu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Horrez gain, garai berean, ''A! Nana'' eta Les Humanoïdes Associés argitaletxeek bi album harrigarri argitaratu zituzten, Édith Zha gidoilariak idatziriko ''La Main verte'' (1978)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=La main verte (Zha/Claveloux)- La main verte|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Main-verte-Zha-Claveloux-La-main-verte-28233.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ''Morte saison'' (1979)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Morte saison - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-4864-BD-Morte-saison.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> .<ref name="Libe2019">{{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Nicole Claveloux, haute bouture|egilea1=Marius Chapuis|url=https://www.liberation.fr/images/2019/12/06/nicole-claveloux-haute-bouture_1767715/|kazeta=[[Libération (journal)|Libération]]}}</ref> Nicole Clavelouxek komiki frantsesa haur literaturaren etiketatik ateratzen parte hartu duen aitzindaritzat du bere burua.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref> 1980an, berriz ere ''Les'' ''Humanoïdes Associés'' argitaletxean, aurretik argitaratutako Clavelouxen zenbait komiki jasotzen dituen album bat agertu zen, ''Le petit légume qui rêvait d'être une panthère''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-le-petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-29827.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bildumako istorioetako gidoiak Nicolek berak idatziak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère, Salomon Elisabeth, Claveloux Nicole, Les Humanoïdes Associés|hizkuntza=fr|url=http://bulledair.com/index.php/index.php?rubrique=album&album=petit_legume|aldizkaria=bulledair.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1975ean, [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''Plaque d'Or'' saria jaso zuen, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Biennial of Illustrations Bratislava|argitaletxea=BIBIANA. International House of Art for Children|hizkuntza=en|url=http://lib.bibiana.sk/modules/UserInterface/search.php|aldizkaria=lib.bibiana.sk|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Nicole Clavelouxek askotan lan egin du elkarlanean. Christian Bruel idazlearekin, adibidez: ''L'Heure des parents'' (Thierry Magnier, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Heure des parents - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-LHeure-des-parents/215326|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Nours'' (Etre Editions, 2000)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nours - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-Nours/532000|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Pour de rire'' (Etre Editions, 2005)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pour de rire : Nicole Claveloux,Christian Bruel - 2844070493 - Livres pour enfants dès 3 ans {{!}} Cultura|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.cultura.com/p-pour-de-rire-9782844070494.html|aldizkaria=www.cultura.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Toujours devant'' (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toujours devant|hizkuntza=fr|url=https://bibliotheque.bordeaux.fr/ark:/27705/ca0000517016|aldizkaria=bibliotheque.bordeaux.fr|sartze-data=2024-12-06}}</ref>. 2000ko hamarkadan, [[Claire Clément|Claire Clement-en]] ''Les Enquêtes de Mister Bonflair'' (Bayard, 2001-2003) sailaren zenbait liburuki ilustratu zituen''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Une enquête de Mister Bonflair|argitaletxea=Claire Clement. Auteure littérature jeunesse|hizkuntza=fr|url=http://claireclement.com/index.php/parutions/series/une-enquete-de-mister-bonflair|aldizkaria=claireclement.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Kontakizun klasikoak ere ilustratu ditu. Esate baterako, goian aipaturiko Carrollen ''Alice au Pays des Merveilles'' edo [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Jeanne-Marie Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'', (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=(AUT) Claveloux -2003- La Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-AUT-Claveloux-La-Belle-et-la-Bete-421283.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, [[Jean de La Bruyère]] frantses idazle moralistaren ''Tout est bon dans le bébé'' (testu egokitua, Harlin Quist, 1997, Un 'Livre d'Harlin Quist' bilduma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicole|abizena=Claveloux|izenburua=Tout est bon dans le bébé|argitaletxea=les Livres d'Harlin Quist|data=1997|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36185343b|isbn=978-2-84374-006-0|sartze-data=2024-12-06|serie=Un livre d'Harlin Quist}}</ref>,
Bakarrik ere egin izan ditu zenbait lan: ''Quel genre de bisous ?'' (Thierry Magnier, 1990)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quel genre de bisous ?|hizkuntza=fr|url=https://www.bdtheque.com/series/11518/quel-genre-de-bisous|aldizkaria=bdtheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''La Ballade des bigorneaux'' (Être, 2001)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Notice bibliographique: La ballade des bigorneaux|argitaletxea=|hizkuntza=fr|data=|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb376824071|aldizkaria=BnF - Catalogue Général|isbn=|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Professeur Totem et docteur Tabou'' (Éditions Être, 2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Professeur Totem et docteur Tabou - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-36673-BD-Professeur-Totem-et-docteur-Tabou.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
Horrez gain, hiru liburu erotiko ere ilustratu ditu: 2003an, [[La Marquise de Carabas]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Marquise de Carabas|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/-La-Marquise-de-Carabas/423139|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref> ezizeneko idazle frantsesaren ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête'' (Eden Productions)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Morceaux choisis de la Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Morceaux-choisis-de-la-Belle-et-la-Bete-215877.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>; 2007an, Marcel Lerougeren ''Confessions d'un monte-en-l'air'' (Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Confessions d'un monte-en-l'air - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-24462-BD-Confessions-d-un-monte-en-l-air.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>'';'' eta 2010ean, ''Contes de la Fève et du Gland'' (Éditions Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Contes de la fève et du gland – Éditions Folies d'Encre|hizkuntza=fr-FR|data=2008-01-02|url=https://www.editionsfoliesdencre.fr/catalogue/contes-de-la-feve-et-du-gland/|isbn=978-2-907337-72-4|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
2024an, urte batzuk erretiraturik eman ondoren, 84 urteko ilustratzaileak komiki berria kaleratu du berriro; ''Ce soir, c’est cauchemar'' (Cornélius, 2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ce soir, c'est cauchemar - Nicole Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Claveloux-Ce-soir-cest-cauchemar/1639852|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
== Lanak ==
=== Komikiak ===
* ''Grabote'' (bost liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Gare à Grabote!,'' Hartin Quist, 1973. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 2. liburukia: ''Pas de grisbi pour Grabote!,'' Hartin Quist, 1974. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 3. liburukia: ''L’insupportable Grabote,'' Le Centurion ‘Okapi’ bilduma, 1975. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2227800348]]
** 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2700940067]]
** 5. liburukia: ''Merci, Grabote,'' Gallimard ‘Le sourire qui mord’ bilduma, 1994. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; Koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2864340518]]
* ''La main verte,'' Les Humanoïdes Associés, 1978. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2902123302
* ''Morte saison'' (bi liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Morte saison,'' Les Humanoïdes Associés, 1979. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2902123795
** 2. liburukia: ''Morte saison et autres récits,'' Cornélius, ‘Solange’ bilduma, 2020. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>, <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360811809
* ''Crapougneries,'' Le sourire qui mord, ‘Plaisirs’ bilduma, 1980. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2864340070
* ''Le petit légume qui rêvait d’être une panthère et autres récits,'' Les Humanoïdes Associés, ‘Pied jaloux’ bilduma, 1980. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2731600268
* ''Histoires d’oeuf,'' Echo Vision, 1989. Gidoia: <Art Book>; marrazkiak: Nicole Claveloux eta beste 50 ilustratzaile; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2906005010
* ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête,'' Eden Productions, 2003. Gidoia: Maquis de Carabas; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360811687
* ''Professeur totem et docteur tabou,'' Etre éditions, 2006. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 2844070515
* ''Confessions d’un monte-en-l’air,'' Folies d'Encre, 2007. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN 2700940067]].
* ''Les Aventures'' (liburuki bakarreko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Des 2 cow-boys,'' Éditions du Centurion, 2021. Gidoia: Isabelle Vermeile; marrazkiak: Nicole Claveloux eta Bernard Bonhomme; koloreak: <Quadrichromie>. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 2227800232
* ''Pelléas&Mélisande et autres récits,'' Cornelius, ‘Solange’ bilduma, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920| ISBN]] 9782360812073
* ''Les chemins de l’étrange,'' Cornelius, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 9782360811779
* ''Ce soir, c’est cauchemar,'' Cornelius, 2024. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. [[Berezi:BookSources/9782413023920|ISBN]] 9782360812158
=== Haur- eta gazte-literatura ===
* {{Erreferentzia|urtea=1970|izenburua=Alala: les télémorphoses|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Guy Monréal|Monréal, Guy]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1971|izenburua=Le Chat de Simulombula|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jacqueline Held|Held, Jacqueline]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea3=[[Bernard Bonhomme|Bonhomme, Bernard]] (Ilustrazioak)|egilea4=[[Maurice Garnier|Garnier, Maurice]] (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Les Aventures d'Alice au pays des merveilles|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Lewis Carroll|Carroll, Lewis]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 1, Petit Trèfle en péril|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 2, Lançons le cerf-volant|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 3, Et hop dans le chapeau|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1976|izenburua=Conte numéro 4, pour enfant de moins de trois ans|argitaletxea=Éditions Universitaires|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Brise et rose|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[George Sand|Sand, George]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Poucette|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Le chameau et sa bosse|argitaletxea=Gallimard jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Rudyard Kipling|Kipling, Rudyard]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Le Petit Légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|argitaletxea=Humanoïdes associés|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=La petite sirène|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=|izenburua=Pour de rire|argitaletxea=Sourire qui mord (1981); berrarg. Être (2005)|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Sourire et le bouffon|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Le Petit Légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|argitaletxea=Humanoïdes associés|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole}}
== Sariak ==
* 1974: [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak emandako ''«Hightly Commended Illustrators»'' saria bere obra osoagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hans Christian Andersen Awards. IBBY honour list (1956-1980)|argitaletxea=INTERNATIONAL BOARD ON BOOKS FOR YOUNG PEOPLE|orrialdea=5|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/flipbook?tx_archive_archivelist%5Baction%5D=show&tx_archive_archivelist%5Bcontroller%5D=Publication&tx_archive_archivelist%5Bpublication%5D=299&cHash=23afea66cc0ac5b4df21e93e41f7ddd6|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 1975: [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''«Plaque d'Or»'' saria, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1" />
* 1999: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«Prix Sorcières»'' ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attribution des prix Sorcières|hizkuntza=fr|data=1999-06-18|url=https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/06/18/attribution-des-prix-sorcieres_3549942_1819218.html|aldizkaria=[[Le Monde]]|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2000: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«''Prix Pitchou''»'' saria ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prix Pitchou|hizkuntza=fr|url=https://www.ricochet-jeunes.org/prix-litteraires/prix-pitchou|aldizkaria=www.ricochet-jeunes.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2004:
** ''«Prix Cécile-Gagnon»'' saria Francine P. Caron-ek idatzitako ''Mon Gugus à moi'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARCHIVÉE - Prix de langue française|argitaletxea=Bibliothèque et Archives Canada|hizkuntza=fr|url=https://www.collectionscanada.gc.ca/lisez-sur-le-sujet/015020-054049-f.html|aldizkaria=Rêve de paix - www.collectionscanada.gc.ca|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak Ilustrazio-saileko ''«Honour List»'' zerrendan izendatua [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=iBbY HONOUR LIST 2004|argitaletxea=IBbY International Board on Books for Young People|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/ibby-honour-list/2004|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2020:
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Prix du patrimoine»'' saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : le Fauve d'or est attribué à "Révolution", le Prix du Public France Télévisions à "Saison des roses"|hizkuntza=fr-FR|data=2020-02-01|url=https://www.francetvinfo.fr/culture/bd/festival-de-bd-d-angouleme/angouleme-2020-saison-des-roses-recoit-le-prix-du-public-france-televisions-revolution-t-1-sacre-fauve-d-or_3808633.html|aldizkaria=Franceinfo|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Fauve d'honneur»'' saria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : l’événement Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/+Angouleme-2020-l-evenement-Claveloux+|aldizkaria=www.actuabd.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, «''[[Prix Artémisia]] du matrimoine''» saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cécile|abizena=Mazin|izenburua=Barbara Baldi sacrée Grand Prix Artémisia 2020|hizkuntza=fr-FR|data=2020-01-09|url=https://actualitte.com/article/9642/edition/barbara-baldi-sacree-grand-prix-artemisia-2020|aldizkaria=ActuaLitté.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Nicole Claveloux|2024-10-13|bertsioa=219412962}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://nicole.claveloux.free.fr/ Egilearen webgune ofiziala] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fnicole.claveloux.free.fr%2F Artxiboa])
* [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?121476 Internet Speculative Fiction Database]
* [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-46555 NooSFere]
* [https://www.bedetheque.com/auteur-5511-BD-.html BD Gest]
* [https://www.lambiek.net/artists/c/claveloux.htm Lambiek Comiclopedia]
* [https://www.degruyter.com/view/AKL/_30114768 Artists of the World Online]
* [https://www.dictionnaire-creatrices.com/fiche-nicole-claveloux Dictionnaire universel des créatrices] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.dictionnaire-creatrices.com%2Ffiche-nicole-claveloux Artxiboa])
* [https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/ Universalis] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.universalis.fr%2Fencyclopedie%2Fnicole-claveloux%2F Artxiboa])
* [http://www.resaclic.net/grabote/?action=accueil&cxid= Vive Grabote et Vive Okapi...]
* [https://www.bdgest.com/forum/nicole-claveloux-t92735.html <nowiki>[PREVIEW] Nicole Claveloux - Cornelius</nowiki>]
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Bruel|urtea=1995|izenburua=Nicole Claveloux et compagnie [Erakusketaren katalogoa]|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Monsieur Nicolas|urtea=2000ko abuztua|izenburua=Alice au pays des merveilles, une aventure éditoriale : La version du conte éditée par Grasset-Jeunesse en 1974 (illustrée par Nicolas Claveloux)|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, c'est une Mœbius au féminin|orrialdea=122|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jeanne Puchol|Puchol, Jeanne]] (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole au pays des merveilles (et des bigorneaux)|orrialdea=118-125|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Dooley|izenburua=Rediscovering Nicole Claveloux, France’s Dali of Pop Art Comics Stories|orrialdea=|hizkuntza=en|data=2017-12-21|url=https://www.printmag.com/color-design/nicole-claveloux/|aldizkaria=PRINT magazine|zenbakia=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdea=|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163, 1995eko uda|sartze-data=2024-12-07}}
{{bizialdia|1940ko|bizirik|Claveloux, Nicole}}
[[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]]
boyx2ogwphoqn3doygnb8w291w9bscg
9993670
9993659
2024-12-08T16:54:32Z
Joseintx
116015
/* Haur- eta gazte-literatura */
9993670
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}}
'''Nicole Claveloux''', ([[Saint-Étienne]], [[Frantzia]], [[1940|1940ko]] [[Ekainaren 23|ekainaren 23a]]) [[Margolaritza|margolari]], [[Irudigile|ilustratzaile]] eta [[komikigile]] frantziarra da. Zenbait komiki-aldizkaritan egindako ekarpenekin —bereziki ''Metal hullant,'' ''Charlie Mensuel'' eta ''Ah! Nanak-en''— komiki frantsesari garai hartan ez zuen prestigioa ematen lagundu zuen, ordura arte haur eta gazte literaturan sailkaturik baitzegoen.
== Biografia ==
1940an jaio zen Saint-Etiennen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Loira]] departamentuko hiriburuan, eta bertako Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak.<ref name=":0" /> Nicole Claveloux, Bernard Bonhomme, Étienne Delessert eta [[Philippe Corentin]] suitzarrarekin batera, Harlin Quist [[Argitaratzaile|editore]] [[Estatubatuar|estatubatuarrarentzat]] lan egin zuen lehen frantziarretako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163-163 1995eko uda}}</ref> Quistek argitaratutako hainbat liburu ilustratu zituen, haien artean, François Ruy-Vidalen ''Le Voyage extravagant de Hugo Brisefer'' ipuina (1967)<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Pou|abizena=Grincheux|izenburua=Le voyage extravagant de Hugo Brise-Fer|hizkuntza=fr|data=2009ko azaroaren 14a|url=https://livres-en-liberte.blogspot.com/2009/11/le-voyage-extravagant-de-hugo-brise-fer.html|aldizkaria=du livre considéré comme un des beaux arts|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, Tony Cavinen ''The Bright Red Porcupine'' poema-liburua(1968)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bright Red Porcupine|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/6698733-the-bright-red-porcupine|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Ségurreko kondesa|Ségurreko kondesaren]] ''La Forêt des lilas'' maitagarrien ipuina (1969)<ref>{{Erreferentzia|izena=Loïc|abizena=Boyer|izenburua=La forêt des lilas|hizkuntza=fr|url=https://www.ccmag.fr/La-foret-des-lilas_a245.html|aldizkaria=Cligne Cligne Magazine|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta Guy Monrealen ''The Teletrips of Alala'' (1970)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Teletrips of Alala - AbeBooks|hizkuntza=en|url=https://www.abebooks.com/book-search/title/the-teletrips-of-alala/|aldizkaria=www.abebooks.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
Claveleuxen estiloan eragin handia izan dute Heinz Edelmann alemaniarrak,George Dunning-en ''Yellow Submarine'' animaziozko filmaren zuzendari artistikoa, bere diseinu grafikoan eta kolore deslaxatu degradatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Author|abizena=John|izenburua=The psychedelic art of Nicole Claveloux|hizkuntza=en-GB|data=2016-06-02|url=https://www.johncoulthart.com/feuilleton/2016/06/02/the-psychedelic-art-of-nicole-claveloux/|aldizkaria={ feuilleton }|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bere perspektibaren eta irudiaren inkrustazioen erabilera 60ko hamarkadako [[Pop Artea|pop]] estetikan kokatzen da. [[Push Pin Studios]] amerikarraren eragina ere nabaria da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Janine|abizena=Kotwica|izenburua=Nicole Claveloux|hizkuntza=fr-FR|data=2018-10-10|url=https://janinekotwica.com/publications/nicole-claveloux/|aldizkaria=Les Maîtres de l'imaginaire|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1973an ''Grabote'' pertsonaia sortu zuen ''Okapi'' aldizkarirako;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=femme (2) : la création au féminin|hizkuntza=fr|egilea=[[Thierry Groensteen|Groensteen, Thierry]]|url=https://www.citebd.org/neuvieme-art/femme-2-la-creation-au-feminin|aldizkaria=neuviemeart.citebd.org (Cité internationale de la bande dessinée et de l'image)|sartze-data=2024-12-04}}</ref> gero, 1979an, ''Louise XIV''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Louise XIV|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Louise14V2&cxid=|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>; eta, azkenik, ''Cactus acide et Beurre fondu'' (1983-1993), etengabe eraldatzen ari den mundu batean bizi diren pertsonaia lotsagabe eta hunkigarriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cactus Acide et Beurre Fondu|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Cactus|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
70eko hamarkadan, Claveleuxek gazteentzako abangoardiako literaturan ilustrazioak egiten jarraitu zuen —''Alice au pays des merveilles'' (Grasset-Jeunesse, 1974), adibidez—; baina, helduentzako aldizkarietan ere parte hartu zuen em''a''kumezkoen talde baten inguruan, eta bere lanak ''[[Métal hurlant (aldizkaria)|Metal hurlant]]'', ''Charlie Mensuel'' eta ''A! Nana'' komiki-aldizkarietan argitaratu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Horrez gain, garai berean, ''A! Nana'' eta Les Humanoïdes Associés argitaletxeek bi album harrigarri argitaratu zituzten, Édith Zha gidoilariak idatziriko ''La Main verte'' (1978)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=La main verte (Zha/Claveloux)- La main verte|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Main-verte-Zha-Claveloux-La-main-verte-28233.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ''Morte saison'' (1979)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Morte saison - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-4864-BD-Morte-saison.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> .<ref name="Libe2019">{{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Nicole Claveloux, haute bouture|egilea1=Marius Chapuis|url=https://www.liberation.fr/images/2019/12/06/nicole-claveloux-haute-bouture_1767715/|kazeta=[[Libération (journal)|Libération]]}}</ref> Nicole Clavelouxek komiki frantsesa haur literaturaren etiketatik ateratzen parte hartu duen aitzindaritzat du bere burua.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref> 1980an, berriz ere ''Les'' ''Humanoïdes Associés'' argitaletxean, aurretik argitaratutako Clavelouxen zenbait komiki jasotzen dituen album bat agertu zen, ''Le petit légume qui rêvait d'être une panthère''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-le-petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-29827.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bildumako istorioetako gidoiak Nicolek berak idatziak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère, Salomon Elisabeth, Claveloux Nicole, Les Humanoïdes Associés|hizkuntza=fr|url=http://bulledair.com/index.php/index.php?rubrique=album&album=petit_legume|aldizkaria=bulledair.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1975ean, [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''Plaque d'Or'' saria jaso zuen, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Biennial of Illustrations Bratislava|argitaletxea=BIBIANA. International House of Art for Children|hizkuntza=en|url=http://lib.bibiana.sk/modules/UserInterface/search.php|aldizkaria=lib.bibiana.sk|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Nicole Clavelouxek askotan lan egin du elkarlanean. Christian Bruel idazlearekin, adibidez: ''L'Heure des parents'' (Thierry Magnier, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Heure des parents - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-LHeure-des-parents/215326|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Nours'' (Etre Editions, 2000)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nours - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-Nours/532000|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Pour de rire'' (Etre Editions, 2005)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pour de rire : Nicole Claveloux,Christian Bruel - 2844070493 - Livres pour enfants dès 3 ans {{!}} Cultura|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.cultura.com/p-pour-de-rire-9782844070494.html|aldizkaria=www.cultura.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Toujours devant'' (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toujours devant|hizkuntza=fr|url=https://bibliotheque.bordeaux.fr/ark:/27705/ca0000517016|aldizkaria=bibliotheque.bordeaux.fr|sartze-data=2024-12-06}}</ref>. 2000ko hamarkadan, [[Claire Clément|Claire Clement-en]] ''Les Enquêtes de Mister Bonflair'' (Bayard, 2001-2003) sailaren zenbait liburuki ilustratu zituen''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Une enquête de Mister Bonflair|argitaletxea=Claire Clement. Auteure littérature jeunesse|hizkuntza=fr|url=http://claireclement.com/index.php/parutions/series/une-enquete-de-mister-bonflair|aldizkaria=claireclement.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Kontakizun klasikoak ere ilustratu ditu. Esate baterako, goian aipaturiko Carrollen ''Alice au Pays des Merveilles'' edo [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Jeanne-Marie Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'', (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=(AUT) Claveloux -2003- La Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-AUT-Claveloux-La-Belle-et-la-Bete-421283.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, [[Jean de La Bruyère]] frantses idazle moralistaren ''Tout est bon dans le bébé'' (testu egokitua, Harlin Quist, 1997, Un 'Livre d'Harlin Quist' bilduma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicole|abizena=Claveloux|izenburua=Tout est bon dans le bébé|argitaletxea=les Livres d'Harlin Quist|data=1997|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36185343b|isbn=978-2-84374-006-0|sartze-data=2024-12-06|serie=Un livre d'Harlin Quist}}</ref>,
Bakarrik ere egin izan ditu zenbait lan: ''Quel genre de bisous ?'' (Thierry Magnier, 1990)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quel genre de bisous ?|hizkuntza=fr|url=https://www.bdtheque.com/series/11518/quel-genre-de-bisous|aldizkaria=bdtheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''La Ballade des bigorneaux'' (Être, 2001)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Notice bibliographique: La ballade des bigorneaux|argitaletxea=|hizkuntza=fr|data=|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb376824071|aldizkaria=BnF - Catalogue Général|isbn=|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Professeur Totem et docteur Tabou'' (Éditions Être, 2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Professeur Totem et docteur Tabou - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-36673-BD-Professeur-Totem-et-docteur-Tabou.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
Horrez gain, hiru liburu erotiko ere ilustratu ditu: 2003an, [[La Marquise de Carabas]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Marquise de Carabas|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/-La-Marquise-de-Carabas/423139|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref> ezizeneko idazle frantsesaren ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête'' (Eden Productions)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Morceaux choisis de la Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Morceaux-choisis-de-la-Belle-et-la-Bete-215877.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>; 2007an, Marcel Lerougeren ''Confessions d'un monte-en-l'air'' (Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Confessions d'un monte-en-l'air - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-24462-BD-Confessions-d-un-monte-en-l-air.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>'';'' eta 2010ean, ''Contes de la Fève et du Gland'' (Éditions Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Contes de la fève et du gland – Éditions Folies d'Encre|hizkuntza=fr-FR|data=2008-01-02|url=https://www.editionsfoliesdencre.fr/catalogue/contes-de-la-feve-et-du-gland/|isbn=978-2-907337-72-4|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
2024an, urte batzuk erretiraturik eman ondoren, 84 urteko ilustratzaileak komiki berria kaleratu du berriro; ''Ce soir, c’est cauchemar'' (Cornélius, 2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ce soir, c'est cauchemar - Nicole Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Claveloux-Ce-soir-cest-cauchemar/1639852|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
== Lanak ==
=== Komikiak ===
* ''Grabote'' (bost liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Gare à Grabote!,'' Hartin Quist, 1973. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 2. liburukia: ''Pas de grisbi pour Grabote!,'' Hartin Quist, 1974. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 3. liburukia: ''L’insupportable Grabote,'' Le Centurion ‘Okapi’ bilduma, 1975. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2227800348}}
** 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
** 5. liburukia: ''Merci, Grabote,'' Gallimard ‘Le sourire qui mord’ bilduma, 1994. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; Koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340518}}
* ''La main verte,'' Les Humanoïdes Associés, 1978. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2902123302}}
* ''Morte saison'' (bi liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Morte saison,'' Les Humanoïdes Associés, 1979. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2902123795}}
** 2. liburukia: ''Morte saison et autres récits,'' Cornélius, ‘Solange’ bilduma, 2020. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>, <Quadrichromie>. {{ISBN|9782360811809}}
* ''Crapougneries,'' Le sourire qui mord, ‘Plaisirs’ bilduma, 1980. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340070}}
* ''Le petit légume qui rêvait d’être une panthère et autres récits,'' Les Humanoïdes Associés, ‘Pied jaloux’ bilduma, 1980. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2731600268}}
* ''Histoires d’oeuf,'' Echo Vision, 1989. Gidoia: <Art Book>; marrazkiak: Nicole Claveloux eta beste 50 ilustratzaile; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2906005010}}
* ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête,'' Eden Productions, 2003. Gidoia: Maquis de Carabas; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|9782360811687}}
* ''Professeur totem et docteur tabou,'' Etre éditions, 2006. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2844070515}}
* ''Confessions d’un monte-en-l’air,'' Folies d'Encre, 2007. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
* ''Les Aventures'' (liburuki bakarreko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Des 2 cow-boys,'' Éditions du Centurion, 2021. Gidoia: Isabelle Vermeile; marrazkiak: Nicole Claveloux eta Bernard Bonhomme; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2227800232}}
* ''Pelléas&Mélisande et autres récits,'' Cornelius, ‘Solange’ bilduma, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812073}}
* ''Les chemins de l’étrange,'' Cornelius, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360811779}}
* ''Ce soir, c’est cauchemar,'' Cornelius, 2024. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812158}}
=== Haur- eta gazte-literatura ===
* {{Erreferentzia|urtea=1970|izenburua=Alala: les télémorphoses|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Guy Monréal|Monréal, Guy]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1971|izenburua=Le Chat de Simulombula|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jacqueline Held|Held, Jacqueline]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea3=[[Bernard Bonhomme|Bonhomme, Bernard]] (Ilustrazioak)|egilea4=[[Maurice Garnier|Garnier, Maurice]] (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Les Aventures d'Alice au pays des merveilles|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Lewis Carroll|Carroll, Lewis]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 1, Petit Trèfle en péril|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 2, Lançons le cerf-volant|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 3, Et hop dans le chapeau|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1976|izenburua=Conte numéro 4, pour enfant de moins de trois ans|argitaletxea=Éditions Universitaires|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Brise et rose|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[George Sand|Sand, George]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Poucette|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Le chameau et sa bosse|argitaletxea=Gallimard jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Rudyard Kipling|Kipling, Rudyard]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Le Petit Légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|argitaletxea=Humanoïdes associés|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=La petite sirène|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=|izenburua=Pour de rire|argitaletxea=Sourire qui mord (1981); berrarg. Être (2005)|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Sourire et le bouffon|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
*
== Sariak ==
* 1974: [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak emandako ''«Hightly Commended Illustrators»'' saria bere obra osoagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hans Christian Andersen Awards. IBBY honour list (1956-1980)|argitaletxea=INTERNATIONAL BOARD ON BOOKS FOR YOUNG PEOPLE|orrialdea=5|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/flipbook?tx_archive_archivelist%5Baction%5D=show&tx_archive_archivelist%5Bcontroller%5D=Publication&tx_archive_archivelist%5Bpublication%5D=299&cHash=23afea66cc0ac5b4df21e93e41f7ddd6|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 1975: [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''«Plaque d'Or»'' saria, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1" />
* 1999: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«Prix Sorcières»'' ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attribution des prix Sorcières|hizkuntza=fr|data=1999-06-18|url=https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/06/18/attribution-des-prix-sorcieres_3549942_1819218.html|aldizkaria=[[Le Monde]]|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2000: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«''Prix Pitchou''»'' saria ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prix Pitchou|hizkuntza=fr|url=https://www.ricochet-jeunes.org/prix-litteraires/prix-pitchou|aldizkaria=www.ricochet-jeunes.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2004:
** ''«Prix Cécile-Gagnon»'' saria Francine P. Caron-ek idatzitako ''Mon Gugus à moi'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARCHIVÉE - Prix de langue française|argitaletxea=Bibliothèque et Archives Canada|hizkuntza=fr|url=https://www.collectionscanada.gc.ca/lisez-sur-le-sujet/015020-054049-f.html|aldizkaria=Rêve de paix - www.collectionscanada.gc.ca|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak Ilustrazio-saileko ''«Honour List»'' zerrendan izendatua [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=iBbY HONOUR LIST 2004|argitaletxea=IBbY International Board on Books for Young People|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/ibby-honour-list/2004|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2020:
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Prix du patrimoine»'' saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : le Fauve d'or est attribué à "Révolution", le Prix du Public France Télévisions à "Saison des roses"|hizkuntza=fr-FR|data=2020-02-01|url=https://www.francetvinfo.fr/culture/bd/festival-de-bd-d-angouleme/angouleme-2020-saison-des-roses-recoit-le-prix-du-public-france-televisions-revolution-t-1-sacre-fauve-d-or_3808633.html|aldizkaria=Franceinfo|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Fauve d'honneur»'' saria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : l’événement Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/+Angouleme-2020-l-evenement-Claveloux+|aldizkaria=www.actuabd.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, «''[[Prix Artémisia]] du matrimoine''» saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cécile|abizena=Mazin|izenburua=Barbara Baldi sacrée Grand Prix Artémisia 2020|hizkuntza=fr-FR|data=2020-01-09|url=https://actualitte.com/article/9642/edition/barbara-baldi-sacree-grand-prix-artemisia-2020|aldizkaria=ActuaLitté.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Nicole Claveloux|2024-10-13|bertsioa=219412962}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://nicole.claveloux.free.fr/ Egilearen webgune ofiziala] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fnicole.claveloux.free.fr%2F Artxiboa])
* [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?121476 Internet Speculative Fiction Database]
* [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-46555 NooSFere]
* [https://www.bedetheque.com/auteur-5511-BD-.html BD Gest]
* [https://www.lambiek.net/artists/c/claveloux.htm Lambiek Comiclopedia]
* [https://www.degruyter.com/view/AKL/_30114768 Artists of the World Online]
* [https://www.dictionnaire-creatrices.com/fiche-nicole-claveloux Dictionnaire universel des créatrices] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.dictionnaire-creatrices.com%2Ffiche-nicole-claveloux Artxiboa])
* [https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/ Universalis] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.universalis.fr%2Fencyclopedie%2Fnicole-claveloux%2F Artxiboa])
* [http://www.resaclic.net/grabote/?action=accueil&cxid= Vive Grabote et Vive Okapi...]
* [https://www.bdgest.com/forum/nicole-claveloux-t92735.html <nowiki>[PREVIEW] Nicole Claveloux - Cornelius</nowiki>]
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Bruel|urtea=1995|izenburua=Nicole Claveloux et compagnie [Erakusketaren katalogoa]|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Monsieur Nicolas|urtea=2000ko abuztua|izenburua=Alice au pays des merveilles, une aventure éditoriale : La version du conte éditée par Grasset-Jeunesse en 1974 (illustrée par Nicolas Claveloux)|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, c'est une Mœbius au féminin|orrialdea=122|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jeanne Puchol|Puchol, Jeanne]] (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole au pays des merveilles (et des bigorneaux)|orrialdea=118-125|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Dooley|izenburua=Rediscovering Nicole Claveloux, France’s Dali of Pop Art Comics Stories|orrialdea=|hizkuntza=en|data=2017-12-21|url=https://www.printmag.com/color-design/nicole-claveloux/|aldizkaria=PRINT magazine|zenbakia=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdea=|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163, 1995eko uda|sartze-data=2024-12-07}}
{{bizialdia|1940ko|bizirik|Claveloux, Nicole}}
[[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]]
80djg2fyiek5f8fublr6x5p4fr1mup3
9993847
9993670
2024-12-08T18:27:54Z
Joseintx
116015
/* Haur- eta gazte-literatura */
9993847
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}}
'''Nicole Claveloux''', ([[Saint-Étienne]], [[Frantzia]], [[1940|1940ko]] [[Ekainaren 23|ekainaren 23a]]) [[Margolaritza|margolari]], [[Irudigile|ilustratzaile]] eta [[komikigile]] frantziarra da. Zenbait komiki-aldizkaritan egindako ekarpenekin —bereziki ''Metal hullant,'' ''Charlie Mensuel'' eta ''Ah! Nanak-en''— komiki frantsesari garai hartan ez zuen prestigioa ematen lagundu zuen, ordura arte haur eta gazte literaturan sailkaturik baitzegoen.
== Biografia ==
1940an jaio zen Saint-Etiennen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Loira]] departamentuko hiriburuan, eta bertako Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak.<ref name=":0" /> Nicole Claveloux, Bernard Bonhomme, Étienne Delessert eta [[Philippe Corentin]] suitzarrarekin batera, Harlin Quist [[Argitaratzaile|editore]] [[Estatubatuar|estatubatuarrarentzat]] lan egin zuen lehen frantziarretako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163-163 1995eko uda}}</ref> Quistek argitaratutako hainbat liburu ilustratu zituen, haien artean, François Ruy-Vidalen ''Le Voyage extravagant de Hugo Brisefer'' ipuina (1967)<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Pou|abizena=Grincheux|izenburua=Le voyage extravagant de Hugo Brise-Fer|hizkuntza=fr|data=2009ko azaroaren 14a|url=https://livres-en-liberte.blogspot.com/2009/11/le-voyage-extravagant-de-hugo-brise-fer.html|aldizkaria=du livre considéré comme un des beaux arts|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, Tony Cavinen ''The Bright Red Porcupine'' poema-liburua(1968)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bright Red Porcupine|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/6698733-the-bright-red-porcupine|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Ségurreko kondesa|Ségurreko kondesaren]] ''La Forêt des lilas'' maitagarrien ipuina (1969)<ref>{{Erreferentzia|izena=Loïc|abizena=Boyer|izenburua=La forêt des lilas|hizkuntza=fr|url=https://www.ccmag.fr/La-foret-des-lilas_a245.html|aldizkaria=Cligne Cligne Magazine|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta Guy Monrealen ''The Teletrips of Alala'' (1970)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Teletrips of Alala - AbeBooks|hizkuntza=en|url=https://www.abebooks.com/book-search/title/the-teletrips-of-alala/|aldizkaria=www.abebooks.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
Claveleuxen estiloan eragin handia izan dute Heinz Edelmann alemaniarrak,George Dunning-en ''Yellow Submarine'' animaziozko filmaren zuzendari artistikoa, bere diseinu grafikoan eta kolore deslaxatu degradatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Author|abizena=John|izenburua=The psychedelic art of Nicole Claveloux|hizkuntza=en-GB|data=2016-06-02|url=https://www.johncoulthart.com/feuilleton/2016/06/02/the-psychedelic-art-of-nicole-claveloux/|aldizkaria={ feuilleton }|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bere perspektibaren eta irudiaren inkrustazioen erabilera 60ko hamarkadako [[Pop Artea|pop]] estetikan kokatzen da. [[Push Pin Studios]] amerikarraren eragina ere nabaria da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Janine|abizena=Kotwica|izenburua=Nicole Claveloux|hizkuntza=fr-FR|data=2018-10-10|url=https://janinekotwica.com/publications/nicole-claveloux/|aldizkaria=Les Maîtres de l'imaginaire|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1973an ''Grabote'' pertsonaia sortu zuen ''Okapi'' aldizkarirako;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=femme (2) : la création au féminin|hizkuntza=fr|egilea=[[Thierry Groensteen|Groensteen, Thierry]]|url=https://www.citebd.org/neuvieme-art/femme-2-la-creation-au-feminin|aldizkaria=neuviemeart.citebd.org (Cité internationale de la bande dessinée et de l'image)|sartze-data=2024-12-04}}</ref> gero, 1979an, ''Louise XIV''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Louise XIV|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Louise14V2&cxid=|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>; eta, azkenik, ''Cactus acide et Beurre fondu'' (1983-1993), etengabe eraldatzen ari den mundu batean bizi diren pertsonaia lotsagabe eta hunkigarriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cactus Acide et Beurre Fondu|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Cactus|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
70eko hamarkadan, Claveleuxek gazteentzako abangoardiako literaturan ilustrazioak egiten jarraitu zuen —''Alice au pays des merveilles'' (Grasset-Jeunesse, 1974), adibidez—; baina, helduentzako aldizkarietan ere parte hartu zuen em''a''kumezkoen talde baten inguruan, eta bere lanak ''[[Métal hurlant (aldizkaria)|Metal hurlant]]'', ''Charlie Mensuel'' eta ''A! Nana'' komiki-aldizkarietan argitaratu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Horrez gain, garai berean, ''A! Nana'' eta Les Humanoïdes Associés argitaletxeek bi album harrigarri argitaratu zituzten, Édith Zha gidoilariak idatziriko ''La Main verte'' (1978)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=La main verte (Zha/Claveloux)- La main verte|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Main-verte-Zha-Claveloux-La-main-verte-28233.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ''Morte saison'' (1979)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Morte saison - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-4864-BD-Morte-saison.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> .<ref name="Libe2019">{{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Nicole Claveloux, haute bouture|egilea1=Marius Chapuis|url=https://www.liberation.fr/images/2019/12/06/nicole-claveloux-haute-bouture_1767715/|kazeta=[[Libération (journal)|Libération]]}}</ref> Nicole Clavelouxek komiki frantsesa haur literaturaren etiketatik ateratzen parte hartu duen aitzindaritzat du bere burua.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref> 1980an, berriz ere ''Les'' ''Humanoïdes Associés'' argitaletxean, aurretik argitaratutako Clavelouxen zenbait komiki jasotzen dituen album bat agertu zen, ''Le petit légume qui rêvait d'être une panthère''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-le-petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-29827.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bildumako istorioetako gidoiak Nicolek berak idatziak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère, Salomon Elisabeth, Claveloux Nicole, Les Humanoïdes Associés|hizkuntza=fr|url=http://bulledair.com/index.php/index.php?rubrique=album&album=petit_legume|aldizkaria=bulledair.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1975ean, [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''Plaque d'Or'' saria jaso zuen, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Biennial of Illustrations Bratislava|argitaletxea=BIBIANA. International House of Art for Children|hizkuntza=en|url=http://lib.bibiana.sk/modules/UserInterface/search.php|aldizkaria=lib.bibiana.sk|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Nicole Clavelouxek askotan lan egin du elkarlanean. Christian Bruel idazlearekin, adibidez: ''L'Heure des parents'' (Thierry Magnier, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Heure des parents - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-LHeure-des-parents/215326|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Nours'' (Etre Editions, 2000)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nours - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-Nours/532000|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Pour de rire'' (Etre Editions, 2005)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pour de rire : Nicole Claveloux,Christian Bruel - 2844070493 - Livres pour enfants dès 3 ans {{!}} Cultura|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.cultura.com/p-pour-de-rire-9782844070494.html|aldizkaria=www.cultura.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Toujours devant'' (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toujours devant|hizkuntza=fr|url=https://bibliotheque.bordeaux.fr/ark:/27705/ca0000517016|aldizkaria=bibliotheque.bordeaux.fr|sartze-data=2024-12-06}}</ref>. 2000ko hamarkadan, [[Claire Clément|Claire Clement-en]] ''Les Enquêtes de Mister Bonflair'' (Bayard, 2001-2003) sailaren zenbait liburuki ilustratu zituen''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Une enquête de Mister Bonflair|argitaletxea=Claire Clement. Auteure littérature jeunesse|hizkuntza=fr|url=http://claireclement.com/index.php/parutions/series/une-enquete-de-mister-bonflair|aldizkaria=claireclement.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Kontakizun klasikoak ere ilustratu ditu. Esate baterako, goian aipaturiko Carrollen ''Alice au Pays des Merveilles'' edo [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Jeanne-Marie Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'', (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=(AUT) Claveloux -2003- La Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-AUT-Claveloux-La-Belle-et-la-Bete-421283.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, [[Jean de La Bruyère]] frantses idazle moralistaren ''Tout est bon dans le bébé'' (testu egokitua, Harlin Quist, 1997, Un 'Livre d'Harlin Quist' bilduma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicole|abizena=Claveloux|izenburua=Tout est bon dans le bébé|argitaletxea=les Livres d'Harlin Quist|data=1997|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36185343b|isbn=978-2-84374-006-0|sartze-data=2024-12-06|serie=Un livre d'Harlin Quist}}</ref>,
Bakarrik ere egin izan ditu zenbait lan: ''Quel genre de bisous ?'' (Thierry Magnier, 1990)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quel genre de bisous ?|hizkuntza=fr|url=https://www.bdtheque.com/series/11518/quel-genre-de-bisous|aldizkaria=bdtheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''La Ballade des bigorneaux'' (Être, 2001)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Notice bibliographique: La ballade des bigorneaux|argitaletxea=|hizkuntza=fr|data=|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb376824071|aldizkaria=BnF - Catalogue Général|isbn=|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Professeur Totem et docteur Tabou'' (Éditions Être, 2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Professeur Totem et docteur Tabou - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-36673-BD-Professeur-Totem-et-docteur-Tabou.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
Horrez gain, hiru liburu erotiko ere ilustratu ditu: 2003an, [[La Marquise de Carabas]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Marquise de Carabas|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/-La-Marquise-de-Carabas/423139|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref> ezizeneko idazle frantsesaren ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête'' (Eden Productions)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Morceaux choisis de la Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Morceaux-choisis-de-la-Belle-et-la-Bete-215877.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>; 2007an, Marcel Lerougeren ''Confessions d'un monte-en-l'air'' (Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Confessions d'un monte-en-l'air - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-24462-BD-Confessions-d-un-monte-en-l-air.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>'';'' eta 2010ean, ''Contes de la Fève et du Gland'' (Éditions Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Contes de la fève et du gland – Éditions Folies d'Encre|hizkuntza=fr-FR|data=2008-01-02|url=https://www.editionsfoliesdencre.fr/catalogue/contes-de-la-feve-et-du-gland/|isbn=978-2-907337-72-4|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
2024an, urte batzuk erretiraturik eman ondoren, 84 urteko ilustratzaileak komiki berria kaleratu du berriro; ''Ce soir, c’est cauchemar'' (Cornélius, 2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ce soir, c'est cauchemar - Nicole Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Claveloux-Ce-soir-cest-cauchemar/1639852|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
== Lanak ==
=== Komikiak ===
* ''Grabote'' (bost liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Gare à Grabote!,'' Hartin Quist, 1973. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 2. liburukia: ''Pas de grisbi pour Grabote!,'' Hartin Quist, 1974. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 3. liburukia: ''L’insupportable Grabote,'' Le Centurion ‘Okapi’ bilduma, 1975. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2227800348}}
** 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
** 5. liburukia: ''Merci, Grabote,'' Gallimard ‘Le sourire qui mord’ bilduma, 1994. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; Koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340518}}
* ''La main verte,'' Les Humanoïdes Associés, 1978. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2902123302}}
* ''Morte saison'' (bi liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Morte saison,'' Les Humanoïdes Associés, 1979. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2902123795}}
** 2. liburukia: ''Morte saison et autres récits,'' Cornélius, ‘Solange’ bilduma, 2020. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>, <Quadrichromie>. {{ISBN|9782360811809}}
* ''Crapougneries,'' Le sourire qui mord, ‘Plaisirs’ bilduma, 1980. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340070}}
* ''Le petit légume qui rêvait d’être une panthère et autres récits,'' Les Humanoïdes Associés, ‘Pied jaloux’ bilduma, 1980. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2731600268}}
* ''Histoires d’oeuf,'' Echo Vision, 1989. Gidoia: <Art Book>; marrazkiak: Nicole Claveloux eta beste 50 ilustratzaile; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2906005010}}
* ''479 espèces de poux,'' Gallimard, 'Le sourire qui mord' 1993. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2-86434-015-1}}
* ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête,'' Eden Productions, 2003. Gidoia: Maquis de Carabas; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|9782360811687}}
* ''Professeur totem et docteur tabou,'' Etre éditions, 2006. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2844070515}}
* ''Confessions d’un monte-en-l’air,'' Folies d'Encre, 2007. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
* ''Les Aventures'' (liburuki bakarreko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Des 2 cow-boys,'' Éditions du Centurion, 2021. Gidoia: Isabelle Vermeile; marrazkiak: Nicole Claveloux eta Bernard Bonhomme; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2227800232}}
* ''Pelléas&Mélisande et autres récits,'' Cornelius, ‘Solange’ bilduma, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812073}}
* ''Les chemins de l’étrange,'' Cornelius, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360811779}}
* ''Ce soir, c’est cauchemar,'' Cornelius, 2024. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812158}}
=== Haur- eta gazte-literatura ===
* {{Erreferentzia|urtea=1970|izenburua=Alala: les télémorphoses|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Guy Monréal|Monréal, Guy]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1971|izenburua=Le Chat de Simulombula|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jacqueline Held|Held, Jacqueline]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea3=[[Bernard Bonhomme|Bonhomme, Bernard]] (Ilustrazioak)|egilea4=[[Maurice Garnier|Garnier, Maurice]] (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Les Aventures d'Alice au pays des merveilles|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Lewis Carroll|Carroll, Lewis]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 1, Petit Trèfle en péril|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 2, Lançons le cerf-volant|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 3, Et hop dans le chapeau|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1976|izenburua=Conte numéro 4, pour enfant de moins de trois ans|argitaletxea=Éditions Universitaires|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Brise et rose|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[George Sand|Sand, George]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Poucette|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Le chameau et sa bosse|argitaletxea=Gallimard jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Rudyard Kipling|Kipling, Rudyard]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=La petite sirène|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=|izenburua=Pour de rire|argitaletxea=Sourire qui mord (1981); berrarg. Être (2005)|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Sourire et le bouffon|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Attention au chien !|argitaletxea=Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=Poitier, Antoine|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISSN=0293-1826}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=La Couleur|argitaletxea=Bayard Editions-Centurion|hizkuntza=fr|egilea1=Albert-Vanel, Michel (Asmatzea)|egilea2=Claveloux, Nicole|ISBN=978-2-227-70209-7|egilea3=De Ranchin, France|egilea4=eta Pitaud, Yvette (ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Les mésaventures de Poltron, vampire de 3e classe|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=978-2864850441}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Louise XIV : "Dur, le pouvoir !"|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|ISBN=9782864340164|abizena=Nicole|izena=Claveloux|bilduma=Les documenteurs}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Conte numéro 4|argitaletxea=Gallimard-Jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=9782070391394}}
*{{Erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Les Dessous du sable|argitaletxea=Sourire qui mord et Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=[[Anne Galland|Galland, Anne]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=978-2-86434-018-8}}
*{{Erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Rouge, bien rouge|argitaletxea=Sourire qui mord et Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=[[Didier Jouault|Jouault, Didier]]|ISBN=9782070562664|egilea3=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1988|izenburua=Des hauts et des bas|argitaletxea=Le sourire qui mord eta Gallimard|hizkuntza=fr|ISBN=9782070563760|abizena=Claveloux|izena=Nicole|bilduma=Les documenteurs}}
*{{Erreferentzia|urtea=1989|izenburua=Mon grand album de bébé|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=[[Anne Galland|Galland, Anne]]|ISBN=9782070565047|egilea3=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea4=[[Anne Bozellec|Bozellec, Anne]] (Ilustrazioak)}}
*
== Sariak ==
* 1974: [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak emandako ''«Hightly Commended Illustrators»'' saria bere obra osoagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hans Christian Andersen Awards. IBBY honour list (1956-1980)|argitaletxea=INTERNATIONAL BOARD ON BOOKS FOR YOUNG PEOPLE|orrialdea=5|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/flipbook?tx_archive_archivelist%5Baction%5D=show&tx_archive_archivelist%5Bcontroller%5D=Publication&tx_archive_archivelist%5Bpublication%5D=299&cHash=23afea66cc0ac5b4df21e93e41f7ddd6|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 1975: [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''«Plaque d'Or»'' saria, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1" />
* 1999: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«Prix Sorcières»'' ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attribution des prix Sorcières|hizkuntza=fr|data=1999-06-18|url=https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/06/18/attribution-des-prix-sorcieres_3549942_1819218.html|aldizkaria=[[Le Monde]]|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2000: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«''Prix Pitchou''»'' saria ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prix Pitchou|hizkuntza=fr|url=https://www.ricochet-jeunes.org/prix-litteraires/prix-pitchou|aldizkaria=www.ricochet-jeunes.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2004:
** ''«Prix Cécile-Gagnon»'' saria Francine P. Caron-ek idatzitako ''Mon Gugus à moi'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARCHIVÉE - Prix de langue française|argitaletxea=Bibliothèque et Archives Canada|hizkuntza=fr|url=https://www.collectionscanada.gc.ca/lisez-sur-le-sujet/015020-054049-f.html|aldizkaria=Rêve de paix - www.collectionscanada.gc.ca|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak Ilustrazio-saileko ''«Honour List»'' zerrendan izendatua [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=iBbY HONOUR LIST 2004|argitaletxea=IBbY International Board on Books for Young People|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/ibby-honour-list/2004|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2020:
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Prix du patrimoine»'' saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : le Fauve d'or est attribué à "Révolution", le Prix du Public France Télévisions à "Saison des roses"|hizkuntza=fr-FR|data=2020-02-01|url=https://www.francetvinfo.fr/culture/bd/festival-de-bd-d-angouleme/angouleme-2020-saison-des-roses-recoit-le-prix-du-public-france-televisions-revolution-t-1-sacre-fauve-d-or_3808633.html|aldizkaria=Franceinfo|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Fauve d'honneur»'' saria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : l’événement Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/+Angouleme-2020-l-evenement-Claveloux+|aldizkaria=www.actuabd.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, «''[[Prix Artémisia]] du matrimoine''» saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cécile|abizena=Mazin|izenburua=Barbara Baldi sacrée Grand Prix Artémisia 2020|hizkuntza=fr-FR|data=2020-01-09|url=https://actualitte.com/article/9642/edition/barbara-baldi-sacree-grand-prix-artemisia-2020|aldizkaria=ActuaLitté.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Nicole Claveloux|2024-10-13|bertsioa=219412962}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://nicole.claveloux.free.fr/ Egilearen webgune ofiziala] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fnicole.claveloux.free.fr%2F Artxiboa])
* [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?121476 Internet Speculative Fiction Database]
* [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-46555 NooSFere]
* [https://www.bedetheque.com/auteur-5511-BD-.html BD Gest]
* [https://www.lambiek.net/artists/c/claveloux.htm Lambiek Comiclopedia]
* [https://www.degruyter.com/view/AKL/_30114768 Artists of the World Online]
* [https://www.dictionnaire-creatrices.com/fiche-nicole-claveloux Dictionnaire universel des créatrices] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.dictionnaire-creatrices.com%2Ffiche-nicole-claveloux Artxiboa])
* [https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/ Universalis] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.universalis.fr%2Fencyclopedie%2Fnicole-claveloux%2F Artxiboa])
* [http://www.resaclic.net/grabote/?action=accueil&cxid= Vive Grabote et Vive Okapi...]
* [https://www.bdgest.com/forum/nicole-claveloux-t92735.html <nowiki>[PREVIEW] Nicole Claveloux - Cornelius</nowiki>]
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Bruel|urtea=1995|izenburua=Nicole Claveloux et compagnie [Erakusketaren katalogoa]|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Monsieur Nicolas|urtea=2000ko abuztua|izenburua=Alice au pays des merveilles, une aventure éditoriale : La version du conte éditée par Grasset-Jeunesse en 1974 (illustrée par Nicolas Claveloux)|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, c'est une Mœbius au féminin|orrialdea=122|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jeanne Puchol|Puchol, Jeanne]] (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole au pays des merveilles (et des bigorneaux)|orrialdea=118-125|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Dooley|izenburua=Rediscovering Nicole Claveloux, France’s Dali of Pop Art Comics Stories|orrialdea=|hizkuntza=en|data=2017-12-21|url=https://www.printmag.com/color-design/nicole-claveloux/|aldizkaria=PRINT magazine|zenbakia=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdea=|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163, 1995eko uda|sartze-data=2024-12-07}}
{{bizialdia|1940ko|bizirik|Claveloux, Nicole}}
[[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]]
knomsdaud174t91yfiwbmmklx850rz5
9993851
9993847
2024-12-08T18:33:29Z
Joseintx
116015
9993851
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}}
'''Nicole Claveloux''', ([[Saint-Étienne]], [[Frantzia]], [[1940|1940ko]] [[Ekainaren 23|ekainaren 23a]]) [[Margolaritza|margolari]], [[Irudigile|ilustratzaile]] eta [[komikigile]] frantziarra da. Zenbait komiki-aldizkaritan egindako ekarpenekin —bereziki ''Metal hullant,'' ''Charlie Mensuel'' eta ''Ah! Nanak-en''— komiki frantsesari garai hartan ez zuen prestigioa ematen lagundu zuen, ordura arte haur eta gazte literaturan sailkaturik baitzegoen.
== Biografia ==
1940an jaio zen Saint-Etiennen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Loira]] departamentuko hiriburuan, eta bertako Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak.<ref name=":0" /> Nicole Claveloux, Bernard Bonhomme, Étienne Delessert eta [[Philippe Corentin]] suitzarrarekin batera, Harlin Quist [[Argitaratzaile|editore]] [[Estatubatuar|estatubatuarrarentzat]] lan egin zuten lehen frantziarretako bat izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163-163 1995eko uda}}</ref> Quistek argitaratutako hainbat liburu ilustratu zituen, haien artean, François Ruy-Vidalen ''Le Voyage extravagant de Hugo Brisefer'' ipuina (1967)<ref>{{Erreferentzia|izena=Le Pou|abizena=Grincheux|izenburua=Le voyage extravagant de Hugo Brise-Fer|hizkuntza=fr|data=2009ko azaroaren 14a|url=https://livres-en-liberte.blogspot.com/2009/11/le-voyage-extravagant-de-hugo-brise-fer.html|aldizkaria=du livre considéré comme un des beaux arts|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, Tony Cavinen ''The Bright Red Porcupine'' poema-liburua(1968)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bright Red Porcupine|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/6698733-the-bright-red-porcupine|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-12-04}}</ref>, [[Ségurreko kondesa|Ségurreko kondesaren]] ''La Forêt des lilas'' maitagarrien ipuina (1969)<ref>{{Erreferentzia|izena=Loïc|abizena=Boyer|izenburua=La forêt des lilas|hizkuntza=fr|url=https://www.ccmag.fr/La-foret-des-lilas_a245.html|aldizkaria=Cligne Cligne Magazine|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta Guy Monrealen ''The Teletrips of Alala'' (1970)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Teletrips of Alala - AbeBooks|hizkuntza=en|url=https://www.abebooks.com/book-search/title/the-teletrips-of-alala/|aldizkaria=www.abebooks.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
Claveleuxen estiloan eragin handia izan dute Heinz Edelmann alemaniarrak,George Dunning-en ''Yellow Submarine'' animaziozko filmaren zuzendari artistikoa, bere diseinu grafikoan eta kolore deslaxatu degradatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Author|abizena=John|izenburua=The psychedelic art of Nicole Claveloux|hizkuntza=en-GB|data=2016-06-02|url=https://www.johncoulthart.com/feuilleton/2016/06/02/the-psychedelic-art-of-nicole-claveloux/|aldizkaria={ feuilleton }|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bere perspektibaren eta irudiaren inkrustazioen erabilera 60ko hamarkadako [[Pop Artea|pop]] estetikan kokatzen da. [[Push Pin Studios]] amerikarraren eragina ere nabaria da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Janine|abizena=Kotwica|izenburua=Nicole Claveloux|hizkuntza=fr-FR|data=2018-10-10|url=https://janinekotwica.com/publications/nicole-claveloux/|aldizkaria=Les Maîtres de l'imaginaire|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1973an ''Grabote'' pertsonaia sortu zuen ''Okapi'' aldizkarirako;<ref>{{Erreferentzia|izenburua=femme (2) : la création au féminin|hizkuntza=fr|egilea=[[Thierry Groensteen|Groensteen, Thierry]]|url=https://www.citebd.org/neuvieme-art/femme-2-la-creation-au-feminin|aldizkaria=neuviemeart.citebd.org (Cité internationale de la bande dessinée et de l'image)|sartze-data=2024-12-04}}</ref> gero, 1979an, ''Louise XIV''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Louise XIV|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Louise14V2&cxid=|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>; eta, azkenik, ''Cactus acide et Beurre fondu'' (1983-1993), etengabe eraldatzen ari den mundu batean bizi diren pertsonaia lotsagabe eta hunkigarriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cactus Acide et Beurre Fondu|hizkuntza=fr|url=http://www.resaclic.net/grabote/?action=Cactus|aldizkaria=Vive Grabote et Vive Okapi... - www.resaclic.net|sartze-data=2024-12-04}}</ref>.
70eko hamarkadan, Claveleuxek gazteentzako abangoardiako literaturan ilustrazioak egiten jarraitu zuen —''Alice au pays des merveilles'' (Grasset-Jeunesse, 1974), adibidez—; baina, helduentzako aldizkarietan ere parte hartu zuen em''a''kumezkoen talde baten inguruan, eta bere lanak ''[[Métal hurlant (aldizkaria)|Metal hurlant]]'', ''Charlie Mensuel'' eta ''A! Nana'' komiki-aldizkarietan argitaratu zituen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Biographie de NICOLE CLAVELOUX (1940- )|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Horrez gain, garai berean, ''A! Nana'' eta Les Humanoïdes Associés argitaletxeek bi album harrigarri argitaratu zituzten, Édith Zha gidoilariak idatziriko ''La Main verte'' (1978)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=La main verte (Zha/Claveloux)- La main verte|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Main-verte-Zha-Claveloux-La-main-verte-28233.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> eta ''Morte saison'' (1979)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Morte saison - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-4864-BD-Morte-saison.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> .<ref name="Libe2019">{{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Nicole Claveloux, haute bouture|egilea1=Marius Chapuis|url=https://www.liberation.fr/images/2019/12/06/nicole-claveloux-haute-bouture_1767715/|kazeta=[[Libération (journal)|Libération]]}}</ref> Nicole Clavelouxek komiki frantsesa haur literaturaren etiketatik ateratzen parte hartu duen aitzindaritzat du bere burua.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref> 1980an, berriz ere ''Les'' ''Humanoïdes Associés'' argitaletxean, aurretik argitaratutako Clavelouxen zenbait komiki jasotzen dituen album bat agertu zen, ''Le petit légume qui rêvait d'être une panthère''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère et autres récits|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-le-petit-legume-qui-revait-d-etre-une-panthere-et-autres-recits-29827.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref> Bildumako istorioetako gidoiak Nicolek berak idatziak ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le petit légume qui rêvait d'être une panthère, Salomon Elisabeth, Claveloux Nicole, Les Humanoïdes Associés|hizkuntza=fr|url=http://bulledair.com/index.php/index.php?rubrique=album&album=petit_legume|aldizkaria=bulledair.com|sartze-data=2024-12-04}}</ref>
1975ean, [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''Plaque d'Or'' saria jaso zuen, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Biennial of Illustrations Bratislava|argitaletxea=BIBIANA. International House of Art for Children|hizkuntza=en|url=http://lib.bibiana.sk/modules/UserInterface/search.php|aldizkaria=lib.bibiana.sk|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Nicole Clavelouxek askotan lan egin du elkarlanean. Christian Bruel idazlearekin, adibidez: ''L'Heure des parents'' (Thierry Magnier, 2013)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Heure des parents - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-LHeure-des-parents/215326|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Nours'' (Etre Editions, 2000)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nours - Christian Bruel|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Bruel-Nours/532000|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Pour de rire'' (Etre Editions, 2005)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pour de rire : Nicole Claveloux,Christian Bruel - 2844070493 - Livres pour enfants dès 3 ans {{!}} Cultura|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.cultura.com/p-pour-de-rire-9782844070494.html|aldizkaria=www.cultura.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Toujours devant'' (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Toujours devant|hizkuntza=fr|url=https://bibliotheque.bordeaux.fr/ark:/27705/ca0000517016|aldizkaria=bibliotheque.bordeaux.fr|sartze-data=2024-12-06}}</ref>. 2000ko hamarkadan, [[Claire Clément|Claire Clement-en]] ''Les Enquêtes de Mister Bonflair'' (Bayard, 2001-2003) sailaren zenbait liburuki ilustratu zituen''.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Une enquête de Mister Bonflair|argitaletxea=Claire Clement. Auteure littérature jeunesse|hizkuntza=fr|url=http://claireclement.com/index.php/parutions/series/une-enquete-de-mister-bonflair|aldizkaria=claireclement.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
Kontakizun klasikoak ere ilustratu ditu. Esate baterako, goian aipaturiko Carrollen ''Alice au Pays des Merveilles'' edo [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Jeanne-Marie Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'', (Éditions Être, 2003)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=(AUT) Claveloux -2003- La Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-AUT-Claveloux-La-Belle-et-la-Bete-421283.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, [[Jean de La Bruyère]] frantses idazle moralistaren ''Tout est bon dans le bébé'' (testu egokitua, Harlin Quist, 1997, Un 'Livre d'Harlin Quist' bilduma)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicole|abizena=Claveloux|izenburua=Tout est bon dans le bébé|argitaletxea=les Livres d'Harlin Quist|data=1997|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36185343b|isbn=978-2-84374-006-0|sartze-data=2024-12-06|serie=Un livre d'Harlin Quist}}</ref>,
Bakarrik ere egin izan ditu zenbait lan: ''Quel genre de bisous ?'' (Thierry Magnier, 1990)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Quel genre de bisous ?|hizkuntza=fr|url=https://www.bdtheque.com/series/11518/quel-genre-de-bisous|aldizkaria=bdtheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''La Ballade des bigorneaux'' (Être, 2001)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Notice bibliographique: La ballade des bigorneaux|argitaletxea=|hizkuntza=fr|data=|url=https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb376824071|aldizkaria=BnF - Catalogue Général|isbn=|sartze-data=2024-12-06}}</ref>, ''Professeur Totem et docteur Tabou'' (Éditions Être, 2006)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Professeur Totem et docteur Tabou - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-36673-BD-Professeur-Totem-et-docteur-Tabou.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
Horrez gain, hiru liburu erotiko ere ilustratu ditu: 2003an, [[La Marquise de Carabas]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Marquise de Carabas|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/-La-Marquise-de-Carabas/423139|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref> ezizeneko idazle frantsesaren ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête'' (Eden Productions)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Morceaux choisis de la Belle et la Bête|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Morceaux-choisis-de-la-Belle-et-la-Bete-215877.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>; 2007an, Marcel Lerougeren ''Confessions d'un monte-en-l'air'' (Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Confessions d'un monte-en-l'air - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-24462-BD-Confessions-d-un-monte-en-l-air.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-12-06}}</ref>'';'' eta 2010ean, ''Contes de la Fève et du Gland'' (Éditions Folies d'Encre)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Contes de la fève et du gland – Éditions Folies d'Encre|hizkuntza=fr-FR|data=2008-01-02|url=https://www.editionsfoliesdencre.fr/catalogue/contes-de-la-feve-et-du-gland/|isbn=978-2-907337-72-4|sartze-data=2024-12-06}}</ref>.
2024an, urte batzuk erretiraturik eman ondoren, 84 urteko ilustratzaileak komiki berria kaleratu du berriro; ''Ce soir, c’est cauchemar'' (Cornélius, 2024).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ce soir, c'est cauchemar - Nicole Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Claveloux-Ce-soir-cest-cauchemar/1639852|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-12-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, autrice de bande dessinée : « Je ne suis pas très à l’aise dans le monde des adultes »|hizkuntza=fr|data=2024-09-16|url=https://www.lemonde.fr/livres/article/2024/09/16/nicole-claveloux-autrice-de-bande-dessinee-je-ne-suis-pas-tres-a-l-aise-dans-le-monde-des-adultes_6320470_3260.html|sartze-data=2024-12-06}}</ref>
== Lanak ==
=== Komikiak ===
* ''Grabote'' (bost liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Gare à Grabote!,'' Hartin Quist, 1973. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 2. liburukia: ''Pas de grisbi pour Grabote!,'' Hartin Quist, 1974. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux.
** 3. liburukia: ''L’insupportable Grabote,'' Le Centurion ‘Okapi’ bilduma, 1975. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2227800348}}
** 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
** 5. liburukia: ''Merci, Grabote,'' Gallimard ‘Le sourire qui mord’ bilduma, 1994. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; Koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340518}}
* ''La main verte,'' Les Humanoïdes Associés, 1978. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2902123302}}
* ''Morte saison'' (bi liburukiko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Morte saison,'' Les Humanoïdes Associés, 1979. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2902123795}}
** 2. liburukia: ''Morte saison et autres récits,'' Cornélius, ‘Solange’ bilduma, 2020. Gidoia: Édith Zha; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>, <Quadrichromie>. {{ISBN|9782360811809}}
* ''Crapougneries,'' Le sourire qui mord, ‘Plaisirs’ bilduma, 1980. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2864340070}}
* ''Le petit légume qui rêvait d’être une panthère et autres récits,'' Les Humanoïdes Associés, ‘Pied jaloux’ bilduma, 1980. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2731600268}}
* ''Histoires d’oeuf,'' Echo Vision, 1989. Gidoia: <Art Book>; marrazkiak: Nicole Claveloux eta beste 50 ilustratzaile; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2906005010}}
* ''479 espèces de poux,'' Gallimard, 'Le sourire qui mord' 1993. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|2-86434-015-1}}
* ''Morceaux choisis de la Belle et la Bête,'' Eden Productions, 2003. Gidoia: Maquis de Carabas; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <N&B>. {{ISBN|9782360811687}}
* ''Professeur totem et docteur tabou,'' Etre éditions, 2006. Gidoia eta marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2844070515}}
* ''Confessions d’un monte-en-l’air,'' Folies d'Encre, 2007. Gidoia: Marcel Lerouge; marrazkiak: Nicole Claveloux; koloreak: 4. liburukia: ''Grabote,'' Bayard ‘BD Okapi’ bilduma, 1981. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|2700940067}}
* ''Les Aventures'' (liburuki bakarreko komiki-saila)
** 1. liburukia: ''Des 2 cow-boys,'' Éditions du Centurion, 2021. Gidoia: Isabelle Vermeile; marrazkiak: Nicole Claveloux eta Bernard Bonhomme; koloreak: <Quadrichromie>. {{ISBN|2227800232}}
* ''Pelléas&Mélisande et autres récits,'' Cornelius, ‘Solange’ bilduma, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812073}}
* ''Les chemins de l’étrange,'' Cornelius, 2023. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360811779}}
* ''Ce soir, c’est cauchemar,'' Cornelius, 2024. Gidoia, marrazkiak eta koloreak: Nicole Claveloux. {{ISBN|9782360812158}}
=== Haur- eta gazte-literatura ===
* {{Erreferentzia|urtea=1970|izenburua=Alala: les télémorphoses|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Guy Monréal|Monréal, Guy]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1971|izenburua=Le Chat de Simulombula|argitaletxea=[[Les livres d’Harlin Quist]]|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jacqueline Held|Held, Jacqueline]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea3=[[Bernard Bonhomme|Bonhomme, Bernard]] (Ilustrazioak)|egilea4=[[Maurice Garnier|Garnier, Maurice]] (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Les Aventures d'Alice au pays des merveilles|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Lewis Carroll|Carroll, Lewis]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 1, Petit Trèfle en péril|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 2, Lançons le cerf-volant|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1975|izenburua=Les Trèfles de Longue-Oreille volume 3, Et hop dans le chapeau|argitaletxea=Grasset jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jean Claude Brisville|Brisville, Jean Claude]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1976|izenburua=Conte numéro 4, pour enfant de moins de trois ans|argitaletxea=Éditions Universitaires|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Brise et rose|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[George Sand|Sand, George]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Poucette|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Le chameau et sa bosse|argitaletxea=Gallimard jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Rudyard Kipling|Kipling, Rudyard]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
* {{Erreferentzia|urtea=1980|izenburua=La petite sirène|argitaletxea=Des femmes-Antoinette Fouque|hizkuntza=fr|egilea1=[[Hans Christian Andersen|Andersen, Hans Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Edizioa)}}
* {{Erreferentzia|urtea=|izenburua=Pour de rire|argitaletxea=Sourire qui mord (1981); berrarg. Être (2005)|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=Claveloux, Nicole}}
* {{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Sourire et le bouffon|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Attention au chien !|argitaletxea=Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=Poitier, Antoine|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISSN=0293-1826}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=La Couleur|argitaletxea=Bayard Editions-Centurion|hizkuntza=fr|egilea1=Albert-Vanel, Michel (Asmatzea)|egilea2=Claveloux, Nicole|ISBN=978-2-227-70209-7|egilea3=De Ranchin, France|egilea4=eta Pitaud, Yvette (ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Les mésaventures de Poltron, vampire de 3e classe|argitaletxea=Éditions Ipomée|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jack Chaboud|Chaboud, Jack]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=978-2864850441}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Louise XIV : "Dur, le pouvoir !"|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|ISBN=9782864340164|abizena=Nicole|izena=Claveloux|bilduma=Les documenteurs}}
*{{Erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Conte numéro 4|argitaletxea=Gallimard-Jeunesse|hizkuntza=fr|egilea1=[[Eugène Ionesco|Ionesco, Eugène]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=9782070391394}}
*{{Erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Les Dessous du sable|argitaletxea=Sourire qui mord et Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=[[Anne Galland|Galland, Anne]]|egilea2=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|ISBN=978-2-86434-018-8}}
*{{Erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Rouge, bien rouge|argitaletxea=Sourire qui mord et Gallimard|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=[[Didier Jouault|Jouault, Didier]]|ISBN=9782070562664|egilea3=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)}}
*{{Erreferentzia|urtea=1988|izenburua=Des hauts et des bas|argitaletxea=Le sourire qui mord eta Gallimard|hizkuntza=fr|ISBN=9782070563760|abizena=Claveloux|izena=Nicole|bilduma=Les documenteurs}}
*{{Erreferentzia|urtea=1989|izenburua=Mon grand album de bébé|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|egilea1=[[Christian Bruel|Bruel, Christian]]|egilea2=[[Anne Galland|Galland, Anne]]|ISBN=9782070565047|egilea3=Claveloux, Nicole (Ilustrazioak)|egilea4=[[Anne Bozellec|Bozellec, Anne]] (Ilustrazioak)}}
*
== Sariak ==
* 1974: [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak emandako ''«Hightly Commended Illustrators»'' saria bere obra osoagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hans Christian Andersen Awards. IBBY honour list (1956-1980)|argitaletxea=INTERNATIONAL BOARD ON BOOKS FOR YOUNG PEOPLE|orrialdea=5|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/flipbook?tx_archive_archivelist%5Baction%5D=show&tx_archive_archivelist%5Bcontroller%5D=Publication&tx_archive_archivelist%5Bpublication%5D=299&cHash=23afea66cc0ac5b4df21e93e41f7ddd6|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 1975: [[Bratislava|Bratislavako]] Ilustrazio Biurtekoaren ''«Plaque d'Or»'' saria, [[Lewis Carroll|Lewis Carrollen]] ''[[Alizia herrialde miresgarrian|Alice au Pays des Merveilles]]'' liburuko ilustrazioengatik.<ref name=":1" />
* 1999: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«Prix Sorcières»'' ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Attribution des prix Sorcières|hizkuntza=fr|data=1999-06-18|url=https://www.lemonde.fr/archives/article/1999/06/18/attribution-des-prix-sorcieres_3549942_1819218.html|aldizkaria=[[Le Monde]]|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2000: [[Christian Bruel]] idazlearekin batera, ''«''Prix Pitchou''»'' saria ''Alboum'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prix Pitchou|hizkuntza=fr|url=https://www.ricochet-jeunes.org/prix-litteraires/prix-pitchou|aldizkaria=www.ricochet-jeunes.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2004:
** ''«Prix Cécile-Gagnon»'' saria Francine P. Caron-ek idatzitako ''Mon Gugus à moi'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ARCHIVÉE - Prix de langue française|argitaletxea=Bibliothèque et Archives Canada|hizkuntza=fr|url=https://www.collectionscanada.gc.ca/lisez-sur-le-sujet/015020-054049-f.html|aldizkaria=Rêve de paix - www.collectionscanada.gc.ca|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[International Board on Books for Young People|IBBY]] (International Board on Books for Young People) nazioarteko elkarteak Ilustrazio-saileko ''«Honour List»'' zerrendan izendatua [[Jeanne-Marie Leprince de Beaumont|Leprince de Beaumont-en]] ''[[Ederra eta piztia|La Belle et la Bête]]'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=iBbY HONOUR LIST 2004|argitaletxea=IBbY International Board on Books for Young People|hizkuntza=en|url=https://www.ibby.org/fr/subnavigation/archives/ibby-honour-list/2004|aldizkaria=www.ibby.org|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
* 2020:
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Prix du patrimoine»'' saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : le Fauve d'or est attribué à "Révolution", le Prix du Public France Télévisions à "Saison des roses"|hizkuntza=fr-FR|data=2020-02-01|url=https://www.francetvinfo.fr/culture/bd/festival-de-bd-d-angouleme/angouleme-2020-saison-des-roses-recoit-le-prix-du-public-france-televisions-revolution-t-1-sacre-fauve-d-or_3808633.html|aldizkaria=Franceinfo|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Angulemako Komiki Azoka|Angulemako Nazioarteko Komiki Azokaren]] ''«Fauve d'honneur»'' saria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Angoulême 2020 : l’événement Claveloux|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/+Angouleme-2020-l-evenement-Claveloux+|aldizkaria=www.actuabd.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
** [[Édith Zha]] gidoigilearekin batera, «''[[Prix Artémisia]] du matrimoine''» saria ''La Main Verte et autres récits'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cécile|abizena=Mazin|izenburua=Barbara Baldi sacrée Grand Prix Artémisia 2020|hizkuntza=fr-FR|data=2020-01-09|url=https://actualitte.com/article/9642/edition/barbara-baldi-sacree-grand-prix-artemisia-2020|aldizkaria=ActuaLitté.com|sartze-data=2024-12-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Nicole Claveloux|2024-10-13|bertsioa=219412962}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [http://nicole.claveloux.free.fr/ Egilearen webgune ofiziala] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fnicole.claveloux.free.fr%2F Artxiboa])
* [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?121476 Internet Speculative Fiction Database]
* [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-46555 NooSFere]
* [https://www.bedetheque.com/auteur-5511-BD-.html BD Gest]
* [https://www.lambiek.net/artists/c/claveloux.htm Lambiek Comiclopedia]
* [https://www.degruyter.com/view/AKL/_30114768 Artists of the World Online]
* [https://www.dictionnaire-creatrices.com/fiche-nicole-claveloux Dictionnaire universel des créatrices] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.dictionnaire-creatrices.com%2Ffiche-nicole-claveloux Artxiboa])
* [https://www.universalis.fr/encyclopedie/nicole-claveloux/ Universalis] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.universalis.fr%2Fencyclopedie%2Fnicole-claveloux%2F Artxiboa])
* [http://www.resaclic.net/grabote/?action=accueil&cxid= Vive Grabote et Vive Okapi...]
* [https://www.bdgest.com/forum/nicole-claveloux-t92735.html <nowiki>[PREVIEW] Nicole Claveloux - Cornelius</nowiki>]
== Bibliografia ==
* {{Erreferentzia|izena=Christian|abizena=Bruel|urtea=1995|izenburua=Nicole Claveloux et compagnie [Erakusketaren katalogoa]|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr}}
* {{Erreferentzia|izena=|abizena=Monsieur Nicolas|urtea=2000ko abuztua|izenburua=Alice au pays des merveilles, une aventure éditoriale : La version du conte éditée par Grasset-Jeunesse en 1974 (illustrée par Nicolas Claveloux)|argitaletxea=Le sourire qui mord|hizkuntza=fr|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole Claveloux, c'est une Mœbius au féminin|orrialdea=122|hizkuntza=fr|egilea1=[[Jeanne Puchol|Puchol, Jeanne]] (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izenburua=Nicole au pays des merveilles (et des bigorneaux)|orrialdea=118-125|hizkuntza=fr|egilea1=Claveloux, Nicole (elkarrizketatua)|egilea2=Servin, Lucie|aldizkaria=Les Cahiers de la bande dessinée|zenbakia=10, 2020ko urtarrila-martxoa}}
* {{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Dooley|izenburua=Rediscovering Nicole Claveloux, France’s Dali of Pop Art Comics Stories|orrialdea=|hizkuntza=en|data=2017-12-21|url=https://www.printmag.com/color-design/nicole-claveloux/|aldizkaria=PRINT magazine|zenbakia=|sartze-data=2024-12-07}}
* {{Erreferentzia|izena=Michelle|abizena=Houillot|urtea=1995|izenburua=NICOLE CLAVELOUX, GRAPHISTE. Le hors-champ de la représentation|orrialdea=|orrialdeak=73-80|hizkuntza=fr|url=https://cnlj.bnf.fr/sites/default/files/revues_document_joint/PUBLICATION_3708.pdf|aldizkaria=LA REVUE DES LIVRES POUR ENFANTS|zenbakia=163, 1995eko uda|sartze-data=2024-12-07}}
{{bizialdia|1940ko|bizirik|Claveloux, Nicole}}
[[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]]
copz69083xb6t3xxqy1hxjile1y8ilu
Club Deportivo Becerril
0
1216677
9993554
9993162
2024-12-08T15:02:26Z
Lainobeltz
56334
9993554
wikitext
text/x-wiki
{{erakunde infotaula
| herrialdea = {{bandera|Espainia}}
}}
'''Club Deportivo Becerril''', [[Espainia]]ko [[Becerril de Campos]] udalerriko [[futbol]] talde bat da, [[Gaztela eta Leon]]go [[Palentziako probintzia]]n. [[Mariano Haro estadioa]]n jokalekua du.
1975ean sortua izan zen eta gaur egun [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila]]ren III. multzoan jokatzen du. Bere sailkatze portu onena 2014-2015 denboraldiko jirugarren mailan izan zen, zazpigarren postuan eta Bigarren Maila Bra sailkatzeko kanporaketara ailegatzeko puntu gutxira geldituz.
== Errealarekin senidetza ==
2019ko abenduaren 19an, [[2020ko Errege Kopako finala|2020ko Errege Koparen]] lehen txandan, CD Becerril eta [[Erreala]] elkarrekin lehiatu zirenetik bi taldeen zalegoek nahiz kirol erakundeek harreman estu eta ona sortu eta Becerrilgo zalegoa [[Anoeta estadioa]]n hainbat aldiz gonbidatua izan da.
== Jazkera ==
* '''Jazkera nagusia''': Kamiseta moratua, galtza moratuak eta galtzerdi zuriak.
{| width=15%
|-
{{futbolerako kit-a
|pattern_la=_whiteshoulders |
pattern_b=_whitearc |
pattern_ra=_whiteshoulders |
leftarm=852C84 |
body=852C84 |
rightarm=852C84 |
shorts=852C84 |
socks=852C84 |
pattern_so=_whitehorizontal|
título =
}}
* '''Jazkera alternatiboa''': Kamiseta zuria, galtza zuriak eta galtzerdi zuriak.
{| width=15%
|-
{{futbolerako kit-a
|pattern_la=_violetborder |
pattern_b=_violetsides |
pattern_ra= |
leftarm=FFFFFF |
body=FFFFFF |
rightarm=FFFFFF |
shorts=FFFFFF |
socks=FFFFFF |
título =
}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Gaztela eta Leongo futbol taldeak]]
[[Kategoria:Palentziako probintzia]]
iqivw0vhkvhad13ja7yec4g3yorkqkz
Carlos Gats
0
1216684
9993568
9993237
2024-12-08T15:23:52Z
Lainobeltz
56334
[[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993568
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlos Gats''' ([[Buenos Aires]], [[1969]]ko [[abenduaren 11]]) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|1996ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2000ko Udako Olinpiar Jokoak|2000ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64422 Carlos Gats]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/carlos-gats Carlos GATS]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1969ko||Gats, Carlos}}
[[Kategoria:Argentinako atletak]]
ete4a69doe05jb6x7fhctk7awddt843
Guillermo Geary
0
1216685
9993569
9993240
2024-12-08T15:23:59Z
Lainobeltz
56334
[[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993569
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Guillermo Geary''' ([[1926]]ko [[uztailaren 18]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64423 Guillermo Geary]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/guillermo-geary Guillermo GEARY]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1926ko||Geary, Guillermo}}
[[Kategoria:Argentinako atletak]]
3hl080abfahbvch0a25xozaso04a9ab
Lamproderma arcyrioides
0
1216691
9994143
9993394
2024-12-09T07:01:51Z
Zorion
44278
9994143
wikitext
text/x-wiki
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Lamproderma arcyrioides''''' ''[[Stemonitidaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lamproderma violaceum f. nigrescens'', ''Lamproderma nigrescens'', ''Lamproderma saccardianum'', ''Tilmadoche berkeleyi'', ''Lamproderma violaceum var. arcyrioides''.
== Deskribapena ==
'''Esporangioak:''' Globo itxurakoak edo hondoratu-globo itxurakoak, askotan unbilikatuak, 0,3 eta 1 mm bitarteko diametrokoak, urdin-elektriko kolorekoa edo purpura iridiszentea, labur estipitatuak edo noizbait sesilak, gregarioak edo sakabanatuak, 0,6 eta 1,5 bitarteko garaierarekin.
'''Pedunkuloa:''' Oro ar, sendoa izaten da, uniformea, iluna, laburra, oso gutxitan gainditzen da altuera osoaren ⅗.
'''Hipotaloa:''' Lodiera txikikoa, etengabea, gorri-arre koloreko mintza, edo esporangioak sakabanatuta daudenean, disko basaletan hautsita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=635|ISBN=84-282-0887-X (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
'''Kolumela:''' Goialdean beltza, behean arrea, ia zilindrikoa edo mehetua goian, esporangio barrunbearen erdigunera iristen da, apizea kamutsa, kapilizio biguna, flexuosoa, harizpi adarkatu eta anastomosatuekin periferian sare estuago bat osatuz eta zabalagoa erdialdean, harizpiak ia kolore gabeak edo arre zurbilak kolumelatik geratzen direnak bezala, pixkanaka kolore ilunagoa hartuz, gero zurbilagoak koloregabeak goialderantz.
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Hildako enborretan, adaxketan eta usteletan.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, El Salvador, Brasil, Txile, [[Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak]], Islandia, Europa, Errusia, Israel, Japonia, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Lamproderma]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Alaskako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:El Salvadorko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichetako onddoak]]
[[Kategoria:Islandiako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Israelgo onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
irwarxtb3tg4l0d9fwrbu2plmf517ah
Niki Rüttimann
0
1216697
9993576
9993328
2024-12-08T15:35:04Z
Lainobeltz
56334
9993576
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Niki Rüttimann''', ([[Thal]], [[1962]]ko [[abuztuaren 12]]a) suitzar txirrindulari ohia da, profesionala 1984tik 1990era.
80ko hamarkadako La Vie Claire taldeko txirrindularirik onenetako bat izan zen, [[Bernard Hinault]] eta [[Greg Lemond]]<nowiki/>en laguntzaile bikaina izanik. Bere ibilbideko lorpenik aipagarrienak, [[1984ko Donostia Klasikoa]] eta 1986ko [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourreko]] etapa bat, [[Étoile de Bessèges]] eta [[Route d'Occitanie|Tour Midi-Pyrénées]] izan ziren.
Semea [[Jan Rüttimann|Jan]] ere, txirrindularia izan da.
== Palmaresa ==
=== Amateurretan ===
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1979'''
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.svg|20px]] Suitzako errepideko txapelketa (junior)
'''1980'''
* [[Rüebliland Sari Nagusia]]
* 2. Suitzako errepideko mendiko txapelketan
'''1981'''
* 2. Suitzako errepideko mendiko txapelketan
* 2. [[Chur-Arosa]]<nowiki/>n
'''1982'''
* [[Gilen Tell Sari Nagusia]] eta 2 etapa
* 2. Suitzako errepideko mendiko txapelketan
* 3. [[Chur-Arosa]]<nowiki/>n
'''1983'''
* Ekialdeko Suitzako Tourra
* [[Coors Classic]]<nowiki/>eko etapa 1
* 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko errepideko txapelketan (amateur)
* 3. [[Schynberg Rundfahrt]]<nowiki/>en
* 3. [[Chur-Arosa]]<nowiki/>n
}}
=== Profesionaletan ===
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1984'''
* [[1984ko Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoa]]
* 3. [[Romandiako Tour]]rean
* 4. [[Arrateko Igoera]]n
* 5. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n
'''1985'''
* [[1985eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa)
* [[Paris-Bourges]]
* [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa)
* 2. [[Suitzako Itzulia]]n
* 5. [[Romandiako Tour]]rean
* 5. [[1985eko Donostia Klasikoa|Donostria Klasikoa]]n
* 9. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an
'''1986'''
* [[Étoile de Bessèges]]
* [[Route d'Occitanie|Tour Midi-Pyrénées]]
* 7. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa 1
* 9. [[1986ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n
* 10. [[Lombardiako Giroa]]n
'''1987'''
* [[Romandiako Tour]]reko etapa 1
* [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1
'''1988'''
* 2. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n eta 2 etapa
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n
'''1989'''
* [[Annemasse-Bellegarde-Annemasse]]
* 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n
* 3. [[Bernako Tourra|Bernako Tour]]rean
'''1990'''
* 3. [[Ziklo-kroseko Suitzako Txapelketak|Suitzako ziklo-kros txapelketa]]n
* 3. [[Calabriako Giroa]]n
* 7. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean
}}
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan ==
{| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;"
|- bgcolor="#eeeeee"
!align="center"|Lasterketa
!1984
!1985
!1986
!1987
!1988
!1989
!1990
|-
|align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|'''[[1986ko Italiako Giroa|9.]]'''
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]]
|align="center"|[[1984ko Frantziako Tourra|11.]]
|align="center"|[[1985eko Frantziako Tourra|13.]]
|align="center"|'''[[1986ko Frantziako Tourra|7.]]'''
|align="center"|[[1987ko Frantziako Tourra|UT]]
|align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|43.]]
|align="center"|[[1989ko Frantziako Tourra|UT]]
|align="center"|[[1990eko Frantziako Tourra|UT]]
|-
|align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align="center"|23.
|align="center"|53.
|align="center"|39.
|align="center"|-
|align="center"|UT
|align="center"|-
|align="center"|-
|}
<small>-: Ez zuen parte hartu<br />
UT: Utzi, ez zuen amaitu<br />
</small>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1962ko||Rüttiman, Nikki}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
oofpil8jtooqdasajg0gsgujcezb897
Holi
0
1216699
9993512
9993399
2024-12-08T12:42:42Z
Ernestobanpiroa
58701
[[Kategoria:Nepalgo jaiegunak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993512
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
'''Holi jaia''', baita '''Koloreen Festa''' eta '''Maitasunaren Jaialdia''' izenekin ezaguna, [[hinduismo|hindu]]ek, [[sikh]]ek eta beste herriek ospatzen duten festa da. Jatorriz [[India]]n, [[Nepal]]en, [[Sri Lanka]]n ospatzen dute,<ref>http://www.buzzvines.com/girls-celebrating-holi-lahore </ref> baita ere herrialde horien migrazio handia dauden tokietan, esaterako, [[Surinam]]en, [[Guyana]]n, [[Hegoafrika]]n, [[Trinidad eta Tobago]], [[Erresuma Batua]]n, [[AEB]]n, [[Maurizio]]n eta [[Fiji]]n; leku askotan, beraz, hinduak ez direnen artean.
== Esanahia ==
Jaialdi honek esanahi kulturala du: jaialdi honetan, gizabanako bakoitza iraganeko akatsetatik aske gera daiteke, ahaztuta eta barkatuta. Egun horretan, pertsonek zorrak ordaintzen edo barkatzen dituzte, edo berriz hasten dira harremanetan beste pertsona batzuekin. Jaiak udaberriaren hasiera markatzen du.
== Iruditegia ==
<gallery widths="180px" heights="180px">
Image:<gallery widths="180px" heights="180px">
Lathmar Holi 2022 in Nandgaon, Uttar Pradesh (edited).jpg|Holi jaia [[Nandgaon]]en, [[Uttar Pradesh]]en. 2022ko martxoan.
Indian widows celebrating Holi.jpg|Holi jaia ospatzen duten Ipar Indiako alargunak. Ezarritako debekuen aurkako egintza.
Holi Kathamandu 2019 (48294904171).jpg|Festa [[Katmandu]]n, [[Nepal]]en.
CULTURE THAT BONDS NUMEROUS.jpg|Barpetan, [[Assam]]en. Monastegi gune honetan prozesio ospetsuak antolatzen dira.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hinduismoaren jaiegunak]]
[[Kategoria:Indiako jaiegunak]]
[[Kategoria:Nepalgo jaiegunak]]
b7jt9pzt4f2z0jiw5f0bw2z4mto4vut
9993513
9993512
2024-12-08T12:43:12Z
Ernestobanpiroa
58701
9993513
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
'''Holi jaia''', baita '''Koloreen Festa''' eta '''Maitasunaren Jaialdia''' izenekin ezaguna, [[hinduismo|hindu]]ek, [[sikh]]ek eta beste herriek ospatzen duten festa da. Jatorriz [[India]]n, [[Nepal]]en, [[Sri Lanka]]n ospatzen dute,<ref>http://www.buzzvines.com/girls-celebrating-holi-lahore </ref> baita ere herrialde horien migrazio handia dauden tokietan, esaterako, [[Surinam]]en, [[Guyana]]n, [[Hegoafrika]]n, [[Trinidad eta Tobago]], [[Erresuma Batua]]n, [[AEB]]n, [[Maurizio]]n eta [[Fiji]]n; leku askotan, beraz, hinduak ez direnen artean.
== Esanahia ==
Jaialdi honek esanahi kulturala du: jaialdi honetan, gizabanako bakoitza iraganeko akatsetatik aske gera daiteke, ahaztuta eta barkatuta. Egun horretan, pertsonek zorrak ordaintzen edo barkatzen dituzte, edo berriz hasten dira harremanetan beste pertsona batzuekin. Jaiak udaberriaren hasiera markatzen du.
== Iruditegia ==
<gallery widths="180px" heights="180px">
Image:<gallery widths="180px" heights="180px">
Lathmar Holi 2022 in Nandgaon, Uttar Pradesh (edited).jpg|Holi jaia [[Nandgaon]]en, [[Uttar Pradesh]]en. 2022ko martxoan.
Indian widows celebrating Holi.jpg|Holi jaia ospatzen duten Ipar Indiako alargunak. Ezarritako debekuen aurkako egintza.
Holi Kathamandu 2019 (48294904171).jpg|Festa [[Katmandu]]n, [[Nepal]]en.
CULTURE THAT BONDS NUMEROUS.jpg|Barpetan, [[Assam]]en. Monastegi gune honetan prozesio ospetsuak antolatzen dira.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hinduismoaren jaiegunak]]
[[Kategoria:Indiako jaiegunak]]
[[Kategoria:Nepalgo jaiegunak]]
s6ay4aygrcadp4pavcsbb33q1rkoveg
9993518
9993513
2024-12-08T13:04:14Z
Ernestobanpiroa
58701
9993518
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
'''Holi jaia''', baita '''Koloreen Festa''' eta '''Maitasunaren Jaialdia''' izenekin ezaguna, [[hinduismo|hindu]]ek, [[sikh]]ek eta beste herriek ospatzen duten festa da. Jatorriz [[India]]n, [[Nepal]]en, [[Sri Lanka]]n ospatzen dute,<ref>http://www.buzzvines.com/girls-celebrating-holi-lahore </ref> baita ere herrialde horien migrazio handia dauden tokietan, esaterako, [[Surinam]]en, [[Guyana]]n, [[Hegoafrika]]n, [[Trinidad eta Tobago]], [[Erresuma Batua]]n, [[AEB]]n, [[Maurizio]]n eta [[Fiji]]n; leku askotan, beraz, hinduak ez direnen artean.
== Esanahia ==
Jaialdi honek esanahi kulturala du: jaialdi honetan, gizabanako bakoitza iraganeko akatsetatik aske gera daiteke, ahaztuta eta barkatuta. Egun horretan, pertsonek zorrak ordaintzen edo barkatzen dituzte, edo berriz hasten dira harremanetan beste pertsona batzuekin. Jaiak udaberriaren hasiera markatzen du.
== Erritoa ==
Holi hinduismoaren antzinako jaialdia da; festa [[Purana]] literatura [[sanskrito]]ko bilduma entziklopedikoetan eta [[Kālidāsa]] poetaren lanetan aipatzen da. Eta bere kultura erritu-propioak ditu. Festa baino egun batzuk lehenago, jaialdietako jendea egurra eta sua egiteko erregaia biltzen hasten da parkeetan, komunitate-zentroetan, tenpluetatik gertu eta beste gune ireki batzuetan. Etxe barruan, bestetik, jendea koloretako pigmentuez, janariaz, edariez eta elikagaiez hornitzen da. Holi bezperan, ilunabarrean, sua piztu egiten da, [[Holika Dahan]] esan nahi duena. Erritualak [[ongia]]ren eta [[gaizkia]]ren arteko garaipena sinbolizatzen du. Jendeak suaren inguruan abesten eta dantzatzen du. Holiren festa suaren ondoko goizean hasten da. Ez dago otoitz tradiziorik, eta eguna festara eta gozamen hutsera joateko da. Haurrek eta gazte taldeek forma desberdinetan prestatutako kolorez armaturik besteei botatzen dituzte.<ref>https://viajes.nationalgeographic.com.es/a/holi-festival-colores-india_12451</ref>
Holia dibertimenduaren, erromantzearen eta anaitasunaren jaialdia da, eta opariek garrantzi handia dute. Jaialdi honetan, gozokiak dira oparirik ohikoenak. Beste opari batzuk kolorezko paketeak eta lore distiratsu eta koloreztatuak dira. Zuriz janzten da ospakizunerako. Enpresetan opari korporatiboak banatzen zaizkie langileei, bezeroei eta bazkideei, normalean egutegiak edo etxeko artikuluak, hala nola oheko maindireak edo sukaldeko tresnak.<ref>https://www.lasociedadgeografica.com/blog/cultura/regalos-para-holi-festival-de-los-colores/</ref>
== Iruditegia ==
<gallery widths="180px" heights="180px">
Image:<gallery widths="180px" heights="180px">
Lathmar Holi 2022 in Nandgaon, Uttar Pradesh (edited).jpg|Holi jaia [[Nandgaon]]en, [[Uttar Pradesh]]en. 2022ko martxoan.
Indian widows celebrating Holi.jpg|Holi jaia ospatzen duten Ipar Indiako alargunak. Ezarritako debekuen aurkako egintza.
Holi Kathamandu 2019 (48294904171).jpg|Festa [[Katmandu]]n, [[Nepal]]en.
CULTURE THAT BONDS NUMEROUS.jpg|Barpetan, [[Assam]]en. Monastegi gune honetan prozesio ospetsuak antolatzen dira.
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Hinduismoaren jaiegunak]]
[[Kategoria:Indiako jaiegunak]]
[[Kategoria:Nepalgo jaiegunak]]
oej8p99u3d93fx849e7tat5xdye14xh
Jörg Müller (txirrindularia)
0
1216704
9993580
9993439
2024-12-08T15:37:06Z
Lainobeltz
56334
9993580
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Jörg «Joggi» Müller''', ([[Aarau]], [[1961]]eko [[urtarrilaren 23]]a) suitzar txirrindulari ohia da, profesionala 1985etik 1994ra.
Garaipenik aipagarriena 1985eko [[Romandiako Tour]]ra, 1987ko [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa|Suitzako errepideko txapelketa]] eta 1989ko [[Ameriketako Sari Nagusia]] izan ziren. Horretaz gain, [[Suitzako Itzulia]]n, [[Kataluniako Volta]]n eta [[1985eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n etapa garaipen bana lortu zuen.
== Palmaresa ==
=== Amateurretan ===
'''1984'''
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako errepideko txapelketa (amateur)
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako jazarpen txapelketa (pista)
* [[Brissago Sari Nagusia]]
* [[Gilen Tell Sari Nagusia|Gilen Tell Sari Nagusi]]ko etapa 1
* 2. [[Franco-Belgikar Zirkuitua]]n
=== Profesionaletan ===
{{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20|
'''1985'''
* [[Romandiako Tourra]]
* 2. Union Cycliste Bessègeoise Sari Nagusian
* 7. [[Herbehereetako Itzulia]]n
* 8. [[1985eko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1
* 8. [[Flèche Wallonne]]<nowiki/>n
* 8. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n
* 8. [[Nazioen Sari Nagusia]]n
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1
'''1986'''
* [[Armorikako Tourra]]
* [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1
* 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n
* 3. [[Valentziako Erkidegoko Itzulia]]n eta etapa 1
* 3. [[Aragoiko Itzulia]]n
* 3. Route du Berry-n
* 4. [[1986ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n
* 5. [[Paris-Tours]]<nowiki/>en
* 7. [[Romandiako Tour]]rean
* 7. [[Lombardiako Giroa]]n
* 10. [[Suitzako Itzulia]]n
'''1987'''
* [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]
* [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1
* 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean
'''1988'''
* 8. [[1988ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n
'''1989'''
* [[Ameriketako Sari Nagusia]]
* 3. [[Suitzako Itzulia]]n
* 3. [[Chur-Arosa]]<nowiki/>n
* 6. [[Dunkerqueko Lau Egunak|Dunkerqueko Lau Egun]]etan
'''1993'''
* Wartenberg-eko Tourra
* [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]reko etapa 1
'''1994'''
* Wartenberg-eko Tourra
}}
== Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan ==
{| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;"
|- bgcolor="#eeeeee"
!align="center"|Lasterketa
!1985
!1986
!1987
!1988
!1989
!1990
!1991
!1992
!1993
!1994
|-
|align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|[[1988ko Italiako Giroa|55.]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|[[1991ko Italiako Giroa|71.]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|-
|align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]]
|align="center"|-
|align="center"|[[1986ko Frantziako Tourra|99.]]
|align="center"|[[1987ko Frantziako Tourra|99.]]
|align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|27.]]
|align="center"|[[1989ko Frantziako Tourra|29.]]
|align="center"|[[1990eko Frantziako Tourra|31.]]
|align="center"|-
|align="center"|[[1992ko Frantziako Tourra|94.]]
|align="center"|[[1993ko Frantziako Tourra|52.]]
|align="center"|[[1994ko Frantziako Tourra|59.]]
|-
|align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|[[1987ko Espainiako Itzulia|DSK]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|[[1991ko Espainiako Itzulia|101.]]
|align="center"|-
|align="center"|-
|align="center"|[[1994ko Espainiako Itzulia|64.]]
|-
|[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align="center"|'''8.'''
|align="center"|80.
|align="center"|12.
|align="center"|41.
|align="center"|UT
|align="center"|55.
|align="center"|-
|align="center"|UT
|align="center"|32.
|align="center"|UT
|}
<small>-: Ez zuen parte hartu<br />
UT: Utzi, ez zuen amaitu<br />
</small>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{ProCyclingStats}}
{{bizialdia|1961eko||Müller, Jörg}}
[[Kategoria:Txirrindulari ohiak]]
[[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]]
[[Kategoria:1984ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]]
nce7itz04fvrcou4744twiam9h6hrob
Meaghan Rath
0
1216706
9993581
9993386
2024-12-08T15:37:36Z
Lainobeltz
56334
/* Kanpo estekak */
9993581
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| irudia = Meaghan Rath of Being Human at Wizard World Toronto 2012.jpg
}}
'''Meaghan Rath''' ([[Montreal]], [[Quebec]], [[1986]]ko [[ekainaren 18]]a) [[kanada]]r [[aktore]]a da. ''[[Hawaii Five-0]]'' telesailean "Tani Rey" poliziaren rola betetzeagatik da ezaguna.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Tani Rey|hizkuntza=en|url=https://hawaiifiveo.fandom.com/wiki/Tani_Rey|aldizkaria=Hawaii Five-O Wiki|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Biografia ==
Haurra zela hasi zen aktore ikasketak egiten, Children' Shakespeare Company, Montreal School Of Performing Arts, Centre Sacred Heart Drama eta Dynamic Theatre Factory konpianiatan aritu zen.
2001ean egin zuen debuta ''Rebelles (Lost and Delirious)'' filmean. 2004an ''15/Love'' telesaileko protagonista izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=15 Love (Serie de TV) (2004)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/film741544.html|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Heldua zela Montrealgo Dawson Eskolan komunikazioa ikasi zuen. ''Being Human'' eta ''The Assistants'' telesailetan protagonista izan ondoren ''[[Hawaii Five-0]]'' telesailarekin egin zen ezagun. "Tani Rey" poliziaren rola bete zuen.<ref name=":0" />
2015ean ''New Girl'' telesailean egindako lanarengatik Golden Maple Award sarien Estatui Batuetako aktore debutariaren saria irabazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Film|hizkuntza=en-US|data=2024-06-18|url=https://www.indiewire.com/c/film/|aldizkaria=IndieWire|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Filmografia ==
=== Filmeak ===
{| class="wikitable sortable"
|-
! Urtea
! Filma
! Pertsonaia
! class="unsortable" | Oharrak
|-
| 2001
| ''Rebelles (Lost and Delirious)''
| Allisonen laguna
|
|-
| 2008
| ''Prom Wars: Love Is a Battlefield''
| Jen L.
|
|-
| 2010
| ''You Are So Undead''
| Mary Margaret
| Laburmetraia
|-
| 2013
| ''Three Night Stand''
| Sue
| Ekoizle exekutiboa ere bai
|}
=== Telebista ===
{| class="wikitable sortable"
|-
! Urtea
! Filma
! Pertsonaia
! class="unsortable" | Oharrak
|-
| 2004
| ''Fries with That?''
| Customer/Molly
| 2 atal
|-
| 2006
| ''[[10.5: Apocalypse]]''
| Rachel
|
|-
| 2004–2006
| ''15/Love''
| Adena Stiles
| Protagonista
|-
| 2007
| ''I Me Wed''
| Tracy
| Telefilmea
|-
| 2007
| ''My Daughter's Secret''
| Courtney
| Telefilmea
|-
| 2007
| ''Heartland''
| Jen
| atal bakarra
|-
| 2009
| ''Aaron Stone''
| Tatianna Caine
| 2 atal
|-
| 2009
| ''The Assistants''
| Rigby Hastings
| Protagonista
|-
| 2010–2011
| ''18 to Life''
| Violet/Erin Boyd
| 2 atal
|-
| 2011
| ''Cyberbully''
| Cheyenne Mortenson
| Telefilmea
|-
| 2011–2014
| ''Being Human''
| Sally Malik
| Protagonista
|-
| 2012
| ''Flashpoint''
| Rebecca Vaughan
| atal bakarra
|-
| 2014
| ''Kingdom''
| Tatiana
| 3 atal
|-
| 2015–2016
| ''New Girl''
| May
| Ohikoa (4–5 denboraldiak), 5 atal
|-
| 2015
| ''Banshee''
| Aimee King
| Ohikoa (3. denboraldia), 5 atal
|-
| 2015
| ''Secrets and Lies''
| Nicole Mullen
| Ohikoa, 5 atal
|-
| 2015
| ''Motive''
| Ella Rollins
| atal bakarra
|-
| 2016
| ''Cooper Barrett's Guide to Surviving Life''
| Kelly Bishop
| Protagonista
|-
| 2017
| ''Rogue''
| Clea Annou
| Protagonista (4. denboraldia)
|-
| 2017–2020
| ''[[Hawaii Five-0]]''
| Tani Rey
| Protagonista (8-10 denboraldiak)
|-
| 2018
| ''[[Schitt's Creek]]''
| Klair
| atal bakarra
|-
| 2020
| ''Magnum P.I.''
| Tani Rey
| atal bakarra
|-
| 2020
| ''[[Supergirl (telesaila)|Supergirl]]''
| Brainiac 5 emakumezkoa
| 2 atal
|-
| 2020
| ''Jury Duty''
| Jen
| Protagonista (pilotoan)
|-
| 2022–
| ''Children Ruin Everything''
| Astrid
| Protagonista
|-
| 2023
| ''Accused''
| Morgan Knight
| atal bakarra
|-
| 2023
| ''[[How I Met Your Father]]''
| Parker
| 3 atal
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.imdb.com/name/nm1012010/ Aktorearen IMDBko fitxa irakurgai] {{en}}
{{bizialdia|1986ko||Rath, Meaghan}}
[[Kategoria:Montrealdarrak]]
[[Kategoria:Kanadako aktoreak]]
[[Kategoria:Quebeceko aktoreak]]
07v3nfhvtm884i3djppojc2c3no3dul
9993933
9993581
2024-12-08T20:01:56Z
Gartxoak
23317
9993933
wikitext
text/x-wiki
{{Biografia_infotaula_automatikoa
| irudia = Meaghan Rath of Being Human at Wizard World Toronto 2012.jpg
}}
'''Meaghan Rath''' ([[Montreal]], [[Quebec]], [[1986]]ko [[ekainaren 18]]a) [[kanada]]r [[aktore]]a da<ref>{{Erreferentzia|abizena=FormulaTV|izenburua=Meaghan Rath|hizkuntza=es|url=https://www.formulatv.com/personas/meaghan-rath/|aldizkaria=FormulaTV|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. ''[[Hawaii Five-0]]'' telesailean "Tani Rey" poliziaren rola betetzeagatik da ezaguna.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Tani Rey|hizkuntza=en|url=https://hawaiifiveo.fandom.com/wiki/Tani_Rey|aldizkaria=Hawaii Five-O Wiki|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Biografia ==
Haurra zela hasi zen aktore ikasketak egiten, Children' Shakespeare Company, Montreal School Of Performing Arts, Centre Sacred Heart Drama eta Dynamic Theatre Factory konpianiatan aritu zen.
2001ean egin zuen debuta ''Rebelles (Lost and Delirious)'' filmean. 2004an ''15/Love'' telesaileko protagonista izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=15 Love (Serie de TV) (2004)|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/film741544.html|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Heldua zela Montrealgo Dawson Eskolan komunikazioa ikasi zuen. ''Being Human'' eta ''The Assistants'' telesailetan protagonista izan ondoren ''[[Hawaii Five-0]]'' telesailarekin egin zen ezagun. "Tani Rey" poliziaren rola bete zuen.<ref name=":0" />
2015ean ''New Girl'' telesailean egindako lanarengatik Golden Maple Award sarien Estatui Batuetako aktore debutariaren saria irabazi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Film|hizkuntza=en-US|data=2024-06-18|url=https://www.indiewire.com/c/film/|aldizkaria=IndieWire|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Filmografia ==
=== Filmeak ===
{| class="wikitable sortable"
|-
! Urtea
! Filma
! Pertsonaia
! class="unsortable" | Oharrak
|-
| 2001
| ''Rebelles (Lost and Delirious)''
| Allisonen laguna
|
|-
| 2008
| ''Prom Wars: Love Is a Battlefield''
| Jen L.
|
|-
| 2010
| ''You Are So Undead''
| Mary Margaret
| Laburmetraia
|-
| 2013
| ''Three Night Stand''
| Sue
| Ekoizle exekutiboa ere bai
|}
=== Telebista ===
{| class="wikitable sortable"
|-
! Urtea
! Filma
! Pertsonaia
! class="unsortable" | Oharrak
|-
| 2004
| ''Fries with That?''
| Customer/Molly
| 2 atal
|-
| 2006
| ''[[10.5: Apocalypse]]''
| Rachel
|
|-
| 2004–2006
| ''15/Love''
| Adena Stiles
| Protagonista
|-
| 2007
| ''I Me Wed''
| Tracy
| Telefilmea
|-
| 2007
| ''My Daughter's Secret''
| Courtney
| Telefilmea
|-
| 2007
| ''Heartland''
| Jen
| atal bakarra
|-
| 2009
| ''Aaron Stone''
| Tatianna Caine
| 2 atal
|-
| 2009
| ''The Assistants''
| Rigby Hastings
| Protagonista
|-
| 2010–2011
| ''18 to Life''
| Violet/Erin Boyd
| 2 atal
|-
| 2011
| ''Cyberbully''
| Cheyenne Mortenson
| Telefilmea
|-
| 2011–2014
| ''Being Human''
| Sally Malik
| Protagonista
|-
| 2012
| ''Flashpoint''
| Rebecca Vaughan
| atal bakarra
|-
| 2014
| ''Kingdom''
| Tatiana
| 3 atal
|-
| 2015–2016
| ''New Girl''
| May
| Ohikoa (4–5 denboraldiak), 5 atal
|-
| 2015
| ''Banshee''
| Aimee King
| Ohikoa (3. denboraldia), 5 atal
|-
| 2015
| ''Secrets and Lies''
| Nicole Mullen
| Ohikoa, 5 atal
|-
| 2015
| ''Motive''
| Ella Rollins
| atal bakarra
|-
| 2016
| ''Cooper Barrett's Guide to Surviving Life''
| Kelly Bishop
| Protagonista
|-
| 2017
| ''Rogue''
| Clea Annou
| Protagonista (4. denboraldia)
|-
| 2017–2020
| ''[[Hawaii Five-0]]''
| Tani Rey
| Protagonista (8-10 denboraldiak)
|-
| 2018
| ''[[Schitt's Creek]]''
| Klair
| atal bakarra
|-
| 2020
| ''Magnum P.I.''
| Tani Rey
| atal bakarra
|-
| 2020
| ''[[Supergirl (telesaila)|Supergirl]]''
| Brainiac 5 emakumezkoa
| 2 atal
|-
| 2020
| ''Jury Duty''
| Jen
| Protagonista (pilotoan)
|-
| 2022–
| ''Children Ruin Everything''
| Astrid
| Protagonista
|-
| 2023
| ''Accused''
| Morgan Knight
| atal bakarra
|-
| 2023
| ''[[How I Met Your Father]]''
| Parker
| 3 atal
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.imdb.com/name/nm1012010/ Aktorearen IMDBko fitxa irakurgai] {{en}}
{{bizialdia|1986ko||Rath, Meaghan}}
[[Kategoria:Montrealdarrak]]
[[Kategoria:Kanadako aktoreak]]
[[Kategoria:Quebeceko aktoreak]]
bagyje7fyp0bck2mkb1jh9aiz3gabn9
Tetrafluorometano
0
1216709
9993461
2024-12-08T12:04:25Z
Inaki Irazabalbeitia
137256
artikulua sortu
9993461
wikitext
text/x-wiki
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
{{Konposatu kimiko infotaula}}
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
d4ee2yg6nep9xwppo2qtab5m5f0euai
9993463
9993461
2024-12-08T12:05:33Z
Inaki Irazabalbeitia
137256
9993463
wikitext
text/x-wiki
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
{{Konposatu kimiko infotaula}}
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
<references />{{Autoritate kontrola}}
7i9cc0jsvexviits56lk2i48iwb1bnm
9993583
9993463
2024-12-08T15:40:28Z
Lainobeltz
56334
9993583
wikitext
text/x-wiki
{{Konposatu kimiko infotaula}}
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
2fugs7ly2psmrhtq16167spn2sgc0el
9993585
9993583
2024-12-08T15:41:41Z
Lainobeltz
56334
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993585
wikitext
text/x-wiki
{{Konposatu kimiko infotaula}}
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]]
fnmcba1rnwltxm8ydem3hd4d2phukaq
9993586
9993585
2024-12-08T15:41:51Z
Lainobeltz
56334
[[Kategoria:Hozgarriak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993586
wikitext
text/x-wiki
{{Konposatu kimiko infotaula}}
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]]
[[Kategoria:Hozgarriak]]
136g8wbh6nl3h3z0zu9a5xpha8ujteo
9993587
9993586
2024-12-08T15:42:00Z
Lainobeltz
56334
[[Kategoria:Konposatu organikoak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993587
wikitext
text/x-wiki
{{Konposatu kimiko infotaula}}
'''Tetrafluorometanoa''' edo '''karbono tetrafluoruroa''' edo '''R-14''' [[konposatu organiko]] da, CF<sub>4</sub> formula duena, [[Konposatu organofluoratu|organofluoratuen]] familiako eta [[Konposatu organofluoratu|perfluorokarburoen]] klasekoa. Horietako sinpleena da. Gas kolorge eta ez-sukoia da. [[Narkotiko|Narkotikoa]] izan daiteke kontzentrazio handitan<ref>{{Erreferentzia|abizena=PubChem|izenburua=Carbon tetrafluoride|hizkuntza=en|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/6393|aldizkaria=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
[[Hozgarri]] gisa erabiltzen da eta [[berotegi-efektuko gas]] indartsua da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Günter|abizena=Siegemund|izenburua=Fluorine Compounds, Organic|argitaletxea=John Wiley & Sons, Ltd|hizkuntza=en|abizena2=Schwertfeger|abizena3=Feiring|abizena4=Smart|abizena5=Behr|abizena6=Vogel|abizena7=McKusick|izena2=Werner|izena3=Andrew|izena4=Bruce|izena5=Fred|izena6=Herward|izena7=Blaine|data=2000|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/14356007.a11_349|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a11_349|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Sintesia ==
Industrian prestatzen da [[Diklorodifluorometano|diklorodifluorometanoa]] edo [[Klorotrifluorometano|klorotrifluorometanoa]] [[Hidrogeno fluoruro|hidrogeno fluoruroarekin]] erreakzionaraziz<ref name=":0" />.
<chem>CCl2F2 + 2 HF -> CF4 + 2 HCl</chem>
Laborategian tetrafluorometanoa sintetiza daiteke [[Silizio tetrafluoruro|silizio tetrafluoruroarekin]] batera [[Silizio karburo|silizio karburoa]] [[Fluor|fluoroz]] tratatuz.
<chem>SiC + 4 F2 -> CF4 + SiF4</chem>
== Ingurugiro-arazoak ==
Tetrafluorometanoa berotegi-efektuko gas indartsua da. Oso egonkorra da eta atmosferan 50.000 urtez iraun dezake. [[Karbono dioxido|Karbono(IV) oxidoa]] baino 6.500 bider indartsuagoa da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=212|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ar4-wg1-chapter2-1.pdf}}</ref>.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]]
[[Kategoria:Hozgarriak]]
[[Kategoria:Konposatu organikoak]]
9qydh6csiw60wh94m95pzxpg1ias2v9
Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean: (Oskarbi taldea 1966-2017)
0
1216710
9993487
2024-12-08T12:14:34Z
Ksarasola
1491
«[[Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean (Oskarbi taldea 1966-2017)]]» orrira birbideratua
9993487
wikitext
text/x-wiki
#birzuzendu[[Doinu zaharren haritik euskal kantu berriaren bidean (Oskarbi taldea 1966-2017)]]
jgq6mkkmmp7r6f1rdrn5vq89emrw94v
Kategoria:Nepalgo jaiegunak
14
1216711
9993514
2024-12-08T12:43:57Z
Ernestobanpiroa
58701
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} {{commonskat}} [[Kategoria:Jaiegunak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Nepalgo kultura]] [[Kategoria:Nepalgo folklorea]] [[Kategoria:Nepalgo turismoa]]»
9993514
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Jaiegunak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Nepalgo kultura]]
[[Kategoria:Nepalgo folklorea]]
[[Kategoria:Nepalgo turismoa]]
7q6m827netvgg7gqy5puztbt5cq0am4
Glin gaztelua
0
1216712
9993530
2024-12-08T13:36:13Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Glin gaztelua''', [[Irlanda]]ko mendebaldeko [[Glin (Limerick konderria)|Glin]] udalerrian dagoen gaztelu bat da, [[Limerick konderria]]n. Jatorrizko eraikina XIV. mendean [[FitzGerald leinua]]k eraiki zuen, gaur egungoa aldiz, 1780an John Bateman FitzGerald, Glingo 23. Zaldunak. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Limerick konderriko gazteluak]] [[Kategoria:1780an amaitutako eraikinak]]»
9993530
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Glin gaztelua''', [[Irlanda]]ko mendebaldeko [[Glin (Limerick konderria)|Glin]] udalerrian dagoen gaztelu bat da, [[Limerick konderria]]n.
Jatorrizko eraikina XIV. mendean [[FitzGerald leinua]]k eraiki zuen, gaur egungoa aldiz, 1780an John Bateman FitzGerald, Glingo 23. Zaldunak.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Limerick konderriko gazteluak]]
[[Kategoria:1780an amaitutako eraikinak]]
18cgzn645hrlq3mioqqbgpqzidmy5kx
Patuxai
0
1216713
9993532
2024-12-08T13:42:22Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Patuxai''', [[laosera]]z ປະຕູໄຊ, literalki "Garaipen Atea", [[Laos]]ko [[Vientian]] hiriburuan dagoen [[garaipen arku]] bat da. 1957-1968 artean [[Tham Sayasithsena]] srkitektoak eraikisrazi zuen. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Garaipen arkuak]] [[Kategoria:Vientiango eraikinak]] [[Kategoria:1968an amaitutako eraikinak]]»
9993532
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Patuxai''', [[laosera]]z ປະຕູໄຊ, literalki "Garaipen Atea", [[Laos]]ko [[Vientian]] hiriburuan dagoen [[garaipen arku]] bat da.
1957-1968 artean [[Tham Sayasithsena]] srkitektoak eraikisrazi zuen.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Garaipen arkuak]]
[[Kategoria:Vientiango eraikinak]]
[[Kategoria:1968an amaitutako eraikinak]]
akhvebtp9k76rt9uof03z0vj0ke5x7w
Kategoria:Vientiango eraikinak
14
1216714
9993534
2024-12-08T13:44:11Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Laosko eraikinak]] [[Kategoria:Vientian]] [[Kategoria:Eraikinak hiriaren arabera]]»
9993534
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Laosko eraikinak]]
[[Kategoria:Vientian]]
[[Kategoria:Eraikinak hiriaren arabera]]
evz8ld8oaq1q4anzpb6jqnz0j3fgeod
Kategoria:Laosko eraikinak
14
1216715
9993537
2024-12-08T13:50:26Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} {{commonskat}} [[Kategoria:Eraikinak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Laos]]»
9993537
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Eraikinak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Laos]]
2ckraqo2rdzn3we90qqx535dndn94sw
Kategoria:Vientian
14
1216716
9993540
2024-12-08T13:53:31Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{Nagusia}} [[Kategoria:Laosko hiriak]] [[Kategoria:Asiako hiriburuak]]»
9993540
wikitext
text/x-wiki
{{Nagusia}}
[[Kategoria:Laosko hiriak]]
[[Kategoria:Asiako hiriburuak]]
83i3z7790wvvnkhao98lz4o0wwdi7c8
Damasko erortzea (2024)
0
1216717
9993605
2024-12-08T16:03:54Z
Ernestobanpiroa
58701
Orri berria: «{{gertakari infotaula}} '''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian. [[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen Damas...»
9993605
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian. [[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola Turkiarena, Saudi Arabiarena, Arabiar Emirerri Batuena eta AEBena. Bestalde, Errusia eta Iran dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
6yk411m8izecaoan580vstv8r5gcml4
9993607
9993605
2024-12-08T16:04:31Z
Ernestobanpiroa
58701
Ernestobanpiroa wikilariak «[[Damasko erortzea]]» orria «[[Damasko erortzea (2024)]]» izenera aldatu du
9993605
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian. [[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola Turkiarena, Saudi Arabiarena, Arabiar Emirerri Batuena eta AEBena. Bestalde, Errusia eta Iran dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
6yk411m8izecaoan580vstv8r5gcml4
9993620
9993607
2024-12-08T16:10:27Z
Ernestobanpiroa
58701
9993620
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:Syrian opposition tanks in Aleppo.webm|thumb|Siriako oposizioaren tankeak Alepo inguruan, 2024ko azaroaren 29an.]]
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian. [[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html «Siriako matxinoek mendean hartu dute al-Assaden erregimena»], Paulo Ostolaza.</ref>
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.<ref name=Berria/>
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Baxar al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.<ref name=Berria/>
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Baxar al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola [[Turkia]]rena, [[Saudi Arabia]]rena, [[Arabiar Emirerri Batua|Arabiar Emirerri Batuena]] eta [[AEB]]ena. Bestalde, [[Errusia]] eta [[Iran]] dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.<ref name=Berria/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
a4bp6qfb7g93fadug0w73m0oko8weig
9993623
9993620
2024-12-08T16:11:18Z
Ernestobanpiroa
58701
9993623
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:Photo of Hayat Tahrir al-Sham members outside of the citadel.jpg|thumb|250px|Hayat Tahrir al-Sham talde jihadistaren militanteak [[Alepo]]n.]]
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian. [[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html «Siriako matxinoek mendean hartu dute al-Assaden erregimena»], Paulo Ostolaza.</ref>
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.<ref name=Berria/>
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Baxar al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.<ref name=Berria/>
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Baxar al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola [[Turkia]]rena, [[Saudi Arabia]]rena, [[Arabiar Emirerri Batua|Arabiar Emirerri Batuena]] eta [[AEB]]ena. Bestalde, [[Errusia]] eta [[Iran]] dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.<ref name=Berria/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
bt1at43dwslkz4jeam0bawnft1im6xn
9993635
9993623
2024-12-08T16:16:42Z
Ernestobanpiroa
58701
9993635
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:Photo of Hayat Tahrir al-Sham members outside of the citadel.jpg|thumb|250px|Hayat Tahrir al-Sham talde jihadistaren militanteak [[Alepo]]n.]]
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian.
[[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html «Siriako matxinoek mendean hartu dute al-Assaden erregimena»], Paulo Ostolaza.</ref>
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.<ref name=Berria/>
Gobernuko indarrak atzera egin zuten, hiri desberdinak utzirik: Assal al-Ward, [[Yabrud]], Flitah, Al-Naseriyah eta Artouz. Arratsaldean, halaber, Damasko inguruko hiriak utzi zituzten: Jaramana, Qatana, Muadamiyat al-Sham, [[Daraya]], Al-Kiswah, Al-Dumayr eta Mezzeh aireportu ingurua.<ref>https://www.syriahr.com/بعد-الانسحاب-الكبير-في-ريف-دمشق-ومدن-مت/739738/</ref>
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Baxar al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.<ref name=Berria/>
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Baxar al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola [[Turkia]]rena, [[Saudi Arabia]]rena, [[Arabiar Emirerri Batua|Arabiar Emirerri Batuena]] eta [[AEB]]ena. Bestalde, [[Errusia]] eta [[Iran]] dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.<ref name=Berria/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
dd7u8g6vj400ceappl2xjcjmvh1jl53
9993904
9993635
2024-12-08T19:18:59Z
Marklar2007
1545
/* Beste estatuen laguntza */
9993904
wikitext
text/x-wiki
{{gertakari infotaula}}
[[Fitxategi:Photo of Hayat Tahrir al-Sham members outside of the citadel.jpg|thumb|250px|Hayat Tahrir al-Sham talde jihadistaren militanteak [[Alepo]]n.]]
'''Damasko erortzea''' edo '''Damasko askatzea''' [[2024]]ko [[abenduaren 7]]an gertatu zen, [[Siria]]ko oposizioko indarrak [[Rif Dimashq eskualdea]]n sartu zirenean hegoaldetik eta [[Damas]]ko hiriburutik 20 kilometrora iritsi zirenean. Damaskorantz zihoazela, iparraldeko oposizioko indarrek eraso bat egin zuten [[Homs]] hirian.
[[Hayat Tahrir al-Sham]] HTS (Sortaldea Askatzeko Erakundea) koalizio islamista erresistentziarik gabe sartu zen [[Damasko]]ra, eta [[Baxar al-Assad]] Siriako presidenteak hegazkinez egin zuen ihes. 11 egun iraun zituen ezusteko [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia|eraso bati]] esker amaitu zen hamar urte baino gehiago iraun zuen gatazka. Estatu nagusiak jakinarazi zien porrota ofizialei, errenditzeko esan zien soldaduei, eta milaka lagun kalera irten ziren albistea ospatzera.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/mundua/siriako-matxinoek-al-assaden-erregimena-menderatu-dute_2134658_102.html «Siriako matxinoek mendean hartu dute al-Assaden erregimena»], Paulo Ostolaza.</ref>
== Gudua ==
[[Abenduaren 7]]an, Siriako matxinoek iragarri zuten Damasko inguratzen hasi zirela ondoko hiriak harrapatu ondoren, eta Hassan Abdel Ghani komandante matxinoak adierazi zuen «gure indarrak Damasko hiriburuko setioaren azken fasea ezartzen hasi dira».<ref> Abdulrahim, Raja (2024ko abenduaren 7). «Syria’s Government Battles Multiple Rebel Uprisings». ''The New York Times''.[https://www.nytimes.com/2024/12/07/world/middleeast/syria-assad-homs-damascus-rebels.html]</ref> Matxinoak hiriburua inguratzen hasi ziren Al-Sanamayn harrapatu ondoren, Damaskoko hegoaldeko sarreratik 20 kilometrora dagoen hiria.<ref name=Berria/>
Gobernuko indarrak atzera egin zuten, hiri desberdinak utzirik: Assal al-Ward, [[Yabrud]], Flitah, Al-Naseriyah eta Artouz. Arratsaldean, halaber, Damasko inguruko hiriak utzi zituzten: Jaramana, Qatana, Muadamiyat al-Sham, [[Daraya]], Al-Kiswah, Al-Dumayr eta Mezzeh aireportu ingurua.<ref>https://www.syriahr.com/بعد-الانسحاب-الكبير-في-ريف-دمشق-ومدن-مت/739738/</ref>
Matxinoek ez zuten erresistentziarik izan herrialdeko hiriburua hartzeko, eta Baxar al-Assadek hegazkinez egin zuen ihes handik, jakinarazi ez zuten leku batera. Agerian geratu zen haren erregimenaren ahultasuna. «Siria al-Assadetaz libre da», aldarrikatu zuen HTSk. Mohammad Ghazi al-Jalali lehen ministroa «orain siriarrek aukeratzen duten buruzagitzarekin elkarlanean jarduteko prest» agertu da.<ref name=Berria/>
== Beste estatuen laguntza ==
2011n gerra hasi zenetik, hainbat herrialderen babesa jaso dute Baxar al-Assaden gobernuaren aurka aritu diren askotariko matxinoek, hala nola [[Turkia]]rena, [[Saudi Arabia]]rena, [[Arabiar Emirerri Batuak|Arabiar Emirerri Batuena]] eta [[AEB]]ena. Bestalde, [[Errusia]] eta [[Iran]] dira Siriako Gobernuaren aliaturik indartsuenak.<ref name=Berria/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[2024ko Siriako ipar-mendebaldeko erasoaldia]]
[[Kategoria:Siriako Gerra Zibila]]
[[Kategoria:2024 Sirian]]
[[Kategoria:2024ko gatazkak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
sbbxhvh6ba084qjrv767lxknktxjdgn
Fatimaren eskua
0
1216719
9993649
2024-12-08T16:29:54Z
Marklar2007
1545
«[[Hamsa]]» orrira birbideratua
9993649
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU[[Hamsa]]
0yyfoshzcuc27yr20jj7x3oau294xd9
Hamabi Imamak
0
1216720
9993665
2024-12-08T16:48:32Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «[[Islam]]aren [[hamabitar xiismo]]ren adarrean, '''Hamabi Imamak''' [[Mahoma]] profetaren oinordeko espiritual eta politikoak dira. Hamabitar teologiaren arabera, Mahomaren ondorengoa gizaki hutsezina da, eta ez du soilik komunitatea zuzentasunez gidatzen, baizik eta [[Xaria|Jainkoaren Legea]] eta bere esanahi esoterikoa gorde eta interpretatzeko gai ere badena. Mahomaren eta Imamen hitzak eta lanak komunitateak jarrai dezan gida eta eredu dira; ondorioz, ''[[ismah]]''ri es...»
9993665
wikitext
text/x-wiki
[[Islam]]aren [[hamabitar xiismo]]ren adarrean, '''Hamabi Imamak''' [[Mahoma]] profetaren oinordeko espiritual eta politikoak dira. Hamabitar teologiaren arabera, Mahomaren ondorengoa gizaki hutsezina da, eta ez du soilik komunitatea zuzentasunez gidatzen, baizik eta [[Xaria|Jainkoaren Legea]] eta bere esanahi esoterikoa gorde eta interpretatzeko gai ere badena. Mahomaren eta Imamen hitzak eta lanak komunitateak jarrai dezan gida eta eredu dira; ondorioz, ''[[ismah]]''ri esker, akatsetatik eta bekatutik libre daude, eta jainkozko dekretuz edo Mahoma profetaren bidez aukeratu behar dira. Hamabitarrek Hamabi Imanak Hamabi Ondorengoen [[Hadith]]en iragarriak izan zirela uste dute.
== Hamabi Imamen zerrenda ==
{| class="wikitable"
|-
! Zbk. eta ikurra !! Izena !! Titulua !! Jaiotza !! Heriotza
|-
| 1 [[Fitxategi:Alī.png|100px]] || [[Ali ibn Abi Talib]] || [[Sinestunen Printzea|Amir al-Mu'minin]]
|| 600 Mekan || 661 Kufan
|-
| 2 || [[Hasan ibn Ali]] || al-Mujtaba || 624 Medina || 670 Medina
|-
| 3 || [[Husain ibn Ali]] || Sayyid ash-Shuhada || 626 Medina || 680 [[Kerbalako gudua]]
|-
| 4 || [[Ali ibn al-Husayn]] || al-Sajjad, Zayn al-'Abidin || 658 Medina || 712 Medina
|-
| 5 || [[Muhammad al-Baqir]] || Baqir al-Ulum || 677 Medina || 732 Medina
|-
| 6 || [[Ya'far as-Sadiq]] || as-Sadiq || 702 Medina || 765 Medina
|-
| 7 || [[Musa ibn Ya'far]] || al-Kazim || 744 Medina || 799 Bagdad
|-
| 8 || [[Ali ibn Musa]] || ar-Rida, Reza || 765 Medina || 817 Maxhad
|-
| 9 || [[Muhammad al-Yawad]] || al-Taqi, al-Jawad || 810 Medina || 835 Bagdad
|-
| 10 || [[Ali al-Hadi]] || al-Hadi, al-Naqi || 827 Surayya || 868 Samarra
|-
| 11 || [[Hasan al-Askari]] || al-Askari || 846 Medina || 874 Samarra
|-
| 12 [[Fitxategi:Imam Mahdi.png|90px]] || [[Muhammad al-Mahdi|Muhammad ibn al-Hasan]] || 868 Samarra ||
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Imamak]]
[[Kategoria:Xiismo]]
0k0xhh6335lnae6meat5us9eexuhl45
9993668
9993665
2024-12-08T16:53:07Z
Marklar2007
1545
9993668
wikitext
text/x-wiki
[[Islam]]aren [[hamabitar xiismo]]ren adarrean, '''Hamabi Imamak''' ({{lang-ar|ٱلْأَئِمَّة ٱلْٱثْنَا عَشَر|al-ʾAʾimmah al-ʾIthnā ʿAšar}}; {{lang-fa|{{Nastaliq|دوازده امام}}|Davâzdah Emâm}}) [[Mahoma]] profetaren oinordeko espiritual eta politikoak dira. Hamabitar teologiaren arabera, Mahomaren ondorengoa gizaki hutsezina da, eta ez du soilik komunitatea zuzentasunez gidatzen, baizik eta [[Xaria|Jainkoaren Legea]] eta bere esanahi esoterikoa gorde eta interpretatzeko gai ere badena. Mahomaren eta Imamen hitzak eta lanak komunitateak jarrai dezan gida eta eredu dira; ondorioz, ''[[ismah]]''ri esker, akatsetatik eta bekatutik libre daude, eta jainkozko dekretuz edo Mahoma profetaren bidez aukeratu behar dira.<ref name="Imamat">{{erreferentzia | bilduma = Encyclopaedia of Islam and the Muslim world|liburukia= 1 | abizena = Gleave | izena = Robert | izenburua =Imamate | urtea = 2004 | argitaletxea = MacMillan | isbn = 0-02-865604-0}}</ref> Hamabitarrek Hamabi Imanak Hamabi Ondorengoen [[Hadith]]en iragarriak izan zirela uste dute.
== Hamabi Imamen zerrenda ==
{| class="wikitable"
|-
! Zbk. eta ikurra !! Izena !! Titulua !! Jaiotza !! Heriotza
|-
| 1 [[Fitxategi:Alī.png|100px]] || [[Ali ibn Abi Talib]] || [[Sinestunen Printzea|Amir al-Mu'minin]]<ref name="Ali in Britannica">{{erreferentzia | abizena =Nasr | izena =Seyyed Hossein | izenburua =Ali | bilduma =Encyclopædia Britannica Online | url=http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali}}</ref>|| 600 Mekan || 661 Kufan
|-
| 2 || [[Hasan ibn Ali]] || al-Mujtaba || 624 Medina || 670 Medina
|-
| 3 || [[Husain ibn Ali]] || Sayyid ash-Shuhada || 626 Medina || 680 [[Kerbalako gudua]]
|-
| 4 || [[Ali ibn al-Husayn]] || al-Sajjad, Zayn al-'Abidin || 658 Medina || 712 Medina
|-
| 5 || [[Muhammad al-Baqir]] || Baqir al-Ulum || 677 Medina || 732 Medina
|-
| 6 || [[Ya'far as-Sadiq]] || as-Sadiq || 702 Medina || 765 Medina
|-
| 7 || [[Musa ibn Ya'far]] || al-Kazim || 744 Medina || 799 Bagdad
|-
| 8 || [[Ali ibn Musa]] || ar-Rida, Reza || 765 Medina || 817 Maxhad
|-
| 9 || [[Muhammad al-Yawad]] || al-Taqi, al-Jawad || 810 Medina || 835 Bagdad
|-
| 10 || [[Ali al-Hadi]] || al-Hadi, al-Naqi || 827 Surayya || 868 Samarra
|-
| 11 || [[Hasan al-Askari]] || al-Askari || 846 Medina || 874 Samarra
|-
| 12 [[Fitxategi:Imam Mahdi.png|90px]] || [[Muhammad al-Mahdi|Muhammad ibn al-Hasan]] || 868 Samarra ||
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Imamak]]
[[Kategoria:Xiismo]]
alzvrcx700xiri5kavot7rif89m9v03
9993820
9993668
2024-12-08T18:03:50Z
Marklar2007
1545
/* Hamabi Imamen zerrenda */
9993820
wikitext
text/x-wiki
[[Islam]]aren [[hamabitar xiismo]]ren adarrean, '''Hamabi Imamak''' ({{lang-ar|ٱلْأَئِمَّة ٱلْٱثْنَا عَشَر|al-ʾAʾimmah al-ʾIthnā ʿAšar}}; {{lang-fa|{{Nastaliq|دوازده امام}}|Davâzdah Emâm}}) [[Mahoma]] profetaren oinordeko espiritual eta politikoak dira. Hamabitar teologiaren arabera, Mahomaren ondorengoa gizaki hutsezina da, eta ez du soilik komunitatea zuzentasunez gidatzen, baizik eta [[Xaria|Jainkoaren Legea]] eta bere esanahi esoterikoa gorde eta interpretatzeko gai ere badena. Mahomaren eta Imamen hitzak eta lanak komunitateak jarrai dezan gida eta eredu dira; ondorioz, ''[[ismah]]''ri esker, akatsetatik eta bekatutik libre daude, eta jainkozko dekretuz edo Mahoma profetaren bidez aukeratu behar dira.<ref name="Imamat">{{erreferentzia | bilduma = Encyclopaedia of Islam and the Muslim world|liburukia= 1 | abizena = Gleave | izena = Robert | izenburua =Imamate | urtea = 2004 | argitaletxea = MacMillan | isbn = 0-02-865604-0}}</ref> Hamabitarrek Hamabi Imanak Hamabi Ondorengoen [[Hadith]]en iragarriak izan zirela uste dute.
== Hamabi Imamen zerrenda ==
{| class="wikitable"
|-
! Zbk. eta ikurra !! Izena !! Titulua !! Jaiotza !! Heriotza
|-
| 1 [[Fitxategi:Alī.png|100px]] || [[Ali ibn Abi Talib]] || [[Sinestunen Printzea|Amir al-Mu'minin]]<ref name="Ali in Britannica">{{erreferentzia | abizena =Nasr | izena =Seyyed Hossein | izenburua =Ali | bilduma =Encyclopædia Britannica Online | url=http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali}}</ref>|| 600 Mekan || 661 Kufa
|-
| 2 || [[Hasan ibn Ali]] || al-Mujtaba || 624 Medina || 670 Medina
|-
| 3 || [[Husain ibn Ali]] || Sayyid ash-Shuhada || 626 Medina || 680 [[Karbalako gudua|Karbala]]
|-
| 4 || [[Ali ibn al-Husayn]] || al-Sajjad, Zayn al-'Abidin || 658 Medina || 712 Medina
|-
| 5 || [[Muhammad al-Baqir]] || Baqir al-Ulum || 677 Medina || 732 Medina
|-
| 6 || [[Ya'far as-Sadiq]] || as-Sadiq || 702 Medina || 765 Medina
|-
| 7 || [[Musa ibn Ya'far]] || al-Kazim || 744 Medina || 799 Bagdad
|-
| 8 || [[Ali ibn Musa]] || ar-Rida, Reza || 765 Medina || 817 Maxhad
|-
| 9 || [[Muhammad al-Yawad]] || al-Taqi, al-Jawad || 810 Medina || 835 Bagdad
|-
| 10 || [[Ali al-Hadi]] || al-Hadi, al-Naqi || 827 Surayya || 868 Samarra
|-
| 11 || [[Hasan al-Askari]] || al-Askari || 846 Medina || 874 Samarra
|-
| 12 [[Fitxategi:Imam Mahdi.png|90px]] || [[Muhammad al-Mahdi|Muhammad ibn al-Hasan]] || 868 Samarra ||
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Imamak]]
[[Kategoria:Xiismo]]
bp0llrmjs6p4j0aiuu9jczwr2iy27fa
Kategoria:Xiismoaren adarrak
14
1216721
9993674
2024-12-08T16:56:53Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Xiismo|Adarrak]] [[Kategoria:Erakunde xiitak|Adarrak]]»
9993674
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
[[Kategoria:Xiismo|Adarrak]]
[[Kategoria:Erakunde xiitak|Adarrak]]
q57rqy4s2nt3zmgm0019kxxnd424jiq
Kategoria:Islama Yemenen
14
1216722
9993695
2024-12-08T17:07:17Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Yemen]] [[Kategoria:Erlijioa Yemenen]] [[Kategoria:Islama Asian]]»
9993695
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
[[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Yemen]]
[[Kategoria:Erlijioa Yemenen]]
[[Kategoria:Islama Asian]]
2lm9aq2y2igwptauxeehync32b47umb
Kategoria:Erlijioa Yemenen
14
1216723
9993696
2024-12-08T17:08:57Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} {{Nagusia|Erlijioa Yemenen}} {{commonskat}} [[Kategoria:Erlijioa herrialdearen arabera|Yemen]] [[Kategoria:Yemengo kultura]] [[Kategoria:Yemengo gizartea]] [[Kategoria:Erlijioa Asian|Yemen]]»
9993696
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{Nagusia|Erlijioa Yemenen}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Erlijioa herrialdearen arabera|Yemen]]
[[Kategoria:Yemengo kultura]]
[[Kategoria:Yemengo gizartea]]
[[Kategoria:Erlijioa Asian|Yemen]]
p98w2mckznxl36m1kw1f4hapuiop34t
Kategoria:Yemengo gizartea
14
1216724
9993697
2024-12-08T17:09:47Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} {{commonskat}} [[Kategoria:Gizartea herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Yemen|Gizartea]] [[Kategoria:Asiako gizartea]]»
9993697
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
{{commonskat}}
[[Kategoria:Gizartea herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Yemen|Gizartea]]
[[Kategoria:Asiako gizartea]]
o5prn4ubcl8yagcieljv4ilz8hj52rf
Kategoria:Islama Iraken
14
1216725
9993704
2024-12-08T17:14:14Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Irak]] [[Kategoria:Erlijioa Iraken]] [[Kategoria:Islama Ekialde Hurbilean|Irak]]»
9993704
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
[[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Irak]]
[[Kategoria:Erlijioa Iraken]]
[[Kategoria:Islama Ekialde Hurbilean|Irak]]
qzx7p0un3xmf9nidwjailt8vlpjadt6
Carlo Cignani
0
1216726
9993709
2024-12-08T17:16:33Z
Artegia
65203
Orri berria: «'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen. Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera. Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kements...»
9993709
wikitext
text/x-wiki
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
6ipiwpvda8ex4oq5s6hemp76mdrxu6m
9993722
9993709
2024-12-08T17:19:11Z
Artegia
65203
9993722
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
hmikvwksmzzerpxoc103v1ko4zt14e6
9993734
9993722
2024-12-08T17:20:39Z
Artegia
65203
9993734
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
[[Kategoria:Boloniarrak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
gg912rrqbv587yg4mml3fj8mnwo53x4
9993770
9993734
2024-12-08T17:25:22Z
Artegia
65203
9993770
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
[[Kategoria:Boloniarrak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko Italiako margolariak]]
[[Kategoria:XVIII. mendeko Italiako margolaria]]
7epi9kx7hgegyaccwgu4ngdhvddxnqj
9993776
9993770
2024-12-08T17:26:05Z
Artegia
65203
9993776
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
[[Kategoria:Boloniarrak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko Italiako margolariak]]
[[Kategoria:XVIII. mendeko Italiako margolariak]]
det6ts58gp40tactpfwar8xg256bdx6
9993805
9993776
2024-12-08T17:42:10Z
Artegia
65203
9993805
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
== Iruditegia ==
<gallery>
Château de Chantilly, Carlo Cignani, Madonna and Child.JPG|''Madonna eta Haurra'', circa 1680
Moïse sauvé des eaux Nancy 3018.jpg|''Moisesen topaketa''
Carlo Cignani - Saint Augustine - M.Ob.1102 - National Museum in Warsaw.jpg|''San Agustin''
San Giovannino e l'agnello - Carlo Cignani.jpg|''San Joan eta bildotsa''
Cignani, Carlo - The Penitent Magdalen - Google Art Project.jpg|''Madalena penitentea''
</gallery>
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
[[Kategoria:Boloniarrak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko Italiako margolariak]]
[[Kategoria:XVIII. mendeko Italiako margolariak]]
6n7m1e7qnzyq1o3jy71l4zaduuzvrnr
9993810
9993805
2024-12-08T17:52:11Z
Artegia
65203
/* Iruditegia */
9993810
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Carlo Cigagni''' ([[Bolonia]], [[1628]]ko [[maiatzaren 15]]a – [[Forlì]], [[1719]]ko [[irailaren 8]]a) italiar margolaria izan zen.
Bolonian ikasi zuen [[Francesco Albani]]rekin eta bere ikaslerik ospetsuena izan zen. [[Correggio]]ren eta [[Melozzo da Forlì]]ren eragina ere jaso zuen. [[Parma]]n denbora bat eman zuen Boloniara itzuli aurretik, eta azkenean Forlìsera joan zen bizitzera.
Estilo berritzailearekin margotu zuen, Boloniako klasizismoaren estilo kementsua baino gozoagoa eta [[Guercino]] eta [[Guido Reni]]ren azken lanen aurrekoa. Bere maisulana Forlìseko Santa Maria del Fuoco elizako kupulako Ama Birjinaren Jasokundea da.
== Iruditegia ==
<gallery>
Madonna and Child (Boston Public Library).jpg|''Madonna eta Haurra''
Marcello Malpighi by Carlo Cignani.jpg|''[[Marcello Malpighi]]ren erretratua.
Château de Chantilly, Carlo Cignani, Madonna and Child.JPG|''Madonna eta Haurra'', circa 1680
Moïse sauvé des eaux Nancy 3018.jpg|''Moisesen topaketa''
Carlo Cignani - Saint Augustine - M.Ob.1102 - National Museum in Warsaw.jpg|''San Agustin''
San Giovannino e l'agnello - Carlo Cignani.jpg|''San Joan eta bildotsa''
Cignani, Carlo - The Penitent Magdalen - Google Art Project.jpg|''Madalena penitentea''
</gallery>
{{bizialdia|1628ko|1719ko|Cigogni, Carlo}}
[[Kategoria:Boloniarrak]]
[[Kategoria:Barrokoko margolariak]]
[[Kategoria:XVII. mendeko Italiako margolariak]]
[[Kategoria:XVIII. mendeko Italiako margolariak]]
j3233l8macy31g6ro3bmhpd66oszma9
Lankide eztabaida:Chiripitiflautica
3
1216727
9993710
2024-12-08T17:17:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993710
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:17, 8 abendua 2024 (CET)
dbpn9f3twg3y96gkikc2zsx1888us4v
Lankide eztabaida:Hunter.martin.de
3
1216728
9993711
2024-12-08T17:17:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993711
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:17, 8 abendua 2024 (CET)
dbpn9f3twg3y96gkikc2zsx1888us4v
Lankide eztabaida:Fawxxer
3
1216729
9993712
2024-12-08T17:17:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993712
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:17, 8 abendua 2024 (CET)
dbpn9f3twg3y96gkikc2zsx1888us4v
Lankide eztabaida:Anonimousfrog
3
1216730
9993713
2024-12-08T17:17:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993713
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:17, 8 abendua 2024 (CET)
dbpn9f3twg3y96gkikc2zsx1888us4v
Lankide eztabaida:Jcng1987
3
1216731
9993714
2024-12-08T17:18:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993714
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Kategoria:Islama Libanon
14
1216732
9993715
2024-12-08T17:18:12Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Libano]] [[Kategoria:Erlijioa Libanon]] [[Kategoria:Islama Ekialde Hurbilean|Libano]]»
9993715
wikitext
text/x-wiki
{{CatAutoTOC}}
[[Kategoria:Islama herrialdearen arabera|Libano]]
[[Kategoria:Erlijioa Libanon]]
[[Kategoria:Islama Ekialde Hurbilean|Libano]]
j7rkup4oew73umbfedho8rasmsh2df5
Lankide eztabaida:Rubennfs
3
1216733
9993716
2024-12-08T17:18:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993716
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Lankide eztabaida:Poto 1943
3
1216734
9993717
2024-12-08T17:18:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993717
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Lankide eztabaida:A.j.rothschild
3
1216735
9993718
2024-12-08T17:18:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993718
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Lankide eztabaida:Herfinnur
3
1216736
9993719
2024-12-08T17:18:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993719
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Lankide eztabaida:Echeveria6
3
1216737
9993720
2024-12-08T17:18:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993720
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:18, 8 abendua 2024 (CET)
39wsgee2i40bmyprmbczxlqfpol8vg6
Lankide eztabaida:GooeyGoose
3
1216738
9993721
2024-12-08T17:19:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993721
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:19, 8 abendua 2024 (CET)
kmcz8fo4gj1u8b9npxxmhi6h5iuhnae
Lankide eztabaida:Absolutiva
3
1216739
9993723
2024-12-08T17:19:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993723
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:19, 8 abendua 2024 (CET)
kmcz8fo4gj1u8b9npxxmhi6h5iuhnae
Lankide eztabaida:Wajakla2005
3
1216740
9993725
2024-12-08T17:19:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993725
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:19, 8 abendua 2024 (CET)
kmcz8fo4gj1u8b9npxxmhi6h5iuhnae
Lankide eztabaida:RoKl74
3
1216741
9993726
2024-12-08T17:19:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993726
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:19, 8 abendua 2024 (CET)
kmcz8fo4gj1u8b9npxxmhi6h5iuhnae
Lankide eztabaida:Jesús Leiva Galiano
3
1216742
9993727
2024-12-08T17:19:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993727
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:19, 8 abendua 2024 (CET)
kmcz8fo4gj1u8b9npxxmhi6h5iuhnae
Wikipedia:Ongietorri erregistroa/2024/12/08
4
1216744
9993729
2024-12-08T17:19:53Z
LainobeltzBot
90204
Bot-a: Erregistroa eguneratzen
9993729
wikitext
text/x-wiki
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!Lankide
!Ekarpenak
{{WLE|user=Chiripitiflautica|contribs=0}}
{{WLE|user=Hunter.martin.de|contribs=0}}
{{WLE|user=Fawxxer|contribs=0}}
{{WLE|user=Anonimousfrog|contribs=2}}
{{WLE|user=Jcng1987|contribs=0}}
{{WLE|user=Rubennfs|contribs=0}}
{{WLE|user=Poto_1943|contribs=0}}
{{WLE|user=A.j.rothschild|contribs=0}}
{{WLE|user=Herfinnur|contribs=0}}
{{WLE|user=Echeveria6|contribs=0}}
{{WLE|user=GooeyGoose|contribs=0}}
{{WLE|user=Absolutiva|contribs=0}}
{{WLE|user=Wajakla2005|contribs=0}}
{{WLE|user=RoKl74|contribs=0}}
{{WLE|user=Jes%C3%BAs_Leiva_Galiano|contribs=0}}
l7er65jj15azp7phrcsmm0gvdr89uig
9993748
9993729
2024-12-08T17:22:33Z
LainobeltzBot
90204
Bot-a: Erregistroa eguneratzen
9993748
wikitext
text/x-wiki
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!Lankide
!Ekarpenak
{{WLE|user=Chiripitiflautica|contribs=0}}
{{WLE|user=Hunter.martin.de|contribs=0}}
{{WLE|user=Fawxxer|contribs=0}}
{{WLE|user=Anonimousfrog|contribs=2}}
{{WLE|user=Jcng1987|contribs=0}}
{{WLE|user=Rubennfs|contribs=0}}
{{WLE|user=Poto_1943|contribs=0}}
{{WLE|user=A.j.rothschild|contribs=0}}
{{WLE|user=Herfinnur|contribs=0}}
{{WLE|user=Echeveria6|contribs=0}}
{{WLE|user=GooeyGoose|contribs=0}}
{{WLE|user=Absolutiva|contribs=0}}
{{WLE|user=Wajakla2005|contribs=0}}
{{WLE|user=RoKl74|contribs=0}}
{{WLE|user=Jes%C3%BAs_Leiva_Galiano|contribs=0}}
{{WLE|user=LibrarianFromLund|contribs=0}}
{{WLE|user=Letsgetinreformation|contribs=0}}
{{WLE|user=FerdiBf|contribs=0}}
{{WLE|user=Asilv|contribs=0}}
{{WLE|user=Trickstar33|contribs=0}}
{{WLE|user=Perretxikoak|contribs=0}}
{{WLE|user=Madarikatua|contribs=0}}
{{WLE|user=Axel_Grosso|contribs=0}}
{{WLE|user=7doprava44%2C|contribs=0}}
{{WLE|user=T3gf7z2p|contribs=0}}
{{WLE|user=Pablodocente|contribs=0}}
{{WLE|user=Corcica|contribs=0}}
{{WLE|user=Not.AiRO|contribs=0}}
{{WLE|user=Artessa|contribs=0}}
{{WLE|user=Neymareatssubay|contribs=0}}
l51vsg4szoizhqjd4m1mhbqcgspfjk8
9993769
9993748
2024-12-08T17:25:13Z
LainobeltzBot
90204
Bot-a: Erregistroa eguneratzen
9993769
wikitext
text/x-wiki
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!Lankide
!Ekarpenak
{{WLE|user=Chiripitiflautica|contribs=0}}
{{WLE|user=Hunter.martin.de|contribs=0}}
{{WLE|user=Fawxxer|contribs=0}}
{{WLE|user=Anonimousfrog|contribs=2}}
{{WLE|user=Jcng1987|contribs=0}}
{{WLE|user=Rubennfs|contribs=0}}
{{WLE|user=Poto_1943|contribs=0}}
{{WLE|user=A.j.rothschild|contribs=0}}
{{WLE|user=Herfinnur|contribs=0}}
{{WLE|user=Echeveria6|contribs=0}}
{{WLE|user=GooeyGoose|contribs=0}}
{{WLE|user=Absolutiva|contribs=0}}
{{WLE|user=Wajakla2005|contribs=0}}
{{WLE|user=RoKl74|contribs=0}}
{{WLE|user=Jes%C3%BAs_Leiva_Galiano|contribs=0}}
{{WLE|user=LibrarianFromLund|contribs=0}}
{{WLE|user=Letsgetinreformation|contribs=0}}
{{WLE|user=FerdiBf|contribs=0}}
{{WLE|user=Asilv|contribs=0}}
{{WLE|user=Trickstar33|contribs=0}}
{{WLE|user=Perretxikoak|contribs=0}}
{{WLE|user=Madarikatua|contribs=0}}
{{WLE|user=Axel_Grosso|contribs=0}}
{{WLE|user=7doprava44%2C|contribs=0}}
{{WLE|user=T3gf7z2p|contribs=0}}
{{WLE|user=Pablodocente|contribs=0}}
{{WLE|user=Corcica|contribs=0}}
{{WLE|user=Not.AiRO|contribs=0}}
{{WLE|user=Artessa|contribs=0}}
{{WLE|user=Neymareatssubay|contribs=0}}
{{WLE|user=Grumpylawnchair|contribs=0}}
{{WLE|user=Jfsjskkaksdk|contribs=0}}
{{WLE|user=Louiseandwizz|contribs=0}}
{{WLE|user=Fouad_assaoud|contribs=0}}
{{WLE|user=Troglodyte42|contribs=0}}
{{WLE|user=NateBoyer2000|contribs=0}}
{{WLE|user=EnekoBasque|contribs=3}}
{{WLE|user=Anargasm|contribs=0}}
{{WLE|user=Peredesaportella|contribs=0}}
{{WLE|user=Agartziau|contribs=0}}
{{WLE|user=Alces_caucsicus|contribs=0}}
{{WLE|user=Winter_Traveler|contribs=0}}
{{WLE|user=Firefoxys|contribs=0}}
{{WLE|user=Kommet77|contribs=0}}
{{WLE|user=%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%A7%D9%8A%D8%AF%D9%88%D9%86|contribs=0}}
q90l3vo7ecurs1kofizmalkcmtmzpfo
9993777
9993769
2024-12-08T17:26:13Z
LainobeltzBot
90204
Bot-a: Erregistroa eguneratzen
9993777
wikitext
text/x-wiki
{|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; background: #bfcda5; border: 1px #b6fd2c solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!Lankide
!Ekarpenak
{{WLE|user=Chiripitiflautica|contribs=0}}
{{WLE|user=Hunter.martin.de|contribs=0}}
{{WLE|user=Fawxxer|contribs=0}}
{{WLE|user=Anonimousfrog|contribs=2}}
{{WLE|user=Jcng1987|contribs=0}}
{{WLE|user=Rubennfs|contribs=0}}
{{WLE|user=Poto_1943|contribs=0}}
{{WLE|user=A.j.rothschild|contribs=0}}
{{WLE|user=Herfinnur|contribs=0}}
{{WLE|user=Echeveria6|contribs=0}}
{{WLE|user=GooeyGoose|contribs=0}}
{{WLE|user=Absolutiva|contribs=0}}
{{WLE|user=Wajakla2005|contribs=0}}
{{WLE|user=RoKl74|contribs=0}}
{{WLE|user=Jes%C3%BAs_Leiva_Galiano|contribs=0}}
{{WLE|user=LibrarianFromLund|contribs=0}}
{{WLE|user=Letsgetinreformation|contribs=0}}
{{WLE|user=FerdiBf|contribs=0}}
{{WLE|user=Asilv|contribs=0}}
{{WLE|user=Trickstar33|contribs=0}}
{{WLE|user=Perretxikoak|contribs=0}}
{{WLE|user=Madarikatua|contribs=0}}
{{WLE|user=Axel_Grosso|contribs=0}}
{{WLE|user=7doprava44%2C|contribs=0}}
{{WLE|user=T3gf7z2p|contribs=0}}
{{WLE|user=Pablodocente|contribs=0}}
{{WLE|user=Corcica|contribs=0}}
{{WLE|user=Not.AiRO|contribs=0}}
{{WLE|user=Artessa|contribs=0}}
{{WLE|user=Neymareatssubay|contribs=0}}
{{WLE|user=Grumpylawnchair|contribs=0}}
{{WLE|user=Jfsjskkaksdk|contribs=0}}
{{WLE|user=Louiseandwizz|contribs=0}}
{{WLE|user=Fouad_assaoud|contribs=0}}
{{WLE|user=Troglodyte42|contribs=0}}
{{WLE|user=NateBoyer2000|contribs=0}}
{{WLE|user=EnekoBasque|contribs=3}}
{{WLE|user=Anargasm|contribs=0}}
{{WLE|user=Peredesaportella|contribs=0}}
{{WLE|user=Agartziau|contribs=0}}
{{WLE|user=Alces_caucsicus|contribs=0}}
{{WLE|user=Winter_Traveler|contribs=0}}
{{WLE|user=Firefoxys|contribs=0}}
{{WLE|user=Kommet77|contribs=0}}
{{WLE|user=%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%A7%D9%8A%D8%AF%D9%88%D9%86|contribs=0}}
{{WLE|user=EstitxuRobles14|contribs=0}}
{{WLE|user=EstitxuRobles13|contribs=0}}
{{WLE|user=EstitxuRobles12|contribs=0}}
{{WLE|user=EstitxuRobles11|contribs=0}}
{{WLE|user=EstitxuRobles10|contribs=0}}
iga7kumf756ja66g8yyw1fgyzdcdhp0
Lankide eztabaida:LibrarianFromLund
3
1216745
9993730
2024-12-08T17:20:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993730
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:Letsgetinreformation
3
1216746
9993731
2024-12-08T17:20:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993731
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:FerdiBf
3
1216747
9993732
2024-12-08T17:20:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993732
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:Asilv
3
1216748
9993733
2024-12-08T17:20:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993733
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:Trickstar33
3
1216749
9993735
2024-12-08T17:20:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993735
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:Perretxikoak
3
1216750
9993736
2024-12-08T17:20:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993736
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:20, 8 abendua 2024 (CET)
6w3qxe153hxnwqg3rxn1dlm22yv19xh
Lankide eztabaida:Madarikatua
3
1216751
9993738
2024-12-08T17:21:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993738
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:Axel Grosso
3
1216752
9993739
2024-12-08T17:21:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993739
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:7doprava44,
3
1216753
9993740
2024-12-08T17:21:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993740
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:T3gf7z2p
3
1216754
9993741
2024-12-08T17:21:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993741
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:Pablodocente
3
1216755
9993743
2024-12-08T17:21:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993743
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:Corcica
3
1216756
9993744
2024-12-08T17:21:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993744
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:21, 8 abendua 2024 (CET)
hu7d3tltgf0yc6rz87vginqx106xld6
Lankide eztabaida:Not.AiRO
3
1216757
9993745
2024-12-08T17:22:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993745
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:22, 8 abendua 2024 (CET)
gok9ln8js6vmdvc34m40ky8o2g0bay6
Lankide eztabaida:Artessa
3
1216758
9993746
2024-12-08T17:22:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993746
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:22, 8 abendua 2024 (CET)
gok9ln8js6vmdvc34m40ky8o2g0bay6
Lankide eztabaida:Neymareatssubay
3
1216759
9993747
2024-12-08T17:22:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993747
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:22, 8 abendua 2024 (CET)
gok9ln8js6vmdvc34m40ky8o2g0bay6
Lankide eztabaida:Grumpylawnchair
3
1216760
9993750
2024-12-08T17:22:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993750
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:22, 8 abendua 2024 (CET)
gok9ln8js6vmdvc34m40ky8o2g0bay6
Lankide eztabaida:Jfsjskkaksdk
3
1216761
9993751
2024-12-08T17:22:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993751
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:22, 8 abendua 2024 (CET)
gok9ln8js6vmdvc34m40ky8o2g0bay6
Lankide eztabaida:Louiseandwizz
3
1216762
9993753
2024-12-08T17:23:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993753
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:Fouad assaoud
3
1216763
9993754
2024-12-08T17:23:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993754
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:Troglodyte42
3
1216764
9993755
2024-12-08T17:23:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993755
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:NateBoyer2000
3
1216765
9993756
2024-12-08T17:23:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993756
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:EnekoBasque
3
1216766
9993757
2024-12-08T17:23:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993757
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:Anargasm
3
1216767
9993758
2024-12-08T17:23:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993758
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:23, 8 abendua 2024 (CET)
ffndb252udj8l6osv0s5vqfsr61omsg
Lankide eztabaida:Peredesaportella
3
1216768
9993760
2024-12-08T17:24:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993760
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:Agartziau
3
1216769
9993761
2024-12-08T17:24:13Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993761
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:Alces caucsicus
3
1216770
9993762
2024-12-08T17:24:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993762
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:Winter Traveler
3
1216771
9993763
2024-12-08T17:24:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993763
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:Firefoxys
3
1216772
9993764
2024-12-08T17:24:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993764
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:Kommet77
3
1216773
9993766
2024-12-08T17:24:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993766
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:24, 8 abendua 2024 (CET)
2cdct09u37bngpxfxnr7e6s7z6hnw1g
Lankide eztabaida:بوسايدون
3
1216774
9993767
2024-12-08T17:25:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993767
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:25, 8 abendua 2024 (CET)
5eudfxdpp63n55xqtadaqml4aic71ka
Lankide eztabaida:EstitxuRobles14
3
1216775
9993771
2024-12-08T17:25:23Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993771
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:25, 8 abendua 2024 (CET)
5eudfxdpp63n55xqtadaqml4aic71ka
Lankide eztabaida:EstitxuRobles13
3
1216776
9993772
2024-12-08T17:25:33Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993772
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:25, 8 abendua 2024 (CET)
5eudfxdpp63n55xqtadaqml4aic71ka
Lankide eztabaida:EstitxuRobles12
3
1216777
9993773
2024-12-08T17:25:43Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993773
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:25, 8 abendua 2024 (CET)
5eudfxdpp63n55xqtadaqml4aic71ka
Lankide eztabaida:EstitxuRobles11
3
1216778
9993774
2024-12-08T17:25:53Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993774
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:25, 8 abendua 2024 (CET)
5eudfxdpp63n55xqtadaqml4aic71ka
Lankide eztabaida:EstitxuRobles10
3
1216779
9993775
2024-12-08T17:26:03Z
LainobeltzBot
90204
Ongi etorri!
9993775
wikitext
text/x-wiki
{{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:26, 8 abendua 2024 (CET)
sztbxq7uk4k5zxv329hm9qvl0zmfc1y
Here (filma)
0
1216780
9993782
2024-12-08T17:31:12Z
Ernestobanpiroa
58701
Orri berria: «{{lan infotaula}} '''''Here''''' [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik. == Argumentua == Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizu...»
9993782
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
lur6di8wjjnxzknymz1gw0rz6hhn3hf
9993788
9993782
2024-12-08T17:33:13Z
Ernestobanpiroa
58701
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993788
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
qamc8tzriarx6ytl3np2ifrp1jskjr2
9993790
9993788
2024-12-08T17:33:27Z
Ernestobanpiroa
58701
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993790
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]]
dpthzf6b27tede6ukesb6765ppn9v2j
9993794
9993790
2024-12-08T17:34:40Z
Ernestobanpiroa
58701
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako film dramatikoak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993794
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako film dramatikoak]]
g88mioqr1wxfwssb1hu6f9wc1czo9dp
9993797
9993794
2024-12-08T17:37:20Z
Ernestobanpiroa
58701
9993797
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' (Hemen) [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.<ref>https://www.boxofficemojo.com/title/tt18272208/</ref>
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez. Multzoa oso modu originalez antolatzen da, berritzailea.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako film dramatikoak]]
oq52u1a1q2asgg7bxi9myi1qgtblfdz
9993801
9993797
2024-12-08T17:40:28Z
Ernestobanpiroa
58701
/* Kanpo estekak */
9993801
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' (Hemen) [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako film dramatiko estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.<ref>https://www.boxofficemojo.com/title/tt18272208/</ref>
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak puzzle antzeko eskema baten bidez. Multzoa oso modu originalez antolatzen da, berritzailea.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}}:[https://here-movie.com Filmaren webgune ofiziala.]
* {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=I_id-SkGU2k Trailler ofiziala.]
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako film dramatikoak]]
edbig4r4t8oqcw57tfa9ub49uggjyq5
9993806
9993801
2024-12-08T17:43:37Z
Ernestobanpiroa
58701
9993806
wikitext
text/x-wiki
{{lan infotaula}}
'''''Here''''' (Hemen) [[Robert Zemeckis]]ek zuzendutako eta [[Eric Roth]]ek idatzitako [[zinema dramatiko|film dramatiko]] estatubatuarra da. [[Richard McGuire]]ren izen bereko [[eleberri grafiko]]an oinarrituta dago. [[Tom Hanks]], [[Robin Wright]], [[Paul Bettany]] eta [[Kelly Reilly]] dira filmeko aktore nagusiak. ''Here'' Ameriketako Estatu Batuetan estrenatu zen [[2024]]an, [[Sony Pictures]]en eskutik.<ref>https://www.boxofficemojo.com/title/tt18272208/</ref>
== Argumentua ==
Historiak gela bakarreko gertaerak eta iraganetik etorkizunera doazen bertako biztanleak azaltzen ditu. Espazio berean, [[Historiaurrea|historiaurre]]tik gaur egun arte, baina garai desberdinetan pertsonen bizitzak kokatzen dira eta horiek erakusten ditu filmak, puzzle antzeko eskema baten bidez. Multzoa oso modu originalez antolatzen da, berritzailea.
== Aktore nagusiak ==
* [[Tom Hanks]]
* [[Robin Wright]]
* [[Paul Bettany]]
* [[Kelly Reilly]]
* [[Leslie Zemeckis]]
* [[Michelle Dockery]]
* [[Gwilym Lee]]
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* {{en}}:[https://here-movie.com Filmaren webgune ofiziala.]
* {{en}}:[https://www.youtube.com/watch?v=I_id-SkGU2k Trailler ofiziala.]
* {{es}}:[https://www.imdb.com/title/tt18272208/ Here filma IMDb webgunean.]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:2024ko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]]
[[Kategoria:Ingelesezko filmak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako film dramatikoak]]
[[Kategoria:Komikietan oinarritutako filmak]]
hivkb3ziofgl85z8dskrrcjk5ghu7s5
Alaitz Melgar Agirre
0
1216781
9993783
2024-12-08T17:31:56Z
Wikimaribarre
88969
Orri berria: «'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da. == Bizitza == Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https...»
9993783
wikitext
text/x-wiki
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
mzccxiwjnc6r6dzjh4n6b7i7wl56dos
9993784
9993783
2024-12-08T17:32:19Z
Wikimaribarre
88969
[[Kategoria:Barakaldarrak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993784
wikitext
text/x-wiki
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
s6nlkd4h37sx3lyai4aa3esyr3utzvj
9993785
9993784
2024-12-08T17:32:32Z
Wikimaribarre
88969
[[Kategoria:Emakume idazleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993785
wikitext
text/x-wiki
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
q0ohyaoz527a38myg1ukpp08na225jy
9993786
9993785
2024-12-08T17:32:43Z
Wikimaribarre
88969
[[Kategoria:Emakume irakasleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993786
wikitext
text/x-wiki
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
8telxvfwfscgr16ewwq56lhgiwdadlq
9993787
9993786
2024-12-08T17:33:03Z
Wikimaribarre
88969
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993787
wikitext
text/x-wiki
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
gyk57s0susr21b7idq1ar4lo40olbxy
9993802
9993787
2024-12-08T17:41:27Z
Wikimaribarre
88969
9993802
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1984ko||Melgar Agirre, Alaitz}}
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
dp9y1ozhdepi8l9e9546thky0oyn53r
9993803
9993802
2024-12-08T17:41:50Z
Wikimaribarre
88969
Wikimaribarre wikilariak «[[Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Alaitz Melgar Agirre]]» orria «[[Alaitz Melgar Agirre]]» izenera aldatu du
9993802
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Alaitz Melgar Agirre''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[1984|1984ko]] [[Abuztuaren 30|abuztuaren 30a]]) euskara [[Irakasle|irakaslea]] eta [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Ingeles Filologiako gradua eta Berdintasun Masterra ikasitakoa da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaitz Melgarrek irabazi du Debako Tene Mujika beka, bere amonaren bizitza ikertuz {{!}} Ei! Berriak|hizkuntza=|data=2023-01-16|url=https://eiberri.eus/alaitz-melgarrek-irabazi-du-debako-tene-mujika-beka/|aldizkaria=eiberri.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>2024an bere amona Josefaren bizitza berreraiki zuen Tene Mujika beka lagun. Josefa Agirre Etxeberria 1927an sortu zen Azpeitiko baserri batean. Gaztetan Gasteizera joan zen neskame lanak egitera. Ez zuen bere bizitzan bestelako ogibiderik izan. “Horrek, segur aski, nortasun konplexua izatea ekarriko zion”, azaldu du bilobak. Britania Handian ere aritu zen neskame, eta hantxe geratu zen Alaitzen amaz haurdun. Urte luzez amonaren bizitzarekin eleberri bat idatzi behar zuenaren ideia zebilkion buruan Melgarri, baina, beka tarteko, azkenean ez fikziora jo zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Harri X.|abizena=Fernández|izenburua=Alaitz Melgarrek bere amona Josefaren bizitza berreraiki du Tene Mujika beka lagun|hizkuntza=|data=2024-05-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/cultura/2024/05/20/alaitz-melgarrek-bere-amona-josefaren-8259013.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Argitalpenak ==
=== Saiakera ===
* ''Josefa, neskame'' (Elkar, 2024) .ISBN 978-84-13604-01-5.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Josefa, neskame - Alaitz Melgar Agirre|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/josefa-neskame|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=JOSEFA, NESKAME {{!}} Elkar Argitaletxea|hizkuntza=eu-ES|url=https://elkarargitaletxea.eus/liburuak/josefa-neskame/|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2023an Tene Mujika beka jaso zuen, Debako Udalak eta Elkar argitaletxeak elkarlanean antolatzen duten eta Euskal Herriko historia hurbilaz idazteko ez-fikziozko proiektuak saritzea helburu duen beka.<ref>{{Erreferentzia|abizena=J.L|izenburua=Deba : Alaitz Melgar bizkaitarrak irabazi du 2023ko Tene Mujika beka|hizkuntza=eu|data=2023-01-13|url=https://www.diariovasco.com/bajo-deba/deba/alaitz-melgar-bizkaitarrak-20230114212005-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Argitaratu da Alaitz Melgarren, Tene Mujika 2023 bekaren irabazlearen, ikerketa|hizkuntza=eu|url=https://www.deba.eus/eu/aktualitatea/albisteak/argitaratu-da-alaitz-melgarren-tene-mujika-2023-bekaren-irabazlearen-ikerketa|aldizkaria=www.deba.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1984ko||Melgar Agirre, Alaitz}}
* [https://www.berria.eus/bizigiro/asko-etortzen-ari-dira-esatera-euren-sendian-ere-neskame-bat-izan-dutela_2125599_102.html Elkarrizketa: Asko gerturatzen ari dira esatera euren sendian ere neskame bat izan dutela] [[Berria]], 2024.05.25
[[Kategoria:Barakaldarrak]]
[[Kategoria:Emakume idazleak]]
[[Kategoria:Emakume irakasleak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]]
dp9y1ozhdepi8l9e9546thky0oyn53r
Fluoropolimero
0
1216782
9993796
2024-12-08T17:36:46Z
Inaki Irazabalbeitia
137256
artikulua sortu
9993796
wikitext
text/x-wiki
'''Fluoropolimero''' esaten zaie katea polimerikoan [[fluor]]-atomoak eta fluor-[[karbono]] [[Lotura kimiko|loturak]] dituzten [[Polimero|polimeroei]]. Beren ezaugarri nagusia da erresistentzia handia erakusten dutela disolbatzailekiko, azidoekiko eta basekiko. Guztietan ezagunena [[Politetrafluoroetileno|polietrafluoroetilenoa]] edo ''tefloia'' da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Tefloi|argitaletxea=Zientzia eta teknologiaren hiztegi entziklopedikoa. Elhyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/tefloi}}</ref>.
== Ezaugarriak ==
[[Konposatu organofluoratu|Fluorokarburoen]] propietate berak dituzte fluropolimeroak; hau da, ez dira [[Hidrokarburo|hidrokarburoak]] bezain sentikorrak [[Van der Waalsen indar|van der Waalsen indarrekiko]]. Hori lagungarria da [[Marruskadura-indar|marruskadura]] eta [[Itsasgarri|itsasgarritasuna]] murrizteko. Gainera, egonkorrak dira karbono-fluor lotura asko izateak [[konposatu kimiko]] bati gehitzen dion egonkortasuna medio. Fluoropolimeroak [[Termoegonkor|termoegonkorrak]] edo [[Termoplastiko|termoplastikoak]] izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Peer|abizena=Kirsch|izenburua=Modern fluoroorganic chemistry: synthesis, reactivity, applications|argitaletxea=Wiley-VCH|data=2004|url=https://www.worldcat.org/title/ocm56541359|isbn=978-3-527-30691-6|pmc=ocm56541359|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Hainbat adibide ==
Beheko taulan fluoropolimero ezagunenak zerrendatzen dira.
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:Polyvinylfluorid.svg|Polyvinylfluorid]]
![[Fitxategi:Polyvinylidenfluorid.svg|Polyvinylidenfluorid]]
![[Fitxategi:Polytetrafluoroethylene.svg|Chemical structure of poly(tetrafluoroethylene).]]
![[Fitxategi:Polychlorotrifluoroethylene.svg|136x136px|Polychlorotrifluoroethylene]]
|-
|[[Poli(binil fluoruro)|Poli(binil fluoruro)a]]
|[[Poli(biniliden fluoruro)|Poli(biniliden fluoruro)a]]
|Politetrafluoroetilenoa
|[[Poliklorotrifluoroetileno|Poliklorotrifluoroetilenoa]]
|-
|[[Fitxategi:PFA_Structure.svg|156x156px|PFA Structure]]
|[[Fitxategi:Fluorinated_ethylene_propylene.png|211x211px|acronym FEP]]
|[[Fitxategi:Ethylen-Tetrafluorethylen.svg|Ethylen-Tetrafluorethylen]]
|[[Fitxategi:ECTFE.svg|175x175px|ECTFE]]
|-
|[[Perfluroalkoxi kopolimeroa]]
|[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|Hexafluropropileno-tetrafluoroetileno]]
[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|kopolimeroa]]
|[[Etileno-tetrafluoroetileno kopoloimeroa]]
|[[Etileno-klorotrifluoroetileno kopolimeroa]]
|}
== Erreferentziak ==
qaljcdiypj3ledr7zvtgtrdubq1jmyb
9993799
9993796
2024-12-08T17:37:54Z
Inaki Irazabalbeitia
137256
9993799
wikitext
text/x-wiki
'''Fluoropolimero''' esaten zaie katea polimerikoan [[fluor]]-atomoak eta fluor-[[karbono]] [[Lotura kimiko|loturak]] dituzten [[Polimero|polimeroei]]. Beren ezaugarri nagusia da erresistentzia handia erakusten dutela disolbatzailekiko, azidoekiko eta basekiko. Guztietan ezagunena [[Politetrafluoroetileno|polietrafluoroetilenoa]] edo ''tefloia'' da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Tefloi|argitaletxea=Zientzia eta teknologiaren hiztegi entziklopedikoa. Elhyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/tefloi}}</ref>.
== Ezaugarriak ==
[[Konposatu organofluoratu|Fluorokarburoen]] propietate berak dituzte fluropolimeroak; hau da, ez dira [[Hidrokarburo|hidrokarburoak]] bezain sentikorrak [[Van der Waalsen indar|van der Waalsen indarrekiko]]. Hori lagungarria da [[Marruskadura-indar|marruskadura]] eta [[Itsasgarri|itsasgarritasuna]] murrizteko. Gainera, egonkorrak dira karbono-fluor lotura asko izateak [[konposatu kimiko]] bati gehitzen dion egonkortasuna medio. Fluoropolimeroak [[Termoegonkor|termoegonkorrak]] edo [[Termoplastiko|termoplastikoak]] izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Peer|abizena=Kirsch|izenburua=Modern fluoroorganic chemistry: synthesis, reactivity, applications|argitaletxea=Wiley-VCH|data=2004|url=https://www.worldcat.org/title/ocm56541359|isbn=978-3-527-30691-6|pmc=ocm56541359|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Hainbat adibide ==
Beheko taulan fluoropolimero ezagunenak zerrendatzen dira.
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:Polyvinylfluorid.svg|Polyvinylfluorid]]
![[Fitxategi:Polyvinylidenfluorid.svg|Polyvinylidenfluorid]]
![[Fitxategi:Polytetrafluoroethylene.svg|Chemical structure of poly(tetrafluoroethylene).]]
![[Fitxategi:Polychlorotrifluoroethylene.svg|136x136px|Polychlorotrifluoroethylene]]
|-
|[[Poli(binil fluoruro)|Poli(binil fluoruro)a]]
|[[Poli(biniliden fluoruro)|Poli(biniliden fluoruro)a]]
|Politetrafluoroetilenoa
|[[Poliklorotrifluoroetileno|Poliklorotrifluoroetilenoa]]
|-
|[[Fitxategi:PFA_Structure.svg|156x156px|PFA Structure]]
|[[Fitxategi:Fluorinated_ethylene_propylene.png|211x211px|acronym FEP]]
|[[Fitxategi:Ethylen-Tetrafluorethylen.svg|Ethylen-Tetrafluorethylen]]
|[[Fitxategi:ECTFE.svg|175x175px|ECTFE]]
|-
|[[Perfluroalkoxi kopolimeroa]]
|[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|Hexafluropropileno-tetrafluoroetileno]]
[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|kopolimeroa]]
|[[Etileno-tetrafluoroetileno kopoloimeroa]]
|[[Etileno-klorotrifluoroetileno kopolimeroa]]
|}
== Erreferentziak ==
<references />{{Autoritate kontrola}}
4hrtvcje7xpkj9uv6kz507tew858fis
9993914
9993799
2024-12-08T19:37:02Z
Lainobeltz
56334
9993914
wikitext
text/x-wiki
{{konposatu kimiko infotaula}}
'''Fluoropolimero''' esaten zaie katea polimerikoan [[fluor]]-atomoak eta fluor-[[karbono]] [[Lotura kimiko|loturak]] dituzten [[Polimero|polimeroei]]. Beren ezaugarri nagusia da erresistentzia handia erakusten dutela disolbatzailekiko, azidoekiko eta basekiko. Guztietan ezagunena [[Politetrafluoroetileno|polietrafluoroetilenoa]] edo ''tefloia'' da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Tefloi|argitaletxea=Zientzia eta teknologiaren hiztegi entziklopedikoa. Elhyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/tefloi}}</ref>.
== Ezaugarriak ==
[[Konposatu organofluoratu|Fluorokarburoen]] propietate berak dituzte fluropolimeroak; hau da, ez dira [[Hidrokarburo|hidrokarburoak]] bezain sentikorrak [[Van der Waalsen indar|van der Waalsen indarrekiko]]. Hori lagungarria da [[Marruskadura-indar|marruskadura]] eta [[Itsasgarri|itsasgarritasuna]] murrizteko. Gainera, egonkorrak dira karbono-fluor lotura asko izateak [[konposatu kimiko]] bati gehitzen dion egonkortasuna medio. Fluoropolimeroak [[Termoegonkor|termoegonkorrak]] edo [[Termoplastiko|termoplastikoak]] izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Peer|abizena=Kirsch|izenburua=Modern fluoroorganic chemistry: synthesis, reactivity, applications|argitaletxea=Wiley-VCH|data=2004|url=https://www.worldcat.org/title/ocm56541359|isbn=978-3-527-30691-6|pmc=ocm56541359|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Hainbat adibide ==
Beheko taulan fluoropolimero ezagunenak zerrendatzen dira.
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:Polyvinylfluorid.svg|Polyvinylfluorid]]
![[Fitxategi:Polyvinylidenfluorid.svg|Polyvinylidenfluorid]]
![[Fitxategi:Polytetrafluoroethylene.svg|Chemical structure of poly(tetrafluoroethylene).]]
![[Fitxategi:Polychlorotrifluoroethylene.svg|136x136px|Polychlorotrifluoroethylene]]
|-
|[[Poli(binil fluoruro)|Poli(binil fluoruro)a]]
|[[Poli(biniliden fluoruro)|Poli(biniliden fluoruro)a]]
|Politetrafluoroetilenoa
|[[Poliklorotrifluoroetileno|Poliklorotrifluoroetilenoa]]
|-
|[[Fitxategi:PFA_Structure.svg|156x156px|PFA Structure]]
|[[Fitxategi:Fluorinated_ethylene_propylene.png|211x211px|acronym FEP]]
|[[Fitxategi:Ethylen-Tetrafluorethylen.svg|Ethylen-Tetrafluorethylen]]
|[[Fitxategi:ECTFE.svg|175x175px|ECTFE]]
|-
|[[Perfluroalkoxi kopolimeroa]]
|[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|Hexafluropropileno-tetrafluoroetileno]]
[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|kopolimeroa]]
|[[Etileno-tetrafluoroetileno kopoloimeroa]]
|[[Etileno-klorotrifluoroetileno kopolimeroa]]
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
g4q39lzhbi7r0hp57uzj3rhvo948m2r
9993915
9993914
2024-12-08T19:38:20Z
Lainobeltz
56334
+[[Kategoria:Organofluoratuak]]; +[[Kategoria:Polimeroak]]; +[[Kategoria:Plastikoak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez
9993915
wikitext
text/x-wiki
{{konposatu kimiko infotaula}}
'''Fluoropolimero''' esaten zaie katea polimerikoan [[fluor]]-atomoak eta fluor-[[karbono]] [[Lotura kimiko|loturak]] dituzten [[Polimero|polimeroei]]. Beren ezaugarri nagusia da erresistentzia handia erakusten dutela disolbatzailekiko, azidoekiko eta basekiko. Guztietan ezagunena [[Politetrafluoroetileno|polietrafluoroetilenoa]] edo ''tefloia'' da<ref>{{erreferentzia|izenburua=Tefloi|argitaletxea=Zientzia eta teknologiaren hiztegi entziklopedikoa. Elhyar fundazioa|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/tefloi}}</ref>.
== Ezaugarriak ==
[[Konposatu organofluoratu|Fluorokarburoen]] propietate berak dituzte fluropolimeroak; hau da, ez dira [[Hidrokarburo|hidrokarburoak]] bezain sentikorrak [[Van der Waalsen indar|van der Waalsen indarrekiko]]. Hori lagungarria da [[Marruskadura-indar|marruskadura]] eta [[Itsasgarri|itsasgarritasuna]] murrizteko. Gainera, egonkorrak dira karbono-fluor lotura asko izateak [[konposatu kimiko]] bati gehitzen dion egonkortasuna medio. Fluoropolimeroak [[Termoegonkor|termoegonkorrak]] edo [[Termoplastiko|termoplastikoak]] izan daitezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Peer|abizena=Kirsch|izenburua=Modern fluoroorganic chemistry: synthesis, reactivity, applications|argitaletxea=Wiley-VCH|data=2004|url=https://www.worldcat.org/title/ocm56541359|isbn=978-3-527-30691-6|pmc=ocm56541359|sartze-data=2024-12-08}}</ref>.
== Hainbat adibide ==
Beheko taulan fluoropolimero ezagunenak zerrendatzen dira.
{| class="wikitable"
|+
![[Fitxategi:Polyvinylfluorid.svg|Polyvinylfluorid]]
![[Fitxategi:Polyvinylidenfluorid.svg|Polyvinylidenfluorid]]
![[Fitxategi:Polytetrafluoroethylene.svg|Chemical structure of poly(tetrafluoroethylene).]]
![[Fitxategi:Polychlorotrifluoroethylene.svg|136x136px|Polychlorotrifluoroethylene]]
|-
|[[Poli(binil fluoruro)|Poli(binil fluoruro)a]]
|[[Poli(biniliden fluoruro)|Poli(biniliden fluoruro)a]]
|Politetrafluoroetilenoa
|[[Poliklorotrifluoroetileno|Poliklorotrifluoroetilenoa]]
|-
|[[Fitxategi:PFA_Structure.svg|156x156px|PFA Structure]]
|[[Fitxategi:Fluorinated_ethylene_propylene.png|211x211px|acronym FEP]]
|[[Fitxategi:Ethylen-Tetrafluorethylen.svg|Ethylen-Tetrafluorethylen]]
|[[Fitxategi:ECTFE.svg|175x175px|ECTFE]]
|-
|[[Perfluroalkoxi kopolimeroa]]
|[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|Hexafluropropileno-tetrafluoroetileno]]
[[Hexafluropropileno-tetrafluoroetilenokopolimeroa|kopolimeroa]]
|[[Etileno-tetrafluoroetileno kopoloimeroa]]
|[[Etileno-klorotrifluoroetileno kopolimeroa]]
|}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Organofluoratuak]]
[[Kategoria:Polimeroak]]
[[Kategoria:Plastikoak]]
3x9llbikaa4wl0hlt5jkysnl6ggpxel
Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Alaitz Melgar Agirre
2
1216783
9993804
2024-12-08T17:41:51Z
Wikimaribarre
88969
Wikimaribarre wikilariak «[[Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Alaitz Melgar Agirre]]» orria «[[Alaitz Melgar Agirre]]» izenera aldatu du
9993804
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Alaitz Melgar Agirre]]
78nqlm8p6tlghk879jfj1yudepqry11
Karbalako gudua
0
1216784
9993818
2024-12-08T18:02:10Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{Gerra infotaula | izena = Karbalako gudua | guda = [[Bigarren Fitna]] | frontea = | lurraldea = | emaitza = Omeiatarren garaipena | egoera = | gudulari1 = [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren | gudulari2 = [[Mahomaren familia]] | komandante1 = [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]<br />[[Umar ibn Sa'ad|Umar ibn Sa'd]]<br /> [[Shimr|Shimr ibn Dhi al-Jawshan]]<br /> [[Al-Hurr ibn Yazid al Tamimi]] ''(ihes egin)'' | komandante2 = [[Husayn ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Al-Abbas ibn Ali]]{{KIA}}<br...»
9993818
wikitext
text/x-wiki
{{Gerra infotaula
| izena = Karbalako gudua
| guda = [[Bigarren Fitna]]
| frontea =
| lurraldea =
| emaitza = Omeiatarren garaipena
| egoera =
| gudulari1 = [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren
| gudulari2 = [[Mahomaren familia]]
| komandante1 = [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]<br />[[Umar ibn Sa'ad|Umar ibn Sa'd]]<br /> [[Shimr|Shimr ibn Dhi al-Jawshan]]<br /> [[Al-Hurr ibn Yazid al Tamimi]] ''(ihes egin)''
| komandante2 = [[Husayn ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Al-Abbas ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Habib ibn Muzahir]]{{KIA}}<br />[[Zuhayr ibn Qayn]]{{KIA}}
| indarra1 = 4.000 soldadu (gutxienez)
| indarra2 = 72 gizon, 54 ume eta 2 emakume
| galera1 = 88 hildako
| galera2 = 72 hildako baino gehiago
| oharra =
}}
'''Karbalako gudua''' ({{lang-ar|مَعْرَكَة كَرْبَلَاء|maʿraka Karbalāʾ}}) 680ko urriaren 10ean (islamiar egutegiko [[Hejiraren urtea|AH]] 61. urteko [[Muharram]]aren 10ean) [[Yazid I.a]] bigarren [[Omeiatar Kalifa-herria|omeiatar kalifaren]] armadaren eta [[Husayn ibn Ali]] [[Mahoma]] profeta islamiarraren bilobak gidatutako armada txiki baten arteko gatazka armatua izan zen, [[Karbala]]n, [[Sawad]]en (egungo Irak hegoaldean), gertatu zena.
Bere heriotzaren aurretik, [[Mu'awiya I.a]] omeiatar kalifak Yazid bere seme izendatu zuen bere ondorengo bezala. Yaziden izendapena Mahomaren kide nabarmen batzuen semeek eztabaidatu zuten, horien artean Husaynek, [[Ali]] laugarren kalifaren semea, eta [[Abd Allah ibn al-Zubayr]]rek, [[Zubayr ibn al-Awwam]]en semea. 680an Mu'awiya hil zenean, Yazidek leialtasuna eskatu zien Husayni eta beste disidente batzuei. Husaynek ez zuen men egin eta [[Meka]]ra joan zen. [[Kufa]]ko hiritarrak, Irakeko hiri goarnizioduna eta Aliren kalifa-herriaren erdigunea, Sirian bizi ziren omeiatar kalifen aurka zeuden, eta aspalditik zuen atxikimendua Aliren etxearekiko. Husaynek omeiatarrak eraistea proposatu zuten. Husayn Kufarako bidean, 70 gizon inguruko segizioarekin, bere karabana Kufatik urrun samar zegoen kalifa-armada indartsu batek geldiarazi zuen. Iparraldera jo eta Karbalako lautadan kanpatu behar izan zuen urriaren 2an. Handik gutxira, 4.000 laguneko omeiatar gudaroste handiagoa iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wellhausen |izena=Julius |urtea=1901 |izenburua=Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam |hizkuntza=de |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358135 |argitaletxea=Weidmannsche Buchhandlung |lekua=Berlin |oclc=453206240|orrialdea=65}}</ref> Omeiatar gobernadoreak, [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]ek, Husayni pasabide segurua ukatu zion bere autoritateari men egin gabe. Gudua urriaren 10ean gertatu zen, eta omeiatarrek Husayn hil zuten, bere senide eta lagun gehienekin batera, bizirik atera zirenak gatibu hartu zituzten bitartean. Gatazka [[Bigarren Fitna]]ren hasiera izan zen, non persiarrek bi kanpaina antolatu zituzten Husaynen heriotza mendekatzeko; lehena [[Tawwabinen Matxianda|Tawwabinek]] eta bestea [[Mukhtar al-Thaqafi]]k eta bere jarraitzaileek.
Karbalako guduak alitarren aldeko alderdiaren (''Shi'at Ali'') garapena galvanizatu zuen, bere erritualak eta oroimen kolektiboa zituen sekta erlijioso ezberdin batean. [[Xiismo]]aren historian, tradizioan eta teologian leku nagusi bat du, eta sarri kontatu izan da [[Islamiar literatura|literatura xiitan]]. Xiitentzat, Husaynen sufrimendua eta heriotza sakrifizioaren sinbolo bihurtu ziren zuzenbidearen aldeko borrokan, bidegabekeriaren eta faltsukeriaren aurkako justizia eta egiaren aldeko borrokan. Xiita fededunei arau heroikoen katalogo bat ematen die. Urtero, hamar egunez ospatzen dute gudua, Muharram hilabete islamiarrean, eta hilaren 10ean amaitzen dute, [[Ashura|Ashura Egunean]]. Egun honetan, musulman xiiek dolu egiten dute, prozesio publikoak eta ekitaldi erlijiosoak antolatzen dituzte, euren bularrak kolpatzen dituzte eta kasu batzuetan beren burua azorriatzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aghaie |izena=Kamran S. |izenburua=The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran |url=https://books.google.com/books?id=UWov7OiEM3kC |urtea=2004 |argitaletxea=University of Washington Press |lekua=Seattle & London |isbn=978-0-295-98455-1|hizkuntza=en}}</ref> Era berean, musulman sunitek tragedia historikotzat jotzen dute gertakaria; Husayn eta bere lagunak [[martiri]]tzat hartzen dituzte bai sunitek, bai xiitek.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Omeiatar Kalifa-herriak parte hartutako guduak]]
[[Kategoria:680ko gatazkak]]
be1ogbqi9qbs47ukw7at6944oabjlkg
9993839
9993818
2024-12-08T18:22:29Z
Marklar2007
1545
9993839
wikitext
text/x-wiki
{{Gerra infotaula
| izena = Karbalako gudua
| guda = [[Bigarren Fitna]]
| frontea =
| lurraldea =
| emaitza = Omeiatarren garaipena
| egoera =
| gudulari1 = [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren
| gudulari2 = [[Mahomaren familia]]
| komandante1 = [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]<br />[[Umar ibn Sa'ad|Umar ibn Sa'd]]<br /> [[Shimr|Shimr ibn Dhi al-Jawshan]]<br /> [[Al-Hurr ibn Yazid al Tamimi]] ''(ihes egin)''
| komandante2 = [[Husain ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Al-Abbas ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Habib ibn Muzahir]]{{KIA}}<br />[[Zuhayr ibn Qayn]]{{KIA}}
| indarra1 = 4.000 soldadu (gutxienez)
| indarra2 = 72 gizon, 54 ume eta 2 emakume
| galera1 = 88 hildako
| galera2 = 72 hildako baino gehiago
| oharra =
}}
'''Karbalako gudua''' ({{lang-ar|مَعْرَكَة كَرْبَلَاء|maʿraka Karbalāʾ}}) 680ko urriaren 10ean (islamiar egutegiko [[Hejiraren urtea|AH]] 61. urteko [[Muharram]]aren 10ean) [[Yazid I.a]] bigarren [[Omeiatar Kalifa-herria|omeiatar kalifaren]] armadaren eta [[Husain ibn Ali]] [[Mahoma]] profeta islamiarraren bilobak gidatutako armada txiki baten arteko gatazka armatua izan zen, [[Karbala]]n, [[Sawad]]en (egungo Irak hegoaldean), gertatu zena.
Bere heriotzaren aurretik, [[Mu'awiya I.a]] omeiatar kalifak Yazid bere seme izendatu zuen bere ondorengo bezala. Yaziden izendapena Mahomaren kide nabarmen batzuen semeek eztabaidatu zuten, horien artean Husainek, [[Ali]] laugarren kalifaren semea, eta [[Abd Allah ibn al-Zubayr]]rek, [[Zubayr ibn al-Awwam]]en semea. 680an Mu'awiya hil zenean, Yazidek leialtasuna eskatu zien Husaini eta beste disidente batzuei. Husainek ez zuen men egin eta [[Meka]]ra joan zen. [[Kufa]]ko hiritarrak, Irakeko hiri goarnizioduna eta Aliren kalifa-herriaren erdigunea, Sirian bizi ziren omeiatar kalifen aurka zeuden, eta aspalditik zuen atxikimendua Aliren etxearekiko. Husainek omeiatarrak eraistea proposatu zuten. Husayn Kufarako bidean, 70 gizon inguruko segizioarekin, bere karabana Kufatik urrun samar zegoen kalifa-armada indartsu batek geldiarazi zuen. Iparraldera jo eta Karbalako lautadan kanpatu behar izan zuen urriaren 2an. Handik gutxira, 4.000 laguneko omeiatar gudaroste handiagoa iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wellhausen |izena=Julius |urtea=1901 |izenburua=Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam |hizkuntza=de |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358135 |argitaletxea=Weidmannsche Buchhandlung |lekua=Berlin |oclc=453206240|orrialdea=65}}</ref> Omeiatar gobernadoreak, [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]ek, Husayni pasabide segurua ukatu zion bere autoritateari men egin gabe. Gudua urriaren 10ean gertatu zen, eta omeiatarrek Husayn hil zuten, bere senide eta lagun gehienekin batera, bizirik atera zirenak gatibu hartu zituzten bitartean. Gatazka [[Bigarren Fitna]]ren hasiera izan zen, non persiarrek bi kanpaina antolatu zituzten Husainen heriotza mendekatzeko; lehena [[Tawwabinen Matxianda|Tawwabinek]] eta bestea [[Mukhtar al-Thaqafi]]k eta bere jarraitzaileek.
Karbalako guduak alitarren aldeko alderdiaren (''Shi'at Ali'') garapena galvanizatu zuen, bere erritualak eta oroimen kolektiboa zituen sekta erlijioso ezberdin batean. [[Xiismo]]aren historian, tradizioan eta teologian leku nagusi bat du, eta sarri kontatu izan da [[Islamiar literatura|literatura xiitan]]. Xiitentzat, Husainen sufrimendua eta heriotza sakrifizioaren sinbolo bihurtu ziren zuzenbidearen aldeko borrokan, bidegabekeriaren eta faltsukeriaren aurkako justizia eta egiaren aldeko borrokan. Xiita fededunei arau heroikoen katalogo bat ematen die. Urtero, hamar egunez ospatzen dute gudua, Muharram hilabete islamiarrean, eta hilaren 10ean amaitzen dute, [[Ashura|Ashura Egunean]]. Egun honetan, musulman xiiek dolu egiten dute, prozesio publikoak eta ekitaldi erlijiosoak antolatzen dituzte, euren bularrak kolpatzen dituzte eta kasu batzuetan beren burua azorriatzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aghaie |izena=Kamran S. |izenburua=The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran |url=https://books.google.com/books?id=UWov7OiEM3kC |urtea=2004 |argitaletxea=University of Washington Press |lekua=Seattle & London |isbn=978-0-295-98455-1|hizkuntza=en}}</ref> Era berean, musulman sunitek tragedia historikotzat jotzen dute gertakaria; Husayn eta bere lagunak [[martiri]]tzat hartzen dituzte bai sunitek, bai xiitek.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Omeiatar Kalifa-herriak parte hartutako guduak]]
[[Kategoria:680ko gatazkak]]
gp87dxgd9mv210d16nofqpkjlegh0df
9993840
9993839
2024-12-08T18:23:11Z
Marklar2007
1545
9993840
wikitext
text/x-wiki
{{Gerra infotaula
| izena = Karbalako gudua
| guda = [[Bigarren Fitna]]
| frontea =
| lurraldea =
| emaitza = Omeiatarren garaipena
| egoera =
| gudulari1 = [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren
| gudulari2 = [[Mahomaren familia]]
| komandante1 = [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]<br />[[Umar ibn Sa'ad|Umar ibn Sa'd]]<br /> [[Shimr|Shimr ibn Dhi al-Jawshan]]<br /> [[Al-Hurr ibn Yazid al Tamimi]] ''(ihes egin)''
| komandante2 = [[Husain ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Al-Abbas ibn Ali]]{{KIA}}<br />[[Habib ibn Muzahir]]{{KIA}}<br />[[Zuhayr ibn Qayn]]{{KIA}}
| indarra1 = 4.000 soldadu (gutxienez)
| indarra2 = 72 gizon, 54 ume eta 2 emakume
| galera1 = 88 hildako
| galera2 = 72 hildako baino gehiago
| oharra =
}}
'''Karbalako gudua''' ({{lang-ar|مَعْرَكَة كَرْبَلَاء|maʿraka Karbalāʾ}}) 680ko urriaren 10ean (islamiar egutegiko [[Hejiraren urtea|AH]] 61. urteko [[Muharram]]aren 10ean) [[Yazid I.a]] bigarren [[Omeiatar Kalifa-herria|omeiatar kalifaren]] armadaren eta [[Husain ibn Ali]] [[Mahoma]] profeta islamiarraren bilobak gidatutako armada txiki baten arteko gatazka armatua izan zen, [[Karbala]]n, [[Sawad]]en (egungo Irak hegoaldean), gertatu zena.
Bere heriotzaren aurretik, [[Muawiyah I.a]] omeiatar kalifak Yazid bere seme izendatu zuen bere ondorengo bezala. Yaziden izendapena Mahomaren kide nabarmen batzuen semeek eztabaidatu zuten, horien artean Husainek, [[Ali]] laugarren kalifaren semea, eta [[Abd Allah ibn al-Zubayr]]rek, [[Zubayr ibn al-Awwam]]en semea. 680an Muawiyah hil zenean, Yazidek leialtasuna eskatu zien Husaini eta beste disidente batzuei. Husainek ez zuen men egin eta [[Meka]]ra joan zen. [[Kufa]]ko hiritarrak, Irakeko hiri goarnizioduna eta Aliren kalifa-herriaren erdigunea, Sirian bizi ziren omeiatar kalifen aurka zeuden, eta aspalditik zuen atxikimendua Aliren etxearekiko. Husainek omeiatarrak eraistea proposatu zuten. Husayn Kufarako bidean, 70 gizon inguruko segizioarekin, bere karabana Kufatik urrun samar zegoen kalifa-armada indartsu batek geldiarazi zuen. Iparraldera jo eta Karbalako lautadan kanpatu behar izan zuen urriaren 2an. Handik gutxira, 4.000 laguneko omeiatar gudaroste handiagoa iritsi zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Wellhausen |izena=Julius |urtea=1901 |izenburua=Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam |hizkuntza=de |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358135 |argitaletxea=Weidmannsche Buchhandlung |lekua=Berlin |oclc=453206240|orrialdea=65}}</ref> Omeiatar gobernadoreak, [[Ubayd Allah ibn Ziyad]]ek, Husayni pasabide segurua ukatu zion bere autoritateari men egin gabe. Gudua urriaren 10ean gertatu zen, eta omeiatarrek Husayn hil zuten, bere senide eta lagun gehienekin batera, bizirik atera zirenak gatibu hartu zituzten bitartean. Gatazka [[Bigarren Fitna]]ren hasiera izan zen, non persiarrek bi kanpaina antolatu zituzten Husainen heriotza mendekatzeko; lehena [[Tawwabinen Matxianda|Tawwabinek]] eta bestea [[Mukhtar al-Thaqafi]]k eta bere jarraitzaileek.
Karbalako guduak alitarren aldeko alderdiaren (''Shi'at Ali'') garapena galvanizatu zuen, bere erritualak eta oroimen kolektiboa zituen sekta erlijioso ezberdin batean. [[Xiismo]]aren historian, tradizioan eta teologian leku nagusi bat du, eta sarri kontatu izan da [[Islamiar literatura|literatura xiitan]]. Xiitentzat, Husainen sufrimendua eta heriotza sakrifizioaren sinbolo bihurtu ziren zuzenbidearen aldeko borrokan, bidegabekeriaren eta faltsukeriaren aurkako justizia eta egiaren aldeko borrokan. Xiita fededunei arau heroikoen katalogo bat ematen die. Urtero, hamar egunez ospatzen dute gudua, Muharram hilabete islamiarrean, eta hilaren 10ean amaitzen dute, [[Ashura|Ashura Egunean]]. Egun honetan, musulman xiiek dolu egiten dute, prozesio publikoak eta ekitaldi erlijiosoak antolatzen dituzte, euren bularrak kolpatzen dituzte eta kasu batzuetan beren burua azorriatzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Aghaie |izena=Kamran S. |izenburua=The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran |url=https://books.google.com/books?id=UWov7OiEM3kC |urtea=2004 |argitaletxea=University of Washington Press |lekua=Seattle & London |isbn=978-0-295-98455-1|hizkuntza=en}}</ref> Era berean, musulman sunitek tragedia historikotzat jotzen dute gertakaria; Husayn eta bere lagunak [[martiri]]tzat hartzen dituzte bai sunitek, bai xiitek.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Omeiatar Kalifa-herriak parte hartutako guduak]]
[[Kategoria:680ko gatazkak]]
lxj16t8bre2h9d4j7e4l5cfp9fd374c
Richelieu kardinalaren gobernua
0
1216785
9993819
2024-12-08T18:02:53Z
81.9.210.37
Orri berria: «{{Lanean}} == Kabinetea == {| class="wikitable" |+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a !Portfolioa !Irudia !Titularra !Epea |- |'''Lehen Estatu Ministroa''' | rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]] | rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]''' |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a |- |'''Nabigazioko nagusi handia''' |1626 – 1642 |- | rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria''' |[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]]...»
9993819
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}
== Kabinetea ==
{| class="wikitable"
|+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a
!Portfolioa
!Irudia
!Titularra
!Epea
|-
|'''Lehen Estatu Ministroa'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]'''
|1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Nabigazioko nagusi handia'''
|1626 – 1642
|-
| rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]]
|'''Antoine de Loménie'''
|1624ko apirilaren 29a – 1638ko urtarrilaren 18a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Henri-Auguste de Loménie de Brienne.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Henri-Auguste de Loménie'''
|1638ko urtarrilaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Itsas Armadako Estatu idazkaria'''
| rowspan="3" |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Château de Beauregard - Louis, Count of Soissons.jpg|80px]]
|'''Louis de Bourbon'''
|-
|'''Frantziako Ganbera Handia'''
|[[Fitxategi:Jean Clouet - Portrait of Claude of Lorraine, Duke of Guise - WGA5083.jpg|80px]]
|'''Jean Clouet'''
|-
| rowspan="4" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria'''
|
|'''Pierre Brûlat'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko martxoaren 11
|-
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1626ko martxoaren 11 – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|80px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1629ko maiatzaren 2a – 1632ko martxoaren 18a
|-
|[[Fitxategi:Léon Bouthillier, comte de Chavigny.PNG|80px]]
|'''Léon Bouthillier'''
|1632ko martxoaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="3" |'''Gerrarako Estatu idazkaria'''
|
|'''Charles Le Beauclerc'''
|1624ko apirilaren 29a – 1630eko martxoaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]]
|'''Abel Servien'''
|1630eko abenduaren 11 – 1636ko otsailaren 12a
|-
|[[Fitxategi:François Sublet de Noyers par Pierre Daret - Château de Versailles (portrait crop adjusted).jpg|80px]]
|'''François Sublet'''
|1636ko otsailaren 12a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="2" |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1624ko apirilaren 29a – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Louis Phélypeaux de La Vrillière.jpg|80px]]
|'''Louis Phélypeaux'''
|1629ko ekainaren 16a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako kantzilerra'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Étienne Ier d'Aligre.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Étienne d'Aligre'''
|1624ko apirilaren 24a – 1635eko abenduaren 18a
|-
| rowspan="4" |'''Zigiluen zaintzailea'''
|1624ko apirilaren 24a – 1626ko maiatzaren 31
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|1626ko ekainaren 1a – 1630eko azaroaren 12a
|-
|[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]]
|'''Charles de L'Aubespine'''
|1630eko azaroaren 14a – 1633ko otsailaren 25a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Pierre Seguier'''
|1633ko otsailaren 28a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako kantzilerra'''
|1635eko abenduaren 19a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Kondestablea'''
|[[Fitxategi:François de Bonne de Lesdiguières - 1597.jpg|80px]]
|'''François de Bonne'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko irailaren 28a
|-
|'''Finantza superintendente'''
|
|
|
|-
|'''Frantziako Artilleriako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Charles de La Porte, Duke of La Meilleraye, Marshal of France (Versailles) - Anonymous painting.jpg|80px]]
|'''Charles de la Porte'''
|1634 – 1642
|}
ggsnwh22roq3gxkoydfwca3508d7ues
9993852
9993819
2024-12-08T18:33:55Z
81.9.210.37
9993852
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}
== Kabinetea ==
{| class="wikitable"
|+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a
!Portfolioa
!Irudia
!Titularra
!Epea
|-
|'''Lehen Estatu Ministroa'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]'''
|1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Nabigazioko nagusi handia'''
|1626 – 1642
|-
| rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]]
|'''Antoine de Loménie'''
|1624ko apirilaren 29a – 1638ko urtarrilaren 18a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Henri-Auguste de Loménie de Brienne.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Henri-Auguste de Loménie'''
|1638ko urtarrilaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Itsas Armadako Estatu idazkaria'''
| rowspan="3" |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Château de Beauregard - Louis, Count of Soissons.jpg|80px]]
|'''Louis de Bourbon'''
|-
|'''Frantziako Ganbera Handia'''
|[[Fitxategi:Jean Clouet - Portrait of Claude of Lorraine, Duke of Guise - WGA5083.jpg|80px]]
|'''Jean Clouet'''
|-
| rowspan="4" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria'''
|
|'''Pierre Brûlat'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko martxoaren 11
|-
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1626ko martxoaren 11 – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|80px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1629ko maiatzaren 2a – 1632ko martxoaren 18a
|-
|[[Fitxategi:Léon Bouthillier, comte de Chavigny.PNG|80px]]
|'''Léon Bouthillier'''
|1632ko martxoaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="3" |'''Gerrarako Estatu idazkaria'''
|
|'''Charles Le Beauclerc'''
|1624ko apirilaren 29a – 1630eko martxoaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]]
|'''Abel Servien'''
|1630eko abenduaren 11 – 1636ko otsailaren 12a
|-
|[[Fitxategi:François Sublet de Noyers par Pierre Daret - Château de Versailles (portrait crop adjusted).jpg|80px]]
|'''François Sublet'''
|1636ko otsailaren 12a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="2" |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1624ko apirilaren 29a – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Louis Phélypeaux de La Vrillière.jpg|80px]]
|'''Louis Phélypeaux'''
|1629ko ekainaren 16a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako kantzilerra'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Étienne Ier d'Aligre.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Étienne d'Aligre'''
|1624ko apirilaren 24a – 1635eko abenduaren 18a
|-
| rowspan="4" |'''Zigiluen zaintzailea'''
|1624ko apirilaren 24a – 1626ko maiatzaren 31
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|1626ko ekainaren 1a – 1630eko azaroaren 12a
|-
|[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]]
|'''Charles de L'Aubespine'''
|1630eko azaroaren 14a – 1633ko otsailaren 25a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Pierre Seguier'''
|1633ko otsailaren 28a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako kantzilerra'''
|1635eko abenduaren 19a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Kondestablea'''
|[[Fitxategi:François de Bonne de Lesdiguières - 1597.jpg|80px]]
|'''François de Bonne'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko irailaren 28a
|-
| rowspan="3" |'''Finantza superintendente'''
|
|'''Charles de la Vieuville'''
|1624ko apirilaren 29a – abuztuaren 13a
|-
|
|'''Jean Bochard eta Michel de Marillac'''
|1624ko abuztuaren 27a – 1626ko ekainaren 9a
|-
|
|'''Antoine Coëffier'''
|1626ko ekainaren 9a – 1632ko ekainaren 27a
|-
|'''Frantziako Artilleriako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Charles de La Porte, Duke of La Meilleraye, Marshal of France (Versailles) - Anonymous painting.jpg|80px]]
|'''Charles de la Porte'''
|1634 – 1642
|}
eugkvr0af1wqyw4pdgk9jnelkzc1hv6
9993979
9993852
2024-12-08T21:34:33Z
81.9.210.37
9993979
wikitext
text/x-wiki
{{Lanean}}{{Gobernu infotaula|abizena=Richelieu|irudi=Champaigne portrait richelieu eb.jpg|logoa=Royal flag of France.svg|aurrekoa=Luis XIII.aren gobernu absolutua|aurrekoa izena=Luis XIII (botere absolutua)|hurrengoa=Maza}}
== Kabinetea ==
{| class="wikitable"
|+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a
!Portfolioa
!Irudia
!Titularra
!Epea
|-
|'''Lehen Estatu Ministroa'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]'''
|1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Nabigazioko nagusi handia'''
|1626 – 1642
|-
| rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]]
|'''Antoine de Loménie'''
|1624ko apirilaren 29a – 1638ko urtarrilaren 18a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Henri-Auguste de Loménie de Brienne.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Henri-Auguste de Loménie'''
|1638ko urtarrilaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Itsas Armadako Estatu idazkaria'''
| rowspan="3" |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Château de Beauregard - Louis, Count of Soissons.jpg|80px]]
|'''Louis de Bourbon'''
|-
|'''Frantziako Ganbera Handia'''
|[[Fitxategi:Jean Clouet - Portrait of Claude of Lorraine, Duke of Guise - WGA5083.jpg|80px]]
|'''Jean Clouet'''
|-
| rowspan="4" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria'''
|
|'''Pierre Brûlat'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko martxoaren 11
|-
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1626ko martxoaren 11 – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|80px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1629ko maiatzaren 2a – 1632ko martxoaren 18a
|-
|[[Fitxategi:Léon Bouthillier, comte de Chavigny.PNG|80px]]
|'''Léon Bouthillier'''
|1632ko martxoaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="3" |'''Gerrarako Estatu idazkaria'''
|
|'''Charles Le Beauclerc'''
|1624ko apirilaren 29a – 1630eko martxoaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]]
|'''Abel Servien'''
|1630eko abenduaren 11 – 1636ko otsailaren 12a
|-
|[[Fitxategi:François Sublet de Noyers par Pierre Daret - Château de Versailles (portrait crop adjusted).jpg|80px]]
|'''François Sublet'''
|1636ko otsailaren 12a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="2" |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1624ko apirilaren 29a – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Louis Phélypeaux de La Vrillière.jpg|80px]]
|'''Louis Phélypeaux'''
|1629ko ekainaren 16a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kantzilerra'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Étienne Ier d'Aligre.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Étienne d'Aligre'''
|1624ko apirilaren 29a – 1635eko abenduaren 18a
|-
| rowspan="4" |'''Zigiluen zaintzailea'''
|1624ko apirilaren 24a – 1626ko maiatzaren 31
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|1626ko ekainaren 1a – 1630eko azaroaren 12a
|-
|[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]]
|'''Charles de L'Aubespine'''
|1630eko azaroaren 14a – 1633ko otsailaren 25a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Pierre Seguier'''
|1633ko otsailaren 28a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kantzilerra'''
|1635eko abenduaren 19a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kondestablea'''
|[[Fitxategi:François de Bonne de Lesdiguières - 1597.jpg|80px]]
|'''François de Bonne'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko irailaren 28a
|-
| rowspan="6" |'''Finantza superintendente'''
|[[Fitxategi:Charles de la Vieuville.jpg|80px]]
|'''Charles de la Vieuville'''
|1624ko apirilaren 29a – abuztuaren 13a
|-
|
|'''Jean Bochard'''
| rowspan="2" |1624ko abuztuaren 27a – 1626ko ekainaren 9a
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|-
|[[Fitxategi:MarquisdEffiat.jpg|80px]]
|'''Antoine Coëffier'''
|1626ko ekainaren 9a – 1632ko uztailaren 27a
|-
|[[Fitxategi:Claude de Bullion.jpg|80px]]
|'''Claude de Bullion'''
|1632ko abuztuaren 4a – 1640ko abenduaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|98x98px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1632ko abuztuaren 4a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Artilleriako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Charles de La Porte, Duke of La Meilleraye, Marshal of France (Versailles) - Anonymous painting.jpg|80px]]
|'''Charles de la Porte'''
|1634 – 1642
|}
eufkho279wmz769302uaz3ss25xrypn
9993987
9993979
2024-12-08T21:49:29Z
81.9.210.37
9993987
wikitext
text/x-wiki
{{Gobernu infotaula|abizena=Richelieu|irudi=Champaigne portrait richelieu eb.jpg|logoa=Royal flag of France.svg|aurrekoa=Luis XIII.aren gobernu absolutua|aurrekoa izena=Luis XIII (botere absolutua)|hurrengoa=Mazarino kardinalaren gobernua|lehendakari=[[Richelieu kardinala]]|sorrera=1624ko apirilaren 24a|iraupena=18 urte, 118 egun|bukaera=1642ko abenduaren 4a|hurrengoa izena=Mazarino|kontseilariak=23}}'''[[Armand-Jean du Plessis|Armand Jean du Plessis]], Richelieu kardinalaren gobernua''' erabakigarria izan zen Frantziaren historian XVII. mendean. Richelieu [[Luis XIII.a Frantziakoa|Luis XIII.a]] erregearen lehen ministro izendatu zuten 1624an, eta 1642an hil zen arte izan zuen kargua.
Bere agintaldian, Richelieuk Frantziako Estatuaren botere zentrala sendotu zuen, [[noblezia]]<nowiki/>ren boterea murriztuz eta erregearen agintea indartuz. Hainbat erreforma ezarri zituen gobernua zentralizatzeko eta eraginkortasun administratiboa handitzeko. [[Espioitza]] sare bat ere ezarri zuen bere etsaien mugimenduei buruz informatuta egoteko eta erresuma babesteko.
Kanpo-politikan, Richelieuk [[Habsburgo|Habsburgotarren dinastia]] austrohispanikoaren boterea indargabetzea bilatu zuen, bere helburuak lortzeko protestanteekin aliatuz. [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]]<nowiki/>n izandako esku-hartzea eta itsasoz haraindiko hedapenari emandako babesa ere nabarmenak izan ziren.
Richelieu bere irmotasun eta erabakitasunagatik gogoratzen da, baita artearen mezenasgoagatik eta ''[[Académie française]]'' delakoaren fundazioagatik ere. Bere legatuak absolutismo monarkikorako oinarriak ezarri zituen, ondoren bere oinordeko [[Mazarino kardinala]]<nowiki/>k eta [[Luis XIV.a Borboikoa|Luis XIV.a]] [[Eguzki Erregea]]<nowiki/>k garatuko zutena.
== Kabinetea ==
{| class="wikitable"
|+1624ko apirilaren 29a '''–''' 1642ko abenduaren 4a
!Portfolioa
!Irudia
!Titularra
!Epea
|-
|'''Lehen Estatu Ministroa'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Cardinal de Richelieu.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''[[Richelieu kardinala]]'''
|1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Nabigazioko nagusi handia'''
|1626 – 1642
|-
| rowspan="2" |'''Errege Etxearen Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:Antoine de Loménie.png|80px]]
|'''Antoine de Loménie'''
|1624ko apirilaren 29a – 1638ko urtarrilaren 18a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Henri-Auguste de Loménie de Brienne.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Henri-Auguste de Loménie'''
|1638ko urtarrilaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Itsas Armadako Estatu idazkaria'''
| rowspan="3" |1624ko apirilaren 29a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Frantziako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Château de Beauregard - Louis, Count of Soissons.jpg|80px]]
|'''Louis de Bourbon'''
|-
|'''Frantziako Ganbera Handia'''
|[[Fitxategi:Jean Clouet - Portrait of Claude of Lorraine, Duke of Guise - WGA5083.jpg|80px]]
|'''Jean Clouet'''
|-
| rowspan="4" |'''Kanpo Arazoetako Estatu idazkaria'''
|
|'''Pierre Brûlat'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko martxoaren 11
|-
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1626ko martxoaren 11 – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|80px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1629ko maiatzaren 2a – 1632ko martxoaren 18a
|-
|[[Fitxategi:Léon Bouthillier, comte de Chavigny.PNG|80px]]
|'''Léon Bouthillier'''
|1632ko martxoaren 18a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="3" |'''Gerrarako Estatu idazkaria'''
|
|'''Charles Le Beauclerc'''
|1624ko apirilaren 29a – 1630eko martxoaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Abel Servien, marquis de Sablé et de Boisdauphin.jpg|80px]]
|'''Abel Servien'''
|1630eko abenduaren 11 – 1636ko otsailaren 12a
|-
|[[Fitxategi:François Sublet de Noyers par Pierre Daret - Château de Versailles (portrait crop adjusted).jpg|80px]]
|'''François Sublet'''
|1636ko otsailaren 12a – 1642ko abenduaren 4a
|-
| rowspan="2" |'''Erlijio Erreforma deituriko Estatu idazkaria'''
|[[Fitxategi:RaymondPhélypeaux.jpg|80px]]
|'''Raymond Phélypeaux'''
|1624ko apirilaren 29a – 1629ko maiatzaren 2a
|-
|[[Fitxategi:Louis Phélypeaux de La Vrillière.jpg|80px]]
|'''Louis Phélypeaux'''
|1629ko ekainaren 16a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kantzilerra'''
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Étienne Ier d'Aligre.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Étienne d'Aligre'''
|1624ko apirilaren 29a – 1635eko abenduaren 18a
|-
| rowspan="4" |'''Zigiluen zaintzailea'''
|1624ko apirilaren 24a – 1626ko maiatzaren 31
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|1626ko ekainaren 1a – 1630eko azaroaren 12a
|-
|[[Fitxategi:Charles de L'Aubespine by Pierre Daret.jpg|80px]]
|'''Charles de L'Aubespine'''
|1630eko azaroaren 14a – 1633ko otsailaren 25a
|-
| rowspan="2" |[[Fitxategi:Seguier.jpg|80px]]
| rowspan="2" |'''Pierre Seguier'''
|1633ko otsailaren 28a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kantzilerra'''
|1635eko abenduaren 19a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Kondestablea'''
|[[Fitxategi:François de Bonne de Lesdiguières - 1597.jpg|80px]]
|'''François de Bonne'''
|1624ko apirilaren 29a – 1626ko irailaren 28a
|-
| rowspan="6" |'''Finantza superintendente'''
|[[Fitxategi:Charles de la Vieuville.jpg|80px]]
|'''Charles de la Vieuville'''
|1624ko apirilaren 29a – abuztuaren 13a
|-
|
|'''Jean Bochard'''
| rowspan="2" |1624ko abuztuaren 27a – 1626ko ekainaren 9a
|-
|[[Fitxategi:Michel de Marillac.jpg|80px]]
|'''Michel de Marillac'''
|-
|[[Fitxategi:MarquisdEffiat.jpg|80px]]
|'''Antoine Coëffier'''
|1626ko ekainaren 9a – 1632ko uztailaren 27a
|-
|[[Fitxategi:Claude de Bullion.jpg|80px]]
|'''Claude de Bullion'''
|1632ko abuztuaren 4a – 1640ko abenduaren 22a
|-
|[[Fitxategi:Claude-bouthillier.jpg|98x98px]]
|'''Claude Bouthillier'''
|1632ko abuztuaren 4a – 1642ko abenduaren 4a
|-
|'''Artilleriako Maisu Handia'''
|[[Fitxategi:Charles de La Porte, Duke of La Meilleraye, Marshal of France (Versailles) - Anonymous painting.jpg|80px]]
|'''Charles de la Porte'''
|1634 – 1642
|}
dg5k0ada32hkh3zcpgfci9vljkpga3z
Martha Haines Butt
0
1216786
9993826
2024-12-08T18:11:13Z
Eliatxo
96586
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Martha Haines Butt''', ezkondu ondorengo abizenez '''Bennett''', ([[Norfolk (Virginia)|Norfolk]], [[1833]]ko [[azaroaren 22]]a – [[New York]], [[1871]]ko [[otsailaren 9]]a) [[esklabotza]]ren aldeko [[idazle]] [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarra]] izan zen. Iparraldeko zein hegoaldeko estatuetako hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=James Wood|abizena=Davidson|urtea=1869|izenbur...»
9993826
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Martha Haines Butt''', ezkondu ondorengo abizenez '''Bennett''', ([[Norfolk (Virginia)|Norfolk]], [[1833]]ko [[azaroaren 22]]a – [[New York]], [[1871]]ko [[otsailaren 9]]a) [[esklabotza]]ren aldeko [[idazle]] [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuarra]] izan zen. Iparraldeko zein hegoaldeko estatuetako hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=James Wood|abizena=Davidson|urtea=1869|izenburua=The Living Writers of the South|orrialdea=42|ISBN=9780608428185|hizkuntza=en|url=https://books.google.ru/books?id=RjcrAAAAYAAJ&pg=PA42&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|atala=Mrs. Martha Haines Butt Bennett|argitaratze-lekua=Carleton|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. 1853an, 19 urte zituela, ''Antifanaticism: A Tale of the South'' eleberria kaleratu zuen<ref>{{erreferentzia|izena=Kerry|abizena=Larson|izenburua=Imagining Equality in Nineteenth-Century American Literature|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=75|ISBN=978-1-107-32121-2|hizkuntza=en|argitaratze-data=2008-11-20|url=https://books.google.ru/books?id=QOsfAwAAQBAJ&pg=PT75&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. 1850eko hamarkadan emakumeen eskubideen aurkako lanak idatzi bazituen ere, 1870erako, emakumeen sufragioaren aldekoa zen.
== Bizitza ==
[[Fitxategi:Anti fanaticism - a tale of the South. By Miss Martha Haines Butt. (1853).png|thumb|''Antifanaticism: A Tale of the South'' (1853)]]
Martha Haines Butt Norfolken jaio zen, Virginia estatuan, 1833ko azaroaren 22an<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Martha Haines Butt (1833–1871)|hizkuntza=en|url=https://encyclopediavirginia.org/entries/butt-martha-haines-1833-1871/#start_entry|aldizkaria=Encyclopedia of Virginia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Familiako alaba bakarra zen<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Mary T|abizena=Tardy|urtea=1870|izenburua=Southland Writers: Biographical and Critical Sketches of the Living Female Writers of the South. With Extracts from Their Writings|argitaletxea=Claxton, Remsen & Haffelfinger|orrialdea=806|hizkuntza=en|url=https://books.google.ru/books?id=da8xAQAAMAAJ&pg=PA806&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|atala=Martha Haines Butt Bennett|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Bere ama, Mary Ann Morriss Butt kapelagilea, frantziar jatorrikoa zen, eta aita, Francis Butt, ingeles jatorrikoa<ref name=":0" />.
1847tik 1850era, Ellicott's Millseko Patapsco Emakumeen Institutuan ikasi zuen<ref name=":0" />, [[Baltimore]]tik gertu. Gero Harrisburgeko Emakumeen Unibertsitatean jarraitu zituen ikasketak eta urrezko dominarekin graduatu zen<ref name=":1" />.
Hamalau urterekin lehen idazlana kaleratu zuen, nahiz eta ordura arte hainbat urtez idatzi zuen<ref name=":1" />. 1853an ''Antifanaticism: A Tale of the South'' esklabotzaren aldeko eleberria idatzi zuen [[Harriet Beecher Stowe]]ren ''[[Osaba Tomen etxola]]''ri erantzun gisa<ref>{{erreferentzia|izena=Kimberly|abizena=Wallace-Sanders|urtea=2008|izenburua=Mammy: A Century of Race, Gender, and Southern Memory|argitaletxea=University of Michigan Press|orrialdea=24|ISBN=978-0-472-11614-0|hizkuntza=en|url=https://books.google.ru/books?id=pd2uh_WFR-wC&pg=PA24&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Martha Haines Butt Bennett|argitaletxea=The Institute for Advanced Technology in the Humanities, University of Virginia|hizkuntza=en|url=https://cbw.iath.virginia.edu/women_display.php?id=13951|aldizkaria=Collective Biographies of Women|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Gero ''Leisure Moments'' eta ''Pastimes with Little Friends'' bildumak kaleratu zituen<ref name=":2" /><ref name=":1" />. Hainbat aldizkaritan kolaboratu zuen, hala nola ''Ladies' Home Journal''en<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Personal|orrialdea=2|hizkuntza=en|argitaratze-data=1871-02-11|aldizkaria=The Buffalo Commercial}}</ref>.
1865eko uztailaren 6an, Norfolken, Nathan Ives Bennett connecticutarrarekin ezkondu zen. Hasiera batean [[Bridgeport]]en bizi izan ziren eta gero New Yorkera joan ziren<ref name=":1" /><ref name=":0" />.
1870ean, Butt Virginia Estatuko Emakumeen Sufragio Elkarteko presidenteorde izan zen<ref name=":0" />.
Martha Haines Butt pneumoniak jota hil zen New Yorkeko Grand Central hotelean, 1871ko otsailaren 9an<ref name=":0" /><ref name=":3" />.
== Lan hautatuak ==
* ''Antifanaticism: A Tale of the South'' (1853)
* ''The Leisure Moments of Miss Martha Haines Butt'' (1860)
* ''Pastimes with My Little Friends'' (1866)
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1833ko|1871ko|Butt, Martha Haines}}
[[Kategoria:Virginiarrak]]
[[Kategoria:Anglo-estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Frantziar estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako eleberrigileak]]
[[Kategoria:Emakume eleberrigileak]]
[[Kategoria:Ingelesezko idazleak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]]
[[Kategoria:Esklabotzaren aldekoak]]
[[Kategoria:New Yorken hildakoak]]
[[Kategoria:Pneumoniak hildakoak]]
dr1hsvu5gysjzmqk95uxphci78khwwy
Irati Bazeta Agirre
0
1216787
9993837
2024-12-08T18:19:47Z
Wikimaribarre
88969
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Irati Bazeta''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da. == Bizitza == Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipat zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu...»
9993837
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Irati Bazeta''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da.
== Bizitza ==
Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipat zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu euskara jendea garenaren kontzientziarik? Euskaraz bizi edo euskarara heltzeko denok baliabide berak al ditugu? Zein egoeratan sentitu dugu hizkuntza estresa? Hainbat galderatan oinarri hartuta landutako proiektua da”, esplikatu zuen Bazetak. Beraz, proiektuaren bidez gogoeta horiek plazaratzea da bere helburua, eta gainera, sormen prozesuan herritarren partaidetza eskatzeko asmoa azaldu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://dotb.eus/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
[[File:Irati Bazeta. Sormen saria 2024.jpg|thumb|250px|Irati Bazeta, Sormen saria, 2024]]
[[Gerediaga Elkartea|Gerediaga Elkarteak]] eta Durangoko Udalak sustatzen duten bekaren zazpigarren deialdian ''Hariaren isla'' izeneko proposamena aurkeztu zuen eta 15.000 euroko beka jaso zuen 2024an. Margogintzan oinarrituko da eta sortzeko asmoa duen dozena inguru piezegaz erakusketa egingo du 60. Durangoko Azokan 2025ean. "Euskara jendea" gaitzat hartuta, esku-hartze artistikoa egiteko urtebeteko epea izango du Irati Bazetak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1733660382044-irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Buruaga|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak irabazi du aurtengo Sormen Beka|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.deia.eus/cultura/2024/12/08/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-irabazi-9024425.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Abadiñarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
7vl9enxaaf7hrxs0ogu3khc4lvmd74q
9993961
9993837
2024-12-08T21:06:17Z
Wikimaribarre
88969
9993961
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Irati Bazeta''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da.
== Bizitza ==
Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga Elkarteak]] eta Durangoko Udalak sustatzen duren bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipatu zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu euskara jendea garenaren kontzientziarik? Euskaraz bizi edo euskarara heltzeko denok baliabide berak al ditugu? Zein egoeratan sentitu dugu hizkuntza estresa? Hainbat galderatan oinarri hartuta landutako proiektua da”, esplikatu zuen Bazetak. Beraz, proiektuaren bidez gogoeta horiek plazaratzea da bere helburua, eta gainera, sormen prozesuan herritarren partaidetza eskatzeko asmoa ere azaldu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://dotb.eus/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
[[File:Irati Bazeta. Sormen saria 2024.jpg|thumb|250px|Irati Bazeta, Sormen saria, 2024]]
2014an ''Hariaren isla'' izeneko proposamena aurkeztu zuen Gerediaga Elkarteak eta Durangoko Udalak sustatutako Sormen bekaren zazpigarren deialdian eta 15.000 euroko beka jaso zuen. Margogintzan oinarritutako 10-12 margolanez sortutako instalazio bat prestatuko du abadiñar ilustratzaileak, eta 60. Durangoko Azokan aurkeztuko du emaitza, Arte eta Historia Museoan 2025ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Harien isla" Irati Bazetaren proiektuak jaso du Durangoko Azokaren Sormen Beka|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/durangoko-azoka/osoa/9645235/harien-isla-irati-bazaetaren-proiektuak-jaso-du-durangoko-azokaren-sormen-beka/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-08}}</ref>"Euskara jendea" gaitzat hartuta, <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1733660382044-irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Buruaga|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak irabazi du aurtengo Sormen Beka|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.deia.eus/cultura/2024/12/08/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-irabazi-9024425.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Abadiñarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
svau61hkenpik82zs4xlvzs94f8tj4t
9993989
9993961
2024-12-08T21:50:08Z
Wikimaribarre
88969
9993989
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Irati Bazeta Agirre''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da.
== Bizitza ==
[[File:Irati Bazeta. Sormen saria 2024.jpg|thumb|250px|Irati Bazeta, Sormen saria, 2024]]
Irati Bazetak Gizarte Hezkuntzako ikasketek egin zituen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean,]] 2022an graduatu zen eta promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Acto de graduación de la nueva promoción de la Facultad de Educación de Bilbao|hizkuntza=|url=https://www.ehu.eus/es/-/graduacion-facultad-educacion-bilbao|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Lanak utzitako denbora baliatzen du ilustrazioak sortzeko, hala ere, marrazketa ez baztertzeko hartutako konpromiso pertsonalari eutsi gura dio.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA]: "Kontatu gura dudan zerbait iruditan jartzeko egiten ditut ilustrazioak" - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1606385555066-kontatu-gura-dudan-zerbait-iruditan-jartzeko-egiten-ditut-ilustrazioak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga Elkarteak]] eta Durangoko Udalak sustatzen duren bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipatu zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu euskara jendea garenaren kontzientziarik? Euskaraz bizi edo euskarara heltzeko denok baliabide berak al ditugu? Zein egoeratan sentitu dugu hizkuntza estresa? Hainbat galderatan oinarri hartuta landutako proiektua da”, esplikatu zuen Bazetak. Beraz, proiektuaren bidez gogoeta horiek plazaratzea da bere helburua, eta gainera, sormen prozesuan herritarren partaidetza eskatzeko asmoa ere azaldu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://dotb.eus/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2015ean Abadiño udalak antolatuko ipuin lehiaketan saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ume eta gazteen ipuin lehiaketaren sari banaketa egingo dute - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1434700247101-ume-eta-gazteen-ipuin-lehiaketaren-sari-banaketa-egingo-dute|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* 2022an Euskal Herriko Unibertsitatean promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0" />
* 2024an ''Hariaren isla'' izeneko proposamena aurkeztu zuen Gerediaga Elkarteak eta Durangoko Udalak sustatutako Sormen bekaren zazpigarren deialdian eta 15.000 euroko beka jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, 'Harien isla' proiektuarekin|hizkuntza=eu|url=https://www.durangokoazoka.eus/eu/albisteak/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-proiektuarekin|aldizkaria=www.durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Margogintzan oinarritutako 10-12 margolanez sortutako instalazio bat prestatuko du abadiñar ilustratzaileak, eta 60. Durangoko Azokan aurkeztuko du emaitza, Arte eta Historia Museoan 2025ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Harien isla" Irati Bazetaren proiektuak jaso du Durangoko Azokaren Sormen Beka|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/durangoko-azoka/osoa/9645235/harien-isla-irati-bazaetaren-proiektuak-jaso-du-durangoko-azokaren-sormen-beka/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-08}}</ref>"Euskara jendea" gaitzat hartuta, <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1733660382044-irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Buruaga|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak irabazi du aurtengo Sormen Beka|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.deia.eus/cultura/2024/12/08/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-irabazi-9024425.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, ‘Harien isla’ izeneko proiektuarekin|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.durangon.com/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-izeneko-proiektuarekin/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Abadiñarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
hzb83uyz74zx06i3qwv4b98tzjd9n9m
9993991
9993989
2024-12-08T21:55:06Z
Wikimaribarre
88969
Wikimaribarre wikilariak «[[Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Irati Baseta]]» orria «[[Irati Bazeta Agirre]]» izenera aldatu du
9993989
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Irati Bazeta Agirre''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da.
== Bizitza ==
[[File:Irati Bazeta. Sormen saria 2024.jpg|thumb|250px|Irati Bazeta, Sormen saria, 2024]]
Irati Bazetak Gizarte Hezkuntzako ikasketek egin zituen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean,]] 2022an graduatu zen eta promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Acto de graduación de la nueva promoción de la Facultad de Educación de Bilbao|hizkuntza=|url=https://www.ehu.eus/es/-/graduacion-facultad-educacion-bilbao|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Lanak utzitako denbora baliatzen du ilustrazioak sortzeko, hala ere, marrazketa ez baztertzeko hartutako konpromiso pertsonalari eutsi gura dio.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA]: "Kontatu gura dudan zerbait iruditan jartzeko egiten ditut ilustrazioak" - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1606385555066-kontatu-gura-dudan-zerbait-iruditan-jartzeko-egiten-ditut-ilustrazioak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga Elkarteak]] eta Durangoko Udalak sustatzen duren bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipatu zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu euskara jendea garenaren kontzientziarik? Euskaraz bizi edo euskarara heltzeko denok baliabide berak al ditugu? Zein egoeratan sentitu dugu hizkuntza estresa? Hainbat galderatan oinarri hartuta landutako proiektua da”, esplikatu zuen Bazetak. Beraz, proiektuaren bidez gogoeta horiek plazaratzea da bere helburua, eta gainera, sormen prozesuan herritarren partaidetza eskatzeko asmoa ere azaldu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://dotb.eus/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2015ean Abadiño udalak antolatuko ipuin lehiaketan saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ume eta gazteen ipuin lehiaketaren sari banaketa egingo dute - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1434700247101-ume-eta-gazteen-ipuin-lehiaketaren-sari-banaketa-egingo-dute|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* 2022an Euskal Herriko Unibertsitatean promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0" />
* 2024an ''Hariaren isla'' izeneko proposamena aurkeztu zuen Gerediaga Elkarteak eta Durangoko Udalak sustatutako Sormen bekaren zazpigarren deialdian eta 15.000 euroko beka jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, 'Harien isla' proiektuarekin|hizkuntza=eu|url=https://www.durangokoazoka.eus/eu/albisteak/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-proiektuarekin|aldizkaria=www.durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Margogintzan oinarritutako 10-12 margolanez sortutako instalazio bat prestatuko du abadiñar ilustratzaileak, eta 60. Durangoko Azokan aurkeztuko du emaitza, Arte eta Historia Museoan 2025ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Harien isla" Irati Bazetaren proiektuak jaso du Durangoko Azokaren Sormen Beka|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/durangoko-azoka/osoa/9645235/harien-isla-irati-bazaetaren-proiektuak-jaso-du-durangoko-azokaren-sormen-beka/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-08}}</ref>"Euskara jendea" gaitzat hartuta, <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1733660382044-irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Buruaga|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak irabazi du aurtengo Sormen Beka|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.deia.eus/cultura/2024/12/08/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-irabazi-9024425.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, ‘Harien isla’ izeneko proiektuarekin|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.durangon.com/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-izeneko-proiektuarekin/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Abadiñarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
hzb83uyz74zx06i3qwv4b98tzjd9n9m
9993997
9993991
2024-12-08T21:57:38Z
Wikimaribarre
88969
9993997
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Irati Bazeta Agirre''' ([[Abadiño]], [[Bizkaia|Bizkaia,]] ) [[Ilustratzaile|ilustratzailea]] da.
== Bizitza ==
[[File:Irati Bazeta. Sormen saria 2024.jpg|thumb|250px|Irati Bazeta, Sormen saria, 2024]]
Irati Bazetak Gizarte Hezkuntzako ikasketek egin zituen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean,]] 2022an graduatu zen eta promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Acto de graduación de la nueva promoción de la Facultad de Educación de Bilbao|hizkuntza=|url=https://www.ehu.eus/es/-/graduacion-facultad-educacion-bilbao|aldizkaria=UPV/EHU|sartze-data=2024-12-08}}</ref>Lanak utzitako denbora baliatzen du ilustrazioak sortzeko, hala ere, marrazketa ez baztertzeko hartutako konpromiso pertsonalari eutsi gura dio.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA]: "Kontatu gura dudan zerbait iruditan jartzeko egiten ditut ilustrazioak" - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1606385555066-kontatu-gura-dudan-zerbait-iruditan-jartzeko-egiten-ditut-ilustrazioak|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
Bazetak margogintza umetatik landu izan du, eta [[Gerediaga Elkartea|Gerediaga Elkarteak]] eta Durangoko Udalak sustatutako bekaren deialdiaz jakitean aurkeztea erabaki zuen. Gaia dela-eta, euskarari buruz azken boladan hainbat hausnarketa konpartitu dituela aipatu zuen ilustratzaileak, eta ondorioz hainbat galdera sortu zitzaizkiola. “Nor da euskara jendea? Zer dakar euskara jendea izateak? Ba al dugu euskara jendea garenaren kontzientziarik? Euskaraz bizi edo euskarara heltzeko denok baliabide berak al ditugu? Zein egoeratan sentitu dugu hizkuntza estresa? Hainbat galderatan oinarri hartuta landutako proiektua da”, esplikatu zuen Bazetak. Beraz, proiektuaren bidez gogoeta horiek plazaratzea da bere helburua, eta gainera, sormen prozesuan herritarren partaidetza eskatzeko asmoa ere azaldu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=dotb Durangaldeko|abizena=Telebista|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://dotb.eus/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka/|aldizkaria=dotb.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Sariak ==
* 2015ean Abadiño udalak antolatuko ipuin lehiaketan saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ume eta gazteen ipuin lehiaketaren sari banaketa egingo dute - Abadiño|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/abadino/1434700247101-ume-eta-gazteen-ipuin-lehiaketaren-sari-banaketa-egingo-dute|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
* 2022an Euskal Herriko Unibertsitatean promozioko sari berezia jaso zuen.<ref name=":0" />
* 2024an ''Hariaren isla'' izeneko proposamena aurkeztu zuen Gerediaga Elkarteak eta Durangoko Udalak sustatutako Sormen bekaren zazpigarren deialdian eta 15.000 euroko beka jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, 'Harien isla' proiektuarekin|hizkuntza=eu|url=https://www.durangokoazoka.eus/eu/albisteak/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-proiektuarekin|aldizkaria=www.durangokoazoka.eus|sartze-data=2024-12-08}}</ref> Margogintzan oinarritutako 10-12 margolanez sortutako instalazio bat prestatuko du abadiñar ilustratzaileak, eta 60. Durangoko Azokan aurkeztuko du emaitza, Arte eta Historia Museoan 2025ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Harien isla" Irati Bazetaren proiektuak jaso du Durangoko Azokaren Sormen Beka|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.eitb.eus/eu/kultura/durangoko-azoka/osoa/9645235/harien-isla-irati-bazaetaren-proiektuak-jaso-du-durangoko-azokaren-sormen-beka/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-12-08}}</ref>"Euskara jendea" gaitzat hartuta, <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak jaso du aurtengo Sormen Beka - Durangaldea|hizkuntza=eu|url=https://anboto.org/durangaldea/1733660382044-irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka|aldizkaria=Anboto.org|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Buruaga|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaile abadiñarrak irabazi du aurtengo Sormen Beka|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.deia.eus/cultura/2024/12/08/irati-bazeta-ilustratzaile-abadinarrak-irabazi-9024425.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=DURANGON|izenburua=Irati Bazeta ilustratzaileak jaso du aurtengo Sormen Beka, ‘Harien isla’ izeneko proiektuarekin|hizkuntza=|data=2024-12-08|url=https://www.durangon.com/irati-bazeta-ilustratzaileak-jaso-du-aurtengo-sormen-beka-harien-isla-izeneko-proiektuarekin/|aldizkaria=durangon.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
[[Kategoria:Abadiñarrak]]
[[Kategoria:Euskal Herriko ilustratzaileak]]
[[Kategoria:Emakume ilustratzaileak]]
epdkjn7ct353nc6x7hwo0ro5dlfxk7z
Kerbalako gudua
0
1216788
9993838
2024-12-08T18:20:53Z
Marklar2007
1545
«[[Karbalako gudua]]» orrira birbideratua
9993838
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU[[Karbalako gudua]]
js2ew1v2betamu6m273aw6nl5stb7t3
Zulfiqar
0
1216789
9993868
2024-12-08T18:47:35Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{objektu infotaula}} '''Zulfiqar''' ({{lang-ar|ذو الْفَقار|Ḏū-l-Faqār}}, {{IPA|ðuː‿l.faˈqaːr}} ahoskatua), '''Zu al-Faqar''', '''Zulfakar''', '''Dhu al-Faqar''' edo '''Dhulfaqar''' eta, arruntki, '''Aliren sablea''' ere deitua, [[Ali ibn Abi Talib]]en [[ezpata]] izan zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://www.tf.uni-kiel.de/matwis/amat/iss/kap_b/advanced/tb_5_2.html|izenburua=The Zulfiqar|aldizkaria=www.tf.uni-kiel.de|hizkuntza=en}}</ref> Histor...»
9993868
wikitext
text/x-wiki
{{objektu infotaula}}
'''Zulfiqar''' ({{lang-ar|ذو الْفَقار|Ḏū-l-Faqār}}, {{IPA|ðuː‿l.faˈqaːr}} ahoskatua), '''Zu al-Faqar''', '''Zulfakar''', '''Dhu al-Faqar''' edo '''Dhulfaqar''' eta, arruntki, '''Aliren sablea''' ere deitua, [[Ali ibn Abi Talib]]en [[ezpata]] izan zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://www.tf.uni-kiel.de/matwis/amat/iss/kap_b/advanced/tb_5_2.html|izenburua=The Zulfiqar|aldizkaria=www.tf.uni-kiel.de|hizkuntza=en}}</ref> Historikoki, askotan, [[guraize]] itxurako orri bikoitzeko ezpata gisa irudikatzen zen bandera musulmanetan, eta Aliren irudikapen [[Xiismo|xiitetan]] agertzen da normalean, baita bi puntatan amaitzen den [[zimitarra]] baten antzera [[talisman]]ak bezala urtzen dituzten bitxien forman ere.<ref name=":2" />
[[Ekialde Ertain]]eko hainbat banderak eta dominak Zulfiqarren aipamenak daramatzate edo eraman dituzte,<ref name="Gauding 105">{{erreferentzia|url=https://books.google.com/books?id=SImTll3uupIC&pg=PA105&dq=Zulfiqar+sword#q=Zulfiqar%20sword|izenburua=The Signs and Symbols Bible:The Definitive Guide to Mysterious Markings|argitaletxea=Sterling Publishing Company|data= 2009ko urria|abizena=Gauding|izena=Madonna|orrialdea=105|isbn=9781402770043|hizkuntza=en}}</ref> eta bere ezpatetako batzuk armari erreferentzia eginez erdibanatutako punta batekin egin zituzten.<ref name=":2">{{erreferentzia|url=https://books.google.com/books?id=koMgAQAAMAAJ&q=Zulfiqar+shamshir&dq=Zulfiqar+shamshir|izenburua=Islamic Works of Art, Carpets and Textiles|argitaletxea=Sotheby's|lekua= Londres|data= 1985eko urtarrila|orrialdea=438|hizkuntza=en}}</ref>
== Historia ==
[[Mahoma]]ren laugarren ondorengoa izan zen Ali, bera bezalako [[Haxemiak|haxemi]] familiako kidea. Hamaika urterekin honek adoptatu zuen, eta bere misio jainkotiarra zabaltzen hasi zenean, bere emaztea izan zen lege berria besarkatu zuen lehena, eta Ali bigarrena. [[Koran]]aren arabera, bere besoaren indarra eta indarra profetaren laguntzarik sendoena izan ziren, eta [[Fatima az-Zahra|Fatima alaba kutunaren]] eskuaz saritu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Diccionario histórico enciclopédico|url=https://books.google.es/books?dq=diccionario+hist%C3%B3rico&jtp=537&id=UtZPmSIeMWoC&hl=es#v=onepage&q=diccionario%20hist%C3%B3rico&f=false|argitaletxea=Roca|urtea=1833|hizkuntza=es|izena=V. Joaquín|abizena=Bastús|orrialdea=537}}</ref>
Honela, Mahomari egozten zaio "Zulfiqar baizik ez dago ezpatarik, eta Ali baizik ez da gazterik." ({{Lang-ar|لَا سَيْفَ إِلَّا ذُو ٱلْفَقَارِ وَلَا فَتَىٰ إِلَّا عَلِيٌّ|lā sayfa ʾillā Ḏū-l-Faqāri wa-lā fatā ʾillā ʿAlīy}}) oihua, [[Uhudeko gudua]]n esan omen zuena, Aliren balentriaren gorazarrez, gudari indartsuenaren ezkutua eta kaskoa bitan zatitu eta bere ezpata txikitzea. Mahomak Zulfiqar eman omen zion Aliri ezpata hautsia ordezkatzeko.<ref name=":1" /> Elezaharreko beste aldaketa batean, oihua ez da Mahomarena, "borroka-zelaiko ahots batena" baizik, eta [[Gabriel (goiaingerua)|Gabriel goiaingeruak]] ezpata ematen dio Aliri zuzenean.<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Schlaglichter: Die beiden ersten islamischen Jahrhunderte|url=https://books.google.com/books?id=wOMO2s7RRsYC&pg=PA278|argitaletxea=Verlag Hans Schiler|hizkuntza=de|orrialdea=286}}</ref>
Al-Tirmidhik [[Ibn Abbas]]i egozten dio Mahomak ezpata [[Badreko gudua|Badreko egunean]] eskuratu izanaren tradizioa, Uhudeko egunarekin lotutako amets batean ikusi ondoren.<ref name="Tirmidhi 1561">{{erreferentzia|url=https://sunnah.com/tirmidhi/21|izenburua=The Book on Military Expeditions: Hadith 1561|abizena=at-Tirmidhi|izena=Abu `Isa Muhammad|hizkuntza=en}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sableak]]
[[Kategoria:Islamdar terminologia]]
[[Kategoria:Irudi heraldikoa]]
[[Kategoria:Kutunak]]
[[Kategoria:Xiismo]]
[[Kategoria:Islamiar mitologia]]
jw1lgzrlxnjqv8y1petu3petvavov2t
9993869
9993868
2024-12-08T18:47:55Z
Marklar2007
1545
Marklar2007 wikilariak «[[Zulfikar ezpata]]» orria «[[Zulfiqar]]» izenera aldatu du
9993868
wikitext
text/x-wiki
{{objektu infotaula}}
'''Zulfiqar''' ({{lang-ar|ذو الْفَقار|Ḏū-l-Faqār}}, {{IPA|ðuː‿l.faˈqaːr}} ahoskatua), '''Zu al-Faqar''', '''Zulfakar''', '''Dhu al-Faqar''' edo '''Dhulfaqar''' eta, arruntki, '''Aliren sablea''' ere deitua, [[Ali ibn Abi Talib]]en [[ezpata]] izan zen.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://www.tf.uni-kiel.de/matwis/amat/iss/kap_b/advanced/tb_5_2.html|izenburua=The Zulfiqar|aldizkaria=www.tf.uni-kiel.de|hizkuntza=en}}</ref> Historikoki, askotan, [[guraize]] itxurako orri bikoitzeko ezpata gisa irudikatzen zen bandera musulmanetan, eta Aliren irudikapen [[Xiismo|xiitetan]] agertzen da normalean, baita bi puntatan amaitzen den [[zimitarra]] baten antzera [[talisman]]ak bezala urtzen dituzten bitxien forman ere.<ref name=":2" />
[[Ekialde Ertain]]eko hainbat banderak eta dominak Zulfiqarren aipamenak daramatzate edo eraman dituzte,<ref name="Gauding 105">{{erreferentzia|url=https://books.google.com/books?id=SImTll3uupIC&pg=PA105&dq=Zulfiqar+sword#q=Zulfiqar%20sword|izenburua=The Signs and Symbols Bible:The Definitive Guide to Mysterious Markings|argitaletxea=Sterling Publishing Company|data= 2009ko urria|abizena=Gauding|izena=Madonna|orrialdea=105|isbn=9781402770043|hizkuntza=en}}</ref> eta bere ezpatetako batzuk armari erreferentzia eginez erdibanatutako punta batekin egin zituzten.<ref name=":2">{{erreferentzia|url=https://books.google.com/books?id=koMgAQAAMAAJ&q=Zulfiqar+shamshir&dq=Zulfiqar+shamshir|izenburua=Islamic Works of Art, Carpets and Textiles|argitaletxea=Sotheby's|lekua= Londres|data= 1985eko urtarrila|orrialdea=438|hizkuntza=en}}</ref>
== Historia ==
[[Mahoma]]ren laugarren ondorengoa izan zen Ali, bera bezalako [[Haxemiak|haxemi]] familiako kidea. Hamaika urterekin honek adoptatu zuen, eta bere misio jainkotiarra zabaltzen hasi zenean, bere emaztea izan zen lege berria besarkatu zuen lehena, eta Ali bigarrena. [[Koran]]aren arabera, bere besoaren indarra eta indarra profetaren laguntzarik sendoena izan ziren, eta [[Fatima az-Zahra|Fatima alaba kutunaren]] eskuaz saritu zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Diccionario histórico enciclopédico|url=https://books.google.es/books?dq=diccionario+hist%C3%B3rico&jtp=537&id=UtZPmSIeMWoC&hl=es#v=onepage&q=diccionario%20hist%C3%B3rico&f=false|argitaletxea=Roca|urtea=1833|hizkuntza=es|izena=V. Joaquín|abizena=Bastús|orrialdea=537}}</ref>
Honela, Mahomari egozten zaio "Zulfiqar baizik ez dago ezpatarik, eta Ali baizik ez da gazterik." ({{Lang-ar|لَا سَيْفَ إِلَّا ذُو ٱلْفَقَارِ وَلَا فَتَىٰ إِلَّا عَلِيٌّ|lā sayfa ʾillā Ḏū-l-Faqāri wa-lā fatā ʾillā ʿAlīy}}) oihua, [[Uhudeko gudua]]n esan omen zuena, Aliren balentriaren gorazarrez, gudari indartsuenaren ezkutua eta kaskoa bitan zatitu eta bere ezpata txikitzea. Mahomak Zulfiqar eman omen zion Aliri ezpata hautsia ordezkatzeko.<ref name=":1" /> Elezaharreko beste aldaketa batean, oihua ez da Mahomarena, "borroka-zelaiko ahots batena" baizik, eta [[Gabriel (goiaingerua)|Gabriel goiaingeruak]] ezpata ematen dio Aliri zuzenean.<ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Schlaglichter: Die beiden ersten islamischen Jahrhunderte|url=https://books.google.com/books?id=wOMO2s7RRsYC&pg=PA278|argitaletxea=Verlag Hans Schiler|hizkuntza=de|orrialdea=286}}</ref>
Al-Tirmidhik [[Ibn Abbas]]i egozten dio Mahomak ezpata [[Badreko gudua|Badreko egunean]] eskuratu izanaren tradizioa, Uhudeko egunarekin lotutako amets batean ikusi ondoren.<ref name="Tirmidhi 1561">{{erreferentzia|url=https://sunnah.com/tirmidhi/21|izenburua=The Book on Military Expeditions: Hadith 1561|abizena=at-Tirmidhi|izena=Abu `Isa Muhammad|hizkuntza=en}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sableak]]
[[Kategoria:Islamdar terminologia]]
[[Kategoria:Irudi heraldikoa]]
[[Kategoria:Kutunak]]
[[Kategoria:Xiismo]]
[[Kategoria:Islamiar mitologia]]
jw1lgzrlxnjqv8y1petu3petvavov2t
Zulfikar ezpata
0
1216790
9993870
2024-12-08T18:47:55Z
Marklar2007
1545
Marklar2007 wikilariak «[[Zulfikar ezpata]]» orria «[[Zulfiqar]]» izenera aldatu du
9993870
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Zulfiqar]]
1otxlm8eu2m69w8eqgc2r321ntmg0e7
Aliren sablea
0
1216791
9993875
2024-12-08T18:49:21Z
Marklar2007
1545
«[[Zulfiqar]]» orrira birbideratua
9993875
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU[[Zulfiqar]]
pr1xwg55o30qusi91n2sxcsdishtj4n
Zulfakar
0
1216792
9993878
2024-12-08T18:50:56Z
Marklar2007
1545
«[[Zulfiqar]]» orrira birbideratua
9993878
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU[[Zulfiqar]]
pr1xwg55o30qusi91n2sxcsdishtj4n
Udaberri Arabiarra
0
1216793
9993905
2024-12-08T19:20:35Z
Marklar2007
1545
«[[Arabiar Udaberria]]» orrira birbideratua
9993905
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU[[Arabiar Udaberria]]
spb6xvsj5pen4e61cs5kjwct0zve408
Haloi
0
1216794
9993909
2024-12-08T19:31:30Z
Marklar2007
1545
Orri berria: «{{Konposatu kimiko infotaula}} '''Haloia''' [[bromo]], [[fluor]] eta [[karbono]]z osatutako konposatua da (berez, [[hidrokarburo halogenatu]] guztiak dira haloi, baina, ingurumenaren alorrean, bromoa dutenak aipatzeko erabiltzen da). [[CFC]]en antzeko propietateak dituzte, eta su-itzalgailuetan erabiltzen dira batik bat. [[Ozono-geruza]]ri kalte egiten diote, [[estratosfera]]n askatzen dituzten bromo-atomoek ozonoarekin erreakzionatzen dutelako, eta, gainera, CFCek baino ah...»
9993909
wikitext
text/x-wiki
{{Konposatu kimiko infotaula}}
'''Haloia''' [[bromo]], [[fluor]] eta [[karbono]]z osatutako konposatua da (berez, [[hidrokarburo halogenatu]] guztiak dira haloi, baina, ingurumenaren alorrean, bromoa dutenak aipatzeko erabiltzen da). [[CFC]]en antzeko propietateak dituzte, eta su-itzalgailuetan erabiltzen dira batik bat. [[Ozono-geruza]]ri kalte egiten diote, [[estratosfera]]n askatzen dituzten bromo-atomoek ozonoarekin erreakzionatzen dutelako, eta, gainera, CFCek baino ahalmen handiagoa dute horretarako. [[1987ko Montrealgo Protokoloa]]n erabakitakoari jarraiki, 1994az gero debekatuta dago 1211, 1301 eta 2402 haloien produkzioa eta inportazioa.<ref>[[Euskalterm]]: [Ingurumena Hiztegi Entziklopedikoa] [2009]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
{{kimika zirriborroa}}
[[Kategoria:Konposatu organohalogenatuak]]
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]]
lb8i2yecn5sri23llp8it72hhj9hngk
9993911
9993909
2024-12-08T19:33:46Z
Marklar2007
1545
9993911
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Halon1301.JPG|thumb|Suteak itzaltzeko sistema automatiko batekin lotutako ohartarazpen-seinalea, Haloi 1301en oinarritua.]]
'''Haloia''' [[bromo]], [[fluor]] eta [[karbono]]z osatutako konposatua da (berez, [[hidrokarburo halogenatu]] guztiak dira haloi, baina, ingurumenaren alorrean, bromoa dutenak aipatzeko erabiltzen da). [[CFC]]en antzeko propietateak dituzte, eta su-itzalgailuetan erabiltzen dira batik bat. [[Ozono-geruza]]ri kalte egiten diote, [[estratosfera]]n askatzen dituzten bromo-atomoek ozonoarekin erreakzionatzen dutelako, eta, gainera, CFCek baino ahalmen handiagoa dute horretarako. 1987ko [[Montrealgo Protokoloa]]n erabakitakoari jarraiki, 1994az gero debekatuta dago 1211, 1301 eta 2402 haloien produkzioa eta inportazioa.<ref>[[Euskalterm]]: [Ingurumena Hiztegi Entziklopedikoa] [2009]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{Autoritate kontrola}}
{{kimika zirriborroa}}
[[Kategoria:Konposatu organohalogenatuak]]
[[Kategoria:Berotegi efektuko gasak]]
jk3t4oxwr3tb6dqfvidhm448rrbmfpb
Zitella Cocke
0
1216795
9993918
2024-12-08T19:39:31Z
Eliatxo
96586
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Julia Zitella Cocke'''<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Jennifer Lynn|abizena=Beck|izenburua=An Old Maid of the Much Approved Style: Julia Zitella Cocke, Alabama Poet, Musician and Teacher|argitaletxea=Auburn University at Montgomery|hizkuntza=en|argitaratze-data=2003-07-13|url=https://digitalarchives.aum.edu/sites/default/files/original/cebd8090b7cdf941b42f40149d2f5bde.pdf|argitaratze-lekua=Montgomery|sartze-data=...»
9993918
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Julia Zitella Cocke'''<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Jennifer Lynn|abizena=Beck|izenburua=An Old Maid of the Much Approved Style: Julia Zitella Cocke, Alabama Poet, Musician and Teacher|argitaletxea=Auburn University at Montgomery|hizkuntza=en|argitaratze-data=2003-07-13|url=https://digitalarchives.aum.edu/sites/default/files/original/cebd8090b7cdf941b42f40149d2f5bde.pdf|argitaratze-lekua=Montgomery|sartze-data=2024-12-08}}</ref> ([[Marion (Alabama)|Marion]], [[1840]]ko [[azaroaren 10]]a – [[Gadsden (Alabama)|Gadsden]], [[1929]]ko [[abenduaren 3]]a) [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuar]] [[poeta]], [[saiakera]]gile, [[musikari]] eta [[irakasle]]a izan zen.
== Bizitza ==
Alabamako Marion estatuan jaio zen<ref>{{erreferentzia|izenburua=Miss Cocke's Work|orrialdea=1|hizkuntza=en|argitaratze-data=1902-01-02|aldizkaria=The Marion Times-Standard}}</ref> 1840ko azaroaren 10ean. Aita Woodson St. George Cocke zuen, Virginiako familia ezagun bateko lur-jabea, eta ama, berriz, Mary Elizabeth Burton Binion Cocke, frantziar [[higanot]] iheslarien ondorengoa<ref>{{erreferentzia|izena=Jennifer L|abizena=Beck|urtea=2005|izenburua=Zitella Cocke: Alabama's forgotten poet|orrialdeak=18-25, 50|hizkuntza=en|aldizkaria=Alabama Heritage; Tuscaloosa|zenbakia=77}}</ref>.
Umea zela, poesia idazten hasi zen. Hamasei urterekin Judson Emakumeen Institutuan graduatu zen. 1856an Europara joan zen musika ikastera. Itzuli zenean, Judson Institutuan irakasten hasi zen, 1868an musika saileko zuzendaria bihurtuz. 1890ean Bostonera joan zen bizitzera, bertako argitaletxeetatik hurbilago egoteko. Harvard Unibertsitateko ikasleei musika irakatsi zien eta frantsesezko eta alemanezko idazlanak itzuli zituen<ref name=":0" />.
Bizitzaren zati handi bat Bostonen eman zuen<ref>{{erreferentzia|izenburua=Miss Zitella Cocke|orrialdea=18|hizkuntza=en|argitaratze-data=1902-10-19|aldizkaria=Birmingham Post-Herald}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Alabama Women Writers|orrialdea=17|hizkuntza=en|argitaratze-data=1911-10-01|aldizkaria=The Montgomery Advertiser}}</ref>. ''The Youth's Companion'' haurrentzako aldizkarian argitaratu zituen bere poesia-lanak<ref>{{erreferentzia|izenburua=A Brother's Song. Zitella Cocke in Youth's Companion|orrialdea=8|hizkuntza=en|argitaratze-data=1903-08-19|aldizkaria=New York Times|argitaratze-lekua=New York}}</ref>, eta beste aldizkari batzuek berriz argitaratu zituzten<ref>{{erreferentzia|izena=W. D|abizena=Gay|izenburua=Just appreciation of the work of Miss Zitella Cocke|orrialdea=25|hizkuntza=en|argitaratze-data=1910-01-23|aldizkaria=The Montgomery Advertiser}}</ref>. ''The New England Magazine'', ''Current Literature'', ''Lippincott’s Magazine'', ''The Reader’s Magazine'', ''St. Nicholas'' eta ''Harper’s Young People'' aldizkarietan ere kolaboratu zuen<ref name=":0" />.
1916an ikusmena galtzen hasi zen, eta itsu geratu zenean ere idazten jarraitu zuen. 1918an Alabamara itzuli zen senideekin bizitzeko<ref name=":0" />. 1929ko abenduaren 3an hil zen Gadsdenen, eta jaioterrian lurperatu zuten<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cocke, Zitella|hizkuntza=en|url=https://encyclopediaofalabama.org/article/zitella-cocke/|aldizkaria=Encyclopedia of Alabama|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Zitella Cocke (November 10, 1840–December 3, 1929)|hizkuntza=en|url=https://apps.lib.ua.edu/blogs/this-goodly-land/author/?AuthorID=88|aldizkaria=This Goodley Land|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izena=Mike|abizena=Goodson|izenburua=Alabama poet gained fame|hizkuntza=en|argitaratze-data=2008-09-14|aldizkaria=Gadsden Times}}</ref>.
== Lan hautatuak ==
* ''A Doric Reed'' (1895)
* ''The Grasshoppers' Hop: and Other Verses'' (1901)
* ''Cherokee Rose: And Other Southern Poems'' (1907)<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1840ko|1929ko|Cocke, Zitella}}
[[Kategoria:Alabamarrak]]
[[Kategoria:Frantziar estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako poetak]]
[[Kategoria:Emakume poetak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako saiakeragileak]]
[[Kategoria:Emakume saiakeragileak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako haur literaturako idazleak]]
[[Kategoria:Ingelesezko idazleak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako musikariak]]
[[Kategoria:Emakume musikariak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko musikariak]]
[[Kategoria:XX. mendeko musikariak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako irakasleak]]
[[Kategoria:Emakume musika-irakasleak]]
hrsepjjhh30p7eglw461vhe7y2mvu1m
9993923
9993918
2024-12-08T19:42:20Z
Eliatxo
96586
/* Bizitza */
9993923
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Julia Zitella Cocke'''<ref name=":0" /><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Jennifer Lynn|abizena=Beck|izenburua=An Old Maid of the Much Approved Style: Julia Zitella Cocke, Alabama Poet, Musician and Teacher|argitaletxea=Auburn University at Montgomery|hizkuntza=en|argitaratze-data=2003-07-13|url=https://digitalarchives.aum.edu/sites/default/files/original/cebd8090b7cdf941b42f40149d2f5bde.pdf|argitaratze-lekua=Montgomery|sartze-data=2024-12-08}}</ref> ([[Marion (Alabama)|Marion]], [[1840]]ko [[azaroaren 10]]a – [[Gadsden (Alabama)|Gadsden]], [[1929]]ko [[abenduaren 3]]a) [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuar]] [[poeta]], [[saiakera]]gile, [[musikari]] eta [[irakasle]]a izan zen.
== Bizitza ==
Alabama estatuko Marion hirian jaio zen<ref>{{erreferentzia|izenburua=Miss Cocke's Work|orrialdea=1|hizkuntza=en|argitaratze-data=1902-01-02|aldizkaria=The Marion Times-Standard}}</ref> 1840ko azaroaren 10ean. Aita Woodson St. George Cocke zuen, Virginiako familia ezagun bateko lur-jabea, eta ama, berriz, Mary Elizabeth Burton Binion Cocke, frantziar [[higanot]] iheslarien ondorengoa<ref>{{erreferentzia|izena=Jennifer L|abizena=Beck|urtea=2005|izenburua=Zitella Cocke: Alabama's forgotten poet|orrialdeak=18-25, 50|hizkuntza=en|aldizkaria=Alabama Heritage; Tuscaloosa|zenbakia=77}}</ref>.
Umea zela, poesia idazten hasi zen. Hamasei urterekin Judson Emakumeen Institutuan graduatu zen. 1856an Europara joan zen musika ikastera. Itzuli zenean, Judson Institutuan irakasten hasi zen, 1868an musika saileko zuzendaria bihurtuz. 1890ean Bostonera joan zen bizitzera, bertako argitaletxeetatik hurbilago egoteko. Harvard Unibertsitateko ikasleei musika irakatsi zien eta frantsesezko eta alemanezko idazlanak itzuli zituen<ref name=":0" />.
Bizitzaren zati handi bat Bostonen eman zuen<ref>{{erreferentzia|izenburua=Miss Zitella Cocke|orrialdea=18|hizkuntza=en|argitaratze-data=1902-10-19|aldizkaria=Birmingham Post-Herald}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Alabama Women Writers|orrialdea=17|hizkuntza=en|argitaratze-data=1911-10-01|aldizkaria=The Montgomery Advertiser}}</ref>. ''The Youth's Companion'' haurrentzako aldizkarian argitaratu zituen bere poesia-lanak<ref>{{erreferentzia|izenburua=A Brother's Song. Zitella Cocke in Youth's Companion|orrialdea=8|hizkuntza=en|argitaratze-data=1903-08-19|aldizkaria=New York Times|argitaratze-lekua=New York}}</ref>, eta beste aldizkari batzuek berriz argitaratu zituzten<ref>{{erreferentzia|izena=W. D|abizena=Gay|izenburua=Just appreciation of the work of Miss Zitella Cocke|orrialdea=25|hizkuntza=en|argitaratze-data=1910-01-23|aldizkaria=The Montgomery Advertiser}}</ref>. ''The New England Magazine'', ''Current Literature'', ''Lippincott’s Magazine'', ''The Reader’s Magazine'', ''St. Nicholas'' eta ''Harper’s Young People'' aldizkarietan ere kolaboratu zuen<ref name=":0" />.
1916an ikusmena galtzen hasi zen, eta itsu geratu zenean ere idazten jarraitu zuen. 1918an Alabamara itzuli zen senideekin bizitzeko<ref name=":0" />. 1929ko abenduaren 3an hil zen Gadsdenen, eta jaioterrian lurperatu zuten<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cocke, Zitella|hizkuntza=en|url=https://encyclopediaofalabama.org/article/zitella-cocke/|aldizkaria=Encyclopedia of Alabama|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref name=":0">{{erreferentzia|izenburua=Zitella Cocke (November 10, 1840–December 3, 1929)|hizkuntza=en|url=https://apps.lib.ua.edu/blogs/this-goodly-land/author/?AuthorID=88|aldizkaria=This Goodley Land|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izena=Mike|abizena=Goodson|izenburua=Alabama poet gained fame|hizkuntza=en|argitaratze-data=2008-09-14|aldizkaria=Gadsden Times}}</ref>.
== Lan hautatuak ==
* ''A Doric Reed'' (1895)
* ''The Grasshoppers' Hop: and Other Verses'' (1901)
* ''Cherokee Rose: And Other Southern Poems'' (1907)<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1840ko|1929ko|Cocke, Zitella}}
[[Kategoria:Alabamarrak]]
[[Kategoria:Frantziar estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako poetak]]
[[Kategoria:Emakume poetak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako saiakeragileak]]
[[Kategoria:Emakume saiakeragileak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako haur literaturako idazleak]]
[[Kategoria:Ingelesezko idazleak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako musikariak]]
[[Kategoria:Emakume musikariak]]
[[Kategoria:XIX. mendeko musikariak]]
[[Kategoria:XX. mendeko musikariak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako irakasleak]]
[[Kategoria:Emakume musika-irakasleak]]
4wbh4duhwagvyoe253o1fteewanfvop
Eztabaida:Zitella Cocke
1
1216796
9993930
2024-12-08T19:45:49Z
Eliatxo
96586
Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}»
9993930
wikitext
text/x-wiki
{{Wikiproiektu Emakumeak}}
ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr
Siklawa ur-jauzia
0
1216797
9993945
2024-12-08T20:23:06Z
Gartxoak
23317
Orri berria: «{{geografia fisiko infotaula}} '''Siklawa ur-jauzia''' ({{lang-pl|Siklawa, Wielka Siklawa}}) [[Polonia]] hegoaldean, [[Eslovakia]]ko mugatik hurbil, kokaturik dagoen ur-jauzia da. Herrialdeko ur-jauzi altuena da. "Siklawa" izenak "ur-jauzia" esan nahi du polonieraz. "Wielka Siklawa"-ren esanahia "ur-jauzi handia" da. == Geografia == [[Tatrak|Tatra mendietako]] Parke Nazionalean aurkitzen da, [[Tatra Garaiak| Tatra Garaietako]] Roztoka haranean, itsas mailarekiko 1.600 me...»
9993945
wikitext
text/x-wiki
{{geografia fisiko infotaula}}
'''Siklawa ur-jauzia''' ({{lang-pl|Siklawa, Wielka Siklawa}}) [[Polonia]] hegoaldean, [[Eslovakia]]ko mugatik hurbil, kokaturik dagoen ur-jauzia da. Herrialdeko ur-jauzi altuena da.
"Siklawa" izenak "ur-jauzia" esan nahi du polonieraz. "Wielka Siklawa"-ren esanahia "ur-jauzi handia" da.
== Geografia ==
[[Tatrak|Tatra mendietako]] Parke Nazionalean aurkitzen da, [[Tatra Garaiak|
Tatra Garaietako]] Roztoka haranean, itsas mailarekiko 1.600 metrotako altueran.
== Deskribapena ==
Urtaroan duen ur kopuruaren arabera bi edo hiru ur-jauzik osatzen dute. 35 º-tako inklinazioarekin erortzen da 70 metrotako altuera osatuz.
== Historia ==
XIX. mende hasieratik erakarri izan ditu turistak, mendizaleak, poetak eta margolariak bereziki. 1832. urtean [[Seweryn Goszczyński]] idazleak haren edertasuna goraipatu zuen idatzietan. Antzinakoa da ur-jauzietaraino dagoen ibilbidea, baina izotzak estaltzen duenean oso arriskutsua bihurtzen da. 1924an Jan Gąsienica-Daniel mendi gidari ezaguna bertan hil zen, izotzetan labaindu eta haranean zehar erorita.
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:2020 Siklawa.jpg
Irudi:Siklawa, Tatry, 20201010 0813 1685.jpg
Irudi:Wielka Siklawa.jpg
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Poloniako ur-jauziak]]
[[Kategoria:Tatrak]]
pkyt6bab6d6frogafhx5g49qbozsp4v
9993947
9993945
2024-12-08T20:27:14Z
Gartxoak
23317
9993947
wikitext
text/x-wiki
{{geografia fisiko infotaula}}
'''Siklawa ur-jauzia''' ({{lang-pl|Siklawa, Wielka Siklawa}}) [[Polonia]] hegoaldean, [[Eslovakia]]ko mugatik hurbil, kokaturik dagoen ur-jauzia da. Herrialdeko ur-jauzi altuena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jak zaplanować wycieczkę nad Wodospad Siklawa? Praktyczne porady i najciekawsze szlaki|hizkuntza=pl|data=2019-06-25|url=https://dziendobry.tvn.pl/podroze/polska/jak-dojsc-nad-wodospad-siklawa-porady-piechura-da298374-ls5345662|aldizkaria=dziendobry.tvn.pl|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
"Siklawa" izenak "ur-jauzia" esan nahi du polonieraz. "Wielka Siklawa"-ren esanahia "ur-jauzi handia" da.
== Geografia ==
[[Tatrak|Tatra mendietako]] Parke Nazionalean aurkitzen da, [[Tatra Garaiak|
Tatra Garaietako]] Roztoka ibaiaren haranean, itsas mailarekiko 1.600 metrotako altueran.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Great Siklawa Waterfall (70 m high) on Roztoka Stream. The High Tatra Mountains, Carpathians. Valley of Five Polish Ponds. Amazing nature reserve in Poland.|hizkuntza=en|url=https://www.colourbox.com/image/the-great-siklawa-waterfall-e70-m-highi-on-roztoka-stream-the-high-tatra-mountains-carpathians-valley-of-five-polish-ponds-amazing-nature-reserve-in-poland-image-15608899|aldizkaria=Colourbox {{!}} your royalty free stock library|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
== Deskribapena ==
Urtaroan duen ur kopuruaren arabera bi edo hiru ur-jauzik osatzen dute. 35 º-tako inklinazioarekin erortzen da 70 metrotako altuera osatuz.<ref name=":0" />
== Historia ==
XIX. mende hasieratik erakarri izan ditu turistak, mendizaleak, poetak eta margolariak bereziki<ref>{{Erreferentzia|abizena=admin|izenburua=Wodospad Siklawa|hizkuntza=pl-PL|data=2014-11-27|url=https://i-tatry.pl/wodospad-siklawa/|aldizkaria=Tatry|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. 1832. urtean [[Seweryn Goszczyński]] idazleak haren edertasuna goraipatu zuen idatzietan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wodospady w Tatrach polskich|hizkuntza=pl|url=https://portaltatrzanski.pl/wiedza/przyroda/wodospady-w-tatrach-polskich,560|aldizkaria=portaltatrzanski.pl|sartze-data=2024-12-08}}</ref>. Antzinakoa da ur-jauzietaraino dagoen ibilbidea, baina izotzak estaltzen duenean oso arriskutsua bihurtzen da. 1924an Jan Gąsienica-Daniel mendi gidari ezaguna bertan hil zen, izotzetan labaindu eta haranean zehar erorita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Nyka, Józef|urtea=2003|izenburua=Tatry Polskie. Przewodnik|argitaletxea=Latchorzew: Wydawnictwo Trawers.|ISBN=83-915859-1-3}}</ref>
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:2020 Siklawa.jpg
Irudi:Siklawa, Tatry, 20201010 0813 1685.jpg
Irudi:Wielka Siklawa.jpg
</gallery>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Poloniako ur-jauziak]]
[[Kategoria:Tatrak]]
f5fpc2h5zz797n1y56zwzdttl12002a
1991ko uzta diskografiko handia
0
1216798
9993962
2024-12-08T21:08:34Z
Asier Azpilikueta
117015
Orri berria: «'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvana (musika talde...»
9993962
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]]<nowiki/>ren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta [[Metallica]]<nowiki/>ren disko beltza. Euskal Herrian erebertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten bi disko argitaratu zituzten: [[Negu Gorriak]]-en [[Borreroak Baditu Milaka Aurpegi|''Borreroak baditu milaka aurpegi'']] eta [[Su Ta Gar]]<nowiki/>ren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== Erreferentziak ==
b16bxl51nnj4su7kmnh3wp0yk89r4ma
9993965
9993962
2024-12-08T21:13:50Z
Asier Azpilikueta
117015
9993965
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]]<nowiki/>ren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta [[Metallica]]<nowiki/>ren disko beltza. Euskal Herrian erebertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten bi disko argitaratu zituzten: [[Negu Gorriak]]-en [[Borreroak Baditu Milaka Aurpegi|''Borreroak baditu milaka aurpegi'']] eta [[Su Ta Gar]]<nowiki/>ren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== Erreferentziak ==
<references />
2wq7x9cs5w9au6npdbp3ul2ehbgp7ex
9993972
9993965
2024-12-08T21:21:02Z
Asier Azpilikueta
117015
9993972
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]]<nowiki/>ren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta [[Metallica]]<nowiki/>ren disko beltza. Euskal Herrian erebertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten bi disko argitaratu zituzten: [[Negu Gorriak]]-en [[Borreroak Baditu Milaka Aurpegi|''Borreroak baditu milaka aurpegi'']] eta [[Su Ta Gar]]<nowiki/>ren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Metallica'' (album beltza), Metallica (abuztuak 12)
* ''Nevermind'', Nirvana (irailak 24)
== Erreferentziak ==
<references />
npmji9ajivfwg3xaeh8k1vm24ekf6b2
9993977
9993972
2024-12-08T21:30:31Z
Asier Azpilikueta
117015
/* 1991ko diskoak munduan */
9993977
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian erebertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten bi disko argitaratu zituzten: Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta [[Su Ta Gar]]<nowiki/>ren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]] (ekaina)
* ''Jaiotze Basatia'', Su Ta Gar
== Erreferentziak ==
<references />
m9p67rmwmfy60gy5duytgd3cbprum82
9993981
9993977
2024-12-08T21:36:47Z
Asier Azpilikueta
117015
9993981
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian ere, bertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten zenbait disko argitaratu zituzten; adibidez, Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta Su Ta Garren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]]
* ''Jaiotze Basatia'', [[Su Ta Gar]]
* ''Soziedad Alkoholika'', [[Soziedad Alkoholika]]
== Erreferentziak ==
<references />
kgwtmx1k91yfskb7w6fn4mu6fyj6us9
9993983
9993981
2024-12-08T21:41:06Z
Asier Azpilikueta
117015
9993983
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten dozenaka disko kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', [[U2]]-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian ere, bertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten zenbait disko argitaratu zituzten; adibidez, Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta Su Ta Garren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Use Your Illusion I'' eta ''II,'' [[Guns N' Roses]] (irailak 17)
* ''Screamadelica'', [[Primal Scream]] (irailak 23)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]]
* ''Jaiotze Basatia'', [[Su Ta Gar]]
* ''Soziedad Alkoholika'', [[Soziedad Alkoholika]]
== Erreferentziak ==
<references />
6plf4q9i62weh9aabkos7lm1bpa31b8
9993996
9993983
2024-12-08T21:56:15Z
Asier Azpilikueta
117015
/* 1991ko diskoak munduan */
9993996
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten disko batzuk-batzuk kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', U2-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian ere, bertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten zenbait disko argitaratu zituzten; adibidez, Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta Su Ta Garren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Innuendo'', [[Queen]] (otsailak 4)
* ''Out of time'', [[R.E.M. (musika taldea)|R.E.M.]] (martxoak 12)
* ''Arise'', [[Sepultura]] (martxoak 25)
* ''Mama said'', [[Lenny Kravitz]] (apirilak 2)
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Cypress Hill'', [[Cypress Hill]] (abuztuak 13)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Use Your Illusion I'' eta ''II,'' [[Guns N' Roses]] (irailak 17)
* ''Screamadelica'', [[Primal Scream]] (irailak 23)
* ''Trompe Le Monde'', [[Pixies]] (irailak 23)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
* ''Blood Sugar Sex Magik'', [[Red Hot Chili Peppers]] (irailak 24)
* ''Badmotorfinger'', [[Soundgarden]] (urriak 8)
* ''Achtung Baby'', [[U2]] (azaroak 18)
* ''Dangerous'', [[Michael Jackson]] (azaroak 26)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]]
* ''Jaiotze Basatia'', [[Su Ta Gar]]
* ''Soziedad Alkoholika'', [[Soziedad Alkoholika]]
== Erreferentziak ==
<references />
ciqz3h26nntls092kuzzrb12m385jf5
9994180
9993996
2024-12-09T09:03:08Z
Asier Azpilikueta
117015
/* 1991ko diskoak Euskal Herrian */
9994180
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten disko batzuk-batzuk kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', U2-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian ere, bertze batzuen artean, nolabaiteko mugarria ezarri zuten zenbait disko argitaratu zituzten; adibidez, Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta Su Ta Garren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Innuendo'', [[Queen]] (otsailak 4)
* ''Out of time'', [[R.E.M. (musika taldea)|R.E.M.]] (martxoak 12)
* ''Arise'', [[Sepultura]] (martxoak 25)
* ''Mama said'', [[Lenny Kravitz]] (apirilak 2)
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Cypress Hill'', [[Cypress Hill]] (abuztuak 13)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Use Your Illusion I'' eta ''II,'' [[Guns N' Roses]] (irailak 17)
* ''Screamadelica'', [[Primal Scream]] (irailak 23)
* ''Trompe Le Monde'', [[Pixies]] (irailak 23)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
* ''Blood Sugar Sex Magik'', [[Red Hot Chili Peppers]] (irailak 24)
* ''Badmotorfinger'', [[Soundgarden]] (urriak 8)
* ''Achtung Baby'', [[U2]] (azaroak 18)
* ''Dangerous'', [[Michael Jackson]] (azaroak 26)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]]
* ''Jaiotze Basatia'', [[Su Ta Gar]]
* ''Soziedad Alkoholika'', [[Soziedad Alkoholika]]
* ''Sexkalextrik'', [[Zarama]]
* ''Zuzenean 19.1.91'', [[Hertzainak]]
* ''Por instinto'', [[Barricada]]
* ''Hi ere dantzari'', [[Oskorri]]
* ''4 años, 2 meses y 1 día'', [[Cicatriz]]
== Erreferentziak ==
<references />
o5xsy5mbgvk7k10rtpra43o931oul6b
9994181
9994180
2024-12-09T09:04:13Z
Asier Azpilikueta
117015
9994181
wikitext
text/x-wiki
'''1991ko uzta diskografiko handia''' deitu ohi zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=La gran cosecha discográfica del 91|hizkuntza=es|data=2016-10-25|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20161025/la-gran-cosecha-discrografica-del-91|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Illezca|izenburua=Rockaxis {{!}} cosecha-de-1991|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.rockaxis.com/rock/articulo/20876/cosecha-de-1991/|aldizkaria=Rockaxis|sartze-data=2024-12-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fátima|abizena=Espino|izenburua=1991: Los 10 discos que en 90 días cambiaron al rock|hizkuntza=es-MX|data=2022-10-08|url=https://www.sopitas.com/musica/1991-discos-definieron-sonido-decada-90-nirvana-blur-metallica/|aldizkaria=Sopitas.com|sartze-data=2024-12-08}}</ref> urte hartan gertatu zen kointzidentzia musikalari, nazioartean sona handia lortu zuten disko batzuk-batzuk kaleratu baitzituzten, hala nola, Nirvanaren ''[[Nevermind]]'', U2-ren [[Achtung Baby|''Achtung baby'']] eta Metallicaren [[Metallica (albuma)|disko beltza]]. Euskal Herrian ere, bertze batzuen artean, oihartzun handia zuten zenbait disko argitaratu zituzten; adibidez, Negu Gorriak-en ''[[Gure Jarrera|Gure jarrera]]'' eta Su Ta Garren [[Jaiotze basatia|''Jaiotze basatia'']].
== 1991ko diskoak munduan ==
Kaleratze dataren arabera ordenatuak.
* ''Innuendo'', [[Queen]] (otsailak 4)
* ''Out of time'', [[R.E.M. (musika taldea)|R.E.M.]] (martxoak 12)
* ''Arise'', [[Sepultura]] (martxoak 25)
* ''Mama said'', [[Lenny Kravitz]] (apirilak 2)
* ''Metallica'' (album beltza), [[Metallica]] (abuztuak 12)
* ''Cypress Hill'', [[Cypress Hill]] (abuztuak 13)
* ''Leisure'', [[Blur]] (abuztuak 26)
* ''Ten'', [[Pearl Jam]] (abuztuak 27)
* ''Use Your Illusion I'' eta ''II,'' [[Guns N' Roses]] (irailak 17)
* ''Screamadelica'', [[Primal Scream]] (irailak 23)
* ''Trompe Le Monde'', [[Pixies]] (irailak 23)
* ''Nevermind'', [[Nirvana (musika taldea)|Nirvana]] (irailak 24)
* ''Blood Sugar Sex Magik'', [[Red Hot Chili Peppers]] (irailak 24)
* ''Badmotorfinger'', [[Soundgarden]] (urriak 8)
* ''Achtung Baby'', [[U2]] (azaroak 18)
* ''Dangerous'', [[Michael Jackson]] (azaroak 26)
== 1991ko diskoak Euskal Herrian ==
* ''Gure jarrera'', [[Negu Gorriak]]
* ''Jaiotze Basatia'', [[Su Ta Gar]]
* ''Soziedad Alkoholika'', [[Soziedad Alkoholika]]
* ''Sexkalextrik'', [[Zarama]]
* ''Zuzenean 19.1.91'', [[Hertzainak]]
* ''Por instinto'', [[Barricada]]
* ''Hi ere dantzari'', [[Oskorri]]
* ''4 años, 2 meses y 1 día'', [[Cicatriz]]
== Erreferentziak ==
<references />
ksnxmt8vpkjoduqft04qi7occpto695
Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Irati Baseta
2
1216799
9993992
2024-12-08T21:55:06Z
Wikimaribarre
88969
Wikimaribarre wikilariak «[[Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Irati Baseta]]» orria «[[Irati Bazeta Agirre]]» izenera aldatu du
9993992
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Irati Bazeta Agirre]]
6flcsx06r9vo8bul966obv25rumxhk9
Ahots zuri
0
1216800
9994011
2024-12-08T22:23:00Z
Ksarasola
1491
«[[:es:Special:Redirect/revision/159460926|Voz blanca]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994011
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Windsbacher_d.jpg|thumb|Windsbacheko haurren abesbatza]]
'''Ahots zuria''' edo haur ahotsa deitzen zaio haurrek [[Pubertaro|pubertaroa]] baino lehen duten ahots musikalari. Haur baten [[Laringe|laringea]] emakumearena baino laburragoa da, eta gizonezkoarena baino askoz ere txikiagoa; horregatik, ahots zuriak oso altuak dira.
Oro har, haur baten [[tesitura]] askoz txikiagoa da [[heldu]] batena baino, [[zortzidun]] bat haurren kasuan helduen biren aurrean.<ref name="Ayala" />
Tesitura altuagoa eta zabalera gutxikoa izateagatik ez ezik, haurren ahotsak musikalki garatuta ez egoteagatik bereizten dira, eta, beraz, heldu baten tinbre-aberastasuna ez edukitzeagatik, eta [[Bibrato|bibratorik]] ez edukitzeagatik: «kolorerik» ez edukitzeagatik ematen zaie «ahots zuri» izena.<ref>{{Cite web|izena=Jorge|abizena=Piedra Morales|izenburua=Capítulo 2: Clasificación de la voz|argitaletxea=Mailxmail.com|data=14 de noviembre de 2005|url=http://www.mailxmail.com/curso-aprende-cantar/clasificacion-voz|lana=Aprende a cantar|accessdate=9 de agosto de 2011}}</ref>
Jakina, haurren ahotsa ez da konstantea adinarekin: laringea emeki-emeki haziz doa, eta, beraz, tonua baxuago bihurtzen da, eta tesitura, berriz, luzatu egiten da:
3 urterekin ''barne'' har ditzake
''re<sub>5</sub>'' batetik ''la<sub>5</sub>'' batera (nazioarteko erregistro-indizearen arabera ―munduko herrialde guztietan erabiltzen da, Belgikan, Frantzian eta Espainian izan ezik―, 440 Hz-eko la nota ''la<sub>4</sub>'' gisa adierazten duena), eta
9 urterekin
''si<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>'' batera,
12 urterekin haurren garapen osoa lortzen du, normalean
''la<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>.'' batera.
Aurreko balioak gutxi gorabeherakoak dira, eta aldaketa asko daude haur batetik bestera. Izan ere, eskola garaian ahotsa finkatuz joaten da, eta, beraz, posible da une batetik aurrera ahots zuriak altu, ertain eta baxu sailkatzea, batzuetan soprano, mezzosoprano eta kontraltoak deitzen direnak, emakume ahotsak bezala.<ref name="Ayala" />
Hala ere, aurreko aldaketak mailakatuak eta arinak dira. Pubertaroan (10-12 urtetik aurrera nesken kasuan, eta 13-15 urtetik aurrera mutilen kasuan) ahots-mutazio zakar eta garrantzitsu bat gertatzen da, eta mutazio horrekin desagertu egiten da haurren ahotsa:
Sexu-heldutasunarekin batera, laringea bat-batean hazten da, helduarora iritsi arte, eta ahots-tolesturak milimetro batzuk hazten dira nesketan, eta zentimetro bat ere mutiletan, kanpoaldeko protuberantzia osatuz, Adam-intxaurra deitzen dena.<ref>{{Cite web|izena=Ana|abizena={{versalita|Sánchez Juárez}}|izenburua=“Los chicos del coro” españoles. ''Los chicos del coro'', la producción francesa que opta al Óscar a la mejor película extranjera, ha vuelto a poner de moda las corales blancas. Las escolanías del monasterio de Montserrat, en Barcelona, y de El Escorial, en Madrid, compuestas por niños menores de 14 años, son dos de los más brillantes ejemplos en España. Mezcla de internado religioso y escuela musical, así es la vida en estas canteras de voces.|data=27 de febrero de 2005|url=https://elpais.com/diario/2005/02/27/eps/1109489211_850215.html|lana=''Diario'' El País ''(Madrid)''|accessdate=17 de octubre de 2017}}</ref> Aldaketa fisiko horien eraginez, ahozko ahotsa hiru edo lau tonu jaisten da neskatoen artean, eta zortzidun oso bat mutilen artean. Gainera, ahots-ezegonkortasuneko aldi bat gertatzen da, bat-bateko aldaketarekin batera gertatzen dena. Akats ugari izaten dira aldi horretan, eta nota altuak ateratzen dira, herri-hizkeran «oilar» izenez ezagutzen direnak.
== Ikus, gainera ==
* Eskolania
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Haurtzaroa]]
[[Kategoria:Ahots motak]]
1xtknbuxlaav0bfmbtpdehal7cjq5g4
9994021
9994011
2024-12-08T22:32:26Z
Ksarasola
1491
Erreferentziak txukuntzea
9994021
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Windsbacher_d.jpg|thumb|Windsbacheko haurren abesbatza]]
'''Ahots zuria''' edo haur ahotsa deitzen zaio haurrek [[Pubertaro|pubertaroa]] baino lehen duten ahots musikalari. Haur baten [[Laringe|laringea]] emakumearena baino laburragoa da, eta gizonezkoarena baino askoz ere txikiagoa; horregatik, ahots zuriak oso altuak dira.
Oro har, haur baten [[tesitura]] askoz txikiagoa da [[heldu]] batena baino, [[zortzidun]] bat haurren kasuan helduen biren aurrean.<ref>Ayala Herrera, Isabel M. «[http://www4.ujaen.es/~imayala/_private/formacionvocal/TEMA%207.pdf Tema 7: Clasificación de las voces. Características de la voz infantil y adolescente]». ''Didáctica de la expresión musical, plástica y corporal''. Universidad de Jaén. Consultado el 9 de agosto de 2011. La autora utiliza el índice registral belga-franco-hispano ―que solo se utiliza en Bélgica, Francia y España― que indica al ''la'' 440 Hz como ''la<sub>2</sub>:''
''3 años de edad: desde re<sub>3</sub> hasta la<sub>3</sub>''
''9 años de edad: desde si<sub>2</sub> hasta re<sub>4</sub>''
''12 años de edad: desde la<sub>2</sub> hasta re<sub>4</sub>''</ref><ref>Según el director argentino de coros Germán Pérez (Rosario, 1971-), a los nueve años un niño «soprano» puede cantar desde un ''do<sub>4</sub>'' hasta un ''sol<sub>5</sub>,'' mientras que un niño «contralto» desde un ''la<sub>3</sub>'' hasta un ''mi<sub>5</sub>.''</ref>
Tesitura altuagoa eta zabalera gutxikoa izateagatik ez ezik, haurren ahotsak musikalki garatuta ez egoteagatik bereizten dira, eta, beraz, heldu baten tinbre-aberastasuna ez edukitzeagatik, eta [[Bibrato|bibratorik]] ez edukitzeagatik: «kolorerik» ez edukitzeagatik ematen zaie «ahots zuri» izena.<ref>{{Cite web|izena=Jorge|abizena=Piedra Morales|izenburua=Capítulo 2: Clasificación de la voz|argitaletxea=Mailxmail.com|data=14 de noviembre de 2005|url=http://www.mailxmail.com/curso-aprende-cantar/clasificacion-voz|lana=Aprende a cantar|accessdate=9 de agosto de 2011}}</ref>
Jakina, haurren ahotsa ez da konstantea adinarekin: laringea emeki-emeki haziz doa, eta, beraz, tonua baxuago bihurtzen da, eta tesitura, berriz, luzatu egiten da:
3 urterekin ''barne'' har ditzake
''re<sub>5</sub>'' batetik ''la<sub>5</sub>'' batera (nazioarteko erregistro-indizearen arabera ―munduko herrialde guztietan erabiltzen da, Belgikan, Frantzian eta Espainian izan ezik―, 440 Hz-eko la nota ''la<sub>4</sub>'' gisa adierazten duena), eta
9 urterekin
''si<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>'' batera,
12 urterekin haurren garapen osoa lortzen du, normalean
''la<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>.'' batera.
Aurreko balioak gutxi gorabeherakoak dira, eta aldaketa asko daude haur batetik bestera. Izan ere, eskola garaian ahotsa finkatuz joaten da, eta, beraz, posible da une batetik aurrera ahots zuriak altu, ertain eta baxu sailkatzea, batzuetan soprano, mezzosoprano eta kontraltoak deitzen direnak, emakume ahotsak bezala.<ref name="Ayala" />
Hala ere, aurreko aldaketak mailakatuak eta arinak dira. Pubertaroan (10-12 urtetik aurrera nesken kasuan, eta 13-15 urtetik aurrera mutilen kasuan) ahots-mutazio zakar eta garrantzitsu bat gertatzen da, eta mutazio horrekin desagertu egiten da haurren ahotsa:
Sexu-heldutasunarekin batera, laringea bat-batean hazten da, helduarora iritsi arte, eta ahots-tolesturak milimetro batzuk hazten dira nesketan, eta zentimetro bat ere mutiletan, kanpoaldeko protuberantzia osatuz, Adam-intxaurra deitzen dena.<ref>{{Cite web|izena=Ana|abizena={{versalita|Sánchez Juárez}}|izenburua=“Los chicos del coro” españoles. ''Los chicos del coro'', la producción francesa que opta al Óscar a la mejor película extranjera, ha vuelto a poner de moda las corales blancas. Las escolanías del monasterio de Montserrat, en Barcelona, y de El Escorial, en Madrid, compuestas por niños menores de 14 años, son dos de los más brillantes ejemplos en España. Mezcla de internado religioso y escuela musical, así es la vida en estas canteras de voces.|data=27 de febrero de 2005|url=https://elpais.com/diario/2005/02/27/eps/1109489211_850215.html|lana=''Diario'' El País ''(Madrid)''|accessdate=17 de octubre de 2017}}</ref> Aldaketa fisiko horien eraginez, ahozko ahotsa hiru edo lau tonu jaisten da neskatoen artean, eta zortzidun oso bat mutilen artean. Gainera, ahots-ezegonkortasuneko aldi bat gertatzen da, bat-bateko aldaketarekin batera gertatzen dena. Akats ugari izaten dira aldi horretan, eta nota altuak ateratzen dira, herri-hizkeran «oilar» izenez ezagutzen direnak.
== Ikus, gainera ==
* Eskolania
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Haurtzaroa]]
[[Kategoria:Ahots motak]]
l9h573y517pz396hp36sicjk9qaexwq
9994023
9994021
2024-12-08T22:33:17Z
Ksarasola
1491
Erreferentziak txukuntzea
9994023
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Windsbacher_d.jpg|thumb|Windsbacheko haurren abesbatza]]
'''Ahots zuria''' edo haur ahotsa deitzen zaio haurrek [[Pubertaro|pubertaroa]] baino lehen duten ahots musikalari. Haur baten [[Laringe|laringea]] emakumearena baino laburragoa da, eta gizonezkoarena baino askoz ere txikiagoa; horregatik, ahots zuriak oso altuak dira.
Oro har, haur baten [[tesitura]] askoz txikiagoa da [[heldu]] batena baino, [[zortzidun]] bat haurren kasuan helduen biren aurrean.<ref name=":0">Ayala Herrera, Isabel M. «[http://www4.ujaen.es/~imayala/_private/formacionvocal/TEMA%207.pdf Tema 7: Clasificación de las voces. Características de la voz infantil y adolescente]». ''Didáctica de la expresión musical, plástica y corporal''. Universidad de Jaén. Consultado el 9 de agosto de 2011. La autora utiliza el índice registral belga-franco-hispano ―que solo se utiliza en Bélgica, Francia y España― que indica al ''la'' 440 Hz como ''la<sub>2</sub>:''
''3 años de edad: desde re<sub>3</sub> hasta la<sub>3</sub>''
''9 años de edad: desde si<sub>2</sub> hasta re<sub>4</sub>''
''12 años de edad: desde la<sub>2</sub> hasta re<sub>4</sub>''</ref><ref>Según el director argentino de coros Germán Pérez (Rosario, 1971-), a los nueve años un niño «soprano» puede cantar desde un ''do<sub>4</sub>'' hasta un ''sol<sub>5</sub>,'' mientras que un niño «contralto» desde un ''la<sub>3</sub>'' hasta un ''mi<sub>5</sub>.''</ref>
Tesitura altuagoa eta zabalera gutxikoa izateagatik ez ezik, haurren ahotsak musikalki garatuta ez egoteagatik bereizten dira, eta, beraz, heldu baten tinbre-aberastasuna ez edukitzeagatik, eta [[Bibrato|bibratorik]] ez edukitzeagatik: «kolorerik» ez edukitzeagatik ematen zaie «ahots zuri» izena.<ref>{{Cite web|izena=Jorge|abizena=Piedra Morales|izenburua=Capítulo 2: Clasificación de la voz|argitaletxea=Mailxmail.com|data=14 de noviembre de 2005|url=http://www.mailxmail.com/curso-aprende-cantar/clasificacion-voz|lana=Aprende a cantar|accessdate=9 de agosto de 2011}}</ref>
Jakina, haurren ahotsa ez da konstantea adinarekin: laringea emeki-emeki haziz doa, eta, beraz, tonua baxuago bihurtzen da, eta tesitura, berriz, luzatu egiten da:
3 urterekin ''barne'' har ditzake
''re<sub>5</sub>'' batetik ''la<sub>5</sub>'' batera (nazioarteko erregistro-indizearen arabera ―munduko herrialde guztietan erabiltzen da, Belgikan, Frantzian eta Espainian izan ezik―, 440 Hz-eko la nota ''la<sub>4</sub>'' gisa adierazten duena), eta
9 urterekin
''si<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>'' batera,
12 urterekin haurren garapen osoa lortzen du, normalean
''la<sub>4</sub>'' batetik ''re<sub>6</sub>.'' batera.
Aurreko balioak gutxi gorabeherakoak dira, eta aldaketa asko daude haur batetik bestera. Izan ere, eskola garaian ahotsa finkatuz joaten da, eta, beraz, posible da une batetik aurrera ahots zuriak altu, ertain eta baxu sailkatzea, batzuetan soprano, mezzosoprano eta kontraltoak deitzen direnak, emakume ahotsak bezala.<ref name=":0" />
Hala ere, aurreko aldaketak mailakatuak eta arinak dira. Pubertaroan (10-12 urtetik aurrera nesken kasuan, eta 13-15 urtetik aurrera mutilen kasuan) ahots-mutazio zakar eta garrantzitsu bat gertatzen da, eta mutazio horrekin desagertu egiten da haurren ahotsa:
Sexu-heldutasunarekin batera, laringea bat-batean hazten da, helduarora iritsi arte, eta ahots-tolesturak milimetro batzuk hazten dira nesketan, eta zentimetro bat ere mutiletan, kanpoaldeko protuberantzia osatuz, Adam-intxaurra deitzen dena.<ref>{{Cite web|izena=Ana|abizena={{versalita|Sánchez Juárez}}|izenburua=“Los chicos del coro” españoles. ''Los chicos del coro'', la producción francesa que opta al Óscar a la mejor película extranjera, ha vuelto a poner de moda las corales blancas. Las escolanías del monasterio de Montserrat, en Barcelona, y de El Escorial, en Madrid, compuestas por niños menores de 14 años, son dos de los más brillantes ejemplos en España. Mezcla de internado religioso y escuela musical, así es la vida en estas canteras de voces.|data=27 de febrero de 2005|url=https://elpais.com/diario/2005/02/27/eps/1109489211_850215.html|lana=''Diario'' El País ''(Madrid)''|accessdate=17 de octubre de 2017}}</ref> Aldaketa fisiko horien eraginez, ahozko ahotsa hiru edo lau tonu jaisten da neskatoen artean, eta zortzidun oso bat mutilen artean. Gainera, ahots-ezegonkortasuneko aldi bat gertatzen da, bat-bateko aldaketarekin batera gertatzen dena. Akats ugari izaten dira aldi horretan, eta nota altuak ateratzen dira, herri-hizkeran «oilar» izenez ezagutzen direnak.
== Ikus, gainera ==
* Eskolania
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Haurtzaroa]]
[[Kategoria:Ahots motak]]
1nr305iquj6tc8try2bdqvrap19jxll
Datu bitar
0
1216801
9994027
2024-12-08T22:44:54Z
Gorka Egüés
167109
Orri berria: «'''Datu bitarrak''' bi egoera posible bakarrik har ditzaketen unitateak dira, tradizionalki 0 eta 1 gisa etiketatuak, [[Zenbaki-sistema bitar|zenbaki-sistema bitarraren]] eta [[Booleren aljebra|Booleren aljebraren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Codificación de la información. Sistemas de numeración.|hizkuntza=ca|url=https://elpuig.xeill.net/Members/vcarceler/c1/didactica/apuntes/ud1/na3|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2024-11-18}}</ref> Datu bitarrak eremu t...»
9994027
wikitext
text/x-wiki
'''Datu bitarrak''' bi egoera posible bakarrik har ditzaketen unitateak dira, tradizionalki 0 eta 1 gisa etiketatuak, [[Zenbaki-sistema bitar|zenbaki-sistema bitarraren]] eta [[Booleren aljebra|Booleren aljebraren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Codificación de la información. Sistemas de numeración.|hizkuntza=ca|url=https://elpuig.xeill.net/Members/vcarceler/c1/didactica/apuntes/ud1/na3|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Datu bitarrak eremu tekniko eta zientifiko askotan sortzen dira, eta izen desberdinak ematen zaizkio:
* [[Bit|"Bit"]] (digitu bitarra) [[Informatika|informatikan]],
* [[Egiaren balioa|"Egiaren balioa"]] [[Logika matematiko|logika matematikoan]] eta lotutako eremuetan.
* [[Aldagai bitarra|"Aldagai bitarra"]] estatistikan.<ref>{{erreferentzia|izenburua=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf|url=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf}}</ref>
== Oinarri matematikoak eta konbinatorioak ==
Egoera bakar bat har dezakeen aldagai [[diskretu]] batek zero informazioa du, eta 2 zenbakia 1 zenbakiaren hurrengo [[Zenbaki natural|zenbaki naturala]] da. Horregatik, bita, bi balio posible baino ez dituen aldagaia, [[Informazio-unitate|informazio primarioko unitate]] [[Estandar (argipena)|estandarra]] da.
N biteko bilduma batek 2<sup>n</sup> egoera izan dezake: kontsultatu [[Zenbaki bitar|zenbaki bitarra]] informazio gehiago eskuratzeko. Aldagai diskretuen bilduma baten egoera-kopurua aldagai kopuruaren mende dago [[esponentzial]]<nowiki/>ki, eta aldagai bakoitzaren egoera-kopuruaren potentzia-lege gisa baino ez. Hamar bitek hiru [[Zenbaki-sistema hamartar|digitu hamartar]]<nowiki/>rek baino egoera handiagoa dute (1024 eta 1000, hurrenez hurren). Arrazoi beragatik, 10k bit nahikoa dira 3k digitu hamartar behar dituen informazio bat (zenbaki bat edo beste edozein gauza) adierazteko; beraz, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10... egoera dituzten aldagai diskretuetan dagoen informazioa noizbait ordeztu daiteke bi, hiru edo lau aldiz bit gehiago esleituz. Beraz, beste edozein zenbaki txikiren erabilerak ez du abantailarik ematen.
[[Fitxategi:Hypercubeorder_binary.svg|alt=|thumb|[[Hasse diagrama]] bat: [[Booleren aljebra|algebra Bool]] bat [[Grafiko zuzena|grafiko zuzendu]] gisa irudikatzea]]
Gainera, aljebra boolearrak bitak biltzeko [[Matematika egitura|egitura matematiko]] egokia eskaintzen du, [[Aldagai proposizional|aldagai proposizionalen]] bilduma baten semantika batekin. Aljebra boolearreko eragiketei "[[bit-mailako eragiketak]]" esaten zaie informatikan. [[Funtzio boolear|Funtzio boolearrak]] ere ondo aztertzen dira teorian, eta erraz inplementatu daitezke, bai programa informatikoen bidez, bai [[Elektronika digital|elektronika digitaleko]] ate logikoen bidez. Horrek bitak erabiltzen laguntzen du datu desberdinak adierazteko, baita jatorrian bitarrak ez direnak ere.
== Estatistiketan ==
[[Estatistika|Estatistiketan]], '''datu bitarrak''' aldagai bitarrek deskribatutako [[datu estatistiko mota]] bat dira, bi balio posible bakarrik har ditzaketenak. Datu bitarrek, [[Bernoulliren saiakuntza|Bernoulliren saiakuntzen]] emaitzak adierazten dituzte, bi emaitza posible baino ez dituzten esperimentu estatistikoak dira. [[Datu kategoriko]] mota bat da, normalean emaitza posible kopuru mugatu bat duten esperimentuak irudikatzeko erabiltzen dena. Aldagai bitar bateko bi balioak, zenbakiz 0 eta 1 gisa kodetuta egon arren, proba bateko arrakasta-kopuruaren kontuarekin bat datoz: 1 (arrakasta) eta 0 (porrota). Oro har, eskala nominal batean daudela jotzen da, eta horrek esan nahi du kualitatiboki desberdinak diren eta zenbakiz alderatu ezin diren balioak adierazten dituztela. Ildo horretan, datu bitarrak datu kategorikoen antzekoak dira, baina ez dira zenbaketa-datuak edo beste zenbaki-datu mota batzuk. Askotan, datu bitarrak kontzeptualki kontrajarriak diren bi balioetako bat adierazteko erabiltzen dira, adibidez:
* Esperimentu baten emaitza ("arrakasta" edo "porrota")
* Bai/ez ("bai" edo "ez") galderaren erantzuna
* Ezaugarriren bat izatea edo ez izatea ("presente dago" edo "ez dago")
* Proposizio baten egia edo faltsukeria ("egiazkoa" edo "faltsua", "zuzena" edo "okerra")<ref>{{Erreferentzia|abizena=jecrespom|izenburua=Tipos de Datos|hizkuntza=es|data=2015-03-26|url=https://aprendiendoarduino.wordpress.com/2015/03/26/tipos-de-datos/|aldizkaria=Aprendiendo Arduino|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Hala ere, bi balio posible baino ez dituztela suposatzen den datuetarako ere erabil daiteke, baita kontzeptualki kontrajarriak ez badira edo espazioan balio posible guztiak kontzeptualki ordezkatzen ez badituzte ere. Adibidez, datu bitarrak askotan erabiltzen dira Estatu Batuetako hauteskundeetan alderdien boto-emaileen hauteskundeak ordezkatzeko, hau da, [[Errepublikanoak (Frantzia)|errepublikanoak]] edo [[demokratak]]. Kasu honetan, ez dago bi [[alderdi politiko]] bakarrik egoteko berezko arrazoirik, eta, izatez, beste alderdi batzuk daude AEBetan. Baina hain txikiak dira, non, oro har, ez dira kontuan hartzen. Datu jarraituak (edo 2 kategoriatako datu kategorikoak) azterketa-helburuetarako aldagai bitar gisa modelatzeari [[dikotomizazioa]] ([[dikotomia]] bat sortzea) esaten zaio. [[Diskretizazio]] guztiak bezala, diskretizazio-errore bat dakar, baina errorea gorabehera zerbait baliotsua ikastea da helburua (dagokion helbururako hutsal gisa tratatuz, baina oro har hutsala denik ezin dela onartu gogoratuz).
Aldagai bitarrak [[zorizko aldagaiak]] dira, eta [[Bernoulliren banaketa]] baten arabera banatzen dira. Aldagai bitarrak diren emaitza lehenetsien [[Erregresio-analisi|erregresio-analisia,]] [[Erregresio logistiko|erregresio logistikoaren]], [[Erregresio probit|erregresio probitaren]] edo [[hautapen-eredu diskretu]] mota erlazionatuaren bidez egiten da.
== Informatikan ==
[[Fitxategi:Commons_QR_code.png|thumb|[[QR kode]] baten [[Irudi bitar|irudi bitarra]], pixel bakoitzeko bit 1 irudikatzen duena, 24 biteko [[Egiazko kolorea|kolore egiazkoaren]] irudi tipiko baten ordez.]]
Ordenagailu modernoetan, datu bitarrak bitar moduan irudikatutako edozein daturi dagozkio, goragoko maila batean interpretatu edo beste modu batean bihurtu beharrean. Mailarik baxuenean, bitak gailu [[biegonkor]] batean biltegiratzen dira, [[flip-flop]] baten moduan. Datu bitar gehienek esanahi sinbolikoa badute ere, datu bitar guztiak ez dira zenbakizkoak. Datu bitar batzuk [[Ordenagailen jarraibideak|ordenagailuaren jarraibideei]] dagozkie, hala nola [[Bilaketa-deskodetze-exekuzio zikloan|bilaketa deskodetze exekuzio zikloan]] zehar kontrol-unitateak deskodetutako [[Prozesadoreen erregistroak|prozesadorearen erregistroetako]] datuak. Ordenagailuek oso gutxitan aldatzen dituzte banakako bitak errendimendu-arrazoiengatik. Horren ordez, datuak bit kopuru finko bateko taldeetan lerrokatzen dira, normalean 1 [[byte]] (8 bit). Beraz, ordenagailuetako "datu bitarrak" byteen sekuentziak dira. Goragoko maila batean, [[32 bit|32 biteko]] sistemetarako [[hitz]] bateko taldetan (4 byte) sartzen dira datuak, eta [[64 bit|64 biteko]] sistemetarako, berriz, 2 hitzetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo|abizena=Espeso|izenburua=De los 32 a los 64 bits: ventajas y desafíos de la transición de una arquitectura|hizkuntza=es|data=2013-10-14|url=https://www.xataka.com/otros/de-los-32-a-los-64-bits-ventajas-y-desafios-de-la-transicion-de-una-arquitectura|aldizkaria=Xataka|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
[[Informatika]] aplikatuaren eta [[Informazio teknologia|informazioaren teknologien]] eremuetan, normalean datu bitarrez hitz egiten da, testuan oinarritutako datuekin alderatuta, testu gisa interpretatu ezin diren datu mota guztiei dagokienez. «Testua» eta «bitarra» bereiztea, batzuetan, fitxategi baten eduki semantikoari dagokio (adibidez, idatzizko dokumentu bat [[irudi digital]] baten aurrean). Hala ere, fitxategi bateko byte indibidualak testu gisa interpreta daitezkeen (ikus [[karaktereen kodifikazioa]]) edo interpretatu ezin diren aipatzen du. Azken esanahi hori lortu nahi denean, «formatu bitarra» eta «testu-formatua» termino espezifikoenak erabiltzen dira. Semantikoki testualak diren datuak formatu bitarrean adieraz daitezke (adibidez, konprimituta daudenean edo formatu-kode mota bat baino gehiago konbinatzen dituzten formatu jakin batzuetan, [[Microsoft Word|Microsoft Wordek]] erabiltzen duen [[DOC formatua|DOC]] formatuan adibidez); aldiz, irudi-datuak batzuetan testu-formatuan irudikatzen dira (adibidez, [[X Window sistema|X Window sisteman]] erabiltzen den [[X PixMap]] irudi-formatuan).<ref>{{Erreferentzia|abizena=cmastr|izenburua=Datos binarios y datos de valores grandes de SQL Server - ADO.NET|hizkuntza=es-es|data=2023-05-09|url=https://learn.microsoft.com/es-es/dotnet/framework/data/adonet/sql/sql-server-binary-and-large-value-data|aldizkaria=learn.microsoft.com|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
== Ikus halaber ==
* [[Bit-matrizea]]
* [[Bernoulliren banaketa]]
* [[Datu boolearren mota]]
* [[Ordenagailuaren memoria]]
* [[Datu kategoriko|Datu kategorikoa]]
* [[Datu kualitatibo|Datu kualitatiboa]]
== Erreferentziak ==
# [[Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak#cite ref-1|↑]] '''(Katalanez)''' «Codificación de la información. Sistemas de numeración.» ''Plone site'' <small>(Noiz kontsultatua: 2024-11-18)</small>.
# [[Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak#cite ref-2|↑]] ''<nowiki>http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf</nowiki>.'' .
# [[Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak#cite ref-3|↑]] '''(Gaztelaniaz)''' jecrespom. (2015-03-26). «Tipos de Datos» ''Aprendiendo Arduino'' <small>(Noiz kontsultatua: 2024-11-18)</small>.
# [[Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak#cite ref-4|↑]] '''(Gaztelaniaz)''' Espeso, Pablo. (2013-10-14). «De los 32 a los 64 bits: ventajas y desafíos de la transición de una arquitectura» ''Xataka'' <small>(Noiz kontsultatua: 2024-11-18)</small>.
# [[Lankide:Iker Rabanal/Datu bitarrak#cite ref-5|↑]] '''(Gaztelaniaz)''' cmastr. (2023-05-09). «Datos binarios y datos de valores grandes de SQL Server - ADO.NET» ''learn.microsoft.com'' <small>(Noiz kontsultatua: 2024-11-18)</small>.
el0c5dwziozjnw43q01xyeg67uqwk8k
9994030
9994027
2024-12-08T22:47:39Z
Gorka Egüés
167109
/* Erreferentziak */
9994030
wikitext
text/x-wiki
'''Datu bitarrak''' bi egoera posible bakarrik har ditzaketen unitateak dira, tradizionalki 0 eta 1 gisa etiketatuak, [[Zenbaki-sistema bitar|zenbaki-sistema bitarraren]] eta [[Booleren aljebra|Booleren aljebraren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Codificación de la información. Sistemas de numeración.|hizkuntza=ca|url=https://elpuig.xeill.net/Members/vcarceler/c1/didactica/apuntes/ud1/na3|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Datu bitarrak eremu tekniko eta zientifiko askotan sortzen dira, eta izen desberdinak ematen zaizkio:
* [[Bit|"Bit"]] (digitu bitarra) [[Informatika|informatikan]],
* [[Egiaren balioa|"Egiaren balioa"]] [[Logika matematiko|logika matematikoan]] eta lotutako eremuetan.
* [[Aldagai bitarra|"Aldagai bitarra"]] estatistikan.<ref>{{erreferentzia|izenburua=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf|url=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf}}</ref>
== Oinarri matematikoak eta konbinatorioak ==
Egoera bakar bat har dezakeen aldagai [[diskretu]] batek zero informazioa du, eta 2 zenbakia 1 zenbakiaren hurrengo [[Zenbaki natural|zenbaki naturala]] da. Horregatik, bita, bi balio posible baino ez dituen aldagaia, [[Informazio-unitate|informazio primarioko unitate]] [[Estandar (argipena)|estandarra]] da.
N biteko bilduma batek 2<sup>n</sup> egoera izan dezake: kontsultatu [[Zenbaki bitar|zenbaki bitarra]] informazio gehiago eskuratzeko. Aldagai diskretuen bilduma baten egoera-kopurua aldagai kopuruaren mende dago [[esponentzial]]<nowiki/>ki, eta aldagai bakoitzaren egoera-kopuruaren potentzia-lege gisa baino ez. Hamar bitek hiru [[Zenbaki-sistema hamartar|digitu hamartar]]<nowiki/>rek baino egoera handiagoa dute (1024 eta 1000, hurrenez hurren). Arrazoi beragatik, 10k bit nahikoa dira 3k digitu hamartar behar dituen informazio bat (zenbaki bat edo beste edozein gauza) adierazteko; beraz, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10... egoera dituzten aldagai diskretuetan dagoen informazioa noizbait ordeztu daiteke bi, hiru edo lau aldiz bit gehiago esleituz. Beraz, beste edozein zenbaki txikiren erabilerak ez du abantailarik ematen.
[[Fitxategi:Hypercubeorder_binary.svg|alt=|thumb|[[Hasse diagrama]] bat: [[Booleren aljebra|algebra Bool]] bat [[Grafiko zuzena|grafiko zuzendu]] gisa irudikatzea]]
Gainera, aljebra boolearrak bitak biltzeko [[Matematika egitura|egitura matematiko]] egokia eskaintzen du, [[Aldagai proposizional|aldagai proposizionalen]] bilduma baten semantika batekin. Aljebra boolearreko eragiketei "[[bit-mailako eragiketak]]" esaten zaie informatikan. [[Funtzio boolear|Funtzio boolearrak]] ere ondo aztertzen dira teorian, eta erraz inplementatu daitezke, bai programa informatikoen bidez, bai [[Elektronika digital|elektronika digitaleko]] ate logikoen bidez. Horrek bitak erabiltzen laguntzen du datu desberdinak adierazteko, baita jatorrian bitarrak ez direnak ere.
== Estatistiketan ==
[[Estatistika|Estatistiketan]], '''datu bitarrak''' aldagai bitarrek deskribatutako [[datu estatistiko mota]] bat dira, bi balio posible bakarrik har ditzaketenak. Datu bitarrek, [[Bernoulliren saiakuntza|Bernoulliren saiakuntzen]] emaitzak adierazten dituzte, bi emaitza posible baino ez dituzten esperimentu estatistikoak dira. [[Datu kategoriko]] mota bat da, normalean emaitza posible kopuru mugatu bat duten esperimentuak irudikatzeko erabiltzen dena. Aldagai bitar bateko bi balioak, zenbakiz 0 eta 1 gisa kodetuta egon arren, proba bateko arrakasta-kopuruaren kontuarekin bat datoz: 1 (arrakasta) eta 0 (porrota). Oro har, eskala nominal batean daudela jotzen da, eta horrek esan nahi du kualitatiboki desberdinak diren eta zenbakiz alderatu ezin diren balioak adierazten dituztela. Ildo horretan, datu bitarrak datu kategorikoen antzekoak dira, baina ez dira zenbaketa-datuak edo beste zenbaki-datu mota batzuk. Askotan, datu bitarrak kontzeptualki kontrajarriak diren bi balioetako bat adierazteko erabiltzen dira, adibidez:
* Esperimentu baten emaitza ("arrakasta" edo "porrota")
* Bai/ez ("bai" edo "ez") galderaren erantzuna
* Ezaugarriren bat izatea edo ez izatea ("presente dago" edo "ez dago")
* Proposizio baten egia edo faltsukeria ("egiazkoa" edo "faltsua", "zuzena" edo "okerra")<ref>{{Erreferentzia|abizena=jecrespom|izenburua=Tipos de Datos|hizkuntza=es|data=2015-03-26|url=https://aprendiendoarduino.wordpress.com/2015/03/26/tipos-de-datos/|aldizkaria=Aprendiendo Arduino|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
Hala ere, bi balio posible baino ez dituztela suposatzen den datuetarako ere erabil daiteke, baita kontzeptualki kontrajarriak ez badira edo espazioan balio posible guztiak kontzeptualki ordezkatzen ez badituzte ere. Adibidez, datu bitarrak askotan erabiltzen dira Estatu Batuetako hauteskundeetan alderdien boto-emaileen hauteskundeak ordezkatzeko, hau da, [[Errepublikanoak (Frantzia)|errepublikanoak]] edo [[demokratak]]. Kasu honetan, ez dago bi [[alderdi politiko]] bakarrik egoteko berezko arrazoirik, eta, izatez, beste alderdi batzuk daude AEBetan. Baina hain txikiak dira, non, oro har, ez dira kontuan hartzen. Datu jarraituak (edo 2 kategoriatako datu kategorikoak) azterketa-helburuetarako aldagai bitar gisa modelatzeari [[dikotomizazioa]] ([[dikotomia]] bat sortzea) esaten zaio. [[Diskretizazio]] guztiak bezala, diskretizazio-errore bat dakar, baina errorea gorabehera zerbait baliotsua ikastea da helburua (dagokion helbururako hutsal gisa tratatuz, baina oro har hutsala denik ezin dela onartu gogoratuz).
Aldagai bitarrak [[zorizko aldagaiak]] dira, eta [[Bernoulliren banaketa]] baten arabera banatzen dira. Aldagai bitarrak diren emaitza lehenetsien [[Erregresio-analisi|erregresio-analisia,]] [[Erregresio logistiko|erregresio logistikoaren]], [[Erregresio probit|erregresio probitaren]] edo [[hautapen-eredu diskretu]] mota erlazionatuaren bidez egiten da.
== Informatikan ==
[[Fitxategi:Commons_QR_code.png|thumb|[[QR kode]] baten [[Irudi bitar|irudi bitarra]], pixel bakoitzeko bit 1 irudikatzen duena, 24 biteko [[Egiazko kolorea|kolore egiazkoaren]] irudi tipiko baten ordez.]]
Ordenagailu modernoetan, datu bitarrak bitar moduan irudikatutako edozein daturi dagozkio, goragoko maila batean interpretatu edo beste modu batean bihurtu beharrean. Mailarik baxuenean, bitak gailu [[biegonkor]] batean biltegiratzen dira, [[flip-flop]] baten moduan. Datu bitar gehienek esanahi sinbolikoa badute ere, datu bitar guztiak ez dira zenbakizkoak. Datu bitar batzuk [[Ordenagailen jarraibideak|ordenagailuaren jarraibideei]] dagozkie, hala nola [[Bilaketa-deskodetze-exekuzio zikloan|bilaketa deskodetze exekuzio zikloan]] zehar kontrol-unitateak deskodetutako [[Prozesadoreen erregistroak|prozesadorearen erregistroetako]] datuak. Ordenagailuek oso gutxitan aldatzen dituzte banakako bitak errendimendu-arrazoiengatik. Horren ordez, datuak bit kopuru finko bateko taldeetan lerrokatzen dira, normalean 1 [[byte]] (8 bit). Beraz, ordenagailuetako "datu bitarrak" byteen sekuentziak dira. Goragoko maila batean, [[32 bit|32 biteko]] sistemetarako [[hitz]] bateko taldetan (4 byte) sartzen dira datuak, eta [[64 bit|64 biteko]] sistemetarako, berriz, 2 hitzetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo|abizena=Espeso|izenburua=De los 32 a los 64 bits: ventajas y desafíos de la transición de una arquitectura|hizkuntza=es|data=2013-10-14|url=https://www.xataka.com/otros/de-los-32-a-los-64-bits-ventajas-y-desafios-de-la-transicion-de-una-arquitectura|aldizkaria=Xataka|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
[[Informatika]] aplikatuaren eta [[Informazio teknologia|informazioaren teknologien]] eremuetan, normalean datu bitarrez hitz egiten da, testuan oinarritutako datuekin alderatuta, testu gisa interpretatu ezin diren datu mota guztiei dagokienez. «Testua» eta «bitarra» bereiztea, batzuetan, fitxategi baten eduki semantikoari dagokio (adibidez, idatzizko dokumentu bat [[irudi digital]] baten aurrean). Hala ere, fitxategi bateko byte indibidualak testu gisa interpreta daitezkeen (ikus [[karaktereen kodifikazioa]]) edo interpretatu ezin diren aipatzen du. Azken esanahi hori lortu nahi denean, «formatu bitarra» eta «testu-formatua» termino espezifikoenak erabiltzen dira. Semantikoki testualak diren datuak formatu bitarrean adieraz daitezke (adibidez, konprimituta daudenean edo formatu-kode mota bat baino gehiago konbinatzen dituzten formatu jakin batzuetan, [[Microsoft Word|Microsoft Wordek]] erabiltzen duen [[DOC formatua|DOC]] formatuan adibidez); aldiz, irudi-datuak batzuetan testu-formatuan irudikatzen dira (adibidez, [[X Window sistema|X Window sisteman]] erabiltzen den [[X PixMap]] irudi-formatuan).<ref>{{Erreferentzia|abizena=cmastr|izenburua=Datos binarios y datos de valores grandes de SQL Server - ADO.NET|hizkuntza=es-es|data=2023-05-09|url=https://learn.microsoft.com/es-es/dotnet/framework/data/adonet/sql/sql-server-binary-and-large-value-data|aldizkaria=learn.microsoft.com|sartze-data=2024-11-18}}</ref>
== Ikus halaber ==
* [[Bit-matrizea]]
* [[Bernoulliren banaketa]]
* [[Datu boolearren mota]]
* [[Ordenagailuaren memoria]]
* [[Datu kategoriko|Datu kategorikoa]]
* [[Datu kualitatibo|Datu kualitatiboa]]
== Erreferentziak ==
rt191b994kvrvr70797caiqkpl15ue4
Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Elena Fernandez
2
1216802
9994036
2024-12-08T23:06:12Z
Wikimaribarre
88969
Orri berria: «'''Elena Fernandez Alonso''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[Apirilaren 13|apirilaren 13a]] ) [[Idazle|idazlea]] da. == Bizitza == Elenak irakasle ikasketak burutu zituen, eta Hizkuntza eta Literatura Gradua abian. Txikitatik datozkio irakurtzeko eta idaztekoa zaletasuna. Batxilergoko hasierako mailan lortu zuen lehen literatur saria eta ordutik idazteko gogoari eutsi dio. Urteak pasa ahala gero eta sendoagoa bihurtu da bere lana. == Argitalpenak == === Euskaraz === *...»
9994036
wikitext
text/x-wiki
'''Elena Fernandez Alonso''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[Apirilaren 13|apirilaren 13a]] ) [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Elenak irakasle ikasketak burutu zituen, eta Hizkuntza eta Literatura Gradua abian. Txikitatik datozkio irakurtzeko eta idaztekoa zaletasuna. Batxilergoko hasierako mailan lortu zuen lehen literatur saria eta ordutik idazteko gogoari eutsi dio. Urteak pasa ahala gero eta sendoagoa bihurtu da bere lana.
== Argitalpenak ==
=== Euskaraz ===
* ''Gerezi mingotsak.'' 978-84-697-6294-3
* ''Inpostorea.'' 978-84-09-05823-5
=== Gaztelaniaz ===
* ''Cerezas amargas.'' 978-84-617-5553-0
* ''La impostora.'' 978-84-09-05422-0
* ''Las olas también mueren.'' 978-84-09-44793-0
*
== Aintzatespenak ==
* Barakaldon bere jaioterrian PERTSONA OSPETSUA izendatu zuten 2018. Urtean, GERESI MINGOTSAK eleberria idatzi eta gero, lan horren bitartez Barakaldo herria ezagutzera emateagatik.
*
== Erreferentziak ==
== Kanpo estekak ==
9zocped5kj3upnzaepb88v8iffx5yw0
9994053
9994036
2024-12-08T23:37:22Z
Wikimaribarre
88969
9994053
wikitext
text/x-wiki
'''Elena Fernandez Alonso''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[Apirilaren 13|apirilaren 13a]] ) [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Elenak irakasle ikasketak burutu zituen, eta Hizkuntza eta Literatura Gradua abian. Txikitatik datozkio irakurtzeko eta idaztekoa zaletasuna. Batxilergoko hasierako mailan lortu zuen lehen literatur saria eta ordutik idazteko gogoari eutsi dio. Urteak pasa ahala gero eta sendoagoa bihurtu da bere lana.
== Argitalpenak ==
=== Euskaraz ===
* ''Gosea asetzeko zortzikoa.'' 36ko Gerra garaian Barakaldon girotutako ipuina.
* ''Gerezi mingotsak.'' (2017) 978-84-697-6294-3
* ''Inpostorea.'' 978-84-09-05823-5
=== Gaztelaniaz ===
* ''La sonrisa de la hiena''
* ''Triste invierno.'' Poemarioa (2012, Ediciones Oblicuas argitaletxea)
* ''Cerezas amargas.'' (2026) 978-84-617-5553-0
* ''La impostora.'' intriga eta historia 978-84-09-05422-0
* ''La chica de los grilletes'' (2020) Bilboko Kortes kalean girotua ambientada en las calles más sórdidas del barrio bilbaíno de Las Cortes.
* ''Las olas también mueren.(2022)'' Erdi aroan girotutako eleberria 978-84-09-44793-0
*
== Sariak eta aintzatespenak ==
-Accésit en el concurso “Oroimenaren sareak-2008-Las redes de la memoria”.
-Finalista del IV Certamen de Microrrelatos de Cine Arvikis Bajo la alfombra roja 2013.
-Finalista en el concurso internacional de cuentos de Otxaorkoaga.
-Primer premio en el concurso de la Diputación foral de Bizkaia, “Bizkaidatz, esta historia la escribes tú” 2014.
* Barakaldon bere jaioterrian PERTSONA OSPETSUA izendatu zuten 2018. Urtean, GERESI MINGOTSAK eleberria idatzi eta gero, lan horren bitartez Barakaldo herria ezagutzera emateagatik.
*
== Erreferentziak ==
== Kanpo estekak ==
2ii7hjh1yris49xr4gxqols9n5qp8m0
9994062
9994053
2024-12-08T23:51:22Z
Wikimaribarre
88969
9994062
wikitext
text/x-wiki
'''Elena Fernandez Alonso''' ([[Barakaldo]], [[Bizkaia]], [[Apirilaren 13|apirilaren 13a]] ) [[Idazle|idazlea]] da.
== Bizitza ==
Elenak irakasle ikasketak burutu zituen, eta Hizkuntza eta Literatura Gradua abian. Txikitatik datozkio irakurtzeko eta idaztekoa zaletasuna. Batxilergoko hasierako mailan lortu zuen lehen literatur saria eta ordutik idazteko gogoari eutsi dio. Urteak pasa ahala gero eta sendoagoa bihurtu da bere lana.
== Argitalpenak ==
Elenak hainbat liburu argitaratu ditu bere ibilbidean zehar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Fernández|hizkuntza=|url=https://rubric.es/autor/elena-fernandez/|aldizkaria=Rubric, especialistas en autoedición para escritores independientes|sartze-data=2024-12-08}}</ref>
=== Euskaraz ===
* ''Gosea asetzeko zortzikoa.'' 36ko Gerra garaian Barakaldon girotutako ipuina.
* ''Gerezi mingotsak.'' (2017) 978-84-697-6294-3
* ''Inpostorea.'' 978-84-09-05823-5
=== Gaztelaniaz ===
* ''La sonrisa de la hiena''
* ''Triste invierno.'' Poemarioa (2012, Ediciones Oblicuas argitaletxea)
* ''Cerezas amargas.'' (2026) 978-84-617-5553-0
* ''La impostora.'' intriga eta historia 978-84-09-05422-0
* ''La chica de los grilletes'' (2020) Bilboko Kortes kalean girotua ambientada en las calles más sórdidas del barrio bilbaíno de Las Cortes.
* ''Las olas también mueren.(2022)'' Erdi aroan girotutako eleberria 978-84-09-44793-0
*
== Sariak eta aintzatespenak ==
-Accésit en el concurso “Oroimenaren sareak-2008-Las redes de la memoria”.
-Finalista del IV Certamen de Microrrelatos de Cine Arvikis Bajo la alfombra roja 2013.
-Finalista en el concurso internacional de cuentos de Otxaorkoaga.
-Primer premio en el concurso de la Diputación foral de Bizkaia, “Bizkaidatz, esta historia la escribes tú” 2014.
* Barakaldon bere jaioterrian PERTSONA OSPETSUA izendatu zuten 2018. Urtean, GERESI MINGOTSAK eleberria idatzi eta gero, lan horren bitartez Barakaldo herria ezagutzera emateagatik.
*
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
eqbrmfon5rafnl0ngcabdc0q2kgtz79
Pha That Luang
0
1216803
9994042
2024-12-08T23:27:32Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Pha That Luang''', [[laosera]]z ທາດຫຼວງ edo ພຣະທາດຫລວງ, literalki "Estupa Handia", [[Laos]]ko [[Vientian]] hiriburuan dagoen [[urre]]z estalitako [[estupa]] [[budismo|budista]] bat da. Bertakoen arabera, III. mendean eraiki omen zen, orduz gero zaharberritze ugari izan ditu, azkena 1930eko hamarkadan. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Laosko tenplu budistak]] [[Kategoria:Vientiango eraikinak]] Kategoria:III....»
9994042
wikitext
text/x-wiki
{{eraikin infotaula}}
'''Pha That Luang''', [[laosera]]z ທາດຫຼວງ edo ພຣະທາດຫລວງ, literalki "Estupa Handia", [[Laos]]ko [[Vientian]] hiriburuan dagoen [[urre]]z estalitako [[estupa]] [[budismo|budista]] bat da.
Bertakoen arabera, III. mendean eraiki omen zen, orduz gero zaharberritze ugari izan ditu, azkena 1930eko hamarkadan.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Laosko tenplu budistak]]
[[Kategoria:Vientiango eraikinak]]
[[Kategoria:III. mendean amaitutako eraikinak]]
pe9609pkg7t3mqqe7226wzj6b03nk2d
Kategoria:Laosko tenplu budistak
14
1216804
9994043
2024-12-08T23:28:54Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Laosko eraikinak]]»
9994043
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Laosko eraikinak]]
1lnhpuo6437gyzr93rgc17axxhvfcyy
Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera
14
1216805
9994044
2024-12-08T23:30:13Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Tenplu budistak]]»
9994044
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Tenplu budistak]]
ry1oocagtw8snwcjti23mskmeo5ev50
Kategoria:Indiako tenplu budistak
14
1216806
9994050
2024-12-08T23:34:04Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Indiako tenpluak]]»
9994050
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Indiako tenpluak]]
4gew4k1x598fvoqg4s1njnkjnqiqcau
Kategoria:Tibeteko tenplu budistak
14
1216807
9994052
2024-12-08T23:37:08Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Tibeteko eraikinak]] [[Kategoria:Txinako tenplu budistak]]»
9994052
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Tibeteko eraikinak]]
[[Kategoria:Txinako tenplu budistak]]
pfv25u5zttwmc3dnqfy8pwunikm3yr1
9994060
9994052
2024-12-08T23:43:57Z
Bhgh543bgf
98220
9994060
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Tenplu budistak herrialdearen arabera]]
[[Kategoria:Tibeteko eraikinak]]
[[Kategoria:Txinako tenplu budistak]]
[[Kategoria:Tibetar budismoa]]
8z661a7rjf4zxotdqfht9g3bltn6b09
Chevrolet Van
0
1216808
9994071
2024-12-09T01:21:15Z
Bhgh543bgf
98220
Orri berria: «{{automobil infotaula}} '''Chevrolet Van''', [[AEB]]etan kolokialki '''Chevy Van''', baita '''Chevrolet/GMC G-series Van''' eta '''GMC Vandura''' deitua, [[General Motors]] konpainiak [[Chevrolet]] enpresarentzat ekoitzitako [[furgoneta]] modelo bat da. 1964-1996 artean [[AEB]] eta [[Kanada]]n ekoitzi eta merkaturatu zen. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Furgonetak]] [[Kategoria:Chevroleten modeloak]]»
9994071
wikitext
text/x-wiki
{{automobil infotaula}}
'''Chevrolet Van''', [[AEB]]etan kolokialki '''Chevy Van''', baita '''Chevrolet/GMC G-series Van''' eta '''GMC Vandura''' deitua, [[General Motors]] konpainiak [[Chevrolet]] enpresarentzat ekoitzitako [[furgoneta]] modelo bat da.
1964-1996 artean [[AEB]] eta [[Kanada]]n ekoitzi eta merkaturatu zen.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Furgonetak]]
[[Kategoria:Chevroleten modeloak]]
hlsdyywq8uu4c7wv3l0zu1dvdzw29p1
9994072
9994071
2024-12-09T01:23:16Z
Bhgh543bgf
98220
9994072
wikitext
text/x-wiki
{{automobil infotaula}}
'''Chevrolet Van''', [[AEB]]etan kolokialki '''Chevy Van''', baita '''Chevrolet/GMC G-series Van''' eta '''GMC Vandura''' deitua, [[General Motors]] konpainiak [[Chevrolet]] enpresarentzat ekoitzitako [[furgoneta]] modelo bat da.
1964-1996 artean [[AEB]] eta [[Kanada]]n ekoitzi eta merkaturatu zen.
''[[A Taldea]]'' telesaila ospetsuan lau protagonistek bidaiatu eta gidatzen duten furgoneta modeloa da.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Furgoneta modeloak]]
[[Kategoria:Chevroleten modeloak]]
jwpu8isue92ks8fpfwp65zz03zzqigy
9994076
9994072
2024-12-09T01:26:08Z
Bhgh543bgf
98220
9994076
wikitext
text/x-wiki
{{automobil infotaula}}
'''Chevrolet Van''', [[AEB]]etan kolokialki '''Chevy Van''', baita '''Chevrolet/GMC G-series Van''' eta '''GMC Vandura''' deitua, [[General Motors]] konpainiak [[Chevrolet]] enpresarentzat ekoitzitako [[furgoneta]] modelo bat da.
1964-1996 artean [[AEB]] eta [[Kanada]]n ekoitzi eta merkaturatu zen.
''[[The A-Team]]'' telesaila ospetsuan lau protagonistek bidaiatu eta gidatzen duten furgoneta modeloa da.
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Furgoneta modeloak]]
[[Kategoria:Chevroleten modeloak]]
bclgkwkzxi2wjnbrc2eydlwm6499ifi
9994078
9994076
2024-12-09T01:34:46Z
Bhgh543bgf
98220
9994078
wikitext
text/x-wiki
{{automobil infotaula}}
'''Chevrolet Van''', [[AEB]]etan kolokialki '''Chevy Van''', baita '''Chevrolet/GMC G-series Van''' eta '''GMC Vandura''' deitua, [[General Motors]] konpainiak [[Chevrolet]] enpresarentzat ekoitzitako [[furgoneta]] modelo bat da.
1964-1996 artean [[AEB]] eta [[Kanada]]n ekoitzi eta merkaturatu zen.
== Herri kulturan ==
''[[The A-Team]]'' telesaila ospetsuan lau protagonistek bidaiatu eta gidatzen duten kolore beltz eta marra gorri fin bat duen 1983ko GMC Vandura furgoneta modeloa da.
''[[Scooby-Doo]]'' marrazki bizidunetako protagonistak ere modelo honetako ''Mystery Machine'' deritzon furgoneta batean bidaiatzen dute.
<gallery>
Irudi:1983 GMC G-Series panel van - A Team (12403754775).jpg|1983ko GMC Vandura modeloa, ''[[The A-Team]]''.
Irudi:LA Times Festival of Books 2012 - Scooby-Doo's Mystery Machine (7104959961).jpg|''Mystery Machine'' furgoneta, ''[[Scooby-Doo]]''.
</gallery>
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Furgoneta modeloak]]
[[Kategoria:Chevroleten modeloak]]
r5xvukqt6afi3t3l5qinhwfkv5afrp7
Roberto Genta
0
1216809
9994084
2024-12-09T02:47:30Z
Nikolai Kurbatov
79684
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Roberto Genta''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64424 Roberto Genta]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/roberto-genta Roberto GENTA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1907ko|1985ko|Genta, Roberto}}»
9994084
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Roberto Genta''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64424 Roberto Genta]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/roberto-genta Roberto GENTA]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1907ko|1985ko|Genta, Roberto}}
4sv4a32snc3vzn3n5xlooszswprfowk
9994086
9994084
2024-12-09T02:48:17Z
Nikolai Kurbatov
79684
9994086
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Roberto Genta''' ([[1907]]ko [[martxoaren 1]]a - [[1985]]eko [[uztailaren 11]]) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64424 Roberto Genta]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/roberto-genta Roberto GENTA]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1907ko|1985eko|Genta, Roberto}}
0lvjj6bgmr9u1bcsspd9sp138knj004
Samuel Giacosa
0
1216810
9994087
2024-12-09T02:49:23Z
Nikolai Kurbatov
79684
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Samuel Giacosa''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64425 Samuel Giacosa]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/samuel-augusto-giacosa Samuel Augusto GIACOSA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1905eko||Giacosa, Samuel}}»
9994087
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Samuel Giacosa''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64425 Samuel Giacosa]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/samuel-augusto-giacosa Samuel Augusto GIACOSA]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1905eko||Giacosa, Samuel}}
lwdgvvrry0fqkf77e8kt61vy2ef6609
9994088
9994087
2024-12-09T02:49:53Z
Nikolai Kurbatov
79684
9994088
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Samuel Giacosa''' ([[1905]]eko [[abuztuaren 12]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1932ko Udako Olinpiar Jokoak|1932ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64425 Samuel Giacosa]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/samuel-augusto-giacosa Samuel Augusto GIACOSA]</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1905eko||Giacosa, Samuel}}
q8doveyyz0pej9pfvnmsja48fpeapyc
Lankide eztabaida:Cathraht
3
1216811
9994107
2024-12-09T05:05:14Z
J ansari
73407
J ansari wikilariak «[[Lankide eztabaida:Cathraht]]» orria «[[Lankide eztabaida:MightySequoia]]» izenera aldatu du: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Cathraht|Cathraht]]" to "[[Special:CentralAuth/MightySequoia|MightySequoia]]"
9994107
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Lankide eztabaida:MightySequoia]]
nqo6zdteslc1pxrtlc29b1uroekrgcw
Lalachus
0
1216812
9994116
2024-12-09T06:19:47Z
Mgaraizabal
129250
«[[:es:Special:Redirect/revision/163976548|Lalachus]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994116
wikitext
text/x-wiki
{{Pertsona infotaula}}
'''Laura Yustres Velez,''' ezagunagoa '''Lalachus''' ezizenez ([[Fuenlabrada]], [[Madrilgo Erkidegoa]], [[1990|1990eko]] [[Apirilaren 21|apirilaren 21a]]), , madrildar [[Antzezle|aktore]] eta [[Komedia|komikoa]] da.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref> 2024an Idolo saria jaso zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Premios Ídolo 2024: lista de los ganadores por categorías|data=2024-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/television/20240314/9561792/todos-ganadores-premios-idolo-2024-violeta-maria-pombo-pmv.html|lana=La Vanguardia|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Bizitza ==
Ikus-entzunezko Komunikazioan lizentziatu zen.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref>
Lan ibilbidea
2018an, komedia independenteko ikuskizun bat zuen Riot Comedyn.<ref name=":2">{{Cite web|izena=Elena|abizena=Bellver|izenburua=Quién es Lala Chus, cómica y colaboradora de ‘La Revuelta’, el programa de Broncano|data=2024-09-30|url=https://www.esdiario.com/chismografo/tendencias/240930/143880/lala-chus-revuelta.html|lana=ESdiario|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=REDACCIÓN: Nerea Pérez de las Heras, FOTOGRAFÍA: PABLO|abizena=ZAMORA|izenburua=La revolución de las cómicas|data=2021-08-08|url=https://elpais.com/eps/2021-08-08/la-revolucion-de-las-comicas.html|lana=El País|accessdate=2024-11-07}}</ref> [[COVID-19 pandemia|Covid-19aren pandemiak]] iraun zuen bitartean ezagutarazi zen publiko zabalaren artean, bere sare sozialeko edukiari esker.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|izenburua=Las humoristas que nos han alegrado la cuarentena|data=2020-06-04|url=https://www.cosmopolitan.com/es/consejos-planes/familia-amigos/a32729245/humoristas-andrea-compton-ines-hernand/|lana=Cosmopolitan|accessdate=2024-11-07}}</ref>
Besteak beste, ''Estirando el Chicle'' ([[Ondas Sariak|Ondas sari]] baten irabazlea) eta ''Cuerpos Especiales de Europa'' FM ([[Europa FM]]) podcasten kolaboratzailea izan da.<ref>{{Cite web|izenburua=Lalachus y las historias chuscas de León: Sancho I, el Santo Grial y los Pueblos Inundados|data=2023-06-23|url=https://www.europafm.com/programas/cuerpos-especiales/mejores-momentos/lala-chus-historias-chuscas-leon-sancho-santo-grial-pueblos-inundados_202306236495758d9d4a830001631825.html|lana=EuropaFM|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua='Estirando el chicle', premio Ondas 2021 a mejor podcast: "La violencia que sufrimos las mujeres en internet es muy fuerte”|data=2021-11-16|url=https://www.lasexta.com/noticias/sociedad/estirando-chicle-ganadoras-premio-ondas-2021-radio-mejor-podcast-violencia-que-sufrimos-mujeres-internet-muy-fuerte_20211116619405440da58c00013d097e.html|lana=www.lasexta.com|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2020an Lydia Lozanoizan zen Los Javisen, ''Veneno'' telesailean.<ref>{{Cite web|izena=Javi P.|abizena=Martín|izenburua='Veneno': Los Javis eligen a LaLaChus como la Lydia Lozano de los años 90|data=2020-09-28|url=https://www.ecartelera.com/noticias/veneno-los-javis-lalachus-lydia-lozano-anos-90-62434/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref> Aktore lanetan, Rodrigo Sopeñaren ''Sin novedades'' polizia-komedian ([[Henar Álvarez|Henar Alvarezek]] ere parte hartzu zuen) eta ''Treintañeras a la deriva'' eta ''Validas'' miniserietan ere parte hartu du.<ref>{{Cite web|izena=Pedro J.|abizena=García|izenburua=Carlos Areces y Arturo Valls sobre la relación entre 'Sin novedad' y 'Camera Café'|data=2021-12-19|url=https://www.ecartelera.com/noticias/entrevista-sin-novedad-carlos-areces-arturo-valls-67356/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=J.Zarco|izenburua=Quién es Lala Chus, colaboradora de 'La revuelta': de recepcionista a influencer|data=2024-09-23|url=https://www.lasprovincias.es/culturas/tv/lala-chus-colaboradora-revuelta-recepcionista-influencer-20240923205957-nt.html|lana=Las Provincias|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2023an, Luc Loren ''Influencers: sobrevivir a las redes'' dokumental sortaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua='Influencers: sobrevivir a las redes': Luc Loren enseña las vidas de los influencers españoles en una serie documental para Prime Video y Mediaset|data=2023-02-16|url=https://cineconn.es/influencers-sobrevivir-a-las-redes-docuserie-luc-loren/|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=20minutos|izenburua='Influencers', la docuserie que muestra las luces y las sombras del trabajo más expuesto del mundo|data=2023-03-14|url=https://www.20minutos.es/television/influencers-la-docuserie-que-muestra-las-luces-y-las-sombras-del-trabajo-mas-expuesto-del-mundo-5109472/|lana=www.20minutos.es - Últimas Noticias|accessdate=2024-11-10}}</ref>
2023an, ''La Resistenci''a eta, hurrengo urtean, ''La Revuelta'' saioaren ohiko kolaboratzaile lanetan hasi zen.<ref>{{Cite web|izena=Por Icíar García de|abizena=Paz|izenburua=Lala Chus, la colaboradora de ‘La Revuelta’ que fue recepcionista antes de su salto a la fama: su desconocido papel en ‘La Veneno’|data=2024-10-30|url=https://www.infobae.com/espana/2024/10/30/lala-chus-la-colaboradora-de-la-revuelta-que-fue-recepcionista-antes-de-su-salto-a-la-fama-su-desconocido-papel-en-la-veneno/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2024an ikus''k''izun propio bat estreinatu zuen, ''K Decir K No Sepas'', Bertusekin eta Almeriako Komediaren Jaialdi Nazionalean aurkezteu zena.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Lala Chus y Bertus “conquistan” Almería con su espectáculo en el III Festival Nacional de la Comedia|url=https://www.lavanguardia.com/local/sevilla/20241027/10054979/lala-chus-bertus-conquistan-almeria-espectaculo-iii-festival-nacional-comedia-agenciaslv20241027.html|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Urte horretan bertan, ''Cine caliente'' jaialdian ere parte hartu zuen, umoristen ikuspegia txertatzen duen zinema zikloan.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelve Cine Caliente, el ciclo de películas comentadas e interrumpidas por humoristas, actrices y otras mentes creativas.|url=https://www.timeout.es/madrid/es/noticias/vuelve-cine-caliente-el-ciclo-de-peliculas-comentadas-e-interrumpidas-por-humoristas-actrices-y-otras-mentes-creativas-071324|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Gainera, 2024ko Podcasteko Min sarien eta Ondas Globalen aurkezlea izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Heraldo de|abizena=Aragón|izenburua=Lala Chus, cómica: "Todos somos indies hasta que suenan Sonia y Selena"|data=2024-04-15|url=https://www.heraldo.es/noticias/ocio-y-cultura/2024/04/15/lala-chus-comica-premios-min-zaragoza-humor-musica-1726312.html|lana=heraldo.es|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Prisa|izenburua=Henar Álvarez, Lalachus y Judith Tiral, presentadoras de los Premios Ondas Globales del Podcast 2024 {{!}} Prisa|url=https://www.prisa.com/es/noticias/noticias-1/henar-alvarez-lalachus-y-judith-tiral-presentadoras-de-los-premios-ondas-globales-del-podcast-2024|lana=www.prisa.com|accessdate=2024-11-07}}</ref>
2024ko abenduaren 5ean ezagutarazi zuten urte amaierako kanpaikadak aurkeztuko zituela La 1 katean, [[David Broncano|David Broncanorekin]] batera.
== Telebistako ibilbidea ==
=== Irrati-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Saioa
!Katea
!Rola
|-
|2022
|''[[Tu cara me suena]]''
|[[Antena 3]]
|Gonbidatua
|-
|2023
|''Influencers: sobrevivir a las redes''
|[[Prime Video]]
|mm
|-
|2023 – 2024
|''La resistencia''
|Movistar Plus+
| rowspan="2" |Laguntzailea
|-
|2024 – presente
|''La revuelta''
|[[La 1]]
|}
=== Telebista-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Programa
!Katea
!Rola
|-
|2022 – orainaldia
|''Estirando el chicle''
|Podium Podcast
|Laguntzailea
|}
== Aintzatespenak ==
* 2023an, [[SER]] kateko ''Las Uvas'' saioan egindako Gabonetako galan saritu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=UCLM, Veintiuno, Lala Chús o la Biblioteca de C-LM, premiados en la primera gala navideña de Las Uvas de la SER|data=2023-12-21|url=https://www.abc.es/espana/castilla-la-mancha/toledo/uclm-veintiuno-lala-chus-biblioteca-clm-premiados-20231221114607-nt.html|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Fuenlabradako inauterietako [[Pregoilari|pregoilaria]] izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Pilar García,David|abizena=Sañudo|izenburua=Lala Chus: “En la radio es donde más me gusta hacer humor”|data=2024-02-15|url=https://cadenaser.com/cmadrid/2024/02/15/lala-chus-en-la-radio-es-donde-mas-me-gusta-hacer-humor-ser-madrid-sur/|lana=Cadena SER|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Telemadrid|izenburua=La influencer y actriz Lala Chus será la pregonera del Carnaval Fuenlabrada|data=2024-02-06|url=https://www.telemadrid.es/noticias/madrid/La-influencer-y-actriz-Lala-Chus-sera-la-pregonera-del-Carnaval-Fuenlabrada-0-2640335942--20240206092853.html|lana=Telemadrid|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, [[Forbes|Forbes aldizkariak]] Eduki Sortzaile Onenen zerrendan sartu zuen.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Keyla|abizena=Castellano|izenburua=Las 65 mujeres de la lista 'Best Content Creators 2024'|data=2024-10-08|url=https://forbes.es/forbes-women/508343/las-65-mujeres-de-la-lista-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Idolo saria jaso zuen Umore sailean.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Premios Ídolo 2024, con todos sus ganadores, ausencias y una polémica (o dos)|data=2024-03-15|url=https://www.lasexta.com/noticias/cultura/premios-idolo-2024-todos-sus-ganadores-ausencias-polemica-dos_2024031565f40731ab79d80001a4ac7e.html|lana=LaSexta|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Por Eveling Díaz|abizena=Soriano|izenburua=Estos son todos los ganadores de los premios Ídolo 2024|data=2024-03-15|url=https://www.infobae.com/espana/2024/03/15/estos-son-todos-los-ganadores-de-los-premios-idolo-2024/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=LalaChus, sorpresas de la vida|url=https://www.amigosdecorral.net/entrevistas/684-lalachus-sorpresas-de-la-vida|lana=www.amigosdecorral.net|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
<references></references>
{{Bizialdia|1990||Lalachus}}
[[Kategoria:Fuenlabradatarrak]]
[[Kategoria:Espainiako emakume aktoreak]]
[[Kategoria:Emakume umoregileak]]
d53nq5ocrzmmcykg9iw8xwge458nnwi
9994117
9994116
2024-12-09T06:21:16Z
Mgaraizabal
129250
Biografia itzuli, txukundu
9994117
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Laura Yustres Velez,''' ezagunagoa '''Lalachus''' ezizenez ([[Fuenlabrada]], [[Madrilgo Erkidegoa]], [[1990|1990eko]] [[Apirilaren 21|apirilaren 21a]]), , madrildar [[Antzezle|aktore]] eta [[Komedia|komikoa]] da.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref> 2024an Idolo saria jaso zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Premios Ídolo 2024: lista de los ganadores por categorías|data=2024-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/television/20240314/9561792/todos-ganadores-premios-idolo-2024-violeta-maria-pombo-pmv.html|lana=La Vanguardia|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Bizitza ==
Ikus-entzunezko Komunikazioan lizentziatu zen.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref>
Lan ibilbidea
2018an, komedia independenteko ikuskizun bat zuen Riot Comedyn.<ref name=":2">{{Cite web|izena=Elena|abizena=Bellver|izenburua=Quién es Lala Chus, cómica y colaboradora de ‘La Revuelta’, el programa de Broncano|data=2024-09-30|url=https://www.esdiario.com/chismografo/tendencias/240930/143880/lala-chus-revuelta.html|lana=ESdiario|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=REDACCIÓN: Nerea Pérez de las Heras, FOTOGRAFÍA: PABLO|abizena=ZAMORA|izenburua=La revolución de las cómicas|data=2021-08-08|url=https://elpais.com/eps/2021-08-08/la-revolucion-de-las-comicas.html|lana=El País|accessdate=2024-11-07}}</ref> [[COVID-19 pandemia|Covid-19aren pandemiak]] iraun zuen bitartean ezagutarazi zen publiko zabalaren artean, bere sare sozialeko edukiari esker.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|izenburua=Las humoristas que nos han alegrado la cuarentena|data=2020-06-04|url=https://www.cosmopolitan.com/es/consejos-planes/familia-amigos/a32729245/humoristas-andrea-compton-ines-hernand/|lana=Cosmopolitan|accessdate=2024-11-07}}</ref>
Besteak beste, ''Estirando el Chicle'' ([[Ondas Sariak|Ondas sari]] baten irabazlea) eta ''Cuerpos Especiales de Europa'' FM ([[Europa FM]]) podcasten kolaboratzailea izan da.<ref>{{Cite web|izenburua=Lalachus y las historias chuscas de León: Sancho I, el Santo Grial y los Pueblos Inundados|data=2023-06-23|url=https://www.europafm.com/programas/cuerpos-especiales/mejores-momentos/lala-chus-historias-chuscas-leon-sancho-santo-grial-pueblos-inundados_202306236495758d9d4a830001631825.html|lana=EuropaFM|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua='Estirando el chicle', premio Ondas 2021 a mejor podcast: "La violencia que sufrimos las mujeres en internet es muy fuerte”|data=2021-11-16|url=https://www.lasexta.com/noticias/sociedad/estirando-chicle-ganadoras-premio-ondas-2021-radio-mejor-podcast-violencia-que-sufrimos-mujeres-internet-muy-fuerte_20211116619405440da58c00013d097e.html|lana=www.lasexta.com|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2020an Lydia Lozanoizan zen Los Javisen, ''Veneno'' telesailean.<ref>{{Cite web|izena=Javi P.|abizena=Martín|izenburua='Veneno': Los Javis eligen a LaLaChus como la Lydia Lozano de los años 90|data=2020-09-28|url=https://www.ecartelera.com/noticias/veneno-los-javis-lalachus-lydia-lozano-anos-90-62434/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref> Aktore lanetan, Rodrigo Sopeñaren ''Sin novedades'' polizia-komedian ([[Henar Álvarez|Henar Alvarezek]] ere parte hartzu zuen) eta ''Treintañeras a la deriva'' eta ''Validas'' miniserietan ere parte hartu du.<ref>{{Cite web|izena=Pedro J.|abizena=García|izenburua=Carlos Areces y Arturo Valls sobre la relación entre 'Sin novedad' y 'Camera Café'|data=2021-12-19|url=https://www.ecartelera.com/noticias/entrevista-sin-novedad-carlos-areces-arturo-valls-67356/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=J.Zarco|izenburua=Quién es Lala Chus, colaboradora de 'La revuelta': de recepcionista a influencer|data=2024-09-23|url=https://www.lasprovincias.es/culturas/tv/lala-chus-colaboradora-revuelta-recepcionista-influencer-20240923205957-nt.html|lana=Las Provincias|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2023an, Luc Loren ''Influencers: sobrevivir a las redes'' dokumental sortaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua='Influencers: sobrevivir a las redes': Luc Loren enseña las vidas de los influencers españoles en una serie documental para Prime Video y Mediaset|data=2023-02-16|url=https://cineconn.es/influencers-sobrevivir-a-las-redes-docuserie-luc-loren/|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=20minutos|izenburua='Influencers', la docuserie que muestra las luces y las sombras del trabajo más expuesto del mundo|data=2023-03-14|url=https://www.20minutos.es/television/influencers-la-docuserie-que-muestra-las-luces-y-las-sombras-del-trabajo-mas-expuesto-del-mundo-5109472/|lana=www.20minutos.es - Últimas Noticias|accessdate=2024-11-10}}</ref>
2023an, ''La Resistenci''a eta, hurrengo urtean, ''La Revuelta'' saioaren ohiko kolaboratzaile lanetan hasi zen.<ref>{{Cite web|izena=Por Icíar García de|abizena=Paz|izenburua=Lala Chus, la colaboradora de ‘La Revuelta’ que fue recepcionista antes de su salto a la fama: su desconocido papel en ‘La Veneno’|data=2024-10-30|url=https://www.infobae.com/espana/2024/10/30/lala-chus-la-colaboradora-de-la-revuelta-que-fue-recepcionista-antes-de-su-salto-a-la-fama-su-desconocido-papel-en-la-veneno/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2024an ikus''k''izun propio bat estreinatu zuen, ''K Decir K No Sepas'', Bertusekin eta Almeriako Komediaren Jaialdi Nazionalean aurkezteu zena.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Lala Chus y Bertus “conquistan” Almería con su espectáculo en el III Festival Nacional de la Comedia|url=https://www.lavanguardia.com/local/sevilla/20241027/10054979/lala-chus-bertus-conquistan-almeria-espectaculo-iii-festival-nacional-comedia-agenciaslv20241027.html|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Urte horretan bertan, ''Cine caliente'' jaialdian ere parte hartu zuen, umoristen ikuspegia txertatzen duen zinema zikloan.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelve Cine Caliente, el ciclo de películas comentadas e interrumpidas por humoristas, actrices y otras mentes creativas.|url=https://www.timeout.es/madrid/es/noticias/vuelve-cine-caliente-el-ciclo-de-peliculas-comentadas-e-interrumpidas-por-humoristas-actrices-y-otras-mentes-creativas-071324|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Gainera, 2024ko Podcasteko Min sarien eta Ondas Globalen aurkezlea izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Heraldo de|abizena=Aragón|izenburua=Lala Chus, cómica: "Todos somos indies hasta que suenan Sonia y Selena"|data=2024-04-15|url=https://www.heraldo.es/noticias/ocio-y-cultura/2024/04/15/lala-chus-comica-premios-min-zaragoza-humor-musica-1726312.html|lana=heraldo.es|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Prisa|izenburua=Henar Álvarez, Lalachus y Judith Tiral, presentadoras de los Premios Ondas Globales del Podcast 2024 {{!}} Prisa|url=https://www.prisa.com/es/noticias/noticias-1/henar-alvarez-lalachus-y-judith-tiral-presentadoras-de-los-premios-ondas-globales-del-podcast-2024|lana=www.prisa.com|accessdate=2024-11-07}}</ref>
2024ko abenduaren 5ean ezagutarazi zuten urte amaierako kanpaikadak aurkeztuko zituela La 1 katean, [[David Broncano|David Broncanorekin]] batera.
== Telebistako ibilbidea ==
=== Irrati-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Saioa
!Katea
!Rola
|-
|2022
|''[[Tu cara me suena]]''
|[[Antena 3]]
|Gonbidatua
|-
|2023
|''Influencers: sobrevivir a las redes''
|[[Prime Video]]
|mm
|-
|2023 – 2024
|''La resistencia''
|Movistar Plus+
| rowspan="2" |Laguntzailea
|-
|2024 – presente
|''La revuelta''
|[[La 1]]
|}
=== Telebista-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Programa
!Katea
!Rola
|-
|2022 – orainaldia
|''Estirando el chicle''
|Podium Podcast
|Laguntzailea
|}
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 2023an, [[SER]] kateko ''Las Uvas'' saioan egindako Gabonetako galan saritu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=UCLM, Veintiuno, Lala Chús o la Biblioteca de C-LM, premiados en la primera gala navideña de Las Uvas de la SER|data=2023-12-21|url=https://www.abc.es/espana/castilla-la-mancha/toledo/uclm-veintiuno-lala-chus-biblioteca-clm-premiados-20231221114607-nt.html|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Fuenlabradako inauterietako [[Pregoilari|pregoilaria]] izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Pilar García,David|abizena=Sañudo|izenburua=Lala Chus: “En la radio es donde más me gusta hacer humor”|data=2024-02-15|url=https://cadenaser.com/cmadrid/2024/02/15/lala-chus-en-la-radio-es-donde-mas-me-gusta-hacer-humor-ser-madrid-sur/|lana=Cadena SER|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Telemadrid|izenburua=La influencer y actriz Lala Chus será la pregonera del Carnaval Fuenlabrada|data=2024-02-06|url=https://www.telemadrid.es/noticias/madrid/La-influencer-y-actriz-Lala-Chus-sera-la-pregonera-del-Carnaval-Fuenlabrada-0-2640335942--20240206092853.html|lana=Telemadrid|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, [[Forbes|Forbes aldizkariak]] Eduki Sortzaile Onenen zerrendan sartu zuen.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Keyla|abizena=Castellano|izenburua=Las 65 mujeres de la lista 'Best Content Creators 2024'|data=2024-10-08|url=https://forbes.es/forbes-women/508343/las-65-mujeres-de-la-lista-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Idolo saria jaso zuen Umore sailean.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Premios Ídolo 2024, con todos sus ganadores, ausencias y una polémica (o dos)|data=2024-03-15|url=https://www.lasexta.com/noticias/cultura/premios-idolo-2024-todos-sus-ganadores-ausencias-polemica-dos_2024031565f40731ab79d80001a4ac7e.html|lana=LaSexta|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Por Eveling Díaz|abizena=Soriano|izenburua=Estos son todos los ganadores de los premios Ídolo 2024|data=2024-03-15|url=https://www.infobae.com/espana/2024/03/15/estos-son-todos-los-ganadores-de-los-premios-idolo-2024/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=LalaChus, sorpresas de la vida|url=https://www.amigosdecorral.net/entrevistas/684-lalachus-sorpresas-de-la-vida|lana=www.amigosdecorral.net|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekka ==
{{Bizialdia|1990eko||Lalachus}}
[[Kategoria:Fuenlabradatarrak]]
[[Kategoria:Espainiako emakume aktoreak]]
[[Kategoria:Emakume umoregileak]]
32btk1slmk7xgc0saj2e3u5bbrdzhd2
9994118
9994117
2024-12-09T06:24:36Z
Mgaraizabal
129250
Txukundu
9994118
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Laura Yustres Velez,''' ezagunagoa '''Lalachus''' ezizenez ([[Fuenlabrada]], [[Madrilgo Erkidegoa]], [[1990|1990eko]] [[Apirilaren 21|apirilaren 21a]]), madrildar [[Antzezle|aktore]] eta [[Komediante|komediantea]] da.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref> 2024an Idolo saria jaso zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Premios Ídolo 2024: lista de los ganadores por categorías|data=2024-03-14|url=https://www.lavanguardia.com/television/20240314/9561792/todos-ganadores-premios-idolo-2024-violeta-maria-pombo-pmv.html|lana=La Vanguardia|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Bizitza ==
Ikus-entzunezko Komunikazioan lizentziatu zen.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Quién es Lalachus, colaboradora de 'La Revuelta': su nombre real, su trabajo antes de hacerse famosa y su novio|data=2024-10-01|url=https://www.abc.es/play/television/noticias/lalachus-colaboradora-revuelta-nombre-real-trabajo-hacerse-20241001190000-nt.html#:~:text=Aunque%20en%20redes%20sociales%20todo,en%20realidad%20Laura%20Yustres%20V%C3%A9lez.|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-06}}</ref>
=== Lan ibilbidea ===
2018an, komedia independenteko ikuskizun bat izan zuen Riot Comedyn.<ref name=":2">{{Cite web|izena=Elena|abizena=Bellver|izenburua=Quién es Lala Chus, cómica y colaboradora de ‘La Revuelta’, el programa de Broncano|data=2024-09-30|url=https://www.esdiario.com/chismografo/tendencias/240930/143880/lala-chus-revuelta.html|lana=ESdiario|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=REDACCIÓN: Nerea Pérez de las Heras, FOTOGRAFÍA: PABLO|abizena=ZAMORA|izenburua=La revolución de las cómicas|data=2021-08-08|url=https://elpais.com/eps/2021-08-08/la-revolucion-de-las-comicas.html|lana=El País|accessdate=2024-11-07}}</ref> [[COVID-19 pandemia|Covid-19aren pandemiak]] iraun zuen bitartean ezagutarazi zen publiko zabalaren artean, bere sare sozialeko edukiari esker.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|izenburua=Las humoristas que nos han alegrado la cuarentena|data=2020-06-04|url=https://www.cosmopolitan.com/es/consejos-planes/familia-amigos/a32729245/humoristas-andrea-compton-ines-hernand/|lana=Cosmopolitan|accessdate=2024-11-07}}</ref>
Besteak beste, ''Estirando el Chicle'' ([[Ondas Sariak|Ondas sari]] baten irabazlea) eta ''Cuerpos Especiales de Europa'' FM ([[Europa FM]]) podcasten kolaboratzailea izan da.<ref>{{Cite web|izenburua=Lalachus y las historias chuscas de León: Sancho I, el Santo Grial y los Pueblos Inundados|data=2023-06-23|url=https://www.europafm.com/programas/cuerpos-especiales/mejores-momentos/lala-chus-historias-chuscas-leon-sancho-santo-grial-pueblos-inundados_202306236495758d9d4a830001631825.html|lana=EuropaFM|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua='Estirando el chicle', premio Ondas 2021 a mejor podcast: "La violencia que sufrimos las mujeres en internet es muy fuerte”|data=2021-11-16|url=https://www.lasexta.com/noticias/sociedad/estirando-chicle-ganadoras-premio-ondas-2021-radio-mejor-podcast-violencia-que-sufrimos-mujeres-internet-muy-fuerte_20211116619405440da58c00013d097e.html|lana=www.lasexta.com|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2020an Lydia Lozano izan zen Los Javisen, ''Veneno'' telesailean.<ref>{{Cite web|izena=Javi P.|abizena=Martín|izenburua='Veneno': Los Javis eligen a LaLaChus como la Lydia Lozano de los años 90|data=2020-09-28|url=https://www.ecartelera.com/noticias/veneno-los-javis-lalachus-lydia-lozano-anos-90-62434/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref> Aktore lanetan, Rodrigo Sopeñaren ''Sin novedades'' polizia-komedian ([[Henar Álvarez|Henar Alvarezek]] ere parte hartzu zuen) eta ''Treintañeras a la deriva'' eta ''Validas'' miniserietan ere parte hartu du.<ref>{{Cite web|izena=Pedro J.|abizena=García|izenburua=Carlos Areces y Arturo Valls sobre la relación entre 'Sin novedad' y 'Camera Café'|data=2021-12-19|url=https://www.ecartelera.com/noticias/entrevista-sin-novedad-carlos-areces-arturo-valls-67356/|lana=eCartelera|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=J.Zarco|izenburua=Quién es Lala Chus, colaboradora de 'La revuelta': de recepcionista a influencer|data=2024-09-23|url=https://www.lasprovincias.es/culturas/tv/lala-chus-colaboradora-revuelta-recepcionista-influencer-20240923205957-nt.html|lana=Las Provincias|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2023an, Luc Loren ''Influencers: sobrevivir a las redes'' dokumental sortaren parte izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua='Influencers: sobrevivir a las redes': Luc Loren enseña las vidas de los influencers españoles en una serie documental para Prime Video y Mediaset|data=2023-02-16|url=https://cineconn.es/influencers-sobrevivir-a-las-redes-docuserie-luc-loren/|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=20minutos|izenburua='Influencers', la docuserie que muestra las luces y las sombras del trabajo más expuesto del mundo|data=2023-03-14|url=https://www.20minutos.es/television/influencers-la-docuserie-que-muestra-las-luces-y-las-sombras-del-trabajo-mas-expuesto-del-mundo-5109472/|lana=www.20minutos.es - Últimas Noticias|accessdate=2024-11-10}}</ref>
2023an ''La Resistenci''a eta hurrengo urtean ''La Revuelta'' saioaren ohiko kolaboratzaile lanetan hasi zen.<ref>{{Cite web|izena=Por Icíar García de|abizena=Paz|izenburua=Lala Chus, la colaboradora de ‘La Revuelta’ que fue recepcionista antes de su salto a la fama: su desconocido papel en ‘La Veneno’|data=2024-10-30|url=https://www.infobae.com/espana/2024/10/30/lala-chus-la-colaboradora-de-la-revuelta-que-fue-recepcionista-antes-de-su-salto-a-la-fama-su-desconocido-papel-en-la-veneno/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref> 2024an ikuskizun propioa estreinatu zuen, ''K Decir K No Sepas'', Bertusekin eta Almeriako Komediaren Jaialdi Nazionalean aurkezteu zena.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Lala Chus y Bertus “conquistan” Almería con su espectáculo en el III Festival Nacional de la Comedia|url=https://www.lavanguardia.com/local/sevilla/20241027/10054979/lala-chus-bertus-conquistan-almeria-espectaculo-iii-festival-nacional-comedia-agenciaslv20241027.html|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Urte horretan bertan, ''Cine caliente'' jaialdian ere parte hartu zuen, umoristen ikuspegia txertatzen zuen zinema zikloan.<ref>{{Cite web|izenburua=Vuelve Cine Caliente, el ciclo de películas comentadas e interrumpidas por humoristas, actrices y otras mentes creativas.|url=https://www.timeout.es/madrid/es/noticias/vuelve-cine-caliente-el-ciclo-de-peliculas-comentadas-e-interrumpidas-por-humoristas-actrices-y-otras-mentes-creativas-071324|accessdate=7 de noviembre de 2024}}</ref> Gainera, 2024ko Podcasteko Min sarien eta Ondas Globalen aurkezlea izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Heraldo de|abizena=Aragón|izenburua=Lala Chus, cómica: "Todos somos indies hasta que suenan Sonia y Selena"|data=2024-04-15|url=https://www.heraldo.es/noticias/ocio-y-cultura/2024/04/15/lala-chus-comica-premios-min-zaragoza-humor-musica-1726312.html|lana=heraldo.es|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Prisa|izenburua=Henar Álvarez, Lalachus y Judith Tiral, presentadoras de los Premios Ondas Globales del Podcast 2024 {{!}} Prisa|url=https://www.prisa.com/es/noticias/noticias-1/henar-alvarez-lalachus-y-judith-tiral-presentadoras-de-los-premios-ondas-globales-del-podcast-2024|lana=www.prisa.com|accessdate=2024-11-07}}</ref>
2024ko abenduaren 5ean ezagutarazi zuten urte amaierako kanpaikadak aurkeztuko zituela La 1 katean, [[David Broncano|David Broncanorekin]] batera.
== Telebistako ibilbidea ==
=== Irrati-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Saioa
!Katea
!Rola
|-
|2022
|''[[Tu cara me suena]]''
|[[Antena 3]]
|Gonbidatua
|-
|2023
|''Influencers: sobrevivir a las redes''
|[[Prime Video]]
|mm
|-
|2023 – 2024
|''La resistencia''
|Movistar Plus+
| rowspan="2" |Laguntzailea
|-
|2024 – presente
|''La revuelta''
|[[La 1]]
|}
=== Telebista-saioak ===
{| class="wikitable"
!Urtea
!Programa
!Katea
!Rola
|-
|2022 – orainaldia
|''Estirando el chicle''
|Podium Podcast
|Laguntzailea
|}
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 2023an, [[SER]] kateko ''Las Uvas'' saioan egindako Gabonetako galan saritu zuten.<ref>{{Cite web|izenburua=UCLM, Veintiuno, Lala Chús o la Biblioteca de C-LM, premiados en la primera gala navideña de Las Uvas de la SER|data=2023-12-21|url=https://www.abc.es/espana/castilla-la-mancha/toledo/uclm-veintiuno-lala-chus-biblioteca-clm-premiados-20231221114607-nt.html|lana=Diario ABC|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Fuenlabradako inauterietako [[Pregoilari|pregoilaria]] izan zen.<ref>{{Cite web|izena=Pilar García,David|abizena=Sañudo|izenburua=Lala Chus: “En la radio es donde más me gusta hacer humor”|data=2024-02-15|url=https://cadenaser.com/cmadrid/2024/02/15/lala-chus-en-la-radio-es-donde-mas-me-gusta-hacer-humor-ser-madrid-sur/|lana=Cadena SER|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Telemadrid|izenburua=La influencer y actriz Lala Chus será la pregonera del Carnaval Fuenlabrada|data=2024-02-06|url=https://www.telemadrid.es/noticias/madrid/La-influencer-y-actriz-Lala-Chus-sera-la-pregonera-del-Carnaval-Fuenlabrada-0-2640335942--20240206092853.html|lana=Telemadrid|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, [[Forbes|Forbes aldizkariak]] Eduki Sortzaile Onenen zerrendan sartu zuen.<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Lista Forbes {{!}} Best Content Creators 2024|url=https://forbes.es/lista-forbes-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Keyla|abizena=Castellano|izenburua=Las 65 mujeres de la lista 'Best Content Creators 2024'|data=2024-10-08|url=https://forbes.es/forbes-women/508343/las-65-mujeres-de-la-lista-best-content-creators-2024/|lana=Forbes España|accessdate=2024-11-07}}</ref>
* 2024an, Idolo saria jaso zuen Umore sailean.<ref>{{Cite web|izenburua=Los Premios Ídolo 2024, con todos sus ganadores, ausencias y una polémica (o dos)|data=2024-03-15|url=https://www.lasexta.com/noticias/cultura/premios-idolo-2024-todos-sus-ganadores-ausencias-polemica-dos_2024031565f40731ab79d80001a4ac7e.html|lana=LaSexta|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Por Eveling Díaz|abizena=Soriano|izenburua=Estos son todos los ganadores de los premios Ídolo 2024|data=2024-03-15|url=https://www.infobae.com/espana/2024/03/15/estos-son-todos-los-ganadores-de-los-premios-idolo-2024/|lana=infobae|accessdate=2024-11-07}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=LalaChus, sorpresas de la vida|url=https://www.amigosdecorral.net/entrevistas/684-lalachus-sorpresas-de-la-vida|lana=www.amigosdecorral.net|accessdate=2024-11-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekka ==
{{Bizialdia|1990eko||Lalachus}}
[[Kategoria:Fuenlabradatarrak]]
[[Kategoria:Espainiako emakume aktoreak]]
[[Kategoria:Emakume umoregileak]]
gku0cf3bui42pnai7vrlw1j3zysav9v
Bertia moriformis
0
1216813
9994119
2024-12-09T06:24:50Z
Jose Angel Urquia Goitia
129751
Berria
9994119
wikitext
text/x-wiki
''Bertia moriformis''
== Deskribapena ==
'''Karpoforoa:''' 0,4-0,6 mm, bakarka, baina beti substratuari zuzenean atxikitako banakako gehiagorekin lagunduta edo masustaren druparen antzeko taldeak osatuz. Forma esferikoa edo obalatua du, gainazal garatxodunarekin eta kolore beltzarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=637|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Urte osoan. Oso ohikoa. Hostozabalen adartxoetan eta baita lurrean etzanda dauden akuzifolioetan ere.
=== Banaketa eremua ===
== Erreferentziak ==
d2myeymqhu2iebfwt5mfa6aq9yktqih
9994134
9994119
2024-12-09T06:50:10Z
Zorion
44278
9994134
wikitext
text/x-wiki
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Bertia moriformis''''' ''[[Nitschkiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Sphaeria claviformis'', ''Sphaeria rubiformis'', ''Sphaeria rimosa'', ''Monosphaeria moriformis'', ''Astoma moriforme'', ''Molgosphaera moriformis'', ''Sphaeria verrucosa'', ''Sphaeria rugosa'', ''Psilosphaeria moriformis''.
== Deskribapena ==
'''Karpoforoa:''' 0,4-0,6 mm, bakarka, baina beti substratuari zuzenean atxikitako banakako gehiagorekin lagunduta edo masustaren druparen antzeko taldeak osatuz. Forma esferikoa edo obalatua du, gainazal garatxodunarekin eta kolore beltzarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=637|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Urte osoan. Oso ohikoa. Hostozabalen adartxoetan eta baita lurrean etzanda dauden akuzifolioetan ere.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Costa Rica, Trinidad eta Tobago, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Europa, Errusia, Kaukasia, Himalaiako eremua, Japonia, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Trinidad eta Tobagoko onddoak]]
[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
nszvc26tzoot6cuvvwpbqyoh4p265bj
9994137
9994134
2024-12-09T06:57:24Z
Zorion
44278
9994137
wikitext
text/x-wiki
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Bertia moriformis''''' ''[[Nitschkiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Sphaeria claviformis'', ''Sphaeria rubiformis'', ''Sphaeria rimosa'', ''Monosphaeria moriformis'', ''Astoma moriforme'', ''Molgosphaera moriformis'', ''Sphaeria verrucosa'', ''Sphaeria rugosa'', ''Psilosphaeria moriformis''.
== Deskribapena ==
'''Karpoforoa:''' 0,4-0,6 mm, bakarka, baina beti substratuari zuzenean atxikitako banakako gehiagorekin lagunduta edo masustaren druparen antzeko taldeak osatuz. Forma esferikoa edo obalatua du, gainazal garatxodunarekin eta kolore beltzarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=637|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Urte osoan. Oso ohikoa. Hostozabalen adartxoetan eta baita lurrean etzanda dauden akuzifolioetan ere.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Costa Rica, Trinidad eta Tobago, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Europa, Errusia, Kaukasia, Himalaiako eremua, Japonia, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Sordariomycetes]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]
[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]
[[Kategoria:Trinidad eta Tobagoko onddoak]]
[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]
[[Kategoria:Brasilgo onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
clsvzmvlsyrhm6n76y290n5bkfw5hj6
María Cristina Masaveu Peterson
0
1216814
9994120
2024-12-09T06:27:52Z
Mgaraizabal
129250
«[[:es:Special:Redirect/revision/162701263|María Cristina Masaveu Peterson]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994120
wikitext
text/x-wiki
<references></references>
[[Fitxategi:Madrid_-_Fundación_María_Cristina_Masaveu_Peterson_1.jpg|thumb|Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioaren eraikina Madrilen]]
'''Maria Cristina Masaveu Peterson''' ([[Oviedo]], [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], [[1937|1937ko]] [[Apirilaren 17|apirilaren 17a]] – ibidem, [[2006|2006ko]] [[Azaroaren 14|azaroaren 14a]]) asturiar [[Enpresaburu|enpresaburua]], [[Filantropia|filantropoa]] eta [[Mezenasgo|mezenasa]] izan zen, bere izena daraman fundazioaren sortzailea.
== Bizitza ==
Pedro Masaveu Masaveu bankari, industrialari eta mezenasen eta Suediako Juj Peterson Sjönell diplomazialariaren alaba izan zen, 1945ean goizegi hil zena, 46 urte baino ez zituela. Masaveu familiak, Asturiasekin lotuta, eredu burgeseko kapital industrial eta finantzario garrantzitsua sortu zuen XIX. mendearen erdialdean, urteen poderioz eta belaunaldien bidez Masaveu Taldea bihurtu zena, zementu-enpresak barne hartzen zituen finantza- eta enpresa-taldea.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El capitalista que no claudicó.|data=15 de enero de 2013.|url=https://www.lne.es/economia/2013/01/15/capitalista-claudico-20728120.html|kazeta=La Nueva España}}</ref> Familiak, melomanoa, arte-bildumagilea eta kezka artistikoak zituenak, harremana izan zuen bere asturiar egoitzan, [[Siero|Sieroko]] Hevia Jauregian, ibiltzen ziren idazle, politikari eta abangoardiako artistekin. Bertan konposatu zituen obra batzuk Federico Mompouk.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Pedro Msaveu Masaveu|url=https://dbe.rah.es/biografias/26011/pedro-masaveu-masaveu|kazeta=Real Academia de la Historia}}</ref> Masaveuk Oviedon eta [[Madril|Madrilen]] egin zituen piano ikasketak. [[Londres]], Madril, [[Bartzelona]] eta [[Eivissa (uhartea)|Eivissa]] artean ibizi izan zen. 1968an aita eta Pedro Masaveu Peterson neba bakarra hil ostean (1993an hil zen, ezkongabe eta ondorengorik gabe), Masaveu Korporazioa enpresa-taldeko akziodun nagusi eta lehengusuarekin batera presidente bihurtu zen. Pedro Masaveu Rovirarekin, bere aitak, bere neba Pedro Masaveu Petersonek jarraituta, 1930ean hasitako familiaren bilduma artistikoaren gordailuzain ere bihurtu zen.
=== Pedro Masaveu bilduma ===
Abenduaren 23ko 49/2002 Legeak, ''Régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo''<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Ley de régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo.|data=23 de diciembre de 2002|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2002-25039|kazeta=BOE Boletín Oficial del Estado}}</ref> (Irabazi-asmorik gabeko erakundeen zerga-araubideari eta mezenasgoaren zerga-pizgarriei buruzkoak) erraztasunak eman zituen hildakoen arte-bilduma, jasotako herentzia dela-eta, oinordetza-zergaren ordainetan ematea partzialki aintzat hartzeko. Horrela, Masaveuk bere neba Pedroren arte-bilduma Asturiasko Arte Ederren Museora atxikitzea kudeatu zuen, Pedro Masaveu Bilduma izenarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Fundación Maria Cristina Masaveu Peterson|url=https://www.fundacioncristinamasaveu.com/fundacion/fundadora/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref> Hildakoen arte bilduma Asturiasekin lotzeko nahia ere horrelaxe bete zen. Enrique Lafuente Ferrari historialariaren aholkuarekin erositako 410 obrako bilduma hau XIV. mendetik XX. mendera bitarteko margolanez osatuta dago, eta ez soilik asturiarrak, tartean [[Alonso Berruguete]], [[Jusepe de Ribera]], [[Francisco de Zurbarán]], [[Grekoa]], [[Peter Paul Rubens|Peter Raul Rubens]] eta [[Francisco Goya|Francisco Goyaren]] lanak.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Colección Masaveu: Testimonio y modelo hacia nuevas tendencias|abizena1=Álvarez Fernández|izena1=Paula|data=Septiembre 2018|kazeta=TFM (Trabajo fin de Máster). Facultad de Geografia e Historia. UNiversidad Complutense de Madrid.}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Catálogo de la exposición Obras de la Colección Masaveu en homenaje a Asturias. Madrid. Corporación Masaveu (2018):|data=2018|kazeta=Fundación Mª Cristina Masaveu Peterson}}</ref>
=== Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioa ===
Masaveuk beretzat gorde zuen bere aitaren bilduma pribatua, eta hori kudeatzeko sortu zuen bere izena daraman fundazioa, "Fundación ''María Cristina Masaveu Peterson''". Eskritura publikoa 2006ko maiatzaren 5ean eratu zen, hil baino hilabete gutxi batzuk lehenago. Ondare artistiko hori ezagutaraztea zuen helburu, eta «Espainiako Ondare Historikoa, musika eta artea, oro har, sustatzea, zabaltzea, kontserbatzea, berreskuratzea eta zaharberritzea zen; langile gazteen sustapen profesionala», eta ikerketa zientifikoari laguntzea ere bai, bereziki, «zementuaren fabrikazioaren industriaren eta haren ondorengo aplikazioen garapen teknologikoan». Besteak beste, Greco, José de Ribera, Vicente López, [[Joaquín Sorolla]], Dionisio Fierros, Evaristo Valle, [[Ignacio Zuloaga]], [[Eduardo Txillida|Eduardo Chillida]], [[Joan Miró]], [[Antonio López García|Antonio López]] eta [[Miquel Barceló]] artisten lanak daude bilduman.
Fundazioak bere eraikina inauguratu zuen Madrilgo Alcala Galiano kalean, Luis de Landecho arkitektoaren XIX. mendeko jauregitxo madrildar batean. Jauregia 2018an birgaitu eta eraberritu zen, bilduma hartzeko, publikoari erakusteko eta bere jarduera artistikoen, tailerren, ikerketari buruzko arte-argitalpenen eta artista berrien egoitza izateko.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El espíritu de una mecenas Dos años después de su constitución,La Fundación María Cristina Masaveu Peterson|data=13 de abril de 2008|kazeta=La Nueva España}}</ref>
== Aintzatespenak ==
* “''Cristina Masaveu''” Masaveu Taldearen jabetzako zementu-ontzi baten izena jarri zitzaion, Maria Cristina Masaveu Petersonen figura omentzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=En memoria de María Cristina Masaveu Peterson (1937-2006)|url=https://www.puentedemando.com/en-memoria-de-maria-cristina-masaveu-peterson-1937-2006/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Bizialdia|1937|2006|Masaveu Peterson, María Cristina}}
[[Kategoria:Oviedoarrak]]
[[Kategoria:Oviedon hildakoak]]
[[Kategoria:Emakume enpresaburuak]]
[[Kategoria:Emakume filantropoak]]
[[Kategoria:Mezenasak]]
lpmbh7syxhi0e3vou3uwjxwlwh7z8w6
9994122
9994120
2024-12-09T06:29:54Z
Mgaraizabal
129250
Biografia itzuli, txukundu
9994122
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:Madrid_-_Fundación_María_Cristina_Masaveu_Peterson_1.jpg|thumb|Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioaren eraikina Madrilen]]
'''Maria Cristina Masaveu Peterson''' ([[Oviedo]], [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], [[1937|1937ko]] [[Apirilaren 17|apirilaren 17a]] – ibidem, [[2006|2006ko]] [[Azaroaren 14|azaroaren 14a]]) asturiar [[Enpresaburu|enpresaburua]], [[Filantropia|filantropoa]] eta [[Mezenasgo|mezenasa]] izan zen, bere izena daraman fundazioaren sortzailea.
== Bizitza ==
Pedro Masaveu Masaveu bankari, industrialari eta mezenasen eta Suediako Juj Peterson Sjönell diplomazialariaren alaba izan zen, 1945ean goizegi hil zena, 46 urte baino ez zituela. Masaveu familiak, Asturiasekin lotuta, eredu burgeseko kapital industrial eta finantzario garrantzitsua sortu zuen XIX. mendearen erdialdean, urteen poderioz eta belaunaldien bidez Masaveu Taldea bihurtu zena, zementu-enpresak barne hartzen zituen finantza- eta enpresa-taldea.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El capitalista que no claudicó.|data=15 de enero de 2013.|url=https://www.lne.es/economia/2013/01/15/capitalista-claudico-20728120.html|kazeta=La Nueva España}}</ref> Familiak, melomanoa, arte-bildumagilea eta kezka artistikoak zituenak, harremana izan zuen bere asturiar egoitzan, [[Siero|Sieroko]] Hevia Jauregian, ibiltzen ziren idazle, politikari eta abangoardiako artistekin. Bertan konposatu zituen obra batzuk Federico Mompouk.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Pedro Msaveu Masaveu|url=https://dbe.rah.es/biografias/26011/pedro-masaveu-masaveu|kazeta=Real Academia de la Historia}}</ref> Masaveuk Oviedon eta [[Madril|Madrilen]] egin zituen piano ikasketak. [[Londres]], Madril, [[Bartzelona]] eta [[Eivissa (uhartea)|Eivissa]] artean ibizi izan zen. 1968an aita eta Pedro Masaveu Peterson neba bakarra hil ostean (1993an hil zen, ezkongabe eta ondorengorik gabe), Masaveu Korporazioa enpresa-taldeko akziodun nagusi eta lehengusuarekin batera presidente bihurtu zen. Pedro Masaveu Rovirarekin, bere aitak, bere neba Pedro Masaveu Petersonek jarraituta, 1930ean hasitako familiaren bilduma artistikoaren gordailuzain ere bihurtu zen.
=== Pedro Masaveu bilduma ===
Abenduaren 23ko 49/2002 Legeak, ''Régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo''<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Ley de régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo.|data=23 de diciembre de 2002|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2002-25039|kazeta=BOE Boletín Oficial del Estado}}</ref> (Irabazi-asmorik gabeko erakundeen zerga-araubideari eta mezenasgoaren zerga-pizgarriei buruzkoak) erraztasunak eman zituen hildakoen arte-bilduma, jasotako herentzia dela-eta, oinordetza-zergaren ordainetan ematea partzialki aintzat hartzeko. Horrela, Masaveuk bere neba Pedroren arte-bilduma Asturiasko Arte Ederren Museora atxikitzea kudeatu zuen, Pedro Masaveu Bilduma izenarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Fundación Maria Cristina Masaveu Peterson|url=https://www.fundacioncristinamasaveu.com/fundacion/fundadora/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref> Hildakoen arte bilduma Asturiasekin lotzeko nahia ere horrelaxe bete zen. Enrique Lafuente Ferrari historialariaren aholkuarekin erositako 410 obrako bilduma hau XIV. mendetik XX. mendera bitarteko margolanez osatuta dago, eta ez soilik asturiarrak, tartean [[Alonso Berruguete]], [[Jusepe de Ribera]], [[Francisco de Zurbarán]], [[Grekoa]], [[Peter Paul Rubens|Peter Raul Rubens]] eta [[Francisco Goya|Francisco Goyaren]] lanak.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Colección Masaveu: Testimonio y modelo hacia nuevas tendencias|abizena1=Álvarez Fernández|izena1=Paula|data=Septiembre 2018|kazeta=TFM (Trabajo fin de Máster). Facultad de Geografia e Historia. UNiversidad Complutense de Madrid.}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Catálogo de la exposición Obras de la Colección Masaveu en homenaje a Asturias. Madrid. Corporación Masaveu (2018):|data=2018|kazeta=Fundación Mª Cristina Masaveu Peterson}}</ref>
=== Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioa ===
Masaveuk beretzat gorde zuen bere aitaren bilduma pribatua, eta hori kudeatzeko sortu zuen bere izena daraman fundazioa, "Fundación ''María Cristina Masaveu Peterson''". Eskritura publikoa 2006ko maiatzaren 5ean eratu zen, hil baino hilabete gutxi batzuk lehenago. Ondare artistiko hori ezagutaraztea zuen helburu, eta «Espainiako Ondare Historikoa, musika eta artea, oro har, sustatzea, zabaltzea, kontserbatzea, berreskuratzea eta zaharberritzea zen; langile gazteen sustapen profesionala», eta ikerketa zientifikoari laguntzea ere bai, bereziki, «zementuaren fabrikazioaren industriaren eta haren ondorengo aplikazioen garapen teknologikoan». Besteak beste, Greco, José de Ribera, Vicente López, [[Joaquín Sorolla]], Dionisio Fierros, Evaristo Valle, [[Ignacio Zuloaga]], [[Eduardo Txillida|Eduardo Chillida]], [[Joan Miró]], [[Antonio López García|Antonio López]] eta [[Miquel Barceló]] artisten lanak daude bilduman.
Fundazioak bere eraikina inauguratu zuen Madrilgo Alcala Galiano kalean, Luis de Landecho arkitektoaren XIX. mendeko jauregitxo madrildar batean. Jauregia 2018an birgaitu eta eraberritu zen, bilduma hartzeko, publikoari erakusteko eta bere jarduera artistikoen, tailerren, ikerketari buruzko arte-argitalpenen eta artista berrien egoitza izateko.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El espíritu de una mecenas Dos años después de su constitución,La Fundación María Cristina Masaveu Peterson|data=13 de abril de 2008|kazeta=La Nueva España}}</ref>
== Aintzatespenak ==
* “''Cristina Masaveu''” Masaveu Taldearen jabetzako zementu-ontzi baten izena jarri zitzaion, Maria Cristina Masaveu Petersonen figura omentzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=En memoria de María Cristina Masaveu Peterson (1937-2006)|url=https://www.puentedemando.com/en-memoria-de-maria-cristina-masaveu-peterson-1937-2006/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1937ko|2006ko|Masaveu Peterson, Maria Cristina}}
[[Kategoria:Oviedoarrak]]
[[Kategoria:Oviedon hildakoak]]
[[Kategoria:Emakume enpresaburuak]]
[[Kategoria:Emakume filantropoak]]
[[Kategoria:Mezenasak]]
mvvg6sz3v60c0m6aru6q384qm58xcl0
9994124
9994122
2024-12-09T06:36:04Z
Mgaraizabal
129250
Txukundu
9994124
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:Madrid_-_Fundación_María_Cristina_Masaveu_Peterson_1.jpg|thumb|Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioaren eraikina Madrilen]]
'''Maria Cristina Masaveu Peterson''' ([[Oviedo]], [[Asturiasko Printzerria|Asturias]], [[1937|1937ko]] [[Apirilaren 17|apirilaren 17a]] – ibidem, [[2006|2006ko]] [[Azaroaren 14|azaroaren 14a]]) asturiar [[Enpresaburu|enpresaburua]], [[Filantropia|filantropoa]] eta [[Mezenasgo|mezenasa]] izan zen, bere izena daraman fundazioaren sortzailea.
== Bizitza ==
Pedro Masaveu Masaveu bankari, industrialari eta mezenasen eta Suediako Juj Peterson Sjönell diplomazialariaren alaba izan zen, 1945ean goizegi hil zena, 46 urte baino ez zituela. Masaveu familiak, Asturiasekin lotuta, eredu burgeseko kapital industrial eta finantzario garrantzitsua sortu zuen XIX. mendearen erdialdean, urteen poderioz eta belaunaldien bidez Masaveu taldea bihurtu zena, zementu-enpresak barne hartzen zituen finantza- eta enpresa-taldea.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El capitalista que no claudicó.|data=15 de enero de 2013.|url=https://www.lne.es/economia/2013/01/15/capitalista-claudico-20728120.html|kazeta=La Nueva España}}</ref> Familia melomanoa, arte-bildumagilea eta kezka artistikoak zituena zen eta harremana izan zuen bere asturiar egoitzan, [[Siero|Sieroko]] Hevia Jauregian, ibiltzen ziren idazle, politikari eta abangoardiako artistekin. Bertan egin zituen obra batzuk Federico Mompouk.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Pedro Msaveu Masaveu|url=https://dbe.rah.es/biografias/26011/pedro-masaveu-masaveu|kazeta=Real Academia de la Historia}}</ref> Masaveuk Oviedon eta [[Madril|Madrilen]] egin zituen piano ikasketak. [[Londres]], Madril, [[Bartzelona]] eta [[Eivissa (uhartea)|Eivissa]] artean bizi izan zen. 1968an aita eta Pedro Masaveu Peterson neba bakarra hil ostean (1993an hil zen, ezkongabe eta ondorengorik gabe), Masaveu Korporazio enpresa-taldeko akziodun nagusi eta lehengusuarekin batera presidente bihurtu zen. Pedro Masaveu Rovirarekin, bere aitak, bere neba Pedro Masaveu Petersonek jarraituta, 1930ean hasitako familiaren bilduma artistikoaren gordailuzain ere bihurtu zen.
=== Pedro Masaveu bilduma ===
Abenduaren 23ko 49/2002 Legeak, ''Régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo'' (Irabazi-asmorik gabeko erakundeen zerga-araubideari eta mezenasgoaren zerga-pizgarriei buruzkoak)<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Ley de régimen fiscal de las entidades sin fines lucrativos y de los incentivos fiscales al mecenazgo.|data=23 de diciembre de 2002|url=https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2002-25039|kazeta=BOE Boletín Oficial del Estado}}</ref> erraztasunak eman zituen hildakoen arte-bilduma, jasotako herentzia zela-eta, oinordetza-zergaren ordainetan ematea partzialki aintzat hartzeko. Horrela, Masaveuk bere neba Pedroren arte-bilduma Asturiasko Arte Ederren Museora atxikitzea kudeatu zuen, Pedro Masaveu Bilduma izenarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Fundación Maria Cristina Masaveu Peterson|url=https://www.fundacioncristinamasaveu.com/fundacion/fundadora/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref> Hildakoen arte bilduma Asturiasekin lotzeko nahia ere horrelaxe bete zen. Enrique Lafuente Ferrari historialariaren aholkuarekin erositako 410 obrako bilduma hau XIV. mendetik XX. mendera bitarteko margolanez osatuta dago, eta ez soilik asturiarrak, tartean [[Alonso Berruguete]], [[Jusepe de Ribera]], [[Francisco de Zurbarán]], [[Grekoa]], [[Peter Paul Rubens|Peter Raul Rubens]] eta [[Francisco Goya|Francisco Goyaren]] lanak daude.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Colección Masaveu: Testimonio y modelo hacia nuevas tendencias|abizena1=Álvarez Fernández|izena1=Paula|data=Septiembre 2018|kazeta=TFM (Trabajo fin de Máster). Facultad de Geografia e Historia. UNiversidad Complutense de Madrid.}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Catálogo de la exposición Obras de la Colección Masaveu en homenaje a Asturias. Madrid. Corporación Masaveu (2018):|data=2018|kazeta=Fundación Mª Cristina Masaveu Peterson}}</ref>
=== Maria Cristina Masaveu Peterson Fundazioa ===
Masaveuk beretzat gorde zuen bere aitaren bilduma pribatua, eta hori kudeatzeko sortu zuen bere izena daraman fundazioa, "Fundación ''María Cristina Masaveu Peterson''". Eskritura publikoa 2006ko maiatzaren 5ean eratu zen, hil baino hilabete gutxi batzuk lehenago. Ondare artistiko hori ezagutaraztea zuen helburu, eta «Espainiako Ondare Historikoa, musika eta artea, oro har, sustatzea, zabaltzea, kontserbatzea, berreskuratzea eta zaharberritzea zen; langile gazteen sustapen profesionala», eta ikerketa zientifikoari laguntzea ere bai, bereziki, «zementuaren fabrikazioaren industriaren eta haren ondorengo aplikazioen garapen teknologikoan». Besteak beste, Greco, José de Ribera, Vicente López, [[Joaquín Sorolla]], Dionisio Fierros, Evaristo Valle, [[Ignacio Zuloaga]], [[Eduardo Txillida|Eduardo Chillida]], [[Joan Miró]], [[Antonio López García|Antonio López]] eta [[Miquel Barceló]] artisten lanak daude bilduman.
Fundazioak bere eraikina inauguratu zuen Madrilgo Alcala Galiano kalean, Luis de Landecho arkitektoaren XIX. mendeko jauregitxo madrildar batean. Jauregia 2018an birgaitu eta eraberritu zen, bilduma hartzeko, publikoari erakusteko eta bere jarduera artistikoen, tailerren, ikerketari buruzko arte-argitalpenen eta artista berrien egoitza izateko.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El espíritu de una mecenas Dos años después de su constitución,La Fundación María Cristina Masaveu Peterson|data=13 de abril de 2008|kazeta=La Nueva España}}</ref>
== Aintzatespenak ==
* “''Cristina Masaveu''” Masaveu Taldearen jabetzako zementu-ontzi baten izena jarri zitzaion, Maria Cristina Masaveu Petersonen figura omentzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=En memoria de María Cristina Masaveu Peterson (1937-2006)|url=https://www.puentedemando.com/en-memoria-de-maria-cristina-masaveu-peterson-1937-2006/|accessdate=10 de septiembre de 2022}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1937ko|2006ko|Masaveu Peterson, Maria Cristina}}
[[Kategoria:Oviedoarrak]]
[[Kategoria:Oviedon hildakoak]]
[[Kategoria:Emakume enpresaburuak]]
[[Kategoria:Emakume filantropoak]]
[[Kategoria:Mezenasak]]
j6q9gm38dzewl54amw798jwwqb1tc63
Sondra Radvanovsky
0
1216815
9994127
2024-12-09T06:40:57Z
Mgaraizabal
129250
«[[:es:Special:Redirect/revision/156386080|Sondra Radvanovsky]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994127
wikitext
text/x-wiki
<references></references>
'''Sondra Radvanovsky''' ([[Berwyn (Illinois)|Berwyn]], [[Illinois]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1969|1969ko]] [[apirilaren 11]]) estatubatuar [[Soprano|sopranoa]] da, nazioartean ospe handia duena.
== Bizitza ==
Richmonden egin zituen ikasketak, [[Indiana|Indianan]], eta [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbaran (Kalifornia)]] hobetu zuen kantuan, Martial Singher, [[Ruth Falcon]], [[Renata Scotto]], Diana Soviero eta [[Mirella Freni|Mirella Frenirekin]].<ref>{{Cite news|izenburua=Sondra Radvanovsky: "La ópera tiene que cambiar; está pasada de moda, anticuada"|orrialdeak=50-51|abizena1=Jiménez|izena1=José Luis|data=25 de agosto de 2020|url=https://www.abc.es/espana/galicia/abci-sondra-radvanovsky-opera-tiene-cambiar-esta-pasada-epoca-anticuada-202008250117_noticia.html|alea=|argitaratze-lekua=Madrid|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
Bereziki Giuseppe Verdiren roletan nabarmendutako soprano spintoa: Elvira ''Ernani'' operan, Lina ''Stiffelio''n, Leonora [[Il trovatore|''Il Trovatore''n]], Hélène ''Les Vêpres Siciliennesen'', Amelia [[Un ballo in maschera|Un ballo in mascheran]] eta Elisabetta ''Don Carlo lanean''.<ref>{{Cite news|izenburua=Verdi’s Foundlings, Nobles and Gypsies, Transported to the Age of Goya|orrialdea=|abizena1=Tommasini|izena1=Anthony|data=17 de febrero de 2009|url=https://www.nytimes.com/2009/02/18/arts/music/18trov.html?scp=4&sq=sondra%20radvanovsky&st=cse|alea=|argitaratze-lekua=Nueva York|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
Beste paper batzuk ere interpretatu ditu: [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] ''Manon Lescaut'' eta ''Suor Angelica'', [[Fausto (opera)|''Fauste'']] lanean Marguerite, ''[[Eugeni Onegin (opera)|Eugene Onegin]]'' operan Tatyana, Donna Anna [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfgang Amadeus Mozarten,]] Gutrune [[Götterdämmerung|Götterdämmerungen]], Freia [[Rhineko urrea|Das Rheingolden]], besteak beste.
Hainbat tokitan aritzen da: Metropolitan Opera, Chicago Lyric Opera, San Francisco Opera, Los Angelesko Opera, Houston Grand Opera, [[Vienako Estatu Opera|Wiener Staatsoper]], [[La Scala]], Teatro Real (Madril), [[Lisboa]], [[Bilbo|Bilbao]], Opera de la Bastilla, [[Munich]], [[Royal Opera House|Covent Garlin]], [[Londres]].
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 1997 George London Foundation Competition.
* 1995 Metropolitan Opera National Council Auditions.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Metropolitan Opera National Council Winners|abizena1=|izena1=|data=22 de febrero de 2009|url=http://www.metoperafamily.org/uploadedFiles/MetOpera/auditions/national/2009_natcouncilwinners.pdf|kazeta=National Council Grand Finals Concert|pmid=|doi=|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
* 1995 Loren L. Zachary Society Competition.
== Erreferentziak ==
{{Bizialdia|1969||Radvanovsky, Sondra}}
[[Kategoria:Illinoistarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sopranoak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
f4mc004ab6d57lw1g8mmo43c6zs5ly8
9994129
9994127
2024-12-09T06:42:18Z
Mgaraizabal
129250
Biografia itzuli, txukundu
9994129
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Sondra Radvanovsky''' ([[Berwyn (Illinois)|Berwyn]], [[Illinois]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1969|1969ko]] [[apirilaren 11]]) estatubatuar [[Soprano|sopranoa]] da, nazioartean ospe handia duena.
== Bizitza ==
Richmonden egin zituen ikasketak, [[Indiana|Indianan]], eta [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbaran (Kalifornia)]] hobetu zuen kantuan, Martial Singher, [[Ruth Falcon]], [[Renata Scotto]], Diana Soviero eta [[Mirella Freni|Mirella Frenirekin]].<ref>{{Cite news|izenburua=Sondra Radvanovsky: "La ópera tiene que cambiar; está pasada de moda, anticuada"|orrialdeak=50-51|abizena1=Jiménez|izena1=José Luis|data=25 de agosto de 2020|url=https://www.abc.es/espana/galicia/abci-sondra-radvanovsky-opera-tiene-cambiar-esta-pasada-epoca-anticuada-202008250117_noticia.html|alea=|argitaratze-lekua=Madrid|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
Bereziki Giuseppe Verdiren roletan nabarmendutako soprano spintoa: Elvira ''Ernani'' operan, Lina ''Stiffelio''n, Leonora [[Il trovatore|''Il Trovatore''n]], Hélène ''Les Vêpres Siciliennesen'', Amelia [[Un ballo in maschera|Un ballo in mascheran]] eta Elisabetta ''Don Carlo lanean''.<ref>{{Cite news|izenburua=Verdi’s Foundlings, Nobles and Gypsies, Transported to the Age of Goya|orrialdea=|abizena1=Tommasini|izena1=Anthony|data=17 de febrero de 2009|url=https://www.nytimes.com/2009/02/18/arts/music/18trov.html?scp=4&sq=sondra%20radvanovsky&st=cse|alea=|argitaratze-lekua=Nueva York|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
Beste paper batzuk ere interpretatu ditu: [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] ''Manon Lescaut'' eta ''Suor Angelica'', [[Fausto (opera)|''Fauste'']] lanean Marguerite, ''[[Eugeni Onegin (opera)|Eugene Onegin]]'' operan Tatyana, Donna Anna [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfgang Amadeus Mozarten,]] Gutrune [[Götterdämmerung|Götterdämmerungen]], Freia [[Rhineko urrea|Das Rheingolden]], besteak beste.
Hainbat tokitan aritzen da: Metropolitan Opera, Chicago Lyric Opera, San Francisco Opera, Los Angelesko Opera, Houston Grand Opera, [[Vienako Estatu Opera|Wiener Staatsoper]], [[La Scala]], Teatro Real (Madril), [[Lisboa]], [[Bilbo|Bilbao]], Opera de la Bastilla, [[Munich]], [[Royal Opera House|Covent Garlin]], [[Londres]].
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 1997 George London Foundation Competition.
* 1995 Metropolitan Opera National Council Auditions.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Metropolitan Opera National Council Winners|abizena1=|izena1=|data=22 de febrero de 2009|url=http://www.metoperafamily.org/uploadedFiles/MetOpera/auditions/national/2009_natcouncilwinners.pdf|kazeta=National Council Grand Finals Concert|pmid=|doi=|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
* 1995 Loren L. Zachary Society Competition.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{Bizialdia|1969ko||Radvanovsky, Sondra}}
[[Kategoria:Illinoistarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sopranoak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
7q6h4clvu4ixm5907ce2u8nn725ukff
9994133
9994129
2024-12-09T06:48:10Z
Mgaraizabal
129250
Txukundu + erreferentziak
9994133
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Sondra Radvanovsky''' ([[Berwyn (Illinois)|Berwyn]], [[Illinois]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1969|1969ko]] [[apirilaren 11]]) estatubatuar [[Soprano|sopranoa]] da, nazioartean ospe handia duena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jesús Ruiz|abizena=Mantilla|izenburua=Sondra Radvanovsky, soprano: “Mi madre murió. Me divorcié. Necesito un cambio. Quiero vivir en España”|hizkuntza=es|data=2022-07-21|url=https://elpais.com/cultura/2022-07-21/sondra-radvanovsky-soprano-mi-madre-murio-me-divorcie-necesito-un-cambio-quiero-vivir-en-espana.html|aldizkaria=El País|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=apsl.net|izenburua=Sondra Radvanovsky y Piotr Beczała|hizkuntza=es|url=https://www.teatrodelamaestranza.es/es/shows/detalle/331/sondra-radvanovsky-y-piotr-beczaa/|aldizkaria=teatro-maestranza|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sondra radvanovsky y piotr beczala. Oviedo Filarmonía.|hizkuntza=es|url=https://oviedofilarmonia.es/agenda-ofil-sondra-radvanovsky-y-piotr-beczala-475/|aldizkaria=oviedofilarmonia.es|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
== Bizitza ==
Richmonden egin zituen ikasketak, [[Indiana|Indianan]], eta [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbaran (Kalifornia)]] hobetu zuen kantuan, Martial Singher, [[Ruth Falcon]], [[Renata Scotto]], [[Diana Soviero]] eta [[Mirella Freni|Mirella Frenirekin]].<ref>{{Cite news|izenburua=Sondra Radvanovsky: "La ópera tiene que cambiar; está pasada de moda, anticuada"|orrialdeak=50-51|abizena1=Jiménez|izena1=José Luis|data=25 de agosto de 2020|url=https://www.abc.es/espana/galicia/abci-sondra-radvanovsky-opera-tiene-cambiar-esta-pasada-epoca-anticuada-202008250117_noticia.html|alea=|argitaratze-lekua=Madrid|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
=== Ibilbidea ===
Bereziki [[Giuseppe Verdi|Giuseppe Verdiren]] roletan nabarmendutako soprano ''spintoa'' da: Elvira ''Ernani'' operan, Lina ''Stiffelio''n, Leonora [[Il trovatore|''Il Trovatore''n]], Hélène ''Les Vêpres Siciliennesen'', Amelia [[Un ballo in maschera|Un ballo in mascheran]] eta Elisabetta ''Don Carlo lanean''.<ref>{{Cite news|izenburua=Verdi’s Foundlings, Nobles and Gypsies, Transported to the Age of Goya|orrialdea=|abizena1=Tommasini|izena1=Anthony|data=17 de febrero de 2009|url=https://www.nytimes.com/2009/02/18/arts/music/18trov.html?scp=4&sq=sondra%20radvanovsky&st=cse|alea=|argitaratze-lekua=Nueva York|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
Beste paper batzuk ere interpretatu ditu: [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] ''Manon Lescaut'' eta ''Suor Angelica'', [[Fausto (opera)|''Fauste'']] lanean Marguerite, ''[[Eugeni Onegin (opera)|Eugene Onegin]]'' operan Tatyana, [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfgang Amadeus Mozarten]] Donna Anna[[Wolfgang Amadeus Mozart|,]] [[Götterdämmerung|Götterdämmerungen]] Gutrune, Freia [[Rhineko urrea|Das Rheingolden]], besteak beste.
Hainbat tokitan aritzen da: Metropolitan Opera, Chicago Lyric Opera, San Frantzisko Opera, Los Angelesko Opera, Houston Grand Opera, [[Vienako Estatu Opera|Wiener Staatsoper]], [[La Scala]], Teatro Real (Madril), [[Lisboa]], [[Bilbo|Bilbao]], Opera de la Bastilla, [[Munich]], [[Royal Opera House|Covent Garlin]], [[Londres]].
== Sariak eta aintzatespenak ==
* 1997 George London Foundation Competition.
* 1995 Metropolitan Opera National Council Auditions.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Metropolitan Opera National Council Winners|abizena1=|izena1=|data=22 de febrero de 2009|url=http://www.metoperafamily.org/uploadedFiles/MetOpera/auditions/national/2009_natcouncilwinners.pdf|kazeta=National Council Grand Finals Concert|pmid=|doi=|accessdate=1 de septiembre de 2020}}</ref>
* 1995 Loren L. Zachary Society Competition.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.europapress.es/comunitat-valenciana/noticia-sondra-radvanovsky-piotr-beczala-abren-ciclo-grandes-voces-les-arts-arias-duetos-puccini-20241125164351.html Bideoa abesten: Sondra Radvanovskyk eta Piotr Beczalak irekiko dute Les Artseko Ahots Handien Zikloa, Pucciniren aria eta duetoekin]
{{Bizialdia|1969ko||Radvanovsky, Sondra}}
[[Kategoria:Illinoistarrak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sopranoak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
[[Kategoria:Emakume abeslariak]]
rl28vsufyly7mq8vot7l7938v8ve0u7
Lamproderma ovoideum
0
1216816
9994132
2024-12-09T06:46:45Z
Jose Angel Urquia Goitia
129751
Berria
9994132
wikitext
text/x-wiki
''Lamproderma ovoideum''
== Deskribapena ==
'''Esporangioak:''' Estipitatuak edo sesilak, globo itxurakoak edo pixka bat hondoratuak, lautu samarrak, gutxitan unbilikatuak, 1 eta 2 mm bitarteko diametrokoak, guztiaren altuera 1 eta 4 mm bitartekoa, peridioa mintzezkoa, iraunkorra, urdin iluna isla metalikoekin, distiratsuak ez.
'''Hanka:''' Normalean laburra, gutxitan gainditzen du esporangioaren altuera, beltza, ezten itxurakoa edo zilindrikoa, solidoa, hipotalo urdina garatuan, kolumela ugari esporangioaren erdialdean, moztuta edo apur bat loditua erpinean.
'''Kapilizioa:''' Apainduta, zurruna, purpura antzeko kolorekoa erpin zurbilagoarekin, esporak erori ondoren mamitsu agertzen da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=635|ISBN=84-282-0887-X (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Egurretan, adartxoetan, detrituetan, batez ere koniferoen zuhaitzetan, inoiz landare biziak txertatzen ere bai.
=== Banaketa eremua ===
== Erreferentziak ==
59y0majzlrjn17gcklv2zxl48o4mg2m
9994138
9994132
2024-12-09T06:57:53Z
Zorion
44278
9994138
wikitext
text/x-wiki
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Lamproderma ovoideum''''' ''[[Stemonitidaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Lamproderma carestiae var. ovoideum''.
== Deskribapena ==
'''Esporangioak:''' Estipitatuak edo sesilak, globo itxurakoak edo pixka bat hondoratuak, lautu samarrak, gutxitan unbilikatuak, 1 eta 2 mm bitarteko diametrokoak, guztiaren altuera 1 eta 4 mm bitartekoa, peridioa mintzezkoa, iraunkorra, urdin iluna isla metalikoekin, distiratsuak ez.
'''Hanka:''' Normalean laburra, gutxitan gainditzen du esporangioaren altuera, beltza, ezten itxurakoa edo zilindrikoa, solidoa, hipotalo urdina garatuan, kolumela ugari esporangioaren erdialdean, moztuta edo apur bat loditua erpinean.
'''Kapilizioa:''' Apainduta, zurruna, purpura antzeko kolorekoa erpin zurbilagoarekin, esporak erori ondoren mamitsu agertzen da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=635|ISBN=84-282-0887-X (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Egurretan, adartxoetan, detrituetan, batez ere koniferoen zuhaitzetan, inoiz landare biziak txertatzen ere bai.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Kolonbia, Venezuela, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Argentina, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Svalbard, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Himalaiako eremua, Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan, Kirgizistan, India, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Taiwan, Papua Ginea Berria, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Argentinako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]
[[Kategoria:Turkiako onddoak]]
[[Kategoria:Kazakhstango onddoak]]
[[Kategoria:Turkmenistango onddoak]]
[[Kategoria:Uzbekistango onddoak]]
[[Kategoria:Tajikistango onddoak]]
[[Kategoria:Kirgizistango onddoak]]
[[Kategoria:Indiako onddoak]]
[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]
[[Kategoria:Mongoliako onddoak]]
[[Kategoria:Hego Koreako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Txinako onddoak]]
[[Kategoria:Taiwango onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]]
[[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]]
[[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]]
rjyjnsqfzkca8t9rm54e6x5y2fmzzss
9994141
9994138
2024-12-09T07:01:12Z
Zorion
44278
9994141
wikitext
text/x-wiki
{{izenburu etzana}}
{{taxotaula automatikoa}}
'''''Lamproderma ovoideum''''' ''[[Stemonitidaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.
[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Lamproderma carestiae var. ovoideum''.
== Deskribapena ==
'''Esporangioak:''' Estipitatuak edo sesilak, globo itxurakoak edo pixka bat hondoratuak, lautu samarrak, gutxitan unbilikatuak, 1 eta 2 mm bitarteko diametrokoak, guztiaren altuera 1 eta 4 mm bitartekoa, peridioa mintzezkoa, iraunkorra, urdin iluna isla metalikoekin, distiratsuak ez.
'''Hanka:''' Normalean laburra, gutxitan gainditzen du esporangioaren altuera, beltza, ezten itxurakoa edo zilindrikoa, solidoa, hipotalo urdina garatuan, kolumela ugari esporangioaren erdialdean, moztuta edo apur bat loditua erpinean.
'''Kapilizioa:''' Apainduta, zurruna, purpura antzeko kolorekoa erpin zurbilagoarekin, esporak erori ondoren mamitsu agertzen da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=635|ISBN=84-282-0887-X (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref>
== Jangarritasuna ==
Interes gastronomikorik gabea.
== Sasoia eta lekua ==
Egurretan, adartxoetan, detrituetan, batez ere koniferoen zuhaitzetan, inoiz landare biziak txertatzen ere bai.
=== Banaketa eremua ===
Kanada, Txile, Argentina, Europa, Japonia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}}
[[Kategoria:Lamproderma]]
[[Kategoria:Kanadako onddoak]]
[[Kategoria:Txileko onddoak]]
[[Kategoria:Argentinako onddoak]]
[[Kategoria:Europako onddoak]]
[[Kategoria:Errusiako onddoak]]
[[Kategoria:Japoniako onddoak]]
[[Kategoria:Australiako onddoak]]
[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]
mkct0du6nx2wdsw8h88c0n44dsqv49a
Diana Soviero
0
1216817
9994135
2024-12-09T06:50:24Z
Mgaraizabal
129250
«[[:es:Special:Redirect/revision/162161432|Diana Soviero]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994135
wikitext
text/x-wiki
'''Diana Soviero''' ([[Jersey City]], [[New Jersey]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1946|1946ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]) estatubatiar [[Soprano|sopranoa]] da, frantziar errepertorioko pertsonaietan espezializatua.
Bizitza
Juilliard Schoolen ikasi zuen, eta Richard Tucker saria irabazi zuen 1978an. 1969an egin zuen debuta Chautauqua Operan, Mimi gisa, [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] [[La bohème|''La Boheme'']] lanean.
1973an egin zuen debuta New York City Operan, 1979an Lyric Opera of Chicagon, 1982an San Frantziskoko Operan, eta Nedda, Manon Lescaut, Tosca, Mimi, Suor Angelica eta [[Madama Butterfly]] nabarmendu ziren.
[[La traviata|La Traviata]], Mefistofele, Il Trittico, Fedora, Andrea Chénier, Adriana Lecouvreur operak eta beste batzuk izan dituerrepertorioan.
[[Zürich]], [[Tolosa Okzitania]], [[Niza]], [[Hanburgo]], [[Munich]], [[Erroma]], [[Palermo]], [[La Scala]] [[Milan|Milanen]] (1987), Metropolitan Opera (1986-1997), Paris Operan (1988) eta [[Royal Opera House|Covent Gardenen]] (1989) abestu zuen. [[Kanada|Kanadan]], [[Hego Amerika|Hego Amerikan]] eta [[Miami]], [[Houston]], [[San Diego (Kalifornia)|San Diego]] eta beste hainbat etxe liriko amerikarretan.
2001ean, Lisette Raquinen papera abestu zuen, Tobias Pickerren Thérèse Raquin operaren estreinaldian, [[Dallas|Dallaseko]] operan.
Bizitza pribatua
[[Montreal|Montrealgo]] Operako zuzendari ohi izan zen Bernard Uzanekin ezkondu zen.
== Erreferentziak ==
<references></references>
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20110722115813/http://video.google.com/videoplay?docid=8640286047917198082 Madama Butterflyren heriotza]
{{Bizialdia|1946||Soviero, Diana}}
[[Kategoria:Estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Sopranoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
pbc3t5v6dvg3704lpz8iim3n4yx8ztx
9994136
9994135
2024-12-09T06:51:12Z
Mgaraizabal
129250
Biografia itzuli, txukundu
9994136
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Diana Soviero''' ([[Jersey City]], [[New Jersey]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1946|1946ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]) estatubatiar [[Soprano|sopranoa]] da, frantziar errepertorioko pertsonaietan espezializatua.
== Bizitza ==
Juilliard Schoolen ikasi zuen, eta Richard Tucker saria irabazi zuen 1978an. 1969an egin zuen debuta Chautauqua Operan, Mimi gisa, [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] [[La bohème|''La Boheme'']] lanean.
1973an egin zuen debuta New York City Operan, 1979an Lyric Opera of Chicagon, 1982an San Frantziskoko Operan, eta Nedda, Manon Lescaut, Tosca, Mimi, Suor Angelica eta [[Madama Butterfly]] nabarmendu ziren.
[[La traviata|La Traviata]], Mefistofele, Il Trittico, Fedora, Andrea Chénier, Adriana Lecouvreur operak eta beste batzuk izan dituerrepertorioan.
[[Zürich]], [[Tolosa Okzitania]], [[Niza]], [[Hanburgo]], [[Munich]], [[Erroma]], [[Palermo]], [[La Scala]] [[Milan|Milanen]] (1987), Metropolitan Opera (1986-1997), Paris Operan (1988) eta [[Royal Opera House|Covent Gardenen]] (1989) abestu zuen. [[Kanada|Kanadan]], [[Hego Amerika|Hego Amerikan]] eta [[Miami]], [[Houston]], [[San Diego (Kalifornia)|San Diego]] eta beste hainbat etxe liriko amerikarretan.
2001ean, Lisette Raquinen papera abestu zuen, Tobias Pickerren Thérèse Raquin operaren estreinaldian, [[Dallas|Dallaseko]] operan.
Bizitza pribatua
[[Montreal|Montrealgo]] Operako zuzendari ohi izan zen Bernard Uzanekin ezkondu zen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://web.archive.org/web/20110722115813/http://video.google.com/videoplay?docid=8640286047917198082 Madama Butterflyren heriotza]
{{Bizialdia|1946ko||Soviero, Diana}}
[[Kategoria:Estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Sopranoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
e50brl7ccmyi7ngtw8d9wzja03gjorj
9994142
9994136
2024-12-09T07:01:26Z
Mgaraizabal
129250
Txukundu
9994142
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
[[Fitxategi:Studio Artist and Diana Soviero (37708134296).jpg|thumb|266x266px|Diana Soviero eta Studio Artist, 2017 ]]
'''Diana Soviero''' ([[Jersey City]], [[New Jersey]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1946|1946ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]) estatubatuar [[Soprano|sopranoa]] da, frantziar errepertorioko pertsonaietan espezializatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UIA Talent Agency {{!}} DIANA SOVIERO|hizkuntza=en|url=https://www.uiatalent.com/artists4/diana-soviero|aldizkaria=UIA Talent Agency|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=An Oral History with Diana Soviero|hizkuntza=en-us|url=https://www.operaamerica.org/industry-resources/2022/oral-history-project/an-oral-history-with-diana-soviero/|aldizkaria=Opera America|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diana Soviero|url=https://parterre.com/soviero.htm|aldizkaria=parterre.com|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diana Soviero, International Opera Star, Honored with Founders Award {{!}} The Opera Society|hizkuntza=en-US|url=https://www.theoperasociety.org/diana-soviero-international-opera-star-honored-with-founders-award/|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diana Soviero, International Opera Star, Honored with Founders Award {{!}} The Opera Society|hizkuntza=en-US|url=https://www.theoperasociety.org/diana-soviero-international-opera-star-honored-with-founders-award/|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
== Bizitza ==
Juilliard Schoolen ikasi zuen, eta Richard Tucker saria irabazi zuen 1978an.
=== Abeslari ibilbidea ===
1969an egin zuen debuta Chautauqua Operan, Mimi gisa, [[Giacomo Puccini|Giacomo Pucciniren]] [[La bohème|''La Boheme'']] lanean; Ameriketan, ostera, 1973an egin zuen debuta New York City Operan, 1979an Lyric Opera of Chicagon, 1982an San Frantziskoko Operan, eta Nedda, Manon Lescaut, Tosca, Mimi, Suor Angelica eta [[Madama Butterfly]] nabarmendu ziren. [[La traviata|La Traviata]], Mefistofele, Il Trittico, Fedora, Andrea Chénier, Adriana Lecouvreur operak eta beste batzuk izan ditu errepertorioan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diana Soviero|hizkuntza=en|url=https://www.opera-arias.com/singers/diana-soviero/|aldizkaria=Opera-Arias.com|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
[[Zürich]], [[Tolosa Okzitania]], [[Niza]], [[Hanburgo]], [[Munich]], [[Erroma]], [[Palermo]], [[La Scala]] [[Milan|Milanen]] (1987), Metropolitan Opera (1986-1997), Paris Operan (1988) eta [[Royal Opera House|Covent Gardenen]] (1989) abestu zuen. [[Kanada|Kanadan]], [[Hego Amerika|Hego Amerikan]] eta [[Miami]], [[Houston]], [[San Diego (Kalifornia)|San Diego]] eta beste hainbat etxe liriko amerikarretan.
2001ean, Lisette Raquinen papera abestu zuen, Tobias Pickerren Thérèse Raquin operaren estreinaldian, [[Dallas|Dallaseko]] operan.
== Bizitza pribatua ==
[[Montreal|Montrealgo]] Operako zuzendari ohi izan zen Bernard Uzanekin ezkondu zen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=2zCsbYmx15Y Bideoa: Elkarrizketa Diana virorekin. ''An Oral History with Diana Soviero'']
* [https://web.archive.org/web/20110722115813/http://video.google.com/videoplay?docid=8640286047917198082 Madama Butterflyren heriotza]
{{Bizialdia|1946ko||Soviero, Diana}}
[[Kategoria:Estatubatuarrak]]
[[Kategoria:Sopranoak]]
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako abeslariak]]
[[Kategoria:Opera abeslariak]]
sdb9unbzl9gz3nmkjpe3us2os54snr8
Kategoria:Lamproderma
14
1216818
9994144
2024-12-09T07:02:37Z
Zorion
44278
Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Stemonitidaceae]]»
9994144
wikitext
text/x-wiki
{{commonskat}}
[[Kategoria:Stemonitidaceae]]
nrbzwwlej94uz9zq8vsyurq8ht53mxu
Araudi (Europar Batasuna)
0
1216819
9994146
2024-12-09T07:41:23Z
Druiz002
154206
«[[:en:Special:Redirect/revision/1259838357|Regulation (European Union)]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994146
wikitext
text/x-wiki
{{Europar Batasunaren aurkibidea}}
'''Araudi''' bat (inglesez: ''regulation'', gaztelaniaz: ''reglamento'', frantsesez: ''réglement'') [[Europar Batasuna|Europar Batasunaren]] egintza juridiko bat da, eta berehala aplikatzen da, lege gisa, [[Zerrenda:Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kide]] guzietan aldi berean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Types of legislation {{!}} European Union|hizkuntza=en|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_en|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref name="CommonsLib">{{Cite web|abizena=Christine Fretten|izenburua=The European Union: a guide to terminology procedures and sources|argitaletxea=UK House Of Commons Library, International Affairs and Defence Section|orrialdea=8|abizena2=Vaughne Miller|data=2005-07-21|url=http://www.w4mp.org/html/library/standardnotes/snia-03689.pdf|id=Standard Note: SN/IA/3689|accessdate=2009-09-03}}</ref> Araudiak eta [[Zuzentarau|zuzentarauak]] ezberdinak dira, azkenak zuzenbide nazionalera ekarri behar direlako, eta honetarako denbora gehiago uzten dute. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de legislación {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
Batez ere, [[Zuzentarau|zuzentarauak]] ez dute metodorik zehazten, bakarrik helburu bat. [[Zerrenda:Europar Batasuneko estatu kideak|Estatu kide]] bakoitzari ahalmena ematen diote, nahi dituen legeak egiteko, helburu hori lortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Types de législation {{!}} Union européenne|hizkuntza=fr|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_fr|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref> Araudiak hainbat legegintza-prozeduraren bidez onar daitezke, haien xedearen arabera.
== Ikusi ere ==
* [[Zuzentarau|Zuzentarauak (Europar Batasuna)]]
* [[Europako parlamentua|Europako Parlamentua]]
* [[Europako Kontseilua]]
* [[Europar Batasuneko Erakundeak]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
<references />
== Kanpo loturak ==
*
* [http://eur-lex.europa.eu/ EUR-Lex, Europar Batasuneko zuzenbideko datu-basea.]
[[Kategoria:Europar Batasuna]]
[[Kategoria:Legea betearaztea Europan]]
[[Kategoria:Parlamentuak]]
[[Kategoria:Lege-sistemak]]
qvkp4yelr1c1vc8bhynu2arv0tdlnha
9994150
9994146
2024-12-09T07:47:16Z
Druiz002
154206
/* Ikusi ere */
9994150
wikitext
text/x-wiki
{{Europar Batasunaren aurkibidea}}
'''Araudi''' bat (inglesez: ''regulation'', gaztelaniaz: ''reglamento'', frantsesez: ''réglement'') [[Europar Batasuna|Europar Batasunaren]] egintza juridiko bat da, eta berehala aplikatzen da, lege gisa, [[Zerrenda:Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kide]] guzietan aldi berean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Types of legislation {{!}} European Union|hizkuntza=en|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_en|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref><ref name="CommonsLib">{{Cite web|abizena=Christine Fretten|izenburua=The European Union: a guide to terminology procedures and sources|argitaletxea=UK House Of Commons Library, International Affairs and Defence Section|orrialdea=8|abizena2=Vaughne Miller|data=2005-07-21|url=http://www.w4mp.org/html/library/standardnotes/snia-03689.pdf|id=Standard Note: SN/IA/3689|accessdate=2009-09-03}}</ref> Araudiak eta [[Zuzentarau|zuzentarauak]] ezberdinak dira, azkenak zuzenbide nazionalera ekarri behar direlako, eta honetarako denbora gehiago uzten dute. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tipos de legislación {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
Batez ere, [[Zuzentarau|zuzentarauak]] ez dute metodorik zehazten, bakarrik helburu bat. [[Zerrenda:Europar Batasuneko estatu kideak|Estatu kide]] bakoitzari ahalmena ematen diote, nahi dituen legeak egiteko, helburu hori lortzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Types de législation {{!}} Union européenne|hizkuntza=fr|url=https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/law/types-legislation_fr|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-12-09}}</ref> Araudiak hainbat legegintza-prozeduraren bidez onar daitezke, haien xedearen arabera.
== Ikusi ere ==
* [[Zuzentarau|Zuzentarauak (Europar Batasuna)]]
* [[Europako parlamentua|Europako Parlamentua]]
* [[Europar Batasuneko Kontseilua|Europar Batasunako Kontseilua]]
* [[Europar Batasuneko Erakundeak]]
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
<references />
== Kanpo loturak ==
*
* [http://eur-lex.europa.eu/ EUR-Lex, Europar Batasuneko zuzenbideko datu-basea.]
[[Kategoria:Europar Batasuna]]
[[Kategoria:Legea betearaztea Europan]]
[[Kategoria:Parlamentuak]]
[[Kategoria:Lege-sistemak]]
riijeuvvi98yw5uol9gfc6g0zlkd8vp
Txikipedia:Mario bross
104
1216821
9994160
2024-12-09T08:23:29Z
62.99.96.159
Orri berria: «[[Fitxategi:Logo Super Mario Bros. - il film.png|thumb|MARIO BROS-ren LOGOA]] '''Mario Bros''' bideojokoa [[Japonia]]<nowiki/>n sortu zen 1981. urtean. [[Shigeru Miyamoto|Shigeru MiyamotoK]] eta [[Gunpei Yokoi]]<nowiki/>k sortu zuten. Disenatzaileen hasierako asmoa [[Popeye]]<nowiki/>ren lizentzia bideojoko bat sortzeko erabiltzea zen, baina [[Nintendo]]<nowiki/>k, ez zituen eskubideak lortzeko. Orduan, Miyamotok pertsonai originalak sortu behar izan zituen jokoan erabilt...»
9994160
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Logo Super Mario Bros. - il film.png|thumb|MARIO BROS-ren LOGOA]]
'''Mario Bros''' bideojokoa [[Japonia]]<nowiki/>n sortu zen 1981. urtean. [[Shigeru Miyamoto|Shigeru MiyamotoK]] eta [[Gunpei Yokoi]]<nowiki/>k sortu zuten.
Disenatzaileen hasierako asmoa [[Popeye]]<nowiki/>ren lizentzia bideojoko bat sortzeko erabiltzea zen, baina [[Nintendo]]<nowiki/>k, ez zituen eskubideak lortzeko. Orduan, Miyamotok pertsonai originalak sortu behar izan zituen jokoan erabiltzeko.
Jolasaren helburua, fase bakoitzean etsai guztiak garatzea da. Jolasa aurrera doa jokalariak bizitza guztiak galdu arte. Mario Bros plataformen saga bat denez, gaur egungo jabea Nintendo da, eta “145” joko ditu Switch, Android, iPhone, Wii U, Nintendo 3DS, Wii, NDS, GameCube, Game Boy Advance eta Nintendo 64rako..
Mario Bros jokoaren pertsonai nagusiak hauek dira: Mario, Luigi, Peach, Toad, Yoshi, Bowser, Daisy, Donkey Kong eta abar.
Mario iturgin [[Italia|Italiarra]] da, bere itsuraz hitz egitean, elementu aipagarriena bere begi urdinak, bibote marroia, peto urdina, bisera gorria eta eskularru zuriak dira. Mariok irudikatzen duen kolorea gorria da.
Luigi, Mario Bros jokoaren pertsonai nagusienetako bat da, bere neba bezala, begi urdinak, bibotea, bisera, petoa eta eskularruak ditu. Luigik irudikatzen duen kolorea berdea da.
h71y0srcu1z5j2yvb1fiu4rtlrdmuzd
9994161
9994160
2024-12-09T08:24:11Z
62.99.96.159
9994161
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Logo Super Mario Bros. - il film.png|thumb|MARIO BROS-ren LOGOA]]
'''Mario Bros''' bideojokoa [[Japonia]]<nowiki/>n sortu zen 1981. urtean. [[Shigeru Miyamoto|Shigeru Miyamotok]] eta [[Gunpei Yokoi]]<nowiki/>k sortu zuten.
Disenatzaileen hasierako asmoa [[Popeye]]<nowiki/>ren lizentzia bideojoko bat sortzeko erabiltzea zen, baina [[Nintendo]]<nowiki/>k, ez zituen eskubideak lortzeko. Orduan, Miyamotok pertsonai originalak sortu behar izan zituen jokoan erabiltzeko.
Jolasaren helburua, fase bakoitzean etsai guztiak garatzea da. Jolasa aurrera doa jokalariak bizitza guztiak galdu arte. Mario Bros plataformen saga bat denez, gaur egungo jabea Nintendo da, eta “145” joko ditu Switch, Android, iPhone, Wii U, Nintendo 3DS, Wii, NDS, GameCube, Game Boy Advance eta Nintendo 64rako..
Mario Bros jokoaren pertsonai nagusiak hauek dira: Mario, Luigi, Peach, Toad, Yoshi, Bowser, Daisy, Donkey Kong eta abar.
Mario iturgin [[Italia|Italiarra]] da, bere itsuraz hitz egitean, elementu aipagarriena bere begi urdinak, bibote marroia, peto urdina, bisera gorria eta eskularru zuriak dira. Mariok irudikatzen duen kolorea gorria da.
Luigi, Mario Bros jokoaren pertsonai nagusienetako bat da, bere neba bezala, begi urdinak, bibotea, bisera, petoa eta eskularruak ditu. Luigik irudikatzen duen kolorea berdea da.
tiff0vl09lnfbx2u3u0gq2nx8u0s6oy
9994165
9994161
2024-12-09T08:27:01Z
62.99.96.159
9994165
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Logo Super Mario Bros. - il film.png|thumb|MARIO BROS-ren LOGOA]]
'''Mario Bros''' bideojokoa [[Japonia]]<nowiki/>n sortu zen 1981. urtean. [[Shigeru Miyamoto|Shigeru Miyamotok]] eta [[Gunpei Yokoi]]<nowiki/>k sortu zuten.
Disenatzaileen hasierako asmoa [[Popeye]]<nowiki/>ren lizentzia bideojoko bat sortzeko erabiltzea zen, baina [[Nintendo]]<nowiki/>k, ez zituen eskubideak lortzeko. Orduan, Miyamotok pertsonai originalak sortu behar izan zituen jokoan erabiltzeko.
Jolasaren helburua, fase bakoitzean etsai guztiak garatzea da. Jolasa aurrera doa jokalariak bizitza guztiak galdu arte. Mario Bros plataformen saga bat denez, gaur egungo jabea Nintendo da, eta “145” joko ditu Switch, Android, iPhone, Wii U, Nintendo 3DS, Wii, NDS, GameCube, Game Boy Advance eta Nintendo 64rako..
Mario Bros jokoaren pertsonai nagusiak hauek dira: Mario, Luigi, Peach, Toad, Yoshi, Bowser, Daisy, Donkey Kong eta abar.
Mario iturgin [[Italia|Italiarra]] da, bere itsuraz hitz egitean, elementu aipagarriena bere begi urdinak, bibote marroia, peto urdina, bisera gorria eta eskularru zuriak dira. Mariok irudikatzen duen kolorea gorria da.
Luigi, Mario Bros jokoaren pertsonai nagusienetako bat da, bere neba bezala, begi urdinak, bibotea, bisera, petoa eta eskularruak ditu. Luigik irudikatzen duen kolorea berdea da.
pqqjsclj6jng9tt2jfdgcm6rr44jq08
Txikipedia:Skalariak
104
1216822
9994162
2024-12-09T08:24:26Z
62.99.96.159
Orri berria: «'''[[Skalariak]]''' taldea 1994. urtean sortu zuten Juantxo eta Peio anaiak, Nafarroan. 6 pertsonez osatuta dago, taldeak nabarmentzen duen musika mota [[ska]] eta [[Reggae|reggaea]] da. Haien izenak, Javier Etxeberria, Mario Memola, Zara, Naiara Krutxaga, Marco Bellizzi eta David Orduña dira. Javier Etxebarriak guitarra jotzen du, Mariok saxofoia, Zarak teklatua, Naiarak baxua, Marcok tronboia eta Davidek tronpeta. Fitxategi:Ska-P in Caracas, 6 April 2013 (8626440987).j...»
9994162
wikitext
text/x-wiki
'''[[Skalariak]]''' taldea 1994. urtean sortu zuten Juantxo eta Peio anaiak, Nafarroan. 6 pertsonez osatuta dago, taldeak nabarmentzen duen musika mota [[ska]] eta [[Reggae|reggaea]] da. Haien izenak, Javier Etxeberria, Mario Memola, Zara, Naiara Krutxaga, Marco Bellizzi eta David Orduña dira. Javier Etxebarriak guitarra jotzen du, Mariok saxofoia, Zarak teklatua, Naiarak baxua, Marcok tronboia eta Davidek tronpeta.
[[Fitxategi:Ska-P in Caracas, 6 April 2013 (8626440987).jpg|thumb|SKALARIAK KONTZERTUAN]]
Skalaria taldeak 6 album ditu, Klub ska, En la kalle, Ska-Republik Concert, Luz Rebelde, Namaluj Certa Na Zed eta Radio ghetto. Haien lehenengo diska 1999 eta 2000 artean izan zen. Beraien hurrengo kontzertua abenduaren 28an [[Madrilgo Errege Jauregia|Madrilen]] izango da. Skalariak Espainiako hiri ezberdinetan zehar ibilaldiak burutzen hasi ziren eta denbora gutxiren buruan Europara zabaldu egin ziren ere. Bere lagun bati esker, [[Frantzia]] eta [[Italia|Italian]] 10 egunetako iraupena izan zuen bira bate egin zuten. . 2008an geldiunea egin zuten haien ibilbidean; urte horretaraino, sei disko kaleratu zituzten, eta [[Espainia|Espainian]], [[Europa|Europan]] eta [[Amerika|Ameriketan]] zehar birak egin zituzten.
hrusrsz4r1lfdewvnmdvs45a6x6nkpz
Txikipedia:Pikachu
104
1216823
9994163
2024-12-09T08:25:19Z
62.99.96.159
Orri berria: «[[Fitxategi:Cosplay of Pikachu, Fanime 2015 (18125488996).jpg|thumb]] '''Pikachu''' Jolasa [[Tokio]] kanpoaldean sortu zen, 1990. urtean, Atsuko Nishida izeneko neska batek sortu zuen. Pikachu intsektu bilduma egiteko sortu zen. [[Bildumazaletasun|Bilduma]]<nowiki/>n intsektu asko daude eta beraien entrenatzaileak hauek dira: Todd, Red, Brock, Eusine, Oak [[Irakasle|irakaslea]], Tinkaton, Charmander,bulbasaur, squirtle eta abar.. Pikachu horia da, [[belarri]] zorrotz ho...»
9994163
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Cosplay of Pikachu, Fanime 2015 (18125488996).jpg|thumb]]
'''Pikachu''' Jolasa [[Tokio]] kanpoaldean sortu zen, 1990. urtean, Atsuko Nishida izeneko neska batek sortu zuen.
Pikachu intsektu bilduma egiteko sortu zen. [[Bildumazaletasun|Bilduma]]<nowiki/>n intsektu asko daude eta beraien entrenatzaileak hauek dira: Todd, Red, Brock, Eusine, Oak [[Irakasle|irakaslea]], Tinkaton, Charmander,bulbasaur, squirtle eta abar..
Pikachu horia da, [[belarri]] zorrotz horiak eta beltzak, masailak gorri kolorezkoak ditu, buztan horia eta marroia du, batzuetan [[txapel]] marroi bat darama. Pikachuren entrenatzailea Ash deitzen da.
Pikachu jolasaren helburua entrenatzaile bakoitza bere animaliekin beste norbaiten [[animalia]] hiltzea da. Animali bakoitzak gaitasun bat du adibidez: Pikachuk gaitasun elektrikoa eta Charmanderrek [[Su|sua]]<nowiki/>ren gaitasuna du.
ip103otgdze2d5q5jndbi7j3yslazpd
9994171
9994163
2024-12-09T08:41:48Z
62.99.96.159
9994171
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Cosplay of Pikachu, Fanime 2015 (18125488996).jpg|thumb]]
'''Pikachu''' Jolasa [[Tokio]] kanpoaldean sortu zen, 1990. urtean, Atsuko Nishida izeneko neska batek sortu zuen.
Pikachu intsektu bilduma egiteko sortu zen. [[Bildumazaletasun|Bilduma]]<nowiki/>n intsektu asko daude eta beraien entrenatzaileak. Todd, Red, Brock, Eusine, Oak [[Irakasle|irakaslea]], Tinkaton, Charmander,bulbasaur, squirtle eta abar... dira.
Pikachu horia da, [[belarri]] zorrotz horiak eta beltzak, masailak gorri kolorezkoak ditu, buztan horia eta marroia du, batzuetan [[txapel]] marroi bat darama. Pikachuren entrenatzailea Ash deitzen da.
Pikachu jolasaren helburua entrenatzaile bakoitza bere animaliekin beste norbaiten [[animalia]] hiltzea da. Animali bakoitzak gaitasun bat du adibidez: Pikachuk gaitasun elektrikoa eta Charmanderrek [[Su|sua]]<nowiki/>ren gaitasuna du.
qsmofk8u08j6nvhnojmn01hdrl9wbga
9994183
9994171
2024-12-09T09:05:47Z
62.99.96.159
9994183
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Cosplay of Pikachu, Fanime 2015 (18125488996).jpg|thumb]]
'''Pikachu''' Jolasa [[Tokio]] kanpoaldean sortu zen, 1990. urtean, Atsuko Nishida izeneko neska batek sortu zuen.
Pikachu intsektu bilduma egiteko sortu zen. [[Bildumazaletasun|Bilduma]]<nowiki/>n animali asko daude eta beraien entrenatzaileak. Todd, Red, Brock, Eusine, Oak [[Irakasle|irakaslea]], Tinkaton, Charmander,Bulbasaur, Squirtle eta abar... dira.
Pikachu horia da, [[belarri]] zorrotz horiak eta beltzak, masailak gorri kolorezkoak ditu, buztan horia eta marroia du, batzuetan [[txapel]] marroi bat darama. Pikachuren entrenatzailea Ash deitzen da.
Pikachu jolasaren helburua entrenatzaile bakoitza bere animaliekin beste norbaiten [[animalia]] hiltzea da. Animali bakoitzak gaitasun bat du adibidez: Pikachuk gaitasun elektrikoa eta Charmanderrek [[Su|sua]]<nowiki/>ren gaitasuna du.
d8uaxiy2kn5t6zf794t9g56xu431m8o
9994217
9994183
2024-12-09T10:11:10Z
Xabier Armendaritz
448
9994217
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Cosplay of Pikachu, Fanime 2015 (18125488996).jpg|thumb]]
'''Pikachu''' joko bat da. Atsuko Nishida izeneko neska batek sortu zuen, [[Tokio]] kanpoaldean, 1990. urtean.
Pikachu intsektu [[Bildumazaletasun|bilduma egiteko]] sortu zen. Bilduman animalia asko daude, eta haien entrenatzaileak dira Todd, Red, Brock, Eusine, Oak [[Irakasle|irakaslea]], Tinkaton, Charmander,Bulbasaur, Squirtle eta abar.
Pikachu horia da, [[belarri]] zorrotz horiak eta beltzak, masailak gorri kolorezkoak ditu, buztan horia eta marroia du, batzuetan [[txapel]] marroi bat darama. Pikachuren entrenatzailea Ash deitzen da.
Pikachu jokoaren helburua da entrenatzaile bakoitzak bere animaliekin beste norbaiten [[animalia]] hiltzea. Animalia bakoitzak gaitasun bat du, adibidez: Pikachuk gaitasun elektrikoa du; eta Charmanderrek, [[Su|sua]]ren gaitasuna.
[[Kategoria:Txikipedia]]
9ulu05f9esh93ckiy441y7pois0gk9f
Txikipedia:Kim Basinger
104
1216824
9994164
2024-12-09T08:26:27Z
62.99.96.159
Orri berria: « '''Kim Basinger''' ([[Athens (Georgia)|Athens]], [[Georgia (AEB)|Georgia]], 1953 ko abenduaren 8) aktore estatubatuarra da. [[Fitxategi:Kim Basinger (1990).jpg|thumb|kim basinger (1990)]] 16 urte zituenean, eredu bezala desfilatzen hasi zen eta Miss Athens Junior saria irabazi zuen. Ondoren, Miss Georgia Junior saria irabazi zuen eta [[New York|New Yorken]] , Statue Batuetako Miss Junior sarian parte hartzeko. Han,...»
9994164
wikitext
text/x-wiki
'''Kim Basinger''' ([[Athens (Georgia)|Athens]], [[Georgia (AEB)|Georgia]], 1953 ko abenduaren 8) aktore estatubatuarra da.
[[Fitxategi:Kim Basinger (1990).jpg|thumb|kim basinger (1990)]]
16 urte zituenean, eredu bezala desfilatzen hasi zen eta Miss Athens Junior saria irabazi zuen. Ondoren, Miss Georgia Junior saria irabazi zuen eta [[New York|New Yorken]] , Statue Batuetako Miss Junior sarian parte hartzeko. Han, Ford Modeling Agency model-kontratzea eskaintzen zion. Kim Bassingerrek bere erabakia asko pentsatu behar izan zuen, abestu eta kantatzea nahiago baitzuen, baina azkenean kontratua sinatu zuen. Harrezkero, aldizkari askotako azalean agertu zen.
1976 an, Kimek model izateari uztea erabaki zuten eta [[Los Angeles|Los Angelesera]] joan zen aktore lanak egiten . Bere lanik esanguratsuenak honako hauek dira : [[9½ Weeks|9½ weeks]], [[Batman]] eta L.A. Isilpekoa. Gainera, L.A. Confidentialen egin zuen antzezpenagatik, 1997ko Emakumezko bigarren aktore onenaren [[Oscar Sariak|Oscar Saria]] irabazi zuen .
Kim Bassinger bi alditan egon da ezkonduta. Lehenengoa, 1980 an, Ron Britton makillatzailearekin baina 1989 an dibortziatu ziren. Bigarrena eta azkena, 1993 an, Alec Baldwin aktorearekin baina 2002 an dibortziatu ziren.
2wk4vjwfqc2aj09rwjytat7c1qnuj6f
Txikipedia:Kolibri
104
1216825
9994166
2024-12-09T08:30:01Z
62.99.96.159
Orri berria: «330 [[kolibri]] espezie inguru daude eta Amerikan bakarrik bizi dira. 54 espezie inguru [[Costa Rica|Costa Rican]] bizi dira eta 20 espezie soilik [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Haien elikadura batez ere loreen nektarrean oinarritzen da, baita intsektu eta armiarma txikietan ere… Kolibri gehienak lumaje oso koloretsua dute, normalean berde metalikoa. Kolibriak 10zm gutxi gorabehera neurtzen ditu eta orduko 94 kilometroko abiadura hartu ahal du....»
9994166
wikitext
text/x-wiki
330 [[kolibri]] espezie inguru daude eta Amerikan bakarrik bizi dira. 54 espezie inguru [[Costa Rica|Costa Rican]] bizi dira eta 20 espezie soilik [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Haien elikadura batez ere loreen nektarrean oinarritzen da, baita intsektu eta armiarma txikietan ere… Kolibri gehienak lumaje oso koloretsua dute, normalean berde metalikoa. Kolibriak 10zm gutxi gorabehera neurtzen ditu eta orduko 94 kilometroko abiadura hartu ahal du. Kolibriak gutxienez 3 urte eta gehienez 5 bizi ahal ditu eta 4-4,5 kg inguru pisatzen ditu.
[[Fitxategi:Archilochus-alexandri-002-edit.jpg|erdian|thumb]]
Kolibriaren mokoa hortxe-hortxe 4zm neurtzen ditu. Kolibria hegazti mota da. Kolibri mota asko daude: [[Selasphorus sasin|Selasphorus Sasin]], Archilochus Alexandri, [[Calypte costae|Calypte Costae]], [[Selasphorus rufus|Selasphorus Rufus]] eta abar Hegoak burrunba-hotsa igortzen dute, beste edozein hegazti baino azkarrago mugitzen baitira. Hegan egiten duenean ezin da bereizi zein punturaino heldu ahal diren.
qwjhuzvs4y6uvnenvicd0ssv3726e6l
9994189
9994166
2024-12-09T09:17:53Z
62.99.96.159
9994189
wikitext
text/x-wiki
330 [[kolibri]] espezie inguru daude eta Amerikan gehienak bizi dira. 54 espezie inguru [[Costa Rica|Costa Rican]] bizi dira eta 20 espezie soilik [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Haien elikadura batez ere loreen nektarrean oinarritzen da, baita intsektu eta armiarma txikietan ere… Kolibri gehienak lumaje oso koloretsua dute, normalean berde metalikoa. Kolibriak 10zm gutxi gorabehera neurtzen ditu eta orduko 94 kilometroko abiadura hartu ahal du. Kolibriak gutxienez 3 urte eta gehienez 5 bizi ahal ditu eta 4-4,5 g inguru pisatzen ditu.
[[Fitxategi:Archilochus-alexandri-002-edit.jpg|thumb]]
Kolibriaren mokoa hortxe-hortxe 4zm neurtzen ditu. Kolibria hegazti mota da. Kolibri mota asko daude: [[Selasphorus sasin|Selasphorus Sasin]], Archilochus Alexandri, [[Calypte costae|Calypte Costae]], [[Selasphorus rufus|Selasphorus Rufus]] eta abar Hegoak burrunba-hotsa igortzen dute, beste edozein hegazti baino azkarrago mugitzen baitira. Hegan egiten duenean ezin da bereizi zein punturaino heldu ahal diren.
7dydk2awfcisqrpikjpzpwnkcaqoy3q
9994190
9994189
2024-12-09T09:18:53Z
62.99.96.159
9994190
wikitext
text/x-wiki
330 [[kolibri]] espezie inguru daude eta Amerikan gehienak bizi dira. 54 espezie inguru [[Costa Rica|Costa Rican]] bizi dira eta 20 espezie soilik [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Haien elikadura batez ere loreen nektarrean oinarritzen da, baita intsektu eta armiarma txikietan ere… Kolibri gehienak lumaje oso koloretsua dute, normalean berde metalikoa. Kolibriak 10zm gutxi gorabehera neurtzen ditu eta orduko 94 kilometroko abiadura hartu ahal du. Kolibriak gutxienez 3 urte eta gehienez 5 bizi ahal ditu eta 4-4,5 g inguru pisatzen ditu.
[[Fitxategi:Archilochus-alexandri-002-edit.jpg|thumb]]
Kolibriaren mokoa hortxe-hortxe 4zm neurtzen ditu. Kolibria hegazti mota da. Kolibri mota asko daude: [[Selasphorus sasin|Selasphorus Sasin]], Archilochus Alexandri, [[Calypte costae|Calypte Costae]], [[Selasphorus rufus|Selasphorus Rufus]] eta abar Hegoak burrunba-hotsa igortzen dute, beste edozein hegazti baino azkarrago mugitzen baitira. Hegan egiten dituenean ezin da bereizi zein punturaino heldu ahal diren.
5raxfc7s8ol26882hkhs1qzxs192iw9
9994191
9994190
2024-12-09T09:19:22Z
62.99.96.159
9994191
wikitext
text/x-wiki
330 [[kolibri]] espezie inguru daude eta Amerikan gehienak bizi dira. 54 espezie inguru [[Costa Rica|Costa Rican]] bizi dira eta 20 espezie soilik [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]. Haien elikadura batez ere loreen nektarrean oinarritzen da, baita intsektu eta armiarma txikietan ere. Kolibri gehienak lumaje oso koloretsua dute, normalean berde metalikoa. Kolibriak 10zm gutxi gorabehera neurtzen ditu eta orduko 94 kilometroko abiadura hartu ahal du. Kolibriak gutxienez 3 urte eta gehienez 5 bizi ahal ditu eta 4-4,5 g inguru pisatzen ditu.
[[Fitxategi:Archilochus-alexandri-002-edit.jpg|thumb]]
Kolibriaren mokoa hortxe-hortxe 4zm neurtzen ditu. Kolibria hegazti mota da. Kolibri mota asko daude: [[Selasphorus sasin|Selasphorus Sasin]], Archilochus Alexandri, [[Calypte costae|Calypte Costae]], [[Selasphorus rufus|Selasphorus Rufus]] eta abar Hegoak burrunba-hotsa igortzen dute, beste edozein hegazti baino azkarrago mugitzen baitira. Hegan egiten dituenean ezin da bereizi zein punturaino heldu ahal diren.
ny3yz3wq2e9bmdftvah4sl1l4tng556
Guatemalako barrilete erraldoiak
0
1216826
9994173
2024-12-09T08:43:56Z
Ernestobanpiroa
58701
Orri berria: «[[Fitxategi:Santiago Sacatepequez Kite Festival.jpg|thumb|250px|Barrileteak kometa erraldoiak dira. Irudian [[Santiago Sacatepéquez]] herrikoak.]] [[Fitxategi:Festival Barriletes en Sumpango Detalle.jpg|thumb|Barrileteak [[Sumpango]] herrian.]] '''Guatemalako barrilete erraldoiak''' Santiago eta Sumpango herrietan [[azaroaren 1]]ero ateratzen dituzte kalera koloretako [[haize parpaila]] erraldoiak dira. Maia herrien kulturan, bi mundu lotzen dituzte: bizidunena eta hildak...»
9994173
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Santiago Sacatepequez Kite Festival.jpg|thumb|250px|Barrileteak kometa erraldoiak dira. Irudian [[Santiago Sacatepéquez]] herrikoak.]]
[[Fitxategi:Festival Barriletes en Sumpango Detalle.jpg|thumb|Barrileteak [[Sumpango]] herrian.]]
'''Guatemalako barrilete erraldoiak''' Santiago eta Sumpango herrietan [[azaroaren 1]]ero ateratzen dituzte kalera koloretako [[haize parpaila]] erraldoiak dira. Maia herrien kulturan, bi mundu lotzen dituzte: bizidunena eta hildakoena. 2024an [[Unesco]]k [[ondare immaterial]] gisa izendatu zituen. [[Santu Guztien Eguna|Santu Guztien Egunean]], guatemalar eta bisitari asko joaten dira [[Sacatepéquez]] departamenduko [[Santiago Sacatepéquez]] eta [[Sumpango]] herrixketara hilerriak ikustera, hiriburutik 40 bat kilometro hego-mendebaldera.<ref name=Naiz>{{eu}} ''[https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241207/guatemalako-barrilete-erraldoiak-unescoren-ondare-izendatu-dituzte «Guatemalako barrilete erraldoiak Unescoren ondare izendatu dituzte»], naiz.eus.</ref>
== Haize parpailen egitea ==
Horietako batzuk 20 metrotik gorako garaierara iristen direnak, tradizioaren aberastasunaz gain, lantzeko teknika zorrotzagatik eta gordetzen dituzten mezuengatik ere ezagunak dira: ingurumen-mezuak, mezu sozialak, maitasun-mezuak edo bizikidetza-mezuak. Sei hilabete baino gehiago behar izaten dira, diseinu konplexuen bozetoa eskala txikian egiten denetik, harik eta banbuzko egitura osatzen den arte. Hainbat metrotako kordelarekin lotzen dituzte banbuak, paper txinatarreko piezak moztu eta itsatsi egiten diren arte, kolore anitzeko barrilete erraldoiari forma emateko. Dena artisau eran.<ref name=Naiz/>
== Esanahia ==
Tradizioaren arabera, Santu Guztien Egunean barrileteek izpiritu gaiztoak uxatzen dituzte haizearekin talka egitean sortzen duten zaratarekin, eta, horrela, hildakoen arimak beren familiekin partekatzera irits daitezke.<ref name=Naiz/>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* [https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241207/guatemalako-barrilete-erraldoiak-unescoren-ondare-izendatu-dituzte "Guatemalako barrilete erraldoiak Unescoren ondare izendatu dituzte", naiz.com, 2024/12/07]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Sacatepéquez]]
[[Kategoria:Guatemalako jaiak]]
[[Kategoria:Guatemalako folklorea]]
[[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Guatemalan]]
[[Kategoria:Guatemalako kultura]]
fkomx8ut4hknul6hr98s362sb4xfoy6
Lankide:AMETSONTZA/Proba orria
2
1216827
9994174
2024-12-09T08:45:54Z
AMETSONTZA
169215
Orri berria: «'''Kriptodirua'''{{Banner/probak}}»
9994174
wikitext
text/x-wiki
'''Kriptodirua'''{{Banner/probak}}
dnatjclezzdpc2fz8en48thu5i2idms
9994203
9994174
2024-12-09T09:45:14Z
158.227.0.238
9994203
wikitext
text/x-wiki
== {{Banner|Bitcoin BTC Golden coins 8K wallpaper.jpg}}<big>Kriptodirua</big> ==
'''Kriptomonetak''' [[Txikipedia:Diru digitala|diru digital]] mota berezi bat dira. "Kripto" hitza "sekretu" hitzetik dator, kode oso zailak erabiltzen dituelako segurua izan dadin. Kriptodirua baten adibide bat "[[Txikipedia:Bitcoin|Bitcoin]]" da. [[Txikipedia:Internet|Interneten]] ezkutatutako altxorra balitz bezala da.{{Ba al dakizu?|testua=Inork ezin du txanpon gehiago inprimatu!
Estatuek inprimatzen dituzten billeteek ez bezala, kriptomonetek zenbaki finkoa dute. Adibidez, Bitcoin, ospetsuena dena, 21 milioi txanpon baino ez ditu guztira. Horrek egiten ditu bereziak, Pokemon karten edizio mugatuak balira bezala!|irudia=Holding Bitcoin cryptocurrency coin.jpg}}
Imajinatu [[Txikipedia:Bideojoko|bideojoko]] bat jokatzen ari zarela, non [[Txikipedia:Txanpona|txanpon]] bereziak irabaz ditzakezun jokoaren barruan gauzak erosteko, hala nola zure pertsonaiarentzako arropa edo ahalmen magikoak. Txanpon horiek ez dira paperezkoak, ezta metalezkoak ere, zure irismenean dituzunak bezalakoak, bideojokoaren barruan bakarrik existitzen dira, ezta?
Orain, pentsatu horrelako txanponak daudela, baina ez daudela jokoan bakarrik, Internet osoan daude! Horiek kriptomonetak dira, Bitcoin bezala. Ordenagailuetan bakarrik bizi den diru mota bat da, eta ezin dituzu ukitu, baina jendeak gauzak erosteko erabiltzen ditu, benetako dirua balira bezala.
Txanpon horiek seguruak izan daitezen eta inork lapurtu edo tranpa egin ez dezan, [[Txikipedia:Transakzio|transakzio]] guztien erregistroa gordetzen duen sistema berezi bat erabiltzen dute, "[[Txikipedia:Blockchain|blockchain]]" izeneko egunkari erraldoi bat bezala. Eta erabiltzeko, pasahitz super sekretu bat behar duzu, altxorraren kutxa baten giltza balitz bezala. Giltza galtzen baduzu, ezin dituzu txanponak erabili.
== Nola sortu ziren kriptomonetak, interneteko diru magikoa? ==
Duela urte asko, jendeak [[Txikipedia:Diru fisikoa|diru fisikoa]] bakarrik erabiltzen zuen, [[Txikipedia:Billete|billeteak]] eta txanponak adibidez, baina 2009an [[Txikipedia:Satoshi Nakamoto|Satoshi Nakamoto]] izeneko heroi misteriotsu bat agertu zen, Bitcoin sortu zuena, lehen txanpon digitala. Bitcoina Interneten bizi den eta [[Txikipedia:Banku|bankurik]] behar ez duen diru magikoa da. Blockchain izeneko sistema erabiltzen du, txanponekin gertatzen den guztia gordetzen duen liburu oso seguru bat bezala. Norbaitek Bitcoin erabili zuen lehen aldia pizza bat erosteko izan zen! Denborarekin, kriptomoneta gehiago jaio ziren, bakoitza erabilera desberdinekin. Gaur egun, kriptomonetak etorkizuneko dirua dira: azkarrak, seguruak eta munduko edozein lekutatik eskura daitezkeenak.
{{Ba al dakizu?|oin-oharra=Oso seguruak dira, txanpon bakoitzak kode sekretu bat du, giltzarrapo modukoa, oso zaila irekitzeko.|irudia=La seguridad en las credenciales digitales.jpg|testua=Digitalak dira, beraz, ezin dituzu ukitu, baina Interneten gauzak erosteko edo dirua gordetzeko erabil ditzakezu. Gainera, ez dago kontrolatzen dituen nagusirik, ez dira banku edo herrialde batekoak, baizik eta, munduan zehar bidaiatzen duten txanpon libreak.}}
== Zertarako erabiltzen dira? ==
- Gauzak erosteko.
- Beste herrialde batzuetara dirua bidaltzeko.
- Jolasteko eta app-ak erabiltzeko.
- Dirua aurrezteko.
- Gauza berriak asmatzeko.
eismfpw4n72yxook7f8xn5fghgg553i
9994211
9994203
2024-12-09T09:58:24Z
AMETSONTZA
169215
9994211
wikitext
text/x-wiki
== {{Banner|Bitcoin BTC Golden coins 8K wallpaper.jpg}}<big>Kriptodirua</big> ==
'''Kriptomonetak''' [[Txikipedia:Diru digitala|diru digital]] mota berezi bat dira. "Kripto" hitza "sekretu" hitzetik dator, kode oso zailak erabiltzen dituelako segurua izan dadin. Kriptodirua baten adibide bat "[[Txikipedia:Bitcoin|Bitcoin]]" da. [[Txikipedia:Internet|Interneten]] ezkutatutako altxorra balitz bezala da.{{Ba al dakizu?|testua=Inork ezin du txanpon gehiago inprimatu!
Estatuek inprimatzen dituzten billeteek ez bezala, kriptomonetek zenbaki finkoa dute. Adibidez, Bitcoin, ospetsuena dena, 21 milioi txanpon baino ez ditu guztira. Horrek egiten ditu bereziak, Pokemon karten edizio mugatuak balira bezala!|irudia=Holding Bitcoin cryptocurrency coin.jpg}}
Imajinatu [[Txikipedia:Bideojoko|bideojoko]] bat jokatzen ari zarela, non [[Txikipedia:Txanpona|txanpon]] bereziak irabaz ditzakezun jokoaren barruan gauzak erosteko, hala nola zure pertsonaiarentzako arropa edo ahalmen magikoak. Txanpon horiek ez dira paperezkoak, ezta metalezkoak ere, zure irismenean dituzunak bezalakoak, bideojokoaren barruan bakarrik existitzen dira, ezta?
Orain, pentsatu horrelako txanponak daudela, baina ez daudela jokoan bakarrik, Internet osoan daude! Horiek kriptomonetak dira, Bitcoin bezala. Ordenagailuetan bakarrik bizi den diru mota bat da, eta ezin dituzu ukitu, baina jendeak gauzak erosteko erabiltzen ditu, benetako dirua balira bezala.
Txanpon horiek seguruak izan daitezen eta inork lapurtu edo tranpa egin ez dezan, [[Txikipedia:Transakzio|transakzio]] guztien erregistroa gordetzen duen sistema berezi bat erabiltzen dute, "[[Txikipedia:Blockchain|blockchain]]" izeneko egunkari erraldoi bat bezala. Eta erabiltzeko, pasahitz super sekretu bat behar duzu, altxorraren kutxa baten giltza balitz bezala. Giltza galtzen baduzu, ezin dituzu txanponak erabili.
{{Txikipedia entzun|audioa=}}
== Nola sortu ziren kriptomonetak, interneteko diru magikoa? ==
Duela urte asko, jendeak [[Txikipedia:Diru fisikoa|diru fisikoa]] bakarrik erabiltzen zuen, [[Txikipedia:Billete|billeteak]] eta txanponak adibidez, baina 2009an [[Txikipedia:Satoshi Nakamoto|Satoshi Nakamoto]] izeneko heroi misteriotsu bat agertu zen, Bitcoin sortu zuena, lehen txanpon digitala. Bitcoina Interneten bizi den eta [[Txikipedia:Banku|bankurik]] behar ez duen diru magikoa da. Blockchain izeneko sistema erabiltzen du, txanponekin gertatzen den guztia gordetzen duen liburu oso seguru bat bezala. Norbaitek Bitcoin erabili zuen lehen aldia pizza bat erosteko izan zen! Denborarekin, kriptomoneta gehiago jaio ziren, bakoitza erabilera desberdinekin. Gaur egun, kriptomonetak etorkizuneko dirua dira: azkarrak, seguruak eta munduko edozein lekutatik eskura daitezkeenak.
{{Ba al dakizu?|oin-oharra=Oso seguruak dira, txanpon bakoitzak kode sekretu bat du, giltzarrapo modukoa, oso zaila irekitzeko.|irudia=La seguridad en las credenciales digitales.jpg|testua=Digitalak dira, beraz, ezin dituzu ukitu, baina Interneten gauzak erosteko edo dirua gordetzeko erabil ditzakezu. Gainera, ez dago kontrolatzen dituen nagusirik, ez dira banku edo herrialde batekoak, baizik eta, munduan zehar bidaiatzen duten txanpon libreak.}}
== Zertarako erabiltzen dira? ==
- Gauzak erosteko.
- Beste herrialde batzuetara dirua bidaltzeko.
- Jolasteko eta [[Txikipedia:Aplikazio informatiko|aplikazioak]] erabiltzeko.
- Dirua aurrezteko.
- Gauza berriak asmatzeko.
3148jfeqy37cjq0kozkd7p482r83ax9
9994212
9994211
2024-12-09T09:59:27Z
AMETSONTZA
169215
9994212
wikitext
text/x-wiki
== {{Banner|Bitcoin BTC Golden coins 8K wallpaper.jpg}}<big>Kriptodirua</big> ==
'''Kriptomonetak''' [[Txikipedia:Diru digitala|diru digital]] mota berezi bat dira. "Kripto" hitza "sekretu" hitzetik dator, kode oso zailak erabiltzen dituelako segurua izan dadin. Kriptodirua baten adibide bat "[[Txikipedia:Bitcoin|Bitcoin]]" da. [[Txikipedia:Internet|Interneten]] ezkutatutako altxorra balitz bezala da.{{Ba al dakizu?|testua=Inork ezin du txanpon gehiago inprimatu!
Estatuek inprimatzen dituzten billeteek ez bezala, kriptomonetek zenbaki finkoa dute. Adibidez, Bitcoin, ospetsuena dena, 21 milioi txanpon baino ez ditu guztira. Horrek egiten ditu bereziak, Pokemon karten edizio mugatuak balira bezala!|irudia=Holding Bitcoin cryptocurrency coin.jpg}}
Imajinatu [[Txikipedia:Bideojoko|bideojoko]] bat jokatzen ari zarela, non [[Txikipedia:Txanpona|txanpon]] bereziak irabaz ditzakezun jokoaren barruan gauzak erosteko, hala nola zure pertsonaiarentzako arropa edo ahalmen magikoak. Txanpon horiek ez dira paperezkoak, ezta metalezkoak ere, zure irismenean dituzunak bezalakoak, bideojokoaren barruan bakarrik existitzen dira, ezta?
Orain, pentsatu horrelako txanponak daudela, baina ez daudela jokoan bakarrik, Internet osoan daude! Horiek kriptomonetak dira, Bitcoin bezala. Ordenagailuetan bakarrik bizi den diru mota bat da, eta ezin dituzu ukitu, baina jendeak gauzak erosteko erabiltzen ditu, benetako dirua balira bezala.
Txanpon horiek seguruak izan daitezen eta inork lapurtu edo tranpa egin ez dezan, [[Txikipedia:Transakzio|transakzio]] guztien erregistroa gordetzen duen sistema berezi bat erabiltzen dute, "[[Txikipedia:Blockchain|blockchain]]" izeneko egunkari erraldoi bat bezala. Eta erabiltzeko, pasahitz super sekretu bat behar duzu, altxorraren kutxa baten giltza balitz bezala. Giltza galtzen baduzu, ezin dituzu txanponak erabili.
{{Txikipedia entzun|audioa=}}
== Nola sortu ziren kriptomonetak, interneteko diru magikoa? ==
Duela urte asko, jendeak [[Txikipedia:Diru fisikoa|diru fisikoa]] bakarrik erabiltzen zuen, [[Txikipedia:Billete|billeteak]] eta txanponak adibidez, baina 2009an [[Txikipedia:Satoshi Nakamoto|Satoshi Nakamoto]] izeneko heroi misteriotsu bat agertu zen, Bitcoin sortu zuena, lehen txanpon digitala. Bitcoina Interneten bizi den eta [[Txikipedia:Banku|bankurik]] behar ez duen diru magikoa da. Blockchain izeneko sistema erabiltzen du, txanponekin gertatzen den guztia gordetzen duen liburu oso seguru bat bezala. Norbaitek Bitcoin erabili zuen lehen aldia pizza bat erosteko izan zen! Denborarekin, kriptomoneta gehiago jaio ziren, bakoitza erabilera desberdinekin. Gaur egun, kriptomonetak etorkizuneko dirua dira: azkarrak, seguruak eta munduko edozein lekutatik eskura daitezkeenak.
{{Ba al dakizu?|oin-oharra=Oso seguruak dira, txanpon bakoitzak kode sekretu bat du, giltzarrapo modukoa, oso zaila irekitzeko.|irudia=La seguridad en las credenciales digitales.jpg|testua=Digitalak dira, beraz, ezin dituzu ukitu, baina Interneten gauzak erosteko edo dirua gordetzeko erabil ditzakezu. Gainera, ez dago kontrolatzen dituen nagusirik, ez dira banku edo herrialde batekoak, baizik eta, munduan zehar bidaiatzen duten txanpon libreak.}}
== Zertarako erabiltzen dira? ==
- Gauzak erosteko.
- Beste herrialde batzuetara dirua bidaltzeko.
- Jolasteko eta [[Txikipedia:Aplikazio informatiko|aplikazioak]] erabiltzeko.
- Dirua aurrezteko.
- Gauza berriak asmatzeko.
pky7apfl3f971es5ca5vshvq3rw32yw
9994213
9994212
2024-12-09T10:00:30Z
AMETSONTZA
169215
9994213
wikitext
text/x-wiki
== {{Banner|Bitcoin BTC Golden coins 8K wallpaper.jpg}}<big>Kriptodirua</big> ==
'''Kriptomonetak''' [[Txikipedia:Diru digitala|diru digital]] mota berezi bat dira. "Kripto" hitza "sekretu" hitzetik dator, kode oso zailak erabiltzen dituelako segurua izan dadin. Kriptodirua baten adibide bat "[[Txikipedia:Bitcoin|Bitcoin]]" da. [[Txikipedia:Internet|Interneten]] ezkutatutako altxorra balitz bezala da.{{Ba al dakizu?|testua=Inork ezin du txanpon gehiago inprimatu!
Estatuek inprimatzen dituzten billeteek ez bezala, kriptomonetek zenbaki finkoa dute. Adibidez, Bitcoin, ospetsuena dena, 21 milioi txanpon baino ez ditu guztira. Horrek egiten ditu bereziak, Pokemon karten edizio mugatuak balira bezala!|irudia=Holding Bitcoin cryptocurrency coin.jpg}}
Imajinatu [[Txikipedia:Bideojoko|bideojoko]] bat jokatzen ari zarela, non [[Txikipedia:Txanpona|txanpon]] bereziak irabaz ditzakezun jokoaren barruan gauzak erosteko, hala nola zure pertsonaiarentzako arropa edo ahalmen magikoak. Txanpon horiek ez dira paperezkoak, ezta metalezkoak ere, zure irismenean dituzunak bezalakoak, bideojokoaren barruan bakarrik existitzen dira, ezta?
Orain, pentsatu horrelako txanponak daudela, baina ez daudela jokoan bakarrik, Internet osoan daude! Horiek kriptomonetak dira, Bitcoin bezala. Ordenagailuetan bakarrik bizi den diru mota bat da, eta ezin dituzu ukitu, baina jendeak gauzak erosteko erabiltzen ditu, benetako dirua balira bezala.
Txanpon horiek seguruak izan daitezen eta inork lapurtu edo tranpa egin ez dezan, [[Txikipedia:Transakzio|transakzio]] guztien erregistroa gordetzen duen sistema berezi bat erabiltzen dute, "[[Txikipedia:Blockchain|blockchain]]" izeneko egunkari erraldoi bat bezala. Eta erabiltzeko, pasahitz super sekretu bat behar duzu, altxorraren kutxa baten giltza balitz bezala. Giltza galtzen baduzu, ezin dituzu txanponak erabili.
{{Txikipedia entzun|audioa=}}
== Nola sortu ziren kriptomonetak, interneteko diru magikoa? ==
Duela urte asko, jendeak [[Txikipedia:Diru fisikoa|diru fisikoa]] bakarrik erabiltzen zuen, [[Txikipedia:Billete|billeteak]] eta txanponak adibidez, baina 2009an [[Txikipedia:Satoshi Nakamoto|Satoshi Nakamoto]] izeneko heroi misteriotsu bat agertu zen, Bitcoin sortu zuena, lehen txanpon digitala. Bitcoina Interneten bizi den eta [[Txikipedia:Banku|bankurik]] behar ez duen diru magikoa da. Blockchain izeneko sistema erabiltzen du, txanponekin gertatzen den guztia gordetzen duen liburu oso seguru bat bezala. Norbaitek Bitcoin erabili zuen lehen aldia pizza bat erosteko izan zen! Denborarekin, kriptomoneta gehiago jaio ziren, bakoitza erabilera desberdinekin. Gaur egun, kriptomonetak etorkizuneko dirua dira: azkarrak, seguruak eta munduko edozein lekutatik eskura daitezkeenak.
{{Ba al dakizu?|oin-oharra=Oso seguruak dira, txanpon bakoitzak kode sekretu bat du, giltzarrapo modukoa, oso zaila irekitzeko.|irudia=La seguridad en las credenciales digitales.jpg|testua=Digitalak dira, beraz, ezin dituzu ukitu, baina Interneten gauzak erosteko edo dirua gordetzeko erabil ditzakezu. Gainera, ez dago kontrolatzen dituen nagusirik, ez dira banku edo herrialde batekoak, baizik eta, munduan zehar bidaiatzen duten txanpon libreak.}}
== Zertarako erabiltzen dira? ==
- Gauzak erosteko.
- Beste herrialde batzuetara dirua bidaltzeko.
- Jolasteko eta [[Txikipedia:Aplikazio informatiko|aplikazioak]] erabiltzeko.
- Dirua aurrezteko.
- Gauza berriak asmatzeko.
4fpjaolcsvtc9gcpmn4f0kfvqvaswcz
9994214
9994213
2024-12-09T10:02:08Z
AMETSONTZA
169215
9994214
wikitext
text/x-wiki
== {{Banner|Bitcoin BTC Golden coins 8K wallpaper.jpg}}<big>Kriptodirua</big> ==
'''Kriptomonetak''' [[Txikipedia:Diru digitala|diru digital]] mota berezi bat dira. "Kripto" hitza "sekretu" hitzetik dator, kode oso zailak erabiltzen dituelako segurua izan dadin. Kriptodirua baten adibide bat "[[Txikipedia:Bitcoin|Bitcoin]]" da. [[Txikipedia:Internet|Interneten]] ezkutatutako altxorra balitz bezala da.{{Ba al dakizu?|testua=Inork ezin du txanpon gehiago inprimatu!
Estatuek inprimatzen dituzten billeteek ez bezala, kriptomonetek zenbaki finkoa dute. Adibidez, Bitcoin, ospetsuena dena, 21 milioi txanpon baino ez ditu guztira. Horrek egiten ditu bereziak, Pokemon karten edizio mugatuak balira bezala!|irudia=Holding Bitcoin cryptocurrency coin.jpg}}
Imajinatu [[Txikipedia:Bideojoko|bideojoko]] bat jokatzen ari zarela, non [[Txikipedia:Txanpona|txanpon]] bereziak irabaz ditzakezun jokoaren barruan gauzak erosteko, hala nola zure pertsonaiarentzako arropa edo ahalmen magikoak. Txanpon horiek ez dira paperezkoak, ezta metalezkoak ere, zure irismenean dituzunak bezalakoak, bideojokoaren barruan bakarrik existitzen dira, ezta?
Orain, pentsatu horrelako txanponak daudela, baina ez daudela jokoan bakarrik, Internet osoan daude! Horiek kriptomonetak dira, Bitcoin bezala. Ordenagailuetan bakarrik bizi den diru mota bat da, eta ezin dituzu ukitu, baina jendeak gauzak erosteko erabiltzen ditu, benetako dirua balira bezala.
Txanpon horiek seguruak izan daitezen eta inork lapurtu edo tranpa egin ez dezan, [[Txikipedia:Transakzio|transakzio]] guztien erregistroa gordetzen duen sistema berezi bat erabiltzen dute, "[[Txikipedia:Blockchain|blockchain]]" izeneko egunkari erraldoi bat bezala. Eta erabiltzeko, pasahitz super sekretu bat behar duzu, altxorraren kutxa baten giltza balitz bezala. Giltza galtzen baduzu, ezin dituzu txanponak erabili.
{{Txikipedia entzun|audioa=}}
== Nola sortu ziren kriptomonetak, interneteko diru magikoa? ==
Duela urte asko, jendeak [[Txikipedia:Diru fisikoa|diru fisikoa]] bakarrik erabiltzen zuen, [[Txikipedia:Billete|billeteak]] eta txanponak adibidez, baina 2009an [[Txikipedia:Satoshi Nakamoto|Satoshi Nakamoto]] izeneko heroi misteriotsu bat agertu zen, Bitcoin sortu zuena, lehen txanpon digitala. Bitcoina Interneten bizi den eta [[Txikipedia:Banku|bankurik]] behar ez duen diru magikoa da. Blockchain izeneko sistema erabiltzen du, txanponekin gertatzen den guztia gordetzen duen liburu oso seguru bat bezala. Norbaitek Bitcoin erabili zuen lehen aldia pizza bat erosteko izan zen! Denborarekin, kriptomoneta gehiago jaio ziren, bakoitza erabilera desberdinekin. Gaur egun, kriptomonetak etorkizuneko dirua dira: azkarrak, seguruak eta munduko edozein lekutatik eskura daitezkeenak.
{{Ba al dakizu?|oin-oharra=Oso seguruak dira, txanpon bakoitzak kode sekretu bat du, giltzarrapo modukoa, oso zaila irekitzeko.|irudia=La seguridad en las credenciales digitales.jpg|testua=Digitalak dira, beraz, ezin dituzu ukitu, baina Interneten gauzak erosteko edo dirua gordetzeko erabil ditzakezu. Gainera, ez dago kontrolatzen dituen nagusirik, ez dira banku edo herrialde batekoak, baizik eta, munduan zehar bidaiatzen duten txanpon libreak.}}
== Zertarako erabiltzen dira? ==
- Gauzak erosteko.
- Beste herrialde batzuetara dirua bidaltzeko.
- Jolasteko eta [[Txikipedia:Aplikazio informatiko|aplikazioak]] erabiltzeko.
- Dirua aurrezteko.
- Gauza berriak asmatzeko.
mk8qzx5ratk9g2g577f2bf33pz8oyz0
Txikipedia:Hizkuntza laguntzaile
104
1216828
9994179
2024-12-09T08:56:49Z
176.12.82.163
Orri berria: «Hizkuntza laguntzailea, hizkuntzaz arduratzen da. Bere taldekideak erderaz hitz egiten daudenean bi modu hauetan erantzuten du, hau horrela esan dezakezu, zer esan nahi duzu zera diozunean? Irakaslearekin bozeramahiea zara.»
9994179
wikitext
text/x-wiki
Hizkuntza laguntzailea, hizkuntzaz arduratzen da. Bere taldekideak erderaz hitz egiten daudenean bi modu hauetan erantzuten du, hau horrela esan dezakezu, zer esan nahi duzu zera diozunean? Irakaslearekin bozeramahiea zara.
jl41g56112yrv8ddc2kspoq684fuabu
Lankide:Iratiango14
2
1216829
9994184
2024-12-09T09:06:24Z
176.12.82.227
iiiii
9994184
wikitext
text/x-wiki
iiiiii
qz3yjbydui1lf4v0deii3iyancchdd9
Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Txaro Iturralde
2
1216830
9994193
2024-12-09T09:27:06Z
Wikimaribarre
88969
Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Txaro Iturralde''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1952]]) [[Joskintza|jostuna]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Ez dut neure burua irudikatzen esku artean josteko ezer gabe; beti izan dut behar hori»|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/bizigiro/ez-dut-neure-burua-irudikatzen-esku-artean-josteko-ezer-gabe-beti-izan-dut-behar-hori_2134585_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref> == Bizitza == '''Leh...»
9994193
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Txaro Iturralde''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1952]]) [[Joskintza|jostuna]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Ez dut neure burua irudikatzen esku artean josteko ezer gabe; beti izan dut behar hori»|hizkuntza=eu|data=2024-12-08|url=https://www.berria.eus/bizigiro/ez-dut-neure-burua-irudikatzen-esku-artean-josteko-ezer-gabe-beti-izan-dut-behar-hori_2134585_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
== Bizitza ==
'''Lehen urteak'''
Gaztetatik beti gustatu zitzaion jostea. Joskintza ikasi zuen baita titulazioa lortu ere. Behin otizioa ikasita etxean akademia bat sortu zuen baina konturatu zen irakastea ez zela bere arloa. Ondoren partikularrentzat josten hasi zen, eta, Gasteizko Indarra dantza taldean lan txiki batzuk egin zituen. Horretan,, Gasteizko Udaleko Kultura Saileko deia jaso zuen, erraldoien arropez arduratuko ote zen galdetzeko.
Proposamena heldu eta 1982an hasi zen horretan eta 4 hamarkada eman ditu zeregin horretan. Lehenik laguntzaile gisa eta gero Udaleko langile ofizial gisa. Jaiekin zerikusia zuen guztiaz arduratzen zen, erraldoien jantziez eta Errege Magoen desfileaz. Dedikazio handia eskatzen zuen, baina asko gozatzen zuen bere ibilbidean zehar
'''Joskintzan urte luzez eskarmentua izan duen artisaua bilakatu da. Haren berezko sormenari eta trebetasunari esker, kultura eta tradizioa babesteko eta berritzeko prozesuetan parte hartu du. Gaur egun, erretiroa hartu arren, ez ditu joskintza eta sormenaren mundua utzi, eta ingurukoekin eta kultur arloko eragileekin parte hartzen jarraitzen du. Haren ikuspegitik, jostea ez baita bakarrik lan bat, baizik eta arte bat. Eta, hain zuzen, horretaz gozatzen jarraitzen du, ezin delako «sorkuntzarako grina» galdu.'''
Erraldoiak, Gargantua, buruhandiak, Zeledon, Errege Magoen morroiak, ''Gasteizko Ibiltaria'' eta beste hainbeste jantzi ditu Txarok.<blockquote>''Ez dut neure burua irudikatzen esku artean josteko ezer gabe; beti izan dut behar hori.''</blockquote>Bere azken lana Gargantua janztea izan zen. Ez zen lan erraza baina Mila Lastra eta bien artean egin zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Erika|abizena=Álvarez|izenburua=Txaro Iturralde: 40 años vistiendo la cultura vitoriana|hizkuntza=|data=2023-08-14|url=https://www.gasteizhoy.com/txaro-iturralde-modista-vitoria/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
Jubilatu zenean Mila Lastrak,hartu zuen lekukoa.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
== Kanpo estekak ==
{{bizialdia|1952ko||Iturralde, Txaro}}
[[Kategoria:Gasteiztarrak]]
[[Kategoria:Emakume jostunak]]
k3ibm4ffbqydk7di9hi0096i5bq77xw
Magnus II.a Norvegiakoa
0
1216831
9994194
2024-12-09T09:31:43Z
Artegia
65203
Orri berria: «'''Magnus II.a''' edo '''Magnus Haraldsson''' (c. [[1048]] – [[Nidaros]], [[1069]]ko [[apirilaren 28]]a) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 1066tik hil zen arte. [[Harald III.a Norvegiakoa|Harald III.a]] erregearen eta [[Tora Torbergsdatter]]ren semea izan zen. Bikingoen espedizioak zuzendu zituen britainiar uharteetara eta [[Gruffydd ap Llywelyn]] [[Gales]]ko erregeari eta [[Ælfgar Merciakoa]]ri lagundu zien [[Wessex]]en aurkako borrokan, nahiz eta bere helburu nagusia ...»
9994194
wikitext
text/x-wiki
'''Magnus II.a''' edo '''Magnus Haraldsson''' (c. [[1048]] – [[Nidaros]], [[1069]]ko [[apirilaren 28]]a) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 1066tik hil zen arte.
[[Harald III.a Norvegiakoa|Harald III.a]] erregearen eta [[Tora Torbergsdatter]]ren semea izan zen. Bikingoen espedizioak zuzendu zituen britainiar uharteetara eta [[Gruffydd ap Llywelyn]] [[Gales]]ko erregeari eta [[Ælfgar Merciakoa]]ri lagundu zien [[Wessex]]en aurkako borrokan, nahiz eta bere helburu nagusia [[Orkney]] uharteen kontrola izan. 1062an, [[Danimarka]]ren aurkako kanpaina batean lagundu zion aitari.
Bere aita 1066an hil ondoren, 1067ra arte bakarrik gobernatu zuen. Urte hartatik aurrera, bere anaia [[Olaf III.a Norvegiakoa|Olaf III.a]]rekin batera gobernatu zuen. [[Haakon Magnusson]] erregearen aita izan zen.
{{bizialdia|1048ko|1069ko|Magnus 02}}
6x721qa9f6n8rtr7wdh7k14jkpthg1m
9994195
9994194
2024-12-09T09:32:45Z
Artegia
65203
9994195
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Magnus II.a''' edo '''Magnus Haraldsson''' (c. [[1048]] – [[Nidaros]], [[1069]]ko [[apirilaren 28]]a) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 1066tik hil zen arte.
[[Harald III.a Norvegiakoa|Harald III.a]] erregearen eta [[Tora Torbergsdatter]]ren semea izan zen. Bikingoen espedizioak zuzendu zituen britainiar uharteetara eta [[Gruffydd ap Llywelyn]] [[Gales]]ko erregeari eta [[Ælfgar Merciakoa]]ri lagundu zien [[Wessex]]en aurkako borrokan, nahiz eta bere helburu nagusia [[Orkney]] uharteen kontrola izan. 1062an, [[Danimarka]]ren aurkako kanpaina batean lagundu zion aitari.
Bere aita 1066an hil ondoren, 1067ra arte bakarrik gobernatu zuen. Urte hartatik aurrera, bere anaia [[Olaf III.a Norvegiakoa|Olaf III.a]]rekin batera gobernatu zuen. [[Haakon Magnusson]] erregearen aita izan zen.
{{bizialdia|1048ko|1069ko|Magnus 02}}
0zghyt78k67ryg4f5c36li7ilimk7w5
9994197
9994195
2024-12-09T09:36:39Z
Artegia
65203
9994197
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Magnus II.a''' edo '''Magnus Haraldsson''' (c. [[1048]] – [[Nidaros]], [[1069]]ko [[apirilaren 28]]a) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 1066tik hil zen arte.
[[Harald III.a Norvegiakoa|Harald III.a]] erregearen eta [[Tora Torbergsdatter]]ren semea izan zen. Bikingoen espedizioak zuzendu zituen britainiar uharteetara eta [[Gruffydd ap Llywelyn]] [[Gales]]ko erregeari eta [[Ælfgar Merciakoa]]ri lagundu zien [[Wessex]]en aurkako borrokan, nahiz eta bere helburu nagusia [[Orkney]] uharteen kontrola izan. 1062an, [[Danimarka]]ren aurkako kanpaina batean lagundu zion aitari.
Bere aita 1066an hil ondoren, 1067ra arte bakarrik gobernatu zuen. Urte hartatik aurrera, bere anaia [[Olaf III.a Norvegiakoa|Olaf III.a]]rekin batera gobernatu zuen. [[Haakon Magnusson]] erregearen aita izan zen.
== Genealogia ==
{{genealogia}}
{{bizialdia|1048ko|1069ko|Magnus 02}}
[[Kategoria:Norvegiako errege-erreginak]]
[[Kategoria:Errege bikingoak]]
27u9k3j8jmueq3o08iznv6sixiljhe4
9994198
9994197
2024-12-09T09:37:22Z
Artegia
65203
9994198
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Magnus II.a''' edo '''Magnus Haraldsson''' (c. [[1048]] – [[Trondheim|Nidaros]], [[1069]]ko [[apirilaren 28]]a) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 1066tik hil zen arte.
[[Harald III.a Norvegiakoa|Harald III.a]] erregearen eta [[Tora Torbergsdatter]]ren semea izan zen. Bikingoen espedizioak zuzendu zituen britainiar uharteetara eta [[Gruffydd ap Llywelyn]] [[Gales]]ko erregeari eta [[Ælfgar Merciakoa]]ri lagundu zien [[Wessex]]en aurkako borrokan, nahiz eta bere helburu nagusia [[Orkney]] uharteen kontrola izan. 1062an, [[Danimarka]]ren aurkako kanpaina batean lagundu zion aitari.
Bere aita 1066an hil ondoren, 1067ra arte bakarrik gobernatu zuen. Urte hartatik aurrera, bere anaia [[Olaf III.a Norvegiakoa|Olaf III.a]]rekin batera gobernatu zuen. [[Haakon Magnusson]] erregearen aita izan zen.
== Genealogia ==
{{genealogia}}
{{bizialdia|1048ko|1069ko|Magnus 02}}
[[Kategoria:Norvegiako errege-erreginak]]
[[Kategoria:Errege bikingoak]]
i11sj5vssmwbez07xj5cwjaukn6619b
Margaret Chanler Aldrich
0
1216832
9994221
2024-12-09T10:18:12Z
JULEBAR
162132
«[[:en:Special:Redirect/revision/1250332933|Margaret Chanler Aldrich]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994221
wikitext
text/x-wiki
'''Margaret Livingston Aldrich''', '''Puerto Rico-ko a Aingerua''' bezala ere ezaguna (Chanler jaioa; [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31a]] – [[1963|1963ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]), estatubatuar filantropoa, poeta, erizaina eta emakumeen sufragioaren defendatzailea izan zen, eta Astor familiako kide nabarmena. Rokeby-ren Barrytown-en (New York) jabea izateagatik zen ezaguna, anaiei erosi ziela eta. Aldrich John Winthrop Chanler-en alaba eta Richard Aldrich-en emaztea zen.
== Bizitza ==
Aldrich, Margaret Livingston Chanler [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31n]] jaio zen Manhattan-en, John Winthrop Chanler abokatu nabarmena eta AEBetako New York-eko ordezkaria kongresuan eta Margaret Astor Chanler ( Ward jaioa), Astor-eko oinordekoa, bere gurasoak izanez . Amaren aldeko aitona-amonak Samuel Cutler Ward eta Emily Astor izan ziren, William Backhouse Astor-en alaba.
AEBetako Gurutze Gorriko erizaina izan zen [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Hispaniar-Amerikar Gerran]] eta Filipinar-Amerikar Gerran, eta Filipinetara, Kubara eta [[Puerto Rico]]-ra bidaiatu zuen, zauritutako soldaduen zaintza eta tratamendua antolatzeko; horregatik, Kongresutik urrezko domina jaso zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Will Be Her Third War|orrialdea=2|data=September 7, 1900|url=https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn86091347/1900-09-07/ed-1/seq-2/#date1=1789&index=7&rows=20&searchType=advanced&language=&sequence=0&words=Chanler+Livingston+Margaret&proxdistance=5&date2=1963&ortext=&proxtext=&phrasetext=Margaret+Livingston+Chanler&andtext=&dateFilterType=yearRange&page=1|kazeta=Lincoln County Record|argitaratze-lekua=Pioche, Neva}}</ref> Hark Emakumeen Armadako Erizaintza Kidegoa ezartzen duen [[1901|1901eko]] lege proiektu bat onartzen lagundu zuen, eta, ondoren, landa-erizaintzako abokatu gisa aritu zen, komunitateko kideak erizainei laguntzera animatuz.
== Bizitza pertsonala ==
Geroago, bizitzan, familiaz idatzi zuen bere memorietan, ''Family Vista'' ([[1958]]). Emakumeen sufragioaren defendatzailea, Emakume Gotzain Protestantearen Sufragioaren Elkarteko presidente ohia zen. [[1906|1906an]], Chanler Richard Aldrich-ekin ezkondu zen eta bi seme-alaba izan zituzten.<ref>{{Cite web|izenburua=Biographical Sketch of Margaret Chanler Aldrich {{!}} Alexander Street Documents|url=https://documents.alexanderstreet.com/d/1009656488|lana=documents.alexanderstreet.com|accessdate=2023-10-03}}</ref> estatubatuar musika kritikaria, The New York Times-erako lan egin zuen [[1902|1902etik]]–[[1923|1923ra]].
* Richard Chanler Aldrich ([[1909|1909ko]] [[Maiatzaren 16|maiatzaren 16a]] - 1961eko azaroaren 5a)
* Margaret "Maddie" Aldrich ([[1910|1910eko]] [[Azaroaren 11|azaroaren 11tik]] [[2011|2011ko]] [[Apirilaren 25|apirilaren 25era]]), Kaliforniako [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbara-ko]] Byron A. DeMott-ekin ezkondua.<ref>{{Cite web|izenburua=Paid Notice: Deaths DEMOTT, MARGARET ALDRICH|hizkuntza=en|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9803EEDB173AF93AA15757C0A9679D8B63|lana=query.nytimes.com|accessdate=2023-10-03}}</ref>
Margaret Aldrichek, Rokeby etxaldea erosi zien anaiei Barrytownen, New York-en, eta han hasi zen esne granja bat. [[2019|2019tik]] aurrera, jabetzak bere ondorengoekin jarraitzen du.
Margaret Livingston Chanler Aldrich 1963ko martxoaren 19an hil zen eta Trinity Church Cemetery and Mausoleum-ean lurperatu zen Hamilton Heights-en, New York-eko konderrian.
== Sariak ==
Aldrich-i [[1939|1939ko]] [[Abenduaren 19|abenduaren 19an]],kongresuaren domina lortu zuen bere ekarpen esanguratuakaitik.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
* ''Media related to Margaret Chanler Aldrich at Wikimedia Commons'' (Berarekin lotuta komunikabidea Wikimedia Commons-en)
* ''Works by or about Margaret Chanler Aldrich at the Internet Archive'' (Bere lanak edota berari buruzkoak Interneteko artxiboan)
* [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Letter: Mrs. Richard Aldrich to Ida M. Tarbell, June 10, 1930] [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Gutuna: Richard Aldrich Andreak Ida M. Tarbell-i, 1930eko ekainaren 10ean]
{{Autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filantropoak]]
[[Kategoria:1963ko heriotzak]]
[[Kategoria:1870eko jaiotzak]]
[[Kategoria:AEBetako emakumeak]]
epx1a5ygeuinpq7ehwdz3clz13gg7o4
9994224
9994221
2024-12-09T10:25:44Z
JULEBAR
162132
infotaula jarri, bizialdia, erreferentziaren zkia
9994224
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Margaret Livingston Aldrich''', '''Puerto Rico-ko a Aingerua''' bezala ere ezaguna (Chanler jaioa; [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31a]] – [[1963|1963ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]), estatubatuar filantropoa, poeta, erizaina eta emakumeen sufragioaren defendatzailea izan zen, eta Astor familiako kide nabarmena. Rokeby-ren Barrytown-en (New York) jabea izateagatik zen ezaguna, anaiei erosi ziela eta. Aldrich John Winthrop Chanler-en alaba eta Richard Aldrich-en emaztea zen.
== Bizitza ==
Aldrich, Margaret Livingston Chanler [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31n]] jaio zen Manhattan-en, John Winthrop Chanler abokatu nabarmena eta AEBetako New York-eko ordezkaria kongresuan eta Margaret Astor Chanler ( Ward jaioa), Astor-eko oinordekoa, bere gurasoak izanez . Amaren aldeko aitona-amonak Samuel Cutler Ward eta Emily Astor izan ziren, William Backhouse Astor-en alaba.
AEBetako Gurutze Gorriko erizaina izan zen [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Hispaniar-Amerikar Gerran]] eta Filipinar-Amerikar Gerran, eta Filipinetara, Kubara eta [[Puerto Rico]]-ra bidaiatu zuen, zauritutako soldaduen zaintza eta tratamendua antolatzeko; horregatik, Kongresutik urrezko domina jaso zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Will Be Her Third War|orrialdea=2|data=September 7, 1900|url=https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn86091347/1900-09-07/ed-1/seq-2/#date1=1789&index=7&rows=20&searchType=advanced&language=&sequence=0&words=Chanler+Livingston+Margaret&proxdistance=5&date2=1963&ortext=&proxtext=&phrasetext=Margaret+Livingston+Chanler&andtext=&dateFilterType=yearRange&page=1|kazeta=Lincoln County Record|argitaratze-lekua=Pioche, Neva}}</ref> Hark Emakumeen Armadako Erizaintza Kidegoa ezartzen duen [[1901|1901eko]] lege proiektu bat onartzen lagundu zuen, eta, ondoren, landa-erizaintzako abokatu gisa aritu zen, komunitateko kideak erizainei laguntzera animatuz.
== Bizitza pertsonala ==
Geroago, bizitzan, familiaz idatzi zuen bere memorietan, ''Family Vista'' ([[1958]]). Emakumeen sufragioaren defendatzailea, Emakume Gotzain Protestantearen Sufragioaren Elkarteko presidente ohia zen. [[1906|1906an]], Chanler Richard Aldrich-ekin ezkondu zen eta bi seme-alaba izan zituzten.<ref>{{Cite web|izenburua=Biographical Sketch of Margaret Chanler Aldrich {{!}} Alexander Street Documents|url=https://documents.alexanderstreet.com/d/1009656488|lana=documents.alexanderstreet.com|accessdate=2023-10-03}}</ref> estatubatuar musika kritikaria, The New York Times-erako lan egin zuen [[1902|1902etik]]–[[1923|1923ra]].<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Margaret Livingston Chanler Aldrich (1870-1963) -...|hizkuntza=en|url=https://www.findagrave.com/memorial/208077425/margaret-livingston-aldrich|aldizkaria=www.findagrave.com|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
* Richard Chanler Aldrich ([[1909|1909ko]] [[Maiatzaren 16|maiatzaren 16a]] - 1961eko azaroaren 5a)
* Margaret "Maddie" Aldrich ([[1910|1910eko]] [[Azaroaren 11|azaroaren 11tik]] [[2011|2011ko]] [[Apirilaren 25|apirilaren 25era]]), Kaliforniako [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbara-ko]] Byron A. DeMott-ekin ezkondua.<ref>{{Cite web|izenburua=Paid Notice: Deaths DEMOTT, MARGARET ALDRICH|hizkuntza=en|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9803EEDB173AF93AA15757C0A9679D8B63|lana=query.nytimes.com|accessdate=2023-10-03}}</ref>
Margaret Aldrichek, Rokeby etxaldea erosi zien anaiei Barrytownen, New York-en, eta han hasi zen esne granja bat. [[2019|2019tik]] aurrera, jabetzak bere ondorengoekin jarraitzen du.
Margaret Livingston Chanler Aldrich 1963ko martxoaren 19an hil zen eta Trinity Church Cemetery and Mausoleum-ean lurperatu zen Hamilton Heights-en, New York-eko konderrian.<ref name=":0" />
== Sariak ==
Aldrich-i [[1939|1939ko]] [[Abenduaren 19|abenduaren 19an]],kongresuaren domina lortu zuen bere ekarpen esanguratuakaitik.<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30 em}}
== Kanpo estekak ==
* ''Media related to Margaret Chanler Aldrich at Wikimedia Commons'' (Berarekin lotuta komunikabidea Wikimedia Commons-en)
* ''Works by or about Margaret Chanler Aldrich at the Internet Archive'' (Bere lanak edota berari buruzkoak Interneteko artxiboan)
* [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Letter: Mrs. Richard Aldrich to Ida M. Tarbell, June 10, 1930] [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Gutuna: Richard Aldrich Andreak Ida M. Tarbell-i, 1930eko ekainaren 10ean]
{{bizialdia|1870ekoa|1963ko|Chanler, Livingston Margaret}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filantropoak]]
[[Kategoria:1963ko heriotzak]]
[[Kategoria:1870eko jaiotzak]]
[[Kategoria:AEBetako emakumeak]]
chrkcsk93mhl3d1u982oyymgz4gdk9j
9994226
9994224
2024-12-09T10:27:20Z
JULEBAR
162132
9994226
wikitext
text/x-wiki
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Margaret Livingston Aldrich''', '''Puerto Rico-ko a Aingerua''' bezala ere ezaguna (Chanler jaioa; [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31a]] – [[1963|1963ko]] [[Martxoaren 19|martxoaren 19a]]), estatubatuar filantropoa, poeta, erizaina eta emakumeen sufragioaren defendatzailea izan zen, eta Astor familiako kide nabarmena. Rokeby-ren Barrytown-en (New York) jabea izateagatik zen ezaguna, anaiei erosi ziela eta. Aldrich John Winthrop Chanler-en alaba eta Richard Aldrich-en emaztea zen.
== Bizitza ==
Aldrich, Margaret Livingston Chanler [[1870|1870eko]] [[Urriaren 31|urriaren 31n]] jaio zen Manhattan-en, John Winthrop Chanler abokatu nabarmena eta AEBetako New York-eko ordezkaria kongresuan eta Margaret Astor Chanler ( Ward jaioa), Astor-eko oinordekoa, bere gurasoak izanez . Amaren aldeko aitona-amonak Samuel Cutler Ward eta Emily Astor izan ziren, William Backhouse Astor-en alaba.
AEBetako Gurutze Gorriko erizaina izan zen [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Hispaniar-Amerikar Gerran]] eta Filipinar-Amerikar Gerran, eta Filipinetara, Kubara eta [[Puerto Rico]]-ra bidaiatu zuen, zauritutako soldaduen zaintza eta tratamendua antolatzeko; horregatik, Kongresutik urrezko domina jaso zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Will Be Her Third War|orrialdea=2|data=September 7, 1900|url=https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn86091347/1900-09-07/ed-1/seq-2/#date1=1789&index=7&rows=20&searchType=advanced&language=&sequence=0&words=Chanler+Livingston+Margaret&proxdistance=5&date2=1963&ortext=&proxtext=&phrasetext=Margaret+Livingston+Chanler&andtext=&dateFilterType=yearRange&page=1|kazeta=Lincoln County Record|argitaratze-lekua=Pioche, Neva}}</ref> Hark Emakumeen Armadako Erizaintza Kidegoa ezartzen duen [[1901|1901eko]] lege proiektu bat onartzen lagundu zuen, eta, ondoren, landa-erizaintzako abokatu gisa aritu zen, komunitateko kideak erizainei laguntzera animatuz.
== Bizitza pertsonala ==
Geroago, bizitzan, familiaz idatzi zuen bere memorietan, ''Family Vista'' ([[1958]]). Emakumeen sufragioaren defendatzailea, Emakume Gotzain Protestantearen Sufragioaren Elkarteko presidente ohia zen. [[1906|1906an]], Chanler Richard Aldrich-ekin ezkondu zen eta bi seme-alaba izan zituzten.<ref>{{Cite web|izenburua=Biographical Sketch of Margaret Chanler Aldrich {{!}} Alexander Street Documents|url=https://documents.alexanderstreet.com/d/1009656488|lana=documents.alexanderstreet.com|accessdate=2023-10-03}}</ref> estatubatuar musika kritikaria, The New York Times-erako lan egin zuen [[1902|1902etik]]–[[1923|1923ra]].<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Margaret Livingston Chanler Aldrich (1870-1963) -...|hizkuntza=en|url=https://www.findagrave.com/memorial/208077425/margaret-livingston-aldrich|aldizkaria=www.findagrave.com|sartze-data=2024-12-09}}</ref>
* Richard Chanler Aldrich ([[1909|1909ko]] [[Maiatzaren 16|maiatzaren 16a]] - 1961eko azaroaren 5a)
* Margaret "Maddie" Aldrich ([[1910|1910eko]] [[Azaroaren 11|azaroaren 11tik]] [[2011|2011ko]] [[Apirilaren 25|apirilaren 25era]]), Kaliforniako [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbara-ko]] Byron A. DeMott-ekin ezkondua.<ref>{{Cite web|izenburua=Paid Notice: Deaths DEMOTT, MARGARET ALDRICH|hizkuntza=en|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9803EEDB173AF93AA15757C0A9679D8B63|lana=query.nytimes.com|accessdate=2023-10-03}}</ref>
Margaret Aldrichek, Rokeby etxaldea erosi zien anaiei Barrytownen, New York-en, eta han hasi zen esne granja bat. [[2019|2019tik]] aurrera, jabetzak bere ondorengoekin jarraitzen du.
Margaret Livingston Chanler Aldrich 1963ko martxoaren 19an hil zen eta Trinity Church Cemetery and Mausoleum-ean lurperatu zen Hamilton Heights-en, New York-eko konderrian.<ref name=":0" />
== Sariak ==
Aldrich-i [[1939|1939ko]] [[Abenduaren 19|abenduaren 19an]],kongresuaren domina lortu zuen bere ekarpen esanguratuakaitik.<ref name=":0" />
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30 em}}
== Kanpo estekak ==
* ''Media related to Margaret Chanler Aldrich at Wikimedia Commons'' (Berarekin lotuta komunikabidea Wikimedia Commons-en)
* ''Works by or about Margaret Chanler Aldrich at the Internet Archive'' (Bere lanak edota berari buruzkoak Interneteko artxiboan)
* [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Letter: Mrs. Richard Aldrich to Ida M. Tarbell, June 10, 1930] [https://dspace.allegheny.edu/handle/10456/21087 Gutuna: Richard Aldrich Andreak Ida M. Tarbell-i, 1930eko ekainaren 10ean]
{{bizialdia|1870ekoa|1963ko|Chanler, Livingston Margaret}}
[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filantropoak]]
[[Kategoria:1963ko heriotzak]]
[[Kategoria:1870eko jaiotzak]]
n7ygdj4n8qcbpz1cdb7eh7jqm0vsrcn
Ertzeko konputazio
0
1216833
9994228
2024-12-09T10:29:22Z
158.227.0.238
Orri berria: «'''Ertzeko konputazioa'''<ref>{{Cite web|abizena=elEconomista.es|izenburua=Las empresas se vuelcan con la 'computación frontera' - elEconomista.es|url=https://www.eleconomista.es/tecnologia/noticias/11788799/05/22/Las-empresas-se-vuelcan-con-la-computacion-frontera-.html|lana=www.eleconomista.es|accessdate=2022-07-25}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Nokia lanza las aplicaciones de empresas basadas en la Computación en la Frontera de la Red de M...»
9994228
wikitext
text/x-wiki
'''Ertzeko konputazioa'''<ref>{{Cite web|abizena=elEconomista.es|izenburua=Las empresas se vuelcan con la 'computación frontera' - elEconomista.es|url=https://www.eleconomista.es/tecnologia/noticias/11788799/05/22/Las-empresas-se-vuelcan-con-la-computacion-frontera-.html|lana=www.eleconomista.es|accessdate=2022-07-25}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Nokia lanza las aplicaciones de empresas basadas en la Computación en la Frontera de la Red de Móviles|data=2016-09-27|url=https://www.europapress.es/portaltic/sector/noticia-nokia-lanza-aplicaciones-empresas-basadas-computacion-frontera-red-moviles-20160927181553.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2022-07-25}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Vicente|abizena=Hernández Díaz|izenburua=Implementación del paradigma de computación en la frontera en sistemas basados en IoT|data=2019|url=https://oa.upm.es/62943/|lana=oa.upm.es|accessdate=2022-07-25}}</ref><ref>Jurado, Guillermo (23 de marzo de 2022). ''[https://books.google.es/books?id=OYJlEAAAQBAJ&pg=PT12&dq=computaci%C3%B3n+frontera&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwj3m46J9ZP5AhVGnP0HHRHQBewQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=computaci%C3%B3n%20frontera&f=false Web 3.0 - La evolución de Internet]''. RedUSERS. Consultado el 25 de julio de 2022.</ref> (ingelesez '''''edge computing''''') edo prozesu perimetrala [[Konputazio banatua|konputazio banatuaren]] paradigma bat da, non [[Informatika|konputazioa]] eta [[Datuak biltzeko gailu|datuen biltegiratzea]] behar den kokapenera hurbiltzen ditu, erantzun-denborak hobetzeko eta banda-zabalera aurrezteko.<ref name="ED_CP_01">{{Cite web|izenburua=What is Edge Computing: The Network Edge Explained|abizena1=Hamilton|izena1=Eric|data=2018-12-27|url=https://www.cloudwards.net/what-is-edge-computing/|lana=cloudwards.net|accessdate=2019-05-14}}</ref>
Konputazio mota honen jatorria [[Edukien banaketarako sarea|edukiak banatzeko sareak]] (CDN) daude, laurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran sortu ziren web edukia eta bideoa zerbitzatzeko<ref name=":02">{{Cite web|izenburua=Globally Distributed Content Delivery, by J. Dilley, B. Maggs, J. Parikh, H. Prokop, R. Sitaraman and B. Weihl, IEEE Internet Computing, Volume 6, Issue 5, November 2002.|url=https://people.cs.umass.edu/~ramesh/Site/PUBLICATIONS_files/DMPPSW02.pdf|accessdate=2019-10-25}}</ref> erabiltzaileengandik gertu hedatuta egonda. 2000. urtearen hasieran, sare horiek bilakaera bat izan zuten aplikazioak eta aplikazio osagaiak sareen zerbitzari perimetrikoetan ostatatzeko<ref name=":1">{{Cite aldizkari|urtea=2010|izenburua=The Akamai Network: A Platform for High-Performance Internet Applications|orrialdeak=2–19|egilea1=Nygren., E.|egilea2=Sitaraman R. K.|abizena3=Sun, J.|url=http://www.akamai.com/dl/technical_publications/network_overview_osr.pdf|kazeta=ACM SIGOPS Operating Systems Review|liburukia=44|alea=3|doi=10.1145/1842733.1842736|accessdate=2012-11-19}}</ref>, nondik sortu ziren ostatatutako aplikazioen prozesamendu perimetraleko<ref>{{Cite aldizkari|urtea=2004|izenburua=EdgeComputing: Extending Enterprise Applications to the Edge of the Internet|orrialdeak=|abizena1=Davis|abizena2=Parikh|abizena3=Weihl|izena1=A.|izena2=J.|izena3=W.|url=|kazeta=13th International World Wide Web Conference|liburukia=|doi=10.1145/1013367.1013397}}</ref> lehen zerbitzuak: banatzaileen lokalizatzaileak, erosketa-orgatxoak, denbora errealeko datu-agregatzaileak eta iragarkiak txertatzeko motorrak.<ref name=":1" />
Perimetro-prozesamendu modernoak nabarmen zabaltzen du ikuspegi hori [[birtualizazio]]-teknologiaren bidez; izan ere, teknologia horrek aplikazio-sorta zabalagoa inplementatzen eta exekutatzen laguntzen du perimetro-zerbitzarietan.
[[Fitxategi:Edge_computing_infrastructure.png|thumb|''Edge'' computing-aren azpiegitura.]]
== Definizioa ==
Ertzeko konputazioaren definizio bat eskaeretatik gertuago dagoen latentzia baxua eskaintzen duen edozein programa informatiko litzateke. Oro har, ''edge computing-a'' sarearen perimetroan gertatzen den hodei-informatikotik kanpoko konputazio bezala definitzen da, eta bereziki, datuak denbora errealean prozesatu behar diren aplikazioetan. Definizioari dagokionez, hodei-konputazioak [[Datu handiak|datu handiekin]] lan egiten du, eta konputazio-perimetrikoak, aldiz, sentsoreek edo erabiltzaileek denbora errealean sortutako "berehalako datuekin".
''The State of the Edge'' txostenaren arabera, prozesamendu perimetrala "azken miliako saretik gertu" dauden zerbitzarietan elkartzen da.
Jokoak birtransmititzeko erabiltzen diren nodo perimetrikoak ''gamelets''<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=CloudHide: Towards Latency Hiding Techniques for Thin-client Cloud Gaming|url=https://www.researchgate.net/publication/320578846|lana=ResearchGate|accessdate=2019-04-12}}</ref> izenez ezagutzen dira, eta bezeroarengandik jauzi batera edo bira egon ohi dira.<ref name="Anand 14–20">{{Cite aldizkari|izenburua=Gamelets — Multiplayer mobile games with distributed micro-clouds|orrialdeak=14–20|abizena1=Anand|abizena2=Edwin|izena1=B.|izena2=A. J. Hao|data=January 2014|kazeta=2014 Seventh International Conference on Mobile Computing and Ubiquitous Networking (ICMU)|isbn=978-1-4799-2231-4|doi=10.1109/ICMU.2014.6799051}}</ref> Anand eta Edwinen arabera, 'nodo perimetrikoa gehienbat bezero mugikorretik jauzi batera edo bira dago, denbora errealeko jokoetarako erantzun-denboraren mugak betetzeko' hodeiko jokoen testuinguruan.<ref name="Anand 14–20" />
== Kontzeptua ==
Sareen IdC gailu perietrikoen gehikuntzat datu ugarien sorrera erakartzen du, non datu-zentroentan landuko dira datu horiek, eta horrek mugara eramaten ditu sarearen banda-zabaleraren baldintzak.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=[Serbian] The Methods and Procedures for Accelerating Operations and Queries in Large Database Systems and Data Warehouse (Big Data Systems)|abizena1=Ivkovic|izena1=Jovan|data=2016-07-11|url=https://www.cris.uns.ac.rs/DownloadFileServlet/Disertacija146605695384137.pdf?controlNumber=(BISIS)101176&fileName=146605695384137.pdf&id=6031&licenseAccepted=true|kazeta=}}</ref> Sare-teknologiaren hobekuntzak gorabehera, datu-zentroek ezin dituzte transferentzia-tasak eta erantzun-denbora onargarriak bermatu, eta hori baldintza kritikoa izan liteke aplikazio askorentzat.<ref name="shi-edge">{{Cite aldizkari|izenburua=Edge Computing: Vision and Challenges|orrialdeak=637–646|abizena1=Shi|abizena2=Cao|abizena3=Zhang|abizena4=Li|abizena5=Xu|izena1=Weisong|izena2=Jie|izena3=Quan|izena4=Youhuizi|izena5=Lanyu|data=October 2016|kazeta=IEEE Internet of Things Journal|liburukia=3|alea=5|doi=10.1109/JIOT.2016.2579198}}</ref> Gainera, gailu perimetrikoek etengabe kontsumitzen dituzte hodeitik datozen datuak.
Era berean, prozesamendu perimetralaren helburua konputazioa datu-zentroetatik sarearen perimetrora mugitzea da, objektu adimendunak, mugikorrak edo sareko lotura-ateak ustiatuz zereginak egiteko. Zerbitzuak perimetrora mugitzean, edukiaren cachean biltegiratzea, zerbitzuak eman, IdC biltegiratu eta administratu daiteke. Horrek erantzun-denbora eta transferentzia-tasa hobetzen ditu. Aldi berean, logika sare-nodoetan banatzeak arazo eta erronka berriak dakartza, konputazio tradizionalak gainditu ez dituenak.
=== Pribatutasuna eta segurtasuna ===
Paradigma honen izaera banatuak aldaketa bat dakar hodei-konputazioan erabiltzen diren segurtasun eskemetan. Datuak zifratzeaz gain, hainbat zifratze-mekanismo desberdin hartu behar dira, datuak Internet bidez konektatutako nodo ezberdinen artean igaro baitaitezke hodeira iritsi aurretik. Nodo perimetrikoak ere baliabide mugatuak dituzten gailuak izan daitezke, eta horrek mugatu egiten du segurtasun-metodoen aukera.
=== Eskalagarritasuna ===
Sare banatu baten eskalagarritasunak hainbat arazori egin behar die aurre. Lehenik eta behin, kontuan izan behar ditu gailuen heterogeneotasuna, hainbat errendimendu- eta energia-mugak dituzte, konexioen dinamikotasuna eta fidagarritasuna, hodeiko datu-zentroen azpiegitura sendoenarekin konparatuta. Gainera, segurtasun baldintzak nodoen arteko komunikazioan latentzia handiagoa sor dezake, eta horrekin eskalatzeko prozesuak moteldu dezakete.
=== Fidagarritasuna ===
Errore bidezko kommutazioen kudeaketa garrantzia handikoa da zerbitzu bat bizirik mantentzeko. Nodo bakar batek funtzionatzeari uzten badio eta erabilgarri ez badago, erabiltzaileek etenik gabeko zerbitzu batera sartzeko aukera izan beharko lukete oraindik. Gainera, perimetro-prozesamenduko sistemek segurtasun neurriak eman behar dituzte faila batetik errekuperatzeko eta erabiltzaileari jazoeraren berri emateko. Horretarako, gailu bakoitzak sistema osoaren sare-topologia banatuta mantendu behar du, erroreen detekzioa eta berreskurapena erraz aplikatzeko moduan. Alderdi horretan eragina izan dezaketen beste faktore batzuk hauek dira: erabileran dagoen konexio-teknologia, fidagarritasun-maila desberdinak eman ditzakeena, eta perimetroan sortutako datuen zehaztasuna, ingurumen-baldintza bereziengatik fidagarriak izan ez daitezkeenak.<ref name="shi-edge" />
=== Abiadura ===
Mugako konputazioak baliabide konputazional analitikoak azken erabiltzaileen eskuetan jartzen ditu eta, beraz, komunikazio-abiadura bizkortzen laguntzen du. Ondo diseinatutako plataforma perimetriko batek nabarmen gaindituko luke hodeian oinarritutako sistema tradizional bat. Aplikazio batzuk erantzun-denbora laburretan oinarritzen dira, eta, ondorioz, prozesamendu perimetrala hodeiko konputazioa baino egokiagoa da. Adibide batzuk giza pertzepzioa inplikatzen duten aplikazioak dira, hala nola aurpegiaren errekonozimendua, gizaki batek 370 eta 620 milisegundo artean egiten duen prozesua.<ref name=":2">{{Cite aldizkari|izena=Mahadev|abizena=Satyanarayanan|izenburua=The Emergence of Edge Computing|orrialdeak=30–39|data=January 2017|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/7807196|kazeta=Computer|liburukia=50|alea=1|issn=1558-0814|doi=10.1109/MC.2017.9}}</ref> ''Ertzeko konputazioak'' gizakien pertzepzio-abiadura bera imitatzeko aukera ematen du, eta hori erabilgarria da errealitate areagotua bezalako aplikazioetan, non entzungailuek pertsona bat nor den jakin behar baitute, erabiltzaileak egiten duen aldi berean.
=== Eraginkortasuna ===
Baliabide analitikoak azken erabiltzaileengandik hurbil daudenez, tresna analitiko sofistikatuak eta adimen artifizialeko tresnak sistemaren perimetroan exekuta daitezke. Honek eraginkortasun operatiboa handitzen laguntzen du, eta abantaila asko ematen dizkio sistemari.
Gainera, e''rtzeko konputazioa'' bezeroaren gailuen eta Internetaren arteko bitartekari gisa erabiltzeak efizientzia aurreztea eta baliabideak aurreztea dakar, ondorengo adibidean froga dezakeena: Gailu bezero batek kanpoko zerbitzarietan egingo den bideo artxiboetan konputazionalki intentsiboa den prozesamendu bat behar du. Kalkulu horiek egiteko sare lokal batean kokatutako zerbitzariak erabiltzen direnez, bideo-fitxategiak sare lokalean transmititu besterik ez dira egin behar. Internet bidezko transmisioa saihestuz gero, banda zabalera asko aurrezten da, eta, beraz, eraginkortasuna handitu egiten da.<ref name=":2" />
== Aplikazioak ==
Aplikazio perimetralen zerbitzuek murriztu egiten dituzte mugitu beharreko datu-bolumenak eta datuek bidaiatu beharreko distantzia. Horrek latentzia baxuagoa ematen du eta transmisio kostuak murrizten ditu. Denbora errealeko aplikazioetarako konputazio-deskargak, hala nola aurpegia ezagutzeko algoritmoak, hobekuntza nabarmenak erakutsi zituen erantzun-denboretan, lehen ikerketetan frogatu zen bezala.<ref name="fog-yi">{{Cite aldizkari|izenburua=Fog Computing: Platform and Applications|orrialdeak=73–78|abizena1=Yi|abizena2=Hao|abizena3=Qin|abizena4=Li|izena1=S.|izena2=Z.|izena3=Z.|izena4=Q.|data=November 2015|kazeta=2015 Third IEEE Workshop on Hot Topics in Web Systems and Technologies (HotWeb)|isbn=978-1-4673-9688-2|doi=10.1109/HotWeb.2015.22}}</ref>
Aplikazio perimetralen zerbitzuek murriztu egiten dituzte mugitu beharreko datu-bolumenak eta datuek bidaiatu beharreko distantzia. Horrek latentzia baxuagoa ematen du eta transmisio kostuak murrizten ditu. Denbora errealeko aplikazioetarako konputazio-deskargak, hala nola aurpegia ezagutzeko algoritmoak, hobekuntza nabarmenak erakutsi zituen erantzun-denboretan, lehen ikerketetan frogatu zen bezala.<ref name="verbelen-cloudlets">{{Cite aldizkari|izenburua=Cloudlets: Bringing the Cloud to the Mobile User|argitaletxea=ACM|orrialdeak=29–36|abizena1=Verbelen|abizena2=Simoens|abizena3=De Turck|abizena4=Dhoedt|izena1=Tim|izena2=Pieter|izena3=Filip|izena4=Bart|data=2012|url=https://dl.acm.org/citation.cfm?id=2307858|kazeta=Proceedings of the Third ACM Workshop on Mobile Cloud Computing and Services|doi=10.1145/2307849.2307858|accessdate=2019-07-04}}</ref>
Arkitekturaren beste erabilera bat hodeiko jokoak dira, non joko baten alderdi batzuk hodeian exekutatu ahal izango liratekeen; bideo errendatua, berriz, bezero arinei transferitzen zaie, adibidez, telefono mugikorretan edo errealitate birtualeko betaurrekoetan exekutatzen direnak. Transmisio mota hau pixelen transmisioa bezala ere ezagutzen da.'''<ref name=":0" />'''
Beste aplikazio garrantzitsu batzuk, auto konektatuak, automobil autonomoak<ref>[https://www.wired.com/story/its-time-to-think-beyond-cloud-computing/ It's Time to Think Beyond Cloud Computing] Published by wired.com retrieved April 10, 2019,</ref> edo [[Hiri adimentsu|hiri adimendunak]]<ref name="taleb-mobile">{{Cite aldizkari|izenburua=Mobile Edge Computing Potential in Making Cities Smarter|orrialdeak=38–43|abizena1=Taleb|abizena2=Dutta|abizena3=Ksentini|abizena4=Iqbal|abizena5=Flinck|izena1=Tarik|izena2=Sunny|izena3=Adlen|izena4=Muddesar|izena5=Hannu|data=March 2017|url=http://researchopen.lsbu.ac.uk/378/|kazeta=IEEE Communications Magazine|liburukia=55|alea=3|doi=10.1109/MCOM.2017.1600249CM|accessdate=2019-07-05}}</ref> gehitzen dute.
== Ikusi ere ==
* [[Edukien banaketarako sarea|Edukiak entregatzeko sarea]]
* [[Hodei konputazio|Hodeiko konputazioa]]
* [[Computación heterogénea|Konputazio heterogeneoa]]
* [[Nonahiko konputazio|Nonahiko konputazioa]]
* [[4.0 Industria|4.0 industria]]
* [[Ordenagailu pertsonal|Ordenagailu pertsonala]]
== Erreferentziak ==
<references />
flnvxorc2xjzqn3accuo8acsad8gqk8
Espezie kaltebera
0
1216834
9994234
2024-12-09T10:32:57Z
Xabier Armendaritz
448
«[[:en:Special:Redirect/revision/1260028716|Vulnerable species]]» orriaren itzulpena eginez sortua
9994234
wikitext
text/x-wiki
'''Espezie kaltebera''' da [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Natura Kontserbatzeko Nazioarteko Batasunak]] desagertzeko arriskuan dagoela sailkatu duen [[espezie]] bat, baldin haren biziraupena eta ugalketa arriskuan jartzen duten inguruabarrak hobetzen ez badira.
Kalteberatasuna espeziearen habitata galtzeak edo suntsitzeak eragiten du, batez ere. Habitat eta espezie kalteberei segimendua egiten zaie, eta galtzeko arriskuaren maila handitzen edo txikiagotzen den jakiteko. Kalteberatzat katalogatutako espezie batzuk ugariak ohikoak izan daitezke gatibutzan; halaxe gertatzen da [[Guakamaio berde|guakamaio]] [[Guakamaio berde|berdearen]] kasuan, esaterako.
2012. urtean, 5.196 [[animalia]] eta 6.789 [[landare]] zeuden kalteberatzat sailkatuta; 1998an, berriz, 2.815 eta 3.222 ziren, hurrenez hurren.<ref name="iucn 2012.2">{{Cite web|abizena=[[IUCN]]|izenburua=IUCN Red List version 2012.2: Table 2: Changes in numbers of species in the threatened categories (CR, EX, VU) from 1996 to 2012 (IUCN Red List version 2012.2) for the major taxonomic groups on the Red List|data=2012|url=http://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2012_2_RL_Stats_Table_2.pdf|accessdate=2012-12-31}}</ref> Animalien baliabide genetikoen kriokontserbazioa eta antzeko teknikak erabili dira ganadu arraza kalteberak kontserbatzeko ahaleginetan.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
* {{En}} [[IUCNren Zerrenda Gorria|UICNko espezie mehatxatuen zerrenda gorriak]] identifikatutako [https://www.iucnredlist.org/search/grid?redListCategory=vu espezie kalteberen zerrenda].
{{Threatened species|state=expanded}}
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
[[Kategoria:Egoera kalteberan dauden taxonak]]
ehuertzj5gho427pjp5u2dhy3anol9n
9994239
9994234
2024-12-09T10:37:43Z
Xabier Armendaritz
448
/* Kanpo estekak */
9994239
wikitext
text/x-wiki
'''Espezie kaltebera''' da [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Natura Kontserbatzeko Nazioarteko Batasunak]] desagertzeko arriskuan dagoela sailkatu duen [[espezie]] bat, baldin haren biziraupena eta ugalketa arriskuan jartzen duten inguruabarrak hobetzen ez badira.
Kalteberatasuna espeziearen habitata galtzeak edo suntsitzeak eragiten du, batez ere. Habitat eta espezie kalteberei segimendua egiten zaie, eta galtzeko arriskuaren maila handitzen edo txikiagotzen den jakiteko. Kalteberatzat katalogatutako espezie batzuk ugariak ohikoak izan daitezke gatibutzan; halaxe gertatzen da [[Guakamaio berde|guakamaio]] [[Guakamaio berde|berdearen]] kasuan, esaterako.
2012. urtean, 5.196 [[animalia]] eta 6.789 [[landare]] zeuden kalteberatzat sailkatuta; 1998an, berriz, 2.815 eta 3.222 ziren, hurrenez hurren.<ref name="iucn 2012.2">{{Cite web|abizena=[[IUCN]]|izenburua=IUCN Red List version 2012.2: Table 2: Changes in numbers of species in the threatened categories (CR, EX, VU) from 1996 to 2012 (IUCN Red List version 2012.2) for the major taxonomic groups on the Red List|data=2012|url=http://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2012_2_RL_Stats_Table_2.pdf|accessdate=2012-12-31}}</ref> Animalien baliabide genetikoen kriokontserbazioa eta antzeko teknikak erabili dira ganadu arraza kalteberak kontserbatzeko ahaleginetan.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
* {{En}} [[IUCNren Zerrenda Gorria|UICNko espezie mehatxatuen zerrenda gorriak]] identifikatutako [https://www.iucnredlist.org/search/grid?redListCategory=vu espezie kalteberen zerrenda].
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
[[Kategoria:Egoera kalteberan dauden taxonak]]
oc8uq8m02uhjsptjm78rieopynw180q
9994242
9994239
2024-12-09T10:51:09Z
Xabier Armendaritz
448
9994242
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1 VU eu|thumb|[[IUCNren Zerrenda Gorria]]n animalien egoera neurtzen da. Arriskuan dauden animaliak hiru mailatan sailkatzen dira. Espezie kalteberak ''VU'' ikurraz adierazten dira ([[ingeles]]ezko ''{{lang|en|vulnerable}}'' adjektibotik).]]
'''Espezie kaltebera''' da [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Natura Kontserbatzeko Nazioarteko Batasunak]] desagertzeko arriskuan dagoela sailkatu duen [[espezie]] bat, baldin haren biziraupena eta ugalketa arriskuan jartzen duten inguruabarrak hobetzen ez badira.
Kalteberatasuna espeziearen habitata galtzeak edo suntsitzeak eragiten du, batez ere. Habitat eta espezie kalteberei segimendua egiten zaie, eta galtzeko arriskuaren maila handitzen edo txikiagotzen den jakiteko. Kalteberatzat katalogatutako espezie batzuk ugariak ohikoak izan daitezke gatibutzan; halaxe gertatzen da [[Guakamaio berde|guakamaio]] [[Guakamaio berde|berdearen]] kasuan, esaterako.
2012. urtean, 5.196 [[animalia]] eta 6.789 [[landare]] zeuden kalteberatzat sailkatuta; 1998an, berriz, 2.815 eta 3.222 ziren, hurrenez hurren.<ref name="iucn 2012.2">{{Cite web|abizena=[[IUCN]]|izenburua=IUCN Red List version 2012.2: Table 2: Changes in numbers of species in the threatened categories (CR, EX, VU) from 1996 to 2012 (IUCN Red List version 2012.2) for the major taxonomic groups on the Red List|data=2012|url=http://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2012_2_RL_Stats_Table_2.pdf|accessdate=2012-12-31}}</ref> Animalien baliabide genetikoen kriokontserbazioa eta antzeko teknikak erabili dira ganadu arraza kalteberak kontserbatzeko ahaleginetan.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
* {{En}} [[IUCNren Zerrenda Gorria|UICNko espezie mehatxatuen zerrenda gorriak]] identifikatutako [https://www.iucnredlist.org/search/grid?redListCategory=vu espezie kalteberen zerrenda].
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
[[Kategoria:Egoera kalteberan dauden taxonak]]
t9vph21nel1a753i3zg2ji67t22lh8e
9994243
9994242
2024-12-09T10:52:07Z
Xabier Armendaritz
448
9994243
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Status iucn3.1 VU eu.svg|thumb|[[IUCNren Zerrenda Gorria]]n animalien egoera neurtzen da. Arriskuan dauden animaliak hiru mailatan sailkatzen dira. Espezie kalteberak ''VU'' ikurraz adierazten dira ([[ingeles]]ezko ''{{lang|en|vulnerable}}'' adjektibotik).]]
'''Espezie kaltebera''' da [[Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundea|Natura Kontserbatzeko Nazioarteko Batasunak]] desagertzeko arriskuan dagoela sailkatu duen [[espezie]] bat, baldin haren biziraupena eta ugalketa arriskuan jartzen duten inguruabarrak hobetzen ez badira.
Kalteberatasuna espeziearen habitata galtzeak edo suntsitzeak eragiten du, batez ere. Habitat eta espezie kalteberei segimendua egiten zaie, eta galtzeko arriskuaren maila handitzen edo txikiagotzen den jakiteko. Kalteberatzat katalogatutako espezie batzuk ugariak ohikoak izan daitezke gatibutzan; halaxe gertatzen da [[Guakamaio berde|guakamaio]] [[Guakamaio berde|berdearen]] kasuan, esaterako.
2012. urtean, 5.196 [[animalia]] eta 6.789 [[landare]] zeuden kalteberatzat sailkatuta; 1998an, berriz, 2.815 eta 3.222 ziren, hurrenez hurren.<ref name="iucn 2012.2">{{Cite web|abizena=[[IUCN]]|izenburua=IUCN Red List version 2012.2: Table 2: Changes in numbers of species in the threatened categories (CR, EX, VU) from 1996 to 2012 (IUCN Red List version 2012.2) for the major taxonomic groups on the Red List|data=2012|url=http://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2012_2_RL_Stats_Table_2.pdf|accessdate=2012-12-31}}</ref> Animalien baliabide genetikoen kriokontserbazioa eta antzeko teknikak erabili dira ganadu arraza kalteberak kontserbatzeko ahaleginetan.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
{{Erreferentzia zerrenda|2}}
== Kanpo estekak ==
* {{En}} [[IUCNren Zerrenda Gorria|UICNko espezie mehatxatuen zerrenda gorriak]] identifikatutako [https://www.iucnredlist.org/search/grid?redListCategory=vu espezie kalteberen zerrenda].
[[Kategoria:Ingurumenaren kontserbazioa]]
[[Kategoria:Biota iraute egoeraren arabera]]
[[Kategoria:Egoera kalteberan dauden taxonak]]
6enlnqh2d4256oxuymgmwhczvxyhve3
Arantzazu Royo Materola
0
1216835
9994254
2024-12-09T11:06:13Z
Janfri
535
Janfri wikilariak «[[Arantzazu Royo Materola]]» orria «[[Arantzazu Royo]]» izenera aldatu du, birzuzenketaren gainetik
9994254
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Arantzazu Royo]]
6q6xnavj2ngblwipdotny6gi4ddb46r
Txikipedia:Sara Seager
104
1216836
9994257
2024-12-09T11:09:01Z
62.99.96.159
Orri berria: «=== '''Sara Seager, 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da''' === === '''Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen''' === === '''Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu z...»
9994257
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager, 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da''' ===
=== '''Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen''' ===
=== '''Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen.''' ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== '''[[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]]''' ===
=== '''Sara, Harvarden Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Seager irakaslea Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrick eagutu zuen, ekondu zen, 2011 hil zen. ''Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago.''''' ===
19krb5zamq4iuh1deyht41z186wbanh
9994264
9994257
2024-12-09T11:12:12Z
62.99.96.159
9994264
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Seager irakaslea Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrick eagutu zuen, ekondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago. ===
aycms15nrtxsr1prpp95kpr8nqjfzvj
9994271
9994264
2024-12-09T11:15:58Z
62.99.96.159
9994271
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da. ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen nahi. ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Seager irakaslea Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrick eagutu zuen, ekondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago. ===
tt4psje3igbjd4geaui8jmc2fi9in7s
9994276
9994271
2024-12-09T11:25:04Z
62.99.96.159
9994276
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da. ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen nahi. ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Sara Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrick eagutu zuen, ekondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago. ===
cjol6omis0p3jvq32hsdl23sksgjlqq
9994280
9994276
2024-12-09T11:26:49Z
62.99.96.159
9994280
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da. ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen nahi. ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Sara Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrickekin ekondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago. ===
7x48lv4wkph1vus0oz2vrbbeasy864o
9994285
9994280
2024-12-09T11:31:42Z
62.99.96.159
9994285
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da. ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen nahi. ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden, Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Sara Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrickekin ekondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin eskonduta dago. ===
i7jluz5p5ylepj3fi9ywqpuzrmq4orz
9994307
9994285
2024-12-09T11:53:31Z
62.99.96.159
9994307
wikitext
text/x-wiki
=== '''Sara Seager,''' 1971 urtean jaio zen, Astrofisikari famatua da. ===
=== Txikitan, beti amestu zuen handitan astrofisikaria izatea, baina bere aitari ez zitzaion ondo iruditzen, bere ustez lan hobeagoa izango litzateke abokatua edo medikua izatea, baina Sarak ez zuen nahi. ===
=== Urteak pasa ahala, 19 urterekin Torontoko Unibertsitateko Matematika eta Fisikako Espezializazio Programan lizentziatu zen, gero Harvardeko Astronomia Doktoregoko programan parte hartu zuen. ===
[[Fitxategi:Sara Seager CHF-Cain-Conference-May-2016-059.jpg|thumb|sara seager]]
=== [[Fitxategi:Sara Seager.jpg|border|frameless]] ===
=== Sara, Harvarden, Eguzkiaren antzeko izarren inguruan zebiltzan exoplaneten lehen txostenak agertzen hasi ziren. Sara, horren inguruan ikertzen hasi zen. Beste batzuek uste zuten Seagerren usteak ez zirela inoiz frogatuko. Baina exoplanetak agertzen joan ziren, eta Seagerren hasierako lana balioztatu zen. 1999an Harvard-en doktoretza lortu ondoren, Sara Princeton-eko (New Jersey) Ikasketa Aurreratuen Institutuko doktorego osteko bekadun taldean sartu zen. Geroago Michael Wevrickekin ezkondu zen, 2011 hil zen. Eta orain Charles Darrowrekin ezkonduta dago. ===
sz1zakttuhpn225olth52lkmi19pbqc
Txikipedia:Antzezle
104
1216837
9994260
2024-12-09T11:09:42Z
62.99.96.159
Orri berria: «[[Fitxategi:Julia Roberts Duchenne Smile.jpg|thumb|295x295px|Julia Roberts argazki bat kaletik]] '''Antzezlea,''' antzezlaria, aktorea edo, soilik antzerkian, antzerkilaria [[drama]] batean pertsonaia bat antzezten duen pertsona da, [[Film (zinema)|filman]], [[Telebista|telebistan]], [[Antzerki|antzerkian]], edo [[Irrati (hedabidea)|irratian]]. Gidoi bat ikasi behar dute, beste izen bat jartzen diete eta pertsona bat antzeztu behar dute..2 edo 3 urte behar dituzte filma e...»
9994260
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Julia Roberts Duchenne Smile.jpg|thumb|295x295px|Julia Roberts argazki bat kaletik]]
'''Antzezlea,''' antzezlaria, aktorea edo, soilik antzerkian, antzerkilaria [[drama]] batean pertsonaia bat antzezten duen pertsona da, [[Film (zinema)|filman]], [[Telebista|telebistan]], [[Antzerki|antzerkian]], edo [[Irrati (hedabidea)|irratian]]. Gidoi bat ikasi behar dute, beste izen bat jartzen diete eta pertsona bat antzeztu behar dute..2 edo 3 urte behar dituzte filma egiteko. Eta filmak, normalean, entretenitzeko egiten dira. Filmak umeentzako edo pertsona helduentzako egiten dira, gai desberdinetako filmak ekoizten dira. . Filma edo serieak telebistan edo zineman ikusi ahal da. , Errepresentazio bat ikusteko antzerki batera joan behar da.
[[Fitxategi:Julia Roberts 2010.jpg|thumb|Julia Roberts aktore lanak egiten ditu]]
[[Fitxategi:Julia Roberts Cannes 2016 (cropped).jpg|thumb|Julia Roberts argazki bat hitz egiten]]
s552mpwmpfkdgpcbbt8xf4e9gtjukx8
9994297
9994260
2024-12-09T11:41:15Z
62.99.96.159
9994297
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Julia Roberts Duchenne Smile.jpg|thumb|295x295px|Julia Roberts argazki bat kaletik]]
'''Antzezlea,''' antzezlaria, aktorea edo, soilik antzerkian, antzerkilaria [[drama]] batean pertsonaia bat antzezten duen pertsona da, [[Film (zinema)|filman]], [[Telebista|telebistan]], [[Antzerki|antzerkian]], edo [[Irrati (hedabidea)|irratian]]. Gidoi bat ikasi behar dute, beste izen bat jartzen diete eta pertsona bat antzeztu behar dute..2 edo 3 urte behar dituzte filma egiteko. Eta filmak, normalean, entretenitzeko egiten dira Filmak umeentzako edo pertsona helduentzako egiten dira, gai desberdinetako filmak ekoizten dira. Filmak edo serieak telebistan edo zineman ikusi ahal da. , Errepresentazio bat ikusteko antzerki batera joan behar da.
[[Fitxategi:Julia Roberts 2010.jpg|thumb|Julia Roberts aktore lanak egiten ditu]]
[[Fitxategi:Julia Roberts Cannes 2016 (cropped).jpg|thumb|Julia Roberts argazki bat hitz egiten]]
dbhuze8e40dqsfih4n75oj07hq9dky5
Txikipedia:Buckingham jauregia
104
1216838
9994261
2024-12-09T11:10:10Z
62.99.96.159
Orri berria: «[[Fitxategi:Buckingham Palace London Morning 2020 04.jpg|thumb|Buckingham Palace]] '''Buckingham jauregia''' ([[Ingeles|ingelesez]] Buckingham Palace) [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] errege-erreginek [[Londres|Londresen]] duten egoitza ofiziala da. [[Westminster Hiria]] barrutian kokatzen da. Han, Isabel ll eta bere senarra, Edinburgoko Felipe, bizi izan ziren. Erregina hil ostean, Carlos lll bere emaztearekin, Camila, bizi dira. Carlos III. aren seme nagusia, Guillermo,...»
9994261
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:Buckingham Palace London Morning 2020 04.jpg|thumb|Buckingham Palace]]
'''Buckingham jauregia''' ([[Ingeles|ingelesez]] Buckingham Palace) [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] errege-erreginek [[Londres|Londresen]] duten egoitza ofiziala da. [[Westminster Hiria]] barrutian kokatzen da. Han, Isabel ll eta bere senarra, Edinburgoko Felipe, bizi izan ziren. Erregina hil ostean, Carlos lll bere emaztearekin, Camila, bizi dira. Carlos III. aren seme nagusia, Guillermo, Kate eta haien hiru seme alabekin bizi dira. Jauregiaren lehenengo izena Goring etxea izan zen, gero Buck house izena jarri zioten eta azkenik, Buckingham jauregia izena jarri zioten. Jauregia 1703. urtean eraiki zen. William Winde arkitektoak diseinatu zuen eta jauregiaren estiloa arkitektura neoklasikoa da. Jauregiaren materialik nabarmenena harria da.
[[Fitxategi:Buckingham Palace, London - April 2009.jpg|thumb|Buckingham Palace]]
hl5v27f3ej38n5qfba8rgcrr5910th0
Txikipedia:COVID-19 pandemia
104
1216839
9994265
2024-12-09T11:12:47Z
62.99.96.159
Orri berria: « '''COVID-19 pandemia''', badakigu [[Saguzar arrunt|saguzahar]] batetik etorri zela,[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>tik. [[Fitxategi:SARS-CoV-2 without background.png|ezkerrera|thumb|102x102px|Covid-19]] Hia-hia berreiatu ziren,eta pandemia mundiala bat hasi zen eta 98 egunekoa izan zen esate baterako hiru hilabete gutxi gora behera. Covid hilkorra zen eta horren ondorioz 6,3 milioi pertsona hil ziren eta haien artean [[Lucia Bosè|Lucia Bosé]] eta Jer...»
9994265
wikitext
text/x-wiki
'''COVID-19 pandemia''', badakigu [[Saguzar arrunt|saguzahar]] batetik etorri zela,[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>tik.
[[Fitxategi:SARS-CoV-2 without background.png|ezkerrera|thumb|102x102px|Covid-19]]
Hia-hia berreiatu ziren,eta pandemia mundiala bat hasi zen eta 98 egunekoa izan zen esate baterako hiru hilabete gutxi gora behera.
Covid hilkorra zen eta horren ondorioz 6,3 milioi pertsona hil ziren eta haien artean [[Lucia Bosè|Lucia Bosé]] eta [[Jeremy Irons|Jeremy Irons.]]
Ume asko haurtzaroan zeuden orduan bere haurtzaroa ez zuten pasatu bere lagunekin eta horren ondorioz asko azpertu ziren.
Denok maskararekin egoten ziren eta klaseak bideo-deiez egiten ziren.
Bi maskara mota zeuden:Kirurgika eta EPI.
Arratsaldeko bederatzietan ateratzen ginen balkoira eta txalokatzen genuen medikuei eta kutsatuei.
Azkenean dena “konpondu zen” eta atera ahal ginen etxetik baina maskararekin.Eta bazegoen batek txarto bideo-deiak egiten genuen.
Ere klasean denok eramaten genuen maskara txarto oso inkomodoa zelako.
Eta txikitxoei ez aspertzeko etxean egiten zuten dantza.
84vx02h6ynt2udky36gijv83x3a5vna
9994274
9994265
2024-12-09T11:21:57Z
62.99.96.159
9994274
wikitext
text/x-wiki
'''COVID-19 pandemia''', badakigu [[Saguzar arrunt|saguzahar]] batetik etorri zela,[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>tik.
[[Fitxategi:SARS-CoV-2 without background.png|ezkerrera|thumb|102x102px|Covid-19]]
Hia-hia berreiatu ziren,eta pandemia mundiala bat hasi zen eta 98 egunekoa izan zen esate baterako hiru hilabete gutxi gora behera.
Covid hilkorra zen eta horren ondorioz 6,3 milioi pertsona hil ziren eta haien artean [[Lucia Bosè|Lucia Bosé]] eta [[Jeremy Irons|Jeremy Irons.]]
Ume asko haurtzaroan zeuden orduan bere haurtzaroa ez zuten pasatu bere lagunekin eta horren ondorioz asko azpertu ziren.
Denok maskararekin egoten ziren eta klaseak bideo-deiez egiten ziren.
Bi maskara mota zeuden:Kirurgika eta EPI.
Arratsaldeko bederatzietan ateratzen ginen balkoira eta txalokatzen genuen medikuei eta kutsatuei.
Azkenean dena “konpondu zen” eta atera ahal ginen etxetik baina maskararekin.Eta ikasle batek txarto bazegoen bideo-deiak egiten genuen klasearekin.
Ere klasean denok eramaten genuen maskara txarto,oso inkomodoa zelako.
dvdbajwv890upda3l0lbhtedev12xkw
9994279
9994274
2024-12-09T11:26:35Z
62.99.96.159
9994279
wikitext
text/x-wiki
'''COVID-19 pandemia''', badakigu [[Saguzar arrunt|saguzahar]] batetik etorri zela,[[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>tik.
[[Fitxategi:SARS-CoV-2 without background.png|ezkerrera|thumb|102x102px|Covid-19]]
Hia-hia berreiatu ziren,eta pandemia mundiala bat hasi zen eta 98 egunekoa izan zen esate baterako hiru hilabete gutxi gora behera.
Covid hilkorra zen eta horren ondorioz 6,3 milioi pertsona hil ziren eta haien artean [[Lucia Bosè|Lucia Bosé]] eta [[Enrique Castellón Vargas|enrique castellon]]
Ume asko haurtzaroan zeuden orduan bere haurtzaroa ez zuten pasatu bere lagunekin eta horren ondorioz asko azpertu ziren.
Denok maskararekin egoten ziren eta klaseak bideo-deiez egiten ziren.
Bi maskara mota zeuden:Kirurgika eta EPI.
Arratsaldeko bederatzietan ateratzen ginen balkoira eta txalokatzen genuen medikuei eta kutsatuei.
Azkenean dena “konpondu zen” eta atera ahal ginen etxetik baina maskararekin.Eta ikasle batek txarto bazegoen bideo-deiak egiten genuen klasearekin.
Ere klasean denok eramaten genuen maskara txarto,oso inkomodoa zelako.
1euoqth2p2rhl3e4cmn67x5a0btcgnq
9994304
9994279
2024-12-09T11:47:32Z
62.99.96.159
9994304
wikitext
text/x-wiki
COVID-19a Txinatik zetorren [[Saguzar arrunt|saguzahar]] batetik etorri zela susmatu zen.Barreiatu zen eta pandemia mundial bat hasi zen.98 egunekoa izan zen esate baterako hiru hilabete gutxi gora behera.
[[Fitxategi:SARS-CoV-2 without background.png|ezkerrera|thumb|126x126px]]
Covid hilkorra zen eta birushorren ondorioz, 6,3 milioi pertsona hil ziren, haien artean [[Lucia Bosè|Lucia Bosé]] eta [[Luis Eduardo Aute]]
Ume asko haurtzaroan zeuden,orduan, ez zuten ere lagunekin pasatu eta asko aspertu ziren.
Denok maskararekin egoten ziren eta klaseak bideo-deiez egiten ziren.
Bi maskara mota zeuden:Kirurgika eta FPP-a
Arratsaldeko zortziretan balkoietara ateratzen ginen eta mediku eta erizainen lan eskertzeko txalokatzen genuen.
Azkenean dena “konpondu zen” eta atera ahal ginen etxetik baina maskarekin.Eskoletara bueltatu ginenean, gelan maskararekin egon behar ginen, oso desatsegina bazen ere.
jo522rvop3ntposbb3fg48c3avj0a5s
Txikipedia:Madonna (argipena)
104
1216840
9994267
2024-12-09T11:13:21Z
62.99.96.159
Orri berria: «'''Madonna Louise Veronica Ciccone''' 1958ko abuztuaren 16an [[Bay City (Michigan)|Bay City, Michigan, Estatu Batuetan]] jaio zen eta 66 urte ditu. Madonnaren semeak Lola Leon, Rocco Ritchie, David Banda Mwale Ciccone Ritchie eta Mercy James deitzen dira. Eta Madonnaren gurasoak Silvio Ciccone eta Madonna Louise Fortin deitzen dira. Madonna ospetsua izateko ballet klasikoko klaseak hartzen hasi zen 1977. urte inguruan. [[Michigan City (Ipar Dakota)|Michigan]] utzi eta [...»
9994267
wikitext
text/x-wiki
'''Madonna Louise Veronica Ciccone''' 1958ko abuztuaren 16an [[Bay City (Michigan)|Bay City, Michigan, Estatu Batuetan]] jaio zen eta 66 urte ditu. Madonnaren semeak Lola Leon, Rocco Ritchie, David Banda Mwale Ciccone Ritchie eta Mercy James deitzen dira. Eta Madonnaren gurasoak Silvio Ciccone eta Madonna Louise Fortin deitzen dira.
Madonna ospetsua izateko ballet klasikoko klaseak hartzen hasi zen 1977. urte inguruan. [[Michigan City (Ipar Dakota)|Michigan]] utzi eta [[New York|New Yorkera]] joan zen dantzari ibilbideari egiteko. Handik gutxira hasi zen dantzari lanetan, hainbat lokal eta ikuskizunetan. 80ko hamarkadaren hasieran hasi zen Madonna ospetsua izaten.
[[Fitxategi:MadonnaO2171023 (5 of 133) (53270847219) (cropped).jpg|thumb|Madonnaren argazkia 2023.]]
Madonnaren lehen arrakasta ''Everybody'' single-a izan zen, 1982. urtean, 24 urterekin. Madonnaren bigarren arrakasta ''Material Girl'' izan zen 1984. urtean 40 urterekin. Madonnaren ''Like a Virgin'' albumak arrakasta handia izan zuen.
[[Fitxategi:Madonna and Jeremy Scott 2017 Met Gala.png|ezkerrera|thumb|Madonnaren eta Jeremy irudi famatu bat]]
3up0zxwmgy44s8xwu99ph4cwfh1p5px
Txikipedia:PlayStation 5
104
1216841
9994268
2024-12-09T11:13:31Z
62.99.96.159
Orri berria: «[[Fitxategi:PS5DigitalEdition.png|thumb|280x280px|[[Fitxategi:Jim Ryan 2002.png|thumb|171x171px]]'''PLAY STATION 5''']] '''Play Station 5-a''' 2020. urtean [[Sony]]<nowiki/>k sortu zuen. . Saga honen 6. makina izan zen. [[PlayStation 4|Playstation 4]]-arekin konparatuta aldaketa asko daude: pantailla askoz hobeagoa eta soinua errealistagoa dauka. Aurrekoa beltza zen eta oraingoa zuria. Horretaz gain kontrol berriak ditu. 2020ko azaroaren 12an [[Australia|Australian]], [...»
9994268
wikitext
text/x-wiki
[[Fitxategi:PS5DigitalEdition.png|thumb|280x280px|[[Fitxategi:Jim Ryan 2002.png|thumb|171x171px]]'''PLAY STATION 5''']]
'''Play Station 5-a''' 2020. urtean [[Sony]]<nowiki/>k sortu zuen. . Saga honen 6. makina izan zen. [[PlayStation 4|Playstation 4]]-arekin konparatuta aldaketa asko daude: pantailla askoz hobeagoa eta soinua errealistagoa dauka. Aurrekoa beltza zen eta oraingoa zuria. Horretaz gain kontrol berriak ditu. 2020ko azaroaren 12an [[Australia|Australian]], [[Japonia|Japonian]], [[Zeelanda Berria]]<nowiki/>n, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], [[Kanada|Kanadan]], [[Mexiko|Mexikon]] eta [[Hego Korea|Hego Korean]] estreinatu zen, eta hurrengo astean mundu osoan. PlayStation 5, [[Xbox 360|Xbox]] Series ekin batera, hilabete berean kaleratutakoa, bideojoko kontsolen bederatzigarren belaunaldien parte dira. 2 modelo atera ziren [[Blu-ray]] eta [[Ultra HD]]. Berriak 500-550 euro balio zituen eta 61,7 milioi saldu ziren. urteurrenarekin PS5 pro merkatura atera da. Bi modelo daude: bata disko digitalarekin eta bestea disko barik. Eta bere CEOa Jim Ryan deitzen da.
6laflwf12y9zeyfaqy1ny646yug7gp9
Ia galzoriko espezie
0
1216842
9994293
2024-12-09T11:39:16Z
Xabier Armendaritz
448
Xabier Armendaritz wikilariak «[[Ia galzoriko espezie]]» orria «[[Espezie ia mehatxatu]]» izenera aldatu du: Euskalterm: threatened species = espezie mehatxatu
9994293
wikitext
text/x-wiki
#BIRZUZENDU [[Espezie ia mehatxatu]]
bp8clzvkjmyhysva6pefvr1vzihev3s